36 Gedanken zu “Unwérsal Izdinishler”

1. Melumat ilmi toghrisida Qisqiche Bayan
    
    
   Tughluq Abdurazaq
    
   Melumat alimi yéqinqi yillarda barliqqa kelgen bir kesip bolup putun dunya tijaret saheside nahayti ihtiyajliq bir kesipke aylinip qaldi. „xarward téjaret obzori“ namliq tijaret saheside eng dangl…iq zhornalning 2012-yili ilan qilghan maqaliside bu kesp «21-esirdiki eng jelibkar kespi» dep yekünlen’gen. Shundin bashlap, nurghunlighan aliy mektepler tijaret shirketlirining teleplirini qandurushni meqset qilip «melumat qézish» ,« zor hejimlik melumat», «melumat ilmi» dégendek kesiplerni achti. Tebi’iy pen’ge qiziqidighan yüzminglighan oqughuchilar shukesplerde oqushqa bashlidi. Amérika we yawrupadek tereqqiy tapqan döletlerde 2014-yilning axirida élip bérilghan sitatéstikigha asaslan’ghanda, melumat alimlirining yilliq ma’ashi otturiche hésabta 115,000 amirika dollirigha yetken. Shuning bilen bu kesp, yuqiri ma’ash bérildighan intayin « qizziq» kesipke aylinip qaldi. Analizlargha qarighanda, amirikida kelgüsi 10 yil ichide bu kesipke bolghan éhtiyaj téximu örlep mangidiken. Shuninggha egiship melumat analizchiliri we alimlirining ma’ashimutoxtimay örlep méngish ihtimali nahayti chongken.Men amérikidiki birqanche chong tijaret shirketliri we tetqiqat orunlirida 20 yildin béri melumat analizchisi, melumat mutexesisi, statistikiliq programma tüzgüchi,analitikiliq uchur ambiri layiheligüchi qatarliq xizmetlerni qilip keldim.Bu xizmetler melumatni bazarlashturush,ma’arip,dora tetqiqati,iqtisadiy analiz qatarliq sahelerni öz ichige alidu. Men hazirqi shirkitimde « zorhejimlik melumat analitikisi» (Big data analytics) eep atilidighan melumat ilmining bir tarmiqigha a’it ishlar bilen shughulliniwatimen. Men qiliwatqan bu layiheler nezeriyila emes belki shirketke sap payda yetküziwatqan emiliy ishlardur. Uzundin béri ,nurghun dostlirim, bolupmu yash dostlirim méning melumat ilmi toghrisida chüshenche bérishimni telep qilip keldi. Bu toghurluq özümmu yézishni oylap kelgen bolsammu,konkérit sewebler tüpeyli bashliyalmighan idim. Gepning ochuqini qilsam, bu toghurluq birnerse yézish asan toxtimaydu. Chünki melumat ilmi intayin keng da’irini öz ichige alghan bir ilim bolup, birqanche betlik yazma arqiliq toluq chüshendürüp ketkili bolmaydu. Özümning ishlirimni tashlap qoyup, buninggha bek köp waqit serp qilghili bolmighan. Uning üstige nurghun waqit serip qilghan’gha chushluq melumat ilmigha qizziqidighan uyghurlardin qanchisi bar, bunismu namelum bolghachqa, waqtimni bikargha serp qilishqimu könglüm unimaydiken. Lékin yéngi yilliq niyetlirimdin biri süpitide bu ishni bashlap,qisqiche chüshenche bérishni toghra taptim.Yashlarning,bolupmu tebi’iy pen sahesige qiziqidighan,amérika we yawropada bu sahelerde oqup xizmet qilishni nishanlawatqan uyghur yashlarning kesp tallishida bir paydilinish matériyali bolup qalar dégen ümidim bar.Ijtima’iy pen sahesi tetqiqatliridiki sanliq melumatlargha chétilidighan analizlardimu bu uchurlarning paydilinish qimmiti bar dep qaraymen.Omumlashturup éytqanda,melumat ilmi sanliq melumatlarni öz ichige alghan keng kölemde tarqiliwatqan melumatlarni analiz qilish arqiliq toplan’ghan melumatlardin bilim keltürüp chiqip, melumat mehsulatlirini ishlep chiqidighan ilimdur. Bu yerde, ilim digen söz nuqtiliq orunda turidighan bolup,körünishte qalaymiqan, zor hejimlik, bir- biri bilen munasiwetsiz melumatlarni matématéka nezeriyisi, statéstika métodliri, uchur- téxnika eswabliri, kompiyotir ilmi we tijaretni öz ichige alghan her sahelerdiki bilimlerni birleshtürüp konkirit mesililerni hel qilishqa kéreklik bolghan melumat mehsulatlirini ishlep chiqidighan bir ilimdur. Bu’éniqlima boyiche éytqanda melumat ilmi déginimiz,gerche yéngi atalghu bolsimu,emelyette,xéli burunla shekillinip bolghan bir pen. Hemmimizge melum, pen-téxnika alimi melum keshpiyatni yaritish jeryanida sanliq melumatlarni analiz qilmisa bolmaydu. Özi qiziqidighan sahede chongqur bilimge’ige bolushtin sirt, bashqa sahelerdinmu xewerdar bolushi shert. Oxshimighan sahediki melumatlarni we bilimlerni birleshtürüp analiz qilalishi zörür. Shuning üchün bundin burunqi nurghunlighan pen-téxnika alimlirinimu« melumat alimliri» katégoriyisige kirgüzgili bolidu.«melumat ilmi» ayrim bir pen süpiti bilen peyda bolushidiki asasliq seweb insaniyet pen-téxnika tereqqiyati jeryanidiki ihtyajidur. Mesilen: bundin 100 yil burun, pen-téxnika sahesidiki barliq ilimler omumlashturulup tebi’iy pen depla atilatti, 30 yil burun, statéstika ilmi matématikining bir tarmiqi bolup hésablinip,« statéstika ilmi» dégen atalghu mewjüt emes idi. Mesilen: 20 yil burun,yeni men sitatistika ڧakoltétida oquwatqan waqitlar «melumat analizi»,« melumat qézish» dégen atalghular yéngidin peyda bolghan mezgil idi.Shu chaghlarda,« melumat ilmi» sitatistika ڧakoltétining bir dersi süpitide ötületti,sitatistika ڧakoltétidiki melumat tetqiqati qilidighan alimlar,proڧéssorlar « statistika alimi» dep atilatti.10 yil burun bolsa, « melumat alimi» dégen atalghular peyda bolushqa bashlighan.Bir qisim dangliq uniwéristitlardiki shu sahede ishlewatqan proféssorlar sanliq melumatni tetqiq qilishni meqset qilidighan ڧakoltétlarni tesis qilishni teshebbus qilishqa bashlighan.Biraq,«melumat ilmi» dégen atalghu téxi yéqinqi bir qanche yilda peyda bolup tarqilishqa bashlidi.Melumat ilmini kesp qilghan pen-téxnika xadimliri «melumat alimliri» dep atilidu. Melumat alimliri murekkep tijaret mesililirini matématéka, statéstika we kompiyotir saheliridiki bilimlerni ishliitish arqiliq tekshürüsh ilip bérip, shu mesililerni muwapiq hel qilishning charisini tetqiq qilidu. Melum bir melumat alimining hemmila sahede mutexesis bolup kétishi shert emes. U belkim bir yaki ikki ilmiy sahede alahide bilimge ige bolup, bashqa tarmaqlardin melum derijide xewerdar bolishi mümkin. Shunga melumat alimi adette birer layihe(Project) guruppisining ezasi bolidu. Shu gurruppining ezaliri herqaysi sahelerdiki mutexesislerdin terkip tapqan bolidu. Mesilen, amérikidiki dora ishlepchiqirish shirketlirini alsaq, yéngidin testiqlan’ghan tére késellkini dawalaydighan melum bir dorini bazargha sélishtin burun, shu dorini alidighan xéridar bazisi (mezkür tére késilige giriptar bolghan késelliklerning sani), xéridarlarning démografik melumati(yashash rayoni,yéshi, turmush salahiti,jinsi qatarliqlar), iqtisadiy ehwali we kirim menbesi wehakazalar qararliq melumatlar heqqide tekshürüsh ilip bérip, yekün chiqirishigha toghra kélidu. Shundaq mesilini hel qilish üchün, dora ishlepchiqirish shirkitining mes’uli bu’ishni dora bazarlashturush bölümining dériktorigha tapshuridu. Dériktor bu mesilni bir terep qilish üchün, aldi bilen shirketning melumat alimidin(bash statéstik tetqiqatchi yaki melumat mutexesisi dep atilishi mumkin) meslihet soraydu dések, melumat alimi bu murekkep mesilini bir layihe süpitide qolgha alghandin kéyin, layihe pilanini ishlep chiqidu. Ushbu pilanda statésték mutexesesiler, melumat analizchilar, sanliq melumat banka tüzgüchiler, programa tüzgüchiler, torbet layilieüchiler, matématik alimliri, tére késel tetqiqatchilar, projekt bashqurghuchilar we hetta hökümet siyasetlirngni tetqiqat qilidighan mutexesislar, jemyetshunaslardn tartim tizimlikliri kireüzülgen. Shundaq qilip bu projekt pütürulgiche kétidighan xirajetning özila 2 milyon amirka dolliri mölcherlen’gen. Layie plan boyiche bu projektke béwaste ishleydighan tetqiqat xadimliri tört erupigha bölünüp 40 tin ashidiken. Bu projektke ishligen malumat ilimining ishi keng da’irdin toplan’ghan sanliq melumatlarni tekshuregh arqiliq, muwapiq so’allarni sorap, „nime üchün“ toghrisidiki analizlar yürgüzup,otturgha qoyulghan perezlerni we tetqiqat basquchlirini tehlil qilishtur. Melumatladin ‚qézip chiqqan‘ bilimge ige bolghan melumat alimi dora shirkitining rexberlirige projekt grupining tetqqiqat yekünilirini yetküzup yéngi dorini bazagha sélish toghrisida qarar qilishigha muiim melumat ‚mehsulatini‘ yetküzüp béridu. Xalas.Melumat ilmidin kélip chiqqan téxnikilar bé’ologiye, tébbiy sahe, sehiye, ijtima’iy pen we filologiyelerni öz ichige alghan nurghun ilmiy tetqiqat saheliridiki tetqiqatlargha tesir körsitip kelmekte. Bu ilim iqtisad, tijaret we maliye sahelirige intayin zor derijide shliniwatqan bolup, yéngidin barliqqa kelgen melumat qézish, séڧirliq melumat analizi, zor hejimlik melumat, qurulmisiz melumat qatarliq kesiplermu melumat ilmining kem bolsa bolmaydighan terkibliri bolup qaldi.
   Yéqinqi 20 yildin béri kompiyotir téxnikisining uchqandek téz tereqqiy qilishigha egiship, üchurlar intayin téz sürette tarqilidighan boldi, melumatlar nahayiti zor hejimde toplinidighan boldi.Shu melumatlarni séstimliq hem retlen’gen halda saqlash üchün ishlen’gen qattiq détal we yumtallarmu köplep barliqqa boldi. Xarward onéwérsétitining mölcherlishige qarighanda, yéqinqi ikki yil ichide toplan’ghan melumatlar insaniyet tarixida toplan’ghan barliq melumatlarning %90 din köprekini igileydiken. Zor kölemdiki mushu melumatlar ichidin yushurun qimmetlerni tépip, ularni qimmetlik melumat mehsulatiqa aylandurush mesilisi nisaniyet tereqiyatida hel qilmisa bolmaydighan bolmaydighan bir ish bolup qaldi . Melumat ilmi del mushu mesilini hel qilish üchün meydan’gha chiqqandur.

   (dawami bar)

   Bu maqalemning graڧilirini layihelep bergen ڧeruq hesenjan taran’gha rehmet éytimen.
   ____________________________________________________________________________________________________________________________________

   Bu témigha qiizziqsingiz töwendiki in’glizche maqalilerni oqunglar

   Melumat alimi – 21-esiadiki eng jelipkarliq kesip bolup kaldi
   Data scientist: The sexiest job of the 21 century
   https://hbr.Org/…/data-scientist-the-sexiest-job-of-the-21s…

   Ilmining qisqa tariximelumat
   What is data science?
   http://www.Forbes.Com/…/a-very-short-history-of-data-science
   Melumat ilmi dégen nime?
   http://www.Datascientists.Net/what-is-data-science

   Melumat ilmi: irishkili bolidighan uchürlardin yushurun jimmetni qézip chiqish
   Data science: Mining available info for hidden value
   http://searchcio.Techtarget.Com/…/Data-science-Mining-av See More

    

   LikeLike

   Antworten

2. Zor melumat dégen nime?
    
    
   Tughluq Abdurazaq
    
    
   Melumat ilmé toghrisida yazghan qisqa maqalemni ilan qilghandin kéyin bir qanche oqurmenler manga ayrim ilxet yézip zor melumat üside biraz chüshendürüp ötüshümni teleb qildi. Shulargha we zor mel…umat ilimge qizziqidighan dostlargha jawaben töwendikini yazdim.
   Zor hejimlik melumat BIG DATAyaki zor melumat dégen téxnikiliq térm yéqinqi yillardin béri omumlashqan boliup, nöwette zor külemde yaritilwatqan sanliq yaki bashqa türdiki melumatlargha qarta qoyulghan bir atalghudur. Zor melumat dégen atalghuni SGI shirkiti bash alimi jon mashié John Mashey tunji bolup 1990 yiliri otturigha qoyghan. Bu heqtiki tunji akadémik maqale «makro-ékonomik ölchem we mölcherlesh toghrisida zor melumat dénamik amil modilliri» mawzuluq maqale 2003-yili ilan qilin’ghan. Bu atalghuning omumlishishi téxi yéqinqi bir qanche yil ichidiki ish bolup, xelqara boyiche chong shirketlerning zor melumatlarni ishlitishke bashlighandin kéyin we amirka hökümitining zor melumat téxnikisini teshebbus qilghandin kéyin bashlighan. Bir hésabtin éytqanda, biz 2000-yildin bashlapla zor melumat dewride yashap kéliwatimiz.
   Undaqta zor melumat dégen zadi nime? Yéqindin béri buninggha bérilgen iniqlimilar intayin köpiyip ketti, uning oynaydighan rolinimu qiyas qilghusiz derjide yoghartiwetken exwallarmu bek éghir, bu atalghuni kishiler chüshen’güsiz derjede murekkepleshtürüwetken exwallarmu az emes. Emma, yéghinchaqlap hem addilashturup éytqanda, hazirqi zamanda tereqilen’gen döletlerde yashawatqan barliq insanlar zor melumattin keng da’irde üzlüksiz paydiliniwatidu, ularning köndülük turmushi zor melumat bilen zich munasiwette bolup uningdin ayrilsa bolmaydighan halette bolup qaldi. Mesilen amirkidek uchur téxnikssi yüksek derjide tereqi tapqan döletni alsaq, herqandaq bir shaxsining turmushi kompiyutér, tablit, banka hésawat, GPS, Wi-Fi, éliktronluiq oyunchuq, éliktronluq sin we shulargha oxshash zamaniwié alaqilishish eswablar bilen baghlinip qalghan bolup ulardin ayrilsa yashamaydighan haletke chüshüp qaldi. Herqandaq kishi özi tuymighan bolsimu yuqurqi eswablardin paydilinipFacebook, Google Youtube, WeChat, Twitter, we shuninggha oxshash wastilar arqiliq zor hejimlik melumatqa ‚töhpe‘ qoshuwatidu. Uchur téxnikisining yüksek tereqiyatigha egiship, dunya boyiche 2012-2013 ikki yil ichide yaretqan melumat insaniyet tarixida yaratqan barliq melumatlarning 90% ini igileydu. Bu zor hejimdiki melumatlarni bashqurush, toplash, saxlash, uchurlarni öz’ara baghlashturush, shu melumatlarning exlitini tazlap paydiliq qisimini tipish, körünüshte kéreksiz melumatlardini‘ qézip‘ tijareler we xéridarlargha qimmetlik uchurlarni tépip bérish dégendek konkrit ishlarning hemmisi zor melumatlarni analiz qilish telep qilinidu. Téz sürette hésaplash iqtidari, zor hejimdiki uchualarni bir terep qilidighan optimal olgarizimliri,melumatlarni saxlash béxeterligi, yumshaq we qattiq détallarni ijat qilish qatarliqlarning hemmisi zor melumat tetqiqat kespining bir qisimié bolup qaldi. 2012 –yildiki statéstikliq mölcherlesh xulasi boyiche, shu yili bir yilda yaritilghan melumatning hejimi ZB2.8 ge yetken boptu, méning mölcherlishimche 2014-yilda yaritilghan melumatning hejimié belkim 5.0ZB etirapida bolup 2015-yili 7.5ZB hetta 8.0ZB ge yétip bérish ihtimali bar. (töwendiki graڧqa bayqang) mushundaq zor hejimliq melumatning qanche pirsenti shaxsi melumattin terkip tapqanliqini mölcherlesh bek tes toxtaydu. Otturiche hésabta, amirikida memuri ish bilen shughullinidighan bir xizmetchi könige i-poshta, ün we sini chüshürüsh, herxil iléktronluq höjjetler,uyaq-buyaqqa yollighan uchurlar arqiliq 5.0GB hejimliq melumat yaratqan bolidiken. 1GB dégen nime kenligini bilish üchün mawu misalni körüp öteyli. IPhone arqiliq tartilghan bir resimning hejimi adette 3MB bolup, télڧuningizning 1GB boshluq urunigha tehminen 330 parche resim sighidu. Eger bumu chüshünüshlük bolmisa mawu misalni alayli. 300 betlik kitabni éléktronluq kitabqa özgertsek 3MB etirapidiki jayni igiligen bolsa,1GB liq kitablarni oqup chiqtim dégenlik 300 betlik kitabtin 330ni oqup chiqtim dégen’ge oxshash bolidu!
   Shuni tekitlep ötüsh toghra kéluduki, melumatlarning zor derjide köpeygenliki zor melumat dewri dep atashtiki birdnnn-bir seweb emes. Insanlar tereqiyat jeryanida bir terep qilalmaydighan melumatlargha dawamliq uchrutup kelgen. Hazirqi dewirrni zor melumat dewri dep atashtiki asasliq seweb, tijaret shirketler, hökümet organliri we yuqury téxnikigha tayinidighan jemyet teshkilatliri zor hejimliq melumatlarni toplash, saxlash we analiz qilishning néqeder muhimliliqini bayqap barliq melumatlarni hazirqi we keleüsi üchun teyyarlap qoyush qararigha kelgenlikidur.
   Töwende 1991-yildin bashlap ta 2014-yilghiche bolghan dewqrde zor melumat heqqide yilnamini retlep oqurmenlerge sundum.
   Zor melumat dewir yilnamisi
   1991: intérnet, yeni «dunya da’irdiki tor» barliqqa kélip HTTP dep atilidighan belgilime’intérnet arqiliq uchurlarni almashturush ölchemi süpitide békitildi.
   1995: JAVA tili SUN kopiratsiye shirkitidin ishlep chiqirilip C tilidin qalsa eng keng da’irde qollinilidighan qompyutér tili bolup qalghan. Shuningdin kéyin JAVA intérnet uchurlirini rékord qilish we saxlash jehette eng ölchemlik kompyutér tiligha aylan’ghan boldi. GPS séstimisi mukemmelleshtürülüp bazargha sélindi. GPS séstimisi 1970-yili barliqqa kelgen bolsimu, u asasen herbié tarmaqlirida ishlitishke ruxset qilinatti.
   1999: MIT ning AUTO-ID merkizide ishleydighan Kevin Ashtontunji bolup «nersilerning tori» dégen jümlini otturigha qoydi.
   2001: Wikipedia dep atalghan, tor betlerde köpchilik ixtiyari halda maqale neshir qilalaydighan qamus «encyclopedia» barliqqa keldi. Shuninggha egiship insaniyet uchurdin paydilinish jehette yüksek derijide tereqi tapti.
   2002: kökchish Bluetooth dep nam bérilgen, qisqa aliqtiki uchurni simsiz tarqitip hem bashqa eswablardin qubul qilalaydeghan téxnika swabi barliqqa keldi.
   2003: bir yilda yaritilghan melumatlarning heximi insan tarixida shu yildin burun yaritilghan barliq melumatlardin éship ketken boldi. Mölcherleshlerge qarighanda
   2011-yil bir yil ichide 1.8ZB miqdarlq melumat yaritiliptu. Eskertish: 1.8ZBliq melumat, 2 sa’etlik 200 milyard kénodiiki melumat bilen baraber bolup 47 milyon yilda körüp tügetkili bolmaydighan uzunliqtiki kénogha teng kélidu.
   LinedIn dep atalghan kespié xadimlar öz’ara alaqe baghlaydighan ijtima’ié munber barliqqa keldi. Shu ijtima’ié munberni ishlitidighan ademlerning sani 2013-yilning axirida 260 milyon’gha yetti.
   2004: Wikipedia da ikkinchi ayda yérim milyon parche maqalilar ilan qilindi, shundin bashlap 7 aydin kéyin Wikipedia da ilan qilin’ghan maqalilarning sani 1 milyondin ashqan boldi. FACEBOOK échildi. Bu ijtima’ié munber ichilip 10 yildin kéyin, yeni 2013-yili shu munberni ishlitidighan ademlerning sani 1.15 milyardqa yetti.
   2005: Apache Hadoop dep atalghan projekt Doug Cutting bilenMike Caferella tereptin yaritilip 10 yil ichidila, Hadoop tin ibaret bu téxnikilik atalghu zor melumat saheiside shleydighan barliq téxnikliq xadimlar bilidighan bir atalghugha aylandi. NSF yeni memliketlik pen-téxnika ڧondisi «yéterlik sandiki hem yuquri iqtidargha ige melumat alimlarni yétishtürush» dégen qararni chiqirip téz sürette yaritilwatqan intérnet uchurlirini tetqiq qilidighan téxnik xadimlirini terbiyelep yétishtürüshni teshebbus qildi.
   2007: alma Apple shirkiti iPhone ni tarqitishqa bashlap eqilڧon Smartphone xéridarlar bazirini zor derjide kéngeytishke bashlidi.
   2008: intérnet arqiliq öz’ara ulashturulghan eswablarning sani dunyadiki insanlarning sanidin éship ketti.
   2011: IBM shirkiti ishlep chiqarghan Watson kompyotiri 4TB liq melumatni bir sékontta analiz qilish iqtidarigha tayinip 2 shahmatchi bilen shahmat musabiqige chüshüp ularni utuwaldi. UnQL dep nam qoyulghan SQL tili ijat qilinip NoSQL namliq melumat ambiri qurulushqa bashlandi. Intérnet protokol IP adrislerning sani 2 ning 32-derjisi yeni 4.5 milyardqa yetti.
   2012: obama hakimyéti «zor melumat tetqiqati we tereqiyétini teshebbus qilish» ni jakalap amirka hökümitining 6 tarmiqida 84 programlarni barliqqa keltürgenlikini ilan qildi. NSF «zor melumat ilmié we énjinérliqni ilgirleshtürüsh üchün nuqtiliq téxnika we téxnologiye» namlq ilmié maqalini ilan qildi. Statéstik tetqiqatchilarning mölcherlishiche, 2012-yili 2.8ZB hejimliq meumat yaritilghan bolsimu, shu melumatlarning aran 3 pirsenti zor melumat tetkiqqat saheliride paydiliniwétiptu. Mezkür tetqiqatta 2020-yilgha kelgende pütün dunyada tarqilidighan melumatlarning hejimi 40ZB yétidighan bolup, 2013-yilgha sélishturghanda 14.3 hesse köpiyidiken. «xarward tijaret bahalash» zhornilida, melumat alimliq kesipni «21-esirdiki eng jelipkarliq xizmet» dep bahalighan.
   2013: melumatning „démokratiklishish“ dewri resmié bashlan’ghan boldi. Éléktron, tablit, Wi-Fi qatarliq yéngidin keship qilin’ghan alaqilishish eswablirining keng da’irde tarqilishigha egiship hemme adem dégüdek, tarixta körünmigen sürette melumat yaritishqa bashlidi. Nurghunlighan kishiler chong hejimlik melumatni yaritip hem shu melumatni ijadiyetchanliq bilen ishliteleydghan boldup qaldi.
   Tordiki bir qisim paydilinish matiryallar
   Zor melumat dégen nime?
   What is Big Data?
   http://www.sas.com/…/insights/big-data/what-is-big-data.html
   Zor melumat analitiks toghrisida
   Big Data Analytics
   http://searchbusinessanalytics.techtarget.com/…/big-data-an…
   Zor melumat – bashkurush sahesidiki inqilaptur
   Big Data: The Management Revolution
   https://hbr.org/2012/…/big-data-the-management-revolution/ar 
    

   LikeLike

   Antworten

3. Melumat Kesipkarida bolushqa tégishlik iqtidarlar
    
    
   Tughluq abdurazaq
    
   Zor melumat toghrisida qisqiche tonushturup ötken boldum, hemde zor melumat Kesipkariliq kesip 21-esirdiki eng jelipkarliq xizmet bolup qalghanliqini tekitlep öttüm. Nöwette zor me…lumatning téximu «zor» derijide yaritiliwatqan sharayitqa egiship, chong tijaret shirketler we hökümet organliri zor melumat mutexesisliri, melumat alimliri, melumat séstém program tüzgüchiliri we melumat analisitlargha bolghan ihtiyaji téxmu küchiyiwatidu. Shu kesip bilen shughullinidighan téxnika xadimliirigha bérilidighan ma’ashmu intayin yuqiri boliwatidu. Yuquri ma’ashliq xizmetni ishlep yaxshi turmush kechürüshni elwette hemme adem xalaydu. Biraq bo kesipke bolghan téxnikliq telebler intayin yuquri bulup zor melumat ilmiy hemme ademge muwapiq bolushi natayin. Töwende bo sahege qiziqqidighan yashlar we aliy mektepke kirish aldida turup qandaq kesip tallashta qarar qilalmawatqan yashlarning paydilinishi üchun, zor melumat kespide ishlesh üchun teleb qilinidighan bilim we téxnikliq ixtidarlar üstide toxtilimen.
   Melumat Kesipkarigha sitatéstéka, matématéka, kopyutér we tijaret sehesidiki bilimler köp telep qilnidu. Shu sahelerdiki bilimlerdin ortaq paydilinip tijarettiki emiliy mesililerni bir terep qilidighan mölcherlesh modéllarni qurup chiqalaydighan bolushi lazip. Shu mexsetke yétish üchun, tijaret mesililirige qarta toghra so’al sorap zor hejimlik melumatlarni tehlil qilip shu mesilerni hel qilidighan toghra jawablarni tapalishi lazim. Shuning bilen bir waqitta, melumat alimliri özliri chiqarghan téxnika yekünlirini bashqilargha éghiz yaki söret-graڧlar arqiliq teswirlep béreleydighan qabliyetke ige bolushi lazim. Tetqiqat élinip bérilwatqan mexsulatning ishlep chiqirish jeryani, mexsulat iishlitideghan xéridarlarning pisxologiye exwali, meluma sétilish baziri we mexsulat tarqilidighan rayon yaki döletlerning siyaset we qanunliridnmu yéterlik bilimlargha ige bolushi lazim.
   Yuqurda éghizgha ilin’ghan bilimlerge ige bolush üchun, zor melumat ilmige bel baghlighan yashlar otturra mektep yaki oniwérsitétlarda matématéka, sitatéstéka, ڧézika, kompyutir tili, jughrapiye, melumat analiz uslubliri, til-edebiyat, logika, hökümet siyasiti, jemyet alaqe, graڧik layihelesh qatarliq derislerni puxta üginishi sherit. Shuni tekitlep ötüsh zörürki, derilerni puxta ügendi dégenlik hemme derislerning imtihanlirida yuquri numurgha érishish dégenlik emes, belqi deris bilimlirini emelyetke maslashturup janliq qubul qildi dégenliktur. Mesilen, matématéka imtianida 100-alghan, kompyutér program tüzush deris imtihanida layaqetlik ötken bir oqughuchi eger öz turmushigha a’it addi hésawatlarni birer yumshaq détal arqiiliq program tüzüp chiqiralmaydighan bolsa, mezkür oqughuchigha matématékini puxta ügendi dep baha bergili bolmaydu. U peqet kitab bilimigila ige bolghan bolup jemyetke chiqqanda mektep bilimlirini emelyetke maslashturalmaydighan ölük uqumgha aylandurup qoyidu. Bu xuddi shupurluq imtihandin toluq nomur bilen ötüp mashina heydelmeydighan ademni shopurluqni puxta üginiptu dégili bolmaydighan’gha oxshash gep (bu gépimge ishenmey külup kétishingar munkin. Biraq shundaqlarni men öz közum bilen körgen. Shupurluq prawlirini qandaq alghanlqi manga namelum). Bu misal arqiliq melumat ilmini ishletküchi bilen melumat mutexesisi otturisidiki periqni bilgili bolidu. Hazirqi zamanda tereqi tapqan döletlerde yashawatqan mutleq köp qisimdiki insanlar zor melumat ishletküchiler qatarigha kiridu, emma nahayti az bir qismiy melumetni puxta bilidighan melumat mutexesslardur. Ular ejdadlirimizning uzun tarixiy jeryanida yaratqan mol bilimlerni üginiwélishqila razi bolup qalmastin, iniq bolmighan melum shey’ilerge qattiq kiriship kételeydighan alahidilikke ige, mesilini hel qilmighiche aram alalmaydighan, tebiy yaralghan heweskarliq mijez–xaraktérlik insanlardur. Men 20 yilardin burun oniwérsitétlarda oqup hem ishlewatqan mezgillerde shundaq alimlarni köp körgen idim. Ular derisni yaxshi ötüshkila baghlinip qalmastin öz kespiy sahesidiki hel qilinmighan mesilerni kéche-kündüz démestin tetqiq qalatti, ulargha nisbeten heptisige 40 sa’et ishlesh dégen uqum mewjüt emes édi. Birer yéingiliq yaritishni abroy üchunmu emes, pul üchunmu emes, dölet-millet dégendek yüksek ghaye üchunmu emes peqet shu pen’ge bolghan ichki qizziqarliqining küchlüklikidinla qilatti. Öz waqtida, bundaq insanlar peqet akadémik yaki tetqiqat orunlardila ishleydu, shiirket-karxanilarda, soda-tijaret yaki hökümet orunlirida undaq alimlar anche köp ishlinip ketmeydu dep xata oylaptimenkenduq. Uzun yillardin béri tijaret shirketliride ishlesh jeryanimda nurghunlighan melumat mutexesisliri bolen ishlep keldngm, ulardimu pen-téxnika alimlirigha ortaq xas bolidighan pisxologiye xaraktirliri barliqini hés qilip keldim. Yüksek sürette yaritiliwatqan melumatlardin tijaret mesilisini hel qilishqa achquch bolidighan qimmetlik matiryalni qézip chiqish mesilisi xuddi nezeryéwi ڧézikidiki birer qanuniyetni ijat qilishqa oxshash bir müshkül mesile. Uning üchun nurghun kéche-kündüz qétiqinip izdinish basquchlar kérek, nurghunlighan hem tekrarlinidighan tejribilerni béjirish toghra kélidu, xataliqlardin qorqmay tejribe yekünlep mexset qilghan nishan’gha zor taqetlik bilen tirishish kétidu. Bu nuqti nezerdin éytqanda,Google shirkitide ishleydighan bir melumat alimi bilen MIT ning ڧézika ڧakoltétida yadro ڧizika tetqiqatini qilididighan alim arisida xaraktir jehettin chong perqi bolmaydu. Ular peqet oxshimighan sahede öz tetqiqatini élip bériwatidu, xalas.
   Zor melumat alimliri her türlük séstimdin kipchiqqan melumatlarni qandaq birleshtürüshni bilshi lazim, shuning bilen bir waqitta melumatlarni melumet toplamlirigha ayrip shu toplamlarni baghlashturidighan qanuniyetni bayqash qabliyétige ige bolushi lazim. Buning üchun kompyutér sahediki bilimlarla emes, belki matématékiliq olgarizimlarni ijat qilish, statéstékiliq modélni qurush, namelum melumatni qiyas qilish, kelgüsi yönülüshni mölcherlesh, exlet melumatni tazlash qatarliq qabliyetliri bolush kérek.
   Melumat alimi bolush uchun oxshimighan program tilliridin paydilnip program tüzüshte mahir bolush kem bolsa bolmaydighan bir sherit. Melumat analiz üchün bir qeder köp ishlitilidighan program tilliiri töwendikiche:
   SAS, Weka, R, Python, Clojure, SPSS, Java, Matlab, SQL, PL/SQL, Pig
   Méning bilishimche 1976-ylii barliqqa kelgen SAS dep atilidighan yumshaq détal eng keng da’irde tarqilip hem eng köp ishliniwaqan analétik yumshaq détaldur. Bu yumshaq détalda program tüzeligenlikning özila xezmet tépishqa kapalet qilidu dégen gepni köp anglap kéliwattmen. Derweqe SAS ni obdan bilidighan birsining xizmetsiz qalghanliqini 20 yildin béri anglapbaqmaptimen. Men bu yümshaq détalni 20 ylidin béri ishlitip kéléwatimen, nurghunlighan bashqa analétik yümshaq détallarnimu köp ishlitip körgentim. Emma, melumat analiz qilish jehetke kelgende, hazirgha qeder dunyada tarqiliwatqan analéték yümshaq détallarning ichide hich qaysisi SAS ning aldigha ötelmeydu. SAS ke qizziqidighan bolsingiz töwendiki ulanmidin paydilansingiz bolidu.
   http://www.sas.com/en_us/home.html
   Sas ni tonushturup birer parche maqale yézishnimu oylishiwatimen.
   Yéqinqi yillardn béri jemyetning ihtiyajigha egiship, nurghunlighan onéwérsétitlar malumat ilmige a’it programlarni we ڧakoltitlarni échishqa bashlidi. Emma késip ytqanda, melumet mutexesisi bolush üchün jezmen shu kesiipte oqushi sherit emes. Nurghunlighan melumat alimlirining oniwérsétitlarda alghan onwalniri keng da’irdiki pen-téxnéka saheliridin bolup bezenliri hetta ijtima’y pen kesiplirini pütürgen. Melumat alimi bolush üchün jezmen birer ataqliq akadémik inistutidin doktorluq onwan élishimu sherit emes. Biraq, yuqurda bayan qilghinimdek, melumat alimi bolush üchun siz matématéka, emiliy matématéka, ékonométrik, ڧizika, béo-matématéka,statéstéka, béo-statéstika, béologiye, kompyuér, injinirliq qatarliq ilimlarning birsi yaki bir qanchiliride yuquri sewyege irishken bolushingiz sherit, pen-téxnika we ijtima’iy penlerde keng bilimge ige bolushingizmu sherit. Dunyada eng chong 500 shirketlerde ishleydighan mutleq köp qisimdiki melumat alimliri yaki mutexesisliri kem dégende magistirliq unwan’gha ige bolup matématéka alimi, statéstik mutexesis, ڧézissit, médikal duxtur, éxtisad shunaslardin terkip tapqan. Heyrinarliq yéri shuki, mexsus kompyutér kespide oqighanlarning ichidin melumat alimliri bek az chiqidu.
   Yighinchaqlap éytqanda, melumat alimi bolush üchün töwendiki ixtidarlargha ige bolush kérek:
   1. Kishiler bilen alaqelishishta küchlük yézish we sözlesh qabliyétke ige bolush;
   2. Yüksek téz sürette tereqiliniwaqan dunyawiy weziyetke egiship bir ishni qolidin chaqqan chiqiralaydighan bolush;
   3. Köp sahelerde keng da’irliq bilimge ige, shu bilimlerni emiliy shara’itqa maslashturup ishlitelishi;
   4. Özi koda yézip melumat ambiridin uchur izdep tépish, özi program tüzüp sitatésték analiz yürgüzüsh;
   5. Melumat ambirini qurush we séistim proggramlarni tüzüp chiqish;
   6. Yuquri qatlamdiki bashqurghuchilargha özining tetqiqat mexsitini, shirketke ilip kélidighan paydisini addilashturup chüshendürup ularni qayil qilalaydighan. (ilim pen saheside anche xewiri yoq memuri xadimlargha qarta)
   7. Özi ishlewatqan tijaret sahesidiki asasliq bilimge ige. (mesilen, rak késelni dawalaydighan dorini satidighan tijaret shirkette ishleydighan melumat alimi rak késelning kip-chikish sewebi, dorining ishlep chiqirish jeryanidin xewiri bulush)
   8. Misal, nusxa, léksiyeler arqiliq özinng tetiqiqat ishini yuquri qatlam bashqurghuchilrigha we siyaset belgüchilerge ochuq yetküzüp bérish;
   9. Layihelesh usuli (mesilen torbet layihesi) we arxétekt pirinsipi (mesilen melumat iambirini qurush basquchliri) ge bir qeder yuquri chüshenchige ige;
   10. Özi yalghuz ishleydighan hem bir eroppa kishiler bilen birlikte ishleleydighan bolush.
   Elwette, yuqurqi ixtidarlarning hemmisige ige bolidighan meluma alimini tapmaq heqiieten bir tes ish. Melumat ilmy bilen shughullniish üchun mushu qabliyetlerge ortaq érishishmu sherit emes. Amérkidiki chong shirketlerning kelgüsidiki planlirigha qarighanda, ular zor melumatlarni bashqurup melumat analiz ishlirige mes’ul bolidighan bölüm yaki tijaret tarmaqlirini qurushqa bashlawatidu. Shu tarmaqlargha yuqurdiki iqtidarlargha ige bolghan her sahelerdiki mutexesislar toplinip, birlikte bir-birsining kemchiliklirini toluqlap ishleydighan yéingi xizmet shara’it yaritilmaqta. Démek, pen-téxnika saheside oquwatqan yaki oqumaqchi bolghan oqughuchilargha nisbeten éytqanda xizmet baziri dawamliq kéngiyiwatidu. McKinsey Global Institute ning ötken yilidiki mölcherlishige asaslan’ghanda, 2018-yiligha kelgüche amérkida 140000din 190000ghiche bolghan melumat mutexesisliri ihtiyaj bolup, zor melumat saesige texminen 1.5 milyon xizmetchiler kérik bolideken.
   2015-yil 10-yanwar
   The Hottest Jobs In IT: Training Tomorrow’s Data Scientists
   http://www.forbes.com/…/the-hottest-jobs-in-it-training-to…/
   Why Data Science Jobs Are in High Demand
   http://www.extension.harvard.edu/…/why-data-science-jobs-ar…
   Big Data’s High-Priests of Algorithms
   http://www.wsj.com/…/academic-researchers-find-lucrative-wo…
    

   LikeLike

   Antworten

4. Abdushükür Muhemmet’imin Mu’ellim Bilen Yaponda Bille Bolghan Waqitlar
   
   Erkin Sidiq
   2014-yili 11-ayning 21-küni

   Qérindashlarning köpinchisi töwendiki 1-resimdiki yene bir kishining kimlikini bilidu. U bizning el söygen we elni söygen, Uyghurlar ichide nahayiti yuqiri hörmetke ige, we hazir eng köp eslinidighan hörmetlik ustazimiz Abdushükür Muhemmet’imin bolidu. 1980-yilliri men Shinjang Uniwérsitéti radi’o-éléktronika kespining oqughuchisi waqtimda bu ustazimiz Edebiyat Fakultétining oqutquchisi idi. Shunglashqa men töwende merhumni «Abdushükür mu’ellim» dep ataymen. Men töwendiki 1-resimni özümning torlardiki bash süriti qilip ishlitishke bashlighandin buyan, bir qanche qérindashlar mendin ashu resim toghrisida bir chüshenche bérip ötüshümni ötündi. Axirqi qétim shundaq qilghini «a.sayrami» isimlik qérindishimiz bolup, u bir qanche künning aldida mezkur maqalining axirida bérilgen 1-menbede mundaq dep inkas qalduruptu [1]:

   «Emdi, men bu yerde sizdin buninggha munasiwetsiz, biraq sizning munberde «Bilimxumar» nami bilen ishlitiwatqan bash süritingiz toghriliq kichikkine so’alim bar idi. Melumki: süret siz Yaponiyede oquwatqan mezgil, merhum alimimiz Abdushükür Muhemmet’imin 1986-yili Yaponiyege ilim ziyaritige barghanda tartilghan bolup, siz shu chaghda merhumgha terjimanliq qiliptikensiz. Mushu ishlarning tepsilati heqqide hazirghiche héchqandaq bir matériyal körmidim. Etiyazda merhum alimimizning «Men we méning xelqim» namliq terjimihal xaraktérdiki kitabini sétiwélip körüpmu baqtim. Kitabta ashu ishlar toghriliq héchqandaq melumat bérilmeptu. Mumkin bolsa 1986-yildiki ashu qétimliq ziyaretning siz bilen munasiwetlik qismi, bolupmu ashu süret tartilishning aldi-keynidiki ishlar heqqide azraq uchur bersingiz. Témigha munasiwetsiz so’al sorap, shunche aldirashliqingizda sizni aware qilidighan boldum, epu qilarsiz.»

   Men «a.sayrami» qérindishimizning telipige maqul bolghan bolup, mezkur maqalida men aldi bilen Abdushükür mu’ellim bilen Yaponda bille bolghan waqitlardiki muhim ishlar we özümning bezi tesiratlirini bayan qilip ötimen. Andin men néme üchün Abdushükür mu’ellim özining Yaponiyidiki bu pa’aliyiti heqqide özining birer yazmilirida toxtalmighanliqi heqqidiki özümning perizini qisqiche tilgha élip ötimen. Eng axirida Abdushükür mu’ellimdek özini melum bir ulughwar ishqa atiwetken kishiler üchün muhim rol oynaydighan muhim amillar heqqidiki bir ilmiy nezeriyini qisqiche tonushturup ötimen.

   1-resim: 1986-yili 10-ayda rehmetlik Abdushükür mu’ellim Kobédiki Kansei Gakuyin Uniwérsitéti tarix fakultétining proféssori doktor Kodama Shinjiro ependi qatarliq bir qanche proféssorlarning teklip qilishi bilen Yaponiyige ilmiy doklat bérishke keldi. Men shu chaghda Yaponiyide bilim ashuruwatqan bolup, Abdushükür mu’ellimning Uyghurche doklatini neq meydanda Yaponchigha terjime qilip bérish wezipisini ötep berdim. Bu resim 1986-yili 10-ayning 6-künidiki bir ilmiy doklat jeryanida tartilghan.

   1. Mu’ellimning Ilmiy Pa’aliyiti Heqqide

   Yuqiridiki 1-resim 1986-yili 6-Öktebir küni tartilghan. Abdushükür mu’ellim shuningdin bir qanche kün burun Yaponiyining Tokyo shehirige kélip, u yerde bir qanche kün ilmiy doklat bérish we ziyaret qilish ishliri bilen shughullan’ghan iken. Men u chaghda Tokyoning jenubigha jaylashqan, Tokyo bilen bolghan ariliqi 500 kilométirdek kélidighan Osaka shehiride bolup, Osaka Éléktro-xewerlishish Uniwérsitétida bilim ashuruwatqan idim. Shunglashqa Tokyodiki pa’aliyetlerge men qatnashmighan bolup, Tokyodiki terjimanliq ishini Uyghur diyaridin kélip bilim ashuruwatqan, shiwe millitidin bolghan bir yash öz üstige éliptu. Yeni, Tokyoda Abdushükür mu’ellim xenzuche sözlep, héliqi shiwe yash uning nutqini xenzuchidin Yaponchigha terjime qilip bériptu. Sayahet jeryanidiki terjimanliqnimu ashu yash öz üstige éliptu.

   Abdushükür mu’ellimni Yapon’gha teklip qilghan ikki proféssor men Yapon’gha kélishtin burun Uyghur diyarigha bérip sayahette bolghan, hemde Shinjang Uniwérsitétighimu kélip, ilmiy söhbet élip barghan bolup, men ular bilen shu chaghda tonushup qalghan idim. Ular kétishtin burun manga özlirining Yapondiki alaqilishish uchurlirini qaldurup, mendin Yapon’gha barghandin kéyin ular bilen choqum alaqilishishni telep qilghan idi. Ularning biri Kobediki Kansei Gakuyin Uniwérsitéti qanun fakultétining mudiri bolup, «Kodama» isimlik yene bir kishi bolsa oxshash mektepning tarix fakultétining proféssori idi. Kodama mu’ellim Ottura Asiya we Junggo tarixini tetqiq qilidighan bolup, bir qanche kitab yazghan, hemde ashu kitablirigha Uyghur tarixi heqqidimu bir qisim mezmunlarni kirgüzgen idi. Men Yapon’gha kélip uzun ötmeyla ular bilen munasiwet ornitip, ular bilen ariliship ötüwatqan idim. Bolupmu Kodama mu’ellim Uyghurlarning tamaqlirigha bek amraq bolup, uning telep qilishi bilen men uninggha polu étishni ögitip qoydum. Shuning bilen men bezi shenbe künliri kechte uning öyige barsam, u polu étip turidighan bolghanidi. Shunglashqa men Abdushükür mu’ellimning Yapon’gha kélidighanliqini ashu proféssorlardin eng deslipidin tartipla bilip turghan idim. Abdushükür mu’ellim Osaka rayonigha kelgendin kéyin, terjimanliqni men öz üstümge aldim. Méning ésimde qélishiche, yuqiridiki 1-resim Abdushükür mu’ellim Kyoto Uniwérsitétida bir guruppa Yaponluq proféssorlar we ottura Asiya tetqiqati mutexessislirige bir meydan ilmiy doklat bériwatqanda tartilghan bolup, u doklatning témisi «Ottura esir Uyghur medeniyitining yétük qamusi – Qutadghubilik» dégen’ge yéqin idi. Abdushükür mu’ellim sözligen konkrét mezmunlar ésimde qalmidi. Men shu qétim Abdushükür mu’ellim bilen jem’iy 2-3 kündek birge bolghan bolup, biz ashu yighin échilghandin bashqa waqitlarda Kyoto, Osaka we Kobediki bir qisim dangliq aliy mekteplerni ékskursiye qilduq. Hemde ashu rayondiki bir qanche güzel jaylarni tamasha qilduq. Bir küni kechte bir qanche Yaponluq proféssorlar bilen bille bir issiq kölge kirip, huzurlanduq . Töwendiki 2-resim ene shu chaghda tartilghan.

   2-resim: Kodama ependi Abdushükür mu’ellimni bir issiq su kölige aparghan waqittiki bir körünüsh.

   Manga shu chaghda eng tesir qilghan nerse, Abdushükür mu’ellimning qolidin zadila chüshmeydighan bir xatire depter bilen bir qelem boldi. Mu’ellim barghan hemme yerlerde etrapidiki hemme nersilerni inchikilik bilen közitetti. Bir nerse ésige kélip qalsa, méngishtin yaki qiliwatqan bashqa ishidin toxtap, bir yerde olturup, ésige kelgen nersini xatirisige derhalla yéziwalatti. Biz bir küni kechte Yaponluq proféssorlar bilen bille tamaq yewatqanda, mu’ellim turup-turupla xatirisini échip, bir nersilerni yazdi. U ashundaq bir nerse yazghanda, etrapida yüz bériwatqan ishlar uning xiyaligha azraqmu kirip qoymaytti. Etrapida yüz bériwatqan ishlar uninggha azraqmu tesir qilmaytti. U bir nerse yéziwatqanda bezi Yaponluq proféssorlar uningdin so’al sorisimu, u Yaponluqning gépi mu’ellimge anglanmaytti. Men xuddi bir uxlap qalghan ademni oyghatqan’gha oxshash mu’ellimning qolini tartip, uninggha bireylenning özige gep qiliwatqanliqini bildürüp qoyattim. Yeni, kallisida oylawatqan ish uning pütün wujudini qapliwalidighan bolup, u etrapidiki kishilerge goya u shu waqitning özide bashqa bir dunyada özi yalghuz turuwatqandek tuyghuni béretti.

   Töwendiki 3-resimni biz Kobediki bir güzel yerni sayahet qiliwatqanda tartqan. Mushu resimdiki Abdushükür mu’ellimning qolidiki xatire depterge diqqet qilip qoyung. Yeni, mu’ellim sayahet jeryanidimu qoligha bir xatire depterni éliwalghanidi.

   3-resim: Abdushükür mu’ellim qatarliq bir qanche kishi Kobéde bille sayahet qiliwatqandiki bir körünüsh. Bu resimdiki qalghan ikki kishi Kodama mu’ellimning ayali bilen Tokyoda terjimanliq qilghan shiwe oqughuchi.

   Biz bille bolghan bir kechlik tamaq ene shundaq ötti. Tamaqtin kéyin mu’ellim manga: «Erkin, men hazirla bir parche shé’ir yazdim. Uni sizge oqup bérey», dep, yazghan shé’irini manga oqup berdi. Yazghan u shé’iri özi Yaponda körgen ishlar bilen munasiwetlik bolup, uning konkrét mezmuni méning ésimde qalmaptu.

   Men mu’ellim bilen körüshken waqit méning Yapon’gha kelginimge bir yildin sel ashqan waqit bolup, u chaghlarda méning künlük ishlirimmu intayin jiddiy idi. Uning üstige men u chaghda hergizmu ashu bir qanche künning méning mu’ellim bilen künlep bille bolalaydighan eng axirqi künler bolup qalidighanliqini tesewwur qilalmighan idim. Eger ashundaq bolup qélishini bilgen bolsam, menmu özümning barliq waqti we zéhnini mu’ellimni közitish, we u qilghan ishlarni we u yazghan nersilerni tepsiliy xatiriliwélishqa qaratqan bolattim.

   Men Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan waqitta, yeni 1980-yilliri, Qéyum Bawudun akimiz mektepning mu’awin mudiri idi. Shu chaghda u köp qétimliq Uyghur oqughuchilar chong yighinlirida «Biz 30 yilda proféssorlardin aran ikkini yétishtürduq. Ularning biri edebiyat fakultétidiki Abdushükür Muhemmet’imin, yene biri bolsa Jughrapiye fakultétidiki Mijit Xudaberdi. Eger biz kéyinki 30 yil ichide proféssordin yene aran ikkini yétildürsek, u biz üchün bir chong nomus bolidu. Shunga siler tiriship oqunglar, bundaq ehwalgha xatime béringlar», dégen mezmundiki geplerni qilghanidi. Men Abdushükür mu’ellimning ismini eng deslipide ene shundaq anglighan idim. Lékin men fizika fakultétida oqughuchi, mu’ellim bolsa edebiyat fakultétida oqutquchi bolghachqa, manga u chaghda mu’ellim bilen uchrishish pursiti bolmighan idi.

   Men Shinjang Uniwérsitétida oquwatqan ashu yillarda, Ürümchide her yili bir qétim dangliq sha’irlar tallap qatnashturulidighan shé’ir déklamatsiye yighini ötküzületti. Men u chaghda bir sha’ir emes idim (Men hergizmu «sha’ir» dégen salahiyetke yéqin kéleleydighan biri bolup baqqan emes bolup, uningdin kéyinmu undaq bolup baqmidim). Peqet shu chaghlarda méning bir qanche parche shé’irlirim Shinjang Gézitige bésilghan idi. Emma men u chaghda Shinjang Uniwérsitéti mektep oqughuchilar uyushmisining re’isi, aptonom rayonluq oqughuchilar birleshmisining re’isi, we memliketlik oqughuchilar birleshmisining mu’awin re’isi qatarliq 5 chong wezipini öz üstümge alghan bolup, shu chaghlarda Shinjang Uniwérsitétida her yili bir qétim mektep boyiche Uyghur oqughuchilarning shé’ir déklamatsiye musabiqisi ötküzüwatqan idim (Shuning bilen bille Uyghur oqughuchilarning fakultétlar ara sen’et körikinimu yilda bir qétim teshkillep turghan idim). Oqushum alahide yaxshi bolup, özlükümdin In’gliz tilimu öginiwatqan idim. Shunglashqa radi’o we gézit-zhurnallarda köplep teshwiq qiliniwatqan idim (U chaghda a’ililerde téxi téléwizorlar yoq bolup, Uyghur diyarida tarqitilidighan téléwizor programmisi bar-yoqluqini bilmeydikenmen. Bizning mekteptiki bir ders projékti süpitide qilghan bir ishimiz bir qanche oqughuchilar birlikte birdin aq-qara téléwizor qurashturup chiqish bolghanidi). Qaysi sewebtinkin u hazir ésimde qalmaptu, ishqilip men héliqi pütün Uyghur diyaridiki dangliq sha’irlar yighilip shé’ir déklamatsiye qilidighan yighin’gha uda 2 yil teklip qilindim. Bu yighinda shé’ir déklamatsiye qilidighan san’gha érishish intayin qiyin bolup, u yighinda déklamatsiye qilinghan shé’irlar nahayiti tézla aptonom rayonluq gézit yaki zhurnallargha bésilatti. Men shu chaghda Abdushükür mu’ellim, Téyipchan Iliyop ustaz qatarliq dangliqlarning shé’ir déklamatsiye qilghinini biwasite anglash pursitige érishtim. Bir qétimliq yighinda méning qéshimda olturghan Shinjang Uniwérsitéti Edebiyat Fakultétining bir ayal mu’ellimi manga shé’ir déklamatsiye qilishqa bir san bérilgenlikini, emma méning teyyarlighan shé’irim yoqluqini bilip, derhal yénidin özi yézip teyyarlap qoyghan bir parche shé’irni chiqirip manga bérip, «Ukam, mawu shé’irni özüngning shé’iri, dep déklamatsiye qiliwetkin, hemde öz namingda élan qiliwergin. U méning sanga qilghan hediyem bolsun», dédi. U xanim shé’ir teyyarlap kelgen bolsimu, uninggha déklamatsiye qilish sani bérilmigen iken. U peqet bir sanni öltürüwetmeslik we manga yardem qilish üchünla yaxshi köngüllük bilen bu teklipni qilghanidi. Emma méning kishilik xaraktérim boyiche men undaq ishni qet’iyla qilalmayttim. Shuning bilen men intayin tenglikte qaldim. Nahayiti qattiq azablandim. Hemde u yighin’gha qatnashqinimghimu intayin pushayman qildim. Yérim sa’ettek qattiq oylinip, axiri u xanimgha: «Kechürüng, men undaq qilalmaymen», dédim (U hedimiz hazirmu hayat bolup, nahayiti yashinip qaldi. Uning könglini bi’aram qilip qoymasliq üchün bu yerde ismini atimidim). Bu ishlar méning ésimde hazirmu xuddi tünügünki ishlardekla saqlinip turuwatidu. Emma héliqi yighinda shé’ir déklamatsiye qilghan dangliq sha’irlarning chirayliri ésimde anche qalmaptu.

   Yuqiridiki hékaye bilen mezkur maqalining anche munasiwiti yoq idi. Emma maqalini yézip mushu yerge kelgende u ishlar ésimge kélip qaldi. Shunga bu «kichikkine terjimihalim» xatirilinip qalsun, dep, uni bu yerge qisturup qoydum.

   Qisqisi, men Yaponda Abdushükür mu’ellim bilen uchrashqanda, uning qedir-qimmitini xéli yaxshi bilettim. Emma, shu chaghdiki shara’itta kéyinki künlerning qandaq bolidighanliqini tesewwur qilalmighachqa, ashu pursettin toluq paydiliniwélish hergizmu méning ésimge kelmeptu. Men Yapondiki waqtimda Kobediki bir Yaponluq proféssor Shinjang Uniwérsitétigha bérip, Abdushükür mu’ellimning qolida 10 aydek Uyghur tili ögendi. Men Yaponda uning öyige pat-pat bérip turdum (U mu’ellimning ata-anisi, ayali we 3 balisi bir öyde turatti). Ürümchide bolsa ayalim Abdushükür mu’ellimning öyige pat-pat bérip, Rena appayning héliqi Yaponluq proféssorni kütüshige yardemliship berdi.

   Men Yapondin qaytip, Amérikigha méngishtin burun, yeni 1988-yili 5-aydin 8-ayghiche Ürümchide 3 aydek waqit turup, Shinjang Uniwérsitétida oqush püttürüsh aldidiki 4 neper Uyghur oqughuchining bakalawrliq oqushini püttürüsh ilmiy maqalisige yétekchilik qildim. Shu chaghda mu’ellimning öyide bir qanche qétim ayrim méhman bolup, mu’ellim bilen Uyghur mesililiri toghrisida xéli köp paranglashtuq. Bizning idiyimizde xéli köp oxshashliqlar bar bolup, her qétim bille bolghanda bizning gépimiz tügimey kétetti. Shu waqitta bir parche edebiy axbarat yézish üchün, Shinjang Gézitining muxbiri Mingchébi (Mongghul) bilen uning ayali Lolulu mu’ellim bilen ikkimizni köp qétim ayrim-ayrim ziyaret qilip, biz bilen söhbetleshti. Bu maqale men Amérikigha ketkendin kéyin pütüp, «Oylinish Ichide Ilgirilesh» dégen témida élan qilindi. Hemde intayin zor tesir qozghidi. U maqalini oqup baqmighan qérindashlargha qulayliq bolsun üchün, men u maqalini mezkur yazmining axirigha qoshup qoydum. Shu waqitlar Abdushükür mu’ellim Yapondin qaytip kelginige anche uzun bolmighan waqitlar bolup, 1986-yili Yapon’gha bérip qaytip kelgendin kéyin mu’ellim yene bashqa döletlergimu bérip keldimu, men uni bilmeydikenmen. Ishqilip méning perizimche mu’ellimning shu mezgildiki Uyghurlar mesilisi heqqidiki idiyiliri yuqiridiki «Oylinish Ichide Ilgirilesh» dégen maqalida tepsiliy bayan qilin’ghan bolup, mu’ellimning Yapon’gha qilghan ilim ziyaritidin alghan tesiratlirini bashqa birer parche maqalisige kirgüzmeslikidiki asasiy seweb mushu bolushi mumkin. Bu méning shexsiy perizimla bolup, bu ishni eng yaxshi bilgüchi birla Allahtur.

   Men 2012-yili 12-ayda oghlum Dilshatni sayahet qildurup kélish üchün Yapon’gha bardim. Oghlum körmekchi bolghan yerlerning hemmisi Tokyo we uning etrapida bolghachqa, men ariliqta 2 kün waqit ajritip, «Shinkansen» dep atilidighan téz sür’etlik poyizda olturup, Kyoto, Osaka we Kobelargha bérip, eyni waqitta Abdushükür mu’ellimni Yapon’gha teklip qilghan, hemde manga xuddi öz oghlidek mu’amile qilghan Kodama mu’ellimni yoqlap keldim. Bu mu’ellim hazir bir éghir késelge giriptar bolup qalghan bolup, asasen yol mangalmaydiken. Emma men öyige barghanda, nahayiti soghuq hawagha we aghriqigha qarimay, hasisigha qattiq tayinip, méni ishik aldida saqlap turuptu. Men öyige kirip, er-xotun ikkiylen bilen bir-ikki sa’et paranglashtim. Bu mu’ellimning Uyghurlar heqqide ajayip köz-qarashliri bar bolup, men bu qétimmu söhbitimizdin nahayiti huzurlandim. Köngüldikidek bolmighan birla yéri, men Yapondin ayrilghili 24 yildin ashqan bolghachqa, men bu qétim tarix heqqide Yapon tilida burunqidek sözlishelmidim. Shunga Yaponche geplerni tapalmighanda In’glizche sözlerni ishlitishke mejburi boldum. Kodama mu’ellim bilen ayali ikkiylen méni taksi bilen bir réstoran’gha apirip méhman qilip, andin men bilen xoshlashti. Töwendiki 4-resim shu qétim tartilghan.

   4-resim: 2012-yili 12-ayda men oghlumni sayahet qildurup kélish üchün Yaponiyege bardim. Shu seper jeryanida men özüm mexsus Kobégha bérip, Kodama Shinjiro mu’ellimni yoqlap keldim. Bu shu chaghdiki bir körünüsh.

   Men u küni Kobedin Kyotogha kélip, hazir Kansei Gakuyin Uniwérsitéti tarix fakultétining mudirliqini qiliwatqan bir Yaponluq kona dostumning öyide bir axsham qondum. Men uning bilen etisi Kyotogha yéqin jaydiki Yaponning burunqi paytexti Narani sayahet qilip, kech terepte Tokyogha qaytip keldim. Bu qétimqi seperde Yapondek bir bay dölettiki ikki proféssorning öyide méhman bolup, men körgen intayin tesirlik ehwallar bar. Yeni, hazir pütün Yapon xelqi dölitining tokni iqtisad qilish chaqiriqigha awaz qoshup, tok ishlitishte intayin iqtisadchil bolup kétiptu. Kodama mu’ellim bir dachi öyde tursimu, peqet birla yataq öyini issitip, er-xotun ikkiylen shu öyide tamaq yeydiken, shu öyide putlirini yutqan bilen orap olturup téléwizor köridiken, hemde shu öyide uxlaydiken. Yeni, u ikkiylen ashu bir yataq öydila yashaydiken. Tarix fakultétining mudiri Sakagura mu’ellimmu bir dachi öyde turidighan bolup, ular bolsa pütün öyide bir waqitta uzunluqi ikki ghérich kélidighan, tomluqi bash barmaqtek kélidighan, tok iqtisad qilidighan chiraghdin peqet birinila tokqa ulaydiken. Hemde kündüzi ashxana öyini issitip, axshimi yataq öyini issitidiken. Bir öydin yene bir öyge kirmekchi bolsa, bir chiraghni yandurup, yene birini öchürüp mangidiken. Men kéyinche bir yaxshiraq purset tépip, bu heqte tepsiliyrek sözlep bérishim mumkin.

   2. Mu’ellimning Sözi: Erler Üchün Eng Muhim Bolghan 3 Nerse

   Men Abdushükür mu’ellim bilen bir küni kechte parangliship kétiwatqanda, u manga mundaq dédi: «Erler üchün mundaq 3 nerse eng muhim:
   (1) Bilim
   (2) Pul
   (3) Bir yaxshi xotun

   U chaghda biz qandaq téma üstide paranglishiwatqanliqimiz ésimde qalmaptu. Emma bu sözler men üchün shu chaghda bir muhim hékmetlik sözdek tuyulghan bolup, shuningdin kéyin bu sözlerni ésimdin zadila chiqarmidim. Manga Yapondiki oqushni tamamlap, Yapondin ayrilghili 26 yildin ashti. Ashu 26 yilliq hayatimda mu’ellimning yuqiridiki sözlirining neqeder toghra ikenlikini chongqur hés qildim. Bashqisini qoyup turup, peqet «bir yaxshi xotun» dégen’gila qarap baqidighan bolsaq, eger mende özümge nahayiti yéqindin masliship béridighan, méni yéqindin qollap béridighan, nahayiti yaxshi yürüshüp kétiwatqan bir xatirjem a’ile bolmighan bolsa, manga hazirqidek dem élish waqtimdin paydilinip, heptisige bir parche maqale teyyarlash qet’iyla mumkin bolmaytti. Men jahan aylinip, nurghun Uyghur ukilar we ularning a’ilisi bilen tonushtum. Méning öz közüm bilen körginim, muweppeqiyet qazan’ghan erlerning hemmisining yénida «bir yaxshi xotun» bar iken. Uning eksiche, özi nahayiti qabiliyetlik bolsimu téxiche dégendek muweppeqiyetlik bolalmighan erlerde bolsa bir xatirjem a’ile kem iken. Bir a’ile muweppeqiyetlik bolush üchün, shu a’ilidiki er bilen ayal choqum teng bedel tolishi kérek. Bu ishta er bilen ayalning xizmet teqsimati oxshimaydu. Emma töleydighan bedelning derijiside bek chong perq bolmaydu. Eger chong perq bolidiken, choqum tengpungsizliq yüz béridu. Shunga méning barliq singillargha deydighinim, eger éringiz bir toghra yolni tallap qattiq tirishiwatqan bolsa, uni pütün wujudingiz bilen qollang, hemde uninggha barliqingizni atap yardem qiling. Shundaq qilsingiz éringiz sizni barghanséri téximu yaxshi körüp mangidu, hemde qilghan yardimingizni mukapatlash üchünmu burunqidin bekrek tirishidu.

   Nechche yilning aldida men ghaye heqqide téma teyyarlawatqanda, tosattin ésimge mundaq bir ish kélip qaldi: Biz jem’iy 6 qérindash bolup (men balining ikkinchisi), apam akam bilen ikkimiz tughulghandin kéyinla özining ishchiliq xizmitidin istépa bériwetken iken. Shuningdin bashlap biz bir a’ile kishiliri yalghuz dadamning kirimige tayinip yashighanliqtin, méning baliliq dewrim nahayiti japaliq we acharchiliq ichide ötti. Köp waqitlarda ach qorsaq yürüshke mejburi bolduq. Yeni u chaghda ash normiliq, bizning yézilardin kélidighan tughqanlirimiz köp bolghachqa, ashliq normimiz özimizge zadila yétishmeytti. Shunglashqa men nahayiti kichik waqtimdin bashlapla qattiq tirishidighan, we köp oylinidighan adetlerni yétildürüwalghan idim. Men ottura mektepte oquwatqan mezgilde, pütün Junggo boyiche «bilimning kériki yoq» dégen bir sepsete keng türde teshwiq qilinip yürgende, men «bilim choqum esqatidu» dégen idiyini teshwiq qilip yürgen, hemde sinipimizdiki balilardin pul yighip, uninggha shu chaghda yéngidin chiqqan Uyghurche kitablirini sétiwélip ekélip, balilargha tarqitip bérip yürgen idim. 1972-1973-yilliri bolsa kérek, men Aqsu 1-Ottura Mektepte toluqsizda oquwatqan waqtimda özüm üchün mundaq 3 chong nishan tüzdüm:

   (1)Eng yuqiri pelligiche oqush
   (2) Özümning iqtisadiy teqdirini özgertish
   (3) Bir bextlik a’ile qurush

   U chaghda men oqushtiki eng yuqiri pellining néme ikenlikini bilmeyttim. Emma men u chaghda bilimning intayin muhim we paydiliq nerse ikenlikini tonup yetken idim. Méning qisqiche terjimihalim we men bilen ötküzülgen yazma söhbetning xatiriside bu heqte téximu köp mezmunlar bar [2]. Nechche yilning aldida oylisam, men eyni waqitta tüzgen yuqiridiki 3 nishan mahiyet jehettin Abdushükür mu’ellim manga 1986-yili dégen «erler üchün eng muhim bolghan 3 nerse» bilen asasen oxshash iken. Yeni, men ashu 3 nersige érishishni özüm üchün asasiy nishan qilip tikligen ikenmen. Bu baghlinishni bayqighandin kéyin, men hem heyran boldum, hem xushal boldum. Abdushükür mu’ellim Yaponda paranglishish jeryanida manga dégen, hemde men üchün eng muhim söz bolup tuyulup, méning ésimde hazirghiche saqlinip kelgen sözler mushu bolghachqa, men uni bu yerge qisturup qoydum.

   U qétimqi paranglar jeryanida mu’ellim qizlar üchün néme eng muhim ikenliki toghrisida bir nerse démidi. Shunglashqa bu yerde u toghruluq bir nerse yazalmidim. Buning üchün singillar we xanimlardin epu soraymen.

   Men yéqinda Imam we doktor Yasir Qazining bir qétimliq Amérika Musulman Oqughuchilar Uyushmisi (Muslim Students Association) yighinida sözligen nutqini anglidim [3]. Bu qétimqi doklatta Yasir Qazi nöwette Islam dini duch kelgen bir qisim qiyin mesililer üstide toxtalghan bolup, doklatining eng béshida u insanlar üchün zörür bolghan 3 asasliq nersini tilgha élip, mundaq dédi: «Allah bizni 3 asasliq éhtiyaj bilen bille yaratqan. Ular maddiy (physical) éhtiyaj, meniwi (spiritual) éhtiyaj, we bilim (intellectual) éhtiyajliridin ibaret. Bu yerdiki 1-éhtiyaj maddiy éhtiyaj bolup, biz yémisek bolmaydu, ichmisek bolmaydu, hawa bilen nepes almisaq bolmaydu. Eger bizde bu nersiler bolmaydiken, biz ölimiz. Ikkinchisi, bizning meniwi éhtiyajimizmu bar. Bu meniwi éhtiyajimizmu qana’etlendürülüshi kérek. Eger u qana’etlendürelmeydiken, néme bolidu? Eger u qana’etlendürelmeydiken, nurghun ishlar yüz béridu. Uning birinchisi we eng muhimi, chüshkünlishish kélip chiqidu. Ikkinchisi hayatning menisizliki kélip chiqidu. Siz hayatingizning nahayiti quruq ikenlikini, peqet kün ötküzüp yashawatqanliqingizni, hayatingizda bir yuqiri nishanning yoqluqini hés qilisiz. Shunglashqa eger sizde bir yuqiri nishan bolmaydiken, siz özingiz üchün bir nishanni wujudqa keltürüp, uni özingiz üchün eng yuqiridiki nishan qilip tikleysiz. Kishiler özining hayatini ataydighan bir yuqiri nishan’gha éhtiyajliq bolidighan bolup, Allah insanlarni ene shundaq yaratqan. Insanlarning 3-éhtiyaji bolsa bilim jehettiki yaki eqliy éhtiyajdin ibaret. Siz özingizning eqlini, we özingizning hewisini qana’etlendürüshkimu éhtiyajliq bolisiz. Islam sizge mushu 3 jehettiki éhtiyajlarning hemmisini teng qandurush üchün qandaq yashishingiz kéreklikini ögitidu.»

   Yuqirida Yasir Qazi tilgha alghan Islam chüshenchisidiki insanlarning 3 chong éhtiyajining ikkisi Abdushükür mu’ellim «erler üchün eng muhim» dep qarighan 3 nersining ikkisi bilen oxshash iken.

   Men toluq otturining yuqiri yilliqidin bashlap muhebbetning derdini xéli obdan tarttim. Shuning bilen «Ademni sarang qilip qoyidighan bu muhebbet dégen nerse zadi néme?» dégen so’algha jawab tépish üstide yézida qayta terbiye alghan waqtimdin tartip aliy mektepning 2- yaki 3-yilliqlirigha chiqquche izdendim. Netijide mundaq nersini, yeni «Turmushning Junggoche éniqlimisi» ni biliwaldim: Kishilik turmush 3 qisimdin terkib tapidu. Ular maddiy turmush, meniwi turmush, we ijadiyet turmushi (yeni xizmet). Muhebbet meniwi turmushning bir qismi bolup, uning ornini bashqa héch qandaq bir nerse bilen toldurghili bolmaydu. Uni bashqa bir nerse bilen almashturghili bolmaydu. Men eslide muhebbetni bashqa bir nerse bilen almashturghili bolsa, özümning uning üchün serp qilishqa mejburi bolghan waqtim bilen zéhnimni özümning öginishi we xizmitige serp qilishni oylighan idim. Izdinishim netijiside undaq qilishqa bolmaydighanliqini biliwaldim (Éhtimal bezi kishiler üchün u mumkindur, lékin manga undaq bolmidi).

   Yuqirida bayan qilin’ghan mezmunlarni birleshtürüsh arqiliq, insanlar yaritilghanda ularning ichige sélip qoyulghan asasliq éhtiyajlar bilen insanlar, jümlidin erler üchün eng muhim bolghan nersiler heqqide xéli toluq chüshenchilerge ige bolush mumkin.

   Men özümning «Buyrulghan yardem we tirishchanliq—Bedri urushidin oylighanlirim» dégen maqaliside, özüm hés qilghan, Allah buyrughan yardemni qolgha keltürmekchi bolghan bir qowm emel qilishqa tégishlik bolghan bir «qanuniyet» ni chüshendürüp öttüm. Qisqartip éytqanda, u qanuniyetning mezmuni mundaq: Eger bir qowm Allah buyrughan yardemge érishmekchi bolidiken, u choqum tashtek uyushup, toghra ishlarni tallap, janni tikip, özining barliqini atap, qattiq tirishishi kérek. Hazirqi zaman’gha mas kélidighan «toghra ishlar» üchün men Amérika ma’aripida hazir yolgha qoyuluwatqan «tebi’iy-pen, téxnologiye, inzhénérliq, we matématika programmisi» ni tewsiye qildim. Men yekünlep chiqqan xulase shu boldiki, eger bir qowm yuqiridiki qanuniyet boyiche ish qilidiken, u qowmning dinchi bolush-bolmasliqi, eger dinchi bolsa qaysi din’gha étiqad qilidighanliqidin qet’iynezer, Allah özi xalighan yardemni ashu qowmgha yetküzidu. Bu qanuniyet her bir indiwidu’algha yaki her bir shexskimu mas kélidu. Men özümning «Mikro-bashqurush we uning ziyanliri» [1] dégen maqaliside öz hayatimda yüz bergen, yuqiridiki qanuniyetke ispat bolalaydighan ishlardin birini teswirlidim. Emeliyette méning pütün hayatim ashundaq ishlar bilen tolghan bolup, men hazirghiche mangghan egri yol tüz yoldin xélila köp.

   Yalghuz qowm da’irisidila emes, shexslerning ayrim-ayrim muweppeqiyetlik bolalishi, we chong-chong ishlarni qilalishida emel qilishqa tégishlik bir qisim tebi’iy qanuniyetlermu bar. Undaq qanuniyetlerni kishiler 100 yildin köprek waqit ilmiy tetqiqat élip bérish netijiside yekünlep chiqqan. Men hazirghiche bu jehette Islam dinida bar bolghan idiyilerni téxi uchritip baqmidim. Emma penniy jehettiki bir qisim nezeriyiler «Napoliyon Xilning chüshendürüshidiki özige tartishning sirliq qanuniyiti» dégen dangliq In’glizche kitabta bayan qilin’ghan bolup, men ashu kitabning mezmunini ixchamlap, Uyghurchilashturup, «Ghayini ré’alliqqa aylandurushning sirliq qanuniyiti» dégen témida bir uzun maqale qilip yézip chiqip, uni 2011-yili 15-Yanwar küni torlargha chiqirip boldum. Biraq, bu maqalining nezeriyiwi sewiyisi yuqiri, we sel abstrakt bolushidek bezi sewebler tüpeylidin, u maqale oqurmenlerni dégendek yaxshi jelp qilalmidi. Men töwende ashu maqalining ikki kichik qismini bayan qilimen. Méning oqurmenlerdin kütidighan ümidim, siz yuqiridiki 3-resimdiki Abdushükür mu’ellim sayahet jeryanida qolida kötürüp yürgen xatire depterni köz aldingizgha keltürüp turup, we mu’ellimning men yuqirida bayan qilghan aditini eslep turup, töwendiki mezmunni bir qétim oqup béqing. Éhtimal bu qétim u mezmundin yaxshi ünüm hasil qilalishingiz mumkin.

   Men özümning aldinqi bir maqaliside Yaponlar, Gérmanlar we Yehudiylarning anche külmeydighanliqini, anche oynimaydighanliqini, we köp oylaydighanliqini tilgha aldim. Abdushükür mu’ellimdimu ene shundaq xaraktérler bar idi. Bir qisim oqurmenler éhtimal ashu xaraktér yuqiridiki 3 parche resimdimu namayan bolup turghanliqigha diqqet qilghan bolushi mumkin. Méning bilishimche, eyni waqitta Abdushükür mu’ellimni tenqid, hujum we haqaretlerge duchar qilghan nersilerning ichidiki biri, uning sorunlargha, yeni toy-nezir qatarliq yighilishlargha anche qatniship ketmesliki idi. Adem bir aliyjanab meqset üchün yashighanda, waqittin eng yuqiri derijide obdan paydilinish üchün, huzurlinish we köngül échishqa yatidighan nurghun ishlardin waz kéchishke mejburi bolidu. Éhtimal eyni waqitta mu’ellimning salametlik ehwali özige nahayiti ayding bolup, özining qélip qalghan cheklik waqtida millet üchün köprek ish qilip bérishni oylap, sorunlargha barmighan bolushi mumkin. Emma beziler mu’ellimni toghra chüshinishke urunup béqishning ornigha, uninggha nahayiti köp azablarni peyda qilip berdi. Burunqi nurghun waqitlarda millet üchün töhpe yaritishta közge körün’gen eyiblen’güchiler özining birer ishtiki kemtüklüki yaki xataliqi üchün eyiblen’gen bolmastin, belki bashqa bir qisim «ziyaliy» atalghan kishilerning hesetxorluqi, körelmesliki, we abruy bilen orun talishishi tüpeylidin ashundaq eyiblinishke, éghir derijidiki azablinishqa, we özining bir qisim qimmetlik waqtini tashqi hujumlargha taqabil turush üchün serp qilishqa mejburi bolghan idi. Bizning Abdushükür mu’ellimdin bek baldurla ayrilip qélishimizgha sewebchi bolghan ishlarning birimu mushu bolushi mumkin. Xuddi nurghunlirimiz körüp turghinimizdek, Abdushükür mu’ellim duch kelgen, eyni waqitta yüz bergen bir qisim yaman ishlar Uyghur ziyaliyliri arisida hazirmu oxshimighan derijide dawamlishiwatidu. Beziler hazirmu mu’ellim duch kelgen, millet üchün xalisane xizmet qilish yolida hujumgha we haqaretleshlerge uchrashtek teqdirlerge uchrap qéliwatidu. Eyni waqitta Abdushükür mu’ellimde nam-abruy we pul-dunya yéterlik bar idi. Uning téximu köp nam-abruygha we pul-dunyagha éhtiyaji yoq idi. Uning ashundaq bir yaxshi shara’itqa ériship bolghandin kéyinmu toxtawsiz halda özining jénini tatliq bilmey qattiq tirishishi peqet millet üchünla idi. Emma bir qisim nadanlar uni chüshenmidi. Méning ésimde qélishiche, ziyaliy qérindashlardin beziliri Abdushükür mu’ellim öz hayatining axirqi basquchida duch kelgen nachar mu’amililer heqqide burun nahayiti tepsiliy we nahayiti süpetlik maqalilerni yézip élan qildi. Shunglashqa men bu yerde ashundaq ehwallar üstide buningdin köp toxtalmaymen.

   Töwende bayan qilidighinim méning «Ghayini ré’alliqqa aylandurushning sirliq qanuniyiti» dégen maqalemdiki ikki bölümdin ibaret [4].

   3. Istek Yaki Intayin Éniq Asasiy Nishan

   (Bu qisimdiki bir qisim mezmunlar qisqartildi.) Xiyalni ré’alliqqa aylandurushning birinchi qedimi siz érishmekchi bolghan nersining néme ikenliki heqqide oylap chiqqan intayin éniq idiye bolushtin ibaret. Buni Napoliyon özining 1-kitabida «Intayin éniq asasiy nishan» (In’glizche «definite chief aim»), dep atap, ikkinchi kitabida bolsa «Istek» dep atighan bolup, Napoliyonning «Muweppeqiyet qanuniyiti» dégen kitabidiki 1-prinsip mana mushu uqumdin ibaret bolghan. «Istek» dégen söz üchün ishlitilgen In’glizche söz «desire» bolup, Yulghun lughitide bu sözning menisi «arzu, ümid, istek, tilek» dep élin’ghan. Lékin, In’glizchida «arzu» üchün «wish», «ümid» üchün «hope» ishlitilidighan bolup, Napoliyonning kitabidiki «desire» dégen söz peqet «istek» dégen menidila ishlitilgen. Bu sözning özige tartish qanuniyitide oynaydighan roli bek muhim bolghachqa, men bu yerde azraq alahide eskertish bérip qoydum.

   Siz meyli bir chong nersini arzu qiling, yaki bir kichik nersini arzu qiling, uning choqum bir asasiy meqsiti bar bolup, bu meqset sizning könglingizde intayin éniq we konkrét bolushi kérek. Sizning istikingiz yaki intayin éniq asasiy nishaningiz bir konkrét nishan bolushi, bir chongraq obyéktip bolushi, yaki sizning pütün hayatingizgha yétekchilik qilidighan bir pelsepiwilik hékmetlik söz bolushimu mumkin. Eger siz uni bir xiyaldin ré’alliqqa aylandurmaqchi bolidikensiz, uning namayendisining qandaq bolidighanliqini choqum intayin éniq bilishingiz kérek.

   Psixologiyilik prinsiplar mundaq deydu:

   Birinchi, insan bedinining her bir ixtiyari herikitini insanning xiyali keltürüp chiqiridu, kontrol qilidu, we yétekleydu. Bundaq jeryan köngülning roli arqiliq emelge ashurulidu.

   Ikkinchi, sizning éngingizda melum bir xiyal yaki idiyining mewjut bolup turushi shuninggha mas kélidighan bir xil héssiyatni wujudqa keltürüp, sizni ashu héssiyatni shuninggha mas kélidighan beden herikitige aylandurushqa qistaydu. Bu heriket sizning xiyalingizgha teltöküs uyghunlashqan bolidu.

   Bu prinsipni bashqichirek bayan qilsaq, siz bir nahayiti éniq meqsetni tallap, ashu meqsetni emelge ashurushqa qet’iy irade baghlisingiz, ashu tallashni qilghan peyttin bashlapla, bu meqset sizning éngingizdiki hökümran orunda turidighan xiyalgha aylinidu. Shuning bilen siz ashu meqsetni emelge ashurush üchün zörür bolghan heqiqiy ehwallargha, uchurlargha, we bilimlerge sezgür bolup turisiz. Siz könglingizge bir intayin éniq meqsetni ornatqan peyttin bashlapla, sizning könglingiz angliq we angsiz halda ashu meqsetni emelge ashurush üchün zörür bolghan matériyallarni yighidu, we ularni özide saqlaydu.

   Istek sizning hayatingizning éniq meqsitining néme ikenlikini belgileydighan amildur. Sizning asasiy istikingizning néme ikenlikini bashqa héch kim belgilep bermeydu. Uni siz özingiz tallighan haman, u sizning intayin éniq asasiy nishaningizgha aylinip, u bir ré’alliqqa aylinip bolghuche sizning könglingizning diqqet merkizide turidu. Bashqa bir ziddiyetlik istek könglingizge kirmigüche, eslidiki istek öz ornini boshatmaydu.

   Eger siz öz hayatingiz üchün bir intayin éniq asasiy nishanni tallimaydikensiz, siz öz énérgiyingiz bilen öz tepekkuringizni intayin köp ishlargha we her xil yönilishlerge chéchiwétip, küchingizni bir yerge yighalmaysiz, hemde qararsiz we ajiz halette yashaysiz. Bu xuddi bir chongaytquchi eynek yaki lénzigha oxshash. Siz kün nurini ashundaq bir eynek bilen bir nuqtigha intayin küchlük halda yighish arqiliq, bir penni (yaki yaghach taxtayni) köydürüp, uni téshiwételeysiz. Intayin éniq meqsetning roli ene shu chongaytquchi eynekningki bilen oxshash. Eger siz u eynekni éliwétip, oxshash miqdardiki kün nurini héliqi pen’ge birer milyon yil chüshürsingizmu, uni hergiz köydürelmeysiz.

   Siz özingizning istikini intayin estayidilliq bilen tallishingiz, hemde uni tallap bolghandin kéyin, uni bir waraq qeghezge yézip, her küni kem dégende bir qétim körüp turalaydighan bir jaygha chaplap qoyushingiz kérek. Bundaq qilishning psixologiyilik asasi bar. Yeni, mushundaq qilishtiki seweb, bu meqsetni özingizning yoshurun éngigha intayin qattiq ornitip, uni yoshurun éngingizgha bir adet yaki bir layihe süpitide qobul qildurup, shu arqiliq öz hayatingizdiki ish-pa’aliyetliringizge ashu meqset hökümranliq qilidighan, sizni ashu meqsetning ichige yoshurulghan nersige qedemmu-qedem yétekleydighan bir ehwalni wujudqa keltürüshtin ibaret.

   Sizning öz istikingizni özingizning yoshurun éngigha intayin qattiq ornitalishingizning psixologiyilik prinsipi «aptomatik teklip» tin ibaret. U siz öz-özingizge qayta-qayta béridighan tekliptur. Aptomatik teklip prinsipini ilim-pen toluq ispatlighan bolup, shuninggha asaslan’ghanda, sizning könglingizge intayin chongqur ornap ketken bir istek sizning pütün bediningiz bilen pütün wujudingizni özi bilen toyundurup, könglingizni bir intayin küchlük magnitqa aylanduridu. Sizning isteydighiningiz bir emeliyetke uyghun nersila bolidiken, magnitqa oxshap qalghan könglingiz siz istigen nersilerni özige tartip kélidu. Tomas Édison mana shu prinsiptin paydilinip, özining eslidiki intayin töwen ornidin Amérika wujudqa keltürgen tarixtiki eng dangliq keshpiyatchi bolush ornigha kötürülgen. Barnésmu ashu prinsiptin paydilinip, bir sergerdandin bir chong baygha aylan’ghan. Abraham Linkolnmu ashu prinsiptin paydilinip, bir kembeghelning balisidin Amérikining eng dangliq prézidéntlirining birsige aylan’ghan.

   Ilawe: Méning hazirghiche bolghan pütün hayatimda asasiy rol oynighan nersimu del ashu aptomatik teklip prinsipidin ibaret.

   Yuqiridiki aptomatik teklip prinsipini toghra chüshinish üchün, sizge mundaq bir misal körsitey. Eger sizning isteydighiningiz bir yéngi aptomobil bolsa, sizning ashundaq bir istikingizning bolghini üchünla u mashina sizning öyingizning aldigha kélip qalmaydu. Emma sizning ashu mashinigha bir köyüp turghan istikingiz bar bolidiken, bu istek sizni ashu mashinini élish üchün kétidighan pulgha érishish yolida qollinidighan toghra heriketlerge yétekleydu.

   4. Qizghinliq, Öz-Özini Bashqurush, we Qet’iy Dawamlashturush

   (Bu qisimdiki bir qisim mezmunlar qisqartildi)

   (1)Qizghinliq
   Qizghinliq bir xil kem bolsa bolmaydighan küch bolup, uning qudritini bashqa héch qandaq nersiningki bilen sélishturush mumkin emes. Eger sizning bir intayin éniq asasiy nishaningiz bar bolidiken, sizning hazir uni wujudqa chiqirishqa teyyarlinip bolghan-bolmighanliqingizdin qet’iy nezer, siz ashu asasiy nishaningizgha nisbeten chongqur qizghinliq yétildüreleysiz. Siz öz nishaningizni emelge ashurushtin nahayiti yiraq bolushingiz mumkin, emma siz qelbingizde qizghinliq otini tutashtursingiz, hemde uni toxtitip qoymay köydürüp tursingiz, hazir sizning yolingizni tosup turghan barliq tosalghular xuddi bir séhri küchning tesiridin bolghandekla ghayib bolup, özingiz burun hés qilip baqmighan küch-qudretke ige ikenlikingizni hés qilisiz.

   Qizghinliqning qozghitishi bilen qelbingiz bir yuqiri tekrarliqta titrigende, bu titreshni sizning chöringizdiki belgilik bir radi’us ichide turghan kishiler, bolupmu sizge yéqin turghan kishilerning köngli qobul qilidu. Siz bir adem topigha sözlisingiz, sizning qizghinliqingiz tingshighuchilarning qelbige tesir körsitip, ularning qelbimu sözligüchining qelbige maslashqan halda titreydu. Bir adem yene bir adem bilen sodilashqanda, bezide bir sodida kélishishning «psixologiyilik peyti» yétip keldi, dégenni hés qilidu. Emeliyette bolsa bu chaghda satquchining qizghinliqi alghuchining qelbige tesir körsitip, alghuchining qelbini satquchiningkige mayil keltüridu.

   Aptomatik teklip prinsipidin paydilinip, hemde intayin éniq asasiy nishanning yardimi bilen, könglingizge choqum muweppeqiyet qazinish arzusini ornitip baqidighan bolsingiz, sizning burunqi kechürmish-tesiratliringizgha derhalla jan kirip, siz üchün xizmet qilishqa bashlaydu. Eger siz qelbingizge bir arzuni intayin chongqur ornatmaqchi bolsingiz, uni choqum merdlerche qizghinliq bilen birleshtürüng. Chünki, qizghinliq arzuning téz sür’ette ösüshige we uning menggü hayat kechürüshige kapaletlik qilidighan oghuttur.

   (4) Öz-Özini Bashqurush
   Bu sözni Napoliyon In’glizche «self-control» dep alghan bolup, uning uttur menisi «öz-özini kontrol qilish» din ibaret. Lékin, men Napoliyonning kitabidiki mezmun’gha asaslinip, bu sözni «öz-özini bashqurush», dep élishni bekrek muwapiq kördüm.

   Insanlargha öz-özini bashqurush iqtidari ata qilin’ghan bolup, bu iqtidar bashqa héch qandaq janliqlargha ata qilinmighan. Yeni, insanlargha hazirghiche bayqalghan, eng yuqiri derijide retlen’gen énérgiye—tepekkur énérgiyisini ishlitish iqtidari ata qilin’ghan. Shundaq éytishqimu boliduki, tepekkur mushu matériyal we fizikiliq nersiler dunyasi bilen Ilahiy (divinity) dunyani öz-ara tutashturup turidighan eng yéqin baghlinishtur.

   Siz oylash qabiliyitige ige bolupla qalmastin, uningdin nechche ming hesse muhim bolghan özingizning xiyal-tepekkurini özingiz kontrol qilish, we ularni özingiz üchün xizmet qildurush qabiliyitigimu ige. Bu uqum intayin muhim bolup, bu uqumni muwapiq sewiyide turup chüshendüreleydighan kishiler anche köp emes. Sizning méngingiz bir dinam yaki génératorgha oxshash bolup, u «tepekkur» dep atilidighan bir sirliq énérgiyini barliqqa keltüridu, hemde uni ishqa salidu. Sizning méngingizni ishqa salidighan qozghatquchidin mundaq ikkisi bar. Uning biri aptomatik teklip, yene biri bolsa teklip. Siz bir tepekkurni berpa qilish üchün ishlitidighan matériyalni özingiz tallisingiz boluwéridighan bolup, bu «aptomatik teklip» yaki «öz-özige bérilgen teklip» dep atilidu. Siz özingiz bir tepekkurni wujudqa keltürüsh üchün kétidighan matériyalni bashqilarning tallap bérishige tapshursingizmu boluwéridighan bolup, bu «teklip», dep atilidu.

   Ademni uyatlanduridighan bir emeliyet shuki, mutleq köp sandiki tepekkurlar bashqilar teripidin wujudqa keltürülgen. Étirap qilmisaq bolmaydighan téximu bekrek nomusluq ish shuki, köpinchilirimiz ashundaq bashqilar teripidin wujudqa keltürülgen tepekkurlarni héch qandaq tekshürüshtin ötküzmey, yaki ularning toghra-xataliqi heqqide héch qandaq gumanlanmayla eynen qobul qilimiz. Biz künlük gézitni uningda sözlen’gen nersilerning hemmisi heqiqettekla oquymiz. Bashqilarning gheywetlirige we quruq gepdanliqigha xuddi heqiqetke ishen’gendek ishinimiz. Tepekkur biz mutleq halda kontrol qilalaydighan birdin-bir nerse turuqluqmu, biz bashqilarning öz köngül sariyimizgha kirip, «teklip bérish» usuli arqiliq u yerge özlirining chataqlirini, qiyin ehwallirini, kélishmesliklirini, we yalghan sözlirini ekirip qoyushigha yol qoyup, xuddi bizning ishikni taqap ularni kirgüzmeslik qabiliyitimiz yoqtek bir ishni qilimiz.

   Siz özingizning könglide hökümranliq ornida turidighan tepekkurni teshkil qilidighan matériyalni özingiz tallash iqtidarigha ige bolup, eger hökümran orundiki ashu tepekkur ijabiy tepekkur bolidiken, u sizni muweppeqiyetke élip baridu. Eger u selbiy tepekkur bolidiken, u sizni meghlubiyetke élip baridu.

   Öz-özini bashqurush déginimiz özining tepekkurini bashqurush, dégenliktin ibaret. Bu jümlini ünlük awazda qayta-qayta oqung. Chünki, bu bir jümle söz maqalining mezkur bölümidiki eng muhim mezmun.

   Aptomatik teklip prinsipidin paydilinip, qelbingizde özingizning intayin éniq asasiy nishanigha mas kélidighan ijabiy, aktip we paydiliq tepekkurlarni turghuzung. Shundaq qilsingiz sizning könglingiz ashu tepekkurlarni emeliyetke aylandurup, uni sizge bir pütken mehsulat teriqiside ekélip béridu. Mana bu tepekkurni bashqurushtur. Siz könglingizdiki hökümran orunda turidighan tepekkurni meqsetlik halda tallap, tashqi tekliplerni qet’iy ret qilsingiz, öz-özini kontrol qilish usulidin eng yuqiri derijide we eng ünümlük halda paydilan’ghan bolisiz. Insanlar mana mushundaq qilalaydighan birdin-bir janliqlardur.

   (5) Qet’iy Dawamlashturush
   Siz her waqit ésingizde ching saqlashqa tégishlik yene bir söz «qet’iy dawamlashturush» tin ibaret. Her bir netije bedel telep qilidu. Héchnéme bermey, peqetla élish hergizmu mumkin emes. Birer ishni élip bérip, shu arqiliq bir netijini qolgha keltürüsh xuddi tebi’et bilen eng yuqiri derijide we eng aliyjanab shekilde sodilashqan bilen oxshash. Tebi’etni gollighili we aldighili bolmaydu. Siz peqet tebi’etke tégishlik bedel töligendila, u andin sizge özingiz istigen nersini béridu. Bu yerdiki bedel toxtawsiz, égilmes, we qet’iy rewishte dawamlashturulghan tirishchanliqtin ibaret.

   Qiliwatqan ishini qet’iy dawamlashturush aditini yétildürüshning 4 addiy qedem-basquchliri bar. Ular sizdin nahayiti köp eqil we alahide unwan telep qilmaydighan bolup, sizdin peqet azraq waqit bilen azraq tirishchanliqla telep qilidu. Bu qedem-basquchlar töwendikilerdin ibaret:

   1) Bir intayin éniq meqset bilen uni emelge ashurush toghrisidiki bir köyüp turghan istekke ige bolush.

   2) Toxtawsiz qollinidighan ish-heriketler arqiliq eks ettürülgen bir intayin éniq pilani bar bolush.

   3) Tughqanlarning, dostlarning we tonushlarning selbiy tekliplirini, we bashqa barliq selbiy we soghuq su chéchish xaraktéridiki tesirlerni pütünley chekleydighan iradige ige bolush.

   4) Öz pilanini ijra qilish jeryanida özige dawamliq medet bérip turidighan bir yaki bir qanche hemkarlashquchiliri (yaki yaxshi dostliri) bar bolush.

   Bir ishni qet’iy dawamlashturalaydighan kishilerde her xil qiyinchiliqlarni yéngeleydighan birer sirliq qabiliyet bar bolamdu? Bir ishni qet’iy dawamlashturalaydighan kishilik süpet sizning qelbingizde melum shekildiki rohiy, meniwi, yaki ximiyilik heriketni wujudqa keltürüp, shu arqiliq sizge bezi tebi’ettin tashqiri küchlerni ata qilamdu? Napoliyonning Xénry Ford bilen Tomas Édison üstide élip barghan uzun muddetlik analizining körsitishiche, ularning ashundaq kishini heyran qalduridighan muweppeqiyetlerni qolgha keltürüshide asasliq rol oynighan nerse, ularning qiliwatqan ishini qet’iy dawamlashturush aditidinla ibaret. Eger siz peyghemberler, peylasoplar we diniy lidérlar üstide adil tetqiqat élip baridighan bolsingiz, ular qolgha keltürgen muweppeqiyetlerning asasiy menbeliri ularning qilghan ishini qet’iy dawamlashturush, tirishchanliqni bir nuqtigha merkezleshtürüsh, we intayin éniq meqsetke ige bolush alahidilikliri iken, dégen muqerrer xulasige kélisiz.

   5. Axirqi Söz

   Men Qur’an we hedislerde bayan qilin’ghan Bedri urushi bilen Ohud urushidiki ehwallargha, hemde Yaponlar, Gérmanlar we Yehudiylarning ehwaligha asasen, bir qowm Allah ata qilghan yardemni qolgha keltürüsh üchün qandaq qilishi kéreklikini chüshendürüp öttüm. Merhum ustazimiz Abdushükür Muhemmet’imin mu’ellimning hayatidiki bezi ishlarni teswirlep, öz hayatini qedirleydighan, öz hayatini ulughwar ishlar üchün teqdim qilidighan bir ademning qandaq yashaydighanliqi, we özining hayattiki tüp meqsitini emelge ashurushi üchün qaysi shekilde tirishidighanliqini bayan qilip öttüm. Bu yerdiki 2-mezmun’gha men «Napoliyon Xilning chüshendürüshidiki özige tartishning sirliq qanuniyiti» dégen In’glizche kitabtiki bir qisim bayanlarnimu qoshup qoydum. Oqurmenler qiziqidighan yene bir muhim mezmun Abdushükür mu’ellimning Yapon’gha qilghan ilim ziyaritidin kéyinki tesiratliri bolup, men bu jehette oqurmenlerni héch qandaq yéngi uchur bilen teminliyelmidim. Sewebi, u uchurlar mende yoq. Méning perizimche, mu’ellimning 1985-yilliri chet ellerge qilghan ziyaretliridin kéyinki tesiratliri we shu waqittiki Uyghur mesililirige bolghan köz-qarashliri Mingchébi bilen Lolulu 1988-yili teyyarlap élan qilghan «Oylinish Ichide Ilgirilesh» dégen maqalida bayan qilin’ghan. Men bu maqalini téxi oqup baqmighan barliq qérindashlargha uni bir qétim oqup béqishni tewsiye qilimen. Qulayliq bolsun üchün men u maqalini mezkur maqalining axirisigha qoshup qoydum.

   Men bu maqalini Imam we doktor Yasir Qazi bu yil 5-ayda Amérikida ötküzülgen bir xutbide qilghan nutqidiki bir qanche jümle sözler bilen axirlashturimen [5]: «Qiliwatqan ishingizni üzüldürmey dawamlashturung, we chidamliq bolung. Shu nerse ésingizde bolsunki, siz özingiz körsetken tirishchanliqning netijisini shu waqitning özidila körelmeslikingiz mumkin, emma Allah siz körsetken tirishchanliqlarni körüp turidu. Bizning dinimizda Allah sizni özingiz qolgha keltürgen eng axirqi netijiler asasida bahalimaydu, belki Allah sizni siz öz hayatingizda körsetken tirishchanliqlar asasida bahalaydu. Bu jehette Allah bashqa héch qandaq nersige oxshimaydu. Oqutquchingiz sizni imtihanda alghan nomurgha, we qolgha keltürgen bashqa netijilerge asasen bahalaydu. Emma Allah üchün siz qolgha keltürgen netijilerning sizning qandaq bahalinishingiz bilen héch bir munasiwiti yoq. U sizni peqetla siz körsetken tirishchanliqlargha asasen bahalaydu.»

   Bu maqalini héchkimdin sorimay, menbesini bergen asasta bashqa her qandaq torgha chiqarsingiz, yaki élkitabqa oxshash bashqa her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale barliq uyghurlargha mensup.

   *****

   Kona yéziq nusxisi:PDF Nusxisi : http://www.meripet.com/PDF/20141121_abdushukur.pdf

   LikeLike

   Antworten

5. Diwan’diki „Uyghur“ Atalghusigha Eniqlima
   *
   Nusret Turdi, Abliz Orxun

   Mehmud Kashgherining millet tewelik mesilisi „Türki Tillar Diwani“ tetqiqatida izchil türde muhim orun tutup keldi. Gerche bizning ustazlirimizdin Ibrahim Mutii, Mirsultan Osmanow qatarliqlar özlirining til we bashqa nuqtilardin qilghan bir yürüsh tetqiqatliri bilen mezkür mesilini hel qilishta muhim ilmiy asaslar bilen temin etken bolsimu, biraq ilim saheside yenila bu heqtiki qismen talash–tartishlar toxtap qalmidi. Tarixiy nuqtidin qarighanda, Mehmud Kashgherining qaraxanilar xan jemetidin bolushtek alahide salahiyiti uning milliy tewelik mesilisini biwaste türde qaraxanilar xanliqini kimning qurghanliqidin ibaret téximu chong bir tarixiy mesilige baghlap qoyghanliqtin, mezkür mesile nuqul „Diwan“shunasliq dairisidin halqip ketti.

   Halbuki, eng biwaste tarixiy yazmilarning kem bolishi bu heqtiki türlük qiyaslarning meydan’gha kélishi üchün yenila yéterlik boshluq qaldurup oxshimighan qarashlarning meydan’gha kélishige türtke bolup keldi. Bolupmu, Mehmud Kashgheri tilidiki „Uyghur“ atalghusi bilen Mehmud Kashgherining özi wekillik qilidighan „xaqaniyilikler“ yaki „xaqaniye Türkliri“ ning qarmu–qarshi qoyulishi birqisim kishilerning Mehmud Kashgherining milliy kimlikini Uyghurdin yatlashturushi üchün muhim asaslardin bolup qaldi. Del shu wejidin bizdimu bu nuqtida dawamliq izdinip körüsh istiki tughuldi. Biz töwende „Diwan“ning 1– tomini ögünish jeryanida his qilghan bu heqtiki birqisim tonushlirimizni „Uyghur“ atalghusini chöridigen halda bayan qilip ötimiz.

   „Diwan“ ning kirish söz qismi we bashqa jaylirida „Uyghur“ atalghusi bilen biwaste munasiwetlik bolghan mundaq bayanlar uchiraydu.

   Rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile pechenek, andin qalsa Qipchaq, Oghuz, Yemek, Bashqirt, Basmil, Qay, Yabaqu, Tatar, Qirghiz qebililidur. Qirghizlar chin’gha yéqin jaygha yéqinlashqan. Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte sozulghan. Andin Chigil, Toxsi, Yaghma, Oghraq, Charuq, Chumul, Uyghur, Tangghut, Xitay qebililiridur. Xitay ––– Chin démektur. Andin Tabghach, bu Machin démektur. Bu qebililer jenub bilen shimal ottursida yashaydu.
   —– 1– tom 38– bet

   Uyghurlarning tili sap Türkche, lékin öz’ara sözlishidighan yene bir xil shiwisimu bar. Uyghurlar kitapning bash qismida körsitilgen 24 herptin ibaret Türki yéziqni qollinidu. Kitap we xet–cheklirini shu yéziq bilen yazidu. Uyghurlarning chinliqlarningkige oxshaydighan yene bir xil yéziqimu bar. Resmiy xet–chek we höjjetlirini shu yéziqta yazidu. Bu yéziqni musulman bolmighan Uyghurlar bilen chinliqlardin bashqilar oquyalmaydu. Men yoqurida sheher xelqliri toghrisida sözlidim.
   —– 1– tom 40– bet

   Uyghur. Bir elning ismi. Uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn Türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken.

   … Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda, Türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we “ inan xuzhurend — Bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa shu chaghda étip yéyeleydu“ deptu. Shundin tartip bu el „xuzhur“ dep atiliptu…
   —– 1– tom 152– bet

   Bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq.
   —– 1– tom 153– bet

   Yoquriqidek bayanlardin sirt, Mehmud kashigheri birqisim sözlemlerni izahlash, chüshendürüsh éhtiyaji bilen yene mundaq jaylarda „Uyghur“ atalghusini tilgha alidu.

   Uyghur élige yéqin bolghan bu taghning etrapida köchmen Türk xelqliri yashaytti. Zulqerneyn shu kéchilik hujumdin kéyin Türk xaqani bilen sülh tüzgen.
   —– 1– tom 123– bet

   Üsmi tarim __ Üsmi tarim. Islam élidin Uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu.
   —– 1– tom 175– , 176– betler

   Tükene Ötüken. Tatar (mungghul) dalasidiki bir yerning nami. Uyghur élige yéqin.
   —– 1– tom 186– bet

   Aramut. Uyghur élige yéqin jaylashqan bir Türk qebilisi.
   —– 1– tom 187– bet

   …Bu yerning sherq teripi chin’gha, gherp teripi keshmirge, shimal teripi Uyghur yurtigha, jenup teripi hind déngizigha tutishidu.
   —– 1– tom 461– bet

   Bügür Bügür. Kucha shehiri bilen Uyghur éli ariliqidiki tagh üstige qurulghan qel’e. Buyer chégra.
   —– 1– tom 468– bet

   Baliq Islamiyettin ilgiri Türk we Uyghur tillirida sheher, qel’e. Shunga Uyghurlarning eng chong sheherliridin biri „besh baliq“ dep atilidu, bu „Besh sheher“ digen bolidu. Uyghurlarning yene bir shehri „yaŋi baliķ“ dep atilidu, bu „Yéngi sheher“ digen bolidu.
   —– 1– tom 492– bet

   Chomaq Uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni „Chomaq eri“ deydu. Bu „Musulmanlardin bir adem“ digen bolidu.
   —– 1– tom 495– bet

   Tarim. Uyghurlar chégirisidiki „Kucha“ digen yerning yénidiki bir jay. Bu yer „üsmi tarim“mu diyilidu.
   —– 1– tom 514– bet

   Küsen. „Kucha“ Dep atilidighan sheherning yene bir nami. Bu sheher Uyghurlar chégirisigha jaylashqan.
   —– 1– tom 526– bet

   Pechkem urup atlargha,
   Uyghurdaqi tatlaqa
   Oghri yawuz itlarqa
   Qushlar kebi uchtimiz

   Atlargha belge taqap,
   Uyghurdiki tatlargha,
   Oghri, yawuz itlargha,
   Xuddi qushlardek uchtuq.
   —– 1– tom 630– bet.
   *
   Yoquriqi bayanlardin melumki, Mehmud Kashgheri qarimaqqa „Uyghur“ bilen özini yaki özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni keskin perqlendürgendek qilidu. Undaqta, Mehmud Kashgheri we uning wekilligidiki „xaqaniye Türkliri“ rastinla bizning istimalimizdiki bir milletni bildüridighan „Uyghur“ bilen munasiwetsizmu? Biz ögünüsh jeryanida mushu bayanlar tüpeylidin xéla qaymuqqan iduq. Biraq, chüshinishning chongqurlishishigha egiship mesilining undaq addiy emesligini his qilishqa bashliduq. Shundaqla, yoquriqi Diwanda qeyt qilin’ghan bayanlargha asaslinip Mehmud Kashgheri Uyghur bilen munasiwetsiz dep qarighuchilarning intayin ejellik xataliq sadir qilghanliqini bayqiduq. Chünki, Mehmud Kashgherining istimalidiki „Uyghur“ atalghusi bizning chüshenchimizdiki „Uyghur“ din perqlinetti.

   Mehmud Kashgheri „Uyghur“ atalghusigha eng biwaste halda „bir elning ismi“ dep izahat béridu. U yene „el“ sözini izahlap „memliket“ dep chüshendüridu. Biz yene uning „Üsmi tarim. Islam élidin Uyghur élige éqip baridighan derya. Bu derya shu yerde qumgha singip baridu. „(Bu jayda „islam éli“ yaki qaraxanilar xanliqi bilen „Uyghur éli“ ni diniy nuqtidin qarmu– qarshi orun’gha qoyidu.) „Bu elde besh sheher bar. Uning xelqi eng esheddi kapirlar, eng usta mergenlerdur. Bu sheherler: sulmi, buni zulqerneyn saldurghan, qochu, chanbaliq, béshbaliq, yangi baliq. “ „chomaq Uyghurlar we musulman bolmighan hemme xelq musulmanlarni „Chomaq eri“ deydu. Bu „Musulmanlardin bir adem“ digen bolidu. “ Qatarliq bayanliridin „Uyghur“ bilen „öz“ ottursidiki perqning küchlük diniy perq yaki diniy angdin ibaret ikenlikini his qilmay turalmaymiz. Buningdin sirt, Mehmud kashigheri islamgha étiqad qilmighan „Uyghur“ qatarliqlarning tili toghrisida toxtulushni „payda yoq“ dep qarighan bolsimu Uyghurlarning tilini „sap Türkche“ dep qaraydu, shundaqla „öz ara sözlishidighan bir xil shéwisimu bar“ dep körsitidu. Biz bu jayda bu bir jümle chüshendürüshtin némini his qilishimiz mumkin? Bizningche, Mehmud Kashgheri bu jayda éytqan „sap til“ sözsizki xaqaniye Türkliri bilen „Uyghur“ largha ortaq bolghan edebiy tilni körsitidu. Bu singqu selining öz tilini „Türk Uyghur tili“ yaki biwaste „Türk tili“ dep atighinigha tolimu oxshishidu. Mubada mundaq ortaq til bolmisa Mehmud Kashgheri éytqan „bir xil shéwe“ ning bolishi Mehmud Kashgheri üchün mumkin emes. Bu nuqtida bizning ibrahim mutii bashliq ustaz tilchilirimiz qedimki Uyghur tili we xaqaniye tili yaki „Diwan“ tilini sélishturush arqiliq chiqarghan yekünimu bizning bu qarishimizning, téximu durust qilip dégende Mehmud Kashgherining qarishining toghriliqini ispatlaydu.

   Mehmud Kashgheri „… Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda, Türk xaqani uninggha qarshi töt ming adem ewetken. Ularning qalpaqlirining qanatliri lachin qanatlirigha oxshaydiken. Oqni aldigha qandaq atsa, keynigimu shundaq ustiliq bilen atidiken. Zulqerneyn bulargha heyran qaptu we “ inan xuzhurend — Bular bashqilargha muhtaj bolmay, öz ozughini özi tépip yeydighanlar iken; Bularning qolidin ow qéchip qutulalmaydu, qachan xalisa shu chaghda étip yéyeleydu“ deptu. Shundin tartip bu el „xuzhur“ dep atiliptu… “ Dégen neqil yaki riwayetmu bizning alahide qiziqishmizni qozghaydu. Chünki, Mehmud Kashgherining tilidiki „Türk xaqani“ qaraxaniylar bilen munasiwetlik idi. Zulqerneyn Uyghur élige yéqinlashqanda „Uyghur xaqani“ emes, belki „Türk xaqani“ uninggha qarshi qoshun ewetidu. Buning özimu Mehmud Kashgherining neziridiki „Uyghur“ bilen „xaqaniyilikler“ ning yaki qaraxaniylar xan jemeti ottursidiki pewqul’adde munasiwettin dérek béridu.

   Mehmud Kashgherining ipadiligen „Türk“ uqumi tolimu heriketchan uqum, kishini asanla qaymuqturup qoyishi mumkin. Lékin, biz zen qoyup közetsek, shundaqla „Diwan“ yézilghan muhit we tarixiy dewrge birleshtürüp analiz qilsaq, éhtimal bu mesilini bir qeder muweppiqiyetlik hel qilalishimiz mumkin. Mehmud Kashigheri „Türk“ uqumini mundaq bir qanche qatlamdin istimal qilidu.

   1. Keng menidiki „Türk“ uqumi. Bu barliq Türkiy tilliq qewmlerni öz ichige alidu. Mehmud Kashigheri bu uqumni öz neziridiki „Diwan“ning bolghusi oqurmenliri ereblerge qarita ishletkenligi choqum. U mushu nuqtidin Oghuz, Qipchaq, Uyghur…Qatarliq barliq Türkiy tilliq qebililerni sanap ötidu.

   2. Tar menidiki „Türk“ uqumi. Bu özi wekillik qilghan xaqaniyiliklerni körsitidu we uni Oghuzlar bilen keskin türde perqlendürüp muamile qilidu. „Alma. Oghuzche. Türkler buni „almila“ deydu. „Oghuzlar bir ishni qilsa „ǝtti“ sözini ishlitidu. Türkler „ildiķ“ deydu. „bǝn Men. bǝn bardim — Men bardim. Oghuzche. Türkler „mǝn“ deydu. „…

   Mehmud Kashigheri tilidiki „Türk“ bilen „Oghuz“ ni keskin perqlendürüsh xahishi birtereptin ularning tilidiki perq tüpeylidin tughulghan bolsa, yene bir tereptin eyni chaghdiki Abbasiylar xelipilikide yashighuchi erepler eng biwaste uchirishalaydighan Türkiy qewmmu Oghuz Türkliri yaki biz atap kön’gen Saljuq Türkliri bolghanliqidindur. 11– esrde Saljuq Türkliri zor bir siyasiy küch süpitide Abbasiylar xelpilikining siyasiy hayatida hel qilghuch rol oynighan idi. Mushundaq siyasi muhitta yézilghan „Türki Tillar Diwani“da muqerrer yosunda Oghuz Türklirige we ularning tiligha tégishlik orun bérilishi choqum. Öz nöwitide shunimu eskertip ötüsh kérekki, Mehmud Kashgherining neziride öz dewridiki „Uyghur“ bilen „xaqaniyilikler“ning tili bir til bolghachqa uninggha artuqche izah bérilmigen. Del shu wejidin Mehmud Kashigheri „zaman we makan isimliri bilen mesterlermu shu qaidiler boyiche tüzilidu. Xaqaniye Türkliri bilen bashqa Türkler, Oghuz Türkmenliri bilen bashqilar ottursida ene shu nuqtida perq bar“, dep körsitip, til jehettin perqlendüridu. Hemde Oghuzlarning tüp uruqlirini we ularning ishlitidighan tamghilirini birmu–bir sanap ötüp, „kishiler bu qebilining uruqlirini bilishke muhtaj bolghachqa, men ularni birmu–bir yézip chiqtim“, deydu. Bu jayda „kishiler“ dep shübhisizki, ereblerni közde tutiwatatti. Biz yene „Diwan“ning 1– tomini ögünüsh jeryanida „Oghuz“ ibarisige bérilgen tebirdiki „zamanimizning sultanliri shulardindur“ dégen qurlarni körgen chaghda intayin qaymuqqan iduq. Biraq, biz eyni chaghdiki „Diwan“ yézilghan baghdadning siyasiy muhiti we „Diwan“ning kim üchün yézilghanliqini birleshtürüp tehlil qilish arqiliq, mezkür „zamanimiz sultanliri“ning qaraxanilar xanlirini emes, belki eyni dewrde abbasiylar xelipilikining siyasiy, memuriy, herbiy ishlirida muhim rol oynawatqan Saljuq Türkliridin chiqqan sultan yaki hakimiyet igilirini közde tutqanliqini qiyas qilishqa muweppeq bolduq.

   Démek, Mehmud Kashigherining tilidiki „Uyghur“ atalghusi bilen „Oghuz“ atalghusini özi wekillik qilghan „Türk“ yaki „xaqaniye Türkliri“din perqlendürüsh éhtiyaji, ölchimi oxshimaydu. Bizning érishken hasilatimiz shuki, Mehmud Kashgheri tilidiki „Uyghur“ atalghusi din, jughrapiye we siyaset kategoriyesidiki uqum bolup, étnik uqumi qatarida istimal qilinmighan, yeni „Uyghur“ ni özige yat millet yaki qewm dep qarimighan, belki yat dindikiler, bir xanliq nami dep tonighan, xalas.

   2008– yil 10– ay
   Menbe: Orkhun.com (Tehrirlendi —- Aptap)
   (Bu maqale Béyjingda échilghan muhakime yighinida oqulghan, „Bulaq“ning 2009– yilliq 1– sanidin élindi.)

   LikeLike

   Antworten

6. Ikki Tesewwur, Bir heqiqet -Üch Muhemmed-Güzel ülge

   (Mustafa Islam Oghlining 1994-yili sözligen shu namliq notuqi)

   Mustafa islam oghli
   Rehman (cheksiz köyün’güchi), rehim (méhri – shepqetlik), qahhar (ghezep qilghuchi, yoq qilghuchi), ghappar (kechürgüchi) bolghan, sattar (eyiplerni yoshurghuchi)bolghan, mu’yin , muste’an (yardem qilghuchi), wedud (nahayiti shepqetlik) bolghan, jelal (ulugh), jamal (ichki – tashqi güzellik ata qilghuchi) bolghan, kamal (toluq yétishken) bolghan we barliq kamal süpetliri bilen muttesip bolghan, nuqsan süpetlerdin xaliy bolghan allah ning ismi bilen bashlaymen. ( PDF élkitabini buyerdin chüshürüng )
   U bizni topa qilip yaratmidi, bizni tash qilip yaratmidi. Bizni yoqluq ichide qilmay, mewjutluq ichide yaratti. Mewjutluq ichidin tallap insan bolush sheripige ige qildi. Insanlar ichidin tallap iman némitige muyesser qildi. Buning üchün uninggha hemdu-sanalar we tesbih éytimiz.
   Uning söyümlük resuli, bizning hörmetlik peyghembirimiz, bügün silerge hayatidin bezi parchilarni anglatmaqchi bolghan; Emma heqiqeten uni tonushturup-tonushturalmaydighanliqimdin shübhe qliwatqan, sözlirimning shu salmaqni kötürüp–kötürelmeydighanliqi sewebidin özüm xawatirliniwatqan u söyümlük yolbashchimizgha salatu-salamlar bolsun!
   Silerge, siler musulmanlargha, qérindashlirimgha, uning yolida mangghanlargha, uni söygenlerge, uning bilen xoshalliqqa chömgenlerge we uni yaxshi körgüzgenlerge rehmet bolsun, beriket bolsun, salametlik, hidayet we hörmet bolsun, söygü-muhebbet bolsun.
   Essalamu eleykum!
   Sadi deyduki, gülstaningda bir uchum topa aldim. Topa gül puraytti. Soridim:
   – séning esli hiding bu emes, sen bu puraqni qeyerdin alding? Dédiki:
   – men bir tüp gülning topisi. Gülning astida bolghanliqim üchün uning hidi manga singdi.
   Men topichilikmu bolalmaymen, sözlirim topidinmu töwen turidu. Emma, u sözlirimni shu gülning astida tursa dep oylaymen . Belkim u gülning puriqi sözlirimge singip qalsa, silermu tupraqtinmu töwen turidighan sözlirimdin uning hidini tapsanglar, yürikinglarning burnigha uning hidi kélip, belkim bir qétim séghinish ichide «resulullah» dep qalsanglar, menmu uningdin özümge tégishlik hessemni alimen. Sözlirimning ichide bir göher hés qilghan bolsanglar, u bayliqni uningda tapisiler.
   Sözlirim-qaniti sun’ghan bir qush. Bu qushqa qanat bolidu resulullah we insha’allah bu qushni silerge qaritip uchurimen, qanat qaqqan awazini hés qilishinglarni arzu qilimen.
   Söhbitimning kirish sözini yaki témisini qérindashlirim sorighanda, « güzel ülge», yeni qur’anni asas qilghan halda bu témini qoydum. Eger xata chüshenche bermeydighanliqini bilgen bolsam, bügünki léksiyemning témisini mundaq qoyattim, «üch muhemmed eleyhissalam», sewebini kéyin chüshünüp qalisiler.
   Bügün bu téma heqqide sözleymen.
   Biz bir dep bilettuq, emdi üch dane bolup qaldimu, ustaz? Déyishinglar mumkin. Izahlaymen. Sewir qilghaysiler.
   Üch muhemmed eleyhissalam
   Bizgiche yétip kelgen üch ayrim peyghember – resulullah bar bolup, birsi muheddisler (hedisshunaslar) tonushturghan muhemmed eleyhissalam; Yene birsi sopilar tonushturghan muhemmed eleyhissalam; Üchinchisi qur’an, yeni allah tonushturghan muhemmed eleyhissalam.
   Qisqiche qilip éytqanda, bu üch muhemmed eleyhissalam arisidiki perqni izahlap bolup, andin rebbimiz qur’anda tonushturghan muhemmed eleyhissalamgha ötmekchimen.
   1.muheddisler tonushturghan muhemmed eleyhissalam
   Bügünki ümmet köpinche halda bilidighan muhemmed eleyhissalam qandaq bir peyghember?
   Muheddisler bizge «söz»i asas qilin’ghan bir peyghemberni tonushturdi. Sözi asasliq orunda turidighan, toxtimay sözleydighan, üzlüksiz gep qilip turghan, emir qilghan, nehiy qilghan, her mesilige inkas qayturghan, her qandaq bir mesile üchün choqum bir jümle söz qilghan bir peyghember. Sözi asasliq orun’gha qoyulghan bir peyghember. Chünki «hedis» mu söz emesmu? Lékin, muheddisler bizge nahayiti az bir qismini hésabqa almighanda, bu riwayetlerdin nahayiti az bir qismini hésabqa almighanda, peyghembirimiz bu sözni qeyerde qildi? Néme seweptin qildi? Tulumdin toqmaq chiqqandekla qildimu? Sewebsizla qildimu? Köpinche ehwalda bu arqa körnüshlerni tilgha almidi.
   Bizmu shundaq oyliduqki, resulullah olturup tuyuqsiz béshini kötürdi, andin mushundaq bir sözni qildi. Shundaq oyliduq. Bizmu peyghember eleyhissalam bashqa héchqandaq bir ish qilmidi, peqet gepla qildi dep oylap qalduq. Eger gep qilmighan bolsa, bügün bir milyon ikki yüz ming hedisning barliqini qandaq chüshendürettuq? Peqet gepla qildi, héchqandaq bir ish qilmidi.
   Muheddisler bizge tonushturghan muhemmed eleyhissalam mana mushundaq sözi asasliq orunda turidighan bir peyghember idi.
   Bügünki künimizning yolbashchilirimu özliri tonighan muhemmed eleyhissalamdek bolushqa intildi. Aldi bilen peyghembirimizni xata tonudi, xata tonup qalghan muhemmed eleyhissalamni teqlit qilishqa bashlidi. Toxtimay gep qildi, peqet buyridi, nehiy qildi, emir qilidi, nehiyi qildi, élip kel oghlum, aparghin oghlum… olturghan yéride toxtimay her mesilige ariliship inkas qayturdi. Chünki, xata tonuwalghan bir peyghember bar idi. Ular muheddislerning muhemmed eleyhissalamini teqlid qildi. Bu seweptin, ular bu xatani teqlidi qilishtek xataliq ichige chüshüp qaldi. Sözleshti wezipe qilidu, bashqilar emel qilidu.
   Xuddi meshhur fransiyelik yazghuchi we sha’ir malarmenigha oxshash.
   Bir küni uningdin soraptu:
   -siz nahayiti yaxishi yéziwatisiz, lékin, bu yazghanliringizni kim ijra qilidu?
   U jawap bériptu:
   -biz tepekkur qilimiz, toxtimay tepekkur qilimiz, üzlüksiz tepekkur qilimiz. Ijra qilishmu? Qullirimiz néme ish qilidu?
   Way, way!!!
   Eger biz tepekkur qilip, qullirimiz ijra qilidighan bolsa; Chonglirimiz tepekkur qilip, kichiklirimiz ijra qilidighan bolsaq; Zaghra tilimiz boyiche éytsaq, ustazlirimiz tepekkur qilip, oqughuchilirimiz ijra qilsa; Ustazlirimiz yazsa, oqughuchilirimiz ijra qilsa; Way, u dinning béshigha kelgen kün’ge, u din xiristiyanlashqan bolidu. U din, peyghemberning dini bolushtin yiraqliship ketken bolidu.
   Eger nesridin xojining meselige aylinip qalghan bolsa; Bu tepekkur qilidu, bu sözleydu, bu yazidu…
   Uning qushliri arisida yazghuchi yoqti, emma hazirqi qushlar arisida bar. Bu tepekkur qilidu, bu yazidu, bu qilidu, bu ijra qilidu, bu qashlaydu…
   Bundaq bolamdu? Peyghember mushundaqmiti? Ülgimiz mushundaqmiti?
   Peqet so’alni sorawatimen.
   2. Emdi ikkinchi muhemmed eleyhissalam (s e w)gha ötimen.
   U bolsimu, sopilar tonushturghan muhemmed eleyhissalam. Buning bilen héssiyat we nerse – kérekliri aldinqi orun’gha ötken bir peyghember tipi shekillendürüldi.
   Shundaq bir peyghemberki, peyghember hayatining muteshabihati (éniq bolmighan qismi) tonushturuldi. Sözlirining muteshabihati, hedislirining muteshabihati tonushturuldi we ular sherhiylendi.
   Shundaq bir peyghember tipiki, tizlinip olturghan, közliri asman’gha qarighan, uningdin bashqa héchqandaq bir nersige qarimighan, héchqandaq nerse bilen kari bolmighan, dunyani arqisigha chörüp tashliwetken, dunya bilen héchqandaq bir munasiwiti bolmighan, peqet qolini azraq yuqiri kötürüsh bilenla alemni bashquruwatqan bir peyghember idi. Qoli yuqiri kötürülgende, yer yüzi tewrep ketken peyghember tipi.
   Shundaq bir peyghemberki, hayatidin tallan’ghan misallar, qisquch bilen tallap élin’ghan. Mesilen: hijrette, gharda hezriti ebubekir reziyellahu’en üchün bayan qilin’ghan yilan hékayisigha oxshash qisquch bilen tallap alghan hékayiler tonushturuldi we bizge peyghember hijritining néme seweptin bolghanliqini, hijretning bir dölet qurush üchün bésilghan qedem ikenlikini emes, hijret xuddi yilan töshikini étish üchün bolghandek; Hijret xuddi hezriti ebu bekirning közliridin tamchilighan yashning resulullahning mengzige chüshüshi bilen, u yerde tizingni tizimgha tekküz, könglümdikini könglüngdikige qoshtum déyishi üchün bolghandek hékayiler tonushturulidu.
   Shundaq bir muhemmed eleyhissalam tipi tonushturuldiki. Hayatidin qisquch bilen tallap élin’ghan bezi weqelerning; Hetta nurghunlirining ishenchilik emesliki, ishenchilik menbelerge ige bolmighan bezi weqeler kishilerge tonushturuldi.
   Shundaq bir muhemmed eleyhissalamki, qaranglar, buni «el hasani sun kubr»din neqil keltüriwatimen, bularni kitablirimidimu yazdim .
   Boyi hemmidin uzun, awazi hemmidin ching chiqidighan; Epu qilinglar, jinsi küch – quwwiti qiriq erning küchige teng bolghan, chong teriti pakiz bolghan, teri miski enber puraydighan… bularning hemmisi bolishi mumkin.
   Lékin, men teqlid qilidighan muhemmed eleyhissalam bumu, dep sorimamdu kishi?
   Allah manga örnek körsitiwatidu, örnek dorash üchündur. Undaqta, gep qilghanda awazim hemmidin ching chiqishi kérek; Ülge bolalishi üchün dorighili bolushi kérek. Kishilerning arisida turghan waqtimda boyum hemmidin égiz bolushi kérek. Terim miski enber purishi kérek. Epu qilinglar… dawamlashturalmaymen, ghelite nersiler otturigha chiqip qalidu.
   Mushundaq ülge alamduq?!
   Bu ülgini tonushturush emes, perishtilerni tonushturushtur. Kishiler peqet ” wujun! “ deydu, xalas.
   Tonushturghuchilarning deydighan sözi «ular mushundaq idi» we dawamini démeydu.
   Biz uninggha oxshimaymiz, bizni hazirqi halitimizde qobul qil. Bu ulardiki mentiq. Lékin, allah bundaq démeydu (allah tonushturghan muhemmed eleyhissalamgha bir’azdin kéyin kélimiz).
   Bu tonushturushta, epsaniwiy tonushturushta hezriti muhemmed eleyhissalam (s e w) nersiliri bilen köz aldimizgha kélidu. Yeni köyniki bilen, saqili bilen, ayighi bilen, ayaq izi resimi bilen…
   Aldingizgha jihadi bilen chiqmaydu, shija’iti bilen chiqmaydu. Ebu jehilning aldida turup, barmiqini közige tiqidighandek chenlep turup:«men sanga oxshashlarni qehri qilish üchün ewetildim» dégen bir peyghember tonushturulmaydu. Ömrining qiriq künige bir urush toghra kelgen, qiriq künige bir jihad toghra kelgen bir peyghemberni tapalmaysiz u yerde,
   U bayanda.
   «allah bilen qesemki, tagha sen néme dewatisen? Sen manga némini tekilip qiliwatisen? Quyashni ong qolumgha, ayni sol qolumgha berse we manga bu ishni terk et dése, allahtin buyruq kelmigiche qandaq terk qilimen tagha? Méni qéynawatisiler…» dégen bu peyghemberni tapalmaysiler. Bu bashqa bir peyghember.
   Mana bügün’giche bu ikki peyghember tonushturulup keldi.
   Da’im yighlighan, héch xapa bolmighan; Da’im erkiletken, héch agahlandurmighan; Da’im söygen, héch nepret qilmighan peyghember tipi; Binormal peyghember tipi.
   Tonushturushlarda peyghemberning hayatini tapalmaysiler, jihadini tapalmaysiler, jalalitini tapalmaysiler. Shija’itini tapalmaysiz, tapalmaysiz, hergiz tapalmaysiz…
   3. Emise qur’andiki muhemmed eleyhissalamgha kélimiz.
   Qur’an tonushturghan hezriti muhemmed eleyhissalatu wessalam kim idi?
   Emdi, qur’andin sorayli:
   -ih qur’an, resulullahni manga tonushtur. Kim méning peyghembirim?
   Deysizki, «biz séni, ey muhemmed, séni bashqa bir ish üchün emes, peqet alemlerge rehmet qilip ewettuq».
   Buni tekitleymen, siz qur’andin bu bir jümlini köp anglighan. Gerche köp anglighan bolsaqmu, hééch tüklirimizni tiken qilmighan, ichimizni kir siqqandek siqmighan bir jümle. Bu sözning éghirliqidin ézilishimiz kérek idi. Allah bizge birini «rehmet» dep tonutuwatidu. «rehmet» dep tonutuwatidu, emma biz «rehmet» dep tunushturghanliqidin bixewer, be’eyni ghezinining üstide olturup achliqtin ölgen exmeqqe oxshaymiz. Bir rehmetni biriptu bizge, «muhemmed» tin ibaret bir rehmet buliqini bériptu, biz u bulaqning yénida ussuzliqtin ölüwatimiz, ölüwatimiz.
   Bumu rehmet weslige yétish? Bumu rehmetning yénida turush? Bumu rehmetning özlirige ewetilgen kishiliri bolush? Bumu amanetke layiq bolush? Bumu amanetke ige chiqish?
   Éziz dostlar, «amanet» dédim, diqqet qilinglar!
   Peyghember bir amanettur. Resulullah allahning bu ümmetke bergen eng chong amanitidur.
   Ustazim, bu amanetke xiyanet bolamdu? Déyishingiz mumkin.
   Xiyanet qilduq, muhemmed eleyhissalamgha xiyanet qilduq.
   Qandaq qilip xiyanet qilduq?
   Uni xata tonushturush bilen, uni tonumay hayatimizdin chiqirip tashlash bilen, uninggha oxshash kishilerni insanlar ichidin chiqiralmasliq bilen bu amanetke xiyanet qilduq.
   «qozam, palanchigha oxshash bolisen».
   «chong bolghanda, palanchigha oxshash bolimen» dégen balilardin birsige:
   «qozam, muhemmed eleyhissalamgha oxshash bol» déyelmiduq, dégüzelmiduq.
   Allah ülge qilip tonushturghan bolsimu, biz örnekliktin chiqirip tashliduq. Uni érishkili bolmaydighan, qarap, qarap yighlaydighan bir yerlerge chiqarduq.
   Bezilirimiz uni asare – etiqe sanduqigha tashlap qoyduq. Xuddi dadisidin, merhum bowisidin tewerük qalghan kömüsh yanchuq sa’etke oxshash; Qarap – qarap, rehmetlik dadam dep yighlashqa oxshitip qalghan oxshaydu beziler, shunga oxshash yilda bir qétim peyghembirimizning saqilini körüshke bérip yighlash üchün uni özimizge waste qiliwalduq; Hés – tuyghumizgha waste qilduq; Hissiyatimizgha waste qilduq; Jisimni ulughlishimizgha waste qilduq; Tashqi ajizliqimizgha waste qilduq; Emma, resulullahni dorashtin bashqa her ishqa waste qiliwalduq.
   Sanga némiler qilmiduqki, i resulullah?! muziygha qoyduq séni, qarap – qarap qoyup yighliduq; Asman’gha kötürduq séni, qarap – qarap qoyup yighliduq; Séni qebrige qoyduq, qamap qoyduq, yene xijil bolmay, yüzimiz qizarmay séni ziyaret qilghili kelduq; Séni boghduq, awwal öltürduq, andin qebreng béshida yighliduq, ya resulullah. Séni doraydighan yigitler yétishtürelmiduq.
   Manga shu kishi muhemmed (s e w)ni eslitiwatidu, manga shu zat peyghemberni eslitiwatidu, dégüdek kishilerni aranglarda yétishtürüp chiqiralmighan muddetkiche xiyanet qilishni dawamlashturiwérisiz.
   Shübhisizki, allahning resulida siler üchün, allahni arzu qilghan kishiler üchün.
   Diqqet qilinglar, qur’an allahta örnek bardur, démeydu. Allahni doriyalmaysiz. Ülge qilishingiz üchün sizning jinsingizdin bolushi kérek. Chünki örnek qilish dégenlik, teqlid qilghili bolidighan dégenliktur. Teqlid qilghili bolmaydighan nersini qandaq qilip ülge qilisiz? Shundaq emesmu?
   Oylap béqing, bu tam u tamning misalidur, bu toghra misal. Mentiq jehettinmu toghra. Emma, bu tam qérindishimizning oxshishidur, bu xata misaldur. Tam bashqa, insan bashqa. Sélishturulghan nerse bilen sélishturulghuchi nerse arisida qilchilik oxshashliq yoq. Shunga sélishturma xata.
   Shunga, qur’an allahni ülge qiling démeywatidu. Qaranglar, allahni arzu qilighan kishi kimni ülge qilsun?
   Muhemmed ( s e w )ni ülge qilsun!
   Diqqitinglarni tartimen, buni allah dewatidu.
   Téximu ochuq qilsaq, néme démigenlikini chiqish noqtisi qilsaq, néme dégenlikini téximu éniq chüshineleymiz. Qur’an bizge hezriti muhemmed eleyhisalamni bizge ülge qilip körsetkende, özini ölge qilip körsetmeydu. Shundaq bolushimu mumkin idi. «i mö’minler! kitapta siler üchün güzel ülge bar» dégendek bir ayet bolushi mumkin idi. Lékin, qur’anda bundaq bir ayet yoq. Allah teqlid qilghili bolmighan’gha oxshash, insan kitabnimu teqlid qilalmaydu . Chünki, uningmu jinsi oxshashmaydu.
   Kitapning yüriki yoq, béshi yoq. Qayghurmaydu, söymeydu, séghinmaydu, nepretlenmeydu…
   Emma bizge teqlid qilalishimiz üchün qayghuridighan, söyidighan, epu qilidighan, jeng qilidighan insan kérek. Insan lazim.
   Shunga qur’an, sizge allahni teqlid qiling démidi, yaki özini teqlid qiling démidi. Peqet bir nersini dédi, muhemmed eleyhissalamni teqlid qiling dédi.
   Kéling, u teqlid qilishimiz buyrulghan ulfiy roh üchün bir qétim salawat oquyli.
   Allahumme selli ela seyyidina muhemmed
   Söyümlük dostlar!
   Siler üchün allah resulida güzel ülge bardur; Siler üchün we allahni arzu qilghanlar üchün, uningdin bashqa üchinchi süpiti bolghanlar üchün, allahni köp yad qilghanlar üchün, köp yad etkenler üchün allah resulida güzel ülge bardur.
   Méning loghitimde, zikir néme? Bilemsiz?
   Zikir (qur’anni köp tetqiq qildim, eng axirida zikirning shu menide kelgenlikini bildim), zikir – qayghudur, ghemdur.
   Ghémi allah bolghanlar muhemmed (s e w)ni teqlid qilsun! derdi allah bolghan muhemmd (s e w)ni ülge qilsun, derdi dunya bolghan bashqilarni teqlid qilsun.
   Derdi bashqa nersiler bolghanlar bashqilarni teqlid qilsun, derdi allah bolsa eger, muhemmed ( s e w )ni teqlid qilsun, deydu qur’an.
   Shunga zikir – ghemdur.
   Silerning ghéminglar néme dostlar?
   Ghémingiz néme bolsa, zikiringizmu shudur, allah bilen qesemki zikringizmu shudur.
   Herkimning zikrini bilmekchi bolsingiz, uning ghem – qayghusini biling.
   Bu éniqlimilargha asasen ayetke qaytidin mena éytay:
   Siz üchün, allahni séghin’ghanlar üchün, u hijranning upquda turghan ka’inatning xaliqini, söygüning xaliqini, söygen we xoshal qilghanni, söygen we söygüzgüchini séghin’ghanlar üchün, allahni tiligenler üchün…
   Türkchige birmu bir terjime qilayli.«allahni tiligenler üchün»,allahni tilesh dégen néme?
   Eger« ya rebbi, men séni isteymen» déseng peyghemberni teqlid qil, deydu.
   We allah… ghémi allah bolghan kishi üchün kimde ülge bar?
   – muhemmed eleyhissalamda bar.
   Mana mushundaq, ayet mushundaq deydu éziz dostlar.
   «allahni tiligen kishi üchün, qayghusi allah bolghan kishi üchün, allahni séghin’ghan kishi üchün…» deng.
   «eger allahni yaxshi körsenglar, uninggha (muhemmed eleyhissalam) egishinglar!»
   «eger allahni yaxshi körsenglar méni (muhemmed eleyhissalam) teqlid qilinglar! manga egishinglar! eger manga egeshmisenglar, allahni yaxshi körgen bolmaysiler!» bu ayette buyriqini ochuq körimen.
   «manga egishing»
   -néme ish qiling?
   -manga egishing.
   Allahni yaxshi körüshning bir bedili bar. Söygüning bir bedili bar. Bedelsiz söygü bolmaydu. Uninggha pul ötmeydu. Bedili tölenmigen söygü, heqqi bérilmigen muhebbet saxta söygidur.
   Saqingizni, ikki yashliq qozingizni kel, séni bir söyiwalay qozam dep chaqirghanda, qolingizda bir tal kempüt bolushi kérek. U sizdin bir tal kempüt tama qilidu. Bir bedel telep qilidu. Oxshatqandek bolup qalmisun.
   Undaqta, rebbingizge söygingizni qandaq ispatlidingiz? Allah ispatlash sheklinimu dep bériwatidu.
   Ispatlanglar, peyghemberge egishing! söygingizning bedili bolsun, bedilini töleng.
   Undaqta, siz söygingizning bedilini tölisingiz, allahmu söygisining bedilini tölemdu?
   Tölimey qalarmu sizche? Allahmu sizni yaxshi körsun we bedilini tölisun we sizning gunahliringizni meghpiret qilsun. Sizning gunahliringizni meghpiret qilish arqiliq umu söygüsining bedilini tölisun.
   Qaranglar, allahmu söygisining bedilini töleydu – yu, siz qandaqlarche, «söyimen» dep qoyup söygingizning bedilini tölimeysiz?
   Söygüngizning bedilini tölimekchi bolsingiz, peyghemberni teqlid qiling.
   Dostlar, peyghemberlik maqami ülgilik maqamidur. Shunga, tarix boyiche yer yüzige kitapsiz peyghemberler kelgen; Emma, peyghembersiz bir tal kitabni uchritalmaysiz, ülgisiz bolmaydighan bolghachqa shunga shundaq bolghan.
   «ustazim, unimu körduq» déyishingiz mumkin.
   Qandaq qilip?
   «hazirqi künimizde körduq, peyghembersiz kitab igiliri bar» deysiz.
   Toghra. Epsus, unimu bu dewrde körduq. Peyghemberni tashlap qoyup kitapni almaqchi bolghanlar, peyghemberni kitaptin ayrip tashlighanlarni körduq.
   Peyghemberni, ayrilmaydighan bir gewdini, peyghemberni qoshup tilgha alghan rebbimizning kitabidin ayrip, körünüshte kitabni alghandek qilip, peyghemberni bir chetke tashliwetkenlerni körduq. (tewbe!) peyghemberni shöpikini élip tashlighandek soyiwétip, jewhirini kitabni alduq dep oylap qalghanlarni körduq.
   Peyghember kitabning jilitimu?
   Sizning deptiringizde shundaqmu?
   Undaq bolsa kéling, qur’andin sorap baqayli.
   -peyghember kitabning némisi?
   -peyghember kitabning ikki putlap öre turghan halitidur.
   A’ishe reziyellahu’en animizdin sorighan waqtimizda jawabi bu:
   – nebiyning exlaqi néme idi?
   – uning exlaqi qur’an idi. Qur’an idi.
   Yeni mundaq dey, bir gül chéngi heride heselge aylinidu, shundaq emesmu? Bir saman, shu biz közge ilmaydighan saman, qoyda sütke aylinidu, shundaq emesmu? Shu dan toxuda tuxumgha aylinidu shundaq emesmu? Bu misallarni téximu yaxshi chüshünüshinglar üchün bériwatimen.
   Ayetni qolingizgha éling, qur’anni qolingizgha éling, peyghember mashinisigha séling, janlansun, insan’gha aylansun.
   Peyghember dégenlik néme, bilemsiz?
   Qur’anning insan’gha aylinishi. Qur’anning insan’gha aylinishini peyghember deymiz. Muhemmed eleyhissalam ikki putlap öre turghan qur’an idi, shunga ülge idi. Bu teripi bilen ülge idi. Bügün insanning qur’an’gha aylinishi we qur’anning insan’gha aylinishi üchün bu jem’iyetning, peyghembersiz qalghan bu jem’iyetning qaytidin peyghemberge ige bolishi kérek.
   «bolidu ustaz, ikki yalghan peyghember chiqirimiz» déyishingiz mumkin.
   Yaq, uni démidim.
   Ular, peyghembersiz qalghan waqtimizda chiqidu, museyimeler. Saxta peyghemberler, peyghembersiz qalghan jemi’iyette peyda bolidighan boshluqni toldurush üchün chiqidu. Bu jemi’iyet, eger muhemmed eleyhissalamsiz qalmighan bolsa idi, saxtipez peyghemberler chiqmaytti. Axiri bu jemi’iyettinmu chiqti. Irandin chiqti, yüz ellik yil burun, bahawullah; Pakistandin chiqti yüz yil burun-ehmed qadiyani; On – on besh yil burun amérikidin chiqti-rishat xelife we uningdin bashqa bu memliket (türkiye)tin chiqti-iskender el ekbermish.
   Shundaq, bir jem’iyette saxtipez peyghember chiqqan bolsa, bu heqiqiy peyghembirini yoqutup qoyghanliqtin bolidu.
   Shunga, muhemmed eleyhissalamni qandaq tirildürisiz? Qandaq qilip qaytidin ornidin turghuzisiz?
   Uni tonush arqiliq dostlar, uni öginish arqiliq, uni téximu yaxshi tonush arqiliq ornidin turghuzisiz. Undaq bolmighan teqdirde, birsi özini sizge peyghember dep tonushturidu. Siz bu aldamxaltigha chüshüp kétisiz, allah saqlisun. Eger shundaq bolup qalsa, aqiwitingizning qandaq bolidighanliqini qur’andin öginiwéling.
   U kün (mehsher küni), u saxtipezlerni ülge dep egeshken kishiler, bu saxtipezler bizni qutquzidu, dep egeshken kishiler, azghanliqini qiyamette bilidu. Hemme nerse aydinglishidu. U saxtipezlerning özlirinimu qutquzup qalalmighanliqini bilip qalidu.
   Butlarning tomurliridin érigen u künde, insanlar, u aldan’ghan kishiler déyishiduki:«kashki, resulullahning yolini tutqan bolsaqtuq, uni dorighan bolsam, uning arqisidin mangghan bolsam, uning bilen bille mangghan bolsam we kashki palanchi ademni peyghember bar yerde uninggha egeshmigen bolsam boluptiken; Palanchi kishini ülge élishqa tégishlik kishi dep qarimighan bolsamken, dep otta köyidu, köydürülidu. Purset qoldin kétip qalghan bolidu».
   Emdi, hezriti muhemmed eleyhissalam kim?
   Ülge qilidighan nersingizni yaxshi bilishingiz kérek, shundaq bolghanda uni ülge qilalaysiz. Emdi kelduq u su’algha.
   Hezriti muhemmed eleyhissalam kim?
   Alemlerge rehmet qilip ewetilgen bu nebi heqqidiki bu so’alghan qur’an we resulullahning hayati arqiliq jawap bermekchimen.
   Qedirlik dostlar, aldi bilen u ulwi shexsining kim ikenlikini bilish üchün u zatning hayatigha qaranglar.
   Allah muhemmed eleyhissalamni qandaq terbiylidi?
   Janabi allah bir insanni terbiylise, u qandaq adem bolup chiqidu?
   Bu su’alning jawabini bilmekchi bolghan kishi muhemmed eleyhissalamgha qarisun, peyghembirimizge qarisun. Mana bu su’alning jawabini uningdin tapalaydu.
   Aldi bilen söyümlük peyghembirimizni rebbimizning, uning ich dunyasini tonush üchün bir ghargha kirgüzgenlikini körimiz. Hirada bir quyash tughulidu. Hirada bu qoyash aldi bilen özini tonuydu. Bir seperge atlinidu, qelb sepirige. Qelb sepiride ichidiki iqlimlarni kézidu, ichidiki dunyalarni bayqaydu. Men kim? Dégen so’alni soraydu. Men néme? Qeyerdin keldim? Qeyerge kétip barimen?…
   Bular mewjudiyetning asasliq so’alidur. Chünki yaritilish tolghiqini béshidin ötküziwatatti. Yaritilish so’alini sorawatqan we yaritilish so’aligha jawabni bergenning kim ikenlikini bilisiler.
   Allah jawap béridu.
   Besh ayette dawam qilidu. Besh ayette bu so’alning jawabini béridu.
   Oqu!
   Men kim dep sorawatamsen?
   Qeyerdin keldim dewatamsen?
   Qeyerge kétip barimen, dewatamsen?
   Undaqta al, jawaplirini.
   Sen rebbing teripidin yaritilding allah tereptin kelding, buni bilgin. Qeyerge kétidighanliqingningmu adirisi éniq, allahning dergahidur. Qandaq yaritilghanliqingni soriwatqan bolsang, obdan bilip qalghinki, allah séni özi xalighan shekilde, qedemmu qedem shekil bérip, süret bérip, tertipke sélip yaratti.
   Eger méni yaratquchining süpiti kim? Dep sorisang, méni kim perwish qildi? Dep sorisang, undaqta shuni obdan bilginki perwerdigar bolghan allah perwish qildi.
   U, reb süptining ichide hem yaritish bar, hem perwish qilish bar, hem béqip chong qilish bar, hem körüp, asrash bar, hem takammullashturush bar, hem kamaletke yetküzüsh bar. Mana bu, u «reb»te yoshurun’ghan sirlar. Shunga méni yaratquchining kimlikini biley déseng, ey muhemmed, shuni yaxshi angla, séni yaratquchining birinchi süpiti «reb» tur, perwerdigarliqtur. Reb bolghan allah yaratti.
   Bolmisa, peyghembirimiz eleyhisalatu wessalam «allah» ni biletti, mushriklermu biletti. U dewrde ular allah qa ibadet qilatti. Emma, butlarghimu ibadet qilatti. Bu butlargha némishqa ibadet qilisiler? Dep sorighanda:
   -bizni allah qa yéqinlashtursun dep qilimiz,-dep jawap béretti.
   Qaranglar, jawaplirimu teyyar we ulardin sorighan waqtingda. Asmandin yamghurni kim yaghduridu? Dep ulardin sorighin deydu qur’an.
   Ular deyduki, allah yaghduridu, deydu. Mushrikler deydu buni, kördünglarmu?
   Undaqta, mushrikler nezerdin saqit qilghan bir xusus bar, néme idi u?
   Allah ning «reb» bolghanliqi idi.
   Shuning üchün eziz dostlar, silerge bir tetqiqat netijemni bérey, qur’anda deslep nazil bolghan ottuz süride, «allah» lewzi peqet yigirme qétim, «reb» lewzi seksen qétim tilgha élin’ghan. Halbuki, qur’anning pütün qismida, «reb» lewzi yette yüz nechche qétim, «allah» sözi 2700 nechche qétim tilgha élin’ghan. Shundaq bolsimu, deslepki ottuz süride néme seweptin « reb » sözi « allah » lewzining töt hessige teng kélidu?
   Chünki, kemtüklik bar idi. Allahni «reb» dep tonumaytti. Allahni hayatni shekillendürgen, hayatning ichige kirgen, hayatni ilikige alghan, qudriti we quwwiti bilen insanning pütün ömrini teserrup qilghuchi dep qarimaytti. Ulargha köre, «allah» asmanlarning «allah» i, yerningki bolsa özliri, butliri, shular – bular idi. Turmush sheklini özliri belgileytti.
   Fir’ewinning mentiqisimu mushundaq idi. Tarixlarning neqil qilishiche, fir’ewinmu allahni inkar qilmaytti. Shunga, men silerning eng chong rebbinglar, dédi. Uning, men silerning ilahinglar yaki «allah» inglar, deydighan dawasi yoqti. Emma, «reb» lik dawasi qilatti. Insanlar üstidiki teserrupini dawa qilatti, hakimiyetning özide ikenlikini dawa qilatti. Asasliq azghunluq mushu noqtida idi.
   Shunga, peyghembirimizge hirada mushundaq ichki dunya sepiri qilduruldi. Ichki dunyasini bayqidi. Aldi bilen özini tonudi, uningdin kéyin rebbini tonudi.
   Bu hira sepirini qandaq teqlid qilimiz? Dep sorawatamsiler?
   Soranglar, tartinmanglar, men dep bérey.
   Elwette, bir ghar tépip ichige kiring démeymen. Lékin, her kéchingiz bir «hira»dur we yashighan muddetche minglighan kéchini ötküzdingiz, birsini hira qilalidingizmu? Men qeyerdin kélip, qeyerge kétip barimen? Aqiwitim qandaq bolidu? Özümni tonuyalidimmu? Ichki dunyarimni bayqiyalidimmu? Men özüm bilen tonushtummu? Men rebbim bilen tonushtummu? Dep sorap baqtingizmu?
   Bir kéchingizni «hira» qilalidingizmu?
   Qilalighan kishige her kéche «hira»dur. Her kéche yotqiningiz gharingizdur. U ghargha kirgende, héch özingizni keship qilish üchün seperge chiqip baqtingizmu yaki xoruldap uxlidingizmu?
   Uningdin bashqa, peyghembirimiz hira tejribisini ümmetke bir ömür béshidin ötküzsun dep (özimu béshidin ötküzdi) itikap ismi bilen bu ümmetke sünneti mu’ekkele qilip miras qaldurdi. Her yil hira tejribisini mutleq on kün béshidin ötküzetti. Ömride bir qétim qilalmay qaldi, unimu qaza qildi.
   Peyghembirimizning bashqa bir sünnet üchün bundaq mu’amile qilghanliqi riwayetlerde yoq. Ömride bir qétim qilghan sünnetlerni bir ömür her küni qilisiz, bir ömür qilghan sünnetlerni ömringizde héch qilmaysiz, biz mana mushundaq, mana bu biz. Biz mushundaq egishimiz, dinni ikki pütlap emes bashchilap öre turghuzimiz. Yeni tetür turghuzush emesmu? Uningdin kéyin, ilgirliyelmiduq dep aghrinimiz. Ilgirliyelmeysiz. Chünki, her nersini tetür qilduq. Peyghemberning ömri boyiche qilghan sünnitini peqet qilmaysiz, ömride peqet bir qétim qilghan sünnitini ömringizde her kün qilisiz. Mana bu bizning xalta kochimiz. Peyghemberni héch tonumighanliqimizning netijisi.
   Shundaq, éziz dostlar, hirada u özini tonudi u ulugh insan. Aldi bilen muhemmed eleyhissalam özi bilen tonushti, rebbi bilen tonushti. Nepsi we rebbi bilen tonushti. Uningdin kéyin kishilerning arisigha qétildi. Chiqa–chiqmay mektipini qurdi. Rebbi bilen tonushliqini kishilerge yetküzüsh üchün darul’erkam mektipini qurdi.
   Wezipe insan terbiyleshke kelgenidi. Insan terbiylesh. Bu derex yaki gül perwish qilishqa oxshimaydu. Bu (epu qilinglar) at terbiyleshke it terbiyleshke oxshimaydu, bu’insan.
   Sha’ir deydighu :«ka’inatning köz qarchughi insan» dep.
   Peyghemberning xémirini öz qoli bilen yughurghan kishiler, dunyani müriliri bilen kötürdi, körmidinglarmu? Darul’erkam mektipidin terbiylep chiqqan kishiler yer yüzini mürisi bilen kötürdi.
   U mektepte terbiylep chiqqan kishilerning xislitige bir qarap béqing. U mektepke sheqiy halda kélip weli bolup chiqatti. Ebu zerning kespini bilidighanlar barmu ichinglarda? Yanchuqchiliq idi. Chünki, ghifar qebilisi chong – kichik hemmisi shundaq idi. Birla kespiy bar idi- yanchuqchiliq.
   Ebu zer, ghifarilerning ichidin qérindishi bilen chiqip, mekkide tughulghan quyashqa yéqin bolush üchün aldi bilen qebilisini terk itip, bir mekke yézisigha kélip makanlishidu we qérindishigha:
   – bérip körüp kelgin. Bir quyash tughuluptu, u heqte xewer élip kelgin, deydu.
   Qérindishi mekkige baridu we qaytip kélip:
   -shundaq iken, u qoyash tughuluptu,-deydu. Shuning bilen ebu zer:
   -undaq bolsa men kettim.
   Ebu zer mekkige kélidu, bir ay kütidu, héchkimdin soriyalmaydu.
   Diqqet qilghaysiler, texminen peyghemberlikning üchinchi we beshinchi yilliri arisida yaki üchinch–yettinchi yilliri arisida bolghan bir weqe. Bu mezgilde onlighan musulman bar, 150 bilen 220 arisida musulman bar mekkide. Emma, ebu zer muhemmed eleyhissalam bilen körishimen dep chiqqan bolsimu, on ming kishilik bir yézida peyghemberni sorighidek bir kishini tapalmaydu.
   «intizam» dep buninggha deymen men. Teshkilat mana mushundaq bolidu. Mana bu yolbashchiliq, mana bu terbiye, mana bu sir tutush.
   Bir ay ötüp kétidu. Bir kéchisi, bir erkishini köridu, arqisidin ikki ayal kéliwatqan. Ayallarning paringigha bir erkishi arilishidu. Shuning bilen u er kishining sözliri uni jelip qilidu. Nahayiti tézlik bilen mangidu we uninggha yétiship:
   -sen kim? Sen kimni izdewatisen?-dep soraydu u kishi.
   -men, tughulghan qoyashni izdewatimen, muhemmedni izdewatimen, deydu ebu zer.
   -men shu,-deydu héliqi kishi.
   -men séni bir aydin béri bu yerde saqlawatimen.
   -undaqta bir ayda héchbir nerse yémidingmu?
   -peqet zemzem ichtim, héchbir nerse yémidim.
   -undaqta kütkin, séni kélip alidu,-dep ayrilidu resulullah uning yénidin.
   Ebu zerni alghili kelgini toqquz yashliq (tebi’iy reqemler köpinche shübhilik. Chünki, éniq emes. Lékin yéqin reqemni deymen),yeni toqquz – on bir yashlar arisidiki bir bala – eli reziyellahu enhu idi. Toqquz yashliq bir balining wezipisige qarang. Ebu zerni alghili kélidu.
   Mekke jemi’iyiti musulmanlargha düshmen weziyette bu mezgillerde. Eli reziyellahu enhu ebu zerge mundaq deydu:
   -tagha, awwal manga manche qedem arqamdin egiship mangisen. Andin men kirgen mehellilerge men chiqqandin kéyin kirisen. Men bir ishikning aldida putum ayighimdin chiqip ketkendek qilip éngishimen, sen u ishiktin kirip kétisen, men yolumni dawamlashturimen.
   Toqquz – on bir yashlar arisidiki bir balining intizamchanliqini kördingizmu?
   Peyghemberning qolida terbiylinip chiqsa, mana mushundaq terbiylinip chiqidu. Bu darul’erkam mektipining oqughuchisi-talipi . Ularni mushundaq terbiylidi.
   Ebu zer reziyellahu’en sheqiy halitide kirgen ishiktin weli bolup chiqti, shundaq bir terbiye kördi. Muhemmed eleyhissalamning qollirida uning xémiri yughuruldi. Shundaq bir terbiye idiki, kéyinki mezgillerde ebu zerning bu ümmet ichide qilghan xizmitini aranglardiki bezi qérindashlar bilidu. Ümmettiki bezi qéyip kétishlerge, béshidila ebu zer qolidiki hasisi bilen qarshi chiqatti, qéyip ketküchilerning bashlirini yaratti. Siler allah ning dinidin qilchilik ayrilsanglar, hasamni béshinglarda körisiler, deytti.
   Uni néme shundaq terbiylep chiqti, dep oylaysiler? Kim terbiylidi?
   Yene bir misal, darul’erkam mektipige bir misal.
   Peyghembirimiz eleyhissalatu wesellem yoshurnup yürgen mezgil. U mezgilde mushriklarning bésimi nahayiti éghir idi. Hezriti ebu bekir kebining yénida namaz qiliwatqanda kalteklen’gen bolup, bihush bolup yétip qalghanidi. Bir qanche kün ötkendin kéyin hushigha kelgenidi. Hushigha kelgende, resulullah qeyerde dep sorighanidi.
   -söyginim qeyerde?-dégenidi u.
   -söyginim qeyerde?-del mushundaq dégen. Anisi:
   -bilmeymen oghlum.
   Anisi mushrik bir ayal idi. Dadisimu shundaq idi. Ebu bekir reziyellahu’enhu:
   -ömerning hemshirisi patimedin sorap baqqin. Patime binti xattabdin sorighin,-deydu.
   Anisi patimening yénigha kélidu:
   -oghlum éghir yaridar, hazir hushigha keldi. Bir qanche kündin béri bihush yatqanidi. Sendin muhemmed eleyhissalamni sorawatidu, qeyerde?
   -men néme biley,-dep jawap béridu patime.
   -ebu bekirdin hal sorighili barsam bolamdu?-deydu patime.
   -qéni, kelgin.
   Birlikte baridu. Ebu bekirning anisi dostixan teyyarlash üchün chiqip ketkende, patime:
   -anangning yénida, gep qilsam bolamdu? Chataq yoqtu?
   -yoq, gep qiliwergin.
   Bu bir ayal kishi, bumu darul’erkam mektipining oqughuchisi. Bu misalni bügünki künimizdiki kishilerning intizamchanliqi bilen u dewr kishilirini intizamchanliqini sélishturup körüng dep dep bériwatimen.
   Shundaq, peyghembirimizning ülgilik yéri aldi bilen bu idi. Kishilerge ülge bolghan bir makanda kishilerni terbiyleytti. U darul’erkam mektipining peqet oqutquchisila emesti, terbiychisi idi, murebbisi idi.
   Özimu shundaq dégenidi «men ” mu’ellim “ qilip ewetildim» dep.
   Mu’ellim qilip ewetilgenidi.
   U insaniyetning mu’ellimi idi. Insaniyetke insan bolushni ögetken bir mu’ellim idi.
   Qarisingiz bu mu’ellim shundaq bir tengpungluq qilghanidiki, yürek iqlimini toxtimay sughurup turatti.
   Hezriti a’ishe éytqan, sehih bir senet bilen riwayet qilin’ghan bir weqeni sizge neqil qilimen.
   Bir kéchisi resulullah kélip yénimda yatti. Bir muddettin kéyin mendin ijazet sorap:
   -a’ishe, manga ijazet qilamsen? Rebbim bilen uchrashqum bar,-dédi.
   -ijazet séning ya rosulullah,-dédim.
   Ornidin turdi, taharet aldi andin namazgha turdi we buquldap yighlashqa bashlidi. Men uxliyalmayttim. Shundaq buquldap yighlawatattiki, köz yashliri karwitimning astigha éqip keldi. Men uxliyalmidim, yatqan yérimdin uninggha qarayttim. Kéchining üchten biri ötüp ketti, téxiche yighlawatatti, üchten ikkisi ötti yene yighlawatatti, ta bilal keldi. Bamdatqa oyghutush üchün ishkni qaqti. Téxiche yighlawatatti. Chidiyalmidim we ornumdin turdum:
   -i resulullah, allah séning ötken we buningdin kéyinki pütün gunahlirining meghpiret qilghanliqini dewatidu. Bu ghem néme üchün, i resulullah? Bu endishe néme üchün? Némishqa özengni xarap qilisen? – dédim. U manga mundaq dédi:
   -bu seweptin men köp shükür qilghuchi bir bende bolmaymenmu, a’ishe? Men shükür qilghuchi bir bende bolmamdim, a’ishe?…
   Manga mushundaq dédi.
   Resulullah kéchining yigiti idi. Kündüzi qandaq idi, bilemsiler?
   Kéchining yigiti, kündüzning shahidi we shéhiti idi. Muhemmed eleyhissalam kéchining yigiti, kündüzning mujahidi idi. Kéchisi shundaq ötetti. Kündüzige qarighan waqtingizda, qiriq künige bir urush toghra kéletti. Jihadni insanning paydisigha qilatti. Peyghember qilghan jihadta urushqanlar ghelibe qilmaytti, urush élan qilin’ghan nersile ghelibe qilatti. Eger jihad urush qilghanlar qazan’ghan, jeng qilghanlarning menpe’etige paydiliq halgha kelse, u jihad, jihad xususiyitini yoqutup, gheniymet, mal – dunya ishigha aylan’ghan bolidu. Islamda jihadning jihad bolushi üchün, jeng élan qilin’ghanlarning menpe’eti nezerge élin’ghan bolushi kérek.
   Qandaq payda u?
   Iman paydisi.
   Peyghember eleyhissalam mundaq deytti:
   (bir urushta chüshken esirler baghlan’ghan halda, élip kétiliwatqanidi) yénidiki sahabige mundaq dédi:
   -allah hazir bulargha küliwatidu, tebessum qiliwatidu. Néme seweptin külidu, bilemsen? Baghlan’ghan halda, jennetke élip kétiliwatidu.
   Jennetke kirgüzüsh üchün insan baghlinamdu?
   Shundaq, jennetke apirish üchün jeng qilish jihaddur, eksiche jihad gheniymetning ismi emes.
   Jihad zémin ishghaliyitining ismi emes, jihad zémin petih qilish emes. Shunga, iran petih qilin’ghanda hezreti ömer reziyellahu’enhu «apla!» dédi.
   -apla , apla…
   Bir dölet re’isining bashqa bir el petih qilin’ghanda «apla» déginini anglap baqtingizmu siz?
   Emma, ömer reziyellahu’enhu dédi.
   Amir ibni as, misirgha ijazetsiz kirgenidi. U, eger ijazet sorighan bolsam, ömer ijazet bermeytti, ömer manga ijazet qilmaytti, deydu.
   Némishqa bermeytti?
   Ömer aldi bilen qelblerni petih qilatti, uningdin kéyin zéminni petih qilatti. Emma biz zéminlarnila petih qilduq.
   Biz hazir zémin petih qilalmaymiz bu ayrim bir mesile. Biz peqet bir nersini petih qilduq, u bolsimu nepsimizni, özimizni. Üstide olturghan jaylarni, herda’im bizge tewe bolghan nersilerni petih qilduq, hemmisi bizge a’it nersile. Bizge tewe bolmighan héchqandaq bir nersini petih qilalmiduq. Qayta – qayta özimizge tewe bolghan nersilerni petih qilduq.
   Shundaq, dostlar, muhemmed eleyhissalamning terbiyesidin sözlewatqanidim. Uning kéchisi bayatin tilgha alghandek idi. Undaqta kündüzi qandaq idi?
   Qarisingiz, u jüme namizi ötesh aldida arqisigha örülüp qarisa abdurahman bin ewf arqisida olturghan.
   -abdurahman sen, qoshun bilen bille mangmidingmu?
   -i resulullah, étim nahayiti küchlük bilisen. Qoshunni ewetiwettim, arqangda turup bir jüme namizi oqush sheripige na’il bolay. Uzundin béri seperde boldum, bir jümeni arqangda turup oquwalay, nahayiti téz méngip ulargha yétishiwalimen,-dédi.
   -abdurahman, abdurahman! allah bilen qesemki, peyghemberning arqisida turup qilghan ming jümedin, allah yolida basqan bir qediming ewzeldur,-dédi resulullah.
   Ottura yolni qandaq tutiwatidu, kördingizmu?
   Qarisingiz, yene bir tereptin bir sahabe kélidu. Ata – anisi bilen munasiwiti yaxshi emes. Chünki, ata – anisi bek hajetmen bolup, uninggha bekmu muhtaj idi. Yashinip qalghan, halidin xewer alidighan bashqa kishi yoq idi. Sahabe gheniymetning mol bolghanliqi melum bolghan urushqa bérish üchün, resulullahning etrapida aylinip yüretti. Chünki, bu urushta ghenimet bar idi. Sahabe:
   -i resulullah, ötünüp qalay ijazet bergin menmu baray,-dédi. Resulullah:
   -qaytip bérip ata – anangning hörmitini qilghin, xizmitini qilghin,-dédi.
   Tutqan yoligha qarang, kim némidin qachsa, uni shu ishni qilishqa buyruydu.
   Siler üchün «jihadi ekber» néme bilemsiler?
   Némidin özingzini tartsingiz, u siz üchün «jihadi ekber»dur. Qaysi ish sizge éghir kelgen bolsa, u siz üchün «jihadi ekber»dur. Eger hazir bosnagha mangayli dése yügersingiz, bamdat namizigha mangayli dése «uf!… » désingiz, bu ehwalda bamdat namizi siz üchün «jihadi ekber»dur.
   Kéche tang atquche inj ( qiz ismi ) yighlawatidu. Allah düshmenliri musulman qizlarning yaghliqigha yene til tekküzüptu. Allah üchün qéni emse musulmanlar kochigha chiqinglar, heddini bildürüp qoyayli, dégen waqitta éghir kelse, u «jihadi ekber»dur. Sen üchün néme éghir kelgen bolsa, nefsing kötürelmigen nerse «jihadi ekber»dur.
   Shundaq, «peyghember ottura yolning insani idi» dédim. Shundaq emesmu? Yürikini köz yéshi bilen paklaytti, bedinini su bilen paklaytti.
   Qaranglar, yer yüzining su ishletken, tazliq üchün eng az su ishletken, qalaq insanlar jemi’iyitini yer yüzining tazliq üchün, eng köp su ishlitidighan insanlar jemi’iyiti halitige keltürdi. Bu bir islahat emesmu sizningche? Bu bir islahat emesmu?
   Yer yüzide chish aghriqi késili, bügünki künimizde eng tereqqiy qilghan ellerde amérikida 55% deydu. Peyghember bashqurghan elde, chish aghriqi yoq idi, bilemsiz? Hazirghiche yétishelmidi hoshuqigha teng kélelmidi.
   Tengpungliqni qandaq saqlap turghanliqigha qarang, peyghemberning tilida kochigha tükürüsh imanni zidiligen bir ish dep qaralghanidi. Peyghemberning tilida yoldiki eziyetni éliwétish imanning jümlisidin idi. Bu güzel exlaqni iman qatarigha kirgüzgenidi. Qaranglar, hayani imandin dégenidi. Edebni imandin dégenidi.
   Qarang, peyghembirimining telimlirining da’irisining kengrilikige qarang. Insan üchün paydiliq néme bolsa peyghembirimiz uni tewsiye qilatti; Hayatini güzel qilatti; Mamatini güzel qilatti; Dunyasini güzel qilatti; Axiritini güzel qilatti.
   Bir qétim resulullahni kebe mu’ezzemde namaz qiliwatqan halda körimiz. Ebu jehil qalaymiqan gep qilishqa bashlidi. Peyghember eleyhissalamgha haqaret qilghanidi, resulullah gep qilmidi. Bir yerde allah qa haqaret qildi. U waqitta, u xushxuy, qozidek mulayim peyghember eleyhissalam birdinla yolwastek ornidin turdi we barmiqini ebu jehilning közige chenlep turup, asta – asta uning aldigha kélishke bashlidi:
   -allah bilen qesemki, hey kapir! séni qeh qilish üchün ewetildim,-dédi.
   Ebu jehil arqigha dajishqa bashlidi, zuwani tutulghan bolup kikechlep:
   -me… me, me… men, muhemmed, séni renjitken bolsam epu qilghin, men undaq démekchi emestim,-dédi.
   U ebu jehil toxudek urküp ketken bolup, mushu halda éghizidin bir jümle gep chiqiralmay, eng axirida éghizidin bu bir jümle söz chiqqan. Bizge neqil qilin’ghan riwayet mushu shekilde.
   Muhemmed eleyhissalamni mana bu halette körduq.
   Yene bir qétim, rebbige haqaret qilin’ghanda uni mushu halette körduq.
   Bir qétim abdullah bin sura isimlik yehudiy bir haham (yehudiy ölimasi) resulullahning yénigha keldi.
   Köp munazire qilishatti, kélip so’al soraytti. Resulullahmu ularning yénigha baratti, ularning dini merkizi bolghan beytul mihrasqa baratti. Esri sa’adette, medinide diniy erkinlik shundaq idi .
   Bir qétim mushundaq munazire qilishiwatqanda, yehudiylardin birsi, abdullah bin sura atkachiliq qilip:
   -bir su’alim bar, dédi. Rosulullah:
   -sorighin.
   -her nersini allah yaratti, toghrimu?
   -toghra.
   -undaqta, allah ni kim yaratti?
   Bu yehudiy su’alidur mana, qaranglar ularning allah qa hörmiti yoqti. Men buninggha oxshash su’allargha « yehudiylishish» deymen.
   U waqitta( ishenchlik bir riwayet bilen enes bin malik riwayet qilidu) resulullah ning chirayi özgürüp ketti, ornidin turdi. Biz uni boghidighan boldi dep oyliduq. Jibri’il keldi:
   «éytqinki, u – allah birdur. Allah bala tapqanmu emes, tughulghanmu emes. U héchnersige muhtaj emes. Hemme allah qa muhtajdur».
   Bu süre nazil boldi we jibri’il resulullahqa:
   -özengni bésiwal, i muhemmed. Salmaq bol, i muhemmed! éghir bésiq bol, i muhemmed,-dep uni peylidin yandurup turatti.
   Kördünglarmu?
   Özige, shexsiyitige haqaret qilin’ghanda aghzini achmighan, boynigha tögining üchey – baghri artip qoyulghanda, bir éghiz gep qilmighan muhemmed eleyhissalam, rebbige töhmet chaplan’ghanda yolwasqa aylinatti. Tengpungluq budur.
   Bizge kelgende qandaq bolup qaldi bu?
   Shexsiyitingizge haqaret qilin’ghanda yolwasqa aylinisiz, rebbingizge haqaret qilin’ghanda toxudek tügülüp qalisiz. Peyghembiringizge haqaret qilin’ghanda béshingizni ichingizge tiqiwalisiz. Qulule bolduq hemmimiz. Béshimizni ichimizge tiqiwalimiz, körmeywatamsiz?
   Mana bu muhemmed eleyhissalam uhudta közimizge chéliqidu.
   Néme ish qildi?
   Chishi sunup ketken, béshi yérilghan, qan éqiwatqan, alemlerge rehmet qilip ewetilgen bir peyghember.
   Qaranglar, adettiki bir adem emes. U insan, lékin xuddi almas adettiki tash bolmighandek, umu insan. Lékin bashqa tashlargha nisbeten almasqa oxshaydu.
   Yénidiki bir qanche kishi qoltuqidin yöligenidi. Del waqti déyishidu sahabiler bir birige, del waqti, emdi halak boldi ular, mushriklarning hemmisidin qutulduq emdi, déyishidu.
   -i resulullah, bed du’a qilghin.
   Bir sahabe kélidu:
   -i resulullah, bed du’a qilghin (sa’it ibni weqqes ikenliki riwayet qilinidu, qanchilik toghra ikenlikini bilmeymen).
   Yene bir sahabe kélip:
   -i resulullah, ötünüp qalay, bed du’a qilghin. Bulardin ömür boy qutulayli.
   Rosulullah qolini achidu. Sahabiler, he emdi, mushriklar béshini yeydighan boldi, déyishidu.
   -i rebbim, ularni hidayet qilghin, ular bilmeydu.
   Peyghember shepqiti mana budur.
   Ichinglardin silerge bir peyghember keldiki, u silerge bekmu méhriban, bekmu köyümchan. Béshinglargha kelgen külpetler uninggha éghir tuyulidighan nebi u.
   Halbuki, ra’of (köyümchan) we rehim (méhriban) ismini allah özi üchün ishlitidu. Bu ayette peyghember üchün ishletken.
   Shundaq shepqetlik idiki, uning bilen qilghan kéngishinglar netijiside ohutta uning bilen qilghan meslihetinglargha ri’ayet qilmaysiler.
   U medinide turup, düshmenni küteyli deydu, siler yashlar medine sirtigha chiqayli deysiler we silerning meslihetinglarni qobul qilidu. Yolgha chiqqanda, pikringlarning xata ikenlikini hés qilisiler we deysilerki:«i resulullah ,biz waz kechtuq, sizning pikiringizge qoshulimiz». «bir peyghember keygen sawutni qayta salmaydu» deydu u we ohudqa barisiler. Emma, ghenimetni körüsh bilen toplishisiler ghenimetning etrapigha we yene yérim yolda tashlap qoyisiler. Hetta ghenimettin kéyin, xalidning qoshuni taghni arqidin qorshap basturup kelgende qéchip kétisiler. Peyghemberning etrapida bir qolumning barmaqlirichilik adem qalidu we hemminglar qéchip kétisiler (üch künlük musapigiche qachqanidi, buni özliri dewatidu). We uningdin kéyin peyghember qandaq qilidu?
   Peyghember siler qaytip kelgende siler üchün istighfar éytidu, epu qilidu.
   Allah uni ochuq maxtighan ayetni nazil qilidu:
   Allah ning rehmiti bilen sen ulargha mulayim boldung. Eger qopal, baghri qattiq bolghan bolsang, ular chörengdin tarqap kétetti, ishta ular bilen kéngeshkin (al’imran, 159 – ayet ).
   Siler bilen kéngeshken ishta béshimizgha ming bala kélidu, siler bilen hergiz kéngeshmeymen, démigin. Ular bilen yene kéngesh. Ohudta meghlup bolishinggha seweb bolghan bolsimu, yene ular bilen kéngesh, ulargha epuchanliq bilen mu’amile qil, ular üchün istighfar éyt, ularni epu qil.
   Emirni köriwatamsiler?
   Bu muhemmed eleyhissalamni körisiler.
   Bir yerde, men séni qeh qilish üchün ewetildim dégen peyghember, yene bir yerde mulayim, köyümchan bir peyghember.
   Uni yene mekkide körisiler.
   Eli uning müriside idi. Néme ish qilghanidi?
   Kebining ichide, alemlerning yolbashchisi bir kéchisi but chéqiwatatti (riwayet tarixiy bir riwayet eger toghra bolsa ). Hezriti elini mürisige mén’güzüp, resulullah kebining ichide but chaqturghanidi. Bu peyghemberni körisiler.
   Bu resulullahni medinidimu körisiler.
   Sumame bin musa (yemamening ikki padishahidin birsi, ibni hisham deydu) hejge kelgende, peyghember eleyhissalam uni islamgha dewet qilidu. Uning arqisida bir munche muhapizetchiliri, katipliri bar idi, chünki u padishah idi. U resulullahqa shundaq bir haqaret qilidu we mundaq deydu:
   -buningdin kéyin aldimgha kélip méni bir nersige dewet qilsang, séni öltürimen.
   Bir mezgil ötkendin kéyin, medinide islam döliti qurulidu. Sumame shamdin memlikitige qaytip kétiwatqanda, yolda islam eskerlirige esirge chüshidu we muhapizetchiliri bilen birge medinige élip kélinidu. Héchkim uning sumame ikenlikini bilmeydu. Peyghembirimizning hozurigha élip kirgende, peyghembirimiz uni tonup qalidu.
   -sen keldingmu sumame? Meschitning otturigha baghlanglar, ademlirini qoyup béringlar, yémek – ichmek béringlar, özigimu tamaq béringlar,-deydu resulullah.
   Sizge riwayetni sözlep bériwatimen. Riwayet qilghuchining déyishiche, sumame kalidek kishi idi (epu qilinglar). Biz bir heptide yégen tamaqni bir künide yep bolatti, aldigha néme qoysaq, pak – pakiz yep tügitetti. Biz ozuq – tülüklirimizni we kéyin ishlitimiz dep ayrip qoyghan ozuqluqlarning hemmisini élip kélishke bashliduq.
   Peyghembirimiz mundaq qilatti, sumame u yerde baghlaqliq turghan waqtida kéletti we ehwal soraytti. Islamni chüshendüretti we teklip qilatti.
   Lékin, sumame hemme ishni u yerde körüp turatti. Peyghember eleyhissalamning öyi meschitke qaraytti. Peyghember eleyhissalamning kéchisige we kündüzige shahit bolatti. Sahabilirimu körüshishige, kishilerge qilghan mu’amilisige shahit bolatti, u yerde körüp turatti. Yatalaydighan bir shekilde türükke baghlan’ghanidi. Tamiqi aldigha kéletti we japa tartip qalmaytti.
   Üchinchi küni peyghember eleyhissalam namazdin kéyin yénigha keldi:
   – yéshiwétinglar,-dédi we:
   – méni tutuwalghan bolsang, qandaq qilatting sumame?
   – öltürettim.
   – undaqta, men sanga néme qilay?
   – men, u siz anglighan weqeni men qilmidim, eger méni öltürsingiz uwal qilghan bolisiz,-dédi (démekki, burun bir jinayet ötküzgen, sözidin u menini biliwalalaymiz ).
   – qoyup béringlar, ketsun,-dédi resulullah.
   Sumame ketti, yérim sa’ettin kéyin peyghembirimiz meschitning hoylisida sahabiliri bilen söhbetlishiwatqanda qaytip keldi. Közliridin taramlap yash éqiwatatti. Qolliridin su tamchilawatqan bolup, ghusli qilghanliqi melum bolup turatti. Resulullah:
   – némishqa kelding sumame?
   – i resulullah, séni quchaqlighini keldim, sanga tabi’iy bolghili keldim. Allah ning méni meghpiret qilghanliqini aghzingdin anglighili keldim.
   – sumame, allah bilen qesemki, ömrümde közümge körün’gen yer yüzidiki eng set adem iding, emdi eng chirayliq adem boldung.
   Sumame shuningdin kéyin medinide resulullahning yénida turdi. Meschittin ayrilmaytti. Sahabiler öyige élip ketmekchi bolushti, sumame baghlan’ghan türükning yénida olturdi u yerdin ayrilmidi. Héch ayrilmidi, deydu.
   Tamaq üchünmu?
   Allah bilen qesem deydu riwayet qilghuchi, u kalidek bizning bir heptide yéginimizni bir künde yégen ademni, u yerdin ayrilghiche sudin bashqa bir nerse yéginini körmidim. Uninggha élip kelgen tamaqlirimizni tarqitiwétetti , éghizigha bir loqma salmaytti we shuni deytti:
   – islamgha kirgendin kéyin toydum.
   Sumame mushundaq bolghanidi.
   Sumameni bu halgha keltürgen néme idi? Déyishingiz mumkin.
   – resulullah bizge oxshash peqet quruq gep bilenla islamgha dewet qildimu?
   -yaq.
   Peqet yénigha kelgende salam béretti:
   – allah qa teslim bol, i sumame,-deytti, kétetti.
   Emma, sumame resulullahning hayatini körüp turatti. U yerde resulullah ning hayati tebligh bolghanidi. Peyghemberning hayati uninggha tebligh qilatti. Sumame sözge tesirlenmigenidi. Sumame emeliy heriketke tesirlen’genidi. Sumame sözge qayil bolmighanidi, emelge qayil bolghanidi. Sumame peyghember hayatigha qayil bolghanidi.
   Musulman bolghandin kéyin mekkidin ötüp kétiwatqanda muhapizetchiliri bilen mekkilikler uni musulman boldi, dep baghlidi we qiyin – qistaqqa élishqa bashlidi. Ulardin eqilliq biri mundaq dédi:
   – allah bilen qesemki, mekkining pütün ashliq–danliri yemamedin kélidu. Eger bu kishige ziyan yetküzsenglar, qebilisi silerge bir nan yaqqidek ashliq ewetmeydu,-dédi.
   Shuning bilen sumameni qoyup berdi. Sumame ulargha tehdid qilip mundaq dédi:
   – resulullahning ijazeti bolmay turup, silerge bir tal tériqmu bermeymen.
   Heqiqeten, sumame memlikitige qaytip barghanda, mekkige bir nan yapqudek bughdayning ötishigimu ruxset qilmidi. Mekkilikler eng axir resulullahtin ötün’gili keldi we resulullahning ruxset qilishi bilen sumame bughday ötküzüshke ruxset qildi.
   Qaranglar, bu yerde sizge chüshendürmekchi bolghinim shu, resulullah kishilerni islamgha dewet qilghanda, hayati bilen dewet qildi.
   Eger siz gep we gepdanliq bilen dewet qilghan bolsingiz, shu seweptin tesir qilmaydu, deymen. Eger etrapingizdiki sumameler burunqi halitide turidu? Dep sorisingiz, siz u sumamelerni qandaq dewet qiliwatisiz? Qandaq yashawatisiz? Hayatingizgha bir qarap béqishingizni tewsiye qilimen.
   Mana bu noqtida qedirlik dostlar, resulullahning hayatidiki bu mizanni qandaq shekillendürgenlikini, yeni bilek, yürek we minge, heriket, tuyghu we tepekkur tengpungliqini qandaq usulda bir yerge jem qilip, tek wujut insan bolghanliqini ixchamlashqa tirishtim.
   Bügün, eger aranglarda peyghember eleyhiwessalatu salamni eslitidighan ikki putlap öre turghan qur’anlarni chiqiralmighiche, ularni yétishtürüp chiqiralmighiche jemi’iyitinglarda özgürüsh meydan’gha kelmeydu. Allah bu jemi’iyetning halini özgertmeydu.
   Chünki, allah:« siler bir qewm, bir millet öz hayati (ehwali)ni özgertmey turup, allah mu u kishilerning, u jemi’iyetning ehwalini özgertmeydu».
   Hayatingizni özgertemsiz? Néme bilen özgertisiz?
   Peyghemberning hayati bilen özgertemsiz? Yaki özingiz bilgenche yashamsiz? Köngül bölmey yashawiremsiz? Siz köngül bölmisingiz, allah némishqa jemi’iyitingizning halini özgertsun?
   Eger men qelb jehettin musulman, zéhin tereptin ilmaniy; Bilek jehettin dunyaning arqisidin yügreymen, könglümni axiretke berdim, wujudumni dunyagha berdim désingiz;
   Egermen namaz qilghanda, göshümni, söngikimni (wujudumni) qoyup bérimen, namaz qilghach héssiy dunyarimda yoqutup qoyghan nersilirimni izdeymen désingiz;
   Deymenki, hushingizni téping.
   Deymenki, parchiliwetken özlikingizni qaytidin pütün qiliwéling. Bu tewhid déyilidu. Bu insan «muwahit» insan déyilidu.
   Muwahit insan bolungki, jemi’iyitinglarda tewhid omumiylashsun. Jemi’iyitinglarda wahdet (birlik) omumiylashsun.
   Siz muwahit bolmay turup, jemi’iyitingizde wahdet qandaq omumiylishidu? Musulmanlarning wahdeti, ümmetning wahdeti qandaq emelge ashidu?
   Bu yerde qaytidin bashqa qaytimen we deymenki, emdi sopilar tonushturghan héssiyat tolup – tashqan, peqet «qelb»tinla terkip tapqan hezriti muhemmedni emes; Selefiyler tonushturghan peqet «söz»la bolghan, peqet «zéhin (chüshenche) » bolghan hezriti muhemmedni emes, qur’an tonushturghan hem qelb hem eqil, hem bilek bolghan, hem héssiyat hem tepekkur, hem emeliy heriket bolghan hezriti muhemmed eleyhissalamni tonung.
   Kéchingiz ibadet bilen, kündüzingiz hékmet we jihad bilen; Axshimingiz tepekkur we kitap bilen ötsun.
   Kitabni, tesbihni we qoralni bir bedende uchrashturung. Bularni bir birige qarshi soqushturmang. Tek wujut insanni bölmeng.
   Muhemmed eleyhissalamni bölgenlerni tingshimanglar. Allah sizge tonushturghan resul ekremni qaytidin tonung we hayatingizda bir pütün halda yéngidin yashang.
   Körisiz, eger hayatingizni bir pütün halda uning hayatigha qanchilik yéqinlashturalisingiz, «musulman boldum» déyish, siz üchün «xoshal boldum» dégen menige kélidu.
   Hemminglarni shadliqqa chümgen insanlar halitide körüshni arzu qilimen. Mushundaq, bir németni rebbimizning silerge we bizge artuq körmeslikini tileymen.
   Sebir bilen anglighanliqinglar üchün rehmet éytimen.
   I resulullah bu yerde séni esliduq, séni tonutushqa tirishtim. Bizge muweppeqiyetlik halda ada qilalmaydighan bir ishni qildurdi. Xuddi okyanusni chay qoshqi bilen boshatqili bolidighandek; Xuddi deryalarni üzüp ötkili bolidighandek; Xuddi mendek bir chümüle cheksiz bir seperni axirlashturalaydighandek manga bu yükni berdi.
   Séning hayatingni anglitish quruq geptur. Sen anglitipla qoyghidek bir insan emes, ülge qilinidighan bir insansen.
   I resulullah, söz axirilashqan yerde sen bashlaysen, gep tügigen yerde sen bashlaysen resulullah…
   Bir kün biznimu söz tügep, sen bashlighan yerge kélishke nésip qilghin we qildurghin. Rebbimizdin u künlerning yétip kélishini tileymen. Bu wesile bilen peyghemberge layiq bolghan bir ümmet qilishini rebbimizdin tileymen.
   Hemminglarni söygü we hörmet bilen salamlaymen. Uyghurchigha aqturghan – Qarahanle
   Essalamu’eleykum
   Mustapa islam’oghli
   1994 – yili enqere

   LikeLike

   Antworten

7. Eydiz (AIDS) kisili

   Dr. Memet Emin

   Eydiz (AIDS) kisili bolsa 81-yili Amirikida tunji qitim bayqalghan bir xil yuqumluq kisel bolup, asasliqi jinsiy munasiwet, bulghan’ghan qan we apidin baligha yuqush qatarliq wastiler arqiliq insanlar arisida oz’ara yuqidu. Bu kiselning Qorqunchluq Alwasti, Derijidin Tashqiri Qatil digen namliri bar.

   Eydiz yeni AIDS digen soz Engilizchidiki “Acquired Immunity Deficiency Syndrome” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurche Adem bedining immiyunut kuchi (yeni kiseldin saqlinish kuchi) ning zehminilishi we yaki kem bolishi sewibidin kilip chiqqan her xil kisellikler toplimi digen menide.

   Eydiz kisilini peyda qilghuchi viris HIV bolsa Engilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinji heripliridin tuzulgen soz bolup, Uyghurchida Insanlar Immiyunut Kemliki Virusi digen menada.

   EYDIZ kisili virusi yeni HIV kishiler arisida oz ara yuqushning asasliq yollirini towendidek bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.

   1. Zeherlik chikimlik chekkuchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitish arqiliq yuqush

   2. Jinsi munasiwet arqiliq yuqush

   3. Apidin baligha yuqush (tughut we emitish jeryanida)

   4. Qan silish, qan ilish we her xil tibbi meshghularlar arqiliq yuqush

   5. Chach, saqalni ustur bilen alghanda tire zexmilinish

   Shuni tekitlep otushke erziduki towendiki ehwallarda Eydiz kisili virisu yeni HIV kishiler arisdia oz ara yuqmaydu.

   1. Normal alaqe qilishtin (korushush, quchaqlishish)

   2. Ter we sholgeydin

   3. Su we yimek ichmektin

   4. Adettiki turmush boyumliridin

   5. Munchida yuyunush we su uzush kolchigide su uzushtin

   Adem eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlanghandin kiyin texminen 1 yildin 10 yilghiche bolghan mezgilni bashtin kechurgendin kiyin, andin Eydiz kisilige tereqqiy qilidu, bu mezgil Eydiz kisilining yoshurun mezgili dep atilidu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, tixi Eydiz kisilige tereqqiy qilmighan u kishiler Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar dep atilidu. Adette Eydiz kisili wirusini ilip yurguchiler yaki eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarda alahide kisel alamiti bolmaydu, biraq bashqilargha yuqturushning ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Adem Eydiz kisilige giriptar bolghandin kiyin adette hichqandaq dawalash ilip barmighanda, yirim yildin 2 yilghiche omur koreleydu. Bir qisim kishiler bolsa tiximu qisqa waqit ichide olup kitishi mumkin. Eydiz virusi bilen yuqumlanghuchilar eger ozining yuqumlanghanlighini baldur bayqisa we derhal unumluk dawalash ilip barsa, Eydiz kisilge terqqi qilish suretini astilatqi, omurini uzatqili, hetta bashqilargha yuqturup qoyush ihtimalliqini towenletkili bolidu.

   Eydiz kisili 1981-yili tunji qitim bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide putun dunyada texminen 65 miliyundin artuq kishi Eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan’ghan bolup, bularning ichide texminen 25 miliyundin artuq kishi eydiz kisili bilen olup ketken. Mutexesislerning molcherlishiche kiyinki 25 yil ichide yene 25 miliyun kishi eydiz kisili bilen olep kitishi mumkin iken.

   1985-yili Junggoda tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin taki 2010-yili 9-ayning axirghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 370393 yetken, jemi 68315 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.

   Putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini, hokumet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep ilan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep ilan qilghan, 2010yiligha kelgende 740 ming dep ilan qilghan, biraq kopunche kishiler hazir putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanini 1 miliyundin kop dep molcherlimekte.

   1995-yili Uyghur ilide tunji qitimliq Eydiz kisili wirusi yeni bilen yuqumlan’ghuchi bayqalghandin 2010-yiligha qeder bolghan qisqighina 15 yil ichide, Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani ademni chochutkidek suret bilen kopiyip, 2010-yili 9-ayning 30-kunigiche putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken.

   Putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini 2004-yili 5-aydin buyan hokumet 60 ming dep ilan qilip kelgen bolsimu, biraq mining perizimche ozining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlighini bilmigen we yaki hokumet tizimlikke kirmigenlerning sanni 70000 din 100000 ariliqida bolushi mumkin.

   Gerche Uyghur ilidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarning sanining kopligi jehette Junggoda 4-orunda turisimu, biraq bu sanni Uyghur ilining nopusi bilen nisbetleshturgende, putun Junggo boyiche aldinqi orunda tursa kirek.

   Hokumet sitatiskisigha asaslanghanda, Uyghur ilining omumi nopusi putun Junggo nopusining texminen 1.8% igelleydighan bolup, Uyghur ilidiki Eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning omumi sani putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlar omumi sanining texminen 9~10% teshkil qilghan. Bu digenlik Uyghur ilidiki Eydiz kisilining tarqilish ehwali putun Junggoning oturche ehwalidin 5 hesse artuq digenlik. Undin bashqa xoshna we Turk dowletliri bilen silishturghandimu Eydizning Uyghur ilidiki tarqilish ehwali heqiqeten eghir bolmaqta. Bularni towendiki girafiktin koruwilish qiyin emes.

   Undaqta nime sewebtin Uyghur ilide we Uyghurlar arisidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning sani shunche qisqa waqit ichide shunche téz köpiyip ketti?

   Buninggha jawab tépish üchün aldi bilen Uyghur ili we Uyghurlar arisidiki Eydiz késilining tarqash wasitilirige qarishimiz kérek. Xelqarada, oxshimighan döletlerde eydiz kisili wirusining tarqash wasitisi pütünley oxshiship ketmisimu, biraq köpinchisi jinsiy munasiwet, bolupmu oxshash jinisliqlarning jinsiy munasiwiti, zeherlik chékimlikni okul qilip urush, apidin baligha yuqush, qan sélish we qan élish qatarliq wasitiler arqiliq tarqaydighanliqi hemmimizge melum. Uyghur élidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlanghuchilarning 80% yashlar bolup, ularning ichidiki mutleq kop sandiki yashlar zeherlik chékimlikni okul qilip urush arqiliq eydiz kisili wirusini özlirige yuqturiwalghan. Qalghanliri bolsa jinsi munasiwet, qan sélish, qan élish, apidin baligha yuqush qatarliq wasitiler arqiliq Eydiz késili wirusini özlirige yuqturiwalghan.

   Yéqindin buyanqi xewerlerge asaslan’ghanda ayallar arisidiki Eydizkésili bilen yuqumlanghanlarning sani téz éship, anidin baligha yuqush ehwalimu köpeymekte. Undin bashqa jinsi munasiwet arqiliq Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanimu burunqidin kopeymekte.

   Uyghur élidiki we Uyghurlar arisidiki Eydiz késili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanining téz köpiyishining sewepliri nahayti kop we murek bolsimu, biraq ularni towendiki bir nechche tereplerge yighinchaqlashqa bolidu.

   1- Hokumetning Uyghur ilidiki eydiz mesilisige yiterlik kongul bolmesliki we ehmiyet bermesliki. Uyghur ilidiki tunji Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchi gerche 1995-yili bayqalghan bolsimu, biraq hokumet taki 2000-yillargha qeder bu jehette xewer qilmighan, hem shundaqla eydiz kisilining aldini ilish jehette alahide meblex silish, teshwiq qilish qatarliq xizmetlerni ilip barmighan. Bolupmu Uyghur tilidiki teshwiqat matiryalliri nahayti kem bolghan.

   Bates Gill we Song Gangning digen maqalisida Junggo hokumitining taki yiqinqi yillargha qeder Uyghur ilidiki eydiz kisilining aldinish ilishi uchun yuquri derijide exmiyet bermigenligi we keng kolemde ixtizadi meblex salmighanlighi dokilat qilinghan.

   2-Uyghur ilidiki Eydiz kisilining aldini ilish xizmitige yiterlik ixtizadi mexlex salmasliq, yaki silinghan meblexning jahida ishlitilmesliki tupeylidin Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmiti yiterlik bolmasliq, yaki unimi bolmasliq. Netijide Uyghur ilidiki we Uyghur arisidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan’ghuchilarning sani uzluksiz tiz suret bilen kopiyish.

   2007-yili 1-ayning 23-kuni Tengri Tagh tor bitide ilan qilinghan bir maqalida ixtizadning kemlikidin Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmitining qiyinchiliqqa uchirawatqanlighi, Uyghur ilidiki eydizning aldini ilish xizmiti uchun her yili eng towen molcherde 400 miliyun xelq pulining kirekligi, gerche hokumet meblex salghan bolsimu, biraq 80% yiqin nahilerde ixtizadi sewep tupeylidin eydizning aldini ilishqa munasiwetlik hichqandaq estelerning bolmighanlighi dokilat qilinghan.

   3- Qanun tüzümning mukemmel bolmasliqi, bezi qanun ijra qilghuchilarning chirikliki we qanunning toluq ijira qilinmasliqi. Hemmimizge melum bolghinidek qanunda zeherlik chékimlikni élip sétish we pahishe bilen shughullunush qanunsiz dep éniq belgilengen bolsimu, biraq zeherlik chékimlik satquchilarning mutleq köp qismining tighishlik qanuniy jawabkarliqqa tartilmasliqi we shundaqla zeher chekkuchilerning kunsayin kopiyishi, pahishliq ishlirining unumluk konturul qilinmasliqi, hazir putun Junggoda, jumlidin Uyghur ilida eng ighir boliwatqan ijtimayi mesililerning biri bolup, bu eydiz kisilining Uyghur ilida we Uyghurlar arisida keng kolemde tarqilishigha asasi seweplirining biri bolmaqta.

   Bates Gill we Song Gangning digen maqalisida bayan qilishiche 2005-yili putun Junggodiki tizimge ilinghan zeher chekkuchilerning sani 1.16 miliyun bolup, 2004-yiligha nisbeten 100 ming adem kopeygen. Uyghur ilide bolsa tizimgha ilinghan zeger chekkuchilerning sani 25664 yetken, emili san 180 ming bolushi mumkin iken. Uyghur ilidiki bu zeher chekkuchilerning 69.5% zeherni bilektin okul qilip urushqa adetlengen bolup, ularning ichide 61.2% bir yingnini ortaq ishlitidiken.

   Bu maqlida 2005-yili putun Junggoda texminen 5 miliyun ademning pahishliq kessipi bilen shughullinidighanlighi, ularning ichide 127 ming ademning eydiz wirusi bilen yuqumlanghanlighi dokilat qilinghan.

   4- Uyghur élidiki turaqsiz kishilerning künsayin köpiyishi. Hokumetning pilanliq we pilansiz kochmen yotkesh we gheripni ichish siyasitining netijiside kopligen kochmenler Uyghur iligha iqip kirgen bolup, bu kishilerning turmush, turalghu jay, we ixtizadi kirim, kisel kourunush qatarliq jehetlerdiki turaqsizliqi, we ulargha bolghan bashqurushning sistimilashmighanlighi tupeylidin, eydiz kisilining aldini ilish xizmiti qiyinliship, eydiz kisilining Uyghur ilidiki tarqilish ehwalli tiximu murekkepleshken we tiz bolghan.

   Bates Gill we Song Gangning digen maqalisida Junggodiki kochmenler sani 1995-yili 53.5 miliyun bolghan bolsa, 2004-yiligha kelgende 140 miliyungha yetkenligi, 2020-yiligha barghanda 300 ~ 500 miliyun ariliqida bolidighanlighi dokilat qilinghan. Ichkirdin Uyghur iligha kelgen kochmenlerning hokumet sitatistikisidiki sani 1995-yilidin 2000-yilighiche bolghan 5 yil ichide 2.5 miliyun bolup, yiqinqi yilarda Uyghur iligha kochmen bolup kelgenlerning omumi sani 5, 6 miliyungha yetken. Undin bashqa her yili texminen 600 ming waqitliq kochmen Uyghur iligha paxta yighiwilish uchun kilidiken.

   5- Ixtisadning tereqqiy qilishigha egiship, ishsizliq mesilisining kunsayin ighirlishishi we bay-kembeghellik perqining chongiyishi. Bu netijide bir qisim kishiler zeherlik chékimlikni élip sétish we pahishe bilen shughullunushtek her xil qanunsiz ishlarni oz kessipige aylanduriwalghan.

   6- Kishilerning exlaq-pezilet we diniy étiqad ölchimining töwenlishi, yashlar arisidiki exlaq-pezilet terbiyening kem bolushi we diniy étiqadning suslishishi.

   7- Yashlarning jemiyetke we kelgüsige bolghan ishenchining töwenlishishi we ümidsizliki, bolupmu bashqilar teripidin aldan’ghan, ziyankeshlikke uchrighan yashlarning jemiyetke bolghan ghezep nepritini chiqirish üchün, jinayi yollargha méngip, bashqilargha ziyan salidighan ishlarni qilishi.

   8- Ata-anining balilargha bolghan terbiyesining ajizlishi, eneniwi ata- ana we bala munasiwetlirining suslishishi, ata anilarning boplupmu yash ata anilarning kopunche waxtini xizmet we ijtimayi paliyetlerge serip qilip kitip, balilargha serip qilidighan waxtining kunsayin azlap kitish, balilarning nime oylap, nime qiliwatqanliqigha alahide ehmiyet bermesliki.

   9- Kishilerning jeherlik chékimlikning, eydiz kisilining shexsige, ayilige we jemiyetke élip kélidighan ziyinigha bolghan tonushining töwen bolushi we uninggha sel qarishi.

   10- Mutleq köp sandiki kishining Eydiz késili toghrisida héchqandaq chüshenchige ige emesliki, Eydiz késilining qandaq tarqaydighanliqidin, shexis, ayile, jemiyetke qandaq ziyanlarni élip kélidighanliqidin héchqandaq xewersizliki, ularning özini qandaq qoghdashni bilmeslikidin.

   Qandaq qilghanda Eydiz késilining Uyghur élide keng kölemlik tarqilishini ünümluk kontrol qilghili bolidu?

   Eydiz késilining Uyghur élide téximu keng kölemde tarqilishining aldini élish we uni ünümlük kontrol qilishta, uning Uyghur élide téz tarqilishigha seweb bolghan zeherlik chékimliklerni we pahishchiliqni nuqtiliq qilip kontrol qilish we töwendiki usul tedbirlerni qollinish kérek.

   1. Teshwiqatni kücheytish we barliq ünümlük usul-charilerni qollinip, pütün xelqni eydiz késilige munasiwetlik sawatlardin xewerdar qilish kérek. Eng muhimi hokumet bu jehette alahide meblex silishi, gumanliq kishilerni heqsiz tekshurup, bir tutash dawalash siyasitini yolgha qoyushi kirek.

   2. Hökümet qanuniy tüzümni mukemmelleshtürüshi we saghlamlashturushi, qanun ijra qilghuchilar arisidiki chiriklikni tügitish, zeher sodisi bilen shughullan’ghanlarni qattiq jazalishi we zeherlik chékimlikning jem’iyette yamrap kétishni qattiq tizginlishi kérek.

   3. Zeher chekküchilerge hergiz yumshaq qolluq qilmasliq, kontrol qilish bilen dawalashni birleshtürüp, ularning zeherdin baldurraq qol üzüshige yardem bérish kérek.

   4. Zeher chekküchiler arisida bir yingnini ortaq ishlitishning ziyinini we xetirini teshwiq qilish, kishilerning taziliq éngini yuqiri kötürüsh kérek.

   5. Pahishe ishlirini qattiq kontrol qilish kérek. Jinsiy munasiwet qilghanda özini qoghdash wasitilirini qollinish kérek. Her bir er ayal oz ahilisige sadiq bolup, ozimizning en eniwi exlaq pezilitimiz we diniy itiqadimiz boyiche ish qilishmiz kirek.

   6. Bay-kembeghellik perqini töwenlitip, xizmet pursitini ashurush kérek. Kochmenlerni muhapiq konturul qilish kirek.

   7. Kishilerning exlaq pezilet ölchimini yuqiri kötürush, dinning kishiler qelbidiki orni we küchidin toluq paydilinip, meschit we diniy sorunlarda keng kölemde teshwiq qilish kérek.

   8. Mekteplerde meyli bashlan’ghuch we ottura mekteplerde bolsun, zeherning jem’iyetke we ailige élip kélidighan ziynini teshwiq qilish, bu jehettiki terbiyeni kücheytish kérek.

   9. Ata-anilar balilirigha köprek waqit serp qilishi, balilirining néme oylawatqanliqigha köngül bölüshi, ular bilen bolghan héssiyatni kücheytishi we öz’ara ishench peyda qilish kérek. Shundaqla balam téxi kichik, zeher dégen nersini bilmeydu démey, 5 yil 10 yildin kéyinki ishlarni közde tutup, kichik waqtidin tartip terbiyeni küchaytish kérek.

   Hemmimizge melum, balilargha bolghan terbiyeni qanche kichik bashlighanda, uning unimi shunche yaxshi bolidu, bala chongayghansiri bashqilarning terbiyesini anche anglimaydighan, ozi oylighan boyiche ish qilidighan bolidu. Kopunche ata anilar balilirining yishini tixi kichik dep qarap, eydiz kisili we yaki zeherlik chikimlik toghursida ballirigha unche kop sozlep ketmeydu, bu jehette barllirigha kichik waxtidin bashlap terbiye ishleshke ehmiyet bermeydu. U balilar osup yitilip, melum yashqa barghanda, bashqilarning terbiyesini anche anglap ketmeydu, we asanla yaman ademlerning arqisigha kirip, zeherlik chikimlik we pahishe ishlirigha chitilip qalidu. Shunga eydiz kilining aldini ilishni her bir atta ana oz ahilisi bilen biwaste munasiwetlik uzun muddetlik wezipe dep qarap, bu jehette balilargha kichigidin bashlap terbiye ilip birishini umut qilimen. Balilar milletning kelgusi. Biz ularning rohi we jismani jehettin saghlam osum yitilishige kapaletlik qilghinimidila, andin ular milletning heqiqi kelgusi bolalaydu.

   10. Pütün jem’iyettiki her bir insan bu ishqa bolghan mes’ulyetni üstige élip, millitimizning kelgüsi üstide bash qaturushi we uningha köngül bölüshi kérek.

   EYDIZ kisili we HIV gha munasiwetlik kop sorilidighan soallar

   1. EYDIZ bilen HIV ning menisi nime? Ularning nime munasiwiti we perqi bar?

   EYDIZ digen soz Inglizchidiki “Acquired Immune Deficiency Syndrome” digen sozning birinchi herpliridin tuzulgen soz bolup, “adem bedinining immonitit kuchi zexminilish sewebidin kilip chiqqan kisellikler toplimi” digen menani bilduridu.

   HIV digen soz bolsa Ingilizchidiki “Human Immunodeficiency Virus” digen sozning birinchi herpliridin tuzulgen soz bolup, “adem bedinining immonitit kuchini zexmilendurguch wirusi” digen menani bilduridu.

   HIV wirusi Afriqining ottura qismidiki doletlerde yashaydighan bir xil ademsiman maymunning bedinide normal yashawatqanliqigha birnechche ming yil bolghan bolup, bu xil haywan bedinide kisel peyda qilmaydu.

   Adem bedini HIV bilen yuqumlinip, 1 ~ 12 yilliq yoshurun mezgilni bashtin kechurgendin kiyin EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu; yeni HIV bolsa EYDIZ kisilini kelturup chiqiridighan bir xil wirus.

   2. EYDIZ kisili wirusi asasliqi qandaq yollar arqiliq kishiler arisida tarqaydu?

   EYDIZ kisili asasliqi qan, jinsiy munasiwet we anidin baligha yuqushtin ibaret 3 xil yol arqiliq kishiler arisida tarqaydighan bolup, Uyghur Rayonida 2007-yilighiche bayqalghan EYDIZ kisili wirusi bilen yuqmlanghuchilar ichide 88.60% zeherlik chikimlikni okul qilip urush arqiliq EYDIZ kisili wirusini ozlirige yuqturuwalghan; 3.6% Jinsiy munasiwet arqiliq EYDIZ kisili wirusini yuqturiwalghan, qalghanliri anidin baligha we bashqa namelum yollar arqiliq EYDIZ kisili wirusini yuqturuwalghan.

   3. Adem bedinidiki qaysi suyuqluqlarda eydiz kisili wirusi bolidu?

   Qanda, erlerning meniyside, ayallarning jinsiy eza suyuqluqida we sutide EYDIZ kisili wirusi bolidu. Terde, ighiz suyuqluqi yaki sholgeyde, chong kichik terette, koz yishida adette eydiz kizili wirusi bolmaydu.

   4. Hazir Uyghur ilide qanche kishi EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlanghan?

   2010-yili 9-ayning 30-kunigiche putun Uyghur ilidiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 32 ming 532 ge yetken.

   5. Hazir putun Junggoda qanche kishi EYDIZ wirusi bilen yuqumlanghan?

   2010-yili 9-ayning axirghiche, putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning tizimliktiki sani 370393 yetken, jemi 68315 adem eydiz kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan.

   Putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghanlarning molcherdiki sanini, hokumet 2003-yilining axiridin bashlap 840 ming dep ilan qilip kelgen bolsa, 2005-yilining axiridin bashlap 650 ming dep ilan qilghan, 2010-yilida 740 ming dep ilan qilghan, biraq kopunche kishiler hazir putun Junggodiki Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchilar sanini 1 miliyundin artuq dep molcherlimekte.

   6. Hazir putun dunyada qanche kishi EYDIZ wirusi bilen yuqumlanghan?

   Eydiz kisili 1981-yili tunji qitim bayqalghandin 2007-yiligha qeder bolghan 26-yil ichide putun dunyada texminen 65 miliyundin artuq kishi Eydiz kisili wirusi yeni HIV bilen yuqumlan’ghan bolup, bularning ichide texminen 25 miliyundin artuq kishi eydiz kisili bilen olup ketken. Mutexesislerning molcherlishiche kiyinki 25 yil ichide yene 25 miliyun kishi eydiz kisili bilen olep kitishi mumkin iken.

   Putun dunyada, her kuni texminen 15000 din 20000 ghiche adem, yaki texminen her 6 sikuntta bir adem yingidin HIV wirusi bilen yuqumlinidiken.

   7. Qandaq kishilerning EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimali yuqiri bolidu?

   Zeherlik chikimlikni okul qilip urushqa adetlengen kishiler, okul urushta bir yingnini ortaq ishletken yaki kop qitim qayta-qayta ishletken kishiler, kop jinsiy hemrahi bar kishiler yaki bashqilar bilen qalaymiqan jinsiy munasiwet otkuzidighan kishiler, kop qitim qan saldurghan yaki qan alghan kishiler, layaqetsiz doxturxanilarda okul urdurghan, opiratsiye qildurghan we yaki bedenni melum jehette zexme qilidighan bezi tekshurtken we dawalatqan kishilerning EYDIZ wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi yuqiri bolidu.

   8. EYDIZ kisili wirusi bilen deslepte yuqumlanghanda qandaq alametler bolidu?

   Adem eydiz kisili wirusi bilen deslepte yuqumlanghanda, kopinche kishilerde kop alametler bolmaydu, bezi kishilerde qizish, bishi aghrish, maghdursizlinish, biaram bolush, ishtihasi towenlesh qatarliq zukamda bolidighan alametler korulidu, biraq bu xil alametler 2~4 heptila dawam qilip yoqap kitidu. Undin kiyinki birnechche yil ichide hichqandaq alamet bolmaydu, bu EYDIZ kisilining yoshurun mezgili hisablinidu.

   9. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghanlarning hemmisi choqum EYDIZ kisilige giriptar bolamdu?

   Eydiz kisili virusi bilen yuqumlanghan kishilerning mutleq kop qismi eng axirida EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu. Eydiz kisili wirusi adem bedinige kirgendin kiyin hujeyre ichige orunlishidu we hujeyre ichide kopiyip qangha kiridu. Hazir bar bolghan eydiz kisili wirusigha qarshi dorilar peqet qandiki wirusni olturidighan bolup, hujeyre ichidiki wirusni olturelmeydu. Eydiz kisili wirusi hujeyre ichide ozluksiz kopiyip, qan’gha chiqip turidu. Netijide dawalatqan kishilerning EYDIZ kisilige terreqqiy qilishi asta bolidu, omri dawalatmighanlargha nisbeten uzun bolidu, biraq haman EYDIZ kisilige tereqqiy qilidu.

   10. EYDIZ kisilining yoshurun mezgili adette qanche yil bolidu?

   EYDIZ kisilining yoshurun mezgili diginimiz adem bedini EYDIZ kisili wirusi bilen tunji yuqumlinip ta EYDIZ kisilige tereqqi qilghan’gha qeder bolghan waqit bolup, adette 1 yildin 12 yilghiche oxshash bolmaydu, kopinche kishilerning 3~5 yilghiche bolidu. EYDIZ kisilining yoshurun mezgilining uzun-qisqiliqi, kishilerning yishi, salametlik ehwali, eydiz kisili wirusini qandaq yuqturuwalghanliqi, dawalitish ehwali qatarliq amillar bilen munasiwetlik. Adette eydiz kisili wirusigha yuqumlanghandin kiyin hichqandaq dawalash ilip barmighan kishilerning yoshurun mezgili qisqa bolidu, omuri qisqa bolidu.

   11. EYDIZ kisilining qandaq alametliri bolidu?

   Adem bedini eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinip, 1 ~ 12 yilliq yoshurun mezgilni bishidin otkuzush jeryanida, wirus bedende tizdin kopiyip, adem bedinining kiselge qarshi turush kuchini ighir derijide zexmige uchritidu. Shuning bilen adem bedini her xil kiselliklerge giriptar bolup, her xil kisellik alametler korulushke bashlaydu, bu bimarning EYDIZ kisili basquchigha resmi qedem basqanliqi hisablinidu. Adem EYDIZ kisilige giriptar bolghanda, bedenning kiselge taqabil turush kuchining towenlishi tupeylidin peyda bolghan herqandaq kiselde bolidighan alametlerning hemmisi korulidu. Adette kop uchraydighan alamet kontrol qilish qiyin bolghan qizish, oruqlash, nemelum osme qatarliqlar.

   12. EYDIZ kisilige giriptar bolghan herqandaq adem choqum olup kitemdu?

   1981-yili tibbiy alimlar tunji qitim EYDIZ kisilini bayqighanda, EYDIZ kisilige giriptar bolghan kopinche kiseller bir-ikki yil ichide olup ketken. Hazir, eydiz kisili wirusini kontrol qilishta we uningdin EYDIZ kisilige tereqqiy qilishning aldini ilishta nurghun yingi dorilar dunyagha kelgen bolup, EYDIZ kisilige giriptar bolghan nurghunlighan kiseller xili uzun yashawatidu. Biraq, EYDIZ kisili yenila janni alidighan kisel hisablinidu. Hazirche EYDIZ kisilige giriptar bolghanlarning ichide peqet az bir qisim kishilerla 5 yil yashawatidu, biraq bu san dawalash tixnikisining tereqqiy qilishigha egiship iship biriwatidu.

   13. EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinishtin saqlinish uchun nimilerge diqqet qilish kirek?

   Yashlargha bolghan terbiyeni kucheytip, ularning zeherlik chikimlikke oginip qilishning aldin ilish kirek. Qan ilish, okul urush we tekshurushlerde, imkan bar birla qitim ishlitidighan eswablarni ishlitish kirek. Er-ayal bir-birige sadiq bolushi, natonush kishiler bilen jinsiy munasiwet otkuzmeslik, qarshi terepning EYDIZ kisilige giriptar bolghan-bolmighanliqini bilmigen ehwal astida, ular bilen jinsiy munasiwet qilmasliq yaki jinsiy munasiwet qilghanda eng yaxshisi ozini qoghdash wasitisi qollinish kirek. EYDIZ kisilige giriptar bolush ihtimali bolghan er-ayal, waqtida tekshurtush kirek, eger EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghanliqi bayqalsa, eng yaxshisi baliliq bolmasliq kirek. Eger imiwatqan balisi bar ayalning EYDIZ kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bolsa, yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, balisini imitmeslik kirek.

   14. Zeherlik chikimlik bilen EYDIZ kisilining qandaq munasiwiti bar?

   Zeherlik chikimlik bilen EYDIZ kisilining biwasite munasiwiti yoq, biraq, zeherlik chikimlik chikishke oginip qalghanlar, kiyinche zeherlik chikimlikni nepes yoli arqiliq istimal qilishtin tomurgha okul qilip urushqa tereqqiy qilidighanliqi uchun hemde zeherlik chikimlikni istimal qilghuchilar bir yingnini ortaq ishletkenliki uchun, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi nahayiti yuqiri bolidu. Hazir Uyghur Rayonida bayqalghan EYDIZ kisili bilen yuqmlan’ghuchilarning ichide 88.60% zeherlik chikimlikni okul qilip urush arqiliq EYDIZ kisilini ozlirige yuqturiwalghan.

   15. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan ayalning bala tughushi xeterlikmu?

   Elwette xeterlik. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan ayal baliliq bolghanda, yingi tughulghan balining hemmisi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinishi natayin, biraq, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish ihtimalliqi nahayiti yuqiri. Bala tughulghandin kiyin imitishning ozimu xeterlik. Uning ustige hazirgha qeder EYDIZ kisilining unumluk dawasi bolmighachqa, balining balaghetke yetmeyla yitim bolup qilish ihtimali bar, shunga, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan ayal eng yaxshisi baliliq bolmasliq kirek.

   Putun dunyada her yili texminen 2 milyon 400 ming ayal EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan bolup, texminen 800 ming yingi tughulghan balining EYDIZ kisili wirusi bilen yuqumlinishini kelturup chiqiridiken.

   16. EYDIZ yitimliri digen nime? Hazir dunyada qanchilik EYDIZ yitimliri bar?

   EYDIZ yitimliri diginimizde asasliqi ata-anisi EYDIZ kisili tupeylidin olup kitip yitim qalghan balilarni kozde tutidu.

   2004-yilighiche, putun dunyada texminen 15 milyon EYDIZ yitimliri bar bolup, ularning kop qismi Afriqida iken. Asiyadiki EYDIZ yitimliri 2 milyon’gha yitidiken. 2010-yiligha barghanda putun dunyadiki EYDIZ yitimlirining sani 25 milyon’gha yitidiken.

   2004-yilighiche, putun Junggoda texminen 70 mingdin 80 mingghiche EYDIZ yitimliri bar iken. 2010-yiligha barghanda, Junggodiki EYDIZ yitimlirining sani 138 mingdin 260 ming ariliqida bolidiken.

   17. Qan silish xeterlikmu?

   EYDIZ kisili tarqilishqa bashlighan deslepki mezgilde, nurghun kishiler qan silish arqiliq EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghan bolup, hazir qan teqdim qilghuchilargha sistimiliq tekshurulidighan bolghachqa, qan silish arqiliq EYDIZ kisili bilen yuqumlan’ghanlarning sani kop derjide towenligen. Shundaqtimu towendiki birnechche sewebler tupeylidin yenila melum derijide xetiri bar. (1) Sharaiti nachar rayonlarda, bolupmu bezi tereqqiy qiliwatqan dolet we rayonlarda qan teqdim qilghuchilargha telep yuqiri emes. Ular sistimiliq tekshurulmigenliki uchun, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan qan bashqilargha silinip qilishi mumkin. (2) Eger qan teqdim qilghuchi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghili 3 ay bolmighan bolsa tekshurushte eydiz kisili wirusi yalghan inkar qilinidu. Bundaq kishining qinini qobul qilghuchi EYDIZ kisili bilen yuqumlinidu. (3) Qanni ilish, bir terep qilish, toshush we kiselge silish jeryanida eydiz kisili wirusi bilen bulghinish.

   18. Eger mektepte bashqa oqughuchilar eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan bolsa yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, mining balamgha yuqamdu?

   Yaq, yuqmaydu. Adettiki normal uchrishish, meyli waqti uzun yaki qisqa bolsun, xetiri yoq. Bu xildiki uchrishish barliq kolliktip tenterbiye paaliyetlirinimu oz ichige alidu.

   19. Eger risturanda tamaq etkuchi ashpez yaki kutkuchi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yaki EYDIZ kisilige giriptar bolghan bolsa, men u risturanda tamaq yisem xeterlikmu?

   Yaq, xeterlik emes. Risturanda tamaq yiyish EYDIZ kisilige giriptar bolush xewpini ashurmaydu. Hazirgha qeder eydiz kisili wirusi ning tamaqtin yuqqanliqi toghrisida hichqandaq ispat yoq.

   20. Eger bedinim eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghuchining qini bilen bulghansa, men choqum eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinimenmu?

   Eger bediningizde hichqandaq zexme bolghan jay bolmisa, siz adette eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanmaysiz, biraq shundaqtimu ihtiyat qiling.

   21. Chish chotkisi, saqal alghuch qatarliq shehsiy buyumlirimni choqum bashqilardin ayrim ishlitishim kirekmu?

   Elwette shundaq. Bu buyumlar qan bilen bulghinishi mumkin. Biraq, bu eydiz kisili wirusini tarqitidighan muhim wasite emes.

   22. Bir kishining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan yaki yuqumlanmighanliqini qandaq bilgili bolidu?

   Bir kishining eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yaki yuqumlanmighanliqini qandiki eydiz kisili wirusigha qarshi “kangti” yaki “antibody” tekshurup iniqlash arqiliq bilgili bolidu. Adem eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghandin kiyin 3 aydin 6 ayghiche bedende kangti yaki antibody ishlep chiqiridu. Eger melum kishining qinidin bu xildiki kangti yaki antibody tipilsa, bu kishini EYDIZ kisili bilen yuqumliniptu dep hokum chiqirishqa bolidu. Biraq, anisi eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan yingi tughulghan baligha bu hokumni chiqirishqa bolmaydu.

   23. Eydiz kisili wirusi ozara korushush yaki quchaqlishishtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqamdu?

   Eydiz kisili wirusi bu wirus bilen yuqumlanghan kishilerning tutush, silash, quchaqlashtek adettiki alaqilishish arqiliq tarqimaydu. Tetqiqat netijisidin melum bolushiche, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan qan we jinsiy bez suyuqluqi, ana suti qatarliq beden suyuqluqi bilen biwasite qoyuq alaqilishish arqiliq tarqaydu.

   24. Eydiz kisili wirusi soyushush arqiliq tarqamdu?

   Tetqiqat arqiliq eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghan bezi kishilerning sholgey yaki ighiz suyuqluqida qismen eydiz kisili wirusining barliqi bayqalghan bolsimu, biraq eydiz kisili wirusining soyush arqiliq yuqidighanliqigha tixi toluq ispat yoq. Shundaqtimu Kisellikni Kontrol Qilish Merkizi kishilerni eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghanlarni soygende, qattiq soyushushtin saqlinishqa agahlanduridu. Chunki bundaq soygende ighizdin qan chiqish ehwali kilip chiqip, eydiz kisili wirusi bilen yuqumlinish xetirini kelturup chiqiridu.

   25. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlan’ghan kishi bilen bir oyde turush bixetermu?

   Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bar aililerni tetqiq qilish netijisidin qarighanda eydiz kisili wirusi qacha-qucha, longge, kariwat, yotqan-korpe, obirni qatarliq oy seremjanlirini birge ishlitish arqiliq yuqmaydu. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchining qini bilen uchrishish xeterlik. Shunga saqal alghuch, chish chotkisi qatarliqlarni choqum ayrim ishlitish kirek.

   26. Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bilen bir monchigha chushush, bir obirnini ishlitish bixetermu?

   Eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchilar bilen bir monchigha chushush, bir obirnini ishlitish xeterlik emes. Eger eydiz kisili wirusi bilen yuqumlanghuchining qini we jinsiy bez suyuqluqliri bilen biwasite qoyuq alaqilashsingiz, eydiz kisili wirusi sizge yuqidu..

   27. Yotel we chushkurush arqiliq eydiz kisili wirusi yuqamdu?

   Zukam qatarliq bezi kisellikler yotel we chushkirish arqiliq tarqaydighan bolsimu, biraq eydiz kisili wirusi u yollar arqiliq tarqimaydu.

   28. Pasha eydiz kisili wirusini tarqitamdu?

   Tetqiqat netijisige asaslanghanda eydiz kisili wirusi pasha we bashqa hasharetlerning chiqishi arqiliq yuqmaydu.

   LikeLike

   Antworten

8. Diyabit kisili

   Dr. Memet Emin

   Diyabit kisili yeni qent siyish kisili (糖尿病) diginimiz bedendiki insulin (胰岛素) dep atalghan ashqazan asta bizide ishlep chiqirilidighan bir xil hormunning kemliki yaki yiterlik xizmet otiyelmesliki sewibidin kilip chiqqan kisellik bolup, adette ikki chong turge bolinidu.

   Diyabit kisilining birinji turi insulingha tayinidighan Diyabit kisili yaki 1-turdiki Diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki Diyabit kisili balilarda yaki yashlarda kop uchiraydu. Ularning bedinide insulin (胰岛素) kem bolidu, yeni bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning ashqazan asti bizi insulin (胰岛素) ishlep chiqarmaydu. Ular putunley dora qilip birilgen insulingha tayinip yashaydu.

   Diyabit kisilining ikkinji turi chonglar Diyabit kisili yaki 2-turdiki Diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki Diyabit kisili chonglarda kop uchiraydu. Bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning bedinide ishlep chiqarghan insulin (胰岛素) ning miqdari yiterlik bolmaydu yaki insulinning ishlitilishi unumluk bolmaydu.

   Chonglarda bolidighan Diyabit kisilining mutleq kop qismi 2-turdiki Diyabit kisili bolup, 2-turdiki Diyabit kisili putun Diyabit kisilining 90% ni igelleydu. Kishilerning turmush sewiyesining iship birishi, balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining eghirlishishigha egiship 2-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghuchilarning yishimu kunsayin yashlashmaqta.

   Insulin (胰岛素) ning xizmiti nime?

   Adette biz yigen yimeklik ashqazan we ucheyde hezim bolup, qangha aylinish arqiliq jigerge baridu we u yerde parchilinip shikerge yaki gilikozigha aylinidu. Andin kiyin shiker yaki gilikoza yene qan aylinish sistimisigha kiridu, shuning bilen qandiki gilikozining miqdari ashidu. Qandiki gilikoza miqdarining iship birishigha egiship ashqazan asti bizidiki bita hujeyrisi dep atilidighan alahide hujeyriler yiterlik miqdarda insulin (胰岛素) ajirtip chiqirishqa bashlaydu. Insulin gilikozini bedendiki muskul hujeyriliri qobul qilalighidek derijide parchilaydu, shuning bilen qandiki gilikoza muskul hujeyrisige kirip, shu yerde saqlinidu we muskulning herket qilishigha ihtiyajliq bolghan inirgiye bilen teminleydu.

   Eger bedinimiz insulin ishlep chiqarmighanda, yaki ishlep chiqarghan insulin yiterlik bolmighanda we yaki bedinimizde ishlep chiqilghan insulin unumluk xizmet otiyelmigende, gilikoza muskulgha kirelmeydu, yeni bedinimiz qandiki shiker yaki gilikozini unumluk ishlitelmeydu, shuning bilen qandiki shiker maddsining yaki gilikozining miqdari iship kitip, suduk arqiliq beden sirtigha chiqirlidu. Shunga bu kisel shiker siyish yaki qent siyish kisili dep atilidu.

   Diyabit kisilining qandaq alametliri bar?

   Chonglarda bolidighan Diyabit kisili nahayti asta tereqqi qilidu, shunga nurghun kishiler uzun yillarghiche ozide Diyabit kisili barliqini bilmey yuridu. Diyabit kisilige giriptar bolghan bir qisim kishilerde deslepte peqetla bir az harghinliq his qilishtek alametler bolidu. Kiyinche kisel tereqqi qilip towendiki alametler korulushke bashlaydu.

   Kop siyish, yeni sudiki burunqidin kopiyish. Bu asasliqi qandiki iship ketken shikerning beden sirtigha chiqirip tashlash netijiside kilip chiqidu.
   Usash, yeni sugha bolghan teshnaliq burunqidin iship baridu. Bimar suni burunqidin kop istimal qilghan bolsimu, biraq eghizi yenila qurup turidu. Bu asasliqi kop sigenliktin bolghan.
   Yandurghusi kilish yaki kongli ilishish.
   Kozi ghuwalishish yeni kozining korush kuchi ajizlap kitish.
   Tamaqni shundaq kop yisimu yenila oruqlap kitish.
   Qayta qayta yaki asan yallughlinip qilish.
   Tire zexme bolghanda, yaki tirade yara bolghanda uzunghiche eslige kelmeslik.
   Shuni eskertip otushke erziduki Diyabit kisilige giriptar bolghan oxshimighan kishilerning alametliri oxshash bolmaydu. Bezilerde yuqarqi alametlerni hemmisi yaki kop qismi bolushi mumkin, yene bezilerde bir qismi bolushi mumkin. Bezilerde yuqaqi alametler ilgiri kiyin bolup korilishi mumkin, yene bezi kisellerde uzun muddetkiche hichqanda kisellik alametler bolmasliqi mumkin.

   Eger Diyabit kisili waxtida dawalitilmisa yaki qandiki shiker maddisi yaxshi konturul qilinmisa towendiki aqiwetler kilip chiqishi mumkin.

   Kozi qarghu bolup qilish.
   Yurek qan tomur zexmilinish yaki yurek qan tomur kisilige ongay giriptar bolush.
   Nirwa zexmilinish, bolupmu put qolining nirwiliri zexmilinip, put qoli qichishish, yara bolush we qattiq aghrish.
   Minge qan tomur kisilige asan giriptar bolush yaki minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqi hessilep yuqurlash.
   Borek zexme bolush, borek zeyiplishish.
   Eghir ayaq ayallarning balisi meyip tughulup qilish.
   Hayati xewepke uchirash we olup kitish.
   Qandaq kishiler Diyabit kisilige asan giriptar bolidu?

   2-turdiki Diyabit kisili asasen chonglarda bolidighan bolup, herqanda kishining bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bar. Biraq bezi amillar kishilerning bu xildiki Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini hessilep ashuridu. Kishilerning Diyabit kisilige giripta bolush ihtimalliqini ashurwitidighan bu amillar towendikilerdin ibaret.

   Beden eghirlighi heddidin ziyade artuq bolush.
   Qosaq we bel qismi bek simiz kishiler, yeni qosaq we bel qismidi kop miqdarda may bar kishiler.
   45 yashtin artuq kishiler.
   Uzun muddet olturup xizmet qilishqa adetlengen, muhapiq beden chinuqturushqa qatnashmaydighan kishiler.
   Oydiki uruq tuqqanlarda Diyabit kisili bar kishiler.
   Eghir ayaq bolghan waxtida qandiki gilikozida normalsizliq korulgen yaki 4 kilodin artuq eghirliqtki bala tuqqan ayallar.
   Qandiki paydiliq kolestirol yeni HDL normaldin towen bolghan kishiler.
   Qan bisimi yuquri kishiler.
   Burun 2-tiptiki Diyabit kisili gerche otura yashtin ashqanlarda kop korulidighan bolsimu, biraq hazir balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining eghirlishishigha egiship Diyabit kisilige giriptar bolghuchilar kundin kunge yashlashmaqta.

   Shuni tekitlep otushke erziduki, Diyabit kisili herguzmu shiker miqtari kop bolghan tatliq yimekliklerni kop istimal qilghanliqtin bolghan emes, biraq adem may we tatliq yimekliklerni kop istimal qilghanda, asan simirip kitidighan bolup, yuqurda tekitlep otkendek simizlik kishilerning Diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan xeterlik amillarning biri.

   Diaybit kisilige qandaq diyagunuz qoyilidu?

   Diyabit kisilige diyagunuz qoyush anche qiyin emes bolup, adette ach qosaq qan we suduktiki shiker maddisini yaki gilikozini tekshurush arqiliq diyagunuz qoyghili bolidu. Bu xil tekshurushlerni adettiki doxturxanilardimu ilipbaralaydu. Eger qandiki shiker maddisi normal chiqsa, biraq doxtur yenila sizde Diyabit kisili barliqidin guman qilsa “shikerge berdashliq birish tekshurushi” dep atalghan bir xil tekshurushni ilip birish arqiliq, sizde Diyabit kisilining bar yoqliqigha hokum chiridu.

   Diyabit kisilini dawalash

   Diyabit kisili dawalap saqayitqili bolmaydighan kisel bolup, hazirgha qeder bu kiselni toluq dawalap chaqaytalaydighan unumluk dora yoq. Biraq Diyabit kisilini muhapiq tebir qollunush we dawalash arqiliq putunley konturul qilghili bolidu.

   Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerning bedinide qanchilik insulinning barliqigha, we bedenning ashqazan asti bizi ishlep chiqarghan insulinni qanchilik derijide ishliteleydighanlighigha asasen, ilip birilidighan dawalashmu oxshash bolmaydu.

   2-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghan nurghun kishiler beden eghirlighini konturul qilish, Diyabit kisilige mas kilidighan tamaqlarni istimal qilish yeni tamaqtin nahayti yaxshi periz tutush, tatlqi yimekliklerni yimeslik, muhapiq beden chinuqturush arqiliq Diyabit kisilini tamamen konturul qilip kiteleydu. Bezi bimarlar bolsa ashqazan asti bizining insulin ishlep chiqirishigha turtke bolidighan yaki bedendiki insulinni unumluk ishlitilishige yardem biridighan bezi dorilarni yiyish arqiliq Diyabit kisilini konturul qilalaydu. Biraq Diyabit kisilige giriptar bolghan koplige kishiler yenila insulin ishlitish arqiliq andin ozlirining Diyabit kisilini konturul qilalaydu.

   Elwette 1-turdiki Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerge nisbeten dawalshtiki birdin bir amal insulinni okul qilip urush bolup, ular bir omur insulindin ayrilalmaydu.

   Diyabit kisilini dawalashta eng muhim bolghan mesile dawalashni bir omur dawamlashturush bolup, kisilim saqaydi dep dawalashni uzup qoyushtin qetti saqlinish kirek. Eng yaxshisi qandiki shiker maddisini normal sewiyede konturul qilish, qandiki shiker yaki gilikoza miqdarining igiz pes bolup qilishtin saqlinish kirek. Bolmisa kiyinki aqiwetni herqanche dawalapmu eslige kelturgili bolmaydu.

   Diyabit kisilini dawalash bashqa kisellerni dawalashqa nisbeten alahidirek bolup, dawalashta bimarning we bimarning ahilisidikilerning oynighan roli doxtur bilen oxshay muhim orunni igelleydu. Shunga Diyabit kisilige giriptar bolghanlarning Diyabit kisilining kilip chiqish, tereqqi qilish we dawalash jeryanini toluq chushunishi, dawalash unimini yuquri koturup, Diyabit kisilini yaxshi konturul qilishta bekla muhim.

   Undin bashqa Diyabit kisilini dawalashta towendikilerge diqet qilish kirek.

   Tamaqni waxtida yiyish, tamaqning miqdarini muhapiq konturul qilish kirek. Tamaqning waxti we miqdarida igiz pes bolushtin saqlinish kirek.
   Yalghuz shiker maddisi kop bolghan tatliq yimekliklerni konturul qilipla qalmastin belki mayliq yimekliklernimu muhapiq konturul qilish kirek. Ularning ornigha aqsil we witamin terkiwi kop bolghan koktat, tatliq bolmighan yelimish, maysiz sut we oruq goshlerni istimal qilish kirek.
   Qosaq ichip kitishtin yaki qandiki shiker miqdarining normaldin towen bolushidin saqlinish kirek. Eger qandiki shiker maddisi heddidin ziyade towen bolup, kozi qaranggulushush, bishi qiyish, soghaq ter chiqishtek ehwallar korulgende, derhal azraq shiker yaki nan yewilish kirek.
   Muhapiq beden chinuqturush kirek. Adette motidil we ozige mas kilidighan beden chinuqturush usulidin birer ikkini tallap uzun muddet dawamlashtursa kupaye.
   Beden eghirlighini chushurgende bek aldirap ketmeslik, asta asta chushurush kirek. Eng muhimi beden eghirlighini uzun muddet muhapiq konturul qilishqa kapaletlik qilish kirek.
   Ishletken dorining miqdarini qandiki we suduktiki shiker maddisining miqdarigha asasen tengshep turush kirek.
   Tamaka chikidighanlar tamakini tashlash kirek.
   Kop haraq we piwa ichmeslik kirek. Kopunche qaraq we piwining terkiwidi kop miqtarda shiker maddisi bolup, ularni kop istimal qilish Diyabit kisilini konturul qilishqa ziyanliq.
   Qan bisimini, kozini, borekni waxtida tekshurtup turush kirek.
   Eng muhimi yalghuz doxturning qiliplashqan dawalash usulighila tayinip qalmastin, izdinish arqiliq ozi eng mas kilidighan haslashqan dawalash usulini tipip chiqip, uni uzun muddet dawalashturush kirek.

   LikeLike

   Antworten

9. Yurek Kisili (Heart Attack)

   Dr. Memet Emin

   Yurek kisili diginimiz tajisiman yurek qan tomur kisili (coronary artery disease, 冠心病) we uning ushtumtut qozghulishi bolup, adette yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qizil qan tomuri (coronary artery, 冠状动脉) ning bezi tarmiqi ushtumtut tosulup qilish netijiside peyde bolghan kiselni kozde tutidu.
   Yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qizil qan tomurining melum tarmiqi ushtumtut tosulup qilish bilen melum dahirdiki yurek muskulliri (heart muscle, myocardium, 心肌) qansizlinip, yiterlik oksigingha irishelmeydu, shuning bilen bir qisim yurek muskulliri olushke (myocardial infarction, 心肌梗死) bashlaydu, netijide sol kokrigi yaki kokrek songikining sol teripi aghirish, terlesh, kongli ilishish yaki yandurghusi kilish, put qoli maghdursizlinish, dimi siqilish yaki nepes qiyinlishishtek alametler kilip chiqidu. Bu ushtumtut qozghalghan yurek kisilining tipik alametliri bolup hisaplinidu. Qan tomurning ushtumtut tosulup qilishini kopunchi hallarda uyshiwalghan qan (blood clot, 血凝块) kelturup chiqiridu.
   Amirkida her yili 1.5 miliyun kishining yurek kisili ushtumtut qozghulidighan bolup, yurek kisili Amirkida birinji derijilik qatil hisaplinidu. Uyghur rayuni bolsa bu kiselge giriptar bolush nisbiti eng yuquri bolghan rayunlarning biri bolup, her yili kopligen Uyghurlar ushtumtut qozghalghan yurek kisili tupeylidin qaza tapidu. Bu asasen Uyghurlarning yimeklik adiditi bilen munasiwetlik bolup, yuquri kolestirolluq, kop mayliq, kop shikerlik yimekliklerni kop istimal qilishqa adetlengenligidin kilip chiqqan. Bular bu kiselning peyda bolushidiki asaliq sewepler bolup, bu kiselning qozghulushigha rohi jehettiki bisim, kongel biaramliqi we turmush jiddichiligi sewep bolghan.
   Ushtumtut qozghalghan yurek kisili yeni tajisiman yurek qan tomur kisilining ushtumtut qozghulushi nahayti tiz bolsimu, biraq bu hil kisel emiliyette bir nechche yilda asta asta peyda bolidu. Qandiki ihtiyajdin artuq kolestirol (cholesterol, 胆固醇) we maylar (fatty substances, 脂肪) asta asta qan tomur timigha olturushup, qan tomur qitishidu, qan tomurning ilastikiliqi towenleydu, shundaqla qan tomur taridu, netijide tajisiman yurek qan tomur kisili kilip chiqidu.
   Ushtumtut qozghalghan yurek kisili yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) bilen bashlinidighan bolup, yurek sanjiqi adette birnechche saet dawam qilidu. Ushtumtut qozghalghan yurek kisilini bir terep qilishning eng yahshi usuli wahtida dohturgha korunup, wahtida dawalash ilip birish. Eger ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolghuchi deslepki birnechche saette yahshi bir terep qilinsa, aqiwiti (outcomes, prognosis预后) yahshi bolidu. Mesilen yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) qozghalghandin kiyin derhal dawalash ilip birip, uyushup qalghan qanni iritidighan dora ishletse, qan tomurning ushtumtut tosulap qilishini kelturup chiqarghan qan uyushmiliri irip, yurekni qan bilen teminleydighan qan tomur qaytidin ichilip, yurekning qan teminati eslige kilishi, yurek muskullirining mengguluk olushining aldini alghili bolushi yaki olush dahirsini kichikletkili bolushi, shuning bilen yaman aqiwetlerdin saqlanghili bolushi mumkin.
   Tajisiman yurek qan tomur kisili (coronary artery disease, 冠心病) ni peyda qilidighan yuquri kolestirol (cholesterol, 胆固醇) we yuquri qan bisimi (high blood pressure, 高血压) qatarliq heterlik amillarni towenlitish arqiliq, ushtumtut qozghalghan yurek kisilining qozghulushi yaki qayta qozghulushning aldini alghili bolidu.

   Yurek we yurek kisilige munasiwetlik sanliq melumatlar
   1. Balaghetke yetken kishining yuriki oz mushte bilen teng chongluqta bolidu.

   2. Yurek adette tohtimastin 100 yildin artuq hizmet qilalaydu.

   3. Yurek minutigha tehminen 60 qitim, saetige 3600 qitim, kunige 86400 qitim, yiligha 31.5 milyun qitim soqudu.

   4. Yurek bir omurde 2.4 miliyart qitim soqup, 1 miliyun chilek qanni yurektin bedenning herqaysi qismigha yetkuzup biridu.

   5. Amirkida tehminen 26.3 miliyun er, 22.7 miliyun ayal, tama chikish sewibidin Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush girdawigha mangidu.

   6. Qandiki kolestirolning yuquri towen bolushi, Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush hetirining yuquri towen bolushigha baha biridighan yahshi olchem.

   7. Tehmine 99.5 miliyun balaghetke yetken Amirkiliqning qandiki omumi kolestiroli 200 mg/dl gha yetken yaki uningdin ashqan, tehminen 39.9 million balaghetke yetken Amirkiliqning qandiki omumi kolestiroli 240mg/dl gha yetken yaki uningdin ashqan.

   8. 50 miliyun Amirkiliqning qan bisimi yuquri bolup, bu Amirkiliqlarning Ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush hetirini ashuridu.

   9. Tehmine her 29 sikunutta bir Amirkiliqning yurek kisili qozghulidu.

   10. Tehminen 7.2 miliyun 20 yash we uningdin chong Amirkiliq ushtumtut qozghalghan yurek kisilini bashtin kechurgen. Bularning ichide 4.4 miliyuni er, 2.8 miliyuni ayal.

   11. Her yilda tehminen 1.1 miliyun Amirkiliq yingidin ushtumtut qozghalghan yurek kisili giriptar bolidu.

   Normal yurek qurulmisi we hizmet ehwali.
   .
   Balaghetke yetken kishining yurikining chongliqi adette oz mushti bilen teng bolup, kokrek qismining sol teripige jaylashqan. Yurekning ichide 4 boshluq bolup, ikkisi ong we sol qirincha (left and right ventricle, 左右心室), qalghan ikkisi ong sol dalancha (left and right atrium, 左右心房) dep atilidu. Ular ayrim ayrim halda bedenning herqaysi jayliridin qaytip kelgen oksiginsiz qanni yurekke yighip, andin opkige yollash, we shundaqla opkidin kelgen oksiginliq qanni yurekke toplap andin bedenning herqaysi jaylirighan yetkuzup birish hizmitini oteydu. Bular beden qan aylinish we opke qan aylinish dep atilidu.
   Yurek ozidiki qandin biwaste oksigin we ozuqluqqa irishelmeydu. Yurek kireklik bolghan oksigin we ozuqluqqa, yurekni qan bilen teminleydighan tajisiman qan tomur arqiliq ige bolidu. Tajisiman qan tomuri beden qan aylinish sistimisining bir qismi bolup, ong sol ikki tajisiman qizilqan tomuri (coronary artery, 冠状动脉) we ong sol ikki tajisiman kok qan tomuridin (coronary vein, 冠状静脉) ibaret 4 chong qan tomur, nurghun kichik qan tomur we qildam qan tomurlardin terkip tapqan.

   Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishidiki sewebler we heterlik amillar

   Qandiki kolestirol we mayning miqdari ihtiyajdin iship ketkende, artuq kolestirol we maylar qan tomur timigha olturshidu, shuning bilen qan tomurni qitishidu we qan tomurning ilastikiliqi towenleydu, bu qan tomurning qitiwilishi (atherosclerosis, 动脉硬化症) dep atilidu. Qan timigha olturushup qalghan kolestirol we maylar teng waqitta qan tomurni taraytiwitidu, qan tomurdiki qan iqimi astiliaydu we azidu, shundaqla qan tomurning asan tosuluq qilishini kelturup chiqiridu, netijide yurekni qan bilen teminleydighan qan tomurdiki qan iqimi putunley tohtap qalidu, shuning bilen yurekke qan we oksigin yitizmeslik kilip chiqidu.
   Towendiki amillar kishilerning ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar bolush nisbitini ashurwitidu.
   1. Irsiyet. Bezi kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti bashqilardin yuquri bolidu. Yeni ata anisida yurek kisili bar bolsa, ballirining bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
   2. Yash. Bu kiselge giriptar bolghuchilarning kopunchisi 40 yashtin yuqurlar bolup, yashning chongiyishigha egiship, kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuqurlap baridu. 20 yashtin towendiki kishilerde yaki kichik balilar bu kiselge giriptar bolmaydu.
   3. Simizlik we beden ighirliqi. Simiz we beden ighirliqi heddidin ziyade yuquri bolghan kishilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
   4. Tamaka chikish. Tamaka chekkuchilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
   5. Yimeklik aditi. Kop miqdarda gosh we may bolupmu haywanlarning toyunghan miyini kop istimal qilghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
   6. Qan bisimi yuquri bolghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
   7. Herkiti we beden chiniqturushi kem bolghan kishilerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
   8. Rohi jehettiki bisim, kongel aghriqi, turmush we hizmet jiddichiligi, heddidin ziyade charchap kitish we harghinliq, bu kiselning qozghulishigha sewepchi bolidighan asaliq amillar hisaplinidu.

   Yurek tajisiman qizil qan tomur kisilide we u ushtumtut qozghalghanda qandaq alametler bolidu?

   1. Yurek sanjiqi (angina, 心绞痛) ushtumtut qozghalghan yurek kisilining eng deslepki we eng kop uchuraydighan alimiti bolup, kokrek songikining sol teripi aghrish yaki yurek mojulush, aghiriq kokrektin sol ghejgisige we dolisigha kengiyishtek alametlerni korsitidu. Bu alametler asasliqi yurekke waqitliq qan yitishmeslik tupeylidin kilip chiqidu. Bu bimarning ushtumtut qozghalghan yurek kisilige giriptar boliwatqanlighidin yaki bu kiselning qozghulush aldida turiwatqanlighidin direk biridu.
   2. Yurek qattiq aghrish. Bu hil aghriq asasen yurek muskulliri qansizlinip olushke bashlighanliqtin kilip chiqqan.
   3. Dimi siqilish we nepisi qisilish yaki qiyinlishish.
   4. Bedendin soghaq ter chiqish.
   5. Put qoli maghdursizlinip yqilip chushush we ornidin turalmasliq.

   Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishigha qandaq diyagunuz qoyulidu?

   Towendikilerge asaslinip ushtumtut qozghalghan yurek kisili yaki yurek tajisiman qizil qan tomur kisilige diyagunuz qoyush mumkin.
   1. Yuqarda diyilgen yurek sanjiqi, nepisi qisilish, dimi siqilish, terlesh we put qoli maghdursizlinish qatarliq tipik alametler. Biraq bu alametler ashqazan yarisi, yurek tashqi perde yallughi (Pericarditis, 心包炎), yurek muskul yallughi (Myocarditis, 心肌炎) qatarliq kisellerdimu korulidighan bolghachqa, bu kiseller bilen periqlendurushke diqet qilish kirek.
   2. Yurek soqush dolqunlirini eliktirliq hatirlesh (electrocardiogram, ECG, 心电图). Yurek sanjiqi qozghalghan haman, derhal yurek dolqunlirini eliktirliq hatirligende, bezi normal bolmighan yurek soqush dolqunlirini hatirliwilish mumkin. Buningha asasen bu aghriqning yurek kisili kelturup chiqarghan yaki chiqarmighanlighigha hokum qilghili bolidu. Biraq tekshurush netijsining normal bolushi, bu kishide u kiselning yoqluqidin direk bermeydu. Bu hil ehwal astida eng yahshisi yurek soqush dolqunlirini 24 saet uzluksiz hatirlesh kirek, yaki kiyin yurek sanjiqi qozghalghanda, eng qisqa waqit ichide dohturgha birip, derhal yurek dolqunlirini eliktirliq hatirlesh kirek.
   3. Qan tekshurush. Qan tekshurush arqiliq qandiki kolestirolning miqadirigha, yurekning zehmilinish ehwaligha we munasiwetlik melumatlargha ige bolush mumkin.
   4. Kokrekni rintigin resimige ilish (Chest SH-ray). Kokrek rintigin resim arqiliq yurek, opke we qowurghuning ehwalini bilish mumkin.
   5. Yuquri chastotiliq awaz dolqunliri arqiliq yurek soqush dolqunlirini hatirlesh (Echocardiography, 超声波心动描记法). Bu hil tekshurush arqiliq yurekning qurulmisi, yurekning hizmet ehwali, yurektin iqip chiqqan qan iqimi qatarliq ehwallargha ige bolush mumkin.
   6. Yurekning herketke berdashliq birish ehwalini tekshurush (Eshercise Tolerance Or Stress Test, 运动耐量试验). Bu tekshurush arqiliq yurek soqushidiki ber normalsiz dolqunlarni qozghap, yurek soqush dolqunlirini eliktirliq hatirlesh usuli arqiliq bu normalsiz dolqunlarni hatirligili bolidu, we shu arqiliq yurek kisilige diyagunuz qoyush mumkin.
   7. Radiyaktipliq resim (Nuclear Imaging) ilish. Bu tekshurush arqiliq yurek muskullirining qan bilen teminlinish (myocardial perfusion) yaki qansizlinish (myocardial ischemia) ehwaligha ige bolghuli bolidu.
   8. Undin bashqa yurek qan tomurigha neyche silish (Cardiac Catheterization, 心导管插入术) we tajisiman qan tomurigha rintigin resimige iniq chiqidighan dora urup tekshurush (Coronary Angiography, 冠状血管造影术) qatarliq tekshurushlerni ilip birish kirek.

   Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishining aldini ilish

   Yurek tajisiman qan tomur kisilini we uning ushtumtut qozghilishning aldini ilish uchun towendikilerge diqet qilish kirek.
   1. Yimeklik aditini ozgertish, towen mayliq, towen kolestirolluq, towen shikerlik, yuquri aqsilliq yimekliklerni istimal qilish, gosh maylarni az istimal qilish, koktatlarni we osumluk yimekliklirini kop istimal qilish kirek.
   2. Ighirliqini konturul qilish, muhapiq beden chinuqturup birish kirek.
   3. Tamaka chekmeslik, eger tamaka chikip adetlengen bolsa amal bar tamakini tashlash kirek.
   4. Qan bisimini yahshi konturul qilish kirek, eger qan bisimi yuquri bolsa wahtida dora yep, normal dahirde konturul qilish kirek.
   5. Rohi jehette bek jiddileshmeslik, alhide charchap ketmeslik, hizmet, beden chiniqturush we aram ilishni muhapiq ilip birish kirek. Birer ishqa bek qayghurup we achchiqlinip ketmeslik, keypiyatini yahshi tutush kirek.
   6. Yurek kisilige diyagunuz qoyulghandin kiyin, wahtida dora yep, munasiwetlik alametlerni yahshi konturul qilish, yurek sanjiqining qayta qayta qozghulup, yaman aqiwet ilip kilishning aldini ilish kirek.

   Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghalghilishini dawalash
   :
   Dora bilen dawalash (Take cardiovascular medications)
   Yurek qan tomurini qaytidin ichish we kengeytish (Angioplasty, 血管再通或扩张术) arqiliq dawalash.
   Yurek tajisiman qizil qan tomurini kowruksiman chitish opiratsiyesi (Coronary artery bypass surgery, 冠状动脉搭桥术) arqiliq dawalash.

   Yurek tajisiman qizil qan tomur kisili we uning ushtumtut qozghilishni dawalashta kop ishtilidighan dorilar

   Aghriq peseytish yaki tichlandurush doriliri (Medications to relieve chest pain and anshiety)
   a. Nitroglycerin (硝化甘油)
   b. Morphine (吗啡)
   c. Benzodiazepines (苯并二氮)
   2. Qan uyushmilirini yaki uyushup qalghan qanni iritidighan dorilar (thrombolytic drugs)
   a. Streptokinase (链激酶,溶栓酶)
   b. Antistreplase
   Yurekning hizmet yukini towenlitidighan dorilar (Medications to reduce the work load of the heart)
   Nitrates (硝酸盐)
   Beta blockers (β-受体阻滞药): atenolol, metoprolol, sotalol (甲磺胺心定,心得怡)
   Angiotensin converting enzyme (ACE) inhibitors (血管紧缩素转换酶抑制剂)
   Yurek kisili qozghulushning aldini alidighan we egeshme kisellirini konturul qilidighan dorilar (Medications to prevent and treat complications)
   Aspirin (阿斯匹林)
   a. Yurek ritimining qalaymiqan bolup kitishini konturul qilidighan dorilar (Antiarrhythmic agent, 抗心律失常药). Bu dorilar 4 turkumge bolunidu.

   Turkum 1. Natiri qanilini tosquchi dorilar (sodium channel blockers, 钠通道阻滞剂): quinidine (奎尼丁), procainamide, lidocaine (利多卡因)

   Turkum 2. beta-blockers (β-受体阻滞药): atenolol, metoprolol

   Turkum 3. amiodarone, sotalol (甲磺胺心定,心得怡)

   Turkum 4. Kalsi qanilini tosquchi dorilar (calcium channel blockers, 钙通道阻滞剂): verapamil (戊脉安,异搏定), diltiazem

   Bashqa dorilar: Digoshin (异羟洋地黄毒苷,地高辛), Adenosine (腺苷)

   b. Yurek zeyiplikini konturul qilidighan dorilar (Drugs for heart failure, 抗心力衰竭药). Bu dorilar towendikilerni oz ichige alidu: Diuretics (利尿剂), Nitrates (硝酸盐), ACE inhibitors (血管紧缩素转换酶抑制剂)

   c. Qan uyushiwilishning aldini alidighan yaki qanni suyuqlanduridighan dorilar (Anticoagulants or blood thinners, 抗血凝剂或血液稀释剂)

   LikeLike

   Antworten

10. Kolestirol (Cholesterol)

    Dr. Memet Emin

    Kolestirol (Cholesterol, 胆固醇) diginimiz beden ichide jigger teribidin ishlep chiqirilghan bir hil mayliq madda bolup, beden ichidiki her bir hujeyrining bir qismi kolestiroldin terkip tapqan. Adem bedini kolestirolgha ihtiyajliq bolup, kolestirol adem bedinide nurghun muhim hizmetlerni oteydu.

    Hujeyre timining saghlamliqini qoghdaydu
    Hormun ishlep chiqirishta kem bolsa bolmaydu.
    Vitamin D ni ishlep chiqirishqa qatnishidu
    Hezim qilishta kireklik bolghan ot suyuqlighini (胆汁) ishleshke qatnishidu
    Bezide beden ihtiyajdin artuq bolghan kolestirol ishlep chiqirip, qandiki kolestirol miqdarini ashuriwitidu. Qandiki artuq kolestirol qan tomur tamlirigha olturshup, qan tomurni taraytip hetta tossup qoyup, kishilerning yurek kisili (heart disease, 心脏病) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke, brain attack, 中风, 脑血管意外) giriptar bolush hetirini ashurwitidu.

    Biz haywan (qoy, kala) miyi qatarliq toyunghan mayni (saturated fat, 饱和脂肪) kop istimal qilghinimizda, bedinimiz kop kolestirol ishlep chiqiridu.
    Biz yene bir qisim kolestirolni kunduluk istimal qilghan tamaqtin biwaste qobul qilimiz. Haywanni asas qilghan yimekliklerde yeni gosh, may, tuhum we sutlerde kolestirol bolidu. Osumlukni asas qilghan yimeklikte yeni koktat, qonaq, bughday, guruch we yelimishlerde kolestirol bolmaydu.
    Ohshimighan turdiki kolestirollar

    Adem bedinide ohshimighan turdiki kolestirol bolup, ularning hemmisi ziyanliq emes.

    Towen zichliqtiki mayliq aqsil kolestiroli (Low-density lipoprotein or LDL cholesterol，低密度脂蛋白) ziyanliq kolestirol bolup, qan tomurining timigha olturshup, qan tomurning tarlishish hetta tosulup qilishini kelturup chiqirip, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke, brain attack, 中风, 脑血管意外) giriptar bolush hetirini ashurwitidu.
    Yuquri zichliqtiki mayliq aqsil kolestiroli (High-density lipoprotein or HDL cholesterol，高密度脂蛋白) paydiliq kolestirol bolup, bedendiki ziyanliq kolestirolni tazlap, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellige (stroke) giriptar bolush hetirini tewenlitidu.
    Kolestirolgha munasiwetlik sanliq melumatlar

    Balaghetke yetken Amirkiliqning yirimidin artuqining qandiki kolestirol miqdari normaldin iship ketken.
    Qiningizdiki kolestirolni towenletsingiz salemetlikingizge qoshlap paydisi bolidu. Yeni qandiki kolestirolni 1% towenletsingiz, yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qoshghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetirini 2% towenliteleysiz.
    Eger siz alla burun yurek kisilige giriptar bolghan bolsingiz, qandiki kolestirolni towenlitish arqiliq yurek kisili tupeylidin olup kitish we yaki miyip bolup qilish hetirini kozge korunerlik derijide towenliteleysiz.
    Qandiki kolestirolning miqdari 220mg/dl ge yetkende, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.
    Barliq balaghetke yetkenler, her 5 yilda kem digende bir qitim qandiki kolestironi tekshurtishi kirek.
    Adem bedinidiki kolestirolning mutleq kop qismi beden ichide jigger teripidin ishlep chiqirilidu, peqet az bir qismi biwaste yimekliktin qobul qilinidu. Toyunghan mayni (saturated fat) qanche kop istimal qilsaq, beden ishlep chiqirilidighan kolestirol shunche kop bolidu.
    Kopunche kishiler dora yimey, peqet yimeklikni ozgertish we kop herket qilish arqiliq bedinidiki kolestirolning miqdarini towenliteleydu.
    Peqet haywanni asas qilghan yimekliktila kolestirol bolidu. Osumlukni asas qilghan yimeklikte kolestirol bolmaydu.
    Normal bir tuhumda 213 milligiram kolestirol bolidu. 3 oz (85 giram) oruq (kala) goshide yaki tirisiz toha goshide 90 milligiram kolestirol bolidu. 3 oz (85 giram) biliq goshide 50 milligiram kolestirol bolidu.
    Qaysi amillar qandiki kolestirolning miqdarini ashurwitidu?

    Nurghun amillar qandiki kolestirolning iship kitishige sewep bolidu. Bu amillarning ichide beziliri kishilerning konturollighida bolidu, beziliri kishilerning kontirollighidin halqip ketken bolidu.

    Irsiyetke munasiwetlik amillar

    Bezi kishiler ata anisidin yuquri kolestirolgha warisliq qilghan bolup, bundaq kishilerning uruq tuqqanlirining hemmiside kolestirol yuquri bolidu.
    Bezi kishilerning turmush aditide dawamliq mayliq yimeklikler istimal qilidighan we herketni kem qilidighan adet bolghachqa, kolestirol yuquri bolidu.
    Yeni bezi kishiler, bolupmu ahiliside qen siyish kisili (diabetes, 糖尿病) bolghan kishilerning qinidiki yene bir hil may (triglyceride, 甘油三酯) ning miqdari yuquri bolidighanlighi uchun, kolestirolning miqdarini ashuriwitidu.
    Irsiyetke munasiwetlik amillardin bashqa, bezi turmush adetlirimu kolestirol miqdarigha tesir korsitidu.

    Yimek ichmek. Eger kop miqdardiki toyunghan may we kop miqdardiki kolestirolni istimal qilsingiz, qandiki kolestirolning miqdari iship kitidu. Siz mayni we kolestirol mol bolghan yimekliklerni az istimal qilish we osumlukni asas qilghan yimekliklerni kop istimal qilish arqiliq, qandiki kolestirolni towenliteleysiz.
    Kunduluk herket. Normal beden chiniqturush qandiki omumi kolestirolni towenlitip qalmastin, belki ziyanliq kolestirol (LDL) ni towenlitip, paydiliq kolestirol (HDL) ni ashuridu.
    Beden ighirlighingiz. Eghirlighingiz normaldin iship kitish qandiki kolestirolni yuqurlitidu. Eksinche kolestirolni towenletsingiz beden ighirlighingizmu towenleydu, shuning bilen qoshlap paydigha ige bolsiz.
    Bedendiki hormun. Ayallar hiyiz tohtighiche (yeni 50 yashqa kirguche) hormundin paydiliq kolestirol bolghan HDL ge irishidu. Hiyiz tohtighandin kiyin ayaliq hormun dorisini istimal qilish arqiliq HDL ni saqlap qalalaydu.
    Nime uchun yuquri kolestiroldin endishe qilimiz?

    Eger bedendiki kolestirolning miqdari ihtiyajdin iship ketkende, artuq kolestirol qan aylinish sistimisigha kirip, qan tumurigha chaplishidu, shuning bilen qan tomuri tariyidu, shundaqla qan tomurning ilastikiliqini towenleydu. Netijide qan aylinish suriti astilaydu yaki qan aylinish tosulup qilip, yurek kisili (heart attack) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellini (stroke) kelturup chiqiridu.

    Yurekke qan yitishmeslik yurek aghriqini kelturup chiqiridu. Bolupmu kishiler herket qiliwatqanda, yurekning oksigingha bolghan ihtiyaji ashidu, bundaq ehwalda yurekke qan yitishmise, yurek kisili tihimu asan qozghilidu.

    Herqandaq kishidiki kolestirol miqdarining yuquri bolushi heterlik bolup, bolupmu tamake chekkuchiler we qan bisimi yuquri bolghanlar uchun tihimu heterlik. Yuquri kolestirol, tamaka chikish we yuquri qan bisimi yurek kisilige giriptar bolushning hetirini ashuridighan 3 asaliq amil hisaplinidu.

    Eger sizde bu 3 amilning birsi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.
    Eger sizde bu 3 amilning ikkisi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri 4 hesse ashidu.
    Eger sizde bu 3 amilning hemmisi bolsa, sizning yurek kisilige giriptar bolush hetiri 8 hesse ashidu.
    Qandiki kolestirol qanchilik bolsa yuquri bolghan bolidu?

    Qandiki kolestirolning miqdari 220mg/dl ge yetkende, kishilerning yurek kisili (heart disease) we ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisellirige (stroke) giriptar bolush hetiri hessilep ashidu.

    Eger sizning qiningizdiki omumi kolestirolning miqdari:

    180 milligiram/dl din towen bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
    180 milligiram/dl din yuquri 199 milligiram/dl din towen bolsa, qobul qilish derijiside bolghan bolidu.
    200 milligiram/dl din yuquri 219 milligiramdin towen bolsa, heterlik chigirsida bolghan bolidu.
    220 milligiram/dl din yuquri bolghan bolsa, qandiki kolestirol yuquri bolghan bolghan bolidu.
    Eger qiningizdiki omumi kolestirolning miqdari 200 milligiram/dl bolupmu 220 milligiram/dl din artuq bolsa, siz choqum yenimu ilgirligen halda qaysi tiptiki kolestirolning yuqurliqini tekshurtishingiz kirek.

    Eger qandiki paydiliq kolestirol (HDL) ning miqdari

    35 milligiram/dl din towen bolsa, paydiliq kolestirol towen bolghan bolidu.
    36 milligiram/dl din yuquri 50 milligiram/dl din towen bolsa, qobul qilish derijiside bolghan bolidu.
    50 milligiram/dl din yuquri bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
    Eger qandiki ziyanliq kolestirol (LDL) ning miqdari:

    130 milligiram/dl din towen bolsa, eng ghayilik bolghan bolidu.
    130 milligiram/dl din yuquri 159 milligiramd/dl din towen bolsa, heterlik chigirsida bolghan bolidu.
    16 milligiram/dl din yuquri bolsa, ziyanliq kolestirol yuquri bolghan bolidu.

    Yimek ichmekliktiki may kolestirolgha qandaq tesir korsitidu?

    Yimek ichmeklik tekiwide 3 hil ohshimighan may bolup, ular ohshimighan usulda qandiki kolestirolgha tesir korsitidu.

    Toyunghan may (Saturated fat, 饱和脂肪). Kala goshi, qoy goshi qatarliq qizil goshler terkiwide, shundaqla palma miyi qatarliq issiq belwagh osumlukliridin chiqidighan oy timpiraturisida qitishidighan maylarda toyunghan maylar bolidu.
    Taq zenjirlik toyunmighan may (Monounsaturated fats, 单未饱和脂肪). Oy timpiratursida suyuqluq halitide, soghaq timpiraturda qatidighan (olive oil, canola oil, peanut oil) osumluk maylirida taq zenjirlik toyunmighan may bolidu.
    Kop zenjirlik toyunmighan may (Polyunsaturated fats，多未饱和脂肪). Oy timpiratursida we soghaq timpiraturda suyuqluq halitini saqlap qalidighan hususiyetke ighe bolghan, zighir, gazir, qonaq we purchaqtin chiqidighan maylarda kop zenjirlik toyunmighan maylar bolidu. Undin bashqa biliq, bolupmu soghuq suda yashaydighan biliqta alhide bir hil turdiki kop zenjirlik toyunmighan may bolup, bundaq mayni sitimal qilghanda yurek kisilining aldini ilishqa paydisi bar.
    Gerche maylarning hemmisi bedenni inirgiye bilen teminlep, beden ighirlighini ashurush rolini otisimu, biraq ularning ichide toyunghan may eng ziyanliq. Toyunghan may qandiki kolestirolning asasliq menbesi bolup, eger kishiler toyunghan mayni kop istimal qilghanda, bedende ishlep chiqarghan kolestirolning miqdari ihtiyajdin iship kitip, qan aylinish sistimisigha kiridu.

    Taq zenjirlik toyunmighan may bilen kop zenjirlik toyunmighan may qandiki kolestirolning miqdarini towenlitishke paydisi bar bolup, toyunghan mayni istimal qilishning ornini alsa bolidu, biraq artuqche istimal qilishqa bolmaydu.

    Qandaq yimekliklerde kolestirol yuquri bolidu?

    Peqet haywanni asas qilghan yimekliklerde kolestirol bolup, osumlukni asas qilghan yimekliklerde kolestirol bolmaydu. Adette haywan miyi kop bolghan yimekliklerde kolestirolmu yuquri bolidu. Ikki alahide ehwal bolup, haywanning jigiri bilen tuhumning siriqida may bolmisimu, biraq ularda nahayti kop miqdarda kolestirol bar. SHunga jigger bilen tuhumning siriqini kop istimal qilish nahayti heterlik.

    Kunige qanchilik kolestirol istimal qilghanda, kop istimal qilghanliq bolidu?

    Amirka yurek kiseller jemiyiti (The American Heart Association, 美国心脏病协会) we bashqa munasiwetlik tibbi mutihesislerning pikirige asaslanghanda, kunige 300 milligiramdin towen kolestirol istimal qilsingiz normal bolghan bolidu.

    Amirkiliq erler otura hisap bilen kunige 360 milligiram kolestirol istimal qilidu.
    Amirkiliq ayallar otura hisap bilen kunige 240 milligiram kolestirol istimal qilidu.
    Yimek ichmektiki shiker maddisi kolestirolghan qandaq tesir korsitidu?

    Shiker madisi ikki hil bolup, birsi addi shiker (simple carbohydrates, 单糖或碳水化合物), yeni biri qoshma shiker (complesh carbohydrates).

    Addi shiker (simple carbohydrates) aq shiker, qara shiker, qizil shiker we hessellerni oz ichige alidu.

    Qoshma shiker (complex carbohydrates), tatliq yangyu (potatoes), bughday, qonaq qatarliq danliq osumluk, koktat we yelyimishlerdin chiqidighan shiker bolup, kishiler bu hildiki shikerge un tamaqlirini, guruch tamaqlirini, koktatlarni, purchaqlarni we yelyimishlerni istimal qilish arqiliq ige bolidu.

    Sehiye mutihesisliri bizni kundilik inirgiyening 55% din 60% bolghan qismini koshma shikerni istimal qilish arqiliq ige bolushimizgha undeydu. Amirkiliqlar otura hisap bilen kundilik inirgiyening 40% din 50% bolghan qismini qoshma shikerni istimal qilish arqiliq, 20% ni addi shikerni istimal qilish arqiliq ige bolidu.

    Shiker kop yimekliklerni istimal qilsingiz qandiki kolestirolni towenlitishke paydisi bar. Elwette qen kisili bar yoqliqigha diqet qilishingiz kirek.

    Kunduluk beden chiniqturushning qandiki kolestirolning towenlitishke paydisi barmu?

    Kunduluk beden chiniqturush towendiki bir nechche tereptin qandiki kolestirolni towenlitidu.

    Beden chiniqturush paydiliq kolestirol (HDL) ning miqdarini ashurup, ziyanliq kolestirol (LDL) ning miqdarini towenlitidu.
    Beden chiniqturush arqiliq beden ighirlighini towenletkili bolidu, shuning bilen qandiki kolestirolmu towenleydu.
    Beden chiniqturghanda, qan aylinish tizliship, qan tomurdiki qanning uyiwilishidin saqlanghili, yurekni qan aylininsh iqtidarini ashurghuli bolidu.
    Qandiki kolestirolning miqdarini towenlitishning eng yahshi usuli nime?

    Qandiki kolestirolni towenlitishte eng muhimi aldirap ketmeslik, uzun muddetlik pilan bolushi, yimeklik aditini asta asta ozgertish we her waqit diqet qilish we uni adetke aylandurush, kunduluk normal beden chiniqturushqa adetlinish kirek.

    Mayni az istimal qilish, bolupmu toyunghan mayni az istimal qilish yaki istimal qilmasliq kirek. Uning ornigha aqsilni yaki koktatlarni kop istimal qiling. Tuhumning iqida kop miqdarda aqsil bolup, qanche kop istimal qilsingizmu ziyanliq emes. Mayni kop istimal qilghanda yalghuz bedendiki kolestirolni ashurupla qalmastin belkim uchey raki, emchek raki qatarliq bezi rak kisilige giriptar bolush ihtimallighinimu ashurwitidu.
    Kolestirol mol yimekliklerni az istimal qiling yaki istimal qilmang. Tuhumning siriqida, qoy kalining jigiri, ilik, minge qatarliq ichki ezalairida, siriq mayda kop miqdarda kolestirol bolup, bundaq yimekliklerni az istimal qilish kirek yaki istimal qilmasliq kirek.
    Kunduluk turmush adiditin ozgertish, toluq mayliq sut (whole milk) ning ornigha may towen sut (lower fat milk) yaki maysiz sut (fat free milk or skim milk) iqish kirek. Qitiq ichkiningizdimu eng yahshisi towen mayliq yaki maysiz qitiq (fat free yogurt) istimal qilishingiz kirek.
    Qizil goshning yeni qoy kala ghoshining ornigha toha we uchar qanat, su haywanlirining goshini almashturush kirek. Simiz goshning ornigha oruq goshni alamshturishingiz kirek. Goshni qorup yiyishning ornigha kawap qilip yaki suda pushurup yiyish kirek. Goshni qorighanda tekiwidiki may qismi saqlinip qalidu. Goshni kawap qilghanda yaki suda pushurghanda terkiwidiki may qismi chiqip kitidu. Bundaq goshni istimal qilghanda terkiwidiki may qismi qorighan goshke qarighanda az bolidu. Elwette may terkiwi kop bolghan shorpisini ichmeslik kirek.
    Koktat we yelyimishlerni kop istimal qilish kirek.
    Magizindin teyyar yimeklik alghiningizda, yimeklikning terkiwige yahshi diqet qiling. Bolupmu yimekliklerning kolestirol (Cholesterol) we toyunghan may (saturated fat) terkiwige yahshi diqet qiling. Imkan bar maysizlanghan (fat free) yimeklikni iling. Adette maysizlanghan (fat free) yimeklikning may terkiwi 0.5% din towen bolup, bashqa yimekliklerdin qobul qilghan may we kolestirollarni qoshqanda, ihtiyajingizni putunley qanduridu.
    Muhapiq beden chiniqturup, ighirlighingizni konturul qiling. Beden chinqturush choqum uzun muddet dawam qilish kirek. Muhapiq beden chiniqturush kishilerning yash we ten salametlikige asasen ohshimaydighan bolup, yol mingish, asta yuguresh, welisipit minish, su uzush we barliq tenterbiye paliyetlirining hemmisi kolestirolni towenlitishke paydiliq. Muhimi uzun muddet dawamlashturush.

    LikeLike

    Antworten

11. Kundilik Turmushtiki Saghlamliq Sawatliri

    Memet Emin

    Saghlam yimekliklerni istimal qilishqa adetlining. Mayliq gosh, hayman miyi, jigger, borek qatarliq haywanning ichki ezaliri, tuxumning siriqi, qaymaq qatarliq yimekliklerni kop istimal qilmang, bolupmu yishingiz 40 tin ashqanda bundaq yimekliklerni istimal qilishtin tiximu ihtiyat qiling. Chunki bu xildiki yimeklikler terkiwide kop miqtarda kolestirol bar bolup, kolestirolni kop istimal qilghan kishilerning yurek we minge qan tomur kisilige giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu. Adette osumluktin yasalghan yimeklikler haywan mesulatliridin yasalghan yimekliklerge nisbeten saghlam. Oruq gosh simiz goshke nisbeten saghlam. Qush we dingiz haywan goshliridin yasalghan yimeklikler quruqluq haywan goshliridin yasalghan yimekliklerge nisbeten saghlam.
    Beden ighirlighingizni muhapiq konturul qilip, heddidin ziyade semirip kitishning aldini iling.Simizlikni turmush bayashatliqning netijisi dep qaraydighan qarashni ozgerting. Tereqqi qilghan ellerde simiz kishilerning kopunchisi kembigheller yaki mediniyet sewiyesi towen kishiler bolup, ularda mewjut bolghan nurghun kisellikler simizlik bilen biwaste munasiwetlik.
    Usuzluqni yiterlik istimal qiling. Adette adem bedinidiki artuq su maddisi ter we suduk arqiliq beden sirtigha chiqip kitidighan bolup, usuzluqni kop istimal qilghanda bedendiki qalduq we zeherlik maddilar ter we suduk arqiliq waxtida tazlinip bedendin chiqip kitidu, borek we suduk yolida asan tash peyda bolup qalmaydu, suduk yoli yallughigha we bezi kisellerge giriptar bolghanda tiz eslige kilishke paydiliq, tirining ilastikilighini yaxshi saqlighili bolidu.
    Ichimlikni heddidin ziyade qizziq ichmeng. Chay, shorpa yaki suyuq ashni heddidin ziyade qizziq ichishke adetlengen kishilerning qizil ongkech perdisi zehmige uchurap, qizil ongkech rakigha giriptar bolush ihtimalliqi yuqurlaydu. Uyghur Ilidiki Qazaqlar bilen Guwangdongning Shantu digen yiridiki kishiler chayni heddidin ziyade qizziq ichishke adetlengen bolup, bu kishilerning qizil ongkech rakigha giriptar bolush nisbiti bashqa kishilerge nisbeten xilila yuquri.
    Tuzni kop istimal qilmang. Tuz turmushta kem bolsa bolmaydighan muhim madda, biraq adem tuzni normaldin artuq istimal qilghanda, qan bisimi yuqurlap, bezi yurek qan tomur kisilinng kilip chiqishigha sewep bolidu.
    Heddidin ziyade kop haraq ichmeng, shundaqla bashqilarni haraq ichishke zorlimang. Uzun muddet kop miqdarda haraq ichken kishiler jigger qitiwilish, jigger raki, ashqazan kisili, qol titiresh qatarliq kisel yaki aqiwetlerge asan giriptar bolidu.
    Xam yimeklik bolupmu xam gosh bilen pishshiq yimeklikni birge qoymang. Xam yimeklik bolupmu xam goshning terkiwide bezi baktirye yaki kichik qurutlar bar bolup, eger siz xam yimeklikni pishshiq yimeklik bilen arilashtursingiz, bezi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqingiz yuquri bolidu. Yimekliklerning pakiza bolmasliqidin kilip chiqqan bezi kiseller qisqa waqit ichide ipadilinip chiqsimu, biraq yene beziliri uzun waqit otkendin kiyin andin ipadilinip chiqidu. Kopunche kishiler kiyin bolghan u kiselni burunqi u aditi bilen baghlashturmaydu.
    Goshni xalighanche xam yimeng. Bezi dowletlerdiki birqisim kishilerning bezi yimeklik aditining bashqa ellerge kengiyishige egiship, nurghun dowletlerde nurghun kishiler kala goshi, biliq goshi qatarliq goshlerni xam yiyishke bashlidi. Adette xam yeydighan gosh alahide gosh bolup, belguluk salametlik olchimige yetken. Eger siz xalighan goshni xam yisingiz, ichki ezayingizda qurut peyda bolup qalidighan bezi kiselliklerge giriptar bolup qilishingiz mumkin. Mesilen adettiki kala goshi terkiwide kala tasma qurti bar bolup, bundaq goshni xam yigen kishiler uchey kala tasma qurti kisilige asan giriptar bolidu. Bu kisel Uyghur Ilining charwichiliq rayunlirida nahayti kop. Buning asasliq sewibi u kishilerning kala goshini xam yigenlikidin emes, belki xam gosh kesken pichaq bilen pishshiq gosh kisip yigenlikidin bolghan. Adettiki biliq goshide jiger qan shorughuch qurti bar bolup, Junggoning jenubidiki rayunlarda jiger qan shorughuch kisilige giriptar bolghan kishiler nahayti kop.
    Xam gosh bilen pishshiq gosh yimekliklerge ishletken qacha qucha we pichaqlarni oz ara arilashturmang. Xam goshke ishletken qacha qucha we pichaq bilen pishshiq goshke ishletken qacha qucha we pichaqlarni ayrip ishliting, yaki kem digende xam goshke ishletkendin kiyin, yaxshi yuyup tazlap andin pishshiq yimeklikke ishliting. Yuqurda dep otkendek xam gosh terkiwide bolupmu kala goshi terkiwide bir xil qurut bolup, pishiq yimeklikingiz bu hil qurut bilen bulghansa, sizning u quruttin kilip chiqidighan kiselge giriptar bolush ihtimalliqingiz yuquri bolidu.
    Renglik yaltiraq (pilastik) xaltigha yimeklik qachilimang. Renglik yaltiraq xaltining ziyanliq madda terkiwi yuquri bolup, bu maddilarning adem bedinige bolghan ziyini nahayti asta bolidu. Uzun waqit renglik yaltiraq xaltigha qachilanghan pishshiq yimekliklerni istimal qilghanda, bezi asta xaraktirliq kiselge giriptar bolush ihtimalliqi yuquri bolidu. Shunga pishiq yimekliklerni renglik yaltiraq xaltigha qachilashqa herguz bolmaydu. Pishshiq yimekliklerni eng yaxshisi rengsiz yaltiraq xaltigha yaki bashqa saghlam nersilerge qachilang.
    Pul sanighanda qolingizni tilingizgha yaki kalpukingizgha tekkuzmeng. Pul gerche nahayti yaxshi nerse bolsimu, biraq u nahayti meynet nerse. Pul kunige nurghun kishiler bilen uchurashqanlighi uchun, pulda nurghun baktirye we mikiruplar bolidu. Eger pul sanighanda qolingizni tilingizgha yaki kalpukingizgha tekkuzup sanashqa adetlengen bolsingiz, bezi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqingiz yuquri bolidu. Shunga pul sanighanda qolingizni aghzingizgha tekkuzmeng, shundaqla pul sanap bolup eng yaxshisi qolingizni yuyiwiting.
    Hajet qilishtin burun qol yuyushqa adetlining. Adem qolining kisellik baktirye we mikropliri bilen uchurshush pursiti eng kop bolup, bedendiki ezalar ichide eng meynet eza hisaplinidu. Mutleq kop sandiki kishiler hajettin kiyin we tamaqtin burun qol yuyushqa adetlengen bolup, hajettin burun qol yuyidighanlar nahayti az. Jemiyetning tereqqi qilishi we muhitning bulghunishigha egiship, nurghun yingi kiseller tarqalmaqta. Normal ehwal astida kopunche kisellik mikropi yaki baktiryeler ighiz yoli, nepes yoli we chong kichik teret yoli arqiliq adem bedinige yuqudighan bolup, terettin burunmu qol yuyushqa adetlensingiz, kiselning chong kichik teret yoli arqiliq bediningizge kirish ihtimalliqini towenliteleysiz.
    Amal bar tamaka chekmeng, bolupmu oy ichide, eghirayaq ayal yaki bala bar sorunda tamaka chekmeng. Tamaka chikish yalghuz opke rakinila kelturup chiqarmastin belki yurek kisilining qozghulishigha turtke bolidu. Bir ademning tamaka chikishi gerche ozining shehsi ishi bolsimu, biraq uning bashqa kishiler bar sorunda tamaka chikishi, uchigha chiqqan shehsiyetchilik.
    Natonush kishilerning yaki ishenchilik bolmighan kishilerning qolidin tamaka chekmeng.Jemiyette xiroyin qatarliq zeherlik chikimlik sodisining ewji ilishigha egiship, zeherlik chikimlik sodisi bilen shughulliniwatqan bezi kishiler, ozige koplep xiridar tipish uchun, adettiki tamakigha xiroyin arilashturup bashqilargha chekkuzidighan exwallar kunsayin kopeymekte. Eger siz bile bilmey shundaq tamak chikip, zeherlik chikimlikke humar bolup qalsingiz, kiyin kop ziyan tartisiz.
    Quyash nuri bilen muhapiq uchurshung. Hazir kopunche kishiler bolupmu chong sheherlerdiki kishiler tirisining qaridap kitishidin ensirep, quyash nuri bilen muhapiq uchirashmasliqtek ehwallar ighir. Quyash nuri bilen muhapiq uchirashqanda, nurghun kisellerdin saqlanghili bolidu. Elwette hichqandaq qoghdash wastisi qollanmay, quyash nuri bilen heddidin ziyada uchurshushmu ziyanliq.
    Qol tilfuni bilen sozleshkende qol tilfuningizni uzun muddet bir quliqingizda qoyup sozlushushtin saqlining. Qol tilfuni bilen sozleshkende eng yaxshisi uzun muddet sozleshmeng, yaki tilfuningizni ikki quliqingizgha almashturup sozlushung, we yaki qulaqqa silip sozlushidighan anglighuch (headset) arqiliq sozlushung. Bezi dokilatlargha asaslanghanda qol tilfunini uzun muddet bir quliqida qoyup sozleshken kishilerning minge, qulaq osmisige giriptar bolush ihtimalliqi bashqilarningkidin yuquri bolidiken.
    Qalaymiqan we yaki natonush kishiler bilen jinsi munasiwet qilishtin saqlining. Jemiyetning tereqqi qilishigha egiship, kishilerning exlaq pezilet olchimde bezi orgurushler bolmaqta, we shundaqla nurghunlighan jinsi kiseller tarqimaqta. Herxil jinsi yuqumluq kisellerge giriptar bolup, ozingizge we ahilingizge nurghunlighan kongel aghriqi we bexitsizlik ilip kilishtin saqlinish uchun, oz hemrahingizgha sadiq bolup, qalaymiqan kishiler bilen jinsi munasiwet qilishtin saqlining.
    Supiti nachar bolghan yaki saqta girim boyumlirini ishlitishtin saqlining. Supiti towen yaki saqti girim boyumlirining terkiwide ziyanliq madda terkiwi yuquri bolup, bundaq girim boyumlirini uzun muddet ishletkende, bezilirini hetta birla qitim ishletkendimu bezi tire kiselliklirini kelturup chiqirishi mumkin. Beziliri hetta tughmasliq we bezi rak kisellirini kelturup chiqirishi mumkin. Adette bu xildiki girim boyumlirining kopunchisining ekis tesiri nahayti asta bolup, bir nechche yildin birnechche on yilda andin iapdilinip chiqidu.
    Hormun terkiwi bar dora yaki saqliqni saqlash boyumlirini uzun muddet ishlitishtin saqlining. Hormun terkiwi bar dora we yaki saqliqni saqlash boyumlirini uzun muddet ishletkende, bedendiki normal hormun tengpungliqi tesirge uchurap, salametlikingizge tesir qilidu.
    Herqandaq kisellik alamitige sel qarimang. Kopunche kishiler bezi yenggil kisellerge giriptar bolghanda yaxshi bolup kitermen dep waxtida doxturxanigha barmaydu, shuning bilen kiselge waxtida diyagunuz qoyup, waxtida dawalash pursitini qoldin birip qoyidu. Mutleq kop sandiki rak kisilining deslepki mezgilidiki kisel alametliri anche ighir bolmaydighan bolup, u rak kisellerni unumluk dawalshning birdin bir amali, kiselni baldur bayqash. Shunga bolupmu yash 40 ashqan kishilerde korulgen herqandaq alametke herguz sel qarimasliq kirek.
    Osup yitiliwatqan balilargha tebi bolmighan yimeklik we ozuqluq boyumlirini kop bermeng.Hazir putun Zhungguoda kichik balilarning her hil ozuqluq boyumliri nahayti kop bolup, bezilirini kichik balilarning ishtiyini achidu dise, yene bezilirini kichik balilarning boyini osturidu deydu. Bu boyumlar nahayti chong ihtizadi kirim ilip kelgenligi uchun, hem shundaqla hormunning tesiri bilen kichik balilarning ishtiyi yaxshilanghanlighi, we boyi tiz oskenligi uchun, koplep bazar tipiwatidu. Braq emiliyette u boyumlarning mutelq kop qismi saghlamliq olchimge muhapiq emes bolup, balilarning kelgusi normal osup yitilishige nahayti ziyanliq.
    Osup yitiliwatqan balilarning yiterlik uxlishigha kapalet qiling. Hazir nurghunlighan yash ata anilar he dise olturash we toylar bilen aldirash bolup, balilarning ritimliq aram ilishigha we yiterlik uxlishigha kapaletlik qilmaywatidu. Bu balilarning normal osishige ziyanliq.
    Osup yitiliwatqan balilarni siritlargha ilip chiqishqa ehmiyet biring. Osup yitiliwatqan balilar yiterlik quyash nuri bilen uchurshushqa ihtiyajliq bolup, sheherlerde chong bolghan balilarning mutleq kop qisim waxti oy ichide otidu. Eger siz muhapiq waqit chiqirip balliringizni siritlargha ilip chiqip, quyash nuri bilen uchurashturmisingiz, balilar kalsiy kemlik qatarliq kisellerge giriptar bolup, normal osup yitilishige dexli yitishi mumkin.
    Osup yitiliwatqan balingizni yingidin sirlighan oyde yaki hawasi bulghanghan muhitta qoyushtin saqlining. Bezi sirlar adem bedinige ziyanliq bezi puraqlarni chiqiridighan bolup, bu hil puraq gerche alhide ghelite bolmisimu biraq balilarning salamet osup yitilishige tesir qilidu. Hawasi bulghanghan muhit balilarning normal osup yitilishige ziyanliq.
    Posted by Memet Emin at 2:46 PM

    LikeLike

    Antworten

12. Opke Raki (Lung Cancer)

    Dr. Memet Emin

    Opke Raki Digen Qandaq Kisel?

    Opke raki (Lung cancer) diginimiz bir yaki ikki tereptiki opkide mewjud bolghan normalsiz hujeyrilerning konturulsiz kopiyishini korsitidu. Adem bedini adette oxshimighan hujeyrilerdin tuzulgen bolup, hujeyriler normal kopiyish arqiliq kona we olup ketken hujeyrilerning ornini alidu. Yingi hujeyrining peyda bolushi we kona hujeyrining ornini ilishi bedende uzluksiz yuz birip turidu. Adette normal bolmighan hujeyriler bedende anche munche peyda bolup tursimu, biraq bedenning tebbi qoghdunush organliri terpidin derhal yoq qilinidu.

    Rak kisili bolsa, towendiki exwal astida peyda bolidu. Bedenning tebbi qoghdunush organi bu normal bolmighan hujeyrilerning konturulsiz kopiyishini tossup qalalmighanda. Bu normal bolmighan hujeyriler uzluksiz kopiyip we oz ara toplushup osme hasil qilghanda. Bu osmiler dawamliq osup etirapigha kengiyip, xoshna hujeyrilerni zexmige uchuratqanda.
    Gerche kishiler bezi raki peyda qilghuchi ziyanliq madigha uchurashqan haman opkisi ziyangha uchursimu, biraq nurghun yillardin kiyin andin opke rakigha aylinidu.

    Opkining qurulmisi we xizmiti

    Opke kokrekning ong we sol ikki boshlughigha jaylashqan bolup, ong teripi 3 qanat (lobes), sol teripi 2 qanat (lobes), jemi 5 qanattin tuzulgen. Kanay kokrek ichide ikkige bolunidu, bu kanayche (bronchus, 支气管) dep atilidu. Kanayche opkige ichkirlep kirip, nurghun kichik neychilerge we qildam nechilerge bolinidu, bular opke nechiliri (bronchioles, 细支气管) we qildam neychiler (capillary, 毛细支气管) dep atilidu. Qildam neychiler eng axirda opke kopukchiliri (alveoli, 肺泡) bilen tutishidu. Biz nepeslengen hawa nepes yolliri arqiliq opkige kiridu. Hawa opkige kirgendin kiyin, hawa terkiwidiki oksigin hawadin qangha kiridu, qandiki qalduq mada karbon tot oksid (CO2, carbon dioxide, 二氧化碳)qandin opkige kiridu we nepes arqiliq siritqi chiqirwitilidu.

    Opke rakining oxshimighan turliri

    Opke raki peyda bolghan hujeyrining oxshimaslighigha asen, opke rakini chong jehettin ikki turge, kichik jehettin tot turge ayrishqa bolidu.

    Kichik hujeyrilik opke raki (small-cell lung cancer, 小细胞肺癌). Bu xil opke rakining tereqqi qilishi nahayti tiz bolup, etirapqa tarqilishi we kengiyishimu tiz bolidu. Deslepte bayqighanda kopunchi kisel otura we axirqi basquchqa birip qalghanlighi uchun, dawalash unimi anche yaxshi emes.

    Bashqa turdiki hujeyrilik opke raki (non-small-cell lung cancer, 非小细胞肺癌). Bu xildiki opke raki putun opke rakining 80% ni igelleydighan bolup, tereqqi qilishi asta, dawalash unimi nisbeten yaxshi. Bu xildiki opke raki towendiki uch xil turdiki opke rakini oz ichige alidu: qasiraqsiman opke raki (squamous cell carcinoma, 鳞癌), bez opke raki (adenocarcinoma, 腺癌), chong hujeyrilik opke raki (large cell carcinoma, 大细胞肺癌)

    Opke rakining alametliri

    Kopunche opke raki saghlamliq tekshurush uchun tartilghan kokrek rintigin ressimi arqiliq bayqalghan bolup, opke rakining desliwide iniq alametler bolmaydu, uning ustige alametler bolghandu nahayti yengil hem bashqa adettiki kisellerde kop korulidighan alametler bolup, kishilerning anche diqet itiwarini qozghimaydu. Opke raki tereqqi qilip, melum basquchqa barghanda, towendiki alametler korulushke bashlaydu.
    1. Qan tukurush yaki tukurukte qan bolush.
    2. Uzun muddet dawam qilghan yotel (cough, 咳嗽).
    3. Kokrek aghrish.
    4. Nepes qisilish, dimi siqilish.
    5. Opke yallughlinip qilish.
    6. Ushtumtut oruqlap kitish we ighirlighi towenlep kitish.
    7. Ongay hirip qilish. Bu adette kopunche rakla bolidighan alamet bolup, yalghuz opke rakigha tewe emes.

    Opke rakigha munasiwetlik sanliq melumatla

    1. Opke rakining 80% artuqi tamaka chikishtin kilip chiqqan.
    2. Tamakini tashlash arqiliq opke rakigha giriptar bolush xetirini towenletkili bolidu.
    3. Opke raki erlerde kop bolup, erlerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti ayallardin 25% artuq bolidu.
    4. Opke rakigha giriptar bolghuchining aran 15% baldur bayqilidighan bolup, 85% bimar tunji qitim diyagunuz qoyulghanda, rak ala burun etirapqa kengiyip ketken.
    5. Opke rakigha giriptar bolghuchining 5 yil yashash nisbiti 50% etirapida, yeni opke rakigha giriptar bolghuchining aran 50% 5 yil omur koreleydu.

    Qandaq amillar opke rakini kelturup chiqiridu?

    Opke rakini kelturup chiqargha asaliq sewep tamaka chikish bolup hisaplinidu. Tamak chikishning opke rakini kelturup chiqirishtiki asasi sewipi, tamakida rak kelturup chiqiridighan maddining bolghanlighida. Tamaka terkiwidiki bu rak peyda qilghuchi madda rak kelturup chiqarghuchi (carcinogens, 致癌物质) dep atilidighan bolup, opke hujeyrilirini biwaste zexmige uchurtidu. Bu zexmige uchurghan hujeyriler waqitning otushige egiship rakqa aylinidu. Biraq qaysi tamaka chekuchining opke rakigha giriptar bolush nisbitining yuquri bolidighanliqini molcherlesh qiyin. Adette tamaka chekkuchining opke rakigha giriptar bolush ihtimalliqi towendiki amillar bilen munasiwetlik.

    1. Tamaka chekkuchining tamaka chikishni bashlighan yishi.
    2. Tamaka chikish tarixining uzun qisqalighi.
    3. Kunda chikidighan tamaka sanining az kopligi. Bashqilar chekken tamakining isimu, kishilerning opke rakigha giriptar bolush xetirini ashurwitishi mumkin. Tamakidin bashqa yene bezi seweplermu kishilerning opke rakigha giriptar bolush nisbitini ashurwitishi mumkin. Eger tamak chekkuchi tengla waqitta bu seweplerge duch kelse, ularning opke rakigha giriptar bolush nisbiti tiximu yuquri bolidu.

    U sewepler towendikiche:

    1. Xizmet we her xil sewepler tupeylidin tash paxta (asbestos, 石棉), komur we komur mesulatliri (coal products), (vinyl chloride, 乙烯氯), (nickel chromate, 铬酸镍), (arsenic, 砷, 砒霜), (chloromethyl ethers, 氯甲醚) qatarliq rak peyda qilghuchi madda (cancer-causing agents, 致癌物质) bilen biwaste uchurshush.
    2. Xizmet, dawalash we her xil sewepler tupeylidin radiyaktipliq nur bilen uchurshush, mesilen kop qitim ritiginge chuchush, bezi kiseller tupeylidin radiyaktipliq nur bilen dawalash ilip birish qatarliqlar.
    3. Radon gazi (Radon gas, 氡气) bilen uchurshush. Radon gazi adette bezi ongkurlerde, gharlarda we tupiraqta bolidighan bolup, bu gaz bilen uchurashqanda opkide zexme peyda qilishi mumkin.

    Uyghur Rayunidki opke rakigha giriptar bolghuchilarning tiz surette kopiyishige sewep bolghan amillar.

    1. Tamaka chekkuchilarning kunsayin iship birishi. Hemmeylenge ayan bolghunidek putun jemiyette bir xil gelite munasiwet usuli omumlashqan we kunsayin ewji alghan bolup, kishiler natonush birsi bilen tonushmaqchi bolsa yaki birer ishni bijirmekchi bolghanda, aldi bilen qarshi terepke tamaka sunidu. Her qandaq ish tamaka bilen bashlinidu. Eger tamaka chekmisingiz qarshi terepni ret qilghan boliz, ademigerchilik we sorundarchilighiz bolmighan bolidu digendek koz qarashlar. Bu xil gelite exwal tamaka chekkuchilerning kunsayin kopiyishige turtke bomaqta.
    2. Tamaka chekkuchilerning tiximu yashlishishi. Zhungguoda yash osmurlerge tamaka sitip birish toghursida mukemmel qanuni tuzum bolmighachqa, we ata anilarning bu mesilige ehmiyet birishi yiterlik bolmighachqa, yash osmuler arisidiki tamaka chekkuchiler kopeymekte.
    3. Tamaka chekish rayunlirining muhapiq cheklenmesligide, yeni buninggha munasiwetlik qanuni tuzumning kem bolushida. Uyghur arisida olturash, toy tukun qatarliq sorunlarda tamak chikish nahayti omumlashqan bolup, bu sorunlarning hawa almashturush uskunliri toluq emes, yaki dahirsi kichik. Putun muhit is tutek bilen qaplanghan bolup, bu sorunda olturghanlarning meyli tamaka chekkini bolsun yaki chekmigini bolsun, oxshashla ziyangha uchiraydighan exwal ighir.
    4. Hawaning bulghunushi. Saetning terqqi qilishigha egiship, saet exletlirining kopiyishi we buning unumluk chare tebirlerning qollanmaslighi yaki qolghan chare tebbirelrning unumluk bolmaslighi.
    5. Ixtizatning tereqqi qilishigha egiship, mashina sitiwalghuchilarning kopiyishi, kishilerning en enwi qatnash qorali bolghan welisipit we harwilarni ishlitishtin, mashinini qatnash qorali qilishqa tereqqi qilishi, we uning nisbitining kunsayin artip birishi. Buningha nisbeten qanun tuzumning bolmaslighi we unumluq chare tebbirlerni qollanmaslighi.
    6. Ishlepchiqirish kuchlirining tereqqi qilishigha egiship, dixanlarning ishsizlinishi we koplep sheherge kochup kirishi, sheher ahalisining zichlighining iship birishi, we shu seweptin qishta issinish uchun ishletken komer we uning ajirtip chiqarghan isining kopiyishi.
    7. Kishilerning oylirini layaqetlik bolmighan matiryallar bilen bizishi, yeni ishletken xam matiryallar tekiwidiki ziyanliq maddilarning olchemdin iship kitishi, yaki erzan dep bezi olchemge toshmighan matiryallar bilen oyini bizishi.
    8. Sheher alisining iship birishigha egiship, binalarning kopiyishi we zichlighining ishishi, hawa almashturush estelirining yiterlik bolmaslighi.
    9. Radiyaktiplik nurning tesiri. Kishilerning radiyaktipliq nur bilen uchurshush pursitining kop bolushi, doxturxanilarda rintiginning omumlishishi we kishilerning ritin arqiliq tekshurush, radiyaktipliq nur bilen dawalinish pursitining kopiyishi.
    10. Turmushning ritimsiz, tiz we jiddilik bolushi. Kishilerning koplep rohi bisimgha uchurshishi.

    Qandaq qilghanda opke rakining aldini alghili bolidu?

    Opke rakigha giriptar bolushtin saqlinish yaki opke rakigha giriptar bolush ihtimalini towenlitish uchun towendikilerge diqit qilish kirek.

    1. Tamaka chekmislik, yaki tamakini tashlash kirek.
    2. Oz ara tamaka sunidighan, we bashqilarni tamaka chikishke zorlaydighan nachar adetlerni ozgertish kirek
    3. Yash osmurlerge terbiyeni kuchaytish, ulargha tamakining ziyinini cheshendurush, shundaqla munasiwetlik qanun tuzup arqiliq yash osmurlerning tama chikishini qattiq tosush kirek.
    4. Oy ichide, yaki hawa almashturush uskunliri toluq bolmighan muhitta tamake chekmeslik kirek.
    5. Eghirayaq ayal we yishigha toshmighan sorunlarda tamaka chekmeslik kirek.
    6. Oy yasighan ishletken matiryalgha diqet qilish, oyning hawa almasturush uskunlirini yaxshilash kirek.
    7. Muhitni asirash, hawaning ighir bulghunushidin saqlinish, yaki bulghanghan muhitta uzun turmasliq kirek.
    8. Radiyaktipliq bulghanghan rayundin yiraq turush, kop miqdarda rintigini nuri bilen uchurshushtin saqlinish kirek.
    9. Turmush ritimliq bolush, keypiyatini yaxshi turush, xizmet we turmush jiddichiligidin imkan saqlinish kirek.
    10. Munasiwetlik orunlar we hokumet organliri zawut salghanda, imkan bar sheher sirtigha, yaki olturaq ahale az jaygha silish kirek. Sanaet rayuni bilen olturaq rayunni putunley ayriwitish kirek.

    Opke rakigha qandaq diyagunuz qoyulidu?

    Opke raki bilen gumanlanghan kishiler yaki ozide opke rakida bolidighan bezi alametler korulgen kishiler towendiki tekshurushlerni ilip birish kirek.

    1. Kokrekni rintigin resimige tartish (Chest x-ray)
    2. CT we MRI arqiliq opkini resimge ilish.
    3. Tukurukni tekshurush (Sputum test).
    4. Opke toqulmilirining kisellik exwalini tekshurush (Biopsy, 活组织检查)
    5. Yingne arqiliq bir qisim opke toqulmilirini ilip tekshurush (Needle aspiration)
    6. Kanayche eyniki erqiliq tekshurush (Bronchoscopy, 支气管镜检查).

    Opke rakini dawalash

    1. Ximiyelik dawalash yene dora bilen dawalash (Chemotherapy, 化疗).
    2. Radiyaktipliq nur bilen dawalash (Radiation therapy, 放疗).
    3. Opiratsiye qilip dawalash (Surgery, 手术治疗). Opiratsiye adette opke rakining ornigha we chong kichikligige asasen kisip iliwitidighan opkining dahirsimu oxshash bolmaydu. Adette uch xil opiratsiye omumlashqan bolup, ular opke qanitining bir qismini qisiwitish (wedge resection, 楔形切除术), opke qanitini qisiwitish (lobectomy, 肺叶切除术) we bir tereptiki opkuni ptunley kisip iliwitish (pneumonectomy, 肺切除术) din ibaret.
    4. Nur bilen dawalash (Photodynamic therapy, 光疗)
    5. Imiyuntluq dawalash (Immunotherapy, 免疫疗法)
    Posted by Memet Emin at 11:28 AM

    LikeLike

    Antworten

13. BALA YATQU BOYUN RAKI (CERVICAL CANCER)

    DR. MEMET EMIN

    Bala yatqu boyun raki (Cervical cancer, 子宫颈癌) diginimiz ayallarning bala yatqusining towen teripide bolidighan bir xil rak kisili bolup, bala yatquning towenki qismini tuzguchi hujeyrilerning normalsiz kopishi netijiside peyda bolidu. Bala yatqu boyun raki bolsa Uyghur ayalliri ichide kop uchiraydighan raklarning biri.

    Bala yatqu boyun raki towendiki bir nechche turge bolinidu.

    1. Qasiraqsiman Hujeyre Raki (Squamous cell carcinoma, 鳞状细胞癌) eng kop uchiraydighan bala yatqu boyun raki bolup, putun bala yatqu boyun rakining 85~90%ni igelleydu. 2. Bez Raki (Adenocarcinoma, 腺癌) putun bala yatqu boyun rakining aran 10%ni igelleydighan bolup, tiz tereqqi qilidighan, dawalash unimi anche yahshi bolmighan rak hisaplinidu. 3. Arilashma Raki yuqarqi ikki hil rakning arilashmisini korsitidu.

    Bala yatqu boyun rakigha munasiwetlik sanliq melumatlar

    1. Bala yatqu boyun raki ayallarning jinsi ezasida bolidighan raklarning ichide ikkinji orunda turidighan bolup, ayallarda bolidighan barliq rak kisilining 6% igelleydu.bimarning hayti shunche uzun bolushi mumkin.

    2. Bala yatqu boyun raki eger baldur bayqalsa we waxtida dawalansa, bimarning 5 yil omur korush nisbiti 91% etirapida bolidu.

    3. Bala yatqu boyun rakigha giriptar bolghanlarning mushu rak kisili tupeylidin olup kitish nisbiti 1955-yilidin 1992-yilighiche bolghan 37 yil ichide 74% towenligen bolup, her yili 2% din dawamliq towenlimekte.

    4. Bala yatqu suyuqliqini tekshurushning (pap test, 分泌物涂片检查) omumlishishigha egiship, bala yatqu boyun raki bilen olup kitish nisbiti towenlimekte. Bu hil tekshurush arqiliq bala yatqu boyun rakini nahayti baldur bayqighili bolidighan bolup, bimarning putunley saqiyip kitishide nahayti zor ehmiyetke ige.

    Qandaq ayallar bala yatqu boyun rakigha asan giriptar bolidu?

    1. Bala yatqu boyun raki adette 50 yashtin 55 yashqiche bolghan ayallarda kop uchiraydu.

    2. 15 yashtin towen bolghan qizlar adette bala yatqu boyun rakigha giriptar bolmaydu. Bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush hetiri deslepki 30 yashlardin bashlap bashlinidighan bolup, kiyinki 10 yilda tereqqi qilidu.

    3. Sheherde yashaydighan ayallar yaki nopusi az bolghan millet ayallirining bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti bashqa ayallarningkidin yuquri bolidu.

    4. Amirkida Vitnamliq ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti eng yuquri.

    5. Amirkida Ispan tilida sozleydighanlar, Indiyanlar we Qara tenliklerning bala yatqu boyun rakigha ige bolush nisbiti bashqa aq tenliklerge nisbeten yuquri bolidu.

    6. Uyghur ayallirining bu kiselge giriptar bolush nisbiti Junggodiki bashqa milletlerge nisbeten yuquri.

    Qandaq amillar bala yatqu boyun rakini kelturup chiqiridu?

    Bala yatqu boyun rakini kelturup chiqarghan sewep gerche nahayti iniq bolmisimu, biraq towendiki bezi amillar bala yatqu boyun rakining peyda bolushida belguluk tesir korsutup, ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbitini ashurwitidu.

    1. Insanlarning papilloma virusi (Human papillomavirus, 人乳头状瘤病毒) dep atilidighan bir hil virus bilen yuqumlinish. Ayallar bu hil virus bilen yuqumlanghanda, hujeyriler normalsiz kopiyip, jinsi ezada yara peyda qilidu, shuning bilen bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti hessilep ashidu.

    2. Jinsi munasiwet aditi normal bolmighan ayallar, yeni kop er bilen jinsi munasiwet qilidighan ayallar, 18 yashtin burun jinsi munasiwet qilghan ayallar.

    3. Eger bir ayal, bala yatqu boyun raki bar ayal bilen jinsi munasiwet qilghan er bilen jinsi munasiwet qilsa, bundaq ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    4. Uzun muddet tamaka chekken ayallar. Tamaka chekken ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti tamaka chekmigen ayallargha nisbeten ikki hesse artuq bolidu.

    5. Kiselge taqabil turush kuchi towen bolghan ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    6. Tughutni konturul qilish doriliri yaki hormun dorilirini istimal qilghan ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    7. Opiratsiye we yaki dora arqiliq kop qitim bala alduriwetken ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    8. Qayta qayta jinsi eza yallughigha giriptar bolghan ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    9. Kop bala tughqan yaki 18 yashtin burun bala tughqan ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    10. Himiyelik dora we dihhanchiliq doriliri bilen kop uchurashqan ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    11. AIDS kisilige giriptar bolghan ayallarning bala yatqu boyun rakigha giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.

    Bala yatqu boyun rakining qandaq alametliri bar?

    1. Bala yatqu boyun rakining deslepki mezgilide kop alametler korulmeydu. Bala yatqu boyun raki melum basquchqa kelgende towendiki alametler ilgiri kiyin bolup ipadilinip chiqishqa bashlaydu.

    2. Jinsi ezadin normalsiz qan iqish. Adette jinsi ezadin normalsiz qan iqish hiyizdin kiyin yaki ikki qitimliq hiyizning ariliqida yaki tekshurushtin kiyin yuz biridighan bolup, bala yatqu boyun rakidin bashqa kiselliklerdimu korilidu.

    3. Hiyiz kop we uzun kilish, hiyiz tohtap birnechche yildin kiyin qayta hiyiz kilish. Ayallar bala yatqu boyun rakigha giriptar bolghanda, hiyiz burunqidin kop hem uzun kilidu.

    4. Jinsi eza suyuqliqi puraqliq yaki normalsiz bolush.

    5. Das songek yaki jinsi eza aghrish.

    Bala yatqu boyun rakining aldini alghili bolamdu?

    Bala yatqu boyun rakigha giriptar bolushning aldini ilishta eng mohim bolghini shuki bala yatqu boyun rakini kelturup chiqirishqa sewepchi bolghan yuqarqi herqandaq amillardin amal bar saqlinish, shundaqla bala yatqu boyun raki peyda bolushning aldida bolidighan kisellikni baldur bayqap, uni wahtida dawalashtin ibaret. Bala yatqu boyun raki peyda bolushning aldida bolidighan kisellikni baldur bayqash uchun dawamliq ayallar bolumi dohturigha korunush, qerelik salametlik tekshurtup turush kirek.

    Bala yatqu boyun rakigha qandaq diyagunuz qoyush kirek?

    Bala yatqu boyun rakigha baldur diyagunuz qoyushta, asasliqi dahimliq salametlik tekshurushke tayinish kirek.

    1. Jinsi eza suyuqliqini tekshurush (Pap test or pap smear, 分泌物涂片检查). Bu tekshurush arqiliq 95% bala yatqu boyun rakining aldida bolidighan kiselge we bala yatqu boyun rakining deslepki mezigilige iniq diyagunuz qoyghuli bolidu.

    2. Bala yatqu eyniki (Speculoscopy, 子宫镜) arqiliq tekshurush.

    3. Jinsi eza eyniki (Colposcopy, 阴道镜) arqiliq tekshurush.

    4. Jinsi eza eyniki bilen korup turup, kisel jaydin toqulma ilip tekshurush (Coloposcopic-Directed Biopsy, 经阴道镜活检)

    5. Kisel osmini kisip ilip tekshurush (Biopsy, 病理活检).

    6. Bala yatquning chiqish ighizini resimge ilip tekshurush (Cervicography, 子宫颈像)

    7. CT we MRI arqiliq tekshurush.

    Bala yatqu boyun rakini dawalash.

    1. Opiratsiye qilip bala yatquni kisip iliwitish, hazirche eng unumluk dawalash usuli hisaplinidu.

    2. Radiyaktipliq nur bilen dawalash. Bu hil dawalash adette opiratsiye qilish wahti otup ketken kisellerge, yaki opiratsiye qilishqa berdashliq birelmeydighan kisellerge yaki opiratsiyedin kiyin qayta qozghalghan kisellerge yaki opiratsiyedin kiyin opiratsiyening unimini tihimu yuquri kotermekchi bolghan kisellerge ishlitilidu.

    3.Himiyelik dora arqiliq dawalash. Bu dawalashmu opiratsiye qilish pursiti bolmighan kisellerge qollinilidu, yaki opiratsiyening unimini yuquri koturush uchun yaki qayta qozghiliwilishning aldini ilish uchun qollinilidu.

    Posted by Memet Emin at 11:41 AM

    LikeLike

    Antworten

14. Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili

    (Stroke)

    Dr. Memet Emin

    Kirish soz

    Amirkida ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar tehminen 4 miliyun etirapida bolup, her yili tehminen 500000 Amirkiliq ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolidu. Uyghurlar arisida bu kiselge giriptar bolghanlarning sanliq melumati gerche anche iniq bolmisimu, biraq mining bilishimche nisbet boyiche eyitqanda Amirkidin herguz towen emes. Uyghurlar arisida her yili nurghun kishiler mushu kisel tupeylidin miyip bolup orun tutup yitip qiliwatidu we yaki hayatidin ariliwatidu. Eger chetelde we yaki yaqa yurutlarda turiwatqan qirindashlarning ata anisi eger bu kiselge giriptar bolup, miyip bolup orun tutup yitip qalsa yaki hayati hewep astida qalsa, perzent bolghan herqaysimiz her hil sewepler tupeylidin wetenge qaytip, ata animizning halidin hewer alalmasliqimiz mumkin, shunga shundaq kilishmeslikning ata animizda ushtumtut yuz birip qilishtin saqlinish uchun az tola yardimi bolup qalar digen mehsette, bu maqalini yizip wetendashlargha sundum.

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili digen qandaq kisel?

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke, brain attack 中风, 脑血管意外) adette mingining bir qismidiki qan aylinish tosalghugha uchurash tupeylidin kilip chiqqan bir hil kisellik. Ademning mingisining qan aylinishi tosullup qalghanda, minge hujeyliri oksigin we kireklik ozuqluqqa irishelmeydu, shuning bilen bir qisim minge olushke bashlaydu.
    Bir qisim mingining yaki mingining bir qismining olushi sozliyelmeslik, kozi kormeslik yaki kozi ghuwalishish, herkiti tosalghugha uchirash yaki qol puti maghdursizliq, palaj bolup qilish qatarliq ehwallarni, hetta olup kitishni kelturup chiqiridu. Bu ehwallarning eghirliq derijisi, turi we dahirsi zehmige uchurghan mingining ornigha we dahirsige baghliq bolidu.
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke, brain attack) kilip chiqish sewibige asasen ikki chong turge ayrilidu.
    Minge qan tomuri tosulup qilip mingige qan yitishmesliktin kilip chiqqan minge qansizlinip olush kisili (cerebral infarction，脑梗塞).
    Minge ichide qan chiqishidin kilip chiqqan mingige qan chushush kisili (intracerebral hemorrhage，脑内出血).
    Bezi kishilerde bezi aldinqi alametler korulidu, bu bu kishining yiqin kelguside ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) ge giriptar bolushining bishariti hisaplinidu. Bu alametler adette mingige waqitliq qan yitishmeslik (transient ischemic attack or TIA, 短暂性脑缺血) yaki yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke，微型脑梗塞) dep atilidu. Mingige waqitliq qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan bu alametler adette bir nechche minut dawap qilidighan bolup, hichqandaq miyipliqni kelturup chiqarmaydu.
    Nurghun ehwallarda, ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) bedenning birla teripige yeni ong teripige yaki sol teripige tesir korsutidu. Eger mingige qan yitishmeslik ong mingide yuz bergen bolsa, bedenning sol teripi tesirge uchiraydu. Eger mingige qan yitishmeslik sol mingide yuz bergen bolsa, bedenning ong teripi tesirge uchiraydu.

    Minge qan tomuri tosulup qilishtin kilip chiqqan minge qansizlinip olush kisili (cerebral infarction).

    Normal qan iqimi
    Tehminen 85% ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) mingige qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan bolup, mingini qan bilen teminleydighan qizil qan tomuri tosulup qalghanda mingige qan yitishmeydu, shuning bilen shu qan yitishmigen dahirdiki mingining olushini (cerebral infarction) kelturup chiqiridu. Minge qan tomurining tosulup qilishini minge qan tomuridiki uyushup qalghan qan yaki bedenning bashqa qismida uyushup qalghan qanning qan iqimigha egiship mingige kilishi kelturup chiqiridu. Eger uyushup qalghan minge qan tomurining her qandaq yiride turup qalsa, minge qan tomuri tosulup, mingige qan yitishmeslik we qan yitishmigen mingining olushini kelturup chiqiridu. Qanning uyushup qilishi adette qandiki kolestirol iship kitish sewibidin kilip chiqqan qan tomu qitiwilish kisili barlarda kop uchuraydu. Yeni qandiki kolestirol yuqurlap ketkende, ihtiyajdin iship ketken kolestirol, qan tomur timigha olturshup, qan tomurni taraytiwitidu, hemde qan tomurning ilastikiliqi towenlep kitidu. Netijide qan iqimi astilap, mingige qan yitishmeslik ehwali kilip chiqidu. Bu hildiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili Uyghurlar arisida eng kop uchuraydu.
    Qan tomurning tosulup qilishini bedenning bashqa jayliridin qangha egiship iqip kelgen bezi ushshaq toqulmilar kelturup chiqirshimu mumkin.
    Mingige qan chushush kisili (intracerebral hemorrhage).

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining qalghan 15% mingini qan bilen teminleydighan qan tomurning yirilip kitip, minge ichide qan chiqish sewibidin kilip chiqidu. Qan tomurning yirilip kitishi adette minge qan tomur osmisi (aneurism, 动脉瘤) barlarda yaki minge qan tomuri normal bolmighan kishilerde kop uchuraydu.

    Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) Digen Nime?

    Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) diginimiz mingige waqitliq qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan we bir nechche minut dawap qilghan kozi torlushush, bishi qiyish, ushtumtut yiqilip chuchush, puti yaki qolini midirlitalmasliq, gep qilalmasliq qatarliq alametlerni kozde tutidighan bolup, adette hichqandaq miyipliqni kelturup chiqarmaydu.

    Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) adette uyushup qalghan qan melum minge qan tomurini waqitliq tosup qilishi sewibidin kilip chiqidu. Yeni bu uyushup qalghan qan yingidin peyda bolghan we tihi toluq qitiship ketmigen bolghachqa, qan tomurning waqitliq tosulup qilishini kelturup chiqarghan bolsimu, biraq arqidinla iqip kelgen qan teripidin qayta irip tashlinidu, shuning bilen bu qan tomur qaytidin ichilip kitidu.

    Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) de korilidighan yuqarqi alametler nahayti muhim agahlandurush bolup, u yiqin kelguside tihimu ighir bolghan ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili peyda bolidighanliqidin direk biridu. Herqan kishi bolupmu yishi 50 din ashqan kishilerde yuqarqi alametler korulse, herguzmu sel qarashqa bolmaydu.

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining deslepki alametliri

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining deslepki mezgilide towendikidek alametler korulidu.
    Yuzi, qoli we putining bir teripi (ong teripi yaki sol teripi) ushtumtut qolushush.
    Bir kozi ushtumtut ghuwalishi yaki korelmeslik.
    Ushtumtut sozliyelmeslik yaki aghzi gepke kelmeslik.
    Ushtumtut sewepsiz bishining bir teripi qattiq aghrish.
    Ushtumtut sewepsiz bishi qiyish we hushidin kitish.

    Mingining Hizmet Tehsimat Ehwali

    Adem mingisi nahayti murekkep organ bolup, gerche putun bedenning nahayti kichik bir qismini igellisimu, biraq putun bedendiki qanning 25% din behriman bolidu.

    Ong qolini ishlitishke adetlengen kishining sol mingisi asasliq orunni igelleydu. Sol qolini ishlitishke adetlengen kishilerning tehminen 90% ning ong mingisi asasliq orunni igelleydu. Normal ehwalda ong minge muzika, guzel senet, matimatika, este saqlash, anglash, korush we herket qatarliq wezipilerni oteydu. Sol minge yizish, oqush, sozlesh, chuchunush, tepekkur qilish, este saqlash, anglash, korush we herket qilish qatarliq wezipilerni oteydu.

    Qandaq amillar ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilini kelturup chiqiridu?

    Herqandaq kishining ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bolsimu, biraq bezi kishilerde bolidighan bezi amillar bu kishilerning bu kiselge giriptar bolush ihtimallighini ashurwitidu. Bezi amillardin saqlanghili bolidu, yene bezi amillardin saqlanghili bolmaydu.
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan hemde saqlanghili bolmaydighan amillar:
    Yash; kishiler yashanghanda bu kiselge giriptar bolush ihtimalliqi yuquri bolidu.
    Jinsi; Erler ayallargha nisbeten bu kiselge asan giriptar bolidu.
    Irqi we milliti; qara tenliklerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti aq tenliklerdin yuquri bolidu. Uyghurlarning bu kiselge giriptar bolush nisbiti Hittaylardin yuquri bolidu.
    Qen kisili; qen kisili bar kishilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
    Bishining bir teripi aghrish kisili (migraine headaches, 偏头痛) barlar.
    Burun bir qitim ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar.
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan hemde saqlanghili bolidighan amillar:
    Yuquri qan bisimi. Dora yep qan bisimini konturul qilghanda, ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolidu.
    Qisqa muddetlik mingige qan yitishmeslik. Bu seweptin kilip chiqqan herqandaq alametke sel qarimasliq kirek.
    Minge qan tomur osmisi
    Simizlik, herketni az qilish we tamqni kop yiyish.
    Qandiki kolestirol yuquri bolush
    Heddidin ziyade kop haraq ichish
    Tamak chikish
    Yurek qan tomur kisili, misalen qizil qan tomur qitiwilish kisili (artherosclerosis, 动脉硬化) qanning uyushup qilishini kelturup chiqiridighan bolup, bu kisel bar kishilermu ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige asan giriptar bolidu.
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilini qandaq bir terep qilish kirek?

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili meyli yenggil tiptiki bolsun, meyli eghir tiptikisi bolsun, hemmisi jiddi kisellikler turige kiridighan bolup, bu kiselge giriptar bolghan adem, shu haman derhal jiddi bolumge korunishi kirek.

    Kiselning peyda bolghan ornini we sewibini derhal iniqlash dawalashta bekla muhim bolup, qan tomurning tosulap qilish sewibidin kilip chiqqan kisellik bilen mingide qan chiqish sewibidin kilip chiqqan kisellikni dawalash usuli putunley ohshimaydu. Eger kisellik minge qan tomurning uyushup qalghan qan teripidin tosulup qilishi sewibidin kilip chiqqan bolsa, derhal qan uyutidighan dora ishletse, bolupmu deslepki 3 saet ichide dawalash ilip barsa, bimarning hayatini saqlap qalghili we miyip bolup qilishning aldini alghili bolidu. Eng muhim mesile tiz diyagunuz qoyup, tiz dawalashta. Dawalash ilip barghan waqit qanche kiyinge surulgensi, unimi shunche nachar bolidu.

    Shunga bu kiselge giriptar bolghanda derhal dohturgha birish bekla muhim.
    Eger kisellik minge qan tumurini yirilip kitishi tupeylidin, mingide qan chiqish kelturup chiqarghan bolsa, qan tohtidighan we mingining suluq ishship kitishning aldini alidighan dora ishletse bolidu. Eger diyagunuz hata bolup qilip, qanni uyutidighan dora ishletse, qan chiqishni tihimu tizlitip, bimarni olum girdawigha baldurraq ilip birishi mumkin. SHunga bu kiselning sewibini iniqlash dawalsh uchun bekla muhim. Adette CT yaki MRI qatarliq eswaplar bilen tekshurush arqiliq bu kiselning qaysi seweptin kilip chiqqanlighini iniqlash anche qiyin emes. Uning ustige wetende nahiye derijiliktin yuquri dohturhanilarning hemmiside CT bar.

    Undin bashqa opiratsiye qilish arqiliq, qan tomurni tosiwalghan uyushup qalghan qanni iliwitish, mingige chushken qanni tazlap, mingining bisimini towenlitish qatarliq dawalash usulliri bolup, bu dawalash usulliri sharahit we tehnikining cheklimisige uchuraydu.

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili bolghandin kiyin qandaq aqiwetler yuz biridu?

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili ohshimighan kishilerde ohshimighan aqiwetlerni kelturup chiqirishi mumkin. Bezi kishiler toluq eslige kilishi mumkin, bezi kishiler ohshimighan derijide miyip bolushi hetta olup kitishimu mumkin.

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilidin kiyin kilip chiqidighan aqiwetler:
    Sozliyelmeslik we gep sozi iniq bolmasliq.
    Kozi kormeslik yaki kozining korush derijisi towenlep kitish.
    Esini yoqutup qoyush yaki este saqlash qiyin bolush.
    Diqitini bir yerge yighalmasliq
    Bir teripi palaj bolush yaki bir tereptiki put qoli maghdursiz bolush.
    Tengpungluqni yoqutush, yaki tengpungluqni saqlash qiyin bolush.
    Bedini boshap kitish yaki qitip qilish.
    Tirining sezgurligi iship kitish yaki towenlep kitish.
    Sewpsiz bedenliri aghrish.
    Chong kichik teretni konturul qilalmasliq yaki chong kichik teret qilish qiyin bolush.
    Eghizi bir terepke maymaq bolup qilish.
    Tamaq yiyish yaki tamaqni yutush qiyinlishish
    Keypiyati we haraktiri ozgurep kitish
    Kishiler bilen munasiwet qilalmasliq yaki bashqilardin asan hapa bolup qilish.
    Olup kitish
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilidin kiyin eslige kilish
    Kishiler Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghandin kiyin eger wahtida we muhapiq dawalansa ohshimighan derijide eslige kilidu. Deslepki 3 ay ichide eslige kilish eng tiz bolidu, biraq eslige kilish 6 aydin 1 yilghiche dawam qilidu. Nurghun kishiler bir yildin kiyin andin eslige kilidu. SHunga eslige kilishke bolghan ishenchini boshashturmasliq, umutluk bolush kirek.
    Bu kiselge giriptar bolghanlarning eslige kilish derijisi ohshash bolmaydu. Kishilerning addi we eng iptidayi qabiliyiti baldur eslige kilidu. Eslige kilish tertiwi adette towendikiche bolidu:
    Aldi bilen olturghandiki we ornidin turghandiki tengpungluqi.
    Andin ornidin turush
    Andin mingish
    Adette putining herkiti qolining herkitidin burun eslige kilidu.
    Bu kiselning eslige kilish jeryanida, kiselge kichik baligha her hil nersilerni ugetkendek ugutush, kiselni umutsizlendurmeslik, righbetlendurush, kemsitmeslik nahayti muhim bolup, ahilisidikilerning nahayti taqetlik bolushi bimarning toluq eslige kilishide nahayti muhim.

    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolamdu?
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining aldini ilishning eng yahshi usuli heterlik amillrani towenlitip salametlikingizni yahshilashtin ibaret. Undaqta siz towendikilerge diqet qiling:
    Qandiki kolestirolni towenliting.
    Eger tamaka chikidighan bolsingiz, tamakini tashlang.
    Hedidin ziyade kop haraq ichmeng.
    Eghirliqingizni konturul qiling.
    Muhapiq herket qiling we beden chiniqturung.
    Aqsil we vitamin kop, may az bolghan saghlam yimekliklerni istimal qiling. Mayliq goshlerni we qorima tamqlarni az yeng yaki yimeng. Uning ornigha biliq qatarliq dingiz mesulatlirini we koktat, yelyimishlerni istimal qiling.
    Eger yurek qan tomur kisilingiz bolsa wahtida dawaliting.
    Qen kisilingiz bolsa yahshi konturul qiling.
    Qan bisimingiz yuquri bolsa, dorini uzuldurmey yep, yahshi konturul qiling.
    Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining herqandaq aldinqi alametlirige sel qarimang.
    Aspilin (Aspirin) ni uzun muddet normal istimal qiling.
    Vitamin E ni uzun muddet normal istimal qiling.
    Posted by Memet Emin at 1:34 PM

    LikeLike

    Antworten

15. Simizlik bilen munasiwetlik kisellikler
    Simizlik bilen munasiwetlik kisellikler

    Dr. Memet Emin

    Hazirqi zaman tibbi ilimining ispatlishiche adem bedinidiki nurghun kiseller simizlik bilen biwaste we wastiliq munasiwetlik bolup, simiz kishilerning kopiyishi we simizlik sewibidin kilip chiqan kisellikler nurghun mutixesislerning diqitini qozghimaqta.

    Undaqta simizlikning olchimi nime? Beden eghirlighi qanchilik bolghanda simiz bolghan bolidu? Kishilerning beden ighirlighi kishilerning jinsi perqi we igizligi bilen biwaste munasiwetlik bolup erlerning ighirlighi ayallargha nisbeten sel ighir bolidu. Erlerning santimitir arqiliq ipadilengen boy igizligidin 105 ni iliwitish arqiliq erlerning olchemlik ighirlighini hisaplap chiqqili bolidu. Ayallarning santimitir arqiliq ipadilengen boy igizligidin 110 ni iliwitish arqiliq, ayallarning olchemlik ighirlighini hisaplap chiqqili bolidu. Adette meyli er yaki ayal bolsun, ighirlighi olchemlik ighirlighidin 15~20% din artuq bolsa simiz bolghan bolidu.

    Misalen igizligi 175cm kilidighan bir erning olchemlik ighirlighi 70kg (175-105), ayalning olchemlik ighirlighi 65kg (175-110) bolup, eger erning ighirlighi tehminen 60kg bilen 80kg ariliqida, ayalning eghirlighi 55kg bilen 75kg ariliqida bolsa normal bolghan bolidu. Eger erning ighirlighi 80kg din, ayalning ighirlighi 75kg din iship ketken bolsa simiz bolghan bolidu.

    Towendki kiselliklerning simizlik bilen biwaste yaki wastiliq munasiwetlik ikenligi ispatlanmaqta.

    1-Tajisiman yurek qan tomur kisili (Coronary Artery Disease)

    2-Qizil qan tomur qitishiwilish (Arteriosclerosis)

    3-Yuquri qan bisimi (High blood pressure)

    4-Minge qan tomur kisili (stroke)

    5-Dyiabit kisili (Type 2 diabetes)

    6- Otte tash bolush qatarliq ot kisellikliri (Gallbladder disease)

    7- Mayliq Jiger kisili (Fatty liver disease )

    8- Uxlighanda nepisi toxtap qilish (Sleep apnea)

    9- Opkining nepeslinish iqtidarining towen bolushi

    10- Songek boghum yallughi (Osteoarthritis)

    11-Ayallarning chong uchey raki (Clone cancer)

    12-Qizil ongkech raki (Esophagus cancer)

    13-Borek raki (Kidney cancer)

    14-Yingi tughulghan bowaqning beden ighirlighi 8 jing yaki 4 kilodin iship ketkende bowaqning eqli qabiliyiti melum derijide tesirge uchurshi mumkin.

    Posted by Memet Emin at 1:23 PM

    http://saghlam-bolung.blogspot.de/2011_03_01_archive.html

    LikeLike

    Antworten

16. Baktirye heqqide qisqiche chushenche
    Baktirye heqqide qisqiche chushenche

    Dr. Memet Emin

    Baktirye adette uning payda-ziyinigha asasen paydiliq baktirye, ziyanliq baktirye yaki kisel peyda qilghuchi baktirye we adette kisel peyda qilmaydighan, peqet melum sharahit astidila kisel peyda qilidighan sheritlik kisel peyda qilghuchi baktirye dep uch xilgha ayrilidu.

    Paydiliq baktirye diginimiz adem bedinide kisel peyda qilmaydighan baktiryelerni kozde tutidu. Adette kishiler ximirturuch, achchiq su, qitiq qatarliq mesulatlarni yasashta shu paydiliq baktiryelerning rolidin paydilinidu.

    Normal adem bedinidimu eghiz boshluqidin tartip taki teret yollirighiche bolghan ariliqta nurghun paydiliq baktiryeler mewjut bolup,ular adem bedinining ichiki tengpunglighini saqlap, adem bedinining kisellikke taqabil turush kuchini ashuridighan, adem bedinining her xil yimeklik we ozuqluqlarning hezim qilishigha yardem biridu.

    Ziyanliq baktirye yaki kisel peyda qilghuchi baktirye diginimiz normal ehwalda adem bedinide mewjut bolmaydighan, adem bedinige kirgen haman, adem bedinini ziyangha uchurtup, bedende kisel peyda qilidighan baktiryelerni kozde tutidu. Adette baktirye digende kishiler kopunche ehwalda mushu xildiki baktiryelerni kozde tutidu.

    Sheritlik kisel peyda qilghuchi baktirye diginimiz normal ehwalda yaki adem bedinining melum qismida kisel peyda qilmaydighan, sharahit ozgergende kisel peyda qilidighan baktiryelerni kozde tutidu. Mesilen hezim qilish yolidiki bezi baktiryeler hezim yolida kisel peyda qilmasliqi mumkin, biraq bu baktiryeler suduk yoligha kirse, u yerde kisel peyda qilishi mumkin. Undin bashqa kishiler baktiryege qarshi dorilarni (antibiotics, KANG JUN SU) ni qalaymiqan ishletkende, bu baktiryege qarshi dorilar adem bedinidiki kisel peyda qilghuchi baktirlerni olturgendin sirit, bedendiki bezi normal yeni paydiliq baktiryelernimu olturwitishi mumkin, shuning bilen bedendiki normal baktiryeler arisidiki tengpungluq buzulup, eslide kisel peyda qilmaydighan bezi baktiryeler adem bedinide kisel peyda qilishi mumkin. Bularnimu shertlik kisel peyda qilghuchi baktirye dep qarashqa bolidu.

    Shunga baktiryege qarshi dorilarni qalaymiqan ishlitishtin saqlinish kirek. Baktiryedin kilip chiqmighan kiselge yeni bolupmu zukam qatarliq virustin kilip chiqqan kisellerge nisbeten herguzmu baktiryege qarshi dorilar (antibiotics, KANG JUN SU) ni ishletmeng. Baktiryege qarshi dorilar (antibiotics, KANG JUN SU) ni sihlitishke toghura kelgende eng uzun bolghanda bir-ikki heptidin artuq ishlitishtin amal bar saqlining. Jungguoda baktiryege qarshi dorilar (antibiotics, KANG JUN SU) ni qalaymiqan ishlitidighan ehwal nahayti eghir bolup, ozingizni qandaq qoghdashni bilishingiz tiximu zorur.

    http://saghlam-bolung.blogspot.de/2011_03_01_archive.html

    LikeLike

    Antworten

17. Baylar Kisili we Kembigheller Kisili

    Dr. Memet Emin

    Siz bu timini korgendin kiyin, belkim kiselmu bay kembighelning dep arilamdu dep sorushingiz mumkin. Heqiqetenmu kisel bay kembighelning dep ayrilmaydu. Adette kishilerning kisel bolushi yaki saghlam bolushi ularning ige bolghan bayliqi bilen biwaste munasiwetlik bolmastin, belki ularning bedinining immuyunut kuchi bilen biwaste munasiwetlik bolidu. Bedenning imiyunut kuchi kuchluk bolghanda, kiselge asan giriptar bolmaydu, yeni saghlam bolidu, eksinche bolghanda asan kisel bolup qalidu. Bezi kiseller kishilerning turmush we yimek ichmek adetliri, yashwatqan sharahitning tereqqiyat ehwali bilen munasiwetlik bolghachqa, ularning kishiler arisidiki tarqilish ehwali shu kishining we u kishi yashighan rayunning ihtizadi tereqqiyati bilen munasiwetlik. Shu munasiwet bilen bir qisim kiselliklerni baylar kisili we kembigheller kisili dep ikki xil turge ayrish mumkin.

    Baylar kisili digen qandaq kisel?

    Bezi kishiler, ixtizadi tereqqi qilghan rayon, dowletlerde we yaki ixtizadi yaxshi kishiler arisida kop uchuraydighan bezi kisellerni baylar kisili dep ataydighan bolup, bu kiseller Tajisiman Yurek Qan Tomur Kisili (冠心病), Yuquri Qan Bisimi (高血压), Qizil Qan Tomur Qitiwilish Kisili (动脉硬化) qatarliq yurek qan tomur kisili (心血管疾病), Minge Qansizlinip Olush Kisili (脑梗死), Mingige Qan Chushush Kisili (脑出血), Minge Qan Tomuri Qitishiwilish Kisili (脑血管硬化) qatarliq minge qan tomur kisili (脑血管疾病) we diaybit kisili (糖尿病) qatarliq kisellerni oz ichige alidighan bolup, bu kiseller asasen kishilerning gosh, may we tatliq yimeklikler qatarliq yuquri inirgiyelik yimekliklerni kop istimal qilishi bilen biwaste munasiwetlik bolup, herketni az qilidighan simiz kishiler arisida kop uchuraydu. Bu kisel adette ixtizadi tereqqi qilmighan kembighel rayunlardiki kembighel kishiler arisida bek kop uchurmaydu.

    Shuni eskertip otushke erziduki, ixtizadi tereqqi qilghan dowletlerdiki heqiqi bay kishiler we mediniyet sewiyesi yuquri kishiler gosh mayni we tatliq yimekliklerni kop istimal qilishning ziyinini tonup yetkenligi, yimek ichmekte ozini qattiq konturul qilidighanlighi we beden chiniqturushqa alahide ehmiyet birishke adetlengenligi uchun, hazir bu atalmish “baylar kisili” heqiqi bay kishiler arisida kunsayin azlap, tereqqi qilghan memliketlerdiki kembigheller arisidila kop uchuraydighan bolup qaldi. Eger siz Amirkida alahide simiz ademni uchuratsingiz, siz u kishini ixtizadi kirimi we medinyet sewiyesi anche yuquri emes, we yaki hokumettin qutquzush puli ilip, baker yep baker ichidigha kishi dep perez qilsingiz, perizingizning toghura bolush ixtimalliqi 90% din artuq bolidu.

    Kembigheller kisili digen qandaq kisel?

    Bezi kishiler, ixtizadi tereqqi qilmighan rayon, dowletlerde we yaki kembighel kishiler arisida kop uchuraydighan bezi kisellerni kembigheller kisili dep ataydighan bolup, bu kiseller her xil tebirkiloz kisili (结核病), jigger yallughi (肝炎), bezgek (疟疾), kezik (伤寒), ichi suruk (痢疾)，qapliq qurut kisili (包虫病), her xil medde qurut kisili (寄生虫病) qartarlqi her xil yuqumluq kiseller we parazit qurut kisilini oz ichige alidighan bolup, bu kiseller asasen kishilerning yimek ichmeklirining nachar bolushi, yeni ozuqluq yitishmeslik, yimek ichmek tazliqining nachar bolushi, ichimlik suyining bulghunishi, kishilerning tazliq we ang sewiyesining towen bolushi qatarliq sewepler bilen biwaste munasiwetlik. Bu kiseller adette Afriqining otur qismidiki tereqqi tapmighan dowletler bilen bezi Asiya dowletliride kop uchuraydu, biraq tereqqi qilghan gherip memliketlerde we chong sheherlerdiki ixtizadi yaxshi bolghan bay kishiler arisida asasen bek kop uchurmaydu.

    Uyghurlar yashawatqan muhit adette ixtizadi tereqqi qilmighan rayon hisaplinidighan bolup, yuqurda dep otken “kembigheller kisili” kop uchurghandin bashqa, Ughurlarning gosh mayni kop istimal qilish, haraq tamakigha kop birilishi, beden chiniqturushqa ehmiyet bermesliktek bezi nachar turmush adetliri sewibidin yuqurda dep otken “baylar kisili”mu kop uchuraydu.

    Uyghur rayunining keng yiza qishlaqlirida kishilerning kembighelliqi, yashash sharahitining nacharliqi, tazliq ingining towenliki, yimek ichmikining bolupmu ichimlik suyining bulghunishi we yaki bulghanghan sularni istimal qilishqa mejbur bolushi, we yaki olchemge toshidighan pakiz suning yiterlik bolmasliqi, bezilerning hetta yoqsuzluq tupeylidin yiterlik ozuqluqqa irishelmesliki qatarliq seweplerdin yuqarda dep otken “kembigheller kisili” kop uchursa, Urumchi, Ghulja, Qeshqer qatarliq chong sheherlerde, kishiler her xil olturash we mihmandarchiliqlarda chong yep chong ichip, heddidin ziyade kop haraq we tamakilargha birilgenligi sewibidin yuqurda dep otken “baylar kisili” dinmu teng “behriman” bolmaqta.

    Posted by Memet Emin at 4:17 PM No comments:
    Email This
    BlogThis!
    Share to Twitter
    Share to Facebook
    Share to Pinterest

    THURSDAY, APRIL 14, 2011
    Jinsi Yuqumluq Kisellikler
    Jinsi Yuqumluq Kisellikler

    (Sexual transmitted diseases, STD)

    Dr. Memet Emin

    Jinsi yuqumluq kisel digen qandaq kisel?

    Jinsi yuqumluq kisel (sexual transmitted diseases, STD) diginimiz jinsi munasiwet arqiliq kishiler arisida oz ara yuqudighan yuqumluq kiselliklerni korsitidighan bolup, bu xildiki kisellikler towendikidek alahidilikke ige.

    Bu xil kisellik asasliqi erlerning meni, ayallarning jinsi suyuqlighi we qan arqiliq kishiler arisida oz ara tarqaydu.
    Eger birsi bu xil kiselliklerge giriptar bolghan herqandaq bir kishi bilen jinsi munasiwet otkuzse, u kishide bolghan shu kiselni ozige yuqturiwalidu. Shunga birdin artuq jinsi hemrasi bar kishilerning bu xildi kiselge giriptar bolush ihtimallighi yuquri bolidu.
    Bu xildiki kisellerning mutleq kop qismining yuqumlunushchanlighi nahayti yuquri bolidu.
    Bu xildiki kisellerning kopunchisi adem bedinining imiyunut kuchini ajizlashturidu. Adem bu xil kiselge giriptar bolghandin kiyin, bashqa kisellerge giriptar bolush xetiri yuquri bolidu.
    Kishiler bu xil kiselge giriptar bolghandin kiyin bedende bu xil kiselge nisbeten imiyunut kuchi peyda bolmaydu, bu kishining bu xil kiselge qayta giriptar bolush ihtimali yenila mewjut bolidu.
    Bu xil kiselge giriptar bolghan erlerning alamiti iniq we ashkare boludu, yeni bu xil kiselge giriptar bolghan erlerde melum mezgildiki yoshurun mezgilidin kiyin kisellik alametliri iniq ipadilini chiqidu.
    Bu xil kiselge giriptar bolghan ayallarning mutleq kop qismining alamiti yoshurun bolidu. Bezilerge hetta uzun muddet diyagunuz qoyulmasliqi mumkin. Shunga ayallarning bu xil kiselliklerni erlerge yuqturush ihtimali yuquri bolidu.
    Uyghurlar arisida kop uchiraydighan jinsi yuqumluq kisellikler

    Bezi jinsi yuqumluq kiselliklerning Uyghurlar arisida tarqawatqanlighigha uzun yillar bolghan bolsimu, biraq yiqinqi yillardin biri Uyghurlar arisdia tarqawatqan jinsi yuqumluq kisellirining turi kunsayin kopeymekte, tarqilish ehwali kunsayin ighirlashmaqta. Hazir dunyaning herqaysi jaylirida tarqawatqan jinsi yuqumluq kiselliklerning hemmisi Uyghur arisida tipilidighan bolup, ular towendikilerdin ibaret.

    Soznek (Gonorrhea, 淋病)
    Ayallarning Jinsi Yol Aqma Qurut Kisili (Trichomoniasis, 指阴道毛滴虫病)
    Ayallarning Jinsi Yoli Yallughi (Vaginitis, 阴道炎)
    AIDS kisili (HIV/AIDS, 爱滋病)
    Suduk Yallughi (Nongonococcal Urethritis, 非淋菌性尿道炎)
    Das Songek Boshlughi Yallughi (Pelvic Inflammatory Disease, 感染性盆腔疾病)
    Siblis Kisili (Sypxilis, 梅毒)
    Jinsi Eza Qichishqaq Kisili (Genital Scabies, 生殖器疥疮)
    Jinsi Eza Sugeli (Genital Warts, 生殖器疣)
    Otkur Suluq Sugili (Acuminate Condyloma, 尖锐湿疣)
    Jinsi Eza Qoqaqi (Genital Herpes, 生殖器疱疹)
    Jinsi Eza Yarisi (Chancroid, 软下疳)
    Jinsi Eza Kilimidiye Yallughi (Chlamydia, 衣原体病)
    Uyat Yiri Pishitlap Qilish (Pubic Lice, 阴部虱子)
    Jinsi Yuqumluq Kiselliklerde qandaq alametler bolidu?

    Jinsi yuqumluq kiselliklerning alametliri asasen jinsi ezagha merkezleshken bolup, ohshimighan kisellerde ohshimighan alametler bolidu. Erlerning alamiti kopunche hallarda iniq we ashkare boludu, yeni bu xil kiselge giriptar bolghan erlerde melum mezgildiki yoshurun mezgilidin kiyin kisellik alametliri iniq ipadilini chiqidu. Ayallarning mutleq kop qismining alamiti yoshurun bolidu. Bezi ayallar bezi jinsi yuqumluq kiselge giriptar bolghandin kiyin uzun muddet diyagunuz qoyulmasliqi mumkin.

    Soznek (Gonorrhea, 淋病) te suduk yolidin yaki jinsi ezadin aq yiringliq jinsi suyuqluq iqip chiqidighan bolup, jinsi eza koyup ichiship aghridu. Suduk Yallughi (Nongonococcal Urethritis, 非淋菌性尿道炎), Jinsi Eza Kilimidiye Yallughi (Chlamydia, 衣原体病) qatarliq kisellerde jinsi eza suyuqluqi kopiyish, suduk yoli yaki jinsi eza ichiship aghrish, bolupmu kichik teret qilghanda bu xil aghrish tihimu eghir bolushtek alametler bolidu. Ayallarning Jinsi Yoli Yallughi (Vaginitis, 阴道炎), Ayallarning Jinsi Yol Aqma Qurut Kisili (Trichomoniasis, 指阴道毛滴虫病), Das Songek Boshlughi Yallughi (Pelvic Inflammatory Disease, 感染性盆腔疾病) qatarliq kisellerde jinsi eza suyuqluqi normal bolmasliq, yeni renggi, puriqi we miqdaride ozgurush bolush, belning towen teripi tilip aghrish qatarliq alametler bolidu. Siblis Kisili (Sypxilis, 梅毒), Jinsi Eza Sugeli (Genital Warts, 生殖器疣), Otkur Hol Sugel (Acuminate Condyloma, 尖锐湿疣), Jinsi Eza Qoqaqi (Genital Herpes, 生殖器疱疹), Jinsi Eza Yarisi (Chancroid, 软下疳) qatarliq kisellerde jinsi ezagha sugel, qoqaq, yara yaki osme peyda bolup, aghrish qatarliq alametler bolidu. Uyat Yiri Pishitlap Qilish (Pubic Lice, 阴部虱子), Jinsi Eza Qichishqaq Kisili (Genital Scabies, 生殖器疥疮) qatarliq kisellerde asasliqi jinsi eza, uyat yiri qichishish qatarliq alametler bolidu.

    Jinsi Yuqumluq Kiselliklerning aqiwiti qandaq bolidu?

    AIDS kisili bilen Siblis Kisilidin bashqa mutlek kop qisim Jinsi Yuqumluq Kisellikler gerche adem hayatigha tehdit ekelmisimu, biraq kishilerge kopligen rohi we jismani azaplarni kelturidu, inaq ahile turmushigha dexli qilidu, shundaqla tughmasliq we yaki kiyinki ewlatning supitige dexli qilishtek yaman aqiwetlerni kelturup chiqiridu.

    Kishiler Jinsi Yuqumluq Kiselliklerge giriptar bolghanda, bezi en eniwi koz qarash tupeylidin waxtida doxturgha birip tekshurush dawalash ilip barmaydu, netijide dawalash asan bolghan bezi kisellermu dawalash waxtini qoldin birip qoyghanlighi uchun, saqaymas kiselge aylinip, kishilerni bir omur azapqa qoyidu.

    Uyghurlar arisidiki jinsi yuqumluq kisellikler ehwalining eghirlishishigha sewep bolghan amillar

    1. Pahishe bilen shughullanghuchilarning kunsayin kopiyishi we kishilerning enenewi ahile qarashining suslishishi.

    2. Kishilerning taziliq engining bolupmu jinsi taziliq engining towen bolushi, jinsi munasiwette ozini qoghdashni bilmesliki we ozini qoghdashqa ehmiyet bermesliki.

    3. Kishilerning exlaqi pezilet olchimining towenlishishi, yashlar arisidiki exlaq pezilet we dini etiqad terbiyening kem bolushi we dini itiqatning suslishishi, bir qisim yashlarning jinsi munasiwetke qarghularche intilishishi.

    4. En-eniwi er ayal we ahile munasiwitining buzulishi, er ayallarning bir birige bolghan sadaqetmenligining kunsayin towenlishishi.

    5. Turaqsiz kishilerning kunsayin kopiyishi, turaqsiz kishiler arisidiki jinsi yuqumluq kiselliklerning yahshi konturul bolmasliqi.

    6. Namiratliq we ishsizliqning kopiyishi.

    7. Muteleq kop sandiki kishilerning jinsi yuqumluq kisellikliri toghursida hichqandaq chushenchige ige emesligi.

    Jinsi yuqumluq kiselliklerni qandaq qilghanda unumluk konturul qilghili bolidu?

    1. Qanuni tuzumni mukemmelleshturush we saghlamlashturush, pahishe ishliri bilen shughullanghuchilar yaxshi konturul qilish kirek, bolup yuqumluq kisellikler bolush ihtimali bolghanlarni muhapiq konturul qilish kirek

    2. Er ayallar bir birige sadiq bolushi, en eniwi ahile munasiwitini kuchaytish, qalaymiqan kishiler bilen jinsi munasiwet otkuzmeslik kirek.

    3. Kishilerning exlaq pezilet olchimini yuquri koturush, dinni itiqatni kuchaytish kirek.

    4. Teshwiqatni kucheytish we barliq unumluk usul charilerni qollunup, putun xelqning her xil yuqumluq kiselliklerge bolghan chushenchisini yuquri koturush kirek.

    5. Kishilerning taziliq ingini bolupmu jinsi taziliq engine yuquri koturush, qandaq qilghanda jinsi yuqumluq kiselliklerdin saqlanghili bolidighanliqni bildurush kirek.

    6. Turaqsiz kishilerni yaxshi konturul qilish, ishsizliqni azaytish kirek.

    7. Er ayal bir terepte herqandaq jinsi yuqumluq kisel bolush ihtimalliqi bolsa, darhal doxturgha birip korunup, waxtida dawalinishi kirek.

    8. Jinsi yuqumluq kiselliklerge bolghan chushenchini yuquri koturush, ozini qandaq qoghdashni bilish we ozini qoghdashta muhapiq tebbir qollunush kirek.

    Posted by Memet Emin at 4:55 PM

    LikeLike

    Antworten

18. Emchek Raki (Breast Cancer)

    Dr. Memet Emin

    Emchek Raki (Breast Cancer) digen qandaq kisel?
    Emchek raki “Emchek Bezliri Raki, 乳腺癌” ning qisqartilmisi bolup, yaman xaraktirlik (malignant，恶性) emchek osmisini kozde tutidu. Bu kiselning mutleq kop qismi ayallarda bolidighan bolup, bir qismi erlerde bolidu.
    Emchekning roli ayal yenggigendin kiyin sut ajirtip chiqirish bolup, asasliqi may toqulmiliri bilen nurghunlighan kichik bezlerdin tuzulgen. Bu bezler kichik neychiler arqiliq oz ara tutushup, emchek tugunchisige toplishidu. Eger emchek raki emchek bezliride yuz bergen bolsa, u emchek bez raki (lobular carcinoma，乳腺小叶癌) dep atilidu. Eger emchek raki emchek bez neychiliride yuz bergen bolsa, u emchek bez neyche raki (ductal carcinoma, 乳腺管癌) dep atilidu.
    Adette emchekning may toqulmilirida peyda bolghan rak nahayti kem uchuraydu. Emchek raki qan, limfa we bashqa yollar arqiliq bedenning bashqa jaylirigha tarqaydu, bu rakning kengiyishi (metastasis，癌转移) dep atilidu. Emchek raki kopunchi hallarda opkige, songekke, jigerge we mingige taraydu. Emchek rakining dawalash unumi emchek rakining etirapqa tarqalghan yaki tarqalmighanlighi bilen biwaste munsiwetlik. Eger emchek raki emchekning ozidila cheklengen bolsa yaki etirapigha kengeymigen bolsa, dawalash unimi yaxshi bolidu.
    Emchek raki qandaq peyda bolidu?

    Emchek rakini kelturup chiqarghan heqqi sewep tixi iniq emes, shundaqtimu tibbi alimlar emchek raki bilen munasiwetlik birqanche xeterlik amillarni iniqlap chiqqan.

    Towendiki amillar kishilerning emchek rakigha giriptar bolush ihtimalliqini ashuridu.

    Yash: ayallar 50 yashtin ashqanda emchek raki bolush ihtimallighi 30 yashliq ayallargha nisbeten 8 hesse artuq bolidu.
    Burunqi emchek rak tarixi barlar.
    Ahiliside emchek rak kisili tarixi barlar. Ahiliside birersi burun emchek rakigha giriptar bolghan bolsa, bundaqlarning emchek rakigha giriptar bolush ihtimali yuquri bolidu.
    Haraq qatarliq ispiritliq ichimliklerni kop istimal qilghan ayallarning emchek rakigha giriptar bolush ihtimal yuquri bolidu.
    Radiyaktipliq nurlar bilen uchurshush, ayallarning emchek rakigha giriptar bolush xetirini ashurwitidu.
    Tamaka chikish, ayallarning emchek rakigha giriptar bolush ihtimalini ashuridu.
    Kop qitim emchek yallughigha we bashqa emchek kisilige giriptar bolghanlar.
    Hawaning bulghunushi yaki bulghanghan hawada uzun muddet yashash.
    Kop qitim bala aldurwitish yaki kop qitim balisi cushup kitish.
    Gin ozgurushi (genetic mutations, 基因突变)
    Hormun bolupmu ayalliq hormun (estrogen, 雌性激素) qatarliq jinsi hormun (sex hormones, 性激素) emchek rakigha giriptar bolush xetirini ashiridu.
    Baldur heyiz kilish bolupmu tunji heyiz 12 yashtin burun kilish.
    Heyiz kichikip toxtash (late menopause)
    Bir omur ighir ayaq bolmasliq, yaki kichikip ighir ayaq bolush.
    Ighirayaq bolushtin saqlinidighan dorini ishlitish.
    Towendiki bir qisim amillar ayallarning emchek rakigha giriptar bolush ihtimallighini towenlitidu.

    Yash eghir ayaq bolush, yeni 30 yashtin burun eghir ayaq bolush.
    Bowaqni apa suti bilen imitish, yene balini en eniwi usul bilen imitish.
    Emchek taziliqigha alahide ehmiyet birish, bolupmu bowaqni imitiwanqan mezgilde, emchekning yalughlunip qilishtin saqlinish.
    Emchek rakida qandak alametler bolidu?

    Emchek rakining asasliq alimiti emchekte yingi osmining tasadipi bayqilishi bolup, desliwide hichqandaq biaramliq alamet bolmaydu. Rakning deslepki mezgilide bu tasadipi bayqalghan osme herketchan bolup, yaxshi supetlik (benign，良性) emchek osmisidin periqlendurush anche asan emes. Buningliq uchun doxturxanigha birip emchektin toqulma ilip tekshurush (biopsy，活组织检查) kirek. Peqet shundaq qilghanda, andin ishenchilik diyagunuzgha irishkili bolidu.

    Emchek rakining otura we axirqi mezgilide emchekte midirlitish qiyin bolghan yeni etirapqa ching tutashqan osme bolghandin bashqa, kisel tereptiki qolni herkenlendurgende kokrek aghrish, bezide emchektin az miqdardiki qanliq suyuqluq ajirlip chiqish, qoltaqta limfa bez osmilirini bayqashtek alametler korulidu. Yeni bezi kiseller opkini rintiginge alghanda, opkide osme bayqilidu. Yeni bezi kisellerde kokrek songekliri aghrishtek alametler bolidu. Bu addette axirqi basqucta korilidighan alametler bolup, bu waqitta diyagunuz qoyush anche qiyin emes, biraq dawalsh unimi yaxshi emes. Shunga eng muhimi emchek rakini baldur bayqash kirek.

    Emchek rakini qandaq bayqighili bolidu?

    Emchek rakining dawalash unimining qandaq bolushi, rakning baldur bayqilishida. Emchek raki qanche baldur bayqalsa, dawalash unimi shunce yaxshi bolidu. Baldur bayqash uchun 40 yashtin ashqan ayallar dawamliq oz ozini tekshurup turush kirek. Tekshurush usuli adette nahayti addi bolup, ong qolini sol emchikining, yaki sol qolini ong emchikining ustige qoyup normal bisim bilen tekshurush. Eger emchekte herqandaq osme bolsa bu xil usul bilen nahayti asanla sezgili bolidu. Barmiqingiz bilen emchekni mojuqlisingiz, xata netijige ige bolisiz, bu emchek osmisini bayqashning toghura usili emes.

    Eger siz oz ozingizni tekshurush arqiliq, emchikingizdin herqandaq gumanliq osmini bayqisingiz, derhal doxturgha korunung. Doxtur sizge munasiwetlik tekshurushlerni ilip baridu. Isingizde bolsun, emchek rakigha eng axirqi diyagunuz qoyushning usuli emchektin toqulma ilip tekshurush (biopsy, 活组织检查) bolup, u adette zexmilik tekshurush hisaplinidu. Doxtur adette chong yingne bilen yaki kichik opiratsiye qilish arqiliq emchek osmisidin az miqtarda toqulma ilip, uni mikraskop astida tekshurush arqiliq rak hujeylirini tapidu. Shu arqiliq eng axirqi diyagunuzni qoyudu. Bezide emchektin ilinghan toqulma osmidin ilinmay, bashqa normal emchek bezliridin ilinip qalsa, u ilinghan toqulmida rak hujeyrisi bayqalmaydu. Bundaq ehwal astida, aldirap emchek rakini inkar qiliwetmeslik kirek. Hajiti bolghan yene bir qitim qayta tekshurup biqish kirek.

    Dawalash

    Emchek rakining asasliq dawalash usuli opiratsiye qilip rakni we etirapidiki tarqash ihtimali bolghan lifa bezlirini kisip iliwitish bolup, opiratsiyening unimi rakning baldur bayqilishi yeni rakning etirapqa tarqimighan bolushi bilen biwaste munasiwetlik. Rak qanche baldur bayqalghan bolsa, rak osmisi qance kichik bolsa we etirapqa kengeymigen bolsa opiratsiyening unimi shunche yaxshi bolidu. Undin bashqa dora, radiyaktipliq nur we hormun qatarliq dawalash usulliri bolup, bularning hemmisi opiratsiyening ornini alalmaydu. Bu dawalash usulliri adette opiratsiye bilen teng ilip birilidu yaki opiratsiye qilish pursiti otup ketken, exwali nacar bolghan, yaki opiratsiye qildurushni xalimaydighan bezi kisellerge sinaq tereqiside ilip birilidu, biraq unimi anche yaxshi emes. Shunga 40 yashtin ashqan ayallar, eng yaxshisi qerelik beden tekshurup ilip birishi, kiselni baldur bayqishi kirek.

    Posted by Memet Emin at 11:12 AM

    LikeLike

    Antworten

19. Ghol Hujere Heqqide Qisqiche Chushenche

    (Stem Cells)

    Dr. Memet Emin

    Insanlar we sut emguchi haywanlarning bedini 200 din artuq oxshimghan turdiki tiriliyunlighan hujeyriler toplimidin terkip tapqan bolup, ghol hujeyre bolsa bu hujeyrelilerning atisi hisaplinidu. Ghol hujeyride yalghuz ozini kopeyteleydighan alahidilik bolup qalmastin belki bolunush arqiliq janliqlar bedinidiki 200 din artuq oxshimghan shu tiriliyunlighan hujeyrilerge aylinaleshtek alahidilikke ige.

    Ghol hujeyrining bedendiki bashqa hujeyrilerge oxshimaydighan bir alahidiliki shuki ghol hujeyre tixi bedendiki bashqa hujeyrilerge oxshash alahide xizmet texsimatigha ige bolmighan iptidayi hujeyre bolup, muhapiq sharahit yitilgende, alahide xizmet texsimatigha ige huyrige aylinishi mumkin.

    Ghol hujeyrisini adette kilish menbesi we alahidilikige asasen torelme ghol hujeyrisi (embryonic stem cells) we balaghetke yetken ghol hujeyre (adult stem cells) yaki beden ghol hujeyrisi (somatic stem cells) dep ikki xilgha ayrish mumkin. Torelme ghol hujeyrisi bolunush arqiliq bedendiki her qandaq hujeyrige aylinish alahidilikige ige. Balaghetke yetken ghol hujeyre bolsa bolunush arqiliq bedendiki bir qisim hujeyrilerge aylinish alahidilikige ige.

    Bir hepte ichidiki torelme (embryo) din ilinghan hujeyre torelme ghol hujeyrisi (embryonic stem cells) hisaplinidu. Yiqinda tetqiqatchilar bala hemri suyi (amniotic fluid) dinmu torelme ghol hujeyrige oxshash alahidilikke ige hujeyrilerning barliqini bayqighan.

    Toluq yitilgen haywan we yaki insanlar (bowaq yaki balaghetke yetkenler) ning bedendiki her xil organlardin we ezalardin, shundaqla bala hemri (placenta) din, bala kindik qini (umbilical cord blood) din ayrip chiqilghan ghol hujeyriler balaghetke yetken ghol hujeyre (adult stem cells) yaki beden ghol hujeyre (somatic stem cells) hisaplinidu.

    Balaghetke yetken ghol hujeyre tetqiqati 1950-yilliri bashlanghan bolup, eyni waqitta tetqiqatchilar songek ilikide qan ishlep chiqarghuch ghol hujeyre (hematopoietic stem cells) we songek ilik qurulma ghol hujeyre (bone marrow stromal stem cells, mesenchymal stem cells) din ibaret ikki xil ghol hujeyrining barliqini bayqighan. Qan ishlep chiqarghuch ghol hujeyresi (hematopoietic stem cells) digende bolunush arqiliq qandiki her xil hujeyrilerger aylinaylaydighan ghol hujeyrini kozde tutidu. Songek ilik qurulma ghol hujeyre (bone marrow stromal stem cells, mesenchymal stem cells) si bolsa bolunup tereqqi qilish arqiliq songek, yumshaq songek, may, talla toqulma hujeyrilerge aylinalayduighan ghol hujeyrini kozde tutidu.

    Tetqiqatqchilar yiqinqi yillardin buyan balaghetke yetken ghol hujeyre tetqiqatida kopligen ilgirleshlerge ige bolghan bolup, yurek, minge, muskul, tire, jiger qatarliq eza we organlardimu ghol hujeyrining barliqini bayqighan.

    1981-yiligha kelgende tetqiqatchilar, chashqandin tunji torelmey ghol hujeyrisini yitildurup chiqqan. Insanlarning tunji torelme ghol hujeyrisi bolsa 1998-yili yitildurulgen. Insanlarning torelme ghol hujeyrisini, tetqiqat uchun pidayilarning qoshulushi arqiliq sunni uruqlandurulghan torelmidin ajirtip chiqqan.

    Undin bashqa tetqiqatchilar chonglar ghol hujeyrisini qayta porogurammilashturush arqiliq yingi bir xil ghol hujeyrisini yitildurup chiqqan bolup, bu yitildurup chiqilghan kop iqtidarliq ghol hujeyre (induced pluripotent stem cells. iPSCs) dep atilidu.

    Hazir songek ilikidin we we bala kindik qini (umbilical cord blood) din ayrip chiqilghan balaghetke yetken ghol hujeyre (adult stem cells) 80 xil oxshimighan kiselliklerni dawalashta ishlitilmekte. Aq qan rakigha giriptar bolghan bimarlargha saghlam kishilerning songe ilikini almashturush arqilqi dawalash ilip birish ghol hujeyre arqiliq dawalash ilip birishning tipik misalidur.

    Gerche torelme ghol hujeyre hazirche hichqandaq kisellikni dawalashta ishlitilmigen bolsimu, biraq tetqiqatchilar torelme ghol hujeyrining her xil kiselliklerni bolupmu Parkinson we Alzimir kisilini dawalashta hel qilghuch rol aynaydighanliqigha nahayti umutwarliq bilen qarimaqta.

    Ghol hujeyre bilen dawalash ilip barghanda melum xeter ilip kilish ihtimali bar bolup, ular asasliqi bedende yallugh peyda qilish (infection), toqulma yeklesh (tissue rejection), we bedende osme peyda qilish qatarliqlarni oz ichige alidu.

    Insanlar torelme ghol hujeyre tetqiqati we eneniwi exlaq arisida bezi toqunushlar mewjut bolup, bu toqunushning asasliq sewebi insanlar torelme ghol hujeyrige ige bolush uchun kelguside yitilip yingi bir janliqqa aylinidighan torelmini weyran qilishqa, yeni kelgusi tughulmaqchi bolghan bir bowaqni qurban qilishqa toghura kilidighan bolghanliqta; bezilerni uni bir ademni olturgen bilen barawer dep qaraydu. Undin bashqa ghol hujeyre tetqiqatidiki eng muhim texnikining biri bolghan torelmini kilon qilish texnikis torelmisi, kelguside ademni kilon qilishqa ishlitish ihtimali bolghanliqi uchun, nurghun kishiler insanlar torelme ghol hujeyre tetqiqatigha qarshi turup kelmekte.

    Posted by Memet Emin at 10:43 AM No comments:
    Email This
    BlogThis!
    Share to Twitter
    Share to Facebook
    Share to Pinterest

    SATURDAY, MAY 7, 2011
    Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi
    Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi

    (Benign Prostatic Hyperplasia)

    Dr. Memet Emin

    50 yashtin ashqan sizde yaki 50 yashtin ashqan dadingizda ikki saette bir qitim kichik taret qilidighan, kichik teretni toxtitalmaydighan, kichik teret qilip bolup yene kichik teret qilghusi kilidighan, kichide ikki qitimdin artuq kichik teretke qobidighan we yaki kiqchik teret qiyinliktek ehwallar barmu? Nurghun kishiler bu alametlerni yashanghanlarda bolidighan normal ehwal dep qarishidu, emiliyette bolsa undaq emes. Bu alametlerni “Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi” (Benign Prostatic Hyperplasia，良性前列腺增生) dep atilidighan bir xil kisel kelturup chiqarghan. Undaqta bu zadi qandaq kisel? Bu kisel bilen tonoshush uqun aldi bilen mezi bizi bilen tonushmaqliq lazim.

    Mezi Bizi digen nime?

    Mezi Bizi (prostate gland，前列腺) erlerning dowsining towen terpige we suduk yolining etirapigha jaylashaqan jinsi bez bolup, suduk yolini orap turidu. Chongluqi adem tughulghanda 1.5 giram etirapida bolup, balaghetke yetkende 11 giram etirapida bolidu. 25 yashqa barghanda 18 giram, 70 yashqa barghanda texminen 31 giram etirapida bolidu. Uning asasliq roli jinsi suyuqluq ajirtip chiqirish bolup, bu bez ajirtip chiqarghan jinsi suyuqluq meni (seman) ning 15% teshkil qilidu. Mezi Bizi texminen 50 parche ushshaq bezchilerdin tuzulgen bolup, neychiler arqiliq suduk yolighan tutushidu.

    Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi digen zadi qandaq kisel?

    Suduk yoli etirapigha jaylashqan bu bez yashning chongishigha egiship yoghunap baridighan bolup, uning yoghunash yonulushi ikki xil bolidu, biri ichki terepke yeni suduk yoligha qarap yoghunash, yene biri tashqi terepke qarap yoghunash. Mezi bizining birinji turdiki yoghunash netijiside suduk yoli tariyidu, shuning bilen kichik teret qiyinlishidu, dowsidiki kichik teretni putunley siyip chiqirwitish qiyinliq tupeylidin her qitimliq kichik teretning miqdari azlaydu, kichik teret qilip bolghandin kiyin bir qisim kichik teret dowsida qip qalidu, bu dowsining unumluk sighimchanlighini kichiklitiwitidu, shuning bilen kichik teretning qitim sani kopiyidu. Bu xil kisel eger waxtida dawalansa yaman aqiwet ekelmigenligi uchun, hemde Mezi Bizi Rakidin periqlendurush uchun, Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi dep atilidu.

    Adem bedini bir kunde 1.5 litirdin 2.5 litirgiche suduk ishlep chiqiridighan bolup, dowsining normal sighimchanlighi 0.6 litir yaki 600 giram etirapida bolidu. Shunga adem adette 6 saettin 8 saet etirapida bir qitim kichik teret qilidu. Kechte uxlashtin burun bir qitim kichik teret qilghan kishi, normal ehwalda kichide kichik teretke chiqmaydu. Mezi Bizi Osmusige giriptar bolghan kishi bir kichide kem digende ikki qitimdin artuq kichik teretke qobidu. Mundaqche eyitqanda, eger siz yaki dadingiz kichide kichik teretke ikki qitimdin artuq chiqsingiz, Mezi Bizi Osmisige giriptar boluptu dep qarisingiz bolidu. Mezi Bizi Rakidimu bu alametler bolghanlighi uchun, elwette aldi bilen Mezi Bizi Rakini asasi orunda qoyup tekshurtush kirek. Elwette Yaxshi Supetlik Mezi Bizi Osmisi rak kisilige aylanmaydu, biraq rak kisili bu kisel bilen birge mewjut bolushi yaki bu kiselge giriptar bolup bir nechche yildin kiyin rakqa giriptar bolushi mumkin.

    Yaxshi Supetlik Mezi Bisi Osmisi qandaq kishilerde bolidu?

    Erler 40 yashtin ashqanda mezi bizi normaldin artuq yoghunashqa bashlaydighan bolup, 50 yashtin ashqan erlerning 50%, 80 yashtin ashqan erlerning 80% bu hil kiselge giriptar bolidu. Biraq bu kiselge giriptar bolghanlarning aran 50% de oxshimighan derijidiki kichik teret normalsizliq alametliri bolup, aran 25% emili dawalash ilip baridu. Amirkida her yili 300 ming er bu xil kisel tupeylidin opiratsiye qilidu.

    Erler nime seweptin bu kiselge giriptar bolidu?

    Bu kiselning heqiqi sewibi tixi taza iniq bolmisimu, biraq kopunche mutehesisler bu kiselning peyda bolushi yashanghan kishilerdiki jinsi hormun tengpunglighining buzulushi we erlik jinsi hormunning rolining ozgurushi bilen munasiwetlik dep qarimaqta.

    Bu kiselning asasliq alametliri we aqiwiti

    Kichide ikki qitimdin artuq kichik teret qilish
    Kichik teretning miqdari azlap, qitim sani kopiyip kitish
    Kichik teret qiyinlishish we yaki siyelmeslik
    Kichik terettin kiyin sudikini tohtitalmasliq we yaki suduk tamchish.
    Kichik teretni konturul qilalmasliq
    Dowsi yoghunap kitish we borekte tash peyda bolush
    Borek zeyiplishish
    Bel tilip aghrish
    Erlik jinsi qabiliyet ajizlash
    Dawalash

    Dora bilen dawalash.
    Meze Bizi Osmisini dawalashta ishlitilidighan dorilar: Alpha blocker (a-受体阻断药), Finasteride or Proscar.

    Opiratsiye qilip dawalash.
    (1) Suduk yoli arqiliq mezi bizini kisish opiratsiyesi (Transurethral incision of the prostate, TUIP, 经尿道前列腺切开术)

    (2) Suduk yoli arqiliq mezi bizini kisip iliwitish opiratsiyesi (Transurethral resection of the prostate, TURP, 经尿道前列腺切除术).

    (3) Dowsi arqiliq mezi bizini kisip iliwitish opiratsiyesi (Open prostatectomy, 前列腺切除术)

    Yingi Dawalash Usulliri
    (1) Sudul yoli arqiliq lazir nuri bilen mezi bizini kisip iliwitish opiratsiyesi (Laser prostatectomy, 经尿道激光前列腺切除术)

    (2) Suduk yoli arqiliq mikro dulqun bilen issiq otkuzup dawalash (Transurethral microwave thermotherapy, 经尿道微波热疗)

    (3) Suduk yoli arqiliq yingne bilen mezi bizini iliwitish (Transurethral needle ablation, TUNA, 经尿道针管前列腺部分切除)

    (4) Yuquri inirgiyelik yuquri chastotuluq awaz dolqunliri arqiliq dawalash (High energy focused ultrasound, HIFU, 高能量聚焦超声波治疗法)

    Posted by Memet Emin at 9:04 PM No comments:

    LikeLike

    Antworten

20. Eydiz (AIDS) Tarixidiki 30 Yil

    Dr. Memet Emin

    30 yil ilgirki bugunki kunde yeni 1981-yili 6-ayning 4-kunide tunji AIDS kisili Amerkining Los Angeles sheheride bayqalghan bolup, bu yil 6-ayning 4-kuni tunji AIDS kisili bayqalghanliqigha 30 yil bolghan kun.

    Bu 30 yil ichide jemi putun dunyada texminen 60 milyun adem AIDS kisili bilen yuqumlunup, texminen 30 milyun adem AIDS kisili bilen olup ketken.

    Yiqinda Birleshken Dowletler Teshkilati, Helqara Sehye Teshiklati putun dunyada AIDS kisili bilen yuqumlanghanlarning nisbiti burunqidin 25% towenligenlikini ilan qilghan bolsimu, biraq bu towenlesh asasliqi Amerka, Yawropa qatarliq AIDS eng deslepte tarqalghan we ixtizadi tereqqi qilghan gherip dowletlirige merkezleshken bolup, Asiya, Afriqidiki tereqqi qiliwatqan dowletlerde we Sheriqi Yawropadiki burunqi kominist dowletlerde AIDS kisili yenila tiz surette kopeymekte.

    Bolup tunji AIDS kisili bayqilip 14 yildin kiyin andin AIDS kisilining puriqi yitip barghan Uyghur yurtida bolsa, bu kisel yenila tiz suret bilen kopiyip, 2010- Yili 9-ayning 30-kuni ilna qilghan dokilatta Uyghur ilidiki AIDS kisili bilen yuqumlanghanlrning tizimliktiki sani 32532 yetken. Emili san bolsa 65000 bilen 97000 arisida bolushi mumkin.

    Bu 30 yil ichide AIDS kisilige munasiwetlik qandaq ozgurushler boldi?

    Buni bir ikki ighiz soz bilen teswirlesh nahayti qiyin, shundaq bolsimu, men towende bu toghursida ozemning toplighan matiryallirimgha asasen bu 30 yil ichide AIDS kisili bilen munasiwetlik ozgurushlerni towendikilerge yighinchaqlap otmekchimen.

    1981-yili 6-ayning 5-kuni California University Los Angeles Tarmaq Mektiwi Tibbi Merkizi (University California Los Angeles Medical Center) diki Dr. Michael Gottlieb, Kisel Bolush we Olush Nisbiti Heptilik Dokilati (Morbidity and Mortality Weekly Report, on June 5, 1981) digen jornalda tunji qitimlik AIDS kisili toghursida dokilat ilan qildi. U chagha AIDS kisili digen uqum tixi mewjut emes bolup, Dr. Michael Gottlieb bu ghelte kiselni burun ezeldin korup baqmighan bir kisellik supitide Amerkining kisellikni konturul qilish organi (CDC) gha dokilat qilghan. Bu ghelte kiselge giriptar bolghan tuni kishi Michael isimlik 31 yashliq hijiqiz (oxshash jinsiliq munasiwet qilghuchi) bolup, bu dokilatta uning bilen oxshash kiselge giriptar bolghan 5 hijiqiz tunji qitimliq AIDS kisili supitide dokilat qilinghan.

    1981-yili 12-ayda neshir qilinghan Yingi Engiland Jornali (The New England Journal of Medicine in December) da AIDS kisili toghursida tunji ilimi maqala ilan qilinghan. Bu maqalida bu ghelite kiselning bir xil virus kelturup chiqarghanliqi we bu virus bilen yuqumlanghan kishilerning immunut kuchi ighir derijide zexmige uchurap, ghelite opke yallughi qatarliq her xil pursetperes yuqumlunushqa we ghelite osmige giriptar bolidighanliqi tepsile teswirlengen.

    1981-yili 12 -ayghiche jemi 121 kishining bu xil ghelite kisel bilen olup ketkenligi dokulat qilindi. Hem shundaqla Engiliyede bu xil ghelite kiselge giriptar bolghan tunji kishi dokilat qilindi.

    1982-yili 7-ayning 27-kuni, bu ghelite kiselge burun ishlitip kelgen Hijiqizlar Bilen Munasiwetlik Immunut Kuchi Kemlik Kisili (Gay-Related Immune Deficiency ) digen bu isimning ornigha AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) yeni Kiyin Kilip Chiqqan Immunut Kuchi Kemlik Kisili digen isim resmi birildi.

    1982-yili 12-ayda bir kichik bala tunji qitim qan silish sewebidin AIDS kisilige giriptar boldi. Bu balining qan silish arqiliq AIDS virusi bilen yuqumlinishi, kishilerning bu kiselge bolghan tonushida yeni bu kiselni peqetla hijiqizda bolidighan kisel dep qarishining ozgurushige sewep boldi.

    1982-yili, Italiye, Biraziliye we Kanadada tunji AIDS kisilige giriptar bolghanlar dokilat qilindi.

    1983-yili 1-ayda Firansiyelik alim Dr. Françoise Barré-Sinoussi hijiqiz kiselning limfa tugunchisidin bir xil virusni ayrip chiqti, we bu virusqa LAV (lymphadenopathy associated virus) yeni limfa tugunchisi kisili virusi dep nam berdi.

    1983-yili 3-ayda Amerkida tunji qitim Qan Teqdim qilghuchilargha nisbeten AIDS virusi toghursda tekshurush ilip birish qarari (Blood donor screening guidelines) maqullandi.

    1984-yili 4-ayning 23-kuni Amerkiliq doxtur Dr. Robert Gallo AIDS kisilining peyda bolush sewebini yeni bu ghelite kiselni bir xil virusning kelturup chiqarghanliqini bayqap chiqti, we bu virusqa HTLV-III (human T-lymphotropic virus type III) dep nam berdi.

    1985-yili Xittayda tunji AIDS kisilige giriptar bolghuchi bayqaldi.

    1985-yili 3-ayning 2-kuni Amerka FDA qan teqdim qilghuchilarda AIDS kisilining bar yoqliqini tekshurushte ishlitidighan tunji antibody (KANG TI) testiqlidi.

    1986-yili AIDS kisili dep atalghan bu ghelite kiselni kelturup chiqarghan virusqa tunji qitim HIV (human immunodeficiency virus) yeni Insanlarning imiyunut kuchi kemlik virusi dep nam birildi.

    1986-yili Hindistanda we Sovit Itipaqida tunji AIDS kisilige giriptar bolghuchi bayqalghanliqi dokilat qilindi.

    1986-yili 1-ayning 14-kuni Amerkida AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning sani 1 miliyungha yetkenliki ilan qilindi.

    1987-yili AIDS kisilini dawalashta ishlitidighan tunji dora AZT sinaq qilip ishtilishke testiqlandi.

    1988-yili 12-ayning 1-kuni tunji qitim Birleshken Dowletler Teshkilat teripidin Dunya AIDS Kuni qilip bikitildi.

    1991-yili putun dunyada AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning sani 10 milliongha yetti, Amerkida bolsa 1 miliyun adem AIDS kisili bilen yuqumlunup, 36000 ademning bu kisel tupeylidin olup ketkenligi dokilat qilindi.

    1992-yili AIDS kisilini kop xil dora bilen dawalash sinaq tereqqiside bashlandi.

    1993-yili Amerkida AIDS kisili bilen yilda olup ketkenlerning sani 43000 gha yetti, we AIDS kisili 25 yash bilen 44 yash arisdikilerning olup kitishidiki asasliq sewebke aylandi.

    1995-yili Uyghurlar arisidiki tunji AIDS yuqumdari dokilat qilindi.

    1996-yili putun dunyada tuni AIDS bayqalghandin buyan AIDS kisili bilen olup ketkenlerning omumi sani 6.5 miliyungha yetti.

    1996-yili Amerka hokumitining AIDS kisilini tetqiq qilish we uning aldini ilishqa ajaratqan chiqimi 4.5 miliyart dollargha yetti.

    1998-yili tunji AIDS vaksinisi dunya keldi.

    1998-yili Amerkida yilda AIDS bilen olup kitidighanlarning sani 17000 gha towenlidi.

    1998-yili Rosiyediki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning sani 360000 gha yetti.

    1999-yili AIDS kisili Jenubi Asiyada shiddet bilen kopiyishke bashlidi.

    1999-yili Amerka hokumitining AIDS kisilini tetqiq qilish we uning aldini ilishqa ajaratqan chiqimi 6.9 miliyart dollargha yetti.

    2000-yili putun dunyada 70- yildin buyan, 1981-yili bayqalghan we 1982-yili AIDS kisili dep atalghan bu ghelite kisel bilen olup ketkenlerning sani 21.8 miliyungha yetkenligi ilan qilindi. (Eskertish, gerche tunji AIDS kisili gerche 1981-yili bayqalghan, yeni kishiler teripidin tonulghan bolsimu, biraq undin burunmu bu xil kisellik mewjut bolup, AIDS kisili kishiler teripidin tonulghandin kiyin, uningdin burun shuninggha oxshash ghelite kisel bilen olup ketkenlerghe nisbeten qayta tekshurup ilip birish arqiliq, AIDS kisili bilen burun olup ketkenlerning sanini melum dahire ichide iniqlap chiqqan)

    2000-yiligha kelgende, AIDS kisilining tarqilishi Jenubi Afriqa dowletleride eng ighir bolup, Jenubi Afriqidiki 7 dowlette AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlunush nisbiti 20% yetken.

    2000-yili Dunya Sehye Teshkilati AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning 15-20% qan silish arqiliq ozilirige bu virusni yuqturiwalghanliqini ilan qildi.

    2001-yili Birleshken Dowlet Teshkilati putun dunyada bir yil ichide 5 miliyun kishining yingidin AIDS kisili viruisi yeni HIV bilen yuqumlanghanlighini, jemi yuqumlanghuchilar sanning 40 miliyungha yetkenligini, bu yuqumlanghuchilar ichide 16 miliyunning Afriqa dowletliride, 6 miliyun Junubi Asiya dowletliride ikenligini, putun dunyada bolsa bir yil ichide 3 miliyun ademning AIDS kisili bilen olup ketkenligini, ularning ichide 2.3 miliyun kishining Saharaning junubidiki Afriqa dowletliride ikenligini, bir ilan qildi.

    2001 yili Sheriqi Yawropa we Rosiyada bir yil ichide yingidin AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlar sani 250000 gha yetken.

    2002-yili Amerka Pireziden Bush Afriqa we Otura Amerka dowletlirdiki AIDS kisilini konturul qilish uchun 5 yil ichide 15 miliyart dollar pul ajiratqanlighini ilan qildi.

    2002-yili 11-ayda Xittay hokumiti ilan qilghan AIDS kisili toghursida sanliq melumatta, shu yili 9-ayning axirghiche, Uyghur ilidiki AIDS kisili virusi bilen yuqumlanghanlarning tizimlikitiki sani 6833 yetken, shundaqla AIDS kisili virusi bilen yuqumlanghanlarning kopligi jehette Yunnendin qalsa 2-orunda turghan dep ilan qildi.

    2003-yili Xittay hokumiti ilan qilghan xewerde, 2003-yili 6-ayghiche (tunji AIDS kisili bayqalghandin kiyinki 18 yil ichide), putun Xittayda texminen 1 miliyun 20 ming kishi AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghan, 200 ming kishi AIDS kisili tupeylidin hayatidin ayrilghan dep ilan qilghan.

    2004-yili putun dunayadiki AIDS kisili virusi yeni HIV yuqumdarlirining 95% tereqqi qiliwatqan namirat dowletlerge toplashqanlighi ilan qilindi.

    2004-yili ilan qilghan xewerde, 1981-yili tunji AIDS bayqalghandin hazirgha qeder putun dunyada bu kisel bilen olup ketkenlerning sani 20 miliyungha yetkenligi ilan qilindi.

    2005-yili putun dunyada AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlarning omumi sani eng yuquri pellige yetken, yeni putun dunyada hayat bolghan AIDS yuqumdarlirining sani 40.3 miliyungha yetken bolup, ularning yirimini ayallar igelligen.

    2007-yili AIDS vaksinisining meghlup bolghanliqi ilan qilindi.

    2007-yili 12-ayning 1-kunidiki Dunya AIDS kunide Helqara Sehye Teshkilati putun dunyadiki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlar sanining 33.2 miliyungha towenligenlikini ilan qildi.

    2009-yili Birleshken Dowletler Teshkilati AIDS yuqumlunushning eng yuquri pellisi 1996 yili ikenligini, yeni bir yilda putun dunyada 3.5 miliyun ademning yingidin AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlighini, AIDS kisili bilen olup kitishning eng yuquri pellisi 2004-yili ikenligini, shu bir yilda putun dunyada 2.2 milyun ademning AIDS kisili bilen olup ketkenligini ilan qildi.

    2009-yili Birlishken Dowletler Teshkilati putun dunyadiki hayat bolghan AIDS yuqumdarlirining sanining 33.3 miliyun ikenligini, ularning ichide 22.5 miliyunni Jenubi Afriqida, 5 milyungha yiqini Sheriqi we Jenubi Asida, 1.5 miliyuni Sheriqi Yawropada, 1.5 milyuni Shimali Amerka Qiteside, 1.5 miliyun Jenubi Amerka Qiteside ikenligini ilan qilghan.

    2009-yili bir yil ichide yingidin AIDS bilen yuqumlanghanlarning sani 2.6 miliyun bolup, yuqumlunush nisbiti eng yuquri bolghan 1996-yiligha nisbeten 23% din artuq towenligen.

    2009-yili bir yil ichide 1.8 miliyun kishi AIDS kisili bilen olup ketken bolup, AIDS bilen olup kitish nisbiti eng yuquri bolghan 2004 yildin 20% ge yiqin towenligen.

    2010-yili 11-ayning 30-kuni ilan qilghan xewerde, putun Xitaydiki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghan hayat kishilerning tizimliktiki sani 319877 ge, AIDS kisili bilen olup ketkenlerning sani 68315 ke yetkenligi ilan qilindi.

    2010- Yili 11-ayning 30-kuni ilan qilghan xewerde, shu yili 9-ayning axirghiceh Uyghur ilidiki AIDS kisili bilen yuqumlanghanlrning tizimliktiki sani 32532 yetkenligi ilan qilindi.

    2011-yili Birleshken Dowletler Teshkilati, Helqara Sehye Teshiklati putun dunyadiki AIDS kisili virusi yeni HIV bilen yuqumlanghanlar sanining yuqumlunish nisbiti eng yuquri bolghan yillargha nisebetn 25% towenligenlikini ilan qildi.

    2011-yili Birleshken Dowletler Teshkilati hazirdin bashlap 2015-yilighiche putun dunyada AIDS ning aldini ilish uchun 22 miliyart dollar pul kitidighanliqini, uning hazir bar bolghan 16 miliyart dollardin 6 miliyun kop ikenligini, yene ixtizad yitishmeslik ighir ikenligini ilan qildi.

    Yuqarqilarni yighinchaqlap eytiqan AIDS tarixidiki bu 30 yil, insanlar AIDS din ibaret bu qorqunushluq ghelite kiselni tunji bayqashtin, bu kiselning putun dunyada tiz tarqilishi, we putun dunya xelqini qorqunush ichige silishi, andin bu kiselge bolghan tonushining uzluksiz tereqqi qilishighagha egiship, bu kiselning bara bara konturul qilinishigha yuzlengen 30 yil. Gherche bu kisel bayqalghan, we putun dunyada bu kiselge taqabil turush uchun izdiniwatqan 30 yildin kiyinki bugunki kunde, bu kiselning tarqilishi putun dunya miqyasida towenleshke bashlighan bolsimu, biraq insanlarning bu kisel ustidin putunley ghalip kilishige we bu kiselni putunley konturul qilishigha nahayti nurghun yillar kirek. Bolupmu ixtizadi tereqqi qilmighan, dawalash esteliri we dawalash sharahiti towen bolghan dolwet we rayunlarda, mangidin yol yenila nahayti uzun we japaliq.

    Posted by Memet Emin at 7:35 PM No comments:
    Email This
    BlogThis!
    Share to Twitter
    Share to Facebook
    Share to Pinterest

    THURSDAY, JUNE 2,

    Yawropada tarqalghan qanliq ichi suruk

    Dr. Memet Emin

    Yiqinqi bir heptidin buyan Germaniyeni merkez qilghan 9 Yawropa dowlettide „E. coli, o104:H4“ dep atalghan bir baktirye kelturup chiqarghan qanliq ichi surush kisili tarqap, 6-ayning 2-kunige qeder 1614 adem bu baktiryedin zeherlinip ighir kisel bolup, hayati hewepte qalghan, 18 adem bu baktiryedin zeherlinip ala burun hayatidin ayrilghan.

    Bu qitim Yawropada tarqalghan bu kisel mushi xildiki kisellikler ichide 3-derijilik eghir kisel bolup, asasliqi yimek ichmeklikler bolupmu salad qatarliq xam yimeklikler arqiliq tarqalghan. Bu kiselni kelturup chiqarghan „E. coli, o104:H4“ dep atalghan bu baktirye yalghuz qanliq ichi suruk peyda qilipla qalmastin, yene borekni zeherlep, borek zeyiplikini kelturup chiqiridiken. Bu baktiryede hazirgha qeder 14 xil baktiryege qarshi dorilargha nisbeten qarshi kuch bolup, bu dorilar bu baktiryege kar qilmaydiken. Mundaqche eyitqanda bu xil baktirye bilen yuqumlanghan bimarlarni bu xil baktiryege qarishi dorilar bilen dawalash qiyin bolup, bimarlarning olup kitish ihtimali yuquri iken.

    Germaniyeni merkez qilghan Yawropa dowletlirini sarasimgha salghan bu xil baktiryening qeyerdin tarqalghanlighi hazirgha qeder tixi anche iniq emes bolsimu, biraq bu xil baktirye bilen yuqumlinip kisel bolghan kishilerdiki bir ortaqliq, ular terxemek, pemidur qatarliq sey koktatlardin etilgen saladni istimal qilghan. Hazir Amerkida kisel bolghan 2 bimarmu yiqinda Germaniyege birip, u yerde salad yigen iken. Shunga hazir mutixesisler, „bu xil baktiryening terxemek, pemidurlarni merkez qilghan xam yimekliklerdin tarqalghan ihtimalliq nahayti yuquri“ dep qarimaqta.

    Bu xil baktiryening tarqilishi, bir nechche yil ilgiri dunyani sarasimgha salghan qush zukimi, chochqa zukim we SARS lar bilen oxshimaydighan yiri shuki, burun tarqalghan u kiseller hawadin yeni nepes yolliri arqiliq insanlar bilen haywanlar arisida yaki insanlar arisida tarqalghan bolsa, bu qitimqi bu baktirye asasliqi yimek arqilish tarqighan. Yene yimeklik yolini konturul qilish arqiliq, bu kiseldin saqlanghili bolidu.

    Bu baktiryege yuqumlunup qilishtin saqlinish uchun asasliqi towendikilerge diqet qilish kirek

    (1) Waxtinche her qandaq yimekliklerni xam yiyishtin saqlinish, bolupmu waxtinche terxemek, pemidurlardin etilgen saladlarni sitimal qilishtin saqlinish, amal bar waxtinche pushurup yiyish;

    (2) Xam yimeklikler bilen yiyish aldida turghan pishshiq yimekliklerni oz ara arilashturmasliq,;

    (3) Xam yimeklik bilen pishshiq yimeklikke ishletken her qandaq qacha quchilarni, qoshuq, pichaq we arilarni oz ara ayrish;

    (4) Tamaq yiyishtin burun qol yuyushqa diqet qilish, bolupmu xam yimekliklerni tutqandin kiyin, pishshiq yimekliklerge yiqinlishishtin burun qolni yuyush.

    (5) Magizindin sitip alghan (resturanttin emes) teyyar tamaqlarni yeni yingi etilmige tamaqlarni istimal qilghanda, eng yaxshisi, qayta qaynitiwitip yiyish kirek.

    Miningche yuqarqilargha diqet qilinsa, bu kiseldin saqlinish anche qiyin bolmisa kirek.

    Bu xewerge munasiwetlik uchurlarni kormekchi bolsingiz, towendiki ulanmigha qarang.

    http://yourlife.usatoday.com/fitness-food/safety/story/0/deadly-e-coli-strain-in-europe-is-rare/47956828/1

    Posted by Memet Emin at 11:25 PM No comments:
    Email This
    BlogThis!
    Share to Twitter
    Share to Facebook
    Share to Pinterest

    WEDNESDAY, JUNE 1, 2011
    Torelmini kilon qilish texnikisi
    Torelmini kilon qilish texnikisi

    Dr. Memet Emin

    Torelme ghol hujeyre tetqiqati jeryanidiki bosush xarektirlik bir ilgirlesh torelmini kilon qilish texnikisi bolup, uning muhapiqiyet qazinishi, torelme ghol hujeyre tetqiqatining tiz ilgirlishige nahayta chong asas saldi.

    Janliqlar jinsi munasiwet qilghandin kiyin erkek janliqning uruqi bilen chishi janliqning tuximi birikip uruqlanghan tuxum (fertilized egg) hasil qilidu. Uruqlanghan tuxum bir hujeyre bolup, bolunup kopiyish arqiliq torelme hujeyrisi (blastocyst) tereqqi qilidu, andin bala yatqu timidin orun ilip tereqqi qilip torelmi (embryo) ge aylinidu. Andin torelme tereqqi qilip yingi bir janliq bolup yitilidu we ying bir hayatliq dunyagha kilidu.

    1978-yili 7-ayning 25-kuni beden siritida yeni tejirbe neychisi ichide sunni uruqlandurush arqiliq dunyagha kelgen tunji balining tughulushi kiyinki torelmini kilon qilish we torelme ghol hujeyrisini yitildurup chiqishning asasi hisaplinidu.

    Torelmini kilon qilish diginimiz yuqarda dep otken sunni uruqlandurushning dawami bolup, ularning tupki oxshimaydighan yiri, eneniwi sunni uruqlandurushta erkek haywanning uruqi bilen chishi haywanning tuxumini sunni uruqlandurush arqiliq, torelme yitildurup chiqqan bolsa, torelmini kilon qilishta bedendin ilinghan xalighan bir hujeyre bilen yadrosi ilip tashlanghan tuxumdin sunni uruqlandurush peyda qilish arqiliq yitildurp chiqqan torelmini kozde tutidu. Bu xil texnika beden hujeyre yadro almashturush (somatic cell nuclear transfer) texnikisi dep atilidighan bolup, aldi bilen tuxumning yadrosini yeni gin alahidiligini konturl qilidighan DNA sini tuxumdin chiqirip tashlap, uning ornigha beden hujeyrisi (somatic cells) ning yadrosini silish arqiliq „uruqlanghan tuxum“ peyda qilish, we bu arqiliq torelme yitildurup chiqish. Bundaq yitildurup chiqilghan torelmide peqetla beden hujeyrisini teminligen terepning gini ipadilinip chiqidu. Eneniwi usulda yitildurup chiqqan torelmide bolsa erkek terep bilen chishi terepning gin alahidiligi yirimdin ipadilinip chiqidu. Yene erkekning gin alahidiligi 50%, chishi haywanning gin alahidiligi 50% ipalinip chiqidu.

    Posted by Memet Emin at 3:56 PM
    http://saghlam-bolung.blogspot.de/2011_06_01_archive.html

    LikeLike

    Antworten

21. Muskul yigdep qilish kisili
    Muskul yigdep qilish kisili (Muscular Dystrophy, 肌肉萎缩症) bolushi mumkin. Bu kiselning bir nechche turi bolup, uning ichide biri Duchenne Muscular Dystrophy (DMD) dep atilidu.

    DUCHENNE MUSCULAR DYSTROPHY (DMD)

    Duchenne Muscular Dystrophy (DMD, 杜兴肌肉萎缩症, 杜兴肌营养不良) bolsa Firansiyelik Nirwa Kisellikler Alimi Guillaume Benjamin Amand Duchenne 1860-yili tunji bolup bayqighan muskul yigdep qilish yaki muskulgha ozuqluq yitishmesliktin muskul tereqqi qilmasliqtin ibaret bir xil irsi kisellik bolup, taki 1980-yillarghiche bu kiselning sewibining nime ikenligi toghursida kop malumatlar bolmighan. 1987-yili tetqiqatchilar bu kiselning muskul terkiwidiki “dystrophin” dep atalghan bir xil aqsilning kemliki bilen munasiwetlik ikenligini bayqighan. Yeni bu xil kiselge giriptar bolghuchilarning muskulida shu xildiki aqsil kem bolup, muskulning normal tereqqi qilishi tosqunluqqa uchuraydu. Bu kisel adette apidin oghulgha qalidighan iris kisel bolup, qiz bala bu xil kiselge giriptar bolmaydu. Yeni apisi bu kiselni qizigha qaldurghanda, qizida kisellik alimiti bolmaydu, qiz bu kiselning ginini bedinide saqlap qilip, kiyinki ewlatidin oghligha qalduridu. Bu kiselge giriptar bolghan oghul bala, tughulghanda saq tughulidu, texminen 2~6 yash etirapida kisellik alametliri korulushke bashlaydu. Bu kiselning asasliq almetliri muskulning ajizliqi we yaki maghdursizlighi bolup, deslepte iqsaghra, andin qalsa yota, pachaq, dola we bileklerning muskulliri maghdursizlinishtin bashlinidu. Muskullar saghlam tereqqi qilmaydu. Axirda nepes we yurek muskulliri qatarliq putun bedendiki muskullar ajizliship, bimarning palej bolup qilishini we olup kitishini kelturup chiqiridu. Bu kiselge nisbeten hazirgha qeder unumluk dora yoq bolup, kopunche bimarlar 20 yash etirapida olup kitidu, eng uzun bolghandimu 30 yashtin artuq omur korelmeydighanlighi dokilat qilinmaqta.

    2012-yilli 9-ayning 7-kuni neshir qilinghan Nature Medicine jornalida „Exon-skipping drug pulls ahead in muscular dystrophy field“ namliq bir xewer birilgen bolup, bu xewerde „Eteplirsen, Drisapersen, Ataluren“ qatarliq 3 xil dorining kilinikiliq sinaqta “ Duchenne Muscular Dystrophy“ digen kiselge geriptar bolghanlargha melum derijide unum bergenligi xewer qilinghan.

    Bu dorilarni sinaq qiliwatqan orunlar: Center for Duchenne Muscular Dystrophy at the University of California–Los Angeles; Sarepta Therapeutics of Cambridge, Massachusetts; Centers for Gene Therapy and Muscular Dystrophy at Nationwide Children’s Hospital in Columbus, Ohio.

    Posted by Memet Emin at 9:56 AM http://saghlam-bolung.blogspot.de/2012/11/muskul-yigdep-qilish-kisili.html

    LikeLike

    Antworten

22. Hayatliq yolida

    2007-yili yil bishida ozige „Duchenne Muscular Dystrophy“ dep atilidghan bir irsi kiselge giriptar bolghanliq diyagunuzi qoyulghan bir qiz ozi giriptar bolghan u kisel toghursida men bilen alaqe qilghan idi. Men towende u qiz bilen yizishqan xetni retlep oqurmenlerning paydilinishi uchun sundum.

    Hayatliq yolida

    “Saghlamliq”, saghlam tughulup, saghlam osup yitilgen we saghlam yashawatqan her bir insangha nisbeten adettiki bir soz we eng addi bir uqum, biraq miyip tughulup qalghanlargha, osup yitilish jeryanida nurghun kiselliklerni bishidin kechurgenlerge, saqaymas we yaki asta xaraktirlik sorelme kisellerge giriptar bolup uzun yil kisellik azawini tartqanlargha nisbeten, dunyada “Saghlamliq”tin qimmetlik we eziz nerse bolmisa kirek. Shunga beziler “Saghlamliq bahasiz goher. Saghlamliq insane hayatidiki eng chong bayliq”dep toghura eyitqan iken.

    2007-yili 1-ayning 27-kuni, men namelum birsidin bir parche xet tapshurup aldim. Xet wetende saqaymas kiselge giriptar bolghan bir Uyghur qizdin kelgen bolup, mini yardemde bolup qalarmikin digen umutte yazghan iken. Xetning mezmuni towendikiche.

    Assalamualaykum!

    Memet Emin aka, siz we ahilingizdiki hemminglar tinich-aman turdunglarmu?

    Natonush birdin kelgen hetke balkim ejepliniwatqansiz. Sizdin bazi muhim ishlar hakkida maslihat elish shundakla yardimingizga ehtiyajlik bolup bu hatni tolimu hijalet ichida yeziwatiman. Siz Amerikida ham Engiliz tiliga puhta ham bir meditsina dohturi bolgingiz uchun manga yardam kilamigan halattimu maslihat beralar degan umidtiman.

    Sozumni uzartmay udulla dewirey: Ehtimal siz (Duchenne Muscular Dystrophy —-Engilizcha kiskartilmisi — (DMD) degan bu kesal hakkida sizning kasip dairingizda bolmigini uchun kop bilmaydigansiz. Agar tordin izdap baksingizla bu kesalning kandak kesal ikanlikini tapsiliy biliwalaysiz. Man we mening ikki singlim dal shu kesalga girptar bolup kalduk. Man 24 yashka kirdim, singllirim 20 we 15 yashta. garcha kichik singlimning kesili amdilatin bashlangan bolsimu lekin amaliy ahwal uningmu bizga ohshash bolup kelishi mumkinligini korsitip turuptu.

    Siz Xinjangning — Jungoning meditsina sawiyisining kanchilik ikanligini obdan bilisiz. Biz kanche kilipmu bu kesalni Jungoda dawalap sakaytish imkaniyiti tapalmiduk, lekin man halkara tor batlirida izdash arkilikmu shuni hes kildimki bu kesal putun dunyada tehi sakaytish imkaniyiti yok kesal ikan. Man yekinda Italiya dohturlining bu hakta azrak natija hasil kilganlikini bilip ular bilan E-mail arkilik alake kildim. Amma ular kilgan sinak tehi amdi haywanatlar ustida elip berilganlikini, garche muwappikiyatlik bolgan bolsimu, adamlar tenida sinak kilishka tehi bir nahchche yil barlikini eytti.

    Biraylan manga hazirki ang yahshi usul amal kilip kesalning tehimu egirlap ketishining aldini elish, Girmaniyida (Royal cells inistituti)ning Nektar „T“ degan dorini ishlap chikarganlikini, dora uniminging yahshi ikanligini eytip bardi. Man ularga hat yazdim, ular jawap hat yazdi. Ularning tonushturghinigha kariganda dora unimi hakikatan kesalni tiginlashta yahsi roli bar ikan. Amma peket 7 kunlukla dorini haksiz taminlaydikan. Keyin setiwelish kerakkan. Bir aylik dora 85 yawro–850 yuen jungo puliga togra kelidikan. Man ikkilinip kaldim dora ham kimmat ham tehi ularning degan gepi ishanchlikmu amaes uni bilmaymiz. Pakat bu E-maildiki we ularning tor betidiki uchurlar halas.

    Men torda Amerika (Ohio shitati) da u yardiki dohturhana we bazi tatkikat orunlirining bu kesal hakkida elip bargan dawalash usulinimu kordum. Amma ular maglup boptu. Amma bu 2000-yilidiki ishlar ikan. Yahoo torida izdisa bu uchurlar bar, balkim Amerikining bashka jaylirida yahshirak dawalash orunliri bardur yaki kesalni tizganlaydigan dorilar bardur. Engiliz tili sewiyam anche yahsi emes, uning ustiga tibby Engiliz tilidiki atalgular bak kiyin, chushinishmu tas ikan. Bir yahshi niyatlik kerindishimiz sizdin maslihat ilip bekishimni, sizni chokum yahshi maslihat beridu dap karaydiganlikini eytti. Siz bak aldirashtursiz, sizni awre kilip koyushumni biliman. Lekin manmu amalsiz kaldim. Siz bu hakte uchur izlap baksingizla bu keslaning bakmu yaman kesal ikanlikini bilisiz, bizning 3 kiz bir ahilide mushundak kesal bop kalgini bak echinarlik ahwal, bu kiselge dawamu hazircha tepilmaywatidu. Shundaktimu bu pakat wakit maslisi, birnachcha yilgicha chokum toluk dawalash imkaniyiti tepilidu dap karayman. Lekin shu kemgicha kesalni tizginlap turmisa olup ketish hawpi zor.

    Tunji hetimdila kop sozlap kattim, tapsilyrek chushandurushum kerak dap oylidim, siz malal kormisinigz mumkin bolsa shu yarlik kasipdashlirinigz yaki uchur wastilri arkilik bu hakta uchurlarni igilap berishingizni, yol korsitishinigzni bakmu umit kiliman.

    Chushanmigan yaki siz bilishni halaydigan ishlar bolsa sorinigz bolidu. Imkaniyat bolsila yardam kolingizni sunsingizkan.

    Men u qizgha jawaben towendi xetni yolludum

    Singlim,

    Aldi bilen sizge, singlingizge we putun bir ahilige kelgen bu behitsizlikke chongqur hisidashliqimni bildurimen. Siz bu kisel toghursida kop izdinipsiz we hili toluq chushenchige ige bolghandek qilisiz. Siz digendek bu kisel hazirche saqaytish bir az qiyin bolghan kisellerning biri bolup, Amirkining ozidila 250 mingi bar iken.

    Men bu kisel toghursida bir izdinip baqay. Eger birer yingi uchurgha irishelisem, sizge xewer qilimen.

    2007-yili 1-yaning 28-kuni u qizgha yazghan xitimgha jawaben towendiki xetni yollaptu.

    Memet Emin aka, sizning jawap kayturgingizdin tolimu minnaddar boldum. Kimmatlik waktingizni ajritip kop aware bopsiz. Kop rehmat.

    Kesalni kechikturush roli bar dorilarni Amerikidin tapkili bolarmikin bilmidim. Girmaniyadikilarning uchuriga kariganda heli unimi bardek amma man ishanch kilammaywatiman ham dorimu kop kimmat ikan. Iktisad maslisiggu muhim emes, birak gap dora unumining ular degandakmu yaki sahta tashwikatmu ? ikkilinip kaldim. bolsa bosh wakitliringizda karap bakkan bolsingiz.

    Saglam tandin zor baylik yokkan adamge. Alla nesip kilsa bizmu bu kesaldin bir kuni halas bolarmiz. ishkilip tiriship bakiman ahirigicha. garche yuz korushmigan bolsakmu amma silardek chetallerdiki kerindashlirimizning biz uchun kilip beriwatkan ishliringlarga tolimu minnaddarmiz. Uygur bolginimdin rastinla pahirliniman. chunki bizda silarga ohshash oz halkini tashliwatmaydigan, ular uchun kan-tar tokup, zidinidigan esil parzantliri bar.

    Men bu xetni tapshurup alghandin kiyin, bu jehette her terplime izdinish uchun, tordin bezi uchurlarni izdim, hem Harvard Universitidiki Qeyser Mijit bilen alqe qildim. Qeyser Mijit Harvard Universitidiki munasiwetlik mutexisler bilen alaqe qilghan iken. Ulardin towendikidek jawap keldi.

    Thank you for contacting Dr. Louis Kunkel about information on Duchenne Muscular Dystrophy (DMD). My name is Elicia Estrella and I am the genetic counselor that works with Dr. Kunkel’s research lab. I am sorry to hear that one family having 3 affected children. My first question would be how the diagnosis was made in this family. DMD affects mainly boys. It is very rare and unusual for a girl to be affected, so to have 3 daughter is one family is extremely rare and unusual. With that said there are other types of muscular dystrophy that affect both boys and girls equally. Unfortunately, there is no cure for most types of muscular dystrophy. There are medications that may help, but without knowing exactly how and what the family is diagnosed with I could not recommend anything. My best advice would be to contact the Muscular Dystrophy Association (MDA), they keep apprised of all new research and treatments.
    Alternatively, we do research on families with different types of muscular dystrophy and would be happy to enroll your friend’s in our study family if any of the girls has had a muscle biopsy. I have attached an informational brochure about the research that Dr. Kunkel does in his lab at Children’s Hospital Boston. If your friend would like to come to Boston to have his children evaluated, I could arrange an appointment with Dr. Basil Darras, the neurologist that runs the MDA neuromuscular clinic here at Children’s Hospital Boston. Good luck to you and that family. Feel free to contact me with any questions or if you are interested in our research.
    Sincerely, Elicia Estrella, MS, CGC
    Program in Genomics/Harvard Neuromuscular Disease Project Childrens Hospital

    Bu xette bu kiselning asasliqi oghul balilarda korilidighanlighini, shunga u qizgha qoyulghan diyagunuzning nimige asasen qoyulghanlighini, eger amal bolsa u bimarning Bostungha kilishini deptu.

    Shuning bilen men bu xet bilen qoshup u qizgha towendidek jawap qayturdum.

    Singlim,

    Sizning kisilingiz uchun Harvard University, Genomics/Neuromuscular Disease Project bilen shughuliniwatqanlar bilen alaqilashqan, ularning eytishiche, hem shundaqla men igelligen matiryallardimu bu kisel asasliqi oghul balida bolidiken. Shunga hazir bilmekchi bolghan mesile sizning kisilingizning bu kisel ikenligige qandaq diyagunuz qoyulghan, diyagunuzda xataliq barmu qoq? Mushu jehette tepsile bu uchur bilen teminlisingiz.

    Men yuqarqi xetni ewetkendin kiyin 2007-yili 1-ayning 31-kuni u qizdin towendikidek jawap keldi.

    Siz eytakandak yene biraylanmu bu hil kesallik oghullarda kop uchraydiganligini eytakan idi, lekin man kesip eytimanki bu chokum shundak kesal. 2005-yili yazda Aptonom rayonluk halik dohturhanisidiki bir dohtur bizga kongul bolup, ozining Amerikidin Jungogha sayahetka kalgan bir Amerikilik dohtur tonushini oyimizga elip kalgan idi. U korupmu mushu kesal degan ham ozinig amal kilip bizni Amerikida dawalitish imkaniyitiga iga kiliman degan idi. U shu chagda bizni nahayiti tapsiliy takshurgan. lekin keyin u ketip kayta alake kilmiduk. u amal tapalmigan bolishi mumkin. man uning Amerikining kaysi yerida kaysi dohturhanida ikanligni soriwalmaptiman. uning E-mail adresi we ismi bar. halisngiz siz hat yezip uningdin sorap beking. balkim u jawap berip kalar.

    Man korgan materyallar boyiche eytkandimu mushu kesal ikanligi enik. buninga enik diyagnoz koyushka bizde bu yarda bashka sharayit yok. bulardinmu bilgili bolmisa, man ozumning ahwalini bolsa yanimu tapsily Uygurche yazay.

    Men u xetni tapshurup alghandin kiyin, bu qizning bu kisilige munasiwetlik tiximu kop uchurlarni izdep tipip korup chiqtim. U qizning kisellik alametlirige ohshap kitidighan muskulgha ozuqluq yitishmeslik kisilidin Duchenne Muscular Dystrophy (DMD), Becker Muscular Dystrophy (BMD), Emery-Dreifuss Muscular Dystrophy (EDMD), Limb-Girdle Muscular Dystrophy (LGMD), Facioscapulohumeral Muscular Dystrophy (FSH or FSHD), Myotonic Dystrophy (MMD), Oculopharyngeal Muscular Dystrophy (OPMD), Distal Muscular Dystrophy (DD), Congenital Muscular Dystrophy (CMD) qatarliq 9 hili bar iken. U 9 xil kisellerning ichide kem digende 6 xili qiz oghullarda oxshashla korilidiken, hem shundaqla kisellik alametliri yenggil, kiselning tereqqi qilishimu asta, aqiwiti xilila yaxshi iken. Eger bu qiz giriptar bolghan kisel hazirqi diyagunuzdiki kisel bolmay, bashqa bir kisel bolsa, u waqitta u qizning we uning 2 singlining aqiwiti hazir oylighandin kop yaxshi bollatti. Shunga men bu qizgha towendiki xetni yolludum

    Singlim,

    Men siz digen adem bilenmu alaqiliship baqay, biraq sizning kisilingizge ohshap kitidighan kiseldin 9 hil kisel bar iken. Shunga bezide kisel alametligila qarap qaysi kisel ikenligige hokum chiqarmaq anche asan emes. Ege muskuldin azraq ilip „muscle biopsy yaki 活组织检查“ digen tekshurushni qilghan bolsingiz, bu arqiliq iniqraq diyagunuz qoyghuli bolidu. Eger imakaniyitingiz bolsa towendiki shu 9 xil kiselge ahit matiryallarni tepsile korup chiqing.

    2007-yili 2-ayning 2-kuni bu qizdin towendiki xet keldi.

    Siz awetkan materiyalni man tapsily korup chiktim. men ozumning ahwalim hakkida nemilarni deyish kerakligini bilmay kalgan idim. materiyalni korup bildimki, mening we singillirimning kesallik alametliri putunlay shu matiralda deyelganga ohshash ikan. buningda kilchimu hatalik yok. pakat oahshimaydigan yeri, mening kesallik ahwalim 9~10 yeshimda bashlangan, ahwal putunlay matriyalda deyiilganga ohshash, lekin kesallikning egirlash suriti intayin asta, materiyalda deyilganning aksicha man hazirgiche mengip-harkat kilip yuralayman. parizimche tez bolgandimu 3~5 yilgiche andin kolum harkattin kelishi we manhalmaydighan bolup kelishim mumkin. ikkin singlimmu shundak kichik, singlimning kesli amdila bashlandi, ularning ahwali meningkdin yahshi, chunki ularning kisellik alamiti 12 yashtin bashlangachka, unche egir amas.

    Bu qizning kallisigha shu kisel bekla singip ketken bolup, doxturlarning aldirap qoyghan ihtimalliq diyagunuzi bu qizgha rohi jehette xilila tesir qilghan idi. Bu qizning bu rohi halitini ozgertish bekla zorur idi, biraq qandaq ozgertish kirek? Uninggha tepsile chushendurush bilen qayil qilarliq pakit ispatlar kirek idi. Shuning bilen men yene izdinishke mejbur boldum.

    Men bu qizgha keyni keynidin towendiki ikki parche xet bilen nurghunlighan munasiwetlik matiryallarni tipip ewetip berdim.

    Singlim,

    Undaqta men siz digen hiliqi ademge het yizip alaqe qilip baqay. Siz ozing toghursida manga toluqraq melumat biring. Misalen ismingiz, nede turisiz, u kishi qanchan qayerde siz bilen korushken qatarliqlar, ish qilip diyishni halighan ehwalingizni manga toluq dep biring. Bolmisa u kishi mining dimekchi bolghunumni bilelmey qilishi mumkin. Undin bashqa men bashqa munasiwetlik kishiler bilenmu alaqiliship korey.

    Singlim,

    Men gerche kop tereplime izdengen bolsammu, biraq unumi yahshi dep qaralghan doridin birernimu tapalmidim. Mutleq kop sandiki dawalash tihi sinaq mezgilide bolghachqa, eng ahirqi hokum tihi chiqirilmighan iken. Men her halda yene dawamliq izdinip korimen. Eger bir uchurgha irishelisem sizge hewer qilimen. Uningghiche siz diyagunuz ishini yenimu iniq qilishqa tiriship korung. Chunki bu kisel siz digendek alametkila qarapla jezmenleshturidighan kisel emes. Men deslepki hitimde digendek alametliri ohshushup kitidighan kiseldin 9 hili bar iken. Tetqiqatchilar nurghun yil waqit we nurghun pul serip qilip tetqiq qiliwatqan kiselning qizlardimu korilidighanliqini bilmey qalmasliqi mumkin. Men bu kiselge munasiwetlik nurghun matiryalni kordum, bu kisel bir hil irsi kisel bolup, asasliqi muskulning asasliq terkiwi bolghan bir hil aqsilning kemliki tupeylidin bolghan kisel iken, qiz bala bu kiselning ginini oz ata anisidin warisliq qilghandin kiyin kiyinki ewlatidin oghligha qaldurup kitidiken, biraq ozi kisel bolmaydiken. Sizning atingiz we yaki sizning chong dadingiz tereptin birersi bu kiselge giriptar bolup baqqanlar barmikan? Ashuni uqup biqing, undin bashqa CK (creatine kinase 肌酸激酶) tekshurtup biqing.

    2007-yili 2-ayning 4-kuni bu qizdin towendikidek jawap keldi

    Man siz sorigan ahwallarni eniklap andin jawabini beray.

    Muskul elip takshurtush maslisida 2 yil awal singlimning put-pachak muskulidin azrak elip uni beyjinga awetip takshurgan.ular mushu kesal dap dignoz koygan. man bu haktik ishanchlik uchurlarnimu izdap bakay.

    Siz Amerikidiki bu kesalni tatkik kilidigan dohturlar bilan maslihatliship korsingiz, biz muskul awrishkisi elip ularga awetip berish mumkin bolsila awetip berayli. ular ozliri takshurup baksa bolidu. shundak bolmigiche ular ishanmasliki mumkin.

    2007-yili 2-ayning 5-kuni bu qizdin towendikidek jawap keldi

    Assalamualaykum!
    Amdi u Amerikilik dohtur bilan alake kilshning hajiti kalmidi. Man aptinum rayunluq halq dohturhanisidiki dohtur bilan alakilashkan idim. Hiliqi Amirkiliq kishi tehi yekindila Urumchiga kelip ktiptu. U DMD kelsili dohturi amaskan. Dohturning deyishicha u Amerikilik bizning kesal alamti DMD ga ohshash bolsimu lekin kesip bir nema diyalmaptu, bizning DNA takshirip ishanchlik diyagnozga eriship bikeshimiz kerakligini degan ikan.

    Yana Beyjingdiki kichik singlimning ahwalini takshurgan kishilar shundakla shinjangdiki dohturlarmu u kesal bolishi mumkin daptu, ishanchlik bir diagnoz yok ikan. DMD kesili diyagnoz koyush murakkap kesal ham Jungoning bu haktiki tatkikatliri, sawiyisi yetarlik bolmigini uchun shundak bolishi mumkin dap paraz kildim. DNA takshurishinimu pakat Beijing yaki Shanghaydila kilgili bolarmish. manmu enik ukmaymen.

    Demak bizning kesilimiz hakkidi diyagnoz enik amas. bu ajiba namsiz bir kesalmu? ahwalimiz putunlay siz awatkan materyaldikiga ohshahs, lekin bu kandak kesaldur? man barganche gangirap kaldim.

    Siz u dohturlar bilan alakiliship baksingiz, biz kandak takshurtush usuli kollansak enik diyagnozga erishalaymiz? muskul awrishkisni awatish imkaniyiti barmu? DNA takshurishi kilsa hokum kilgili bolamdu? man kandak kilishni bilmayman. man kop izdinip korup, bu kesalni dawalitish imkaniyiti hazirhca yokkan dap karap yana izdiniwerishtin waz kachmakchi bolgan idim. nurgun tatkikatlar siz eytkandak tatkikat ustida ikan. bizda bu yarda dawalinish hatta ishanchlik diyagnozgimu shart-sharait bolmaywatsa. lekin yana ikki singlimni dap tirishchanlik korsitip bakay dap torda Italiya, Girmaniya, Amerikidiki bazi tatkikat orunlirigimu hat yezip kattim, bazili jawap yazdi, u yarlardimu ohshashla dawalash imkaniyiti yokkan. amma DMD bolsa 20 yashkichila yashash imkaniyiti barkan, bizning alamiti ohshash bolsimu tehi heliham normal bolmisimu harkat kilip yuruptimiz. (steam cell) ghol hujayra kochurush arkilik dawalshta Italiya dohturliri haywanatlar tenida bolsimu tatkikat elip berip muwappikiyat kazangandin keyin, man kaytidin umitlinip chetladikilar bilan alak kilip bakay dapla sizga biraylaning tonushturishi bilan hat yazgan, u kishi nemila bolmisun umitsizlanmaslikni dap kop uchurlar bilan taminligan ham madat bargan idi. siz awatkan materyalning biridiki boston children’s hospital —ning tatkikatchilirimu hujayra kochurush arkilik dawalshni tatkik kiliwatkanlini daptu.

    mayli bu haktiki tatkikatlar kandakla bolmisun bir nachhca yilgicha bu kesal hakkida unumluk dawalash charisi tepilishiga ishiniman. lekin bu Jungoda amas, shunga man imkan bar chatallar bilan alake kilay dap oylidim. sizning kop yardam kilginingizga rahmet. man nema kilishni bilmayman pakat silarning yol korsutishinglargila mohtajman. shunga imkaniyat bolsilla bu jahatlarda yardimingga bakmu mohtajmen. saghlam tanga hech narsa tang kalmaydikan. shunga biz bar amallar bilan dawalinish imknaiyitiga erishish uchun tirishiwatimiz, man hech bolmisa ikki singlim bolsimu mushu kesal azabidin kutulsa dapla oylaymen.

    ahwal mana mushundak, yena nema ahwallarni bilmakchi bolsingiz man dap beray, yoshurgudak ish yok. man pakat silarning maslihatinglarga mohtaj. sizninng kimlikingizni we tapsil ahwalingizni man bilmaymen. biliwal torida asarliringizni kordum. bashkilarning tawsiyisi bilan hat yazdim.

    helimu kop aware kildim. sizning daslapta jawap hat yezishingizning ozila man uchun chong tasalli ham yardam. rastinla kop rahmat.

    Men bu qizning yuqarqi xetlirini korup chiqqandin kiyin, bu qizning qarishini ozgertish sharahitning piship yitilgenligini his qilip, yuqarda men dep otken 9 xil kiselning aqiwiti yaxshi, kisellik alametliri u qizning kisellik alamitige oxshushup kitidighan bezi kisellerge munasiwetlik matiryallar bilen towendiki xetni ewettim.

    Singlim,

    Men sizning kisellik alametliringizge ohshushup kitidighan alametliri bar kisellerge ahit bezi matiryallarni ewettim. Waqit serip qilip korup chiqing. Mining ularni sizge ewetip birishimdin mehset, sizni oz kisilige bolghan tonushini osturiwalsun dimekchi. Siz hazir qiyas bilen qoyulghan diyagunuzgha asasen, ozingizge eng ighir bolghan kiseldin bir yuklep olturmay, aldi bilen diyagunuzgha nisbeten iniq yekun chiqarsun dimekchi. Chunki sizde bar bezi alametler bezi adettiki yenggil kisellerdimu bolidiken. Shundaq bolghanda sizning kelgusingiz unche qorqunushluq emes. Belkim siz hazir oylighandek undaq yaman aqiwetkimu qalmasliqingiz mumkin. Hetta 50, 60 yash hette uningdinmu artuq omur korelishingiz mumkin. Ish qilim mining perizimche siz herguzmu siz oylighan u kisel emes, siz uningdin hili yenggil bolghan bir kisel, hem aqiwitingizmu siz oylighan hiliqi kiseldin kop yahshi. Hazirche waqit munasiwiti bilen mushu yergiche yazay. Siz ewetken matiryallarni tepsile oqup bolup manga het yizing. Andin kiyin kiyinki qedemni qandaq mingish toghursida oylishayli.

    2007-yili 2-ayning 8-kuni u qizdin towendikidek jawap keldi.

    rahmat sizga, man bularnimu chokum tapsily korup chikiman, siz eytkandak enik bir diyagnoz bolmigini uchun man bak kop ugunish -okush pursatliridin mahrum kaldim. dohturlar burun DMD kesili dapla 20 yashka kirguche olup ketishi mumkin degachka (buni man tehi keyin tasaddipi anglap kaldim) man hatta oydikilarmu shundak dap karap umitsizlinip tekdirga tan berip oyda olturup ahirki akiwatni kutushka majbur bolgan. lekin man barganche u yakunlardin gumanlinip kaldim. shunga hech bolmisa ikki singlim uchun dap ahirigicha bal koyiwatmaslik karariga kaldim. sizga rastinla kop rahmat, man enik bir diyagnozga tolimu mohtaj idim. shundila singillirim uchun ham ozum uchunmu kandak kilish kerakligini bilishim, umitlinishim mumkin.

    2007-yili 2-ayning 9-kuni u qiz towendikilerni yizip ewetiptu

    materyallarni korup chiktim. u hil kesalliklarda deyilgan kesal alamtlirning bazili manda yok. yurak we napalinish sestimis shundakla bashka agashme kesallaiklar barmu yok man uni bilmidim yaki u asta-asta bilinishi mumkin. meningche bu kesal mening ikki bilikim we putumning normal harkitiga toskunluk kilsh, shundakla badandiki muskullarning normal tarekkiy kilalmasliki katarlik alamatlarda ohshaydu. bazi alamtlarni man sazmigan bolshum mumkin. ishkilip mushu kesallarning birar turiga kirsa kerak. man ang korkidighan ish bashka amas pakat put-kolumni normal harkatlanduralmay kelishtin shundak ansirayman. heliham kandak kiyinchiliklarga uchrawatkanlikimni balkim tasawwur kilalishinigz mumkin. ham bu sawap mahrum bolgan nurgun narsilar hata diyagnoz koyulushmu bak yaman ahwallarni kalturup chikiridikan. mening ahwalimga kasip ahliliri we mutahhasislarla diyagnoz koyaligudak. sizdin man bu hakta otunidiginim siz til we sharait jahatlarda nurgun awzal sharaitlarga iga bolgandikin bu hil kesalliklarning har kandak turi, almaiti, akiwiti, bu kesalni halkarada tatkik kilidigan dohturhana, tatkikat orunliri, ularning tor batliri, E_mail adresliri degandak barlik materyallarni ratlap, Uygurchiga tarjima kilip torda ,ang muhimi uygur rayonidiki ilmiy yurnallarda elan kilish yaki kitap tuzush arkilik bu hakta uygur dohturliriga atraplik malumat barsingiz ham materyallar bilan taminlisingiz bizdak bimarlar uchun bakmu yahshi bolattikan.bolmisa bu dohturlar sawiyasizlik ham kilcha dohturluk sapasi yok pozitsiya bilan ….bu kesalga dawa yok…mushundak turidu…kandak kesalkin…dap yurmisikan dayman. ashu iktisadi ahwali nahcar, bilim sapasi towan bu halkingiz birar dawalinish pursitiga erishalmigan halattimu, enik dignozga iga bolsa sharait yar barganlar chatallarga berip dawalinalisa bu bakmu yahshi ish bolatti. kasip dairingizda bolmisimu azrak zehin ham waktinigzni sarp kilsingizla bu hil kesal bimarliriga kop yardamlarni kilip bargan bolattingiz. alwetta sizmu allikachan oylap bolgansiz, manmu imkaniyitim bolsa bu hakta izdinip koriman.

    agar birar yahshu hewerga eriship yardam kilishni halisingiz lazim bop kalar.
    kesilim hakkide burunrak bilgan bolsam kashki, okushni tohtatmas idim, hatta chatallarga chikish pursitimu bolgan, karimamsiz olup kaliman, mangalmas bop kaliman dap bolmigan ishlarga andisha kilip waktim oyda ahirki akiwatni kutup olturush bilan israp bop ketiptu, ham ata-ana bolguchilarningmu masuliyiti bar, ular righbatlandurishi, tagdirga tan beripla olturmay tirishish kerakligini eytishi, kop koyunishi ham gamhorluk kilishi kerak idi. kandak kilimiz, millitimizning bilim-sapasi chunchiliklakan. helimu ata-apam bizni mushundak halettimu okutti, har jahattin sharahitlarni yaritip bardi. balkim tagdir shundaktu, bazi narsilarni pakat tirishish bilan kolga kalturgili bolmaydikan.

    sizning yardimingizdin bakmu minnatdarman. bolsa koprak yol korsitip turarsiz, atamdin bashka ar kishi bolmigach keyinki kunlarda himayisiz, yar-yolaksiz kalarmizmikin dap ansirayman. alla buyrisa hamma ishlar yahshi bop ketar. chidap kurash kilishtin bashka nema amal bar hazirche …

    Mining bu qizgha yazghan jawap xitim

    Singlim,

    Sizning hayatliqqa intilish rohingiz, shundaqla ozingizning we ikki singlingizning salametliki uchun korsetken tirishchanlighingiz heqiqeten ezizleshke erzidu. Insan bu dunyada yashaydiken haman umutwar bolush kirek. Shunga konilar, “Olmigen jahanda umut bar. Sewep qilsang sewette su tohtaydu” digendek aqilane sozlerni bizge qaldurghan iken. Umutwar bolung. Mining qarishimche siz we ikki singlingiz siz hazir oylighan u qorqunushluq kisel emes. Miningche siz shu 9 xil kiselning ichidiki yengilrek birsi. Miningche diyagunuz haman iniq bolidu. Men bu jehette yenimu izdinip korimen. Hazirche siz meyli qaysi kisel bolushtin qetti nezer, diyagunuz iniq bolamdu yoq, umutwar bolup, yetmekchi bolghan arzu istekliringizni emelge ashurushqa tirishing. Ozingizni normal, saghlam ademlerdek korup, hoshal horam yashang. Chunki sizning bu kisilingiz birt ikki kunluk we yaki aldirghangha aldiraydighan kisel emes. Haman bir kuni amal tipilidu. Haman bir kuni shipaliq dawalash dunyagha kilidu.

    Izzahat

    Oxshash kechurmushliri barlargha az tola paydisi bolup qalar digen mexsette, men bu yazmilarni retlep tordashlargha sundum. Mining qarishimche bu herguzmu bu qiz we uning ahilisige kelgen kilishmeslik emes, Uyghurlarning ichide bu xil kiselge giriptar bolghanlardin yene nurghun kishiler bolushi mumkin. Insan hayatida her xil kisellerge giriptar bolushi, beziler ixtizadi seweptin, beziler bolsa dawalinish sharahiti we texnika towen bolush tupeylidin unumluk dawalinish pursitige ige bolalmasliqi mumkin. Yene beziler bolsa toghura diyagunuzning qoyulmasliqi sewibidin, umutsizlinip, nurghun rohi azaplarni tartishi mumkin. Bu qizdiki umutwarliq, ozi we ikki singlisining hayati uchun izchil izdinish rohi heqiqeten qedirleshke erzidighan bir xil roh. Ishinimenki bu qiz shu izdinishliri arqiliq ozidiki rohi yuktin azad bolidu, we oz kisilge hazirche unumluk dawalash amali tapalmighan teqtirdimu, u ozi giriptar bolghan u kiselning unche qorqunushluq kisel emesligini, aqiwitiningmu doxturlar digendek, we ozi oylighandek unche qorqunushluq emesligini bilip yitidu, shuning bilen u qizning kelgusi hazirqidin nechche hesse yaxshi bolidu. U qizning umutwar bolup, dadilliq bilen yashishini, hayatliq yolida tiximu izdinip ozige oxshash kiselge giriptar bolghan bimarlargha olge bolushini chin konglumdin umut qilimen.

    Eger bu qizning bu kisilige munasiwetlik yingi uchurlarni bilidighanlar bolsa, we yaki bu qizgha paydisi bolup qilish ihtimali bolghan herqandaq uchurlar bolsa, bu yerge chaplap qoyshunglarni we yaki manga yollap birishinglarni umut qilimen.

    Memet Emin

    ******************************************************
    Men bu qizdin 2013-yili 12-ayning 11-kuni yene bir parche xet tapshurup aldim. U qiz xitide shexsi turmushida we salametlikide chong ozgurushlerning bolghanliqini, salametlikining yiqindin biri kop nacharliship ketkenligini yiziptu. Eger bu qizning yiqinqi ehwaligha qizziqsingiz towendiki xetni oqung. Eger siz bu qizgha az tola teselli birip qoyay disingiz, bu adirisqa xet yizing. akida116@hotmail.com

    ئەسسالامۇئەلەيكۇم
    مېنىڭ سالامەتلىك ئەھۋالىمدا جىق ئۆزگىرىش بولۇپ كەتتى، سىڭىللىرىمنىڭكىدە ھەم شۇنداق. بەلكىم بۇلارنى دېسەم كۆڭلىڭىز يېرىم بولىدۇ. بۇ كېسەل سەۋەبىدىن بەدەن بەك كۈچسىز،بولغاچقا سەل ھەركەتلەر قولاشماي قالسا ياكى كۈچسىز ئەھۋالدا مېڭىپ كېتىۋېتىپ ئاسانلا يىقىلىپ چۈشىدىغان ئەھۋال بار. شۇڭا تولا يىقىلىپ يارىلانغان يەرلىرىمىز جىق، تولىسى پۇتىمىزنى قايرىۋاپ دېگەندەك. مەن بۇ ئەھۋالغا بەك ئېغىر يولۇققان بولدۇم، سىزگە دېگىنىمكىدەك ئىككى قېتىملىقى بەك ئېغىر بولدى، تۇنجى قېتىمدا بىر يىلغا يېقىن ۋاقىت ئىچىدە ئاران ماڭىدىغان بولغان ئىدىم، يارا بەك ئېغىرمۇ بولمىسىمۇ،كېسەللىك سەۋەبىدىن كۈچەپ ھەركەت قىلىشقا ئامالسىز بولغاچقا ۋە ماغۇر بولمىغاچقا شۇنداق ئىدى. كېيىن ياخشىلانغاندا يەنە بىر ھادىسە بولۇپ بۇ قېتىمقىسىدا يوتا تەرەپتىن سۇنۇپ كەتكەچكە ئوپراتىسىيە قىلىپ، سۇنۇقنى مىخلاشقا توغرا كەلدى، بۇنىڭدا ئالتە ئايغىچە يەر دەسسەشكە بولمايتتى. باشقا بۇنداق ئەھۋالغا ئۇچىرىغانلار بولسا ئوپراتسىيە تۈگەپلا قولتۇق تاياق بىلەن بىر پۇتى ساق بولغاچقا جىق قىينالمايتتى. ئەمما ماڭا مۈمكىن ئەمەس،قولۇممۇ كۈچسىز،بەدەنمۇ مۇسكۇللارنىڭ ئاجىزلىقى سەۋەپلىك ماغدۇرسىز،ئۇ ھالدا قولتۇق تاياقتا مېڭىشىمغا قىلچە ئامالىم يوقتى، شۇنىڭ بىلەن مەن چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇشقا مەجبۇر بولدۇم.كېيىن ئەسلىمگە كەلگەن بولساممۇ ئەمما مېڭىشقا ئىمكان بولماي قالدى، بۇ كېسەلدە ھەركەت قىپ تۇرمىسا مۇسكۇللار تېخىمۇ ئاسان كۈچسىزلىنىپ كېتىدىكەن، بىر يىلغا يېقىن ۋاقىت ھەركەت قىلمىسا نېمە بولماقچى؟ ھەم ئەسلىدىمۇ بۇ كېسەللىك ئەھۋالىدىن قارىغاندا كېسەل كۈنسېرى بىر خىل بىلنەر بىلىنمەس ئېغىرلاپ بارىدىكەن. مەن سىز تۇنجى قېتىم بۇ كېسەللىك ماتىرىيالىنى ئەۋەتكەندىلا بۇنى ھېس قىلغانتىم.
    بۇ كېسەللىك بىرنەچچە خىل تۈرلۈك بولۇپ، ئەڭ ئېغىر بولغىنى ئوغۇللاردىلا بولىدىغان ئىكەن،يەنە بىر ئۇنىڭدىن قالسا بولۇپ، مەن بىزنىڭ كېسەللىك ئەھۋالىمىز شۇ تۈرىمىكىن دەپ قالدىم. چۈنكى شۇنىڭدا كېسەللىك ئېغىرلاشقاندا ماڭالماس بوپ قالىدىغانلىقى دېيىلگەن ئىكەن.
    باشقا تەرەپلەر نورمال ئاساسەن،ئەمما شۇنداق سەۋەبلەر بىلەن مەن قايتا ماڭالماي، ھازىرغىچە چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرىمەن. چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇپ ئۆز ئىشلىرىمنى ئۆزۈم قىلىپ، تاماق ئېتىش، كىر-قات يۇيۇش، ئۆيلەرنى تازىلاش دېگەندەك ھەرھالدا باشقىلارغا موھتاج بوپ قالماي يۈرىۋاتىمەن، بۇرۇندىنلا ئىدىيە تەييارلىقىم بولغاچقا بۇنىڭدىن بەك كۆڭلۈم يېرىم بوپ كەتمىدى، شۇ چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇش دەسلەپلەردە ئېغىر كەلدى، كىشىلەرگە ئارىلىشىپ ئۆتۈشمۇ ئېغىر بىلىندى، قېچىپ،ئارىلاشماي دېگۈدەك ئۆتكەنمۇ بولدۇم. بارا-بارا بۇ رېئاللىقنىمۇ قوبۇل قىلدىم، ھازىر كۆنۈپ كەتتىم، ئۇنداق ئاھ ئۇرۇپ،ئۈمۈدسىز بوپمۇ يۈرمەيمەن، ياخشى بوپ كېتىمەن ھامان بىركۈنى دەپ ئۈمۈتلىنىپ ئولتۇرۇپتىمەن، ئاللاھ خالىسا…سىز بىلەن خەت يېزىشقا باشلىغان ۋاقىتلار 2006-يىللارغۇ دەيمەن، شۇنچەلىك جەرياندا كېسەللىك ئەھۋالىم مۇشۇ ئەھۋالغا كەپتۇ، بۇن مەنچە ئەڭ ئېغىر ھالىتى، بۇندىن ئارتۇقمۇ بوپ كەتمەيدۇ ئەمدى.
    يەنە بىر سىڭلىمغا كەلسەك ئۇ ئۆتكەن يىلى توي قىلغان، بۇ يىل يازدا بالىلىق بولدى. ئېغىر ئاياغ بولغانقا قەدەر مېڭىپ، ئۆز ئىشلىرىنى، ئائىلىسىنىڭ ئىشلىرىنى قىلىپ دېگەندەك يۈرەتتى. ئېغىر ئاياغ بولغاندىن كېيىن بارا-بارا بەكمۇ تېز ئاجىزلاپ كەتتى، يەنى مۇسكۇللار ئاجىزلىقى سەۋەبىدىن شۇنداق بولدى، مېڭىشى تەسكە توختىدى،سەۋەبى ئېغىر ئاياق بولغاچقا بالىسدىن ئەنسىرەپ قالدى، ئەگەر يىقىلىپ-تارتىپ قالسا ھامىلىگە تەسىر يېتىشىدىن ئەنسىرەپ جىق ھەركەت قىلمايدىغان بولدى. بالا چوڭ بولغانسېرى، سەمرىپ، ئېغىرلاپ ھەركەت تېخىمۇ قولايسىز بولدى… كېيىنچە ئامالسىزلىقتىن ئۇمۇ سالامەت تۇغۇۋېلىش ئۈچۈن ھەركەت قىلىش توغرا كەلسە چاقلىق ئورۇندۇقتا ئولتۇرۇشقا مەجبۇر بولدى… يازدا يەڭگىدى، بالىسىمۇ بەك سالامەت، ھازىر شۇنداق ياخشى چوڭ بولىۋاتىدۇ. سىڭلىمنى دوختۇرلار ئۆزى تۇغالمايدۇ، ئوپراتسىيە قىلمىسا بولمايدۇ دەپ تۇرۇپلىۋالدى. بىز ئۆزى تۇغسا سالامەتلىكىگە پايدىسى بولارمىكىن، بەك قىينىلىپ كەتمەسمىكىن دەپ ئۆزى تۇغۇشىنى شۇنداق تەلەپ قىلغانتۇق، ئەمما ئۇلار قورقىتىيۋەرگەنكىن ئامال يوق، بالىنىڭ سالامەتلىكىنى دەپ ئوپراتسىيە قىلدۇردۇق… سالامەتلىكى ئەسلىگە كەلگۈچە ئارتۇق ھەركەتمۇ قىلماي يۈردى… ھازىر ئەسلىگە كەلگەن بولسىمۇ ماڭماي، ئاز-تولا چېنىقىپ، بالىسىنى بېقىپ ئولتۇرىۋاتىدۇ. ماڭاي دېسىمۇ ئامال يوق، بەدەن جىق كۈچسىزلىنىپ كەتكەن، بۇنى پەقەت ھەركەت قىلىش بىلەن ئەسلىگە كەلتۈرۈش مۈمكىن ئەمەسكەن، چۈنكى كېسەل تاشقى تەرەپتە ئەمەس، مۇسكۇل-نېرۋىلاردا تۇرسا. بىزدىمۇ ئامال يوق… كىچىك سىڭلىم ئالىي مەكتەپتە ئوقىۋاتىدۇ، ئۇ مېڭىپ يۈرگەن بولسىمۇ بىزگە قاراپ كۆڭلى يېرىم بولىدۇ، ئۇمۇ تەقدىرىنىڭ قانداق بولىشىنى پەملەپ قالدى، ئەمما ئامالسىزمىز.
    ئەھۋال شۇنداق… ئاتا-ئانامغا بۇ ھاللار بەك ئېغىر كەلدى، بىزگىمۇ شۇ. شۇنداقتىمۇ يۈرۈپتىمىز تەقدىرگە تەن بېرىپ. ئەمما ئاللاھقا كۆپ شۈكرى، سىڭلىمنىڭ يولدىشى شۇنداق ياخشى، ئۇنى بەك قەدىرلەپ، كۆيۈنىدۇ، شۇنداق ياخشى قارايدۇ. ئەتراپىمىزدا قانچىلىك ئەرلەر بار دەيسىز، ساپساق ئاياللىرىنى تاشلاپ، خارلاپ يۈرمەمدۇ؟ ئاللاھ بىردىن ئايرىسا بىرىنى بېرىدىكەن، ئۇنداق تاشلاپمۇ قويمايدىكەن. ئاتا-ئانام ئۆيىمىزدە ئوغۇل بولمىغاچقا، تۇنجى ئوغۇل نەۋرىمىز دەپ خۇشلىقىدا سىڭلىمنىڭ بالىسىنى قولدىن چۈشۈرمەي بېقىپ، ئۇلارغا بەرمەي شۇنداق ياخشى ھالىدىن خەۋەر ئاۋاتىدۇ، بالىمۇ ئوبدان ئۆسۈۋاتىدۇ، ئاللاھقا شۈكرى.
    مېنىڭ يولدىشىممۇ ماڭا شۇنداق ياخشى كۆيۈنىدۇ، سىڭلىمنىڭمۇ، مېنڭمۇ يولدىشىم، دىندار،دىيانەتلىك كىشىلەر بولغاچقا بىزگە ئاشۇنداق ياخشى مۇئامىلە قىپ، قەدىرلەپ ئۆتىۋاتىدۇ، ئاخىرىغىچە ياخشى قىلىۋەتسۇن ئىلاھىم. يولدىشىم ئوقۇيدۇ، مەن چەتەلدە ئوقۇش مەخسىتىدە پاسپورت بىجىرگەن ىدىم، ساقچىلار ھەجدىن كېيىن بېرىمىز دەپ ئېلىۋالغاندىن كېيىن پەقەت بەرمىدى، ئاتامنىڭكىنى قايتۇرۇپ بەردى، مېنىڭكىنى بولسا ياغلىق ئارتىدىكەن… دېگەن سەۋەپ بولسا كېرەك، يا سەۋەبىنى دېمەيدۇ، تايىنى يوقلا گەپلەر بىلەن بەرمىدى. بولمىسا ئائىلىمىزدە ئۈچ بالىنىڭ مۇشۇنداق كېسەللىكىنى ناھايىتى ياخشى بىلىدۇ. ئۇلاردا قىلچلىك ئىنسانىيلىق دېگەن نەرسە يوقكەن، بىر مىللەتنىڭ ئېتىقادى، دىنى،كىيىنىشى سەۋەپلىكلا ماڭالمايدىغان مېيىپ،كېسەل بولغىنىمىز بىلەن كارى بولمىدى، داۋالىنىمىز دېگەنلەرگىمۇ قۇلاق سالمىدى… بۇنداق كېسەل ھالىتىمىز بىلەن نېمىمۇ قىلالارمىز، بىز ئۇلار ئەنسىرىگۈدەك؟ بولدىلا،بۇ ھەقتە سۆزلىسەم جىق سۆزلىۋەتسەم كېرەك. بەكمۇ دوختۇرلۇقتا ئوقۇغۇم بار ئىدى،كېسىلىم ياخشى بوپ كەتسە چوقۇم دوختۇر بولىمەن دەپ ئارزۇ قىلاتتىم. كېسەل ئازابىنى تارتىپ كەتكەچە بىر ياخشى دوختۇر بولۇشنى شۇنداقمۇ ئارزۇ قىلىمەن، ئەمما بارغانچە بۇ ئارزۇلار يىراقتا قالغىلى تۇردى.قېنى ياخشى بوپ كېتەر.
    ئەھۋالىمىزنىڭ بۇ ھالدا ئىكەنلىكىنى ئويلىمىغان بولغىيدىڭىز؟مەنمۇ كۆڭلىڭىزنى غەش قىپ قويماسلىق ھەم مالال قىلىشىمنىڭ زۆرۈرىيىتىمۇ يوق دەپ بەك چوڭقۇر دەپ كەتكۈم كەلمىگەنىدى. كېينكى ئىشلارنىڭ نېمە بولۇشىنى ھېچكىم بىلمەيدۇ،ئاللاھ خالىسا ھەممە ئىشلار ياخشى بولۇپ كېتەر.
    بىزگە كۆڭۈل بۆلۈپ كېلىۋاتقىنىڭىزغا كۆپ رەھمەت،دائىم سىزنى مالال قىلىمەن، ئاللاھ سىز ۋە ئائىلىڭىزگە ئىككىلا ئالەمدە ساق-سالامەتلىك،ياخشىلىق بەرسۇن، ئامان بولۇڭ.
    سالام بىلەن
    : DMD: Duchenne Muscular Dystrophy http://mda.org/disease/duchenne-muscular-dystrophy
    : BMD: Becker Muscular Dystrophy http://mda.org/disease/becker-muscular-dystrophy

    Posted by Memet Emin at 5:25 PM

    LikeLike

    Antworten

23. Put qol qolushush
    Dr. Memet Emin

    Put, qol barmaqliri tartishish (Cramps, twitching抽搐, 抽筋, 痉挛), qolushush (numbness, 麻木) we aghrish (pain刺感)

    Sewebliri (possible reason可能的原因)

    1. Vitamin D kemlik (Vitamin D deficiency): yuqarda diyilgen qol put barmaqliri tartishish (抽搐)din bashqa barmaqlirida, tilida we kalpukida ghelite tugha his qilish, bezide yuz muskullirimu ihtiyarsiz tartishish (抽搐) ehwalliri bolidu.
    2. Vitamin B12 kemlik
    3. Kalsiy kemlik (Hypocalcemia, 低血钙症)
    4. Magniy kemlik (Hypomagnesemia, 低血镁症)
    5. Ohshash bir orunda uzun olturush we yaki herket qilmasliq
    6. Bili chim bolup kitish sewebidin nirwa bisilip qilish (Herniated disc 椎间盘突出)
    7. Qizil qan tomur qitiwish sewebidin qan aylinish yahshi bolmas;
    8. Carpal Tunnel Syndrome, 腕隧道综合症
    9. Ulnar tunnel syndrome尺神经隧道综合症
    10. Diabetic periphery syndrome糖尿病性末梢循环综合症
    11. Muskul kiselliki (Myopathy, 肌病)

    Bili chim bolup kitish (Herniated disc 椎间盘突出) ning sewebliri
    1. Yashning chongishigha egiship, we yaki suni kem istimal qilish sewebidin umurtqa arisidiki kumucheck (disk椎间盘) terkiwidiki su madisi kemiyip ilastikiliqini yoqutush (degeneration退化);
    2. Bel muskulining ajiz bolushi we umurtqini muhapiq qoghdiyalmasliqi;
    3. Herket qilghandiki we yaki yerdin bir nerse alghandiki beden haliti (姿势) ning toghura bolmasliqi, ushtumtut qilinghan herket bilen bel muskullirining ozar maslishalmasliqi.

    Saqlinish we qayta qozghulushning aldini ilish
    Kisel qozghalghandin kiyin baldur herket qilish. Alahide karwat tutup yitishning hajiti yoq. Emiliyette karwat tutup yitishning yalghuz hajiti yoq bolup qalmastin, belki eksinche ziyanliq.
    Kisel jiddi qozghalghan deslepki mezgilde, soghaq tutush (冷敷)，kisel qozghulushtin tohtap eslige kilish basquchigha kirgende issiq tutush (热敷)
    Muhapiq beden chiniqturush, bolupmu bel muskullirini kuchaytish.
    Toghura beden halitige (姿势) ehmiyet birish we adetlinish
    Usuzluqni kop istimal qilish, bedendiki her xil toqulmilarning su terkiwining norma bolushigha kapalet qilish, we toqulmilarning susizlinip kitishtin saqlinish;
    Eger Vitamin D, Vitamin B12, Kalsiy qatarliq maddilar kem bolsa, ularni wahtida toluqlash, we muhapiq aptapqa qaqlinish;
    Egeshme kisellerni we bashqa yandash kisellerni muhapiq bir terep qilish;

    LikeLike

    Antworten

24. Minge Perde Yallughi
    Memet Emin

    Minge Perde Yallughi (脑膜炎) diginimiz minge we umurutqa peridisining baktiriye yaki virus bilen yallughlinishi netijiside kilip chiqqan kisellik bolup, adette Mininggit Kisili depmu atilidu.

    Minge Perde Yallughi 1805-yili Shiwitsariyening Geneva sheheride tarqalghanda tunji qitim kishiler teripidin hatirlen’gen bolup, 1887-yili Minge Perde Yallughini kelturup chiqarghan Minge Perde Yallughi Sharsiman Baktiriyesi bayqalghan.

    Minge Perde Yallughi asasen yallughlinishtin kilip chiqqan bolup, kopunche hallarda baktiriye yaki virus kelturup chiqiridu. Minge Perde Yallughi 5 yashtin kichik balilarda, 17 yash bilen 25 yash ariliqidiki yashlarda we 55 yashtin yuqurqi yashan’ghanlarda kop uchuraydu. Kiselge taqabil turush kuchi towen bolghan kishiler bu kiselge asan giriptar bolidighan heterlik kishiler hisaplinidu.

    Minge Perde Yallughigha giriptar bolushning sewibi nime?

    Minge Perde Yallughi asasen minge perdisining baktiriye yaki virus bilen yallughlinishi netijiside peyda bolidighan bolup, baktiriye kelturup chiqarghan Minge Perde Yallughi adette virus kelturup chiqarghan Minge Perde Yallughigha nisbeten az uchuraydu, biraq aqiwiti ighir bolidu. Baktiriyelik Minge Perde Yallughigha giriptar bolghuchilarning 10% kisel alametliri korulup 24~48 saet ichide olup kitidu. Saq qalghanlirining ichide 10~20% ademning mingisi kisellik tupeylidin zexmilinip, menggulik miyip bolup qalidu.

    Baktiriyelik Minge Perde Yallughining mutleq kop qismini adette Opke Yallughi Sharsiman Baktiriyesi bilen Minge Perde Yallughi Sharsiman Baktiryesi kelturup chiqiridu

    Baktiriyelik Minge Perde Yallughini kelturup chiqarghan baktiriyeler adette burun, boghuz we yuquri nepes yollirida yashaydighan bolup, hotilesh, chushkurush we soyush arqiliq kishiler arisida oz ara tarqaydu. Bu baktiriyeler adette adem bedinidin ayrilip uzun yashiyalmaydu. Shunga bu xil baktiriye ichimlik su, su uzush kolchigi we hawa tengshiguch bar binalarda tarqimaydu.

    Bezi kishiler bu baktiriyeni bir nechche kun, bir nechche hepte, hetta bir nechche ay ilip yurupmu kisel bolmaydu. Adette omumi nopusning 25%, bu baktiriyeni ilip yuridighan bolup, normal ehwal astida qan bilen minge suyuqliqi jaylashqa minge boshlughi arisidiki fizilogiyelik tosaq tupeylidin, qan’gha kirgen baktiriyeler minge suyuqliqigha kirelmeydu, we shundaqla kiselmu peyda qilalmaydu, peqet bezi waqitlardila bu baktiriyeler bedenning kiselge taqabil turush kuchini bisip chushup, fizilogiyelik tosaqtin otup, minge suyuqliqi ichige basturup kiridu, we shuning bilen Minge Perde Yallughini kelturup chiqiridu.

    Minge Perde Yallughi kelturup chiqarghan sewibige asasen 12 kichik turge bolinidighan bolup, bularning ichide A, B, C we W135 qatarliq 4 turdiki Minge Perde Yallughi tarqilishchan kisel qatarigha kiridighanlighi jezmenleshturulgen. Adette Asiyada A tiptiki Minge Perde Yallughi kop uchiraydu.
    Minge Perde Yallughigha giriptar bolghanlarda qandaq alametler bolidu?

    Bu kiselge giriptar bolghan balaghetke yetkenler we chong balilarda korilidighan alametler asasen oxshash bolup, ular towendikilerdin ibaret.

    Qizitmisi orlep kitish we titirek bisish.
    Qattiq bash aghrish
    Qusush, yandurush
    Boyuni qitip qilish
    Sezgurligi iship kitish, asan hajanlinish yaki achiqlinish
    Mugudesh, uyqisi kilip turush
    Kozning yoruqluqqa bolghan sezgurligi iship kitish, yeni yoruqtin qorqush
    Es hushi jayida bolmasliq, jolush, hushsizlinish

    Bowaq we ushshaq balilarda korulidighan alametler

    Yilinip yaki maghdursiz yighlash
    Uyqidin kozini achalmasliq, mugdep turush
    Chochush, asan qorqush
    Keynige dajiwilish yaki aldigha tughuliwilish
    Bir nuhtigha tikilip turush, etirapqa qizziqmasliq
    Qizitmisi iship kitish, we yaki put qoli tonglap kitish
    Tamaq yimeslik, ishtiyi nachar bolush
    Qusush, yandurush
    Chirayi tatirip qilish
    Bedinige qizil chiqip qilish

    Minge Perde Yallughigha giriptar bolushning aldini ilish

    Minge Perde Yallughigha giriptar bolushning aldini ilish bir az qiyin bolup, adette towendikilerge diqet qilish kirek

    Minge Perde Yallughi vaksinisini udurush
    Shehsi taziliqqa diqet qilish, qol, burun we eghizni waxtida yuyup turush kirek
    Muhapiq chiniqish, bedenning kiselge taqabil turush kuchini ashurush kirek.
    Kisel tarqalghan rayunlargha barmasliq kirek
    Minge Perde Yallughigha giriptar bolghan kishiler bilen biwaste qoyuq arilashmasliq kirek
    Eger yuqarqi herqandaq alametler korulgen haman, derhal dohturgha birip korunush, we waxtida dawalash ilip birish kirek.
    Posted by Memet Emin at 11:53 PM

    LikeLike

    Antworten

25. Meydisi ichishish we achiqsu yinish
    Memet Emin

    Adette biz yigen tamaq qizil ongkech arqiliq tizla ashqazan’gha yitip birip, bir ikki saet ichide ashqazanda hezim bolup, on ikki barmaq uchey arqiliq kichik ucheyge kiridu, we u yerde tiximu ilgirligen halda hezim bolidu, parchilinidu we beden teripidin qobul qilinidu. Hezim qilish yolliridiki alahide qurulma yimek ichmekning we ashqazan, ucheydiki suyuqluqning bir yolunushke qarap mingishini we ularning keynige yanmasliqigha kapalet qilidu. Bu yerde eng muhim bolghan anatomiyelik qurulmilar bolsa qizil ongkechtiki yuqurdin towenge qarap herketlinish alahidilikige ige bolghan muskullar, qizil ongkech bilen ashqazan arisidiki, we ashqazan bilen on ikki barmaq uchey arisidiki qoruma muskullardur.

    Qizil ongkech bilen ashqazan arisidiki, we ashqazan bilen on ikki barmaq uchey arisidiki qorulup yighilish alahidilikige ige muskullar u yerdin otken yimeklik we suyuqluqning bir yolunushke qarap mingishigha yol qoyup, ashqazan we ucheydiki yimeklik we suyuqluq keynige yinishqa temshilgende derhal qorulup yighilish arqiliq oter yolni kichiklitip yimeklik we suyuqluqning keynige yinishni chekleydu.

    Eger qizil ongkech bilen ashqazan arisidiki bu qorulma muskul her xil sewepler tupeylidin boshushup, ozining qorulush iqtidarini yoqatqanda, ashqazan ichidiki yimeklik we suyuqluq yeni ashqazan kisiltasi bu boshushup, toluq itilmigen oter yol arqiliq keynige yinip, ashqazandin qizil ongkechke kiridu. Bolupmu bishini towen qilip yatqanda qizil ongkech bilen ashqazanning orni bir tekshilikke kilip, ashqazan ichidiki yimeklik we suyuqluqning qizil ongkechke yinip kirishi tiximu asasn we ighir derijide bolidu. Netijide qizil ongkechke kirgen bu ashqazan kisiltasi qizil ongkech tamlirini chiritip angriq we biaramliq peyda qilidu. Bundaq ademlerde bu xil ehwal uzun muddet dawam qilghini uchun, hezim qilish qilish kozge korunerlik halda nacharliship, tamaqni azraq kop yise, we yaki azraq qosiqi achsa oxshashla biaramliq his qilidu. Dawamliq boghuzi we yaki meydisi ichiship turidu. Ighir bolghanda ighizi puraydu, kikirgende aghzidin achchiq puraq chiqidu.

    Bu kisellikke giriptar bolghanlar, waxtida doxturgha korunup, muhapiq dawalash ilip barghandin sirit, akitip beden chinuqturushqa qatnishish, turmush adetlirini ozgertish, muskullarning boshushup kitishining aldini ilishi, amal bar muskullarni boshitidighan dorilarni istimal qilishtin saqlinishi, bek kop tamaq yimesliki, hem qosiqini uzun ach qoymasliqi, uxlighanda bishini igiz qilip yitishi kirek. Ashqazan kisiltasini nitirallashturidighan, we yaki ashqazan kisiltasini azlitidighan dorilarni muahpiq ishlitish, zorur bolghanda opiratsiye qilish arqiliq qizil ongkech we ashqazan arisidiki qoruma iqtidarigha ige bolghan muskulni qaytidin yasap chiqip, uning iqtidarini eslige kelturush kirek.

    Kunduluk turmushta, bu kiselning qozghulishigha turtke bolidighan we yaki kisel alametlirini ighirlashturiwitidighan towendiki yimekliklerdin yiraq turush we uningdin periz tutush kirek.

    (1) Haraq, piwe we ichitqan ichimliklerni ichmeslik kirek
    (2) Mayda pushurulghan we yaki mayliq tamaqlarni yimeslik kirek
    (3) Achchiq chushuk tamaqlardin periz tutush kirek
    (4) Pemidurdin periz tutush kirek
    (5) Oranj (桔子， 橙子） qatarliq yelimishlerdin periz tutush kirek
    (6) Yalpuz chiyi we yalpuz kemputliridin periz tutush kirek
    (7) Kala goshidin periz tutush kirek
    (8) Qehwe (kofi) din periz tutush kirek
    (9) May terkiwi kop bolghan qaymaq, qurt we bashqa sut mesulatliridin periz tutush kirek
    (10) kola we bashqa gaz suyidin periz tutush kirek
    (11) Yuquri inirgiye we kop mayliq shakilitlar (巧克力) din periz tutush kirek
    (12) Samsaqtin periz tutush kirek
    (13) tuzni az istimal qilish kirek
    (14) Shiker, kempit we tatliq yimek ichmekliklerdin periz tutush kirek.
    (15) tamaka chekmeslik kirek

    LikeLike

    Antworten

26. Yulun sur madda yallugi
    Otken yili Hotende yulun sur madda yallugi (Poliomyelitis, 脊髓灰质炎) digen kisel tarqap, bir qisim balilarning bir omur palej bolushi hette olup kitishini kelturup chiqarghan bolghan, xelqara metbuatlardimu ilan qilinghan, we yerliq xelqler arisida melum derijide wehime we endishe peyda qilghan idi. Shu seweptin bezi kishiler ichide bu kiselge nisbeten bezi gumanlar qozghalghan iken. Yiqinda wetendin birsi manga bu toghursida towendiki bir parche hetni yizip, bir nechche soal sorighan iken. Mining u soallargha bergen jawabimni bashqilar bilen ortaqlishish mehsitide, bu yerde ilan qildim.

    Men balilardiki harhil yukumluk we bashka kesalliklarning aldinish elish uchun waksina amlitishta izchil ching turup kalgan idim, ham bashkilargimu shuni tashwik kilattim, balkim otkan yili Uygur rayonida tarkalgan yulun sur madda yallugidin hawardar bolsingiz kerak, bu ish hatta halikaraningmu dikkitini kozgap chetallardin takshurush omakliri kaldi, hokumat tarapmu bu ishka jik kuchidi,

    amma bak kop kishilar bundak waksina amlitishka etibar karimaywatidu, baziliri waksininig paydilik taraplirini bilmasliktin bolsa baziliri waksina ziyanlik dap karigini uchun . hatta baliriga zadi waksina amlatmaydigan ham karshi turidiganlarmu jik.

    Soal:

    (1) Undakta sizcha waksina amlitish ziyanlikmu? Uni ziyanlik deyishning ilmiy asasi barmu?

    Jawap: Bu soalgha jawap birishtin ilgiri, waksinining nime ikenligini chushunup otishimiz lazim. Waksina diginimiz kisel peyda qilghuchi amil (病原体) yeni virus we yaki baktiryelerning zehersizlendurulgen qismidin, we yaki uning kisel payda qilish alahidiligini chiqirip tashlighandin kiyinki qismidin, we yaki olgen virus, baktiryelerdin yasap chiqilghan, bedenge urulghandin kiyin bedende kisel peyda qilmaydighan, biraq bedende beden sirittin tawuzgha uchurghan bir signal peyda qilish arqiliq, bedenning imuyunut kuchide oyghitish peyda qilip, shu waksina yasalghan virus we yaki baktiryege nisbeten qarshi kuch (antibody 抗体) peyda qilishqa turtke bolidighan nerse. Bedende waksinidin kiyin peyda bolghan imiyunut kuch (antibody 抗体) melum mezgil (Bir yldin bir omurgiche, ohshimighan uzunluqta) shu kiselge nisbeten iside saqlash, toniwilish we uningdin mudapiye korush rolini oynaydu. Netijide shu hildiki kisel peydaq qilghuchi amil bedenge tajawus qilip kirgende, beden shu kisel peyda qilghuchi amilgha qarshi peyda bolghan imiyunut kuchi (antibody 抗体) arqiliq, u kiseldin mudapiye koreleydu.

    Waksina udurush ziyanliqmu, digenge kelsek, supet jehette yahshi konturul qilinip, biheterlik olchemdin otken waksina ziyanliq emes. Yeni uning bedende kisel peyda qilish nisbiti etibargha laghidek derijidin kop towen. Eger supet jehette yahshi konturul qilinmighan, biheterlik jehette mukemmel sinaqtin otmigen waksina bedende shu hildiki kiselni peyda qilishi mumkin. Chunki waksina del shu kisel peyda qilghuchi amil (病原体) yeni virus we yaki baktiryelerdin yasalghan bolghanlighi uchun, biheterliki yahshi konturul qilinmighan bolsa, bedenge kirgendin kiyin qayta tirilip, bedende kisel qilish alahidiligini qayta eslige kelturushi, we bedende shu hildiki kisellerni peyda qilishi mumkin. Shunga uni ziyanlik deyishning ilmiy asasi barmu digende, buninggha yuqarda men dep otken emili ehwalgha qarash kirek.

    (2) Waksina urmisaq yulun sur madda yallugi qatarlik eghir kesallarni kandak tizginliyeleymiz we aldini alimiz?

    Jawap: Yulun sur madda yallugi qatarlik eghir yqumluq kesallerni tizginleshte hazirche waksinidin bashqa alahide unumluk chare yoq. Bu kisel we bashqa bir qisim yuqumluq kisellerge nisbeten, eng unumluk aldini ilish charisi, yenila waksina udurush. Her hil waksining dunyagha kilishi bilen, burun kishilerning jinigha zamin bolghan we yaki kishilerni bir omur miyip qilip qoyghan nurghun eghir kiseller yahshi tizginlinip unumluk konturul bolmaqta. Mesilen siz tilgha alghan yulun sur madda yallugi shu nam yeni POLIOVIRUS (脊髓灰质炎病毒) dep atalghan bir hil virusning eghiz arqiliq yuqushidin kelturup chiqarghan bir hil yuqumluq kisellik bolup, taziliqqa diqet qilish arqiliq, bu kiselni melum derijide tizginligili bolsimu, biraq bu kiselni eng unumluk tizginleshning amali yenila waksina urush. Kishiler bolupmu kichik balilar bu virus bilen yuqumlanghanda, kop qismida eghir kisel alametliri korulmeydu, we ozligidin yahshi bolup kitishi mumkin, peqet bir qisim yuqumlanghuchi balilarda, bu virus nirwa we yulungha tesir korsutup, yuqumlanghuchini mengguluk palaj qilip qoyushi, hetta qisqa waqitta jinigha zamin bolishi mumkin. Bu kiselge nisbeten hazirgha qeder hichqandaq unumluk dawalash usuli yoq bolup, dawalashta peqetla bashqilargha yuqturup qoyushni kontutul qilish bilen birge, bimarning imiyunut kuchini yuqurlutup, bimarning oziligidin yahshi bolup qilishni kutup turushtin bashqa amal yoq. Yulun sur madda yallugi digen bu kiselning waksinisini omumlashturush netijiside 2012-yiligha kelgende putun dunyada peqet Hindistan, Pakistan, Afghanistan we Nigiryede yenila tarqiliwatqanni hisapqa almighanda, nurghun dowletlerde nahayti yahshi tizgenlengen.

    (3) Kishilar waksiniga karshi turushtiki yana bir sawap Israliyida Yahudiylar yarlik Arap baliliriga, Amirikida Indiyan baliliriga ziyanlik okullar urulgan ikan, bu yardimu Uygurlarga shundak okullar urulushi mumkin, dap waksina amlatmaslik maslisi bar. Undakta sizning Uygurlarga shundak okullar urululidigan ishtin hawiringiz barmu? Buning birar amaliy pakiti barmu?

    Jawap: Amerkida, burun yeni 4, 5 yuz yil ilgiri, aq tenlikler Yawropadin Amerkigha kochup kilishke bashlighanda, Yawropaliqlar arisidiki bezi kisellikler Indiyanliqlar arisida tarqap, nurghun Indiyanliqlarning olup kitishige zamin bolghan iken, uni asasliqi Yawropaliqlar arisida tarqap kiliwatqan u kiselliklerge nisbeten Indiyanliqlarda hichqandaq immiyunt kuchi bolmighanliqtin dep qarashqa bolidu. Hazir siz dep otken bundaq bir ishning bolushi miningche putunley asasi yoq gep, hem undaq bir ish qilishning hichqandaq zoruyitimu yoq.

    Uygurlarga shundak okullar urulushi mumkinmu digen ishqa kelsek, men bu toghursida alahide bir hewer anglimidim, bundaq bir ish bolghan teqdirdimu, bundaq ishlarning ispati bilen siritqa ashkare bolushi nahayti qiyin, chunki bundaq bir ish hichqandaq bir dowletke sherep ekelmeydu. Uning ustige bir adem yene bir ademge ziyan yetkuzimen dise, uningha waksinidin bashqa nurghun amallar bar. Shunga kiselning aldini ilishni bana qilip, bashqilargha kisel silish, herqandaq bir dowlet we rayunda eyiplinidigha insan qilipidin chiqqan shermendichilik. Yene bir tereptin bu ishni bar digendimu, u belkim ayrim bir shehsining qilmishi bolup, bir dowletning sistimiliq qilmishi bolushi natayin. Bu mining shehsi koz qarishim.

    Posted by Memet Emin at 4:12 PM

    LikeLike

    Antworten

27. Barin Quralliq Jihadiy Heriketning Aldi Keynide

    04.04.2015
    1990- yili 4- ayning 5- kuni barin yézisida 500 mujahid 22454 esker bilen 5 kéche – kündüz jeng qilghan. 19 ming nopusi bolghan barin xelqini 22454 xitay esker muhasirge alghan, yeni barinda bir kishige birdin artuq quralliq esker toghra kelgen.
    Sherqiy türksitanning qisqiche tarixi
    Sherqiy türksitan qedimdin bashlapla uyghur qatarliq türkiy xelqining ana wetini. Tarixqa qaraydighan bolsaq sherqiy türkistan xelqi bir qanche qétim musteqil dölet qurghan we öz aldigha hakimiyet yürgüzgen xelq. Xitay sherqiy türkistanni xitayning zémini dep jar sélip keldi. Emma tarixqa qaraydighan bolsaq, sherqiy türkistanda bir qanche qétim musteqil dölet we impiraturluq qurulghan. Misal aldighan bolsaq, hon impiratuluqi, orxun uyghur döliti 646 – 840 – yillar, qaraxaniylar döliti (840 – 1212) uyghur se’idiye xanliqi( 1514 –1679). Bedewlet yaqub beg qurghan qeshqeriye döliti ( 1860 – 1875 ). Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti (1933 – 1934 ). Sherqiy türkistan jumhuriyiti ( 1944 – 1949 ) qatarliq namlarda sherqiy türkistanda musteqil dölet qurulghan. U tupraqlarda bizning ejdadlirimiz musteqil hör yashap kelgen. Tarixta qurulghan bu döletler xitay we rus ishghalchiliri teripidin weyran qilin’ghan. Gerche xitay sherqiy türksitanni uzining zémini ikenlikini dawa qilghan bolsimu bu zémin xitayning emeslikining tarixi ispatliri mewjut. Misal alidighan bolsaq bu zémnda yuqirida dep ötülgen musteqil döletler qurulghan. Ikkinji misal bolsa xitayning esli chigirasi seddichin sépilining ichki qismi xitayning zémini bolup, seddichinning sirti xitaygha tewe emes. Üchünji ispat bolsa xitay sherqiy türkistanni eng axirida 1884 – yili ishghal qiliwalghanda sherqiy türkistanning namini yéngidin qolgha kelgen tupraq dégen menidiki shinjanggha özgertkenliki ispat bolidu. Buni xitaylar özlirimu yaxshi bilidu emma zumigerlik we hiliygerlik bilen sherqiy türksitanni bizning zémin dep jar sélip keldi.
    1884 – yilidiki ishghaliyettin buyan sherqiy türksitan xelqi héch qachan ishghaliyetni qobul qilmidi we azadliq we musteqilliqini qolgha keltürüsh üchün küresh qilip keldi. Bezi menbelerde déyilishiche sherqiy türksitanda hazirghiche azadliq üchün 200 din artuq chong quralliq küresh bolghan.
    Bezi menberlerde, xitay sherqiy türkistanni ishghal qiliwalghan 1949 – yildin 2009 – yilghiche bolghan 60 yil jeriyanida 420 qétim chong heriket bolghanliqi yézilghan.
    Bügün biz xatirlep murasim qiliwatqan barin jihadi heriketmu ashu musteqilliq we azadliq heriketlerning birsi hésablinidu.
    1990 – yili 4 – ayning 5 – küni aqtu nahiyisining barin yézisida qumandan zeydin yusupning bashchiliqida, wetenni ishghal astidin qutuldurush, xitay kommunist hakimiyitini aghdurup tashlap sherqiy türksitan islam jumhuriyiti qurush meqsitide keng kölemlik quralliq heriket qildi.
    Zeydin yusupning bashchiliqida barin yézisida 200 din artuq yashlar jem bolup aldi bilen sherqiy türksitan islam partiyisi namda teshkilat qurghan we bu teshkilatning ghaye meqsetlirini beligilep qarar alghandin kéyin quralliq jihad qilidighanliqini, wetenni azad qilip sherqiy türksitan islam jumhuriyiti qurushni meqset qilghan.
    Barin inqilawining kélip chiqish sewebliri we basturulush jeriyani
    1990 – yilining béshida sherqiy türkistan islam partiyisi jamal muhemmedning öyide 1 qétim «partiye yighini» échip xizmetlerni mexsus muhakime qilip orunlashturghan. 1990 – yil 2 – ayning béshida «say mesjid» te 2 – qétim yighin achqan. 3 – ayning 15 – küni mexte qushmaqning öyide 3 – qétim yighin échip qoral- yaraq, oq dora teyyarlash mesilisi bilen intizam mesilisini muzakire qilghan. «mexpiyetlikni qattiq saqlash kérek. Kim mexpiyetlikni ashkarilap qoysa uni pütün a’ilisidikiler bilen qoshup öltüriwétish kérek……» dep belgiligen. 3 – ayning 25 – küni «say mesjid» te 4 – qétim yighin échip qoralliq heriketning künkrét teshkili aparati we ish teqsimatini muhakime qilip, shexsler boyiche éniq wezipe teqsim qilin’ghan.
    Zeydin yüsüp (yene bir ismi zeydin qari) shu chaghda 26 yash. Barin jihadi heriketning bash qumandani, u 1989 – yildin bashlap barin yézisida mexpiy halda sherqiy türksitan islam partiyisi namda teshkilat qurup, köp sanda yashlarni u teshkilatqa ezaliqqa alghan. Qural – yaraq toplap mujahidlarni herbiy meshiqlendürgen.
    Abdughéni tursun, jihadi heriketning mu’awin bash qomandani qoshumche maliye mes’uli.
    Jamal memet qoralliq heriketning mu’awin bashliqi.
    Issaq hoshur qoralliq heriketning arqa sep qomandani.
    Abduréhim tursun uchur – alaqe mes’uli.
    Memet turdi qatnash qomandani.
    Exet tiliwaldi, mujahidlarning 1 – topining qomandani.
    Turghun issaq 2 – topining qomandani bolghan.
    Teshkilatning pütün heriket mixanizimi sizilip wezipe teqsim qilin’ghan we teyyarliq pütkendin kéyin heriketni bashlighan.
    1990 – yili4 – ayning 5 – küni 500 din artuq mujahid yashlar merhum zeydin yüsüpning qomandanliqida ishghalchi xitay kommunist hakimiyitige qarshi barin yézisida quralliq jihadi heriket qildi. Bu heriket sherqiy türksitan xelqining azadliqqa intilish iradisini téximu kücheytti we shuningdin buyan sherqiy türkistanda xitay ishghaliyitige qarshi her xil shekilde qarshiliq körsitish heriketler dawam qilip keldi. Bu heriket, sherqiy türkistan xelqining oyghanliqini, xitay ishghaliyitini hergiz qobul qilmaydighanliqini, hör musteqil yashash iradining mewjutluqini xitaygha we dunyagha körsetti.
    Aldi bilen barin jihadi herikitining qandaq bashlan’ghanliqi toghrisida toxtilishitin ilgiri barin we sherqiy türkistanning shu chaghdiki weziyitige köz yügürütüshke toghra kélidu. Xitay kommunist ishghalchiliri sherqiy türksitanni bésiwalghan 1949 – yilidin bashlap sherqiy türkistan xelqining dinini, tili milliy medeniyitini asimlatisiye qilishqa bashlidi, milliy yadikarliqlirini weyran qildi. Gumandang qalduqlirini tazilap bolup chiqip kétimiz dep wede bergen aldamchi xitaylar, aq köngül xelqimizni aldap , héch qandaq qural küchige tayanmastinla hiyligerlik bilen sherqiy türkistanni ishghal qiliwaldi. Eger u dewrde qural küchi bilen ishghal qilishni meqset qilghan bolsa urushta choqum meghlup bolup kétishi éniq idi. Chünki u dewrde sherqiiy türksitanning pütün bir quralliq milliy armiyisi bar idi.
    Bay dixan, pomshuk dégen nam asitida kishilerning mal- mülk, öy – makanlirini tartiwaldi. Kommunna dégen nam astida insanlarni heqsiz ishlitip aram bermidi, dini alimlirimiz we ziyaliylirimiz türmige qamidi yaki öltürüldi, insanlirimiz éghir emgeklerge sélinip haywandin better xorluqqa uchiridi, kemsitildi. Ishligen heqqini bérish uyaqta tursun ach – yalingach tashlap qoydi, nurghun insanlirimiz achliqtin ölüp ketti. Medeniyet zor inqilabi dégen nam astida nurghun tarixiy yadikarliqlarni, tarixi eserlerni köydürüp weyran qildi, alimlirimizni yoq qildi. Xitay sherqiy türkistanda, milliy, dini, medeniyet jehette asimlatisiye qilish siyasiti yürgüzüp sherqiy türksitan xelqige éghir derijide zulum qildi.
    1980 – yillardin kéyin xitay kommunist ishghalchiliri ötmüshtiki xataliqlirini tonup yetti we insanlargha bir az kengichilik boldi. Sherqiy türkistan xelqimu bir az nepes aldi, bu jeriyanda, xitayning türmiliride yétiwatqan dini we penni alimlirimiz qoyup bérildi. Qaghliqta alemdin ötken meripetperwer dini alim merhum abdulhekim mexsum hajim qatarliq alimlar türmidin chiqqandin kéyin xelqimizge ilim – meripet ögitishke bashlidi, milliy aqartish heriketliri élip bardi. Nurghun yashlar dini, milliy ang chüshenchige ige boldi. Nurghunlighan yashlar wetenperwer, teqwa musulman bolup yétiship chiqti. Xelq arisida islami oyghunush peyda boldi, mushundaq bir weziyette yeni 1980 – yillarning axirlirida xitay toghut cheklesh siyasiti yürgüzüp, 2 din artuq perzent körüshni cheklidi. Bu siyasetke boy sunmighanlarning buwaqliri 8 yaki 9 ayliq bolghan bolsimu anining qursiqida mejburi chüshüriwitildi. Dunyagha köz achmighan nurghun buwaqlar anining qarnida turup ölüp ketti. Xitay köchmenlirini yötkep sherqiy türkistan’gha yerleshtürshke bashlidi. Xitay yene uyghurlargha bésim we zulum qilishqa bashlidi.
    Bu naheqchilikke chidap turalmighan qelbi oyghaq bir türküm yashlar 1989 – yili merhum zeydin yüsüpning bashchiliqida sherqiy türkistan islam partiyisini qurup chiqti we xitay ishghaliyitige qarshi quralliq heriket qilish üchün teyyarliq qildi. Qeshqer we barinda jem’iy 5 qétimliq yighin échish netijiside hem teshkilat hem quralliq heriket pilanini muzakire qildi. Shuning bilen 1990 – yili 4 – ayning 5 – küni aqtuning barin yézisida xitay ishghalchilirigha qarshi resmi quralliq heriketni bashlidi. Bu jihadi heriket mundaqla tasadipi chiqip qalghan bir qozghilang bolup qalmastin belki shu dewrning shara’itigha xas qurallar bilen qurallan’ghan muntizim eskerliri bolghan bir heriket idi. Bu jihadiy heriketke qatnashqanlarning köp qismi barin xelqidin teshkil qilin’ghan bolsimu, qeshqer, xoten, qaghiliq, yeken, yéngisar, kucha we ghulja, aqsu qatarliq sheherlerdin kélip qatnashqan yashlarnimu öz ichige alghan. Bu heriket barin yézisighila emes belki pütkül sherqiy türksitan xelqige wekillik qilidighan bir muhim heriket idi. Bu quralliq heriketning asasi meqsiti, wetinimiz sherqiy türkistandin xitay ishghalchilirini qoghlap chiqirip, wetenni azad qilish we sherqiy türksitan islam jumhuriyiti qurushtin ibaret.
    Bu yerde tekitleshke tégishlik noqta shuki, barin mujahidlirining, sherqiy türkistan islam partiyisi namda teshkilat qurghanliqini we sherqiy türksitan islam jumhuriyiti qurushni meqset qilip quralliq jihadiy heriket qilghanliqini qobul qilmaydighan köz qarashlar mewjut, emma bularning ishenchilik we toghra ikenlikini ispatlaydighan hayat shahitlar hazirmu yashawatidu. Bu heqte hetta düshminimiz xitay kommunist hakimiyitimu barin mujahidlirini eyblep yazghan maqalilirida, ularning shu namda teshkilat qurghanliqini we sherqiy türksitan islam jumhuriyiti qurushni meqset qilghanliqini tilgha alghan.
    1990 – yillarda sherqiy türksitanda qan ichip yürgen jallat sung xenliyang barin inqilabigha alaqidar bir kitap neshir qildurup, kompartiye ezalirigha mexpi tartqan bolup. Bu höjjetlik mexpi kitabta barin jihadi herikiti toghrisida toxtilip, barin yézisida yüz bergen bu heriketning, teshkillik, pilanliq, meqsetlik halda élip bérilghanliqini meqsitining kompartiyini aghdurup ornigha sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurush ikenlikini yazghan.
    Barin inqilabining bashlinish jeriyani
    Barin yézisida sherqiy türkistan islam partisi rehbiri zeydin yusup qomandanliqida élip bérilghan quralliq heriketke qatnashqan uyghurlarning sanini toghrisida deslepte 200 kéyin 500 kéyin qatnashquchilarning sani köpiyip 700 din éship ketkenliki ilgiri sürüldi. Barin jihadiy herikitining qumandani zeydin yüsüp heriketni bashlashtin ilgiri xitay kommunist hakimiyitige xitab qilip mundaq xet yazghan: « her qandaq hökümet adem öltürgenlerni atidu. Yézimizda 250 ayalning balisi chüshürwétildi. (1989 – yili bir yilliq san) bundaq qilish qatilliq hésablinamdu? Hésablanmamdu? Néme üchün étilmaydu?…. Ichkiridin ürümchige her 15 minutta bir poyiz kélip turidiken, kelgenlerning hemmisi xitay , biz uyghurlargha pilanliq tughutni yolgha qoyushning ornigha xitaylarni keltürmise bolmamdu…? Biz küresh qilip xitaylarni sherqiy türkistandin qoghlap chiqirishimiz kérek…. Pilanliq tughut emeldin qaldurulsun. Sherqiy türkistan’gha xitay köchürüsh toxtitilsun. Xelqimiz üstidiki baj – séliq mejburiyet yenggillitilsun. Xitay milletchiliki tügitilsun, izishke, yutuwélishqa, xorluqqa qarshi turimiz», dégendek telepler sun’ghan kéyin yéziliq hökümetke bésip kirip resmi heriketni bashlighan.
    4 – ayning 5 – küni ular yéziliq hökümet binasi we qorusini igilep, basturushqa kelgen xitay eskerliri bilen qattiq jeng qildi. Deslepki qedemde xitaylarning 500 qoralliq eskiri qarshiliqqa uchrap meghlub bolushqa az qalghanda, 4 – ayning 6 – küni seher sa’et 4:30 da 400 din artuq zamaniwi qorallan’ghan xitay eskerliri hujumgha qilghan. Arqidin yene 10 nechche ming muntizim xitay armiyisi keltürülgen. Hawa armiyisi, bingtüen topchi qisimliri, tank qatarliq éghir qurallar bilen qorallan’ghan herbi qisimlar bolup jemi 18 ming herbi we saqchi qismliri inqilapni basturushqa qatnashqan. Köp sanda xitay we milliy munapiqlar barin mujahidliri teripidin öltürüldi. Lékin düshmenning küchi nahayiti zor bolup, yardemsiz qalghan mujahidlar jengning ikkinji küni yeni 6 – april künila 48 kishini shehid berdi. 193 kishi yarilandi. 30 kishi tutqun qilindi. 10- april ettigen sa’et 3 yérimghiche bolghan qarshiliq jengliride yene 59 mujahid shéhid bolghan. 7 kishi éghir yarilinip esirge chüshüp qalghan. Chékiniwatqanlardin 200 nechchisi tutulup qalghan. Jemi 5 künlük qanliq jengde 107 kishi shéhidlik sharapitige érishken. Ularning arisida qomandan zeydun yusup, is’haq hoshur, muhemmet turdi, muhemmet tursun qatarliq rehberlermu bar.
    Köchmen xitay sung xenliyang neshir qildurghan kitabta yézilishiche, barin inqilawigha qatnashqan uyghurlarning sani 500 déyilgen, buningdin 107 kishini étip tashlighanliqini toplam 289 kishini tutqun qilghanliqini bildürgen bolsimu xitay eskerliridin qanche kishining ölgenlikini yoshurghan. Közi bilen körgen shahidlarning bildürüshiche, barindin qeshqerge 10 din artuq mashina bir qanche kün xitay jesedlirini toshighanliqini közi bilen körgen.
    500 kishilik barin mujahidlirigha qarshi xitay hakimiyiti bu urushqa toplam 22454 quralliq esker qatnashturup, urush 4 – ayning 5 – künidin 10 – küni sa’et 3:00 kiche qattiq dawam qilghan yeni u qétimqi urush 5 kéche – kündüz dawam qilghan. 500 mujahid xitayning 22 din artuq eskeliri bilen 5 kiche kündüz urush qilghan we axirida teslim bolmay shehid bolghan.
    Allah ta’alaning qur’an kerimde heqiqiy möminning qandaq bolidighanliqini ipadilep mundaq deydu: «shübhisizki (heqiqiy) möminler allahgha we uning peyghembirige iman keltürgen andin imanida shek keltürmigen, malliri bilen janliri bilen allah yolida jihad qilghanlardur. Ene shular iman dewasida rastchillardur». Süre hujurat 15 – ayet.
    Barinda shehid bolghan shu mujahidlirimiz mana bu ayette allah rastchilliq bilen süpetligen heqiqiy möminlerdur. Islam dini we musulmanlar ularni mushundaq süpetleydu. Ular heqiqiy mömin we heqiqiy shéhidlerdur. Insha’allah.
    Barin jihadi heriketke qatnashqanlar sotqa tartildi
    1990- yili 30- awghustta zalim xitay kommunist hakimiyitining sotchi emeldarliri, barin mujahidliridin sulayman sopi, qurban muhemmet, ghopur ewellerge ölüm jazasi berdi. Emet muhemmet, turghun xoja, exet hesenlerge ölüm jazasini 2 yil kéchiktürüshke, jamal muhemmet qatarliq 5 kishige muddetsiz qamaq jazasi berdi. Shu chaghda jemi’i 103 kishige jaza höküm qildi. Zalim xitay tajawuzchiliri, barin herkitige yardem bergen we hisdashliq qilghan dégen töhmetler bilen qeshqer wilayitidiki 10 nahiye- sheherdin 2000 uyghurni yolsiz qamaqqa aldi. Barin yézisini xarabiliqqa aylanduruwetti. Xitay jallatliri hetta büshüktiki bowaqqa oq yaghdurdi. Bu weqedin kéyin xitay ishghalchiliri herbi qisim, saqchi- zhandarma we bingtüenning 6 déwiziye eskerlirini heriketlendürüp qeshqer, atush, xoten we aqsu wilayetliri uzun muddet muhasirge alghan.
    Düshmenning qural jehette küchlük ikenlikini , düshmen bilen herbiy jehette teng emeslikini bilip turup bashlan’ghan bu heriketning ikki sewebi bar idi. Birinchi sewebi, düshmen küchige taqabil turush üchün imani küch, zulumgha bash egmeslik, mustemlikni qobul qilmasliqtin ibaret rohi küchtin jasaret alghan. Yene bir tereptin bu heriket belgilen’gen muddettin burun bashlan’ghan. Yeni barin’gha toplan’ghan mujahidlar xitaygha qarshi jihadi heriketni bashlashtin ilgiri, qural – yaraq, iqtisad we at toplash teyyarliqi élip bérish jeriyanida pash bolup qélip heriketni belgilen’gen muddettin ilgiri bashlashqa mejbur bolghan. Barin yézisigha qoshna bolghan yéngisarning egüs yézisida danish isimlik bir kishining étini sétip bérishni telep qilghande mezkür kishi étini sétip bérishni ret qilghandin kéyin talash tartish bolghan kéyin, mezkür danish isimlik xa’in, ularning meqsitini bilip qélip xitay saqchilirigha pash qilghan, shuning bilen barin mujahidliri urush teyyarliqi toluq pütmigen bolsimu belgilen’gen muddettin burun qozghilip 1990 – yili 4 – ayning 5 – küni quralliq heriketni resmi bashlighan.
    Barin herikitining ehmiyiti, alahidiliki we uning netijiliri
    Barin jihadi herikiti teshkillik we muntizim üzül-késil élip bérilghan bu heriket sherqiy türkistan xelqining azatliqqa bolghan ümidwarliqini kücheytti. Barin mujahidliri sherqiy türkistan xelqining, ishghalchi xitayning ishghaliyitini qobul qilmaydighanliqini we zulumgha bash egmeydighanliqini körsetti. Bu inqilap xitayni qattiq sarasimgha saldi. Chünki bu qétimqi inqilap xitay sherqiy türkistanni ishghal qiliwalghandin biri xitaygha bérilgen ejellik zerbe boldi. Barin jihadi herikiti, sherqiy türkistan xelqining 200 yildin biri xitay ishghaliyitige qarshi élip bériwatqan azatliq heriketlerning dawami we eng muhimi idi.
    Barin quralliq herikiti sherqiy türkistanning pütkül sheher- rayonlirigha tesir körsetti. Bu inqilap xitayning ishghaliti astidiki sherqiy türksitan xelqini gheplet uyqudin oyghatti. Kimning dost kimning düshmen ikenlikini tonutti. Azadliqqa hörlükke intilish, ishghalchigha qarshi turush iradisini kücheyitti. Ishghalchi zalimlargha qarshi ghezep – nepret oti lawildap yandi. Ishghalchi xitaylar bilen sherqiy türkistan xelqi arisida dost bilen düshmen, zalim bilen mezlumdin ibaret ikki sep ayrish weziyiti shekillendi.
    Bu heriket yene xelq’aradimu zor tesir körsetti. Weten sirtidiki 1934- yildin taki 1980- yilighiche bolghan ariliqta chet’ellerge kétishke mejbur bolghan muhajirlar 1992-yili dékabirda türkiyening istanbul shehrige jem bolup, ”sherqiy türkistan milliy qurultiyi“ ni qurushqa türtke boldi we uningdin bashqa yene sherqiy türkistan islam partiyisining qaytidin qurulup weten ichi we sirtida küchiyishi, musulman sherqiy türkistan xelqining xitay tajawuzchigha qarshi jihadiy heriket sépining kéngiyishige, heqiqetning choqum ghelbe qilishigha bolghan ishenchning küchiyishige wesile boldi.
    Sherqiy türkistan xelqining tajawuzchi xitaylarni jezmen qoghlap chiqirish, azadliqni qolgha keltürüsh, xelqimizning dunya we axirettiki bext-sa’aditini qolgha keltürüsh üchün adaqqiche küresh qilidighanliqini namayen qildi. Barin jihadiy xitay tajawuzchilirigha qattiq bir zerbe urdi! barin jihadiy axirlashqan bolsimu, sherqiy türkistanda xitaygha qarshliq körsitish heriketler toxtimay dawam qilmaqta. Barin jihadiy herikitidin ilham alghan jenggiwar uyghur pidayilar xitaygha qarshi emeliy heriketke ötti.
    Xelqimiz ta hazirghiche barin herikitide pidakarliq körsetken mujahid qehrimanlirimizdin ilham élip xitay ishghalchilrigha qarshi oxshimighan usullar bilen qarshiliq heriketlirini dawam qiliwatidu. Ishghaliyet hergizmu qobul qilinmaydu, zulummu héch qachan dawam qilmaydu, qudretlik allah, tarixtin buyan dunyada zalimliq qilghanlarni bashqilargha ibret üchün mushu dunyadila jazalap kéliwatidu. Sherqiy türkistanda xitay zulumi, xitay ishghali choqum yoqaydu, zalimlar jazasini tartidu, kök bayraq sherqiy türkistan asmanlirida lepildeydighan künler kélidu, xelqimiz azadliqqa érishidu, bu arzu – isteklirim bilen sözimni axirlashturimen.

    LikeLike

    Antworten

28. Uzun Ömür Körüsh Toghrisidiki Yéngi Bayqashlar

    Qisqiche mezmuni: nöwettiki tiz tereqqiyatqa egishiwatqan jiddi turmush éqimi qérindashlirimizni saghlam uzun ömür körüshke bolghan ilmi chüshenchisini chongqurlashturushqa we nöwettiki pen- tetqiqat bayqashlirini bilishke teqezza qiliwatidu. Uzun ömür körüsh diginimiz, ömürning bizning saghlam bolmighan yashash aditimizning tesiride qisqirap kétishning aldini élishni körsitidu. Bu maqalida, nöwettiki uzun ömür körüsh toghrisidiki eng yéngi chüshenche we eng yéngi tetqiqat netijilliri ixcham, addi, ishlitilishchan uyghur tili we chüshendürme resimler arqiliq tunushturuldi. Uzun ömür körüsh toghrisidiki chüshenchini chongqurlashturush arqiliq, qérindashlarni özining we qérindashlirining salametlikige köngül bölüshni isige sélip turushqa türtke bolush bu maqalining asasi meqsidi qilindi.

    Achquch sözler: qérish , uzun ömür körüsh , uyghur tibabiti, zamaniwi tibabet, ROS, mTOR, qérishni tizginlep ömürni ozartish stiratigiyeliri, kaloriyeni tizginlesh, herket qilish, qizil üzüm, duriliq ösümlükler.

    1. Kirish söz

    Biz ömürning bir qétimla kilishini bilsekmu, uning qachan kétishini bilmeymiz. Bilidighinimiz, bérilgen ömürni qisqartmay axirighiche yashashqa térishish. Undaqta ömür zadi qanchilik bolidu? Bizning etrapimizda, insanning tuluq ömürining zadi qanche yil bolidighalighi toghrisida jawabi iniq bolmighan munaziriler bolup turidu. Chong ana, chong dadilirimiizning 80, 90, hetta 100 yashtin ashqanlighini bilimiz. Lékin bizning dewrimizde, etrapimizdiki biz bilidighan téxi yashita qérimighan yaki emdila qériliq dewrige qedem qoyiwatqan (65 yash qériliqning bashlinishi bolidu) kishilerning ömürining qisqila bolup qalghanlighini körüp yaki anglap qattiq azaplinimiz hem ganggiraymiz. Azaplinishimiz ularning bizdin bundaq tizla ayrilghanlighidin bolsa, gangrishimiz nime üchün ularning ömüri qisqa bolup qalghanlighini bilelmesliktin, qandaq qilip ömürning qisqirap kétishini aldin bilip uning aldini alghili bolidighanlighini bilelmesliktin kilip chiqidu. Eshu qisqa bolup qalghan ömürni qandaq qilip uzartish mümkinchiligi bar bolghiytti dep azap bilen oylinimiz. Bu ömür birilgen ömürmidu yaki melum sewepler tüpeylidin qisqirap ketkenmidu dep oylap yürüp jawapsiz azaplinimiz. Yene, belkim ömüri shundaq qisqa bérilgen oxshaydu dep özimizge we bashqilargha teselli birishke urunimiz. Yene shundaq turup, ashu ömürni ozartqili bolamdighandimidiwula dep bash qaturup jawabini izdeymiz. Hazirqi ilmi jawabi bolsa, ömürning qisqirap kétishining aldini élish arqiliq ömürni ozartqili yeni uzun ömür körgili bolidu, emma tedbirni ömür tügeshtin burunraq bashlighandila . Epsuski, ömürning qachan tügüshini biz bilelmeymiz, shunga tedbirni bügünla bashlighan yaxshi.

    Uzun ömür körüsh diginimiz bizning özimizning saghlam bolmighan yashash aditimizning tesiride qisqirap kétidighan ömürni mümkin bolghan derijide (qisqirashtin) tusushni korsitidu. Ömürimiz qisqirap kétishning aldini élish xuddi biz kisel bolsaq uni doxturgha körsitip saqiyishqa tirishishimiz bilen oxshash “sewep qilish” bolidu. Uzun ömür körüshte qérishni tizginlesh muhim; Qérishni tizginleshte, herqaysi eza sistimilardiki kiselliklerning aldini élish yaki dawalash arqiliq hayatning süpitige kapaletlik qilish muhim. Qandaq kisel bulushidin qet’i nezer hemmisi hayatning süpitini chüshürüp, ömürni qisqartishqa tirishidu. Bedende téxi kiseller yoq hallette, beden téxi qérish dewrige qedem qoymighan halette, ömürni ozartish üchün tedbir qollunush eng aqilaniliq bolidu. Bundaq tedbirler kündilik turmushimizning bir qismi bolalaydighan beden chéniqturush, herketchan bolush, yimek- ichmekni konturol qilsh, éghirliqni kontirol qilish, mijezni tengshep xoshal xoram yashash, shundaqla salametlikni qerellik tekshürtüp turush qatarliqlarni oz ichige alidu. Hazirqi zamanda, nurghun kishiler qattiq japagha chidap ishlep muwapiqiyetlerge irishelisimu, lékin hayatning aldirash rétimide yuquridiki addi emma ünümlik bolghan tedbirlerni oz turmushigha singdürüp dawamlashturalmaywatidu. Shundaq bolsimu tibbi ilimning herqaysi sistimisidiki alimlar yenila ” uzun ömür körüsh yaki ömürni ozartish usulliri ” üstide dawamliq izdiniwatidu.

    ” uzun ömür körüsh ” tetqiqat bayqashlirining asasini chüshünüsh, bizning üzimizni qayil qilip ularni tepekkurimizgha we turmushimizgha singdurishke türtke bolidu. Bularni mahiyitidin toghra chüshüniish aldi bilen qérishning tizlishishi ( yeni eza – tuqulmilarning qérishning tizlishishi) uqumini qisqiche chüshünishini telep qilidu.

    2. Qérishni chüshünish

    Qérish bolsa hayatliqning normal tereqqiyat jeryani. Qérish hergiz kisellik emes, belki u bir hayatliq hadisisi. Gerche qérish elmisaqtin bashlap dawamlashqan hadise bolsimu, biz insanlar izchil halda qérishqa qarshi tedbir tépip chiqip uni tizginlep ömürni uzartishni ortaq arzu qilip kelduq. Bu arzuning turtkiside, herxil oxshimighan mediniyet we oxshimighan tepekkur arqa körinishide, qérishning sewebige a’it herxil tibbi uqumlar barliqqa keldi. Bularning ichide, özimizning uyghur tibabiti bilen zamaniwi tibabet toghrisida toxtilimiz.

    2. 1. Uyghur tibabitide

    Uyghur tibabitide-1

    Tebi’etning 4 pesli iniq ziminda yashap kelgen qedimqi uyghurlar, insan hayatlighinimu 4 pesilge yeni, bahar, yaz, küz, we qish pesillirige oxshatqan. Qérishni bolsa, tebi’ette janlinish yaki yéngilinish ajizlighan axirqi- küz we qish pesillirige oxshatqan bolup, qérishning hazirqi zamandiki bi’ologiyelik chüshenchisi bolghan “yéngilinish ajizlash uqumi” gha bek mas kélidu. Uyghur tibabitidimu, saqliq saqlash tejirbilirini xulasilash arqiliq 4 madda we 4 xilit neziriyelirini hayatliqning tereqqiyat jeryanlirigha intayin toghra tedbiqlighan hem ” qérish” uqumigha intayin janliq chüshenche bergen (1 – resimge qarang).

    Uyghur tibabitide, bu 4 xil xilit ayrim- ayrim we birleshken halette özige munasip bolghan bir- biri bilen xuddi ” linggirtaq tengpunglighi” dek tengpung halette bolghanda, saghlam uzun ömürni qoghdiyalaydu dep qarighan. Eger tengpungluq buzulghanda, eza sistimilarning fonkitsiyesini ajizlashturup nurghun kiselliklerni (untughaqliq, minge yigilesh, di’abét we rak qatarliq) peyda qilip, qérishni tizlitip, ömürni qisqartidu dep qarighan.

    Uyghur tibabitide, her bir ademge ayrim qarap ulargha mas halda 4 xilit tengpunglighni normallashturush tedbirlirini qollunush arqiliq saghlamliqni saqlap, qérishni astilitip ömürni ozartishni nishan qilip kelgen. Uyghurlarning ichide nime uchun 100 yashtin ashqan kishilerning sani 1400 din artuq ikenliki [1] , bizning kündilik turmishimizgha singip kirip ketken uyghur tibabiti sawatliri (issiq- soghuqni tengshesh yaki mijezni tengshesh digendek) bilen baghlinidu diyishke bolidu.

    Shundaq bolsimu, qérishni astilitip qisqirawatqan ömürni ozartishimizda zamaniwi tibbi ilimdiki hazirqi bayqashlarni uyghur tibatige qushup paydilinish, bizni dunyadiki bashqa öz tibabiti yoq nurghun xeliqlerge qarighanda zor ewzellik bilen teminleydu.

    2. 2. Hazirqi zaman tibabitide

    105353inidv4i4iumiium0

    Hazirqi zaman tibabiti qérishning we uninggha munasiwetlik kiselliklerning nurghun seweblirini malikuliliq sewiyede tetqiq qilip tépip chiqti we dawamliq izdiniwatidu[2-6].

    Hazirghiche, janliqlarda qérish peyda qilidighan qéritquchi gén bayqalmidi. Emma hüjeyrilerning qérishni ilgiri süridighan murekkep malikuliliq signal yolliri bayqaldi hem ilgirlep tetqiq qiliniwatidu. Qérishni tizlitidighan we éghir kiselliklerge giriptar bolush pursitini ashuridighan umumlashturulghan sewebler yekünlinip chiqildi we chiqiliwatidu (2 – resimge qarang).
    Bedinimizde herküni nurghun hüjeyriler qérip, uning ornini ghol hujeyrilerdin bölünüp köpiyip yéngidin wujutqa kelgen hüjeyriler élip, hayatliqni jushqunlashturidu. Bularning eng tipik misalliri immunét, tire, hezim yolliri, we qan sistimiliridiki qérighan ze’ipleshken hüjeyrilerning künde digüdek özige oxshash emma saghlam xizmet qilidighan hüjeyriler teripidin yéngilinip turushlirini oz ichige alidu. Bundaq yéngilinish barliq séstima, organ, we tuqulmilarda mewjut bolup, hettaki minge we yürektimu melum derijide yüz béridu. Bu xil qérish- yéngilinishtiki, miqdar- süpet we sür’et muwazinetliri birlikte hayatliqni saghlam dawamlashturghuchiliq rolini oynaydu. Eger melum tuqulma yaki organda bu muwazinet buzulsa, yeni qérighan hüjeyriler köp bolup ularning ornini (fonkitsyelik we bi’ologiyelik) basquchi hüjeyriler az bolsa, normal xizmet qilidighan hüjeyrilerning sani aziyip kétip baldur ze’iplishishni (qérishni) yaki munasiwetlik kiselliklerni keltürüp chiqiridu (3 – resimge qarang). Mana bu, uyghur tibabitidiki “qérish” ni tebi’ettiki yéngilinish ajizlighan kech – küz we qish peslige oxshitishining zamaniwi chüshendürülishi bolushi mümkin.
    Qérishni keltürüp chiqiridighan ortaq sewebler bolsa, hujeyre zexme qalduqlirining peyda bolishi we yighilip qélishi dep qarilip, uninggha munasiwetlik méxanizimlar nahayiti etrapliq, keng da’iride chongqur tetqiq qilin’ghan hem tetqiq qiliniwatidu. Hüjeyre zexmisni keltürüp chiqiridighan eng asasliq ichki seweb bolsa hüjeyre énirgiye serpiyatining netijiside tebi’i peyda bolidighan zeherlik aktiplashqan oksiginliq malékulilar (ROS ,reactive oxygen species) din ibaret. Bedinimizde, ROS – qa qarshi sistima bolup, küchi yar bergende bizni, ROS ning zexmitidin qoghdaydu (bu zexmilinishke qarshi méxanizimgha mensup). Emma, bedinimizdiki ROS – qa qarshi sistimining küchi ajiz kelgende, bu zeherlik bolghan ROS lar hüjeyridiki DNA, RNA, aqsil we maylarni oksidlap ularning qurulushi we funkitsiyesini éghir zexmige uchritip hüjeyrining qérishini hem ölüshini tizlitidu. ROS ning köpiyishi bolsa herketsizlik, yuquri kaloriye (ziyade yéyishtin kilidu. Kaloriye bolsa énirgiye birliki bolup, yétilgen herketchan kishiler saghlam yashash uchun bir künde 2400- 2800 kaloriyegiche énirgiye qubul qilsa bolidu [32]. Mesilen[33], 100 giram qoy göshi yésingiz 292 kaloriye inirgiye qubul qilisiz, 50 giram qoy méyi yésingiz 451 kaloriye inirgiye qubul qilisiz, 100 gram gürüchtin 130 kaloriye, bir qushuq ösümlük méyidin 122 kaloriye, 100 giram shikerdin 387 kaloriye qubul qilisiz. Nurghunlighan teyyar ichimliklerde 50 giramdin artuq shiker bolidu. Qushumche uchur: xéridarning saghlamlighi üchün, amérkining tiz tamaqxaniliri hazir yimeklikning kaloriye qimmitini tamaq tizimligide xéridargha eskertidu[34]), qandiki yuquri miqdardiki may we shiker, yallighlughuchi amillar, rohi bésim ( yuqiri miqdardiki kortisol) qatarliqlarning sewebidin kilip chiqqan hüjeyre mitabolizimning qalaymiqanlishishi bilen munasiwetlik ikenliki melum boldi. Nurghunlighan tetqiqat netijillri shuni bildürdiki, hüjeyre métabolizimining ünümini yuqiri kötürüsh arqiliq ROS ning peyda bolushini azlitip hüjeyre – ichidiki zexmini azaytip qérishqa qarshi turghili bolidu.

    Qérighan – ölgen hüjeyrilerning ornini tuluqlaydighan ghol hüjeyrilerde özining birnusxa köpiyp bölünishini tengsheydighan téloméyr (telomere) din bashqa nurghun amillar bar bulup, hazirqi waqittiki bilishke asaslan’ghanda eng muhim dep qarilidighini (mTOR ,mammalian target of rapamycin) dep atilidighan bir aqsildin ibaret ( bular köpiyishke qarshi méxanizimgha mensup). Bu mTOR (emtor dep uqulidu) aqsili hayatliqning herqaysi dewride bashtin- axir muhim rol oynap, intayin epchillik bilen oxshimighan dewir we oxshimighan muhitta oxshash ghidiqlinishlargha hayatliqni qoghdashni meqset qilip turup oxshimighan inkas qayturup aqsil ishlep chiqirishni tengshep turidu. MTOR ning bu xil alahide roli belkim ozining etrapidiki murekkep signal uchurlirining tesirige uchrighan bulushi mümkin bulup, bu nuwettiki mTOR tetqiqatidiki bir qizziq noxta. MTOR ning insan hayatidiki saghlamliq we nurghun kisellikler bilen zich baghlan’ghanlighi delilliniwatidu [7]. Hayatliq tereqqiyat basquchliridiki ösüp yétilish dewride bu aqsil ösüp yitilishni ilgiri sürse, qériliq dewride qérishni ilgiri suridu. MTOR ning qérishni ilgiri sürüshi belki, bedende mTOR ning aktiplighini ghidiqlaydighan amillar (6 – resimge qarang) köpüyüp, ghol hüjeyrilerning bölünüp köpiyish süritini tasaddipi tizlitishi we melum waqit ichidiki köpüyüsh qétim sanini ashuriwetkenliki bolushi mümkin. Buning sewebide ghol hüjeyrilerning özini uzuqluq bilen tuluqlishi waqit cheklimisige uchrap, ghol hüjeyrilerning bölünüp köpiyishi”charchap” astilap qalidu yaki toxtaydu (4 – resimge qarang).
    Ghol hüjeyre bölünüp köpüyish astilishi herqaysi organ tuqulmilargha tesir körsetsimu, eng tiz hem eng chong tesirge uchraydighini immunét sistimisi bolidu. Chünki immunét sistimisidiki hüjeyrilerning ömri qisqa bolup herküni üzlüksiz yénglinip turushi kirek bolidu. Bir missal alsaq, immunét sistimisdiki aq qan hüjeyriliring ichidiki sani eng köp bolghan (immunét sistimisidiki hujeyrilirining %62 ni igelleydighan) hem yuqumlinishqa qarshi turushta eng muhim rol oynaydighan niyutrofil (neutrophil) dep atilidighan hujeyrining omri 6 sa’ettin nechche kün’gichila bolidu. Eger ghol hüjeyrilerdin bölünüp köpüyüsh azlap qélip, ölgen niyutrofil hüjeyrilirining tuluqlinishi astilap sani azlap ketse, bu beden yuqumluq kisellerge asan giriptar bulup qalidu. Mana bu del yashan’ghanlarning yuqumluq kisel bilen tula aghrip qélish seweblirining biri bulidu. Undin bashqa,immunét sistimisida yene limfosayit (lymphocyte) dep atilidighan hüjeyriler bar bolup ( immunét sistimisidki hujeyrilirining %30 ni igelleydu) , ularmu dawamliq yéngilinip turushi kirek. Eger limfosayitlarning sani azlap ketse yenila yuqumluq kisellerge giriptar bolush pursiti kuchiyidu. Yéqinda bir xil limfosayitning azlap kétishi minge yigilep kitish tipidiki untughaqliq kisilige bashlash mümkinliki bayqaldi [8] . Yuqumlinish yene yallughlinishni keltürüp chiqarghuchi amillarni köpeytidighan bolup, bu yallughlighuchi amillar mTOR ning aktiplighini ghidiqlap, yuqirida éytilghan méxanizim bilen qérishni tizlishishqa ündeydu (4 – resimge qarang). Undin bashqa yene bu yallughlighuchi amillar hujeyrining ichidiki ROS ni köpeytip oksidlinish zexmisini kücheytidu. Eger bu zexme minge hujeyriside yuz berse, untughughaqliq kisilini keltürüp chiqiridu. Buninggha misal alsaq, yallughlighuchi amillarning peyda bolushini tizginleydighan salidomayid (Thalidomide) digen dura untughaqliqni haywan modilida dawalidi hem bu dura hazir amérkida kilinkiliq sinaqning 2- basquchida tekshüriliwatidu [9, 10]. Immunét küchi tüwenligende giriptar bolidighan yuqumluq bolmighan kisellerning misali nahayiti kop bolup, buning ichide eng kurinerliki raktin ibaret. Rak hüjeyriliri immunét sistimisining gheyri hujeyrilerni öltürüsh rolining ajizlighidin paydilinip köpiyiwalidu we mewjut bolup turidu.

    3. Uzun ömür körüsh heqqidiki bayqashlar

    3. 1. Hazirqi zaman tibabitidiki tejirbe- tetqiqat bayqashliri

    2014- yili 12- ayning 24 – kuni, amérkidiki bir tetqiqat ornining ömürni ozartish toghrisida ilan qilghan yéngi tetqiqat netijillri, “bügünki amérika” gézitide we bashqa nurghun taratqularda xoshalliqqa tolghan munazirilerni qozghidi we hazirghiche bayqalghan ömürni ozartish roli bolghan bir nechche xil dura eslep ötüldi[11].

    “pen” (Science) zhorniligha qarashliq “pen tedbiqlinishchan méditsina” (Science Translational Medicine) digen zhornalda ilan qilin’ghan bu bayqash insanlarni obuktip qilghan 1- basquchtiki kilinkiliq tekshürüshtin kilip chiqqan[12]. Tetqiqatchi alimlar, tarqilishchan zukam waksinisi emdila urulghan 65 yashtin yuqiri 200 neper yashan’ghan kishilerning bir guruppisgha mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlaydighan bir xémiyilik terkip RAD001 ni bergen yene bashqa bir gurupisgha (sélishturma gurupigha) hichqandaq tesiri yoq emma shekli- renggi we tem – purighi oxshaydighan bashqa bir terkipni bir nechche hepte bergen we ularning tarqilishchan zukam wirosigha qarshi immunét küchini tekshürgen. Bundaq qilishtiki sewep, yashan’ghanlarning immunét kuchi tüwen bolush bilen birge beden’ge yéngidin kirgen mikro-organizimlargha qarshi immunét küchini qozghitalmaydighan bolup, yashan’ghanlardiki bir omumiyüzluk hadise bolsa ular yuqumluq zukamgha asan giriptar bolup teste saqiyidu yaki saqiyalmay éghirlap hayat xewipke uchraydu. Alimlarning tarqilishchan zukam wirosigha qarshi immunétni asasi téma qilishidiki sewep, (amérika kiselliklerni konturol qilish we aldini élish merkizining doklatigha asalan’ghanda) tarqilishishchan zukamdin saqiyalmay ölüp kétidighanlarning %90 bolsa 65 yashtin yuquri kishiler iken[13]. Alimlar burunqi bilimlerge asaslinip, eger mTOR aqsilining aktiplighi turmuzlansa, bu yashan’ghan kishilerning zukam waksina wirosigha qarshi immunét küchi ashidu digen ilmi perezni tekshürmekchi bolghan. Tejirbe netijisi shuni körsetkenki, mTOR ni turmuzlighuchi RAD001 bérilgen gurupidiki kishilerning zukam waksina wirosigha qarshi immunét küchi peyda qilishi sélishturma gurupiningkidin %20 artuq bolghan. Bu heqiqeten kishini hayajan’gha salidighan netije bolup, yashan’ghanlarning immunét küchini kücheytishning mümkinlikini ispatlap, ömürni ozartish toghrisidiki tetqiqatlargha zor ümütlerni élip keldi.

    Yuquriqi tetqiqattin bir hepte burun élan qilin’ghan bashqa bir maqalide, adette bash aghriqigha ishlitilidighan ibuprofén (Ibuprofen) digen durining ömürni ozartish roli doklat qilinip amérkida zor ghulghula qozghighan idi [14, 15]. Ibuprofénning ömürni ozartish tesiri téxi tejirbexana tetqiqatida bolup, umu mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlaydiken. Ibuprofénning tesride bu ömüri ozarghan janliqlarbolsa ömürni ozartish tetqiqatlirida qulayliqi üchün köp ishlitilidighan bir xil zemburugh, ikki xil qurut we bir xil miwe chiwini bolup, téxi insanlargha ishlitilip tekshürülmigen. Shundaq bolsimu, bu bir zor bayqash bolup, kelgüsidiki ömürni ozartish dura tetqiqatlirigha zor ümüt élip keldi.

    Bir nechche yil burun, 2- tipliq dé’abét késilidiki qandiki yuqurlap ketken shikerni töwenlitish uchun ishlitilidighan métformin (Metformin) digen durining ömürni ozartish tesiri heqqidiki bayqashmu zor ghulghula qozghighan idi [16-19]. Métformin asaslighi jigerning ücheydin shümürülgen uzuqluqlardin glukoz (shiker) ishlep chiqirishini tizginleydighan bolup , qandiki shiker maddisini (kaloriye dep chüshünüshke bolidu) xuddi tamaq chekligen waqtidikige oxshashla tuwen haletke chüshüridu. Métformin kaloriyeni tizginleshtin bashqa yene yallughlighuchi amillarning miqdarini azlitidighan bolup[20] , bu arqiliq mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlaydu. Métformin chishi chashqanlargha yash waxtidin bashlap dawamliq bérilgende ömüri métformin bérilmigen chashqanlargha (sélishturma gurupigha) qarighanda % 14 uzun bolghan. Emma métformin alliburun yashan’ghan chishi chashqanlargha bérilgende bolsa ömürni ozartish tesiri korulmigen. Bu alimlar oxshash chashqanlarni küzitish arqiliq bilgenki, bu métformin bérilgen yash chashqanlarning ösme- yoq hayatta yashishi sélishturma gurupigha qarighanda %21 ashqan bolup, ösme peyda bolghanliriningmu ösmisi sélishturma gurupigha qarighanda %22 kéchikip peyda bolghan[21]. Bu bayqashlar qandiki shikerni normal da’iride tizginleshning muhimlighini tekitleydu.

    Bulardin bashqa yene qizil üzümning posti we urughidin élin’ghan réswératrol (Resveratrol) digen terkipmu ömürni ozartish tetqiqatida alqishqa irishiwatidu[22]. Réswératrol esli oksigénliq zexmilerge qarshi tesir korsetken bolup, yürek qan- tumur kisellirining aldini élish roli barlighi diqqetke sazawer bolghan. Uning mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlash rolimu bayqalghan. Eng yéqinqi bayqashqa asaslan’ghanda, bu terkipning ömürni ozartish roli yuquri glukoz (shiker) keltürüp chiqarghan oksigénliq zexmining tesirige uchrighan janliqta (ömürni ozartishta köp ishlitilidighan bir xil qurut ishlitilgen) nahayiti ünümluk bolghan, emma normal muhittiki tesiri kürinerlik bolmighan[23]. Bu bayqashlargha asaslan’ghanda, bu terkip mTOR ni ghidiqlaydighan oksigénliq zexmini ajizlashturush arqiliq mTOR ning normalsiz (ziyanliq) aktiplinishining aldini élishi mümkin.

    3. 2. Uyghur tibabitige baghlinishliq tetqiqat bayqashliri

    Qizil üzümdin ayrip élin’ghan terkipning uzun ömür körüshke paydiliq bolghan rolining bayqilishi, tetqiqatchilarni qizil üzüm köp chiqidighan rayunda yashaydighan uyghurlarning uzun ömür kürüshning bir sewebini tépip chiqishqa qizziqturishi mümkin. Bu bayqashlar yene bizge eshu uzun ömür koridighan uyghurlarning uyghur tibabet sawatliri turmushqa singip ketken rayunlarda yashap, öz mijezini (xilitlirini) waxti- waxtida tengshep, özining saghlamlighini yaxshi mudapi’e qilghanlighini eslitidu.
    Yuqirida éytilghan ömürni ozartish netijillirining kilinkiliq sinaqlardin ötüp bizning qolimizgha kilishigiche xéli waqit kitishi mümkin. Zamaniwi tibabet bilen uyghur tibabitining neziriyeliri we dawalash usulliri oxshashmisimu, ular oxshash kiselni dawalap oxshash yaxshi netijige irishidu. Dimek, her ikkilisi bilip yetken ” késelni keltürüp chiqiridighan sewebler” oxshimighan uqum we tilda ipadilensimu, mahiyiti oxshash dep qarash yenila mümkin (5 – resimge qarang). Zamaniwi tibabette uzun ömür körüsh üchün ishletken tedbirler ning mixanizimlirimu, uyghur tibabitide bashqa til we uqumda ipadilinishi mümkin, mesilen gheyri tebi’i sewdani tazlap bedenni janlandurush uqumigha oxshash. Shunga, bizning qériliqni tizginlep uzun ömür körüshimizde hazir neq paydilinish pursiti bolghan uyghur tibatidin paydilinish, bizni dunyadiki bashqa öz tibabiti yoq nurghun xeliqlerge qarighanda zor ewzellik bilen teminleydu. Uyghur tibabitidin tuluq paydilinishta, eng yaxshisi qerellik halda muqim bir tiwipqa körünüp mijezingizni (xilitlarni) qerellik tengshep turghan yaxshi yaki özingiz uyghur tibabitini ögünüp (ozingiz qiziqqan qisimlirini ügenmek asan) ozingizning tiwipi bolsingiz, bumu bir yaxshi tedbir bulushi mumkin.

    Hazirqi qérishni tizginlesh tetqiqatlirida, bir nechche xil duriliq ösümlükler tewsiye qilin’ghan[24]. Bu durilar jemiyette alqishqa érishken bolup, yekke dura supitide ayrim tamaqqa sélinip yaki kapsulliq yasilip istimal qilinidu. Bularning ichide uyghur tibabitide da’im ishlitilidighan durilardinmu xéli bar bulup, ular badrenji buya, sebri, darchin, zechiwe, gawziban méyi qatarliqlarni oz ichige alidu. Uyghur tibabet tiwipliri yaki durigerliri bu durilarni nahayiti pishshiq bilidighan bulup, ulargha körünüp késilingiz yaki mijezingizge asasen qaysi xil durilarni ishlitishtin meslihet sorisingiz bolidu. Bularning ichide darchin (qowzaq darchin) qandiki mayni we shikerni melum nisbette töwenlitidighanlighi üchün eng alqishqa irishken üsümluk dorilarning biri. Badrenji buyaning oksidlinip zexmilinishke qarshi nahayiti küchlük tesiri bolup, untughaqliqni dawalash tesirini tejirbixana chashqanlirida tekshürüp éniqlan’ghan [25]. Gawziban méyiningmu oksidlinishqa qarshi roli bulghandin tashqiri yallughlinishqa qarshi tesirimu bolup, térini zexmidin asrashqa ünümi yaxshi ikenliki melum. Badrenji buya bilen gawziban uyghur tibabitide minge – yürekni quwwetleshke ishlitilidu. Sebri (aloy), hezim sistimisini we mitabolizimni yaxshilash tesiri bilen keng ishlitilidu. Zechiwening oksidliq zexmilerge qarshi qoghdash roli barlighi kishilerning diqqitini qozghighan. Kishini oylanduridighini, bu ösümluk durilar del mTOR aqsilining aktiplighini ghidiqlaydighan amillargha qarshi turidu ( 6 – resimge qarang).

    3. 3. Saghlamliq ilimliridiki yéngi bayqashlar

    2015- yili 1- ayning 14- kuni ilan qilin’ghan yene bir chong bayqashqa qarighanda, herket qilish nahayiti muhim bolup, herket qilmasliq simizliktin bekrek hayatqa tehdit salidiken[26, 27]. Bu tetqiqatta, alimlar yawrupadiki 10 dolette 334161 neper er yaki ayallarni 12 yil küzetken. Netijide, künige 20 minut janliq méngip yaki shuninggha mas halda chéniqip bergen kishiler, herketsiz (20 minut mangmaydighan yaki chéniqmaydighan) kishilerdin % 30-16 uzunraq yashaydighanlighi bayqalghan. Bundaq méngish yaki chéniqish hetta simiz kishilerning ömrinimu bundaq mangmaydighan yaki chéniqmaydighan sémiz kishilerning ömridin %3.66 uzun qilghan. Bu bayqashlar, ishxanida midirlimay olturup xizmet qilidighanlarning ömrining qisqa bolup qélishining sewebini körsitip bérishke yardem qilghan. Bizning ejdad tiwiplirimizmu, ajiz kishilerningmu saghlamliq üchün ettigende seher ornidin turup kem digendimu 100 chamdam méngip bérip andin nashta qilishni tewsiye qilghini belkim mushu seweptin bolushi mümkin.

    2015- yili 1- ayning 20- kuni ilan qilin’ghan bir statistikiliq tetqiqat maqalisi, uzun waqit herket qilmasliqning nahayiti zor ziyinini yurutup bergen bulup yene bir qétim kishilerning diqqitiini qozghidi. U maqalide, hazirghiche tereqqi qilghan doletlerde ilan qilin’ghan herketsizlik we salametlik toghrisidiki 47 parche maqalining san- sifirliri birleshtürülüp analiz qilin’ghan[28]. Alimlarning diyishiche, adette chénidighan kishilermu eger künige 8 sa’ettin 12 sa’etkiche waqitni herket qilmay olturup ishleshke (yaki aram élishqa) serip qilsa yürek qan- tumur kisellikliri, 2- tipliq di’abét we rak qatarliqlargha giriptar bolush pursitini hessilep ashurup, ömürning qisqirishigha sewep bolidiken. Amérka taratqulirida, bundaq uzun herketsiz olturushning 2- tipliq di’abét kisilige giriptar bolush pursitini% 90 (toqsan pérsent) ashuridighanlighi tekitlep, uzun olturidighanlarni her sa’ette digüdek bir qétim 5 minut etrapida herket qilip bérishke dewet qilghan[29]. Bu bayqashlar, ejdadlirimiz qaldurup ketken ” heriket- beriket ” uqumining menasi “herket qilip tursang, ömüringning berkiti bolidu” ni téximu janliq ispatlar chüshendürüp bireleydu.

    4 . Xulase

    Qérishni tizginlep uzun ömür körüshte ezeldin teshebbus qiliniwatqan stiratigiyeler yenila mTOR ning ziyade aktipchanlighini tizginleydighan stiratigiyelerdur( 6 – resimge qarang). Bu stiratigiyeler bolsa, dawamliq köp heriket qilish yaki muwapiq chéniqish, turmushtiki rohi bésimni azlitish, xoshal xoram rétimlik yashash, ziyade kaloriyeni tizginlesh, tuluq uxlash emma köp uxlimasliq, sap hawadin nepeslinish, tamaka chekmeslik, qizil özüm yiyish, uzaq muddet jismani jehettin ziyade charchimasliq, suyuqluq tuluqlash (suni köp ichish) we witaminlarni tuluqlash qatarliqlar bolup saghlam hujeyre métabolizimigha kapaletlik qilish meqset qilinidu[30]. Witaminlar oksdiliq zexmilerge biwaste qarshi turush bilen birge yene hüjeyrilerning métabolizimini yaxshilaydu. Bedende witamin kemchil bolghanda uni tuluqlashning paydisi zor bolsimu, bedende witamin tuluq bolghanda uni istimal qilishning tesiri kürinerlik emesligi bayqilip bir mezgil ghulghula qozghidi. Emma, biz tekshürtmey turup özimizdiki qaysi witaminning tuluq yaki kemchillikini bilelmeydighan bolghachqa,köp xil witaminlarni normal miqdarda dawamliq yaki pat – pat istimal qilip tuluqlap turghan yaxshi [31].

    Yuqardiki qérishni tizginlep uzun ömür körüsh stiratigiyelirning hemmisni siz emelge ashuralaysiz. Eger dawamliq tuluq emelge ashursingiz, sizmu uzun ömür köreleysiz. Qérindashliringizmu uzun ömür köreleydu.
    Apturlar heqqide uchur:
    Doktur rishat abbas doktur elqem tursunni uzun ömür körüsh toghrisidiki bu maqalini yézishqa teklip qilghan we deslepki uchur [11] bilen teminligen, shundaqla maqalini télifunda birge uqup yaxshi teklip pikirlerni bergen. Ulargha munasiwetlik uchurlarni tuwendiki ulunishtin tapalaysiz.
    Doktur elqem tursun: http://bbs.izdinix.com/forum.php … 4%D9%82%DB%95%D9%85
    Doktur rishat abbas: http://bbs.izdinix.com/forum.php … 9%D8%B4%D8%A7%D8%AA

    Paydilinish matériyalliri:
    1. http://english.cntv.cn/program/china24/20131029/101287.shtml
    2. http://www.nature.com/nature/jou … _id=NATURE-20130117
    3. http://www.nature.com/nrm/journal/v12/n1/full/nrm3025.html
    4. http://www.nature.com/nrm/journal/v8/n9/full/nrm2242.html
    5. http://www.impactaging.com/papers/v3/n11/full/100411.html
    6. http://www.tasciences.com/telomeres-and-cellular-aging/
    7. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2639772/
    8. http://www.nature.com/tp/journal/v4/n7/full/tp201451a.html
    9. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18325608
    10. http://www.alzforum.org/therapeutics/thalidomide
    11. http://www.usatoday.com/story/ne … -benefits/20877811/
    12. http://stm.sciencemag.org/content/6/268/268ra179.short
    13. http://www.cdc.gov/flu/about/disease/65over.htm
    14. http://www.nbcnews.com/health/ag … -humans-too-n271031
    15. http://journals.plos.org/plosgen … Ournal.pgen.1004860
    16. http://www.usatoday.com/story/ne … -metformin/2599379/
    17. http://www.forbes.com/sites/mela … St-cancer-recovery/
    18. http://www.lef.org/magazine/2012 … Adline-News/Page-01
    19. http://www.bbc.com/news/health-23490410
    20. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/acel.12075/abstract
    21. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3082009/
    22. http://www.nature.com/nrd/journal/v11/n6/full/nrd3738.html
    23. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23600385
    24. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19596462
    25. http://www.sciencedirect.com/sci … I/S0166432807001313
    26. http://www.bbc.com/news/health-30812439
    27. http://ajcn.nutrition.org/conten … 114.100065.abstract
    28. http://annals.org/article.aspx?articleid=2091327
    29. http://www.cnn.com/2015/01/21/he … Kill-you/index.html
    30. http://www.maxlife.org/
    31. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3982418/
    32. http://www.webmd.com/diet/features/estimated-calorie-requirement
    33. http://caloriescount.com/foodcalculator.aspx
    34. http://www.acaloriecounter.com/fast-food.php

    Bu maqalini menbesini eskertken asasta héchkimdin sorimay her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale sizge mensup.

    http://bbs.izdinix.com/thread-62253-1-1.html

    LikeLike

    Antworten

29. Insan ewlatliridiki Memeler ve Göğüsler

    

    Beklenmedik gelecek olsa da, başlıktaki soru yıllardır bilim insanlarının kafalarında soru işaretlerine neden olan bir sorudur. Bilim böyledir, aşina olduğumuz ama cevaplanmamış birçok gizem perdesinin peşinde koşar. Çünkü aşinalıktan kaynaklanan duyarsızlık, birçok kıymetli gerçeği gözümüzün önünde olmalarına rağmen kaçırmamıza neden olabilir. Bilim, buna engel olan müthiş bir araçtır. Soru her ne kadar kolay geliyor olsa da, bir türlü aydınlatılamamıştır. Sahi, heteroseksüel erkekler neden dişilerin göğüs bölgesinde bulunan yağlı bir doku parçasına bu kadar kafayı takmış durumdalar? Bilim insanlarının bu konuda yeni bir teorisi var.
    Önce terimleri temizleyelim: her ne kadar tuhaf bir şekilde „kibar“ olduğu iddia ediliyorsa da „göğüs“ ile „meme“ aynı şeyler değildir. Eş anlamlı olarak kullanılmaları bilimsel olarak hatalıdır. Örneğin „göğüs kanseri“ diye bir kanser türü yoktur (eğer göğüsteki deri kanseri kastedilmiyorsa). Yaygın olarak bilinen o kanser türünün adı „meme kanseri“dir. Göğüs, bilimsel adıyla „toraks“ (thorax) olarak bilinir. Hayvanlar Alemi içerisindeki sayısız hayvanın, dolayısıyla insanın da, boynu ile karnı arasındaki bölgeye işaret eder. Türüne bağlı olarak göğüs bölgesinde, vücudun içinde ve dışında çok sayıda yapı ve organ bulunabilir: kalp, akciğerler, göğüs kafesi, „meme“ de, Memeli Hayvanlar Sınıfı’nda bulunan bu yapılardan biridir. Çoğunda öyle olsa da, her memeli hayvanın memeleri göğsünde bulunmak zorunda değildir; ancak bu sınıf içerisindeki insan (Homo sapiens) türünün hem dişilerinde, hem de erkeklerinde meme, göğüste bulunur. Meme, özellikle Primatlar Takımı’nda (dolayısıyla insanlarda) göğüste bulunan, dişilerde süt bezlerini barındıran, erkeklerde ise evrimsel süreç dolayısıyla neredeyse tamamen körelmiş bir organdır. Konunun anlaşılması için bunun netleştirilmesi gerekmektedir. Şimdi ana konumuza dönelim:
    Erkeklerin neden dişi memelerine bu kadar düşkün oldukları konusunda bugüne kadar çok sayıda teori ileri sürülmüştü. Bunlardan bazıları, genelde Freud’a atfedilen ve pratik olarak test edilmesi pek mümkün olmayan (veya güvenli bir şekilde test edilmesi çok zor olan), bilinçaltıyla ilgili teorilerdi. Diğerleri ise evrimsel biyolojinin gücü sayesinde geliştirilebilmiş; fakat destekleyici pek fazla veri toplanamamış olmasından ötürü yaygın kabul görememiş teorilerdi. Şimdi bu teorilere bir yenisi daha eklendi; ancak bu, doğrudan test edilebilir olması bakımından umut vaadediyor: Emory Üniversitesi’nde Psikiyatri Bölümü’nde çalışan Profesör Larry Young, insanın evrimsel sürecinde anne ile bebek arasındaki ilişkiyi güçlendirmek için emzirme sürecinde bebekte birtakım sinir ağlarının (nöral ağlar) evrimleştiğini düşünüyor. Bu nöral ağlar, bebeklik çağını geçip ergenliğe ulaşan erkek bireylerde farklılaşarak farklı bir amaca hizmet eder hale geliyor olabilir. Bebeklik çağlarında hayatta kalmak için anne sütüne, dolayısıyla annenin memesine muhtaç olan erkek bireyler, ergenlikten sonra cinsel dürtülerin de etkisiyle kadın memelerine karşı ilgi duyuyor olabilir. Eğer bu teori güçlenebilirse, hem Freudyen yaklaşımı içine alması, hem de kendisinden önce gelen sinirbilimsel açıklamaların omuzlarında yükselmesi bakımından bilim için önem arz edebilir.
    Emzirme esnasında kadınların meme ucu uyarıldığında annenin beyninde „aşk kimyasalı“ olarak da bilinen oksitosin salgılanır. Bu hormon, annenin dikkatini bebek üzerinde toplamasına yardım eder ve onunla ilgilenmesi konusunda destek olur. İlginçtir ki son yıllarda yapılan araştırmalar, bu hormonun salgılanmasını sağlayan nöral devrenin aslında annelerin bebekler için kullanmalarını sağlamak amacıyla oluşmadığını gösterdi.
    (Ek Görsel İçin: http://www.evrimagaci.org/fotograf/81/6956)
    Birçok araştırma kadınların büyük çoğunluğunda meme ucunu uyarmanın cinsel istek uyandırdığını ve vajinal ile klitoral uyarım ile aynı beyin bölgelerini faaliyete geçirdiğini göstermiştir. Bir erkek, partnerinin meme ucuna dokunduğunda veya masaj yaptığında, bu eylem kadının beyninde oksitosin salgılanmasına yol açar. Anne ile bebek ilişkisini düşündüğümüzde bir önceki bahsettiğimiz durum için şunu diyebiliriz: oksitosin kadının dikkatini ve ilgisini partnerinin üstünde toplamasını yardım ediyor ve bu kişiyle arasındaki bağı güçlendiriyor.
    Bu da bizi heyecan verici bir ihtimale götürüyor: Erkekler bu davranışı kadınlar üstünde yaptıkça partnerlerinin kendilerine olan bağı artıyor. Evrimsel süreçte bu durum erkeklerin bu davranışı tekrarlamaları ve bunu yapmak istemeleri şeklinde insanın fizyolojik ve psikolojik yapısını şekillendiriyor. Evrimin en temel unsurlarından bir şüphesiz üreme ve neslin devamıdır. Neslin devamını sağlamak için de karşı cinslerin birbirlerine yakınlaşmaları gerekmektedir. Oksitosin hormonu bu yakınlaşmayı sağlamada önemli bir rol oynamaktadır. Young kendi sözleriyle bu gelişmeleri şu şekilde yorumluyor:
    “Erkeklerin kadın memelerine olan ilgisi heteroseksüel erkeklerde olan ve ergenlikle beraber harekete geçen bir beyin organizasyonudur. Evrim erkeklerdeki bu beyin organizasyonunu kadınlara karşı cinsel ilgi uyandıracak şekilde seçti çünkü sonuç olarak bu organizasyon kadınların bağlanma duygularını güçlendiriyor ve onları partnerine daha bağlı yapıyordu.”

    Neden Sadece İnsan Erkekleri, Dişilerinin Memelerine Bu Kadar İlgi Duyuyor?
    Dr. Young’un evrim teorisinden gücünü alan yeni teorisi, zor bir soruya cevap vermemizi sağlayabilir: Neden diğer memeli hayvanlarda ve maymunlarda dişilerin memeleri bu kadar ön planda değil? Neden sadece insanların erkekleri dişi memelerine bu kadar ilgi duyuyor?
    Young’ın düşüncesine göre bu durum tek eşlilikten kaynaklanıyor çünkü memeli hayvanların 97%’sinde tek eşlilik görülmüyor. Dolayısıyla çiftler arasında insanda olduğu kadar güçlü bir bağlılığa da ihtiyaç duyulmuyor. İkinci bir sebep olarak bizim fizyolojik yapımız ve cinsel ilişki esnasındaki pozisyonlarımız geliyor olabilir. İnsanlar birçok memeli hayvanın aksine iki ayağının üstünde kolayca dik durabilen ve yüz yüze bakarak cinsel ilişkide bulunan canlılar. Bu durum da erkeklerin kadınların meme uçlarına dokunması için daha fazla fırsat veriyor.
    Tek eşli tarla farelerinde meme uçları aşağıya doğru sarkıyor ve bu hayvanlar arkadan çiftleştikleri için (köpek stili seks) onlarda bu tür bir evrimsel adaptasyon gerçekleşmemiş olabilir. Bu durumda insanın cinsel evrim süreci kadın memelerine daha fazla önem vermiş diyebiliriz ve erkeğin kadın memelerine olan ilgisi zaman içinde bir beyin nöral ağı geliştirmiş olmalı. En güncel bilgilerin de dahil olduğu bildiğimiz her şeyi göz önüne alırsak bu evrimsel değişikliğin en büyük sebebinin kadının partnerine olan bağlığını ve annelik bağını güçlendirmek olması çok olası gözüküyor.
    Young’ın öne sürdüğü bu yaklaşımlar kültürden kültüre, milletten millete değişebilir. Evrimsel açıdan erkeklerin bu ilgisi genel olarak avantajlı bir durum olabilir ama örneğin bazı Afrika kabilelerinde kadınlar memelerini herhangi bir giysiyle örtmüyorlar ve erkekler de öyle aman aman bir ilgiyle onlara bakmıyorlar.
    Ancak burada şu anlaşılmasın, bu insanlar memelerini örtmedikleri için cinsel faaliyetlerde memelerin hiçbir rolü yok demiyoruz. Meme uçlarına dokunmak bu kadınlarda cinsel uyarım sağlayabilir de sağlamayabilir de, bu konuda henüz yeterince bilimsel çalışma mevcut değildir.

    Neden Erkeklerde Meme Ucu Var?
    Evrim Ağacı olarak bu konuyu buradaki yazımızda (http://www.evrimagaci.org/makale/16) detaylıca işlemiştik. Oradan detaylı bilgi alabilirsiniz.
    Hazırlayan: Ali Çağlayan Taybaş (Evrim Ağacı)
    Geliştiren: ÇMB (Evrim Ağacı)
    Kaynaklar ve İleri Okuma: http://www.evrimagaci.org/fotograf/81/6956
    -2-
    Beklenmedik gelecek olsa da, başlıktaki soru yıllardır bilim insanlarının kafalarında soru işaretlerine neden olan bir sorudur. Bilim böyledir, aşina olduğumuz ama cevaplanmamış birçok gizem perdesinin peşinde koşar. Çünkü aşinalıktan kaynaklanan duyarsızlık, birçok kıymetli gerçeği gözümüzün önünde olmalarına rağmen kaçırmamıza neden olabilir. Bilim, buna engel olan müthiş bir araçtır. Soru her ne kadar kolay geliyor olsa da, bir türlü aydınlatılamamıştır. Sahi, heteroseksüel erkekler neden dişilerin göğüs bölgesinde bulunan yağlı bir doku parçasına bu kadar kafayı takmış durumdalar? Bilim insanlarının bu konuda yeni bir teorisi var.
    Önce terimleri temizleyelim: her ne kadar tuhaf bir şekilde „kibar“ olduğu iddia ediliyorsa da „göğüs“ ile „meme“ aynı şeyler değildir. Eş anlamlı olarak kullanılmaları bilimsel olarak hatalıdır. Örneğin „göğüs kanseri“ diye bir kanser türü yoktur (eğer göğüsteki deri kanseri kastedilmiyorsa). Yaygın olarak bilinen o kanser türünün adı „meme kanseri“dir. Göğüs, bilimsel adıyla „toraks“ (thorax) olarak bilinir. Hayvanlar Alemi içerisindeki sayısız hayvanın, dolayısıyla insanın da, boynu ile karnı arasındaki bölgeye işaret eder. Türüne bağlı olarak göğüs bölgesinde, vücudun içinde ve dışında çok sayıda yapı ve organ bulunabilir: kalp, akciğerler, göğüs kafesi, „meme“ de, Memeli Hayvanlar Sınıfı’nda bulunan bu yapılardan biridir. Çoğunda öyle olsa da, her memeli hayvanın memeleri göğsünde bulunmak zorunda değildir; ancak bu sınıf içerisindeki insan (Homo sapiens) türünün hem dişilerinde, hem de erkeklerinde meme, göğüste bulunur. Meme, özellikle Primatlar Takımı’nda (dolayısıyla insanlarda) göğüste bulunan, dişilerde süt bezlerini barındıran, erkeklerde ise evrimsel süreç dolayısıyla neredeyse tamamen körelmiş bir organdır. Konunun anlaşılması için bunun netleştirilmesi gerekmektedir. Şimdi ana konumuza dönelim:
    Erkeklerin neden dişi memelerine bu kadar düşkün oldukları konusunda bugüne kadar çok sayıda teori ileri sürülmüştü. Bunlardan bazıları, genelde Freud’a atfedilen ve pratik olarak test edilmesi pek mümkün olmayan (veya güvenli bir şekilde test edilmesi çok zor olan), bilinçaltıyla ilgili teorilerdi. Diğerleri ise evrimsel biyolojinin gücü sayesinde geliştirilebilmiş; fakat destekleyici pek fazla veri toplanamamış olmasından ötürü yaygın kabul görememiş teorilerdi. Şimdi bu teorilere bir yenisi daha eklendi; ancak bu, doğrudan test edilebilir olması bakımından umut vaadediyor: Emory Üniversitesi’nde Psikiyatri Bölümü’nde çalışan Profesör Larry Young, insanın evrimsel sürecinde anne ile bebek arasındaki ilişkiyi güçlendirmek için emzirme sürecinde bebekte birtakım sinir ağlarının (nöral ağlar) evrimleştiğini düşünüyor. Bu nöral ağlar, bebeklik çağını geçip ergenliğe ulaşan erkek bireylerde farklılaşarak farklı bir amaca hizmet eder hale geliyor olabilir. Bebeklik çağlarında hayatta kalmak için anne sütüne, dolayısıyla annenin memesine muhtaç olan erkek bireyler, ergenlikten sonra cinsel dürtülerin de etkisiyle kadın memelerine karşı ilgi duyuyor olabilir. Eğer bu teori güçlenebilirse, hem Freudyen yaklaşımı içine alması, hem de kendisinden önce gelen sinirbilimsel açıklamaların omuzlarında yükselmesi bakımından bilim için önem arz edebilir.
    Emzirme esnasında kadınların meme ucu uyarıldığında annenin beyninde „aşk kimyasalı“ olarak da bilinen oksitosin salgılanır. Bu hormon, annenin dikkatini bebek üzerinde toplamasına yardım eder ve onunla ilgilenmesi konusunda destek olur. İlginçtir ki son yıllarda yapılan araştırmalar, bu hormonun salgılanmasını sağlayan nöral devrenin aslında annelerin bebekler için kullanmalarını sağlamak amacıyla oluşmadığını gösterdi.
    (Ek Görsel İçin: http://www.evrimagaci.org/fotograf/81/6956)
    Birçok araştırma kadınların büyük çoğunluğunda meme ucunu uyarmanın cinsel istek uyandırdığını ve vajinal ile klitoral uyarım ile aynı beyin bölgelerini faaliyete geçirdiğini göstermiştir. Bir erkek, partnerinin meme ucuna dokunduğunda veya masaj yaptığında, bu eylem kadının beyninde oksitosin salgılanmasına yol açar. Anne ile bebek ilişkisini düşündüğümüzde bir önceki bahsettiğimiz durum için şunu diyebiliriz: oksitosin kadının dikkatini ve ilgisini partnerinin üstünde toplamasını yardım ediyor ve bu kişiyle arasındaki bağı güçlendiriyor.
    Bu da bizi heyecan verici bir ihtimale götürüyor: Erkekler bu davranışı kadınlar üstünde yaptıkça partnerlerinin kendilerine olan bağı artıyor. Evrimsel süreçte bu durum erkeklerin bu davranışı tekrarlamaları ve bunu yapmak istemeleri şeklinde insanın fizyolojik ve psikolojik yapısını şekillendiriyor. Evrimin en temel unsurlarından bir şüphesiz üreme ve neslin devamıdır. Neslin devamını sağlamak için de karşı cinslerin birbirlerine yakınlaşmaları gerekmektedir. Oksitosin hormonu bu yakınlaşmayı sağlamada önemli bir rol oynamaktadır. Young kendi sözleriyle bu gelişmeleri şu şekilde yorumluyor:
    “Erkeklerin kadın memelerine olan ilgisi heteroseksüel erkeklerde olan ve ergenlikle beraber harekete geçen bir beyin organizasyonudur. Evrim erkeklerdeki bu beyin organizasyonunu kadınlara karşı cinsel ilgi uyandıracak şekilde seçti çünkü sonuç olarak bu organizasyon kadınların bağlanma duygularını güçlendiriyor ve onları partnerine daha bağlı yapıyordu.”

    Neden Sadece İnsan Erkekleri, Dişilerinin Memelerine Bu Kadar İlgi Duyuyor?
    Dr. Young’un evrim teorisinden gücünü alan yeni teorisi, zor bir soruya cevap vermemizi sağlayabilir: Neden diğer memeli hayvanlarda ve maymunlarda dişilerin memeleri bu kadar ön planda değil? Neden sadece insanların erkekleri dişi memelerine bu kadar ilgi duyuyor?
    Young’ın düşüncesine göre bu durum tek eşlilikten kaynaklanıyor çünkü memeli hayvanların 97%’sinde tek eşlilik görülmüyor. Dolayısıyla çiftler arasında insanda olduğu kadar güçlü bir bağlılığa da ihtiyaç duyulmuyor. İkinci bir sebep olarak bizim fizyolojik yapımız ve cinsel ilişki esnasındaki pozisyonlarımız geliyor olabilir. İnsanlar birçok memeli hayvanın aksine iki ayağının üstünde kolayca dik durabilen ve yüz yüze bakarak cinsel ilişkide bulunan canlılar. Bu durum da erkeklerin kadınların meme uçlarına dokunması için daha fazla fırsat veriyor.
    Tek eşli tarla farelerinde meme uçları aşağıya doğru sarkıyor ve bu hayvanlar arkadan çiftleştikleri için (köpek stili seks) onlarda bu tür bir evrimsel adaptasyon gerçekleşmemiş olabilir. Bu durumda insanın cinsel evrim süreci kadın memelerine daha fazla önem vermiş diyebiliriz ve erkeğin kadın memelerine olan ilgisi zaman içinde bir beyin nöral ağı geliştirmiş olmalı. En güncel bilgilerin de dahil olduğu bildiğimiz her şeyi göz önüne alırsak bu evrimsel değişikliğin en büyük sebebinin kadının partnerine olan bağlığını ve annelik bağını güçlendirmek olması çok olası gözüküyor.
    Young’ın öne sürdüğü bu yaklaşımlar kültürden kültüre, milletten millete değişebilir. Evrimsel açıdan erkeklerin bu ilgisi genel olarak avantajlı bir durum olabilir ama örneğin bazı Afrika kabilelerinde kadınlar memelerini herhangi bir giysiyle örtmüyorlar ve erkekler de öyle aman aman bir ilgiyle onlara bakmıyorlar.

    

    Ancak burada şu anlaşılmasın, bu insanlar memelerini örtmedikleri için cinsel faaliyetlerde memelerin hiçbir rolü yok demiyoruz. Meme uçlarına dokunmak bu kadınlarda cinsel uyarım sağlayabilir de sağlamayabilir de, bu konuda henüz yeterince bilimsel çalışma mevcut değildir.

    Neden Erkeklerde Meme Ucu Var?
    Evrim Ağacı olarak bu konuyu buradaki yazımızda (http://www.evrimagaci.org/makale/16) detaylıca işlemiştik. Oradan detaylı bilgi alabilirsiniz.
    Hazırlayan: Ali Çağlayan Taybaş (Evrim Ağacı)
    Geliştiren: ÇMB (Evrim Ağacı)
    Kaynaklar ve İleri Okuma: http://www.evrimagaci.org/fotograf/81/6956

    -2-

    Erkeklerin meme ucunun varlığına dair soru işaretleri, yüzyıllardır insanların merakla sordukları ve bilimin 150 yıl kadar önce gelişen Evrim Kuramı sayesinde artık kolaylıkla cevaplayabildiği bir sorudur. Evrimi keşfetmemizden önce bu soruya herhangi mantıklı bir cevap vermenin hiçbir yolu yoktu; çünkü bariz bir şekilde işe yaramayan, hatta kimi zaman rahatsızlık verebilen bu yapının orada olması herhangi bir izaha sahip değildi. İşte bu kısa yazımızda sizlere erkeklerin neden meme uçları olduğunu izah edeceğiz. Umarız faydalı olacaktır.

    Erkeklerde Neden Meme Ucu Bulunur?

    Aslında bu sorunun en kısa ve net cevabı şudur:

    „Sadece kadınların süt keseleri olmasına karşın, embriyonun ilk oluşum aşamasında kadın ve erkekler olarak gelişmemiz benzeri biçimde başlar. 6 haftalık olana kadar, embriyo kadın şablonunu takip eder. Ta ki erkek cinsiyet kromozomu devreye girene kadar. Ancak bu aşamada artık erkeklerin memeleri oluşmuştur bile…“

    Burada söylenen şudur: Sperm ile yumurta birleştikten sonra oluşan zigot ve ardından zigotun bölünmesiyle oluşan embriyo ilk 6 hafta boyunca dişilerin vücut yapısına benzer bir gelişim izlemektedir. Yani embriyo, „sanki dişi olacakmış gibi“ gelişmektedir. Ta ki 6. haftada erkek cinsiyet kromozomu olan Y’nin üzerindeki genlerin okunmaya başlaması ve daha aktif hale gelmesiyle birlikte yüksek dozda testosteron hormonu salgılanmaya başlamasına kadar… Bu noktadan sonra embriyo hızla değişmeye ve hücreler farklı yönlerde özelleşmeye başlar. Bu süreçte çoğu erkeksi özellik edinilmeye başlar. Ancak 6 haftaya kadar edindiğimiz dişil izleri asla tam olarak silinmez. İşte bu sebeple erkekler de neredeyse tamamen işlevsiz olmasına rağmen meme uçlarına sahiptirler.

    Buradan da görülebileceği gibi, bu sorunun tek açıklaması Evrim Kuramı ile verilebilir, çünkü dişilerle erkeklerin de geçmişte birbirlerinden ayrıldıkları bir nokta vardır ve o nokta, bilindiği kadarıyla tek hücreli prokaryotlarda başlamıştır, yüzlerce milyon yılda ayrılmış ve çok hücreli ökaryotlarda özel uzuvlara dönüşmüştür (ilk eşey organları, hareketli okyanus ortamında daha kolay çiftleşebilmek için kanca-delik mekanizmasıyla, kemiksiz ve çenesiz balıkların atalarında evrimleştiği düşünülmektedir ve bize de onlardan miras kalmıştır; detaylı bilgi için: „Amitoz Üremenin, Eşeysiz Üremenin, Eşeyli Üremenin ve Cinsel Organların Evrimi“). Ancak biraz daha ayrıntısına inmek gerekirse, bir internet yazarı olan Sayın Bilgehan Bengi’nin konuyla ilgili güzel bir açıklamasını paylaşabiliriz:

    Konunun emriyolojik boyutuna bakmadan önce Genetik boyutunu ele alalım. Erkeklerde Y kromozomunda SRY diye bir gen vardır. SRY, Sex Determining Region Y demek. Bu gen memelilerin ve keseli hayvanların tümünde bulunuyor. Bu gen işlendiğinde TDF proteini oluşuyor. TDF, Testis Determining Factor (Testis Belirleyici Faktörü) demek. Şimdi erkek olacak bir embriyonun gelişimine bakalım:

    Döllenmeden hemen sonra eğer Y kromozomu varsa, X kromozomu etkisizleştirilir. Embriyolojik gelişimin ilk 8 haftasında embriyo hem dişi hem erkek üreme sistemlerinin öncüleri olan Müller ve Wolf kanallarına sahiptir. 8. haftada Y kromozomundaki SRY geninden protein sentezine başlanır ve TDF proteini oluşur. Bu dönemde Leydig hücreleri oluşur ve testosteron üretimine başlarlar. Testosteron Müller kanalını baskılar ve Wolf kanalınının gelişimini destekler. Wolf kanalı gelişerek erkek cinsel organlarını oluşturur. Testislerin iyice gelişmesi testosteron salgısını arttırır ve bu emriyonun erkek karakteri kazanmasını iyice hızlandırır. Testosteron hormonu ileride kas gelişimi, kıllanma, vücut yağının birikeceği bölgeler ve karakter özellikleri gibi konularda da çok önemli rol oynayacaktır.

    Eğer bireyde Y kromozomu yoksa Müller kanalı gelişir, bu durumda embriyo dişi olarak gelişir. Bazı bireylerde Y kromozomundaki SRY geni hatalıdır veya ekspresyonu doğru yapılamaz ve XY kromozomlu dişiler oluşur. Bu bireyleri dış görünüşleri ile normal dişilerden ayırmak olanaksızdır.

    (…)

    Bu durumu evrimden başka hiç birşeyle açıklayamazsınız. (…) Ergenlik çağındaki erkek çocuklarında da bu doku biraz uyarılır. Kadınlardaki kadar değil ama elle hissedilecek derecede büyür. Hatta bir yere çarpınca, yada sıkıştırınca acı verir. Testislerin iyice gelişmesi ve testosteron seviyesinin iyice artması ile küçülür ama yok olmaz.

    Erkeklerdeki bu meme dokusu hormonal bozukluğu olan bazın insanların ve doping kullanan vücut geliştiricilerin başına beladır.

    Uzun süre steroid kullanan sporcuların testislerinde distrofi görülür, testis kanda gereğinden fazla testosteron bulunduğu için salgı üretmez ve küçülür. Testosterone serum seviyesi yüksek olduğunda bir kısmı aromataz enzimi ile estrona dönüştürülür. Estron, estrojen hormonlarından biridir. Bu hormon göğüs dokusunu etkileyerek meme oluşturur. Bu meme süt bile üretebilir. Erkeklerde bu şekilde göğüs gelişmesine ginekomastia denir. Hormonal yolla tedavi edilebilir, bu yöntem netice vermezse liposuction, mammoplasti, eksizyon gibi yöntemlerle doku alınır.

    Yukarıdaki anlatımdan da görüleceği üzere erkek memelerinin var olmasının temel sebepleri evrimsel sürecin mükemmel olamayışından, evrimsel süreçte yapılacak değişimlerin çizim tahtasına geri dönülerek sıfırdan var edilememesinden, evrimin yalnızca elinde var olan malzemeyi kullanabiliyor olmasından ötürüdür. Konuya biraz daha derinlemesine girecek olursak ve Evrimsel Biyoloji açısından ele alacak olursak:

    Bilindiği üzere her insan bebeği, diğer eşeyli üreyen her canlı gibi anne ve babasından gelen genlerin birer kopyasına sahiptir. Dolayısıyla yavru, anne babasının genetik bir kombinasyonu olarak Dünya’ya gelir. Özellikleri de buna göre ortaya çıkar. Dolayısıyla, genetik açıdan bakacak olursak, yukarıdaki soru ters sorulmaktadır ve doğrusu şöyle olmalıdır: Erkekler ile kadınlar nasıl genetik olarak birbirlerinden ayrıştılar? Aslında bu sorunun cevabını başka yazılarımızda ele aldık, dolayısıyla burada detayına girmeyeceğiz. Ancak kısaca özetlemek gerekirse, erkek ile dişinin arasındaki fiziksel farklılıkların en ciddi sorumlusunun şüphesiz Cinsel Seçilim olduğunu söyleyebiliriz. Ancak yine burada bir soru işareti doğar: Eğer karşıt cinsiyetler, farklı özellikler konusunda birbirlerini seçiyorlarsa, bu farklı karakterler evrimsel süreçte nasıl ortaya çıkmıştır?

    Erkekler ve Dişiler Neden Birbirlerinden Farklıdır? Meme Uçlarının Varlığının Evrimsel Analizi…

    Bu sorunun cevabı da çok zor değildir, çünkü günlük yaşantımızda bu olayın gerçekleşmesine genetik bilimciler sıklıkla rastlarlar: Genetik Çözünme (Genetic Uncoupling). Bu olayda, normalde genetik olarak iki cinsiyette de aynı fiziksel özelliği yaratan genler, kromozomların yanallaşması ve nesiller içerisinde özelleşmesi sonucunda, yavaş yavaş birbirlerinden bağımsız ve farklı hale gelirler. Yani örneğin bir kuşun erkeği de dişisi de aynı özelliklere sahipken, sadece Evrimsel Biyoloji ile açıklanabilir bir şekilde, nesiller içerisinde genlerin cinsiyetlere ait kromozomlar üzerinde birbirlerinden bağımsız farklılaşması sonucunda, Genetik Sürüklenme gibi mekanizmalarla bağımsız hale gelebilirler. Bu genetik farklılaşma çok kısa sürede fiziksel değişimler yaratır ve böylece karşıt cinsiyetin alışık olmadığı fiziksel nitelikler kazanılır. Eğer ki bu fiziksel nitelikler, uyum başarısı (fitness) ile ilişiklik içerisindeyse -ki genelde böyledir- o zaman Cinsel Seçilim hızla işlemeye başlayacak ve en „doğru“ seçimleri yapabilen bireyler avantajlı konuma geçeceklerdir. Böylece cinsiyetler arası farklılaşma nesiller içerisinde artacaktır.

    Bu genetik farklılaşmanın en temel sebebi daha önce de belirttiğimiz gibi cinsiyet kromozomları üzerindeki niteliklerin farklı çevresel baskılar altında seçilmesiyle doğrudan ilişkilidir ve genlerin birbirinden ne kadar farklılaşacağını bu çevresel baskıların seçilimsel niteliği belirler. İşte bu cinsel farklılaşmanın olmadığı durumlarda genellikle şu iki koşuldan biri ya da ikisi de geçerlidir:

    1) Eğer eldeki bir özellik erkekte de, dişide de bulunuyorsa ve bu özellik üzerinde hiçbir seçilim baskısı yoksa (zaten evrimsel süreçte, geçici olarak da olsa „optimum“ koşullara ulaşmışsa) iki cinsiyette de farklılaşma gözükmez.

    2) Eğer cinsel farklılaşma bir cinsiyet için önem arz ettiyse ve diğeri için önemsizse (seçilim baskısı yoksa), önemsiz olan cinsiyette cinsel farklılaşma gözükmez.

    Meme uçlarında gördüğümüz durum da ikincisidir. Memelilerin evriminde, süt bezlerinin gelişimi iki cinsiyette de belli miktarda olmuştur ve ter bezlerinin farklılaşması ve özelleşmesiyle edinilmiştir. Süt bezlerinin tek görevi yavruyu emzirmek değildir, aynı zamanda cinsel ve gelişimsel birçok aktivitede rol oynamaktadır. Örneğin yapılan araştırmalar ilkin süt bezi salgılarının yavruların nemli ve korunmalı kalmasını sağlamak üzere bir tip özel ter salgısı olduğunu ileri sürmektedir. Yani süt bezlerinden salgılanan ürün, ilkin zamanlarda yavrular tarafından „içilmiyor“, adeta „üzerlerine salgılanıyor“du. Ayrıca ter bezlerinin farklılaşması sırasında, süt bezlerinin edindiği özelliklerin yavruların ebeveynleri ile daha yakın ilişki kurmayı başarmasını sağladığı düşünülüyor. Yani bir zamanlar erkeklerin süt bezleri de salgı yapmaya yaramış olabilir.

    Ancak daha net bir açıklama, şu şekilde yapılmaktadır: Dişilerde farklılaşan süt bezlerinin genetik özellikleri nesiller içerisinde erkek-dişi ayrımı yapılmaksızın gelecek nesillere aktarıldı. Fakat dişilerin, özellikle memelilerde yavrularıyla daha fazla ilgilenmesinden ötürü, yukarıdaki açıklamalarımız dahilinde özelleştiği için onlarda süt bezleri ve meme oluşumu gerçekleşti. Erkeklerde ise ter bezlerinden evrimleşen ve annelerinden edindikleri bu yapı köreldi ama asla tamamen kaybolmadı. Günümüzde erkek memesinin işe yararlığıyla ilgili birkaç veri olmakla birlikte, bu yapıya „işlevsel“ demek gerçekten çok zor. Çünkü erkeklerde bu memelerden üretilen salgılar gerçekten aşırı sınırlı ve fizyolojide pek bir etkiye sebep olacak güce sahip değil. Ancak üzerinde körelmesine yönelik çok ciddi bir baskının bulunmamasından ötürü de (çünkü çok enerji harcayan ve yok olması için çok ciddi sebepler bulunan bir organ değil) halen erkeklerde de bulunuyor ama asla kadınlardaki gibi gelişmiyor. Süt bezlerinin evrimiyle ilgili daha detaylı açıklamalar için „Süt Bezlerinin Evrimi ve Memeli Evrimi Üzerindeki Etkileri“ başlıklı makalemizi okuyabilirsiniz.

    Süt bezlerinin fizyolojisi…

    Genellikle erkek memesi, balinaların arka bacak kemiği kalıntılarına benzetilebilir. Balinaların evriminde arka bacakların tamamen yitirilmesi sonucu halen vücutlarında tamamen yok olmamış ama kalıbın tam anlamıyla „hiçbir işe yaramayan“ kemikler bulunmaktadır. Bu kemikler ne fazla enerji tüketir (hatta neredeyse hiç tüketmez) ne de canlıya bir dezavantaj sağlar. Dolayısıyla, yine evrimsel sürecin mükemmel olmayışından ötürü -en azından şimdilik- tamamen yok olmamışlardır.

    Bu konu, Dünyaca ünlü Evrimsel Biyologlar olan Strephen Jay Gould ve Richard Lewontin’in yayınladıkları makalelerle daha da netleşmiştir. Gould ve arkadaşları bu makalelerde her özelliğin adaptif bir seçilimi olmak zorunda olmadığını, kimi zaman geçmişte işe yaradığı için edinilen bir karakterin, günümüze kadar sürüklenerek geldiği konusunu açıkça ortaya koymuş ve her şeyin adaptasyonlardan ibaret olmadığını, kimi zaman bazı özelliklerin diğerleriyle birlikte sürüklendiğini, dolayısıyla hiçbir fayda sağlamasalar bile bireylerde ve nesillerde ortaya çıkabileceğini ispatlamışlardır.

    Ve Gould, „erkeklerin neden meme ucu bulunduğu“ ile ilgili soruya şöyle cevap verir:

    „Çünkü kadınların bulunmaktadır.“

    Erkeklerle Dişilerin Üreme Sistemlerindeki Benzerlikler Nelerdir?

    Her ne kadar yukarıda bu iki cinsiyetin eşeysel farklarından bahsetmiş olsak da, aslında erkeklerin ve dişilerin üreme sistemleri birbirine oldukça benzemektedir. Bu da bize yukarıda yaptığımız Evrimsel Biyoloji açıklamalarının gerçeği ne kadar yansıttığını göstermektedir.

    İlk olarak, iki cinsiyetin üreme sistemlerinin en temel benzerliği, ikisinin de tıpatıp aynı dokunun farklılaşmasından oluşmasıdır. Dolayısıyla iki cinsiyetin üreme sistemlerini oluşturan hücrelerin de ilkin halleri aynıdır, sadece farklı kimyasalların etkisi altında farklı yönlere farklılaşırlar. Bu şekilde olan dokulara, histolojik (hücresel ve dokusal) olarak homolog (eş) yapılar demekteyiz.

    Sistemler arasındaki ikincil benzerlik, iki cinsiyetin de gonad adını verdiğimiz, üreme hücrelerini üreten özelleşmiş yapılarının bulunmasıdır.

    Son olarak, en tipik bir diğer benzerlik, iki sistemin de ergenlik dönemine kadar tam olarak aktive olamamasıdır. Dolayısıyla gelişimsel açıdan bakıldığında, doğumdan sonra üreme sisteminin gelişimi hızla devam eder ve aktif faza gelene kadar 10’dan fazla yıl geçmesi gerekir.

    Bu konuda verebileceğimiz son bir bilgi, genelde halk arasında konu hakkında cahil kişilerin geliştirdiği bir mittir: „Vajina üzerinde bulunan klitoris, aslında az gelişmiş bir penistir.“ derler. Bu tamamen yanlış bir açıklamadır. Klitoris ve penis histolojik olarak homologdur; ancak penis ile klitoris arasında bunun haricinde herhangi bir benzeşim yapmak doğru değildir, her ne kadar şişkin bir klitoris, görsel olarak bir penise benzetilebilse de. Hatta antik hikayelerde bu şekilde klitorisi aşırı şişmiş kadınların erkek olduklarından şüphelenildiği bahsedilmektedir. Böyle bir durum söz konusu değildir, şişkin klitoris sadece bir varyasyondur ve herhangi bir anlam ifade etmez.

    İki sistem arasındaki benzerlikler, aşağıdaki görsel takip edilerek de görülebilir:

    Umarız faydalı olmuştur.

    Saygılarımızla.

    ÇMB (Evrim Ağacı)

    Kaynaklar ve İleri Okuma:
    Scientific American

    Straight Dope

    Indiana Public Media

    Why Do Men Have Nipples? Hundreds of Questions You’d Only Ask a Doctor After Your Third Martini, Billy Goldberg

    http://www.evrimagaci.org/fotograf/81/6956

    LikeLike

    Antworten

30. Atom Altı Parçacıkları Nelerdir

    Yazar: Sercan Kaçar

    http://www.muhendisbeyinler.net/atom-alti-parcaciklari-nelerdir/

    -Kas 2, 2014 Evrendeki görmüş olduğumuz cisimleri ve bu cisimler arası etkileşimi sağlayan parçacıkları kısaca bütün evreni fermion ve bozon adını verdiğimiz atom altı parçacık grupları oluşmaktadır. Şimdi biraz daha yakından tanıyalım bu parçacık ailesini: Fermionlar nedir? Fermionlar, lepton ve kuarklardan oluşmaktadır. Lepton ve kuarklar şuanki bilgilerimize göre temel parçacıklar olarak kabul edilmekte. Proton, nötron gibi ağır atom altı parçacıkları kuarklar oluşturur. Spinleri 1/2 dir elektrik yükleri 2/3 ve -1/3 dür. Kuark çeşitleri nelerdir? 6 çesit kuark var bunlar: Aşağı kuark(d) , elektrik yükü:-1/3 Yukarı kuark(u) , elektrik yükü: 2/3 Taban kuark(b) , elektrik yükü:-1/3 Tavan kuark(t) , elektrik yükü:2/3 Tuhaf kuark(s) , elektrik yükü:-1/3 Çekici kuark(c), elektrik yükü:2/3 Parçacık Grupları Nelerdir Proton: 2 yukarı 1 aşağı (u+u+d) kuarkdan oluşur. Elektrik yüklerini toplarsak protonun elektrik yükü +1 olur. Spini ise 3 kuarktan ikisi zıt yönlerde eşleşerek birbirini götürdüklerinden spini 1/2 oluyor. Bu 3 kuark protonun kütlesinin %1.3 gibi küçük bir kısmını oluşturur geri kalan %98.7 ise kuarkların kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamı oluşturur yani kuarklar kütlesinin yaklaşık 76 katı enerji taşımaktadır. Nötron: 2 Aşağı 1 yukarı (d+d+u) kuarkdan oluşmaktadır ve elektrik yüklerini toplarsak 0 oluyor. Spini 3 kuarkdan 2 si zıt yönlerde eşleşerek birbirini götürdüklerinen spini 1/2 oluyor. Bu 3 kuark nötronun kütlesinin %1.6 gibi küçük bir kısmını oluşturuyor. Nötronun kütlesinin geri kalan %98.4ünü Einstenin e=mc’2 ilkesine uygun olarak kuarkların kinetik ve potansiyel enerjisi oluşturmaktadır. Baryonlar ve mezonlar nelerdir? Baryonlar ve mezonlar, hadronlar ailesini oluşturur oluşturur. Hadronlar ikili ve üçlü kuarkların bir araya gelmesiyle oluşan ağır parçacıklardır. Mezonlar: İkili kuark sistemlerinden oluşuyor ve 140 çesit mezon vardır.Mezonlar bir kuark ile herhangi bir karşıt kuarkdan oluşuyor. Mezonlar bir kuark ile karşıt kuarkdan oluştuğu için çok kararsızdırlar. Baryonlar: Baryonlar üçlü kuark sisteminden oluşur. 3 kuark yada 3 anti-kuarkın bir araya gelmesiyle oluşuyor. Baryonlardan mezonlardan daha kararlı olsalar da birçok kararsız baryon vardır. Leptonlar: Leptonlar atomun olmazsa olmazıdır ve hafif parçacıklardır. Yükleri nedeniyle atomu dengeler yükünü nötr yaparlar. Leptonların en bilineni kimyanın neredeyse tamamını oluşturan elektrondur. 6 çesit lepton vardır. Leptonların nötrinoları yüksüzdür ve hiçbir madde ile ilişkiye girmez ve algılanamazlar. Nötrinolar sadece çekirdek bozunmalarında oluşan momentum eksikliklerinde farkedilir ve kütleleri( 0.000003 MEV) teorik olarak vardır. Leptonların spin şeklinde dönmeleri olduğu için yüklü leptonlar manyetik alan oluşturur. Bozonlar nelerdir? Bozonlar 4 temel kuvveti oluşturan kuvvet taşıyıcı atomu bir arada tutan aynı zamanda atom ve atom altı parçacıklar arası etkileşimi sağlayan güç taşıyıcı parçacıklardır. Bozonlar Bose-Einstein yoğunlaşmasına uyan parçacıklardır. (Bose-Einstein yoğunlaşması bozonların mutlak sıcaklıkta(-271.15C) bir araya gelerek tekbir atom gibi davranmasıdır.) Fermionlar 1/3 ,2/3 gibi kesirli spinlere sahipken bozonlar tam sayılı spinlere sahiptir. Standart modele göre 5 çesit bozon vardır bunlar: +W,-W,Z-foton ve higgs bozonudur. W ve Z bozonları: Zayıf nükleer kuvvet ve Güçlü nükleer kuvveti oluşturuyor. Foton: Elektromanyetik kuvveti oluşturuyor. Higgs bozonu: Kütle çekim kuvvetini oluşturuyor. İlginizi çekebilecek diğer yazımız rölativite teorisi nedir.

    Kaynak Linki:http://www.muhendisbeyinler.net/atom-alti-parcaciklari-nelerdir/

    LikeLike

    Antworten

31. Salt, pepper and lemon can solve these 10 problems better than any medicine

    December 7, 2016 worldofhealthytips Health 0

    Pepper, salt and lemon cannot serve only as things you put on a salad. They can also be used as medicine.

    Actually, many people around the world use these ingredients to treat everyday ailments. Another reason may be the expensive medical care, so that is why many people are trying natural homemade remedies.

    Here is what you can treat with black pepper, lemon and sea salt:

    1. SORE THROAT
    Get rid of your sore throat by combining 1 tablespoon of fresh lemon juice, half a teaspoon of black pepper and a teaspoon of sea salt in a glass of warm water. Gargle a few times daily to relieve your sore throat and prevent coughing.

    2. STUFFY NOSE
    Relieve the stuffiness of your clogged nose by sneezing. Mix equal amounts of black pepper, cinnamon, cumin, and cardamom seeds into a mortar and pestle and grind until you make a powder. Smell the mixture slowly and embrace the sneeze.

    3. REMOVE GALLSTONES
    The hardened deposits of digestive fluids that form in your gallbladder are called gallstones. They can block you digestive system and can be quite painful. Usually, they are surgically removed.

    Also, there are people who treat this problem with natural remedies. Take 3 parts of olive oil and 1 part each of lemon and black pepper to dissolve the stones.

    4. CANKER SORES
    To heal the mucous membranes in your mouth, add a tablespoon of Himalayan salt in a cup of warm water and swish it in your mouth after every meal. This method will eliminate bad bacteria and support healing.

    5. WEIGHT LOSS
    Drink ¼ teaspoon of ground black pepper, 2 tablespoons of lemon juice and one tablespoon of honey in a glass of warm water if you want to speed your metabolism. Lemon’s polyphenols prevent weight gain and boost insulin sensitivity which aid in burning fat.

    6. NAUSEA
    Your upset stomach can be soothed with black pepper, while lemon’s scent stops nausea. Mix a tablespoon of fresh lemon juice and a teaspoon of black pepper in a tall glass of warm water. Drink slowly until you feel better.

    7. ASTHMA ATTACK
    This mixture should always be kept on hand if you or some of your family is asthmatic. To prepare it, add 10 grains of pepper, 2 clove buds and 15 basil leaves in a cup of boiling water. Leave it simmer for 15 minutes and strain the mixture in a glass jar with a lid. Add 2 tablespoons of raw honey and let it cool. You can keep it in the fridge for up to 2 weeks and take it with milk to make it taste better.

    8. TOOTHACHE
    Mix half a teaspoon each of ground pepper and clove oil to heal an aching tooth. Apply the mixture on your sore tooth. In order to prevent toothache, floss and brush your teeth two times a day. Also, it is important to avoid sugary or acidic foods.

    9. COLD AND FLU
    Squeeze half a lemon in a large cup of boiled water if you want to get rid of a common cold. Let the pulp and peel steep in the water for 10 minutes. Remove the lemon and add a spoonful of organic war honey. Drink the remedy as needed until you feel relieved.

    10. NOSEBLEED
    Apply a little lemon juice on a cotton ball and place it in the nostril. Till your head slightly forward to stop the blood dripping into the throat and prevent nausea. Your nosebleed will stop immediately.

    http://worldofhealthytips.com/2016/12/07/salt-pepper-lemon-can-solve-10-problems-better-medicine/

    LikeLike

    Antworten

32. Child Mummy Found With Oldest Known Smallpox Virus
    “The most terrible of all the ministers of death” may have started afflicting humans in the 1500s, altering our understanding of the disease.

    Picture of mummy
    One of several naturally mummified bodies found in a church in Lithuania. The preserved partial body of a child found in the same crypt contains the oldest known sample of smallpox virus.
    PHOTOGRAPH BY KIRIL CACHOVSKIJ, DELFI
    By Maryn McKenna
    PUBLISHED DECEMBER 8, 2016
    It devastated cities, stalled the growth of empires, and shuffled the leadership of royal houses like a handful of playing cards. A historian called it “the most terrible of all the ministers of death.”

    Smallpox was stealthy and relentless, disfiguring and deadly, so traumatizing that it was the first disease for which a vaccine was sought and achieved, and the first that humankind eradicated.

    It was the most feared illness in history—but now an achievement of molecular genetics is raising questions about whether our understanding of that history is correct.

    YOU MIGHT ALSO LIKE
    U.S., Egypt Sign Agreement to Thwart Trade in Illegal Antiquities
    He May Actually Be the Most Interesting Man in the World
    Images: Surprising Discovery Shows Dozens of Mummified Baby Crocodiles
    A multinational team of researchers, headed by a group at the DeGroote Institute for Infectious Disease Research at McMaster University in Ontario, have retrieved and sequenced smallpox DNA from the mummified body of a child interred in Lithuania in the 17th century. (See pictures of the other mummies found in the Lithuanian crypt.)

    Comparing that genetic material with modern smallpox samples, they found them to be surprisingly alike. And by constructing a “molecular clock” that traces the strains’ evolution back to a common ancestor, they dated the virus’s time line no further back than about 1588.

    That date is centuries after the cases of smallpox that have been identified in historical descriptions from India and China and construed from the appearance of Egyptian mummies.

    Based on their results, reported this week in the journal Current Biology, the researchers think it’s possible those earlier accounts are misidentifications of other pox-like diseases, and that more ancient samples are needed to affirm or disprove smallpox’s history.

    VIRAL SURPRISE
    The study of ancient DNA is familiar territory for the group that led the research. The team is led by Hendrik Poinar, who previously reconstructed woolly mammoth DNA and retrieved the genomes of plague bacteria from the teeth of sixth-century skeletons. (He is also the son of the scientist whose work extracting cellular structures from insects preserved in amber inspired Jurassic Park).

    But the team did not start the study in pursuit of smallpox; that was a surprise. The work began with the opportunity to extract tissues from an unusual set of mummies that are preserved in a church in Vilnius, Lithuania, which are the study project of Dario Piombino-Mascali, a physical anthropologist who is a National Geographic Explorer.

    “These are completely natural mummies, in the sense that no process was carried out to dry them,” says Piombino-Mascali, a visiting researcher at Vilnius University.

    “There are 23 with good to excellent preservation of soft tissue. Seven are intact, so we have only CT-scanned them. But the ones that have some loss of substance or are missing some body part, we sampled the soft tissue from them.”

    A closeup shows the hands of one of the Lithuanian mummies.
    PHOTOGRAPH BY KIRIL CACHOVSKIJ, DELFI PHOTOGRAPH BY KIRIL CACHOVSKIJ, DELFI PHOTOGRAPH BY KIRIL CACHOVSKIJ, DELFI PHOTOGRAPH BY KIRIL CACHOVSKIJ, DELFI

    The first tissue Piombino submitted to Poinar’s lab was from a preserved partial body: the pelvis and legs of a child whom the team estimate to have been 2 to 4 years old when he or she died, sometime between 1643 and 1665.

    There were no signs of illness, including no visible pustules, on the preserved limbs. The lab extracted and sequenced the genetic material in the sample, intending to look for an organism called JC polyomavirus that is a research interest of one of the team members.

    To their surprise, out of the stew of genetic material in the sample, they got more than 200 matches that indicated fragmentary, damaged, and non-infectious smallpox DNA.

    After further work, the team pulled out and reassembled the entire genome of Variola, the viral cause of smallpox, and then compared it to records of other smallpox samples. The oldest external sample came from 1944 and the latest from 1977, just before the disease was declared eradicated.

    Because the modern samples had precise dates of collection, the team was able to use them to measure the degree of evolutionary difference between them, as well as the divergence between the modern samples and the 17th century one, and to predict a consistent rate at which the virus changed.

    “We can move backward through time and build the evolutionary process in reverse,” says Ana Duggan, the paper’s first author and a post-doc at the DeGroote Institute.

    At the other end of that process, they arrived at a date for a single common ancestor where the evolutionary differences would converge. That date is between 1588 and 1645. If correct, the finding would confirm that smallpox was responsible for the terrible epidemics that made it notorious—but exonerate it from responsibility for the millennia-old cases described in archives.

    Crucially, the diversity of the viral genomes the group studied “isn’t particularly high,” Duggan notes.

    “If you are going to follow this historical narrative that smallpox is thousands of years old—whether you say that smallpox begins with 2,000-year-old mummies, or extrapolate back and say smallpox has been with us since the dawn of agriculture—you might expect there would be a lot more diversity, and we don’t see that.”

    Centuries-old coffins, made of pine or oak, still rest on dirt floors and against stone columns in the crypt. Some caskets bear death symbols, illustrations, and dates of death.
    PHOTOGRAPH BY KIRIL CACHOVSKIJ, DELFI

    BIOTERROR SCARE
    In their paper, the team says there may be historical evidence to back this revised time line. For instance, municipal “bills of mortality” listing deaths only begin to mention severe smallpox in 1632. And other related diseases, such as cowpox and monkeypox, cause similar pustular rashes. (An outbreak of monkeypox spread by exotic pets caused a bioterrorism scare in the Midwest in 2003.)

    Though it was eradicated from the planet, smallpox is not quite dead; samples of the virus remain under containment at the U.S. Centers for Disease Control and Prevention and in Russia. It is considered an agent of bioterrorism—and as such, there are few researchers who work with it.

    One of the deans of smallpox research, Inger Damon of the CDC, said by email that the paper “impressively demonstrates advances in methods to obtain genomic information from ancient biologic materials. The authors have a number of useful insights about the application of molecular ‘dating’ methods.”

    The team hopes to push their work further, but that may be an uphill battle: Little of the research done so far on ancient DNA has targeted viruses, so there is not much with which to compare their work. And smallpox genomes are understandably scarce.

    “We’re especially interested in trying to find early 16th-century samples from the New World; smallpox transmitted by Europeans was implicated in the downfall of Native American societies,” Duggan says. “If we had older strains, maybe we could build a totally different picture.”

    LikeLike

    Antworten

33. Say goodbye To Cough Phlegm, Flu, And Clean The Lungs Forever With This Old Remedy!!!

    This home-made recipe is very effective in treating the cough and excessive mucus. It does not have any side-effects and it can be used by both children and adults. It is an old remedy with a lot of health benefits and it is strongly recommended by everyone who has ever used it.

    say-goodbye-to-cough-phlegm-flu-and-clean-the-lungs-forever-with-this-old-remedy

    Carrots have many health benefits. They strengthen up the immune system, improve your cardiovascular health, reduce the levels of bad cholesterol, improve your skin health, promote the detoxification, protect your eyesight, etc.

    To prepare the remedy you will only need ½ kg of carrots, four tablespoons of organic honey and water. It is very easy and simple to prepare. Just peel the carrots and boil them until they become soft. Then, put them in a blender and add the honey and the boiled water and your mixture is ready to use. Put it in a glass container and keep it in a refrigerator.

    You should take two tablespoons a day of this home-made remedy and you will be amazed with the results.by Jack

    Source:http://healthyfoodforme.com/say-goodbye-cough-phlegm-flu-clean-lungs-forever-old-remedy/

    LikeLike

    Antworten

34. What Will Happen After Eating 3 Eggs Daily? You Will Be Surprised

    Health organizations have started to advise that eggs might increase cholesterol and you might have heard of this propaganda. They also said avocado and coconut oil are too fatty too and are not really good for us. But, recently was said that this is a lie and it is the opposite. These foods are good for us and you will read why.

     
    One egg has 186 mg cholesterol and the liver can generate up to 2000 mg cholesterol daily. If you eat a lot of cholesterol foods the liver will adjust to this and eggs are not a threat for the health. They are healthy fat type of food!

    This is why eggs are good for you:

    1. Nutrients

    They have vitamins B6, A and E, also thiamin, folate, riboflavin, phosphorus, iron, magnesium, selenium and more.

    2. Cholesterol

    Eggs have cholesterol but it is the good HDL one that is not dangerous. And they make you produce more vitamin D and hormones like estrogen, testosterone and cortisol too. The good HDL cholesterol does not clog arteries and vessels and cleans them. Also, it prevents atherosclerosis and cardio issues. Also, there won’t be any bad cholesterol.

    3. Choline

    You heard  of choline or not? It is vital nutrient for the brain work and the memory. It is a precursor of a neurotransmitter acetylcholine and important for pregnant women since it prevents abnormal fetus developing. Up to 90% Americans lack this choline and that is why they have damage to muscles and non-alcoholic liver fatty issues.

    4. Good vision

    Eggs are crucial for this because they have lutein and zeaxanthin and these lower risk of macular degeneration with aging and keep UV damage away from the eyes. The carotenoids also lower risk of developing cataract up to even 50%!

    5. Food for muscles

    The egg is great protein source and 2 eggs are the same as meat portion with just less acidity and fats. A lot of diets require only egg whites but the yolk is also healthy since it has 50% of the proteins.

    6. Food for bones

    The egg has a load of vitamin D and calcium which are the best for healthy bones. The vitamin D makes absorption of calcium easier and the calcium is good for proper blood clots, signals in nerves and contraction of muscles.

    7. Weight loss

    You think eggs are not good for weight loss? You are wrong. Eggs make you feel full longer time. And they have not many calories so they are great for a diet. Studies from the Journal of American College of Nutrition and also the International Journal of Obesity said eggs for breakfast means less cravings during the day. And you lose weight and fat tissues too.

    Overall, we listed the benefits for you. It was wrong to think so far that eggs are bad and fatty foods! They MUST be included in the diet every day.

     
    Source: www.healthyfoodteam.com

    LikeLike

    Antworten

35. Dunya Kishilik Hoquq Xitabnamisi

    Birleshken Döletler Qurultiyi 1948-yil 12-ayning 10-küni 217 A (3) nomurluq qarari maqullandi hem élan qilindi

    1948-yili 12-ayning 10-küni Birleshken Döletler Teshkilati Qurultiyi « Dunya Kishilik Hoquqi Xitabnamisi »ni maqullidi hem élan qildi. Tarixiy ehmiyetke ige bu « Xitabname » élan qilin’ghandin kéyin, Qurultay barliq eza döletlerning « Xitabname »ni keng kölemde teshwiq qilish hemde dölet we zéminning siyasiy ornini ayrimighan halda, asasliqi her derijilik mektep we bashqa maarip orunlirida küchep tarqitish, körsitish, oqush we tepsiliy bayan qilishlarni telep qildi. « Xitabname »ning toluq mezmuni töwendikiche :

    Kirish söz

    Insanlar ailisidiki barliq ezalarning xas izzet-hörmitini, barawer we waz kéchilmes hoquqini étirap qilish dunyawiy hörlük, heqqaniyet we ténchliqning asasi ikenlikini közde tutup,

    Kishilik hoquqqa étibarsiz qarash we kemsitish insanlarning naraziliqini qozghap, zorawanliq heriketlirining kélip chiqishigha türtke bolghanliqini, wahalenki, her bir adem söz we étiqad erkinlikidin behriman bolidighan, wehime we namratliqtin mustesna dunyaning berpa bolushi awam xelqning eng aliy arzusi dep élan qilin’ghanliqini közde tutup,

    Kishilerning zorawanliq we zulumgha qarshi qozghilishqa mejburlanmasliqi üchün kishilik hoquqni qanuniy tüzümler arqiliq qoghdashning muhimliqini közde tutup,

    Döletler ara dostluq munasiwitini tereqqiy qildurushni ilgiri sürüshning zörürlikini közde tutup,

    Birleshken Döletler xelqlirining kishilik asasiy hoquqi, insaniy izzet-hörmiti we qedir-qimmiti, er-ayallarning hoquq barawerlikige bolghan étiqadi Birleshken Döletler Teshkilatining Nizamnamisida qayta tekitlen’genlikini, xelqning birqeder keng dairidiki erkinlikte jemiyet tereqqiyatini ilgiri sürüsh we yaxshi turmush sharaiti berpa qilish iradisige kelgenlikini közde tutup,

    Herqaysi eza döletlerning Birleshken Döletler Teshkilati bilen hemkarliship, kishilik hoquq we asasiy erkinlikning omumiyüzlük hörmetlinishi we emeliyleshtürülüshini qolgha keltürüsh üchün qesem bergenlikini közde tutup,

    Bu erkinlik we heq-hoquqlar toghrisida ortaq chüshinish bolushning qesemlerni toluq orunlashta nahayiti muhim ikenlikini közde tutup,

    Qurultay mezkur « Dunya Kishilik Hoquq Xitabnamisi »ni élan qilip, pütün xelq we herqaysi döletler tiriship emelge ashuridighan ortaq ölchem qilip békitti, shundaqla her bir adem we jemiyettiki barliq organlarning bu « Xitabname »ni her zaman eske élip, telim-terbiye arqiliq, kishilik hoquq we erkinlikning hörmetlinishini yükseldürüsh, dölet ichi we xelqaradiki tedrijiy ilgiri sürüsh tedbirliri arqiliq bu hoquq we erkinlikning herqaysi eza dölet xelqliri jümlidin shu döletning memuriy bashqurushidiki téritoriyide yashaydighan xelqler arisida omumiyüzlük we ünümlük étirap qilinishi we emiliyleshtürülishini kapaletlendürüshni ümid qilidu.

    1- Madda
    Herqandaq adem tughulishidinla hördur, izzet-hörmet we heq-hoquqta barawerdur. Ular eqil hem wijdan’gha ige, ular bir-birige qérindashliq roh bilen muamile qilishi kérek.

    2- Madda
    Her bir adem mezkur « Xitabname »de körsitilgen barliq heq-hoquq we erkinliktin behriman bolushqa hoquqluq bolup, irqi, renggi, jinsi, tili, dini, siyasiy közqarishi yaki herqandaq bashqa qarashliri, esli dölet yaki ijtimaiy teweliki, bayliqi, tughulushi we yaki bashqa herqandaq sharaitige qarap perqlendürülmeydu. Shuning bilen birge, bir adem özi tewe dölet yaki zéminning siyasiy, memuriy we yaki xelqaraliq ornining oxshimasliqi bilen perqlendürülmeydu, meyli bu zémin musteqil zémin bolsun, wakaliten bashquriliwatqan zémin bolsun, aptonomiyesiz zémin yaki bashqa herqandaq igilik hoquqi cheklimige uchrighan zémin bolushidin qet’iy nezer, perqliq qaralmaydu.

    3- Madda
    Hemme ademning yashash, erkin bolush we shexsiy bixeterlik kapalitidin behriman bolush hoquqi bar.

    4- Madda
    Herqandaq adem qul qilinip yaki qul ornida ishlitilmesliki kérek. Herqandaq shekildiki qulluq tüzüm yaki qul sodisi birdek men’iy qilinidu.

    5- Madda
    Herqandaq adem qiyin-qistaqqa, rehimsiz, insan qélipidin chiqqan, haqaretlik jaza yaki muamilige uchrimasliqi kérek.

    6- Madda
    Hemme ademning herqandaq jayda özining qanuniy salahiyitini étirap qildurush hoquqi bar.

    7- Madda
    Hemme adem qanun aldida barawer. Hemme ademning qanun teripidin perqlendürülmey barawer qoghdilish hoquqi bar. Herqandaq ademning mezkur « Xitabname »gha xilap herqandaq kemsitilish we bundaq kemsitilishke türtke bolghan herqandaq heriketlerge qarshi barawer qoghdilish hoquqi bar.

    8- Madda
    Herqandaq adem asasiy qanun we bashqa qanunlar teripidin étirap qilin’ghan asasiy hoquqi dehli-terüzge uchrighanda, döletning mes’ul edliye organlirining ünümlük chare qollinip, özini qoghdishigha hoquqluq.
    9- Madda
    Herqandaq adem xalighanche tutqun qilinmasliqi, türmige solanmasliqi yaki sürgün qilinmasliqi kérek.

    10- Madda
    Herqandaq adem musteqil we biterep sotning adil we ashkare halda soraq qilip, özining hoquq we mejburiyetlirini békitishi hemde öz üstidin qilin’ghan herqandaq eyibleshke qarita höküm chiqirishigha toluq barawer asasta hoquqluq.

    11- Madda
    1. Jinayi qilmish bilen eyiblen‘gen herqandaq adem özining aqlinishigha zörür kapaletlerge érishken ochuq sotta jinayiti qanuniy jehettin békitilgen’ge qeder gunahsiz dep qarilishqa hoquqluq.
    2. Herqandaq ademning herqandaq qilmishi yaki qilmasliq herikiti yüz bergen chaghdiki dölet qanuni yaki xelq’ara qanun boyiche birdek jinayet shekillendürmigenlirini jinayi ishlar boyiche jinayetlik dep höküm qilishqa bolmaydu. Shundaqla jinayi jaza bergende, jinayet sadir bolghan chaghdiki tedbiqlinidighan qanuniy belgilimilerdin éghir jaza bérishke bolmaydu.

    12- Madda
    Herqandaq ademning shexsiy turmushi, ailisi, turalghu jayi yaki xet-alaqe munasiwetliri xalighanche dexli-terüzge üchrimasliqi, izzet-hörmiti we inawiti hujumgha uchrimasliqi kérek. Herqandaq adem bu xildiki dexli-terüz we hujumlargha uchrimasliq üchün qanun teripidin qoghdilishqa hoquqluq.

    13- Madda
    1. Herqandaq adem öz dölitide erkin köchüsh we turalghu jayini tallashqa hoquqluq.
    2. Herqandaq adem herqandaq bir dölettin, jümlidin öz dölitidin kétishke hemde öz dölitige qaytip kélishke hoquqluq.

    14- Madda
    1. Herqandaq adem ziyankeshliktin saqlinish üchün bashqa dölette panahliq tilesh hem panahlinishqa hoquqluq.
    2. Birleshken Döletler Teshkilatining asasiy meqsidi we prinsiplirigha heqiqeten we pakitliq xilap qilghanlar bu hoquqtin mehrumdur.

    15- Madda
    1. Herqandaq adem bir dölet tewelikige ige bolushqa hoquqluq.
    2. Herqandaq adem dölet tewelikidin asassiz mehrum qilinmasliqi, shundaqla uning
    dölet tewelikini özgertish hoquqi inkar qilinmasliqi kérek.

    16- Madda
    1. Yash quramigha yetken er-ayallarning irqi, döliti yaki dini héchqandaq cheklimige uchrimighan asasta toy qilish we aile qurush hoquqi bar. Ular nikah jehette, toy qilghan mezgilde we ajrashqanda barawer hoquqqa ige.
    2. Er-ayal ikki terep öz ixtiyari hem toluq raziliqi bilen toy qilishi kérek.
    3. Aile tebiiy we asasiy ijtimaiy birlik, u jemiyet we dölet teripidin qoghdilishqa heqliqtur.

    17- Madda
    1. Herqandaq adem özi yalghuz yaki bashqilar bilen birlikte mal-mülükke igidarchiliq qilish hoquqigha ige.
    2. Herqandaq adem mal-mülkidin asassiz mehrum qilinmasliqi kérek.

    18- Madda
    Herqandaq adem idiyiwiy, wijdaniy we diniy erkinlik hoquqigha ige. Bu hoquq shu ademning dini yaki étiqadini özgertish erkinliki, shundaqla öz dinini yaki étiqadini diniy terbiye, emeliyet, namaz-ibadet we emirimerup bilen yalghuz yaki kolléktip halda ochuq-ashkara yaki mexpiy ipadilesh erkinlikini öz ichige alidu.

    19- Madda
    Herqandaq ademning musteqil pikir-qarashliri bolush we uni sherhilesh hoquqi bar. Herqandaq adem öz köz-qarashliri seweblik endishe qilmasliq we dölet chégrisi nezerge élinmighan halda, herqandaq taratqular arqiliq, uchur we idiyilerni izdesh, qobul qilish we tarqitish hoquqigha ige.

    20- Madda
    1. Herqandaq ademning ténchliq shekildiki yighilish we ténchliq teshkilatlirigha qatnishish hoquqi bar.
    2. Héchqandaq adem melum bir teshkilatning ezasi bolushqa mejburlanmasliqi kérek.

    21- Madda
    1. Hemme adem biwaste yaki erkin tallighan wekili arqiliq döletni idare qilishqa qatnishishqa hoquqluq.
    2. Hemme adem, barawer shert astida, öz dölitining hökümet organlirida xizmetke teyinlinishke hoquqluq.
    3. Xelqning rayi hökümet hoquqining asasi bolushi kérek. Bu, qerellik we heqiqiy saylam arqiliq ipadilinishi, xelqning saylash erkinliki kapalenlendürülgen asasta, omumiyüzlük we barawer bilet tashlash hoquqigha asasen, isimsiz bilet tashlash yaki munasip erkin bilet tashlash tertipi bilen élip bérilishi kérek.

    22- Madda
    Her bir adem jemiyetning bir ezasi bolush süpiti bilen, ijtimaiy kapalettin behriman bolushqa hoquqluq. Bir döletning ijtimaiy kapaliti her bir ademning kishilik izzet-hörmiti we alahidilikining erkin yétilishi üchün zörür bolghan iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy hoquqlardin memnun bolushni asas qilidu hem shu döletning tirishchanliqi we xelq’ara hemkarliq, herqaysi döletlerning qurulmisi we bayliq menbelirige munasip bolidu.

    23- Madda
    1. Hemme ademning ishlesh, kespini erkin tallash, adil we muwapiq xizmet sharaitidin behriman bolush hem ishsizliqqa qarshi qoghdinish hoquqi bar.
    2. Hemme ademning herqandaq kemsitilishtin mustesna halda, oxshash xizmet üchün oxshash heq élish hoquqi bar.
    3. Ishleydighan her bir ademning özi we aile tawabetlirining insandek yashaydighan muwapiq turmush sharaitini kapaletlendüridighan adil we muwapiq ish heqqidin behriman bolush, zörür bolghanda, bashqa shekildiki ijtimaiy kapaletlerdin qoshumche menpeetlinish hoquqi bar.
    4. Herqandaq ademning öz menpeetini qoghdash üchün, bashqilar bilen birlikte ishchilar hoquqini yaqlaydighan uyushmilarni qurush yaki shundaq uyushmilargha eza bolush hoquqi bar.

    24- Madda
    Herqandaq ademning dem élish, köngül échish, bolupmu xizmet waqtining muwapiq bolushi we qerellik halda maashliq dem élish hoquqi bar.

    25- Madda
    1. Herqandaq ademning özi we aile tawabetlirining salametliki we parawanliqi jümlidin yémek-ichmek, kiyim-kéchek, turalghu öy, dawalinish we kéreklik ijtimaiy mulazimetler kapaletlendürülgen yéterlik turmush sewiyisige ige bolush hoquqi bar; Herqandaq adem ishsiz qalghanda, késel bolghanda, mejruh bolghanda, tul qalghanda, yashanghanda yaki öz kontrolliqidin halqighan sharaitlar seweblik tirikchilik iqtidarini yoqatqanda, ijtimaiy kapalettin behriman bolush hoquqi bar.
    2. Anilar we balilarning alahide ghemxorluq we yardemge érishish hoquqi bar. Pütün balilar, meyli nikahtin tughulghan yaki nikahsiz tughulghan bolsun, hemmisi oxshash ijtimaiy kapalettin behriman bolushi kérek.

    26- Madda
    1. Hemme ademning mektepte oqush hoquqi bar. Mektepte oqush heqsiz, héchbolmighanda bashlan’ghuch we assasiy basquchta shundaq bolushi kérek. Bashlan’ghuch maarip mejburiy bolushi kérek. Téxnika we kespiy maarip omumlashturulushi, aliy maarip oqush netijisige asasen hemme ademge teng échiwétilishi kérek.
    2. Maaripning meqsidi kishilerning shexsiylikini toluq rawajlandurush hemde kishilik hoquq we asasiy erkinlikke bolghan hörmitini kücheytishtur. Maarip arqiliq her qaysi döletler, her qaysi irqlar yaki herqaysi diniy guruhlar ara chüshinish, yol qoyush we dostluqni yükseldürüsh, shundaqla Birleshken Döletler Teshkilatining ténchliqni qoghdash jehettiki türlük heriketlirini ilgiri sürüsh kérek.
    3. Perzentlerning qaysi türdiki oqushni tallishida ata-anilarning qarari muhim orunda turidu.

    27- Madda
    1. Herqandaq adem jemiyetning medeniy turmushigha aktip qatnishishqa, sen’ettin behirlinishke, ilim-penning tereqqiyatigha qatnishish we shu tereqqiyattin wujutqa kelgen menpeetlerdin behirlinish hoquqigha ige.
    2. Her bir adem öz ijadiyitidiki ilmiy, bediiy yaki sen’et eserliridin barliqqa kelgen meniwiy we maddiy bayliqlirining qoghdilishigha hoquqluq.

    28- Madda
    Herqandaq adem jemiyette we xelq’arada mezkur « Xitabname »de körsitilgen hoquq we erkinlikning toluq emeliyleshtürülishini kapaletlendüridighan tertip bolushni telep qilish hoquqigha ige.

    29- Madda
    1. Herqandaq ademning öz xasliqini erkin we toluq tereqqiy qildurup yashawatqan jemiyetke nisbeten mejburiyiti bolidu.
    2. Herqandaq adem öz hoquqini yürgüzgen we erkinlikidin behriman bolghanda, bashqilarning hoquqi we erkinlikini étirap qilish we hörmetleshni kapaletlendürüsh üchün tüzülgen qanunning cheklimisigila uchraydu. Bu, kishilerning bir démokratik dölette exlaq, ammiwiy tertip we omumiy parawanliq jehettiki toghra teleplirini qanaetlendürüsh üchün bolidu.
    3. Bu hoquq we erkinlikler, herqandaq ehwal astida, Birleshken Döletler Teshkilatining meqset we prinsiplirigha qarshi ijra qilinmasliqi kérek.

    30- Madda
    Mezkur « Xitabname »ning herqandaq maddisini herqandaq dölet, guruh yaki shexsning mezkur « Xitabname »de körsitilgen hoquq we erkinlikke qarshi buzghunchiliq heriket yaki qilmishlargha qatnishish, ijra qilish hoquqi dep chüshinishke bolmaydu.

    Nuriye Rahman terjime qildi.
    Shiwitsariye, Jenve.
    2020-yili 8-ayning 10-küni.

    LikeLike

    Antworten

36. Özini Bilish Digenlik Heqiqetni Bilish Digenliktur!

    –Bezide Bir Isharet Ming Laptinmu Ewzel!

    -Xatiremdin

    ☆☆☆☆

    Yazarmen:Kurasch Umar Atahan

    Neshirge Teyyarlighuchi: Hantengri Nuri

    ☆☆☆☆

    Dunyadiki Hichqandaqbir Bir Ulugh Ghelbeler We Közni Chaqnitidighan Ilmiy Muwepeqiyetler Teqdirning Qismiti we Kütülmigen Bif Tasadipiyliqtin Özligidin Bolup Baqmighan! Ghelbe Qilish Herqandaq Zaman we Makanda „Alma Pish, Aghzimgha Chüsh,“ Deydighan Hangbaqtilarche Taleyge Baghliq Emestur! Biz Uyghurlarning Beshimizdin Ötken Tejiribe we Sawaqlar Ghayemizni Qandaq Tüzüp, Diqqet we Küchimizni Qeyerge Qaritip, Küreshni Qaysi Yolda Qilishimiz Kirekliki Heqqidiki Hemimizge Ortaq Bolghan Jiddiy we Texirsiz Bayannamemizdur!!!

    UKM

    ☆☆☆☆

    Öyghan, Özengning Üstige Atlan, Özengni Özengdin Halqighandek Körsütishingning Manga Bir Anglami Yoqtur, Men Shanliq Ghelbilerni Körüshni Xalaymen!

    Tik, Xeterlik we Chongqur Hanglargha Gül-Chicheklerni Pirlatqach: Men Ghalip Keldim, Meni Yutiwetelmigenliking Üchün we Qorqunchaq Toxu Yüreklerni, Özining Astida Qelip Ölüdighan Wijdansiz Namertlerni we Düshmenge Teslim Bolghan Meghluplarni Yutup Yoqqilghining Üchün, Teshekkurler Eytimen, Dep Warqira!

    -German Peylasopi Friedrich Nietzsche

    ☆☆☆☆

    Dunyadiki Eng Qiyin Ishlarning Biri Özini Özining Chüshünishi we Özini Özining Sorishi!

    -Tales

    ☆☆☆☆

    Uyghur Jemiyitideki Diwenglik Eng Deslepte Yoqutushqa Tégishlik Eng Xeterlik Düshmen’ge Aylandi!

    Kishlik we Kolliktip Diwenglik Bir Türlük Pissixik Buzuqluq Bolup, Nachar Istimal Boyumliridin Pilastik Mehsulatlarni we Chigit Yeghidek Süpetsiz Yimekliklerni Köp Yigenlerde Körülidighan Keselliklerning Biridur! Bundaq Boyumlar we Yimeklikler Mengining Qorulushini Keltürüp Chiqiridu. Kisel Bolghanlarning Inkasi Astilishidu, Yaxshi Bilen Yamanni Asan Ayriyalmaydu, Külidighan Yerde Yighlaydu, Yighlaydighan Yerde Külidu! Diwenglik Kesili Yamrap Ketkechke, Yer Sharida Diwengler Jemiyiti Shekillen’gen! Bir Pütün Jemiyet Tepekkur Zeyiplikidin Addiy Toghrilarni Heqiqettek Mubalighe Qilip, Heqiqetlerni Ehmiyetsiz Hesaplap, Rayonda we Dunyada Nime Ishlar Boliwatidu Hesaplashmay, Xatalargha Toghridek Egiship, Quduq Ichidiki Paqilardek, Dunya Mushu, Dep Yashaydu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Eger Biraw Aqillar Bilen Bir Yolda Yürse Barghanche Eqilliq Bolup Ketidu, Eger Diwengler Arisigha Kirip Qaldimu, Eqil Barghanche Ajlap, Kettikche Bir Dötke Aylinip Qalidu!

    -Sulayman Aleyhisalam

    ☆☆☆☆

    Dost Bilen Düshmenni Eniq Ayrip Periqlendürelmeydighan, Aldigha Mang Dise Keynige Mangidighan, Keynige Mang Dise Aldigha Ketidighan Mangqurtlar, Xuddi Igisini Chishleydighan Ghaljir Itlardek, Weten Xayini, Milliy Munapiqlar Bilen Matna, Pola, Samsa Kawapta Birliship, Eghiz, Burun Yaliship, Dayim Tirnaqtin Kir Izdep, Yaxshilargha Kün Bermeydu, Milletke Süyqest Pilanlaydu.

    Ichkiy we Tashqiy Düshmenler Aldida Shölgey Aqturup, Quyruq Shipanglatqini Bilen, Weten we Millet Üchün Az Tola Bir Ish Qilip Yürgenlerni Düshmendin Better Yaman Körüshidu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Rohiy we Maddiy Mawjudatlarni Qaplap Turghan Alemlerning Yigane Mimari Her Sekund, Her Deqiqede Reng, Shekil, Mezmun we Wujut Qatarliq Tereplerdin Toxtawsiz Özgürüp, Bölünip we Birliship Üzliksiz Halda Heriket Qilip Turidu! Rabbimizning Bu Alahiydilikini Tonughan we Etirap Qilghan Ademler, Ömür Boyi Xudani Ching Dilidin Tuyup we Uni Qelib Közide Körüp Yashaydu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Bir Birige Zit Kilidighan Közqarashlarni Oxshash Waqitta Istimal Qilip, Mesele Sadir Qilmay Muwepeqiyet Qazinish Qabiliyiti Eqliy Iqtidar Siniqida Birinchi Derijilik Netijige Erisheleydu!

    -F. Sikot Fitzgerald

    ☆☆☆☆

    Kishiler Hazirqi Zaman Medeniyiti Ichide Yashap Turup, Buning Mahayitini Anche Yaxshi Chüshenmeydu.Eng Awal Shuni Keskinlik Bilen Etirap Qilishimiz Kirekki Hazirqi Zaman Medeniyiti Ademning Meniwiyitini Weyran Qilip, Kishilerni Soghaq we Nursiz Mashina Ademlerge Aylandurup Qiyuwatidu!

    -Fransuz Yazghuchisi Georges Bernanus

    ☆☆☆☆

    Zadi Qanchilek Uzaq Ömür Körgenliking Emes, Ömrüngde Qilghan Yaxshi-Yaman Ishliringha Qarap Hayatingha Baha Berilidu!

    -Seneka

    ☆☆☆☆

    Insaniyet Eksiyetchi, Dep Qarap Köydürüp Tashlighan Autorlar we Kitaplar Eksiyetchilerning Rezil Chümperdisini Echip Tashlighan Autor we Eserlerdur!

    -Oskar Wilde

    ☆☆☆☆

    Eng Eghir Gunahying, Erzimes Ishlar Tüpeylidin Yalghan Sözlep, Kazzapliq Qulip, Yaxshi Ademlerge Qara Chaplap, Milletni Aldap Tuyuq Yollargha Bashlap, Bir Aara Qursaq Dehqan Turup Bilimlik Qiyapitige Kiriwelip, Öz- Özengge Asiyliq Qilip, Millitingge Yeni Yeqinliringha Ziyan Salding!

    -Fiyodor Dostoyewskiy

    ☆☆☆☆

    Atalmish Medeniyet Sewebidin Mahayitimni Yoshurup, özemni Maskilap Yashashtin Nomus Qilimen. Heqiqi Shereplik Hayat Özini we Bashqilarni Aldap Yürmey, Esli Qiyapiti Bilen Hayatning Achchiq Temini Tetip Yashashtur!

    -Franz Kafka

    ☆☆☆☆

    Her Tügünning Bir Yeshimi, Her Müshkilatning Bir Asani, Her Bir Qishning Bir Bahari, Her Bir Kichening Bir Tengi Bardur! Sebir we Küresh Nijatliq, Teslimiyetchilik we Süküt Ölüm Dimektur!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Adem Ewladigha Zadiche Oxshimighan Derijide Yaxshi we Yaman Ataq Hemra Bolghandin Bashqa Bir Serwet Hemra Bolmaydu, Eksiche Qandaq Tughulghan Bolsa, Shundaq Ölüp Ketidu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Bir Bay Adem Bariken, Bay Ademning Dunyaliqta Közning Qarchughidek Bir Tallam Oghli Bariken! Bay Adem Bashqilar Aldida Maxtinip Oghlum Chong Bolsa Manga Oxshash Bay Bolidu, Deydiken! Kim Bildi Bundaq Bolishini, Emma Bay Ademning Oghli Kimnila Körse Men Chong Bolam Gaday Bolimenla Deydiken!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Isil Eserlerni Yezip Chiqish Mumkin Bolmighan Chaghlarda, Dunyawiy Meshur Alim, Yazghuchi we Sennetkarlarning Nadir Eserlirini Öz Ana Tilingizgha Terjime Qilishmu Eser Yazghandek Ulugh Xizmettur! Chünki Tejime Eserler Normal Terjime Bolghan Bolsa Yerim Autorluq Hoquqi, Menan Terjime Bolghan Bolsa 60% Autorluq Hoquqi, Özleshtürme Terjime Qilin’ghan Bolsa 80% Ijadiyet Hoquqi, Sherhiy Bolghan Bolsa 90% Ijadiyet Hoquqi Sizde Bolghan Bolidu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Uyghuristanda Yengi Bir Dewlet Qurulghan Bolsa, Hür Dunyagha Xuddi Mustafa Kamal Ata Türüktek Jakarlan’ghan Bolattuq!

    UKM

    ☆☆☆☆

    Kitap Oqumaydighan Ademlerge Aldirap Yeqinlashma, Kitap Oquydighanlardin Amal Qilip Qachma!!!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Jangha Turamsen Malghinu? Yaki Özengge Turamsen, Axmaqliqqimu?!

    UKM

    ☆☆☆☆

    Bashqilar Nime Körse Nime Üchün Bundaq Bolidu, Dep Soraydu, Men Bolsam Nime Körsem Nimishqimu Bundaq Bolmisun Dep Oylaymen!

    -Panlo Pikasso

    ☆☆☆☆

    Sening Bilgenliring, Bilelmigenlikingni Bilmigenlikingdur!

    -Aristotle

    ☆☆☆☆

    Quli Arqiliq Yürek Bilen Hepilishidighini Laborator Ishchisi, Qoli we Mengisi Bilen Yürekni Oynaydighini Doxtur we Lekin Qoli, Beshi we Qelbi Bilen Yürekni Oynitidighini Bolsa Sennerkarlardur! Elbette Shair-Yazghuchilarmu Shu Sennetkarlarning Ichide!

    -Asisi Teripidin Ewliya Sanfransiskogha Beghishlan’ghan.

    ☆☆☆☆

    Dana Ejdatlirimiz „Yaghi Yandin, Bela Qerindashtin“ Dep Intayin Toghra Eyitqaniken! Ademler Beeyni Bir Süre Yirtquch Haywanlargha Oxshaydu, Ow Mawjut Halda Birlikte Owlaydu, Ow Mawjut Bolmighan Ehwal Astida Bir-Birini Owlaydu! Eng Xeterlik Düshmen „Eng Yeqiningdiki Ademler Arisida“Dur! Shunga Bixeterliking Üchün Tashtin Ikki Sepil Soq Birini Tashqiy Düshmenlerge Qarshi, Ikkinchisini Bolsa Ichkiy Düshmenlerge!!!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Muzika Nota Ichidela Emes, Nota Bilen Jimjitliq Ichidedur!

    -Wolfgang Amadeus Mozart

    ☆☆☆☆

    Talantliq Alim Albert Einstein: „I have no special talents. I am only passionately curious.“ Dep, Phizika Alimi Aziz Sanjer “ Cok Insan Zekaga Inanir, Ben Inanmam, Bizi Bir Birimizden Ayiran Emektir, Ben Paket Calismaya Inanirim“ Dep Eytip Özini Emes, Bashqilarni Nezerde Tutup Pikir Bayan Qilhhan! Chünki Talantliqlar Netije Qazinishtin Burun Özining Netije Qazinidighanliqini Bilsimu, Qachan, Qandaqsige, Neme Sewepdin, Qaysi Xil Shekilde, Qaysi Mezmunda Muweppiqiyet Qazinidighanliqigha Höküm Qilalmaydu! Shunga Albert Einstein we Hürmetlik Aziz Sanjer Ependiler Talant Egilirining Aldirap Bel Qoyiwetmeslikini Nezerde Tutup, Talantning, Hich Bolmisa Awamning Neziridiki Talantning Barliqini Ret Qilghan!

    Alimlarning Talant Heqqidiki Qarishi Oxshash Yeni Bu Digenlik Her Ikkeylen „Mende Alahiyde Talant Digen Nerse Yoq, Emma Ottek Ishtiyaq Bilen Berilip Ishlesh Bar!“ Digen Menani Ipadileydu!

    Albert Einstein Ependi Talant Emes Qizghinliqning, Alim Aziz Sanjer Bolsa Qanterge Chömülüp Ishleshning Muwepeqiyetke Elip Baridighanliqini Tekitleptu. Meningche Bolghanda Talant Tughma Bolidu! Talantning Tughma Bolidighanliqini Bular Her Ikkeylen Obdan Bilidu! Bu Digenlik Qizghinliq we Qetirqinip Ishleshning Özila Alahiyde Bir Xil Pissixik Jeryan Bolup, Bu Peyda Bolmaydu, Belki Insan Tebiyitide Ezeldin Bar Bolghan Bolidu! Meningche Ottek Ishtiyaq we Barqili Bilen Küchep Ishlesh Talantning Tilgha Elishqa Tegishlik Eng Asasliq Belgüsidur!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Diweng Ademlerge Chishingning Eqini Chiqirip Salghan Bolsang Balagha Qalisen, Senimu Özige Oxshash Döt Dep Oylap, Özini Chaghkimay Exmeq Qilidu!!!

    -Eurupides

    ☆☆☆☆

    Hayat Qaynamlirining Peyda Qiliwatqan Özgürüshlirige Qarshiliq Qilmang.Qoyup Bering Suning Eqishi we Tükning Yetishigha! Bolghuluq Bolup Baqsun, Her Ish Rabbingizning Ilkideyken Yene Ensirigüdek Birer Ishmubar Bu Dunyada!? Her Ishni Pozitip Tereptin Oylang, Belkim Qatttiq Bir Özgürüshtin Keyin Ishlar Hergizmu Chighiridin Chiqip Ketmeydu, Oylapmu Baqmighan Bir Amet Sizge Kengri Quchaq Echishimu Mumkin!

    -Mawlane Jalalidin Rumi

    ☆☆☆☆

    Jehennemning Ichi Qupquruq, Uyerde Hichkim Yoq, Lenetgerdilerning Hemmisi Texi Bu Dunyada!

    -William Shakespeare

    ☆☆☆☆

    Düshmenning Oqi Yandin Ötti, Dost Dep Bilgen Yeqin Yoruqlarning Atqan Oqi Jandin Ötti! Namertler Meyli Bilip Yaki Bilmestin Qilghan Bolsun, Bizge Emes Eslide Xitay Zulmi Astidiki Özi We Qewmi-Qerindashlirigha Qildi!

    UKM

    ☆☆☆☆

    Mengimiz Bir Ulugh Antenagha Oxshaydu! Alemlerning Qelbide Uruqsiman Bir Yadiro Bar Bolup, Bu Yadrodiki Rohiy Enirgiye Bizge Eqliy Jehettin Toxtawsiz Signallar Arqiliq Rehberlik Qilip Turidu! Men Bu Sirliq Heqiqetlerge Chöküp Kirishte Emes, Uning Sirliq Qudritidin Siritida Turup Paydilinishqa Bekraq Qiziqimen!

    -Dangliq Phizika Alimi Nekola Tesla

    ☆☆☆☆

    Ya Rabbim Mana Bu Mening Sanga Bolghan Ashiqliqim Ichide Ejel Sharabini Ichishim, Xuddi Küchlük Quyash Nurida Yoq Bolup Ketken Süzük Bulutlardek!

    -Mawlana Jalaliddin Rumi

    ☆☆☆☆

    Meni Dayim Ensiritidighini, Birawning Kireklik Iken Yenila Kireksiz Halgha Chüshüp Qelish: Mukemmel Terbiye Körgen, Aliyjanap Birsining Otuura Esir Qarangghuluqida Nabut Bolup Ketishidur!

    -Sylvia Plath

    ☆☆☆☆

    Indiwidualliq Bilimdin, Heqiqet Bolsa Indiwidualliqtindur!

    -Manly P. Hall

    ☆☆☆☆

    Xahi Chong, Xahi Kichik Bolsun Rabbining Bergen Riziqliridin Razi Bolmighanlar, Hemishe Tuzkorluq Qilidu, Herqandaq Yaxshi Ishqa Shüküre Qilmaydu!

    -Epikurus

    ☆☆☆☆

    Ular Xuddi Sörelme Xarakterliq Kiselge Giriptar Bolghandek Meningla Toghra Deydu, Bashqilarni Hürmetlimeydu, Bashqilarning Toghra Bolsimu Qaraqursaqliqidin Periq Etelmeydu, Yaki Qesten Körmeske, Anglimasqa we Bilmeske Salidu! Ademler we Dunyadin Waysapla Turidu! Hemme Ademdin Renjiydu, Xataliqlini Tüzetmeydu, Dep Kotuldaydu! Xataliqini Tüzetmise Bolmaydighanlarning Beshida Özlirining Bashtiki Sirada Ikenlikini Xatirlitip Qoyulsa Asmandin Yiqilip Ketkendek Biaram Bolishidu! Bularning Ortaq Alahiydiliki Özini Özi Tonumaydu, Ishek Müniwelip, Atning Üstide Olturghan Ademdek Ish-Heriketleri Külkilik Kelidu! Addiy Awam Puqralarning Aldida Canmighandek Qilghan Bilen Aq-Qarini Bilidighan Atliqlar Aldida Asanla Chenip Qalidu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Love is like a tree; it grows spontaneously, strikes its roots deep into our whole being, and often continues to flourish over a heart in ruins. The inexplicable fact is that the blinder it is, the more tenacious it is. It is never stronger than when it is completely unreasonable.

    ~Victor Hugo

    ☆☆☆☆

    Quli Arqiliq Yürek Bilen Hepilishidighini Laborator Ishchisi, Qoli we Mengisi Bilen Yürekni Oynaydighini Doxtur we Lekin Qoli, Beshi we Qelbi Bilen Yürekni Oynitidighini Bolsa Sennerkarlardur! Elbette Shair-Yazghuchilarmu Shu Sennetkarlarning Ichide!

    -Asisi Teripidin Ewliya Sanfransiskogha Beghishlan’ghan.

    ☆☆☆☆

    Yaxshiliq Qil, Birawning Bilishining Kerigi Yoq, Sugha At Eqip Ketsun! Chölde Qalmay Baghda Yasha, Eger Chölde Qalsang Qilghan Yaxshiliqlirining Sanga Qarap Süp-Süzük Bulaq Süyidek Aqar Kiler!

    -Mewlana Jalaliddin Rumi

    ☆☆☆☆

    Maaripning Esli Wezipisi Bilim Berish Emes, Bolim Elishmu Emes, Belki Eqilni Cheniqturup Tepekkur Qabiliyitini Telepke Uyghun Janlandurushtur!

    -Germaniye Alimi Albert Einstein

    ☆☆☆☆

    Hemme Terepte Koldurlap Yürgen Biri, Yoq Biridur!

    -Seneka

    ☆☆☆☆

    Insan Oghli Tumshuqigha Yimigiche Hergizmu Hushini Tapmaydu!

    Karl Gustaf Jung

    ☆☆☆☆

    Xam-Xiyallar Kishining Barliq Rohiy Azaplarning Yiltizidur!

    -William Shakespeare

    ☆☆☆☆

    Madda Özgermeydu, Bizning Yasham Terzimiz Özgirep Mangidu!

    -Henry David Toreuo

    ☆☆☆☆

    Bilim Élip, Hezim Qilip, Axirda Jayigha Ishlitelmeslik Bolsa Bilgesiz Qalmaqtin Téximu Xeterliktur!

    -George Bernard Shaw

    ☆☆☆☆

    Eqilsiz Ademler Ehtiyat Qilmay Bir-Birige Qanche Yeqinlashqansiri Shunche Dötliship Ketidu!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Bilermisen, Seperlerning Seperidesen, Ketiwatisen Izlep Wetiningni Uchsuz-Burjeksiz Ötkünchi we Mushaqetlik Yollarda! Bu Yollarda Sen Bir Ötkünchi, Seyyah, Jawabini Yigane Beridighan Yolochisen Hichnimesi Sening Bolmighan! Seperdesen, Ketiwatisen Ebediylik Wetiningge, Özeng Menggülük Mensup Bolghan Makangha!

    -Mewlana Jalalidin Rumi

    ☆☆☆☆
    Alim Charles Bukoviskiyning Qarishiche Ademler His Qilghan we Chüshen’gen Bexitsizlikler we Arzu Qilip Idrak Qilalmighan Hadisiler Eqilning Küchüyishige Sewep Bolidiken.
    Bizningche Eqil we Idrak Her Türlük Iztiraplarni Peyda Qilidu.
    Qanche Bilimsiz Hetta Saranglar Bextiyarliq Ichide, Oqughan, Dunyani, Hayatni Chüshinidighan, Aq-Qarini Perqlendüreleydighan Ademler Bolsa Perwanelerning Xuddi Otta Özini Köydürüp Nurgha Bolghan Ashiqini Iztirap we Aghriq Ichide Ipadiligendek, Ulugh Ghayiler Üchün Rohiy we Jismani Azaplar Ichide Yashaydu!
    Bir Top Sarang Ademler Asman Örülüp Chüshüwatsa, Allah Bergen Eqlimni Ishlitip, Chiqish Yoli Izley Dimey, Xuda Bir Yolgha Salidu, Deydighan Quluplaqliq Xurapi we Jayil Kalla Boyinche Tepekkur Qilip, Xeter Astida Yetip Manta Yeydu!
    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Dunya Wetinimizdiki Xitay Zulumini Erqiqirghinchiliq Dep Höküm Qilghanda, Cheteldiki Birqisim Satqun Uyghurlarning Pikir we Ijrahat Tereptin Undaq Bir Ishni Esla Anglapmu Baqmighan Diwenglerning Qiyapitige Kiriwelip, Ilgirkidin Hichqandaq Perqi Yoq Halette, Xelqaragha Xuddi Xitaylarning Uyghur Erqiqirghinchiliq Jinayitini Yoqqa Chiqirish Asasiy Meqsettek Tesir Berip, Bu Kirzis Heqqide Xelqara Teshkilat we Demokrattik Dewletlerde Xitay Tajawuzchilirining Ichki Ishi Derijiside, Insan Heqliri we Demokratiye Sewiyeside Tesir Peyda Qilishqa Orunup, Xitay Hökümitining Atalmish Uyghur Istirategiyesige Astiritin Toluq Maslashqan Halda Tawir Körsütüp, Milletni Qaymuqturup, Milliy Dawani Kirse Chiqmas Tuyuq Yolgha Ittiriwatqanliqi Insanliqqa Qarshi Kechürgisiz Rezil Jinayettur! Lenet Bolsun Qesten Döt we Bengwash Qiyapitige Kiriwalghan Weten Xayinlirigha!

    UKM

    ☆☆☆☆

    Alimlar Yüz Yildimu Bala Peti Qalghan Insanlardur! Baliqliq Büyüklük, Qudret we Xasiyettur!

    Alim Albert Einstein Baliliq Heqqide Toxtulup:“ Herqanche Uzun Yashisingizmu Qerimang, Muemmalar Aldida Bek Jiddiyliship Ketmestin, Balilardek Perwasiz Heriket Qiling“dep Eyutqan. Siz Qanche Uzun Yashsingizmu Baliliqingizdiki Xudagha Eng Yeqin, Özidin Bek Pexirlinip Yaki Nepretlinip Ketmeydighan Ilahiy Pewasiz Tuyghudin Ayrilmang! Dunyaning Yipining Rabbimizning Qolidaliqini Hergiz Unutmang! Semimiy, Ochuq Yoruq we Pidakar Bolung! Bilgenliringiz, Tejiribeliringiz, Küch-Qudritingiz Waqti- Saiti Kelgende Hichnimige Erzimeydu! Balilardek, Baliliqta, Balilarche Yashang! Qolingizni Xudagha Bering! Artuqche Böbürlenmeng, Ichingizge Chöküng, Özingizni Besiweling, Ömür Boyi Edepke Qayiting! Bizdeki Xuda Yaratqan Baliliq Tuyghusi Müshküllerdin Ötüdighan Köwrükke, Qeliblerni Ulaydighan Altun Rishtige, Sirlarni Achidighan Epsunkar Anahtargha Tolimu Oxshaydu!

    K.U.A

    06.11.2021Germaniye

    ☆☆☆☆

    Milliy Medeniyetning Qarangghu Tereplirini His Qilip Uningdin Özini Qachirhanlar we Milliy Meniwiyetning Latqilirini Körüp, Saxtapezlik we Yalghanchiliqlarni Ret Qilghanlar Muellisep Namert Rezil Küchler Teripidin Intayin Eghir Bedellerni Töleshke Mejburlinidi!

    -Yunan Peylasopi Aplaton

    ☆☆☆☆

    Dötlük, Kalwaliq, Axmaqliq we Eqilsizliq Qatarliqlarmu Xuddi Yoqumluq Virusqa Oxshaydu!

    Dötler, Kalwalar, Axmaqlar we Eqilsizler Teshkillik Jinayet Ishlep, Ediologiye Saheside Terrorluq Elip Baridighan Dewirde Yashawatimiz!

    Jemiyettiki Köp Sanliq Ademlerde Teshkillik Meniwiy Terror Peyda Qilghan Bu Xil Yoqumlunish, Uyghur Jemiyitide Oxshimighan Derijide Eghir Bolghachqa Ular Bilen Bolghan Her Türlük Akaqe we Munasiwetlerde Musape Yeni Ariliq (Germanchida Abstand Deymiz) Saqlap Muamile Qilghinimiz Yaxshi!

    Bu Del Xitay Virusi- Coved 19 Din Saqlinish Üchün 1.5 M Arliq Saqlighandekla Bir Ish. Nöwette Rohiy, Meniwiy we Exlaqiy Bulghunish Kelimatning Bulghunishidinmu Eghir Bolup Ketkechke, Xatirjem Nepesmu Alghili Bolmaydu!

    Bu Xil Xeterlik Yoqumlunish Eghir Ademler We Ademler Topi Bilen Bolghan Musapilik Munasiwetler Seni Ya Barghanche Upritip, Dötleshtüriwetidu Yaki Teximu Tawlap Ilgirkidin Periqliq Halda Eqilliq Qiliwetidu!

    Shundaq Bolghachqa Meniwiyet Tereptin Aqil, Dana we Exlaq Sahibi Bolush Üchün Kishilikingni, Özüngni we Özlükingni Nigatip Sheyi- Hadisilerge Emes, Pozitip Enirgiyege Bay Bolghan Büyük Tebiyetke we Üstün Rohlargha Hemnepes Xarakter we Exlaq Sahiplirigha Yeqin Tut!!!

    K.U.A

    05.11.2021 Germaniye

    ☆☆☆☆

    Kishiler Özlirining Kishlik Hemde Dunya Qarshining Shexsiy Artuqchiliqi Yaki Xarakter Ajizliqining Etirapi we Iqrari Ikenlikini Qobul Qilishni Hergizmu Ixtiyar Qilmaydu!

    -Ghalip Waldo Emerson

    ☆☆☆☆

    Xelqara Tilshunasliq We Parapisxologiye Ilimida „Telepathie“ Deydighan Bir Atalghu Ishlitilidu! Bu Insanlar, Erwahlar, Pershtiler, Jinler, Sheytanlar, Haywanlar we Sheyi-Hadisilerning Ortaq Alaqe Qurali Bolghan Alahiyde Bir Tildur! Biz Niyet Qilip, Ichimizge Chöküp, Rohimizdiki Küchni Heriketke Keltürsek Bu Til Arqiliq Oylapmu Baqmighan Nurghun Meqsetlerge Yeteleymiz! Telepathie Arqiliq Alaqe Qilishning Tarixi Intayin Uzun Bolup, Tarixning Eng Deslepki Yeni Milliyon Yillar Ilgirki Qarangghuluq Eralirigha Berip Tutishidu! Tebiyet Dunyasi Bu Til Arqiliq Öz-Ara Alaqilishidu! Telepathie Yoli Bilen Pikir Almashturush Ijtimayi Alaqe Wastisi Bolghan Til we Yeziqqa we Sünniy Eqilge Yeni Texnologiyege Tayanmighan, Adettiki Tildin Tashqiri Bolghan Üstün Bir Metodta Alaqe Baghlash Yolidur! Peyghemberler, Ewliyalar, Alimlar we Sennetkarlar Bu Til Arqiliq Alaqe Qurushni Bilgen Insanlardur! Insaniyet Tarixidiki Nurghun Dewir Bölgüch Yengiliqlar, Ilim-Pen Keshpiyatliri, Meshhur Eserler we Tebiyettiki Derijidin Tashqiri Hadisiler Xuda, Perishtiler, Ademler we Haywanlar, Janliqlar we Jansizlar Arisidiki Oxshimighan Shekildiki Telepathie Baghlantiliri Arqiliq Wujutqa Chiqqan!

    Biz Xalisaqla Xudaning Izni Bilen Bu Til Arqiliq Yiraqtiki Xet-Alaqimiz Üzülüp Qalghan Ata-Ana, Qewmi-Qerindash, Uruqtughqanlirimiz, Ejdatlirimiz, Ölüp Ketken Aqrabelirimiz, Kelidighan Ewlatlirimiz, Perishteler, Jinlar, Haywanlar we Taghu Deryalar Bilen Oxshimighan Musape we Özige Xas Boyutlarda Oxshimighan Derijide Alaqe Quralaymiz! Biz Uyghurlar Dost We Düshmenlirimiz Bilen Bu Til Muhiti Arqiliq Munasiwet Qurup, Meqsetke Yetishni Meshiq Qilishimiz, Shu Arqiliq Yiltizimizni, Shaxlirimizni we Chartaqlirimizni Yashartip Turishimiz Lazim!

    K.U.A

    07.11.2021 Germaniye

    ☆☆☆☆

    Ulugh Peylasop Markus Awreliyus „Eger Chidighuchiliki Bolsala Amalbar Chida, Bihude Qaqshima,“ Digeniken.Toghra Deydu, Dunya Ziddiyet Bilen Tolghan, Biz Küresh Ichide Yashaymiz! Chidighangha Chiqarghan Dunya Bu! Artuqche Wayim Yime, Azap we Oqubet Seni Teximu Yaramliq Qilip Tawlap Chiqudu! Qizziq Otta Köymigen Tömürdin Polat, Mistin Altun Chiqmaydu! Beshinggha Kelgen Her Ishqa Chida, Qurtulup Ketish Üchün Horunluq Qimmay, Barliq Küchüng Bilen Char-Tedbir Izle!Qaqshima, Rabbinggha Isyan Qilma, Her Ishning Bir Qanuniyiti Bar! Özengni Tashlima, Chidighanlar Yashap, Chidimighanlar Yoqulidighan Dunya Bu!!!

    K.U.A

    ☆☆☆☆

    Kishiler Aldamchiliq Qilsa, Oghurluq Qilsa, Bulangchiliq Qilsa, Ot Qoysa, Yalghan Guwaliq Berse, Adem Zeherlise, Ademni Qest Qilishni Pilanlisa, Adem Öltürse we Bashqilarning Erqi we Kultural Erkinlikige Dexli-Terüz Yetküzse Qanun Teripidin Intayin Eghir Jatalinidu! Emma Dewlet Yoqurdiki Kechürgisiz Jinayetlerni Ishlise Qandaq Jazalinidu?

    Xitaylar Uyghurlarni Erqi Qirghinchiliqqa Tutiwatidu! Bir Pütün Millet Pilanliq, Sistemiliq we Programmiliq Shekilde Basturiliwatidu!

    Bu Tarixta Az Körülgen Tipik Bir Xil Wehshiy Shekilde Otturgha Chiqqan Dewlet Terroridur!!!

    Xitay Tajawuzchilirining Insanliqqa Qarshi Bu Qebih Jinayetlirige Köz Yumghanliq, Süküt Qilghanliq Uyghur Erqiqirghinchiliq Jinayitige Shirik Bolghanliq Dep Bekitilishi Lazim.

    Bu Uyghur Erqiqirghinchiliqini Elip Barghanlar we Körüp Turup Toxtutishqa, Teximu Eghir Tiragediyelerning Aldini Elishqa, Axirqi Hesapta Uyghuristan Xelqini Qutquzushqa Körünerlik Chare-Tedbir Qollanmighan Dewlet we Xelqara Trshkilatlar Ortaq Shekilde Xelqara Terrorizimgha Qarshi, Erqi Qirghinchiliqqa Qarshi we Kultural Qirghinchiliqqa Qarshi Qanunlar Arqiliq Jazagha Tartilishi Lazim!

    K.U.A

    08.11.2021 Germaniye

    LikeLike

    Antworten