ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!
Uyghurlar We Uyghur Medeniyiti Tarixi
Apturi: Weten Oghli
Melumki , til bir milletning yene bir millettin periqlinip turidighan , eng muhim belgüsi . Köpinche milletlerning tilliri öz ichidin yene nurghun di’alikit we shiwilerge ayrilsimu , yenila bir yitekchi edibi til arqiliq bir itnik nam astigha uyushup turidu . Kök türük we uyghur menggü tashlirining barliqqa kélishidin tartip qéliplashqan hemme mediniyetlik türki xeliqlerge ortaq edibi tilliq rodini atqurup kelgen , qedimqi uyghur til mediniyiti asasida shekillengen türki til , ottura asiyada taki 1924-yilghiche mewjüt bolup kelgenliki üchün shuningdin kiyinki bir esirlik jeryanni hazirqi zaman uyghur, uzbék milletlirining shekillinish tarixidiki yingi sehipe dep éytishqa bolidu . Mezkur maqalida ; uyghur namning tarixta millet nami süpitide emes belki türki xeliqler arisidiki küchlük qebilewi siyasi küchning nami süpitide mewjüt bolup turushi , tarix sehnisidin yoqulush jeryani , 20-esirning bashlirida rosiyening ottura asiyani özleshtürüsh éhtiyaji we yéqinqi zaman gherip ilmining türtkiside uyghurlarning özini qayta tonush jeryani , uyghurlarning tatar jeditchilirining tesiride yingiche marip , yingiche jughrapiyiwi nam we itning namlarni qobul qilish jeryani , öktebir inqilawidin kiyin yette su uyghurliri bashlap bergen yéziq islahati we yingi edibi til yaritish we milli metbu’atni berpa qilish tesiri bilen hazirqi zaman uyghur millitining shekillengenliki nuqtiliq sözlinidu .
Sabiq sowét ittipaqi uyghurshunasliri uyghurlarning köchmen charwichiliq turmushi we qebiliwi turmushtin qol üzüp , bir pütün siyasi gewdide , yeni uyghur namigha uyushush jeryani 14-esirning axirlirida toluq tamamlandi dep qaraydu .lékin bu xil qarash melum cheklimige ige , chünki kuchani merkez qilghan idiqut uyghur éli taki 14-esirning axirlirigha qeder öz musteqillighi we budda itiqidini saqlap kelgen idi , qara qitanlarning qaraxanilar xanliqini weyran qilishi we mongghullarning ottura asiyani boy sundurushi bilen qaraxanilar dewridin bashlanghan idiqut xanliqi bilen musulman uyghurlar arisidiki tosaq éliwétilgen bolsimu lékin étiqad birliki emelge ashmighan idi .uning üstige qara qitanlar we mongghullarning ottrura asiyagha qilghan herbi yürüshliri eslidiki qaraxanilar xanliqi ziminidiki ahalilerning étnik terkiwini téxmimu murekkepleshtüriwetken idi .
11-Esirning özidila qeshqer we balasaghunni merkez qilghan qaraxanilar xanliqining qebile we millet terkiwi nahayiti murekkep idi , büyük alim mexmud qeshqeri özining «türki tillar diwani» da shu chaghdiki asasliq ghol ana türki qebililerning 20 ikenlikini we ularning jughrapiyilik orunlushush tertiwini yazmiche we xerite arqiliq körsitidu . Türklük chek chégirisi iniq ayrilghan bu 20 qebilining peqet yettisinila hazirqi shinjang da’iriside ( toxsi , yaghma ,chigiller ili derya boylirida . Charuqlar maralbéshi etrapida , chumullar yarish tüzlengliki etrapida , uyghurlar kucharning sherqidiki besh sheherde , aramut uyghur élige yéqin jayda dep ) körsitidu . Mexmut qeshqeri rim (anatoliya) din taki junggo chégirisigiche bolghan barliq türki tilliq qebililerni omomlashturup türk dep atisimu lékin mexmut qeshqirining 11- esirdiki millet qarshida türk digen chong itnik nam astida yene üch chong siyasi küch (türk , oghuz , uyghur ) bar idi . Siyasi küchlerning birinjisi türk , mexmud qeshqeri bezi sözlüklerni izahlighanda , mesilen azruq bashqa , bölek – oghuzche , türkler buni azin deydu diyish arqiliq türkni oghuzlargha qarshi qoyidu , diwanda mundaq misallar xéli bar . Yene bir jayda « shunga men türklerning eng sözmenliridin , pikirni eng roshen bayan qilalaydighanliridin , eng zérekliridin eng asasliq qebilige mensüpliridin we jeng ishlirida usta neyziwazliridin bolup turuqluq ularning sheher we sehralirini bashtin ayaq kézip chiqtim . Türk , türükmen ,oghuz , chigil ,yaghma we qirghizlarni éniqlap chiqip , ulardin paydilandim» . Bu yerde mexmud qeshqeri “türk“ ni birmunche qebililer qatarida sanaydu . Biraq diwnda türkning sözini izahlighanda birlik hem köplük meniliride kélidighanliqi , köplük bolüp kelgende noh erwahlirini körsitidighanliqini éytidu . Mexmud qeshqerining neziridiki türkler zadi kim ? Mexmud qeshqeri “türk“ digende qebilewi turmushtin qol üzüp , olturaq turmushqa baldur köchken , xaqaniye ölkisining merkizidiki edibi tilda sözlishidighan xeliqni körsitiwatamdu ? Buni téximu inchikilep tetqiq qilishqa erziydu . Ikkinchi chong siyasi küch oghuzlar , mexmud qeshqerining diwanni yézish sewebige toxtalghinimizda , «kishilerning oghuz türkmenlirini bilishke éhtiyaji bolghanliqi üchün , shularningla uruqlirini , mallirigha basidighan tamghilirinimu körsettim» deydu . «Peyghembirimiz qiyamet belgülirini , axir zaman pitnilirini we oghuz türklirining meydangha chiqidighanliqini sözligende ,“ türk tilini ügininglar ,chünki ularning hökümranliqi uzaq dawamlishidu digen iken » deydu . Yene oghuz sözige tebir bergende , türk qebililiridin biri , oghuzlar , türkmenlerdur , ularning 22 urughi bolup , her birining ayrim belgüsi we mallirigha basidighan tamghisi bar… Birinjisi we yétekchisi qiniq . Zamanimizning sultanliri shulardin- dur … Deydu .
Orxon uyghur xanliqi bilen uzun muddet üzengge soqushturup , axirida uyghur qebililer ittipaqi terkiwige kirgen qarluqlar “diwan“da ayrim qebililer ittipaqi süpitide emes , belki türkmenlerning terkiwige qétiwétilidu: “ aba – apa , ana , oghuzche . Qarluq türkmenliri bu sözni qattiq teleppuz qilidu “ “qarluqlar köchmen türüklerning bir gorohi bolup , oghuzlardin bashqidur , ularmu türkmen hisablinidu “ türkmen sözige kelgende , “turkmen bular oghuzlardur …, türkmenler eslide 24 qebilidur…“dep oghuz bilen türkmenning arisida tenglik belgüsi qoyidu .
Üchinchi chong siyasi küch uyghurlardur . Mexmud qeshqeri uyghurlar namigha kelgende , barliq türki qebililerge qarighanda alahiderek tebir béridu . Yeni uyghur sözige tebir bergende ,bashqa qebililerge oxshashla addila “qebileng“ dep tonushturmay , belki “ bir elning nami “ dep izahlaydu . Hemmimizge melumki “el “ digen söz uyghur tilida “dölet , millet “ digen ikki menani béridu . Dimek , kuchar we besh baliq qatarliq besh sheherni merkez qilghan uyghurlar dini étiqad ayrimichiliqi tüpeylidin , qeshqer we balasaghunni merkez qilghan qaraxanilar xanliqi tewelikidiki . Uyghurlardin periqlengendin sirt , qebilewi teshkilatlirimu pütünley perqliq idi . Mexmud qeshqeri uyghurlardiki biwaste qan qérindashliq munasiwitige ige ichki toqquz qebilini sanimighan teqdirdimu , tashqi toqquz qebile ittipaqini tilgha alghan bolatti . “Diwan“da peqet uyghur qebililer ittipaqini teshkil qilghan basmil , yaghma qatarliq birnechche qebilila tilgha élinghan bolsimu , lékin ularning jughrapiyelik ornimu uyghur élining sirtida körsitilgen . Epsuslinarliq yéri shuki , mexmud qeshqeri “diwan“ni yézishta musulman bolghan türüklerni asas qilghanliqi , uyghur qatarliq musulman bolmighan türklerni ularning uruq – aymaqliri , tagh derya , yurtlirini yézishning paydisi yoq dep qarighanliqi üchün uyghurlarning ichki qurulmisi heqqide iniq melumat yoq .
Dimek 11- esirde ottura asiyada oghuz türkliri ( turkmen , qarluq ) ni asas qilghan qaraxanilar xanliqi bilen uyghur qebililer ittipaqi teshkil qilghan“uyghur éli“ din ibaret ikki hakimiyet mewjüt idi . Qaraxanilar xanliqi öz hakimiyet ishlirini , yarliq pütük , mediniyet ishlirini barliq mediniyetlik türki xeliqler , jümlidin olturaq türükler arisida omomlashqan uyghur edibi tili we uyghur yéziqida yürgüzüp kelgen bolsimu , lékin étiqad ayrimichiliqi tüpeylidin uyghurlarni qattiq yeklep kelgen , hetta musulman türkler arisida “ adem tatlashsa (uyghurlashsa) , qilich datlashsa buzulur “ digen maqal tarqalghan . Biraq qaraxanilar xanliqining hakimiyet béshidiki qebile , oghuz qebililer ittipaqining terkiwidiki ezeldin türki xeliqlerning siyasi we medini hayatigha alahide tesir körsetmigen , adettiki kichik bir qebile bolghanliqi üchün , öz aldigha ayrim bir siyasi qebiliwi küch bolup uyushalmidi . Shunga kiyinki mezgillerde qaraxanilar xanliqining hökümranliqidiki barliq türki qebile – uruqlar , etraptiki erep , farislar we budist uyghurlardin özlirini perqlendürüsh éhtiyaji bilen türk namida atilip keldi . Türki xeliqler arisida höküm süriwatqan edibi til kök türklerdin kiyin uyghur qebililer ittipaqi dawamlashturup takamullashturghan til bolghanliqi üchün ereb , faris , soghdaqlar neziride omomlashturulup ,“ türki til“ dep atilatti . Mushu edibi tilda ijadiyet bilen shughullanghan türk ziyalilirimu bu tilni bezi bezide “ xaqaniye türkchisi “ yaki “qashigher türkchisi “ dep atighanlirini hisabqa almighanda , omomiyüzlük türk tili dep ataldi . Budizim muhitidiki uyghurlar öz eserlirining tilini “ türükche “ dep atighandin sirt bezide“ uyghur türkchisi“ depmu atidi . Shu seweplik peqet uyghurlar ijad qilip türki xeliqler arisigha omomlashturghan qedimqi uyghur yéziqini , mexmud qeshqeri nahayiti ochuq qilip türk yéziqi dep atighan . Dimek , sheherleshken , mediniyetke aktip qatnashqan barliq türki xeliqler , uyghur til-yéziqi asasida qéliplashqan edibi til etrapigha uyushqan bolsimu , bu til “uyghur tili“ dep atalmay “türk tili“ dep ataldi . Buningda qedimqi uyghur mediniyitining merkizi rayonida yashawatqan uyghurlarning uzaq muddet buddizim muhitida turup kelgenliki sewep bolghan idi .
14-Esirning axirlirida eslidiki qaraxanilar ziminidiki türki xelqlerning neziride «budist , kapir »meniside chüshünilip kelgen « uyghur» nami idiqut uyghurlirining islamlishishi bilen istimaldin qaldi . Biraq , özlirining yüksek mediniyiti , hakimiyiti , yéziqi , pütük ishliri bilen mongghullarning etiwarlishishigha érishken idiqut uyghurliri yu’en sulalisi ordisida , tümüriler ordilirida « uyghur» namini dawamliq saqlap qaldi . Chunki budda dinining lama mezhipide turiwatqan mongghullar ottura asiyadiki xelqlerning dini erkinlikini hakimiyet arqiliq qoghdighan idi . Mongghullarning merkizi asiyani boy sundurush urishida idiqut uyghur xanliqining bir tümen kishilik qoshuni turshawul qoshun bolup sepning eng aldida mangghan idi , bu qoshunda idiqut barchuq at tékinning özi qomandan bolghan idi .nurghun oqumushluq uyghur ziyalilar chaghatay xanliqi , ilxanilar xanliqlirining hakimiyet ishlirigha teklip qilinghan idi . Idiqut uyghur xanliqidin barghan uyghurlarning köp qismi xarezim , hirat qatarliq jaylarda olturaqliship qaldi . Kéyinki mezgillerde ularning bu yerdiki pa’aliyetliri janlinishqa bashlighan turpandin barghan bir qisim uyghur qoshunliri muhemmet sheybanxanning qoshuni terkiwide türchistan sheherlirigiche hujum qilghan . 1312-Yilliri etrapida özbek xanning taghisi toqtagha xan ölgende uyghurlardin bolghan bajir toq bugha digen kishi textni tartiwalghan : « kélin bayalin qatarliqlarni özbek xan eleyhirexmani aldurup kilishke ewetti . Ular yétip kelgüche toxtagha xan wapat boldi . Bajir toq bugha digen uyghur qewmidin idi , köngli qara kishi iken , sheytanning weswesisi bilen xan boldi»……
17-Esirde yashighan ataqliq tarixchi xiwa xani abdulghazi bahadurxan (1605-1664) «shejere’i türk»namliq esiride özini xanliq textige yölep chiqarghuchilarning uyghur naymanliri ikenlikini memnuniyet bilen tilgha alidu , hemde xurasan , semerqent , xarezim tereplerde nurghun uyghurlarning pa’aliyet qilghanliqini köp orunda tilgha alidu . Bolupmu abdulghazi bahadurxanning dadisi erep muhemmedxanning qéshida « uyghurlardin qurban haji digen kishi bar bolup , xanning uningdin uluq bégi yoq idi… “ Qedimi xelq bu zamanning xelqidin yaxshi idi , qurban haji digen bu uyghur kishining oghli qulmuhemmet méning atalighim idi “ deydu . Abdulghazi xan bashqa qérindashliridin hoquq talishi jeryanida nurghunlighan uyghurlar abdulghazi xanning dushmenliri terepidin qirghin qilinghan idi . Xarezim , xiwa , örgench tereplerdiki uyghurlar 17-esirning axirlirida ayrim bir siyasi küch süpitide mewjüt bolup turush salahiyitidin qalghan bolsimu , lékin bu rayonlarda özlirining izlirini qaldurghan idi . Abdulghazi bahadurxanning « shejere’i terakime » namliq esirining 19-esirning axirlirida xarezim wilayitidiki uyghur yézilirida uyghurche köchürülishi buning bir ispati idi . 9
Biraq tümüriler ordisida 14-esirning axirliridila uyghurlarning siyasi ornigha mutleq xatime bérilgen idi . Shunga uyghurlar mediniyet sahesidila öz ornini saqlap qalghan idi , elishir nawa’i turk shi’ériyitining péshiwasi mewlane ebeydulla lutfini uyghur tilining ustazi dep teripleydu .
1540-1546-Yillirida yézilghan «tarixi reshidi» de elishir nawa’ining nesebisining uyghur baxshiliridin ikenligi tilgha élinidu . 15-Esirde yézilghan «tarixi xani»namliq eser aptorningmu uyghur baxshilirigha mensup ikenligi he’eqqide melumat bar. Nawa’ining «weqifname» namliq esiride tömüriyler ordisidiki qebililerning orni körsitilgen bolup , uningda uyghurlarning orni barlas , arlat , tarxan , qiyat ,qongrat qatarliq qebililerning arqigha tizilghan . Nawa’i tümüriylerning ordisida padishah hüse’in bayqaradin qalsila 2- nomurluq shexis bolsimu , lékin öz möhrini yuqarqi qebililerning möhrining astigha bésishqa mejburi bolghan . Bu har- nomusqa chidimighan nawa’i öz wezipisidin istipa bergen we bu weqeni “ mohrini sundurush “ atalghusi bilen bilen ipadiligen . 9T
Dimek , 13-esirning béshida qaraxanilar xanliqining , 14-esirde uluq «idiqut uyghuréli» ning gumran bolishi bilen uyghurlar özlirining siyasi sehnisidin ayrilghan bolsimu , lékin ottura asiyada taki 17-esirning axirlirighiche , siyasi jehette yenila üstünlük taliship keldi . Shuningdin kéyinki üch esir mabeynide uyghurlar ayrim siyasi küch bolush salahiyitidin qaldi
Shinjangda bolsa idiqut uyghur xanliqi yimirilgendin kiyin , chaghatay ewlatliri mutleq üstünlikni igilidi .« uyghur» nami mirza heyderning «tarixi reshidi» side 16-esirning bashlirida “ sériq uyghurlar“ nami bilen eng axirqi qétim tilgha élindi . Tughluq tümürxanning ölümidin kiyin taki 1514-yili « yarkend se’idiye .uyghur xanliqi » qurulghanchiche bolghan ikki esir , urush malimanchiliqi ichide ötti .
Hakimiyet béshida olturghuchilarning nesebi biwaste chingizxangha baghlinish yoli bilen padishahlarning uluqlighi gewdilendürilidighan boldi . Shunisi qizziqki mongghullar bilen türki xelqlerning zor derijide yughurulishidin kélip chiqqan étnik özgürüsh mediniyet jehettimu öz ipadisini tapti .chingizxan neslidin bolghan barliq mongghul padishahlarning nesebi aldi bilen chingizxangha tutashturulghandin kiyin téximu ichkirilep oghuzxangha , noh oghli türkke tutashturilidighan boldi .
16-Esirning axirlirida mextum ezzem ewlatlirining se’idiye xanliqigha kélip tesir da’ire talishishi bilen yerlik xeliqning milli éngida yene bir zor burulush hasil boldi , yerkend se’idiye uyghur xanliqi gumran bolush bilen shinjangning siyasi we dini sehnisige atalmish se’id ewladliri chiqti , ular yerlik xelqning dini qizghinliqidin paydilinip ularning mayilliqini qolgha keltürüsh üchün öz neseblirini biwaste ereblerdin , tesewupchi ewliyahlardin izdesh , we öz nesebini zorlap ereb , farislargha baghlash xa’ishi hökümran orungha ötti . 1864 -Yili yaqubbek hakimiyiti tiklinip , se’id ewlatlirining hökümranliqigha we ularning uyghur jemiyitidiki tesirige zerbe bérilgen bolsimu , lékin bu chaghda uyghurlar özlirining milli namini alliqachan untighan idi . Shinjangning chin sulalisi teweligige ötishi bilen uyghurlarning gherbi asiya we erep , farislar bilen biwaste uchurishish pursiti azaydi . Shu seweplik medrislerde ereb , faris tillirining hökümran orunda turishi we bu tillarda biwaste eser yaritish modisimu peskoygha chüshti . Shunga uyghur xelqi arisida ereb , faris tillirini bilidighan ziyalilar aziyip türki tilgha bolghan éhtiyaj hedep kücheydi . Nurghun tarixi , edibi , dini eserler turki tiligha terjime qilindi . Türki tilida nurghun eserler yaritildi . Bu dewirde türki tilda yaritilghan eserler herqandaq dewirlerdikidin köp boldi . Buninggha yüzlep misallarni keltürüsh mümkin . Ang we idi’alogiye jehettimu melum burulush boldi . Eneniwi témilardin ri’al témilargha murajet qilghan bilal nazim , se’id muhemmed qashiy , abduréhim nizari qatarliq bir türküm edipler we öz tarixigha yingiche nezer bilen qarighan molla mosa sayrami , muhemmed sadiq qeshqeri qatarliq tarixchilar yétiship chiqti . Bu uyghurlar arisida ri’al éhtiyaj tüpeyli oyghenghan sitixyilik burulush idi . Shu seweplik uyghurlar buningdin sel kiyin kirgen tatar jeditchilirining tesirini nahayiti tézla özleshtüriwaldi . Ottura asiya öktebir inqilabining ghelbe qazinishi bilen sowit ottura asiyasida milli chigiralar ayrilip turkiy xeliqlerning jumlidin qazaq, qirghiz, özbek xeliqlirining ayrim jumhuriyetlerge bölunishi seweplik ilgirki mediniyet we siyasi birlik tüpdin buzuldi. 1921-Yili 21-iyun kuni yettisu uyghurliri meshhur siyasiyon jemiyet erbabi abdulla roza baqiyéfning teshebbusi bilen tashkentte uyghur namini eslige kelturup bu namni taranchi, qeshqerliq, alte sheherlik, xotenlik digendek namlarning ornigha dessetti. Abdulla rozabaqiyif bunamni eslige kelturgende eyni chaghdiki jiddi siyasi éhtiyajni közde tutqan idi. Yeni yettisu we ikki derya arlighidiki qérindashlar otturisida taranchi, qeshqerlik, alte shelik digendek éghir bulunmichilik mewjut bolghanliqi uchun, char padishahning mustebit hukumranliqigha qarshi birlik sep hasil qilishqa mumkin bolmay qalghan idi. Abdulla rozabaqiyéf uyghur nami unutulup shunche uzun zamanlardin kiyin bunamni qandaqlarche qayta tunup qaldi?
Impirator pitrning kéngeymichilikidin kéyin rosiye deslep osman impiriyisining ziminlirigha , ottura asiyadiki buxara ,xiwa , qoqan xanliqlirigha kéngeymichilik qilshqa bashlidi . Kéngeymichilik urushining ongushluq bolishi üchün , char padishah hökümiti impiriyelik penler akadimiyisi tarmiqida jughrapiye ilmi jemiyitini qurdi . Mezkurjemiyet ezaliri kéngesh nishan qilinghan rayonlargha ilmiy tekshürishke bérip charpadishah hökümitini qimmetlik matiriyallar bilen teminlidi. Bumatiriyallar öz nöwitide yenila nurghun arxi’ologiyilik, itnogirafiyilik, milletshunasliq matiriyallirini öz ichige alghan idi. Shunga pütünley herbiy axbarat igellesh meqsitide kelgen chuqan welixanofning ili we alte sheher tereptin toplighan matiriyallirining hayal ötmeyla ottura asiyani chüshünish istigide köz tikip turghan éngiliz, girmanlar teripidin terjime qilinishi we gherbte qattiq zilzile qozghishi ejeblinerlik emes idi.
Chuqan welixanof ili we alte sheher ahalisini birer itnik nam bilen atimisimu lékin qedimqi uyghurlar yashighan jaylarning ornini körsitip bergen idi. Xenzu menbelirige puxta bolghan i’akinif bichurinning << qedimqi ottura asiyadiki milletlerge da’ir matiriyallar >>namliq töt tomluq terjime eserning neshir qilinishi ottura asiyadiki türkiy xelqlerning itnik qatlimini yorutup bérishte birinchi qol matiriyal bolup qalghan idi. Uning üstige shinjang, dunxu’ang, mungghuliyelerdin zor türkümdiki uyghurche menggütash,yazma matiriyallarning tépilishi we s. É. Maluf , w. W. Radlof, w. W. Bartold, d. I. Tixanof qatarliq türkiloglarning bu heqtiki tetqiqat netijiliri abdulla rozibaqiyifni qattiq süyündürgen idi. Yoqurqi kishlerning türkilogiye sahesidiki ilmiy izdinishliri hazirqi künde pütünley ilmiy emgek sanalsimu eyni waqittiki ehmiyiti char rossiyening ottura asiyani boy sundurishigha asas salghanliqida idi.
<<Uyghur>> nami gerche 1921-yili tashkenitte eslige keltürülgen bolsimu lékin bu namni birdinla uyghurlargha omumlashturush qiyingha chüshti. Chünki shuningghiche shinjang we ottura asiya rayonida yashighuchi türkiy xelqler medeniyet jehette türkiy til digen ortaq edebiy til bilen baghlinip tursimu lékin ularda iniq millet uqumi mewjut emes idi. Yettesu uyghurliridin yitiship chiqqan tunji meripetchi nezer xoja abdusemetof texellusi<<uyghur balisi>> uyghurlar ichide deslepkiliridin bolup << uyghur >> namini 1911-yili ishletken kishi bolsimu lékin 1914-yili alte sheherge qilghan sayahiti jeryanida alte sheher ahalisining milliy éngini tekshürüp qana’etlinerlik jawapqa érishelmeydu , ekische ulardin<< millitingiz nime?>> Digen so’algha << musulman, ibrahim xelilullaning milliti, chentu>> digendek jawaplargha érishidu.
Emeliyette abdulla rozi baqiyifning idiyisige tesir körsetküchi nezer xoja abdusemetof bolghan. Chünki nezer xoja’abdusemet orinburugda 1908- yildin bashlap chiqishqa bashlighan yérim ayliq jornal<< shura>> da,1909- yilidin bashlap uyghurlar heqqide maqale élan qilishqa bashlighan . Abdusemetof 1911- yildin bashlap özige << uyghur balisi>> dep texellus qoyghan bolsimu<< shura>> gha yazghan maqaliliri özige eng tonushluq bolghan ili we yettesu uyghurliri heqqide bolghachqa, ularni alte sheher uyghurliridin periqlendürüsh üchün ularni izchil türde <<taranchi>> dep atighan. Hetta qumul, turpan uyghurlirinimu<<taranchi>> dep hisaplighan. S= M
Nezerxoja abdusemetofning uyghur namini qubul qilishi tesaddipiy ish emes chünki tatarlarda 1905- yilidiki rossiye inqilabidin kéyin yingi tereqqiyat pursitige érishken jedidchilik herkitining güllinishi bilen 1918-yilning axirigha qeder jemiy 63 xil gézit,34 xil jornal neshir qilinghan idi. Mana bu gézit-jornallar rossiye musulmanliri bolupmu tatar jedidchilirining eng ünümlük pa’aliyet soruni idi. Metbechilik ishlirining tereqqiy qilishigha egiship neshiriyatchiliq ishlirimu zor tereqqiyatlargha érishti. Gézit- jornallarda dini-ijtima’iy maqaliler bésilghandin sirit türkiy xelqlerning tarix we medeniyitige da’ir türlük maqaliler bésilip chiqti. Zekiy welidiy tughan qatarliq türkiloglarning uyghur medeniyiti we tarixi heqqidiki uchurliri nezer xoja abdusemetof, letip enseriy qatarliq uyghur ziyaliylirining zihnini oyghatti. Dimek tatar metbu’ati nezerxojigha oxshash nurghun ziyaliylarning yingi zaman medeniyitini ügünidighan eng yaxshi mektiwige aylandi. Shuning bilen ularmu qoligha qelem élip << shura>>,<< waqit>>, << tilyarish>> larda öz xelqining hayatidin xewerlerni berdi.<<shura>>ning 1910- yilidiki bir sanida uyghur balisi <<uyghurlarning birdin bir kona esiri, uluq eser (qutadghubilig)ni (shura) sehipiliride élan qilip türk qérindashlarni xoshal qilghili bolmasmu?>> Dep murajet qildi. Yene shu sanda u << shura>> jornalidin n . N. Pantusofning uyghur tarixi heqqidiki bir esiri heqqide uchur bérishni ötüngen. Dimek nezer xoja abdu semetofning uyghurlar heqqidiki melumati 1910- yildin sel burun bashlanghan bolsa kérek. ,
Bulardin bashqa<< shura>> jornili we << waqit>> gézitide uyghurlar heqqide eng köp melumat bergen kishi ataqliq tatar alimi seyyah nushurwan ya’ushif boldi. Uning metbu’at hayati sel kéyinrek yeni 1914- yildin kéyin bashlanghan bolsimu lékin 1914- yilning axiridin 1917-yilning bishighiche bolghan arliqta ili wadisi we alte shehersayahitidin yazghan maqalisi azkem yüz parchige yitidu. Nushirwan ya’ushifning asasliq meqsiti omumiy türk tarixini yézishqa paydiliq qolyazmilarni jümlidin << tarixiy reshidiy>> ni tépish bolghachqa islamiyettin ilgiriki uyghurlar tarixi heqqide melumat élishqa ülgirelmey qalghan. Shunga u ili we alte sheher ahalisini birdek <<alte shehertürkliri>>,<<chini türkliri>> dep ataydu. Ortaq türk tili, ortaq türk metbu’ati, yingiche ma’arip yaritish ghayisi barliq ghayilirining méghizi bolghachqa türkiy xelqlerni ushshaq itnik guruppilar boyiche atashni anche yaqturup ketmeydu shunga uning uyghur hayatidin élinghan köpligen maqaliliri ichide <<uyghur>> atalghusi asasen uchirimaydu. U öz idiyisi boyiche shundaq atashni xalimighanmu yaki << uyghur>> nami heqqidiki chüshenchisi tutuqmu? Bu téxi tetqiq qilishqa tigishlik mesle. Nushirwan ya’ushif tarixiy qolyazmilarni izdeshte köngüldikidek netijilerge érishelmigen bolsimu lékin alte sheher xelqining turmushini üginish arqiliq toplighan jemiyet tekshürüsh matiriyalliri pewquladde qimmetliktur. Uning jenubiy shinjangdiki uyghurlar hayatidin bergen melumatliri bügünki künlikte eyni dewir uyghur rohiyitini chüshünishte tépilghusiz menbe bolup turmaqta. Chuqan welixanofning 1857- yilidiki tekshürüshide alte sheher ahalisi özbiklerni <<enjanliq>> dep ataydighanliqi, nushirwan ya’ushifning tekshürishide alte sheherliklerning << enjanliq>> ni millet nami süpitide chüshünidighanliqi bayan qilinidu. Uyghurlar shu waqitqiche özlirini kichik da’iride << qeshqerliq>>, <<xotenlik>> dep atighandin sirit özi yashawatqan rayonlarni chong da’iride nime dep atighan?
« Tarixi reshidi »«tarixi xemidi» qatarliq eserlerdin melum bolishiche , uyghurlarning islamiyettin kéyinki jughrapiyelik chüshenchilerdiki ikki derya wadisini merkez qilghan rayonlar türgistan dep , sherqi chaghatay xanliqi hökümiranliq qilghan rayonlar alte sheher , yette sheher , mongghulistan dep . Kucharning sherqidiki türpanni merkez qilghan qedimi idiqut xandanliqining zimini uyghurstan wilayiti dep ayrilghan .ching sulalisi shinjangni öz ilkige alghandin kiyin mongghulistan nami untulup , alte sheher , yette sheher digen namlar ishlitilishke bashlidi . 1759-Yilidin kiyin bu jay« shinjang» dep atalghan bolsimu , lékin bu nam hökümet höjjetliridila ishlitildi . Chünki 1864-yildin 1878-yilighiche höküm sürgen yaqupbek hakimiyiti alte sheher , yette sheher namining omomilishini ilgiri sürüp , shinjang namining izchil ishlitilishige imkaniyet bermigen idi . Yapon alimi «o’ishi shinichiru » ; noshuruwan ya’ushéfning maqalilirige yerlik uyghur ahalisi derhal inkas qayturghan bolsimu , lékin 1933-yili qeshqer , xotenlerde yüz bergen inqilablar we ular ishletken jughrapiyilik nam we millet namlirini yuquridiki tatar jeditchiliri herketlirining netijisi dep qaraydu
«Uyghur»namining eslige kélishi we hazirqi zaman uyghur millitining shekillinish jeryani uyghur xelqining tatar jeditchiliri qozghighan yingiche ma’arip we eyni zaman mediniyiti bilen uchurshishigha biwaste munasiwetlik . Noshuriwan ya’ushéfning melumatigha asaslanghanda , shinjangdiki uyghurlar arisigha tatarche gézit , jornallarning kirishi 1910-yillardin bashlanghan bolsa kérek deydu. U aqsudiki sepiride « bu yerdiki xelq gézit oqumaydu , oqughan teghdirdimu urush xewerlirinila köridu »dep yazghan , lékin nime gézit oquydighanliqini yazmaydu . Qeshqerning medini ehwali heqqide yazghanda «qeshqer xelqi arisida gézit oquydighanlarning sani köpeydi » deydu-yu , kishilerning qandaq gézitlerni oquydighanliqi heqqide éniq melumat yoq , 1916-yili xotendin yollighan melumatlarda pütkül xoten teweside qurban haji we molla deydighan ikki kishiningla gézit – jornal oquydighanliqi , ularnimu téxi gézit, jornal oqushqa bashlighinigha 4-5 yilla bolghanliqini yazidu . Bu gézit jornallarning ismi éniq yizilmighan bolsimu , lékin ularning köp bolghanda 3-4 xil tatarche gézit. Jornalgha mushtiri bolidighanliqi éniq éytilghan . Dimek xotenge tatar jeditchilirining tesiri 1910-yili yétip barghan .
Shiwétsiye din taratquchilirining shinjangdiki pa’aliyetliri 1897-yilidin bashlanghan ularning qeshqerde resmi basmixana ichip , türlük türükche basma boyumlirini köplep neshir qilishi 1901-yilidin bashlanghan bolsimu , lékin 1915-yili qeshqerde birer aydek turghan noshuriwan ya’ushéf bu heqte hichqandaq uchur bermigen . Meyli qandaqla bolmisun , séwétsiye din taratquchilirining shinjanggha metbe boyumlirini élip kélip zamaniwi téxnika bilen dinni matériyallar , tarixi – edebi eserler ,türlük derslikler we bashqa matiriyallarni neshir qilip tarqitishi, 1924-yillarda yuquri pellige chiqqan . Bezi kitaplar hetta qayta-qayta bésilghan , bezi kitaplarning traji mingdin éship ketken . Shiwétsiye din taratquchiliri künséri éshiwatqan jiddi éhtiyajni nezerde tutup , 1929-yili «kitabi ilmi imla »digen imla loghitini tüzüp neshir qilghan we barliq basma boyumlirining imlasi mushu qa’ide boyiche qéliplashturulghan .
Imla loghitide janliq tildiki sozuq tawushlarning ajizlishish hadisisi étiwargha élinmay , türki tilning enenisi öz péti saqlap qélinghan . Shu seweplik , bu til «uyghur tili »dep atalmay belki «sherq türkchisi» , «alte sheher türkchisi» digendek namlar bilen atalghan . Meshhur uyghur shunas alim gunnar yaring ependimu bu tilni uyghurche dep atashqa izchil qarshi turup kelgen . Bu emiliyette sowét ittipaqida bash kötüriwatqan ottura asiyadiki türki xelqlerge ortaq türki til enenisidin chetnep , yeni süni tillarni yaritip bérishke qarshi ilim kürishining mehsuli bolghan. Shu seweplik türki xeliqler arisida xéli chongqur yiltiz tarqan türklik idiyisi öktebir inqilabining ghelibisi bilen sowét ittipaqida toluq berbat qilinghan bolsimu shinjangda taki 1937-yili shiwétsiye din taratquchiliri qoghlap chiqirilghangha qeder dawamlashti . Shunga shinjang uyghurliri arisida « uyghur» namini resmi étnik nam süpitide qobul qilish xéli uzaqqa sozuldi . Shunga hazirqi zaman uyghur millitining shekillishini yenila yette su uyghurliri bashlamchiliq bilen yaratqan bolup , ularni uyghur edebi tilining barliqqa kélishidin ayrip qarighili bolmaydu . Ottura asiyada milli jumhuriyetlerning peyda bolishi bilen peqet shu milletlergila xas ayrim edebi til yaritish zörüriyiti tughuldi . Chünki uyghur, uzbek xeliqliri arisidiki edebi til birligi tüpeylidin bu ikki xelq arisidiki perq roshen ayrilip chiqmidi . Sowit ittipaqida yingi uyghur edebiy tilining meydangha kilishi 1920-yili tunji jumhuriyetlik gézit« kembegheller awazi» ning neshir qilinishi bilen bashlandi. Gézit yüzide bashlanghan émla we yéziq mesilliri toghirisidiki talishishlar netijiside, 1925-yili7-ayning-18küni almutida uyghur oqutquchilirining tunji qétimliq kéngishi chaqirildi. Yighinda uyghurlar shu waqitqiche ishlitip kelgen ereb yéziqi islah qilinip 27 heriplik yingi uyghur yéziqi meydangha kelgen. Bu tatar jeddichilirining tatar yéziqini islah qilishidin 5 yil kéyinki ish idi. Bu sozuq tawushlar üchün ayrim belge bolmasliq ehwallirigha xatime bérilip uyghur medeniyet tarixida ghayet zor burulush yasidi. Hazirqi uyghur yéziqidiki hemzilik sekkiz sozuq heripining meydangha kélishi ene shuningdin bashlanghan bolsimu bu hemzilik sozuq heripler1920- yilliridiki tatar yéziqi islahatida peyda bolghan
1926- Yili moskiwada s s s r ellirining merkiziy neshiriyati teripidin uyghur alimi, sha’ér abdulhey muhemmidining « uyghurche yéziq yolliri» digen kitabi neshirdin chiqti. Bu uyghur tarixidiki tunji imla loghiti idi. Buninggha abdullarozi baqiyif söz yazghan bolup, émla pirinsipi heqqide hichqandaq siyasiy xahish éytilmighan belki yingidin yaritilidighan edebiy tilning «perghane, yettesu, kashgher, ghulja, turpan qatarliq jaylardiki xelq edebiyati we til ghezinilirige asaslanghan» til bolishi alahide tekitlengen.
Nimishqidur shuningdin ikki-üch yil ötüp abdulhey muhemmidining « uyghurche yéziq yolliri» gha hujum bashlinip, uyghur tilining imlasini qayta békitish heqqidiki köresh bashlinip ketti. 69
1928-Yili semerqentte chaqirilghan pütkül ottura asiya uyghurlirining tunji qétimliq imla kéngishide pütkül uyghurlar« kashgher, yarkent, xoten, dolan, aqsu, üch turpan, qumul we ili uyghurliri»ning tili bir digen xulase chiqirilghan bolsimu lékin uyghur edebiy tilining émlasini qaysi pirinsipta bikitish mesliside taki 1930-yili 5-ayda ikkinchi nöwetlik til émla qurultiyi échilghiche uyghur ziyaliyliri otturisida qattiq talishishlar bolghan. Bu talishish asasliq qedimiy uyghuredebiy tili enenisige warisliq qilghan asasta yingi uyghur edebiy tilining émlasini morfoligiyelik pirinsip asasida tüzüsh bilen fonitikiliq pirinsipni asas qilghan janliq tilgha tarti’ish toghirisida bolghan. Abdulhey muhemmidi, letip enseri, qadir ashurof qatarliq ziyalilar morfologiyelik pirinsipni asas qilish pirinsipida ching turghan bolsimu lékin kunséri küchiyip bériwatqan sinpiy köresh ularni öz meydanidin waz kichishke mejbur qilghan. Buheqtiki bes-munaziriler uyghurche« sheriq heqiqiti» jornili bilen« qizil tugh» gézitliride bisilip turghan.
1936-Yili almutida chaqirilghan jumhuriyetler ara til-émla kéngishide uyghuralimi qadir ashurof «uyghur tilining émlasini bikitishte fonitikiliq pirinsip, morfologiyelik pirinsipning ornigha dessisun. Men ilgiri xata pikirlerde bolghan chünki uchaghda men sawatsiz idim, hazir östüm…» dep ilgiriki pikiridin yénishqa mejbur bolghan. Chünki shu chaghlarda« kembegheller awazi» ning muheriri ablimit ghojam berdi qatarliq kishler léninning« til sinipiy köreshning ötkür qorali» digen sözini neqil keltürüp uyghur tilining émlasini léninche yéshish shu’arini alahide tekitligen.
1936-Yildiki yighindin kéyin uyghur tilining imlasini bikitish pirinsipida tüplük özgirish yüzbergen yeni shuningghiche asasen türkiy edebiy tilining pirinsiplirigha nispiy emel qilghan asasta chiqiwatqan uyghurche gézit-jornallar omumyüzlük janliq tilgha tartilghan. Janliq tildila mewjut bolup yéziqta ipadilenmigen sozuq tawushlarning ajizlishish hadisisi we shuningghiche edebiy tilning sirtida turiwatqan shiwe sözlükliri tilda omumyüzlük ekis itishke bashlighan. Ottura asiyadiki barliq uyghur mektepliride ötilidighan derislik kitablar uyghurche edebiy, siyasiy eserler mushu yingi edebiy til formisi boyiche neshir qilinghan. Netijide yingi uyghur edebiy tili yingi muntizim ma’arip arqiliq nahayitti tézla omumlashturulghan.
1947- Yili sowit uyghurliri latin yéziqidin silawiyan yéziqigha köchüsh munasiwiti bilen uyghur tilining imla qa’idisi yene bir qétim qayta békitildi. 1960- Yili ataqliq tilshunas alim ghoji’ehmet sedwaqasofning yingi imla loghiti élan qilinishi bilen 1947-yildin béri ishlitiliwatqan émla qa’idisi küchtin qalghan . Sowit uyghurliri neshir qilghan türlük gézit -jornallar shinjangghimu köplep tarqilip turghan. Shingsisey bilen sowit ittipaqining bir mezgillik dositliqi jeryanida bundaq medeniyet alaqiliri eng yuquri pellige yetken. Shingsisey bilen ghoji niyaz hajini yarashturushqa ewetilgen sowit terep mutexesisi, ghojiniyaz hajining meslihetchisi meshur roziyif(texelusi weten oghli) ölkilik hökimetning neshirepkari bolghan. «Shinjang géziti»ni öz rehberligide tesis qilghan we bash muherirligini özüstige alghan. Shunga bugézitningmu sowit uyghurliri yaratqan yingi edebiy tilda chiqmasliqi mumkin emes idi. 9
Shiwitsiye din taratquchiliri bilen sabiq sowit ittipaqi alimliri otturisidiki ün -tünsiz bu köreshte axiri sowit ittipaqi ghelbe qildi. Sowit ittipaqining uzaq muddetlik terbiyilishidin kéyin shinjangdiki yerlik ahale tuymayla uyghur namini özleshtürdi.1936-yili ölkilik hökimetning mu’awin re’isi ghojiniyaz hajining permani bilen uyghur namini qollinish qanuniy küchke ige qilindi.(Apturi: Abliz Orxun)
(Tügidi)
Dunya Medeniyet Xezinisidiki Engüshter -Uyghur 12 Muqami
Uyghur Rak Muqami-1
Uyghur Chebiyat Muqami-2
Uyghur Sigah Muqami-3
Uyghur Charigah Muqami-4
Uyghur Penjigah Muqami-5
Uyghur Özhal Mukami-6
Uyghur Ejem Muqami-7
Uyghur Oshaq Muqami-8
Uyghur Bayat Muqami-9
Uyghur Nawa Muqami-10
Uyghur Mushawirek Muqami-11
Uyghur Yiraq Mukami-12
Tengritagh Akademiyesi 
ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!
Melike Amannisahan 1/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 2/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 3/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 4/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 5/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 6/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 7/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 8/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 9/10 Uyghur Movie
Melike Amannisahan 10/10 Uyghur Movie
LikeGefällt 1 Person
ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!
Uyghur Turan Meshripi
LikeGefällt 1 Person
Hun Yeziqi Toghrisidiki Yengi Yip’uchi
Ma-Liching (Jéngju Uniwérsitéti tarix we arxiologiye Fakultétining doktor aspranti)
Sung-Ywenru (Shenshi Olkilik Medeniyet Yadékarliqliri Tetqiqat Ornidin)
Abdulla Ghappar terjimisi
Tarixnamilerde « (Hunlarning) yéziqi yoq, til arqiliq pütishidu» dep xatirilen’genlikige köre, Hunlarning yéziqi yoqtek qilidu, emma ularning xushyalarningkige oxshimaydighan tili bolghanliqi éniq. «Yusunname. Shahlar tezkirisi» de «her tereptiki xelqlerning tili we yimek–ichmek, kiyim-kécheklirimu oxshimaydu» dégen xatire bar. Rungzijüji (戎子驹支)mu «runglarning yimek–ichmek, kiyim–kéchekliri xuashyaliqlargha oxshimaydu, puli we tilimu oxshimaydu» deydu.
Hun tilining bir qisim sözlükliri ikki xen sulalisi dewride xenzuche transikripsiye qilinip saqlinip qalghan. Mesilen ghuz (胡), denyü (单于, tengriqut- t), tümen (头曼), modun (冒顿 batur-t), chéngli (撑犁 tengri- t), gutu (孤涂 qut-t), (若), yenji (alchi 阏氏- t), jüsi (居次 qiz-t), tuchi (屠耆 tugh-t), guli (谷蠡 qan- t), dangxu (当户 tütün-t), chyéchü (且渠 qutqubeg-t), chilyen (祁连 tilen-t), chijow (稽 粥 kiok yaki qayuq- t), owto (瓯脱 otu, ottura -t), dowlo (逗落), kinglu (经络, qingraq-t), funi (服匿), biyü (比余), shübi (胥比) qatarliqlar. Ikki xen sulalisidiki kishiler Hunlarni «yarimas, qopal, gépi tetür» (萁倨反言) («xüeynenzi tezkirisi. Chi begligi yusunliri» 11. Jild) deytti. Bular kéyinkilerning Hunlarning millet teweliki we til tewelikini tetqiq qilishtiki birdin bir matériyal bolup qaldi. Bezi alimlar «反言» ni altay tilliridiki toldurghuchi aldida xewer keynide kélidighan jümle tertipi bilen munasiwetlik dep qarimaqta. (Yi lingjén «junggo shimaliy milletler we mungghullarning kélip chiqishi», ichki mungghul uniwérsitéti ilmiy jhornili 1979-yilliq 3.,4. San) beynyawkuji til menbeshunasliq we tawushshunasliq nuqtisidin 17 Hun sözlükini tetqiq qilip, uning ichide mungghul tiligha tewe sözdin 2, türkiy tillargha tewe sözdin 2, tunggus tillirigha tewe sözdin 3, türk mungghul tillirigha ortaq bolghan sözdin 1, mungghul, tunggus tillirigha ortaq sözdin 4, mungghul, türk, tunggus tillirigha ortaq bolghan sözdin 5 barliqini bayqighan. («Asiya tezkirisi», parijh 1923-yilliq sanigha bésilghan beynyaw kujining «Hunlarning kélip chiqishi heqqide tetqiqat», xé jyenmin terjime qilghan «Hunlar heqqide tetqiqat». Lin xen tüzgen «Hun tarixi tetqiqat maqaliliri toplimi» gha qarang, jungxua kitab idarisi 1983-yili) fang juangyow 21 Hun sözlükini tetqiq qilip bügünki türkche (türkiye türkchisi)ge yéqinlishidighan sözdin 11, bügünki tunggus tillirigha yéqinlishidighan sözdin12, bügünki mungghul tillirigha yéqinlishidighan sözdin 20 bar dep höküm chiqarghan. (Fang juangyu «Hun tili tetqiqati» «dölet pesillik ilmiy jhornili» 2-tom 4-kitap 1930-yili) hazirqi mungghul tilida türkche we tungguschigha oxshap kétidighanliri ayrim–ayrim halda %20 din artuqraq bolup, 20 tawush ichide yuqiriqi üch tilgha ortaqliridin töt–beshi, türkche we mungghulchigha ortaq emma tungguschigha oxshimaydighanliridin alte– yettisi, tunggusche we mungghulchigha ortaq emma türkchige oxshimaydighanliridin alte–yettisi bar, lékin türkche we tungguschigha ortaq emma mungghulchige oxshimaydighandin birmu yoq iken. Bu Hun tilining hazirqi mungghulchigha eng yéqinlishidighanliqini, uning mungghul tilliri ailisige tewe bolush éhtimalliqining eng yuqiri ikenlikini chüshendüridu. Emma yene bezi alimlar yuqiriqigha oxshash matériyaldin bashqiche höküm chiqirip, Hun tilini türkiy tillar ailisige tewe dep qaraydu. (Xé shinglyang «Hun tiligha deslepki izah» merkizi milletler uniwérsitéti ilmiy jhornili 1982- yili 1- san) bu qarash gherp alimlirida köprek. Yene bezi alimlar «kishiler hazirqi zaman tilliridin Hun tilining qalduqlirini izdeshke köniwélip, yene bir xil éhtimalliqni untup qéliwatidu. Hun tili alliburun ölgen til, u hazirqi héchqandaq tilgha oxshimaydu. Altay tilliri séstimisidiki mungghul tilliri, türkiy tillar we tunggus tillirining hemmisi yéqinqi qedimki zaman we hazirqi zaman tilliri. Altay tillar sistémisida tötinchi bir til ailisining bolush éhtimalliqini chetke qaqmasliq kérek» dep qaraydu. (Yi lingjén «junggo shimaliy milletler we mungghullarning kélip chiqishi», ichki mungghul uniwérsitéti ilmiy jhornili 1979- yilliq 3.,4. San) Hunlar kücheygen dewrlerde etrapidiki nurghun qebililerni boysundurghan, bu qebililer tillirining Hun tili bilen oxshash bolushi natayin. Shunga Hun tili bilen buysundurulghan qebililer tillirining arilashmasliqi, bir birige tesir körsetmesliki mumkin emes. Tillarning uchrishishi we öz–ara tesir körsitishi bu tillarni ortaq yönilishke qarap tereqqiy qildurghan. Hun impiriyisi halak bolghandin kéyin, bir qisimi jenubqa kélip xen sulalisigha bey’et qildi, yüz mingdin artuqraqi siyanpiylargha tewe boldi. Yene bir qisimi jenubqa köchken Hunlarning esli ziminlirida télilar bilen ariliship yashidi. Shimaliy Hunlar gherbke köchkende mungghul tilliq we türkiy tilliq qebililer rayonliridin ötti. Hun tilining bashqa qebililer tillirigha tesir körsetkenliki yaki singip kirgenliki muqerrer. Emma yene bir éhtimalliqmu bar, yeni Hun tili mongghul tilliri, türkiy tillar we tunggus tillirining shekillinishige asas bolghan menbe til bolishimu momkin.
Tarixi yazmilargha köre, xen sulalisi bilen Hunlarning xet alaqisi nahayiti quyuq bolghan. «Tarixiy xatiriler» we «xenname» de xatirilinishiche xen xüydining 3- yili (miladidin burunqi 192-yili) «batur tengriqut kücheygen chéghida, mektup yézip elchi ewetti…» (…是时冒顿方强，为书使使遗高后), Xen wéndining 6- yili (miladidin burunqi 174-yili) «Hunlar (agha tengriquti 老上单于) xen sulalisige mektup yollap mundaq dédi….» (遗 汉书曰) Xen sulalisi bilen tengriqut arisida yézilghan xetlerning hemmisi xenzuche yézilghan. Emma bu xetlerni xenzularning yézip bergenlik éhtimalliqini nezerdin saqit qilmasliq lazim. Xenzular yézip bergen déyilse, eng chong éhtimalliq shuki Hunlargha esirge chüshken kungzichilar yézip bergen. Ular tengriqutqa xet alaqisi qilishni öz ichige alghan xen sulalisige qarshi turush pilan–hililirini körsetken. Jungxang yö tengriqutqa wekaliten xen sulalisige jawap mektup yézip amal körsetken. Xen sulalisi tengriqutqa bir chi bir sung uzunluqtiki tarshigha pütülgen mektup ewetidu. Jungxang yö tengriqutqa xen sulalisigha ewetilidighan mektupning bir chi ikki song tarshigha yézishni, tamgha we lipapning chong, uzun bolushini tewsiye qilidu. («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110- jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yili) tengriqutqa mektup yézip bérish eyni waqitta eqelliy qaide boyichila bolghan idi.
Tépilghan medeniyet yadikarliqlirimu Hunlarning xenzu yéziqi qollan’ghanliqini ispatlaydu. Yuqirida tengriquttin tartip töwende her derijilik emeldarlarning hemmisining tamghisigha xenzuche xet uyulghan. «Xenname. Hunlar tezkirisi» de «xen shüendining genlu 3-yili (miladidin ilgiriki 51-yili) qughishar tengriqut xen sulalisige ziyaretke keldi, xen sulalisi uninggha taj, kemer, ton, altun tamgha we yéshil tamgha béghi teqdim qildi» déyilgen. Xen sulalisi bergen tamghidiki xette «möhür» (玺) emes, «tamgha» (章) déyilgen bolup, «xen» (汉) dégen xetmu yoq idi. Beglikler begliridin töwendikilerning tamghisida «xen» (汉) dégen xet bar bolup, «möhür» (玺) déyiletti. Wang mang hoquqni igiligendin kéyin, buyruq chüshürüp tengriqut tamghisidiki xetni özgertiwetken. Esli «Hun tengriquti tamghisi» bolup, wang mang «shin sulalisi Hun tengriqutining möhüri» dep özgertti. («Xenname. Hunlar heqqide qisse» 94-jild, jungxua kitab idarisi, 1962 – yil) hazirghiche 20 nechche dane Hun emeldarliq tamghisi tépildi, uning hemmisi xenzuche xetlik tamgha. Mesilen, chingxey ölkisi datungning shangsünjya quruli dégen yerdin tépilghan «xen sulalisi Hun adaletlik sadiq xan tamghisi» (汉匈奴归义亲汉长), dung shéng yighip saqlighan «xen sulalisi chejwinyutning tamghisi» (印 汉匈奴栗借温愚), «Hun quluchuz» (匈奴呼律居訾), «xen sulalisi Hun qulzish churning tamghisi» (汉匈奴呼卢訾尸逐印), «shutuq bégi tamghisi» (休屠长印), «shutuq Hun yüzbéshi tamghisi» (休屠胡佰长印), «Hun wezirining qashtéshi möhüri» (匈奴相邦玉玺), «ong bilikxan tamghisi» (右贤王印), «zoji bégi tamghisi» (俎居侯印), «töt münggüz Hun xani tamghisi» (四角胡王印), «xen sulalisi Hun ésish batisqan tamghisi» (汉匈奴恶适尸逐王印), «Hun qut bitech tamghisi» (匈奴故涂毕台耆印), «Hun yatlarni yoqatquchi san’ghun tamghisi» (匈奴破雳长印), «Hun adaletlik dost xaqan tamghisi» (匈奴归义亲汉汉君印), «jin sulalisi Hun qutbaliq qan tamghisi» (晋匈奴率善邑长), «jin sulalisi dost Hun serdari tamghisi» (晋率善胡秋长印), «jin sulalisi sherqiy qirghaq Hunliri himatchi san’ghunining tamghisi» (晋河东匈奴护军印) qatarliqlar. Bu tamgha–möhürler qoghishar tengriqut xen sulalisige bey’et qilghandin kéyinki boyumlar bolup, xen sulalisi ordisi in’am qilghan tamghilardur.
Qurulush matériyalliri we kündilik buyumlardinmu nurghun xenzuche xetler bayqaldi. Apa qaghan ordisi xarabisidiki tüwrükke «tengriqut tümen ming yil yashighay, daim shad–xoramliqta ötkey» (天子千秋万岁，常乐未央) dégen xetler yézilghan. Yiworka xarabisidin astigha xenzuche xet uyulghan eswaplar, «岁», «仇», «党» dégen xenzuche xetler uyulghan biley tashlar tépilghan. (Dawiy duwa: «yiworka shehiri» sanpétirborg 1995- yili) noyin uradin tépilghan sujikito 6M nomurluq xarabidin qulaqliq sapal qacha tépilghan bolup, uninggha «jyenpingning 5-yili 9- ayda…» (建平五年九月工王潭经画工获壹大武省), Qachining astigha yene «shanglin» (上林 xen sulalisi dewridiki bir sarayning nami-t) dégen xetler uyulghan (1- resim). Uningdin bashqa «shimkof qebristanliqi» din «jyenpingning 5-yili sichüen emiri…» (建平五年蜀郡西工造乘舆髹印画木黄瓦小容一升十六仓素工尊肆工袖上工寿铜瓦黄涂工宗工工丰清工白造 工夫造护工卒吏巡守长克丞骏琢丰守令史严主) Qatarliq 69 xenzuche yézilghan, bulut we qush nusxiliq qulaqliq sapal qacha tépilghan. (Qachining bir burjiki kemtük bolghachqa peqet 67xet qélip qalghan). (Lu jinké: «Hun medeniyiti we noyin uradiki tekshürüsh» moskiwa- lénin’girad 1962- yili; Darji surung: «shimaliy Hunlar», olanbator 1961- yili) jyenping xen shüendining yilnamisi. «Xenname. Hunlarheqqide qisse» de ojuljut tengriqut (乌珠留若 单于)ning xen eydini ziyaret qilishining egri–toqay jeryani we xen eydining tengriqutqa nurghun in’am bergenliki xatirilen’gen. «Jyenpingning 4- yili ojuljut tengriqut xan’gha mektub yollap, kéler yili ziyaretke baridighanliqini bildürdi. Bu chaghda xen eydi aghriq idi. Beziler: ‹Hunlar yuqiridin kelse apet élip kélidu. Xuanglung, jingning yilliri tengriqut ziyaretke kelgechke, shu yilliri xanlirimiz qazagha uchrighan idi› déyishti. Shunga ikkilen’gen xen eydi wezirlerdin pikir soridi. Ularmu dölet ghezinisi qurughdilip kétidiken, ruxset qilmasliq kérek dep qarashti. Ujuljut tengriqutning elchisi xoshliship ketmekchi boldi. U kétish aldida ishik’aghisi yang shyung xan’gha mektup yollap, keminiliri ‹alte kitab›tin bilishimche, el bashqurushta weqe yüz bérishtin burun aldini élish hemmidin ela, herbiylerning urushmay ghelbige érishishi hemmidin üstün turidu. Bu ikki nuqtini emelge ashurush üchün nahayiti yuqiri sewiye bolushi kérek. Shunga mahiyetlik chong ishlar toghrisida salmaqliq bilen oylanmay bolmaydu. Hazir tengriqut mektub yollap ziyaret qilishni telep qiliwidi, biz tereptin özre körsitip ret qilindi. Péqirning qarishiche mushundaq bolghanda, Hunlar bilen xen sulalisi arisidiki munasiwette buningdin kéyin choqum ziddiyet tughulidu. Ular esli shimaliy turalar bolup, besh büyük padishah ularni boysunduralmighan, üch xanmu ulargha hökümranliq qilmighanidi. Ular bilen sürkilish tughdurushqa bolmaydighanliqining sewebi nahayiti éniq dédi.» Bu qétim tengriqut teshebbuskarliq bilen ziyaretke kélishni telep qilghan, padishah eydi aghriq bolghachqa, xen sulalisi buni Hunlar bilen munasiwetlik dep qarighan, yene bir tereptin tengriqutqa in’am bérip dölet ghezinisining qurughdilip qélishidin ensirigen, shunga ret qilghan. Axiri yang shyung Hunlar bilen bolghan munasiwetning keskinliship kétiwatqanliqini qayta–qayta eskertip, ‹dölet chiqim tartsimu buninggha amal yoq› dep, padishah eydini qayil qilip, tengriqutqa ijazet qilghan. Aqibette tengriqut yolgha chiqmastinla aghrip qalghachqa, yene elchi ewetip, kéler yili ziyaret qilishni telep qildi.› Burunqi adet boyiche, uninggha meshhur xanlar we emeldarlardin 200 nechche kishi hemrah bolup kéletti. Emma bu qétim 500 kishi bilen kélishni telep qilipmu ijazet alghan. Yüenshowning 2-yili ojuljut tengriqut ziyaretke kéliwidi, bu yil qutluq yil bolmighanliqtin, tengriqut shanglin charbéghidiki putaw qesrige orunlashturuldi hemde bu tengriqutqa bolghan pewqul’adde hörmet ikenliki uqturuldi, tengriqutmu buni chüshendi. Uninggha yene 370 qur kiyim–kichek, 30 ming top kimxap we tawar–durdun, 30 ming jing sernex teqdim qilindi. Bashqa nersiler xépingning 4-yilidikige oxshash boldi. Ziyaret tügigendin kéyin, emirnöker xen kuang tengriqutni uzutup qoyushqa ewetildi. («Xenname. Hunlar heqqide qisse» 94-jild, jungxua kitab idarisi, 1962- yil) noyin uradiki arxiologiyilik qézishta bayqalghan matériyallar bu xatirilerni spatlaydu. Jyenpingning 4-yili tengriqut «kéler yili» salamgha kélishke ijazet sorighan. Kéler yili elwette jyenpingning 5-yili bolidu. Xen sulalisi ijazet bergendin kéyin baldurla sowghat buyumlarni teyyarlashqa tutush qilghanliqini perez qilish mumkin. Eyni chaghda yilnamini yüenshowgha özgertish niyiti bolmighachqa, sowghat buyumlargha jyenpingning 5-yili dep yézilghan. Jyenpingning 5-yili 1-ayning 15-küni quyash tutulghanda yilnamini yüenshowgha özgertip, her qaysi tewe ellerning salamgha kélishini kéchiktürgen. Shunga yüenshowning 2-yili ojuljut tengriqut salamgha kelgende in’am qilin’ghan buyumlar ichide «jyenpingning 5-yili» dep xet yézilghanlirimu bolghan. Bundaq alahide ehwal wéy, jin sulaliliri dewride yaponiye salamgha kelgende in’am qilin’ghan boyumlardimu uchraydu. M6 Nomurluq qebridin tépilghan yadikarliqlar we tarixiy xatiriler bu qebrining yil dewri we qebre igisige höküm qilishimizni toluq asas bilen teminleydu. Bu qebrining igisi Hunlarning ojuljut tengriquti bolup, u miladidin ilgiriki 8-yili textke chiqip, miladining 13-yili alemdin ötken. Qebridin chiqqan boyumlarni gherbiy xen sulalisining axirqi yilliri yeni miladining aldi–keynide xen sulalisi in’am qilghan. Noyin uradiki Hun qebristanliqidin xenzuche kiyim–kichek, qural saymanlar tépilghan bolup, uning ichide nurghun yipek toqulma boyumlarmu bar. Mesilen, bir yéshil durdun’gha duldul minip bulutlar ara perwaz qiliwatqan altunreng perishtining süriti keshtilen’gen, süretning üstige «perizat» (仙境), «padishah» (皇) dégendek xenzuche tilek sözliri chüshürülgen. Yene bir parche aqar su, perishtiler keshtilen’gen buyumda «shin sulalisi ejdadlirining rohliri tümen ming yillar yashighay» (广成新神灵寿万岁) dégen xetler uchraydu. Wang mang hoquqni igiligendin kéyin, xen sulalisining axirqi dewrliridiki merkizi hökümet dölet qurghan yilni «showchéngtang» (寿成堂) dep özgertti. Bu hemdepne boyumlar wang mang qurghan shin sulalisi tengriqutqa in’am qilghan boyumlardur. Noyin uradiki aqsöngekler qebriliridin tépilghan köp miqdardiki qimmetlik yipek mallar «xenname. Hunlar heqqide qisse» diki wang mang hoquq igiligendin kéyin, adem ewetip ‹nurghun altun, kimxap–tawarlarni tengriqutqa teqdim qildi› dégen yazmigha mas kélidu. Emma bu bir qatar xenzuche matériyallar bir bolsa xen ordisi teripidin in’am qilin’ghan, bir bolsa xen sulalisi esirliri yaki hünerwenliri ishlepchiqarghan. Bu Hunlar bilen xen sulalisi diplomatiye munasiwetlirige alaqidar bolup, chong éytqandimu peqetla Hunlar arisida xenzu yéziqining ishlitilgenlikini, Hunlarning xenzu yéziqini bilidighanliqinila chüshendüridu, emma Hunlarning öz yéziqi bar–yoqliqini chüshendürüp bérelmeydu.
Shuning bilen birge yene, «xenname. Gherbiy yurt tezkirisi» de «asiyu (乌孙)ning gherbidin arsak (安息)qiche bolghan ellerning hemmisi Hunperes idi. Hunlar ilgiri toxriylarni tarmar qilghanliqi üchün, tuxaristan qatarliq eller dekke–dükkide yashaytti. Shunga Hun elchiliri tengriqutning xétini kötürüp barsila, texirsiz ozuq–tülük yetküzüp bérip ularni qiyinchiliqta qaldurmaytti.» Déyilgen. Bu yerdiki «xet» (信)ni ikki xil chüshinishke bolidu. Biri melum xewerge wekillik qilidighan maddiy boyum. «Tarixiy xatiriler» de Hunlar birer ishni xatirilimekchi yaki birer xewerni yetküzmekchi bolsa yaghachqa uyup qoyidu dep xatirilen’gen. Bu yerdiki xet belkim yaghachqa uyulghan boyum bolushi momkin. Yene bir éhtimalliq shuki, u heqiqiy menidiki yéziq bolushi momkin. Tengriqutning gherbiy yurttiki döletlerge yazghan xéti hergiz xenzu yéziqida yézilmighan. Bir bolsa özlirining «Hun yéziqi» da, bir bolsa gherbiy yurtluqlarning yéziqida yézilghan.
Tarixiy matériyallarda yézilishiche, jungxang yö tengriqutning etrapidikilerge Hunlarning ahalisi, mal–waranlirini puxta tizimlash, hésablap baj élishni ögetken. («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110- jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yil) Hunlarning yéziqi bolghandila «tizimlap» yazalaydu. «Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» de Hunlar her yili küzde atlar semrigende deylin ibadet ormanliqigha yighilatti, adem, at–ulaqning hésabi élinatti dep xatirilen’gen. («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110- jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yil) wesiqilerge köre, Hunlarning burunla öz yéziqi bolupla qalmay yene xerite we edebiyatiningmu bolghanliqini bileleymiz. «Kéyinki xenname. Jenubiy Hunlar tezkirisi» de «bi yoshurun halda xen sulalisi kishisi goxéngni Hunlarning xeritisini élip (shixé wilayitining waliy mehkimisige) bérip özining béqinish telipini yetküzüshke ewetti» («kéyinki xenname. Jenubiy Hunlar tezkirisi» 89- jild jungxua kitab idarisi, 1962- yil) «xenname. Yüendi heqqide qisse» de «jyenjawning 4-yili birinchi ayda, xen yüendi chichi tengriqutning öltürülgenliki munasiwiti bilen tengri we yer ilahigha ibadet qilip, ata– bowilirigha atap nezir–chiraq qildi. Pütün el boyiche jinayetchiler kechürüm qilindi. Wezir–wuzralar xen yüendige sharap tutup uni mubareklidi. Xen yüendi chichi tengriqutqa qilin’ghan jaza yürüshi toghrisidiki resimlik kitablarni xanike we xanishlarning körüshige berdi» dep xatirilen’gen. («Xenname. Yüendi tezkirisi» 9- jild, jungxua kitab idarisi, 1962- yil) xenzuche wesiqilerde yene Hunlardin qalghan «tilen téghi naxshisi» namliq bir shéirmu xatirilen’gen bolup, tékisti mundaq:
Ayrilip qalghanda chilan taghidin,
Awumas bopqaldi charwa – malimiz.
Ayrilip qalghanda alchi taghidin,
Munglinip sarghaydi qiz – ayalimiz.
Bu qisqighine shéirda xen wudi dewride chong san’ghun wéy ching, xu chübinglerning Hunlargha hujum qilip, ularni quruldin qoghlap chiqarghandin kéyin, Hunlarning öz yurtlirigha bolghan séghinish héssiyati, chongqur qayghurush we bichare hali teswirlen’gen bolup, yüksek bediiylikke ige. Xuddi «tarixiy xatiriler» de éytilghinidek «Hunlar tilen téghidin ayriliip qalsa qandaqmu yighlimay turalisun».
Uningdin bashqa, gherp tarixiy matériyalliri bu qarishimizni téximu küchlük ispatlaydu. Wéllis özining «dunya tarixi tizisliri» (wélls (H.G. wells) «Dunya tarixiy tizisliri» 1- qisim, lyang sichéng qatarliqlar terjime qilghan) namliq kitabida sherqiy rim tarixchisi priskus (Priscus)ning «Hun tengriquti attila ordisigha elchilikke bérish xatirisi» din neqil élip attilaning rim elchilirini kütiwalghan ziyapette latin tili, got tili we Hun tillirida naxsha we komidiyiler orunlan’ghanliqini teswirligen: «attilaning paytexti bir herbiy qel’e bolup, sheher emes iken. Rim uslubida sélin’ghan birla tash imaret bar iken. Kishiler kepilerde, chidirlarda turidiken, attila, muhim erbablar we ularning ayalliri bir yaghachtin yasalghan sarayda turidiken. Bu chong qel’ede urushtin alghan ghenimetler nahayiti nurghun iken. Attila köchmen charwichi milletlerning addiy– sadda xaraktérini saqlap qalghan bolup, yaghach qacha, yaghach texse ishlitidiken, jan köydürüp ishleydiken. Orda aldiki kengri seynada at minip, oqya étishidiken. Ariyanlar we mungghullarning iptidaiy ziyapet adetliri boyiche sharapni bek köp ichidiken. Shairlar attilaning aldida attilaning yuqiri mahariti we ghelibilirige medhiye oqughanda zal ichi alahide jimjitliqqa chömüp, méhmanlar diqqet bilen anglaydiken. U herbiy exlaqni kücheytish toghriliq nutuq sözlidi. Arqidinla komidiyiler orunlinip, jiddiy keypiyat xushalliqqa özgerdi. Morlar we saklar ghelite kiyimlerni kiyip, latin tili, got tili we Hun tilida orunlap, olturghanlarning hemmisini shatlandurdi. Pütün sarayni qulaqni yériwetküdek külke awazi qaplidi. Peqet attilala eslidiki temkin halitini saqlap külmey olturdi.» 19-Esirning axirlirida ötken xung yün «yüen sulalisi tarixi izahlirigha toluqlima» namliq kitabida «Hun xani attila bilen gherb döletlirining elchiliri bérish–kélish qilghanda mol ziyapetler teyyarlinatti, shéir–nezmiler oqulatti, Hun yéziqi ishlitetti. Rimliqlar ichide Hun yéziqini bilidighanlar, Hunlar ichide latin yéziqini bilidighanlar bar idi, epsus bu yéziq bizgiche yétip kélelmigen» (xung yün «yüen sulalisi tarixi izahlirigha toluqlima» 23-jild) dep yazghan. Attila ordisida oqulghan shéirlar, oynalghan komidiyiler xenzu tilida orunlan’ghan emes. Gherptiki döletler bilen yézishqan mektuplar Hun yéziqida yézilghan, yaki xenzular bilen alaqe qilghanda xenzu yéziqini ishletkendek, latin tilliq döletler we gotlar bilen alaqe qilghanda latin tili we got tilini ishletken.
Hun döliti köpligen charwichi milletlerdin teshkil tapqan köp milletlik dölet, batur tengriqut dewride «sherqqe yürüsh qilip tungguslargha hujum qildi. Tungguslar deslepte baturni sel chaghlap teyyarliq körmigen idi. Batur qushun bilen kélip tungguslarning xanini öltürdi we ademlirini esir, mallirini olja élip qaytti. Gherpke yürüsh qilip toxrilargha hujum qildi we ularni qoghliwetti. Jenupta xénen rayonidiki lowxen, beyyang (aq qoyluqlar) xanlirini özige qaritiwélip, chin sulalisi dewride ming tyen tartiwalghan Hun yerlirining hemmisini qayturiwaldi we xen sulalisi bilen xénen rayonidiki kona qurullarni chigra qilip taki juna, fushi dégen yerlergiche yétip keldi. Uningdin kéyin eslidiki yen, dey begliklirining yerlirige tajawuz qildi… Kéyin shimalda xunyü, dingling, xakas, shinli ellirini boysundurdi… Yawchilar tarmar qilindi, qirip tashlandi, qalghanliri esir élindi. Roran, uysun, oghuz we ularning etrapidiki 26 el ténjitildi. Hemmisi Hunlargha tewe boldi. Barliq oqya tutqan xelq bir aile bolup uyushti.» («Tarixiy xatiriler. Hunlar tezkirisi» 110-jild, jungxua kitab idarisi, 1982- yil) Hunlar etrapidiki ellerge kéngeymichilik qilghanda oxshimighan érq, oxshimighan tildiki xelqler Hunlarning tömür tapini astida qalghan we muqerrer halda Hun til–yéziqigha tesir körsetken. Bu ularning tilini nahayiti murekkepleshtüriwetken, shunga alimlar Hun tilida mungghul, tunggus we türkiy tillarning terkibini bayqighan. Hun tilining tewelik mesilisi toghrisidiki munazire hazirghiche toxtap qalghini yoq.
Qiya tash resimliri tetqiqatchisi gey shenlin ependi choghay téghi qiya tash resimlirini tekshürüsh dawamida, brunza dewridin tömür qorallar dewrining deslepki basquchlirighiche bolghan resim we belgilerni bayqighan. Bu resim we belgiler nahayiti ghelite bolup, beziliri tekrarlinip kelgen, hem daim birqanchisi bille uchrighan, mene ipadileydighandek iken. Mesilen, «chughay téghi qiya tash resimliri» namliq kitabta körsitilgen 1020-, 1244-, 1245- resimler misal bolalaydu. (Gey shenlin: «chughay téghi qiya tash resimliri» medeniy yadikarliqlar neshriyati 1986- yil) ulardin 1020- resim (2- resimge qarang)de bir adem yüzining yénigha 3 belge uyulghan, aptor uni «yéziq xaraktérige ige belgiler yaki heqiqeten bir yéziq» dep qarighan. (Gey shenlin, gey jixaw: «ichki mungghul qiya tash resimlirining medeniyet yéshimi» béyjing kitap neshriyati 2002- yil) sol tereptiki yüz niqablan’ghan ilah, ong tereptikiliri rohqa qilin’ghan tilawet sözliri bolsa kérek. Hunlar shaman dinigha itiqat qilatti, pirixonluq ewj alghan idi. Ularning melum munasiwiti bolushi mumkin. 1244- Resim (3-resimge qarang) téximu éniq yéziq alahidilikige ige. Resimning üsti we asti teripide birdin adem sizilghan, otturisida bashqa belgiler uyulghan bolup, mukemmel bir menini bildüridighandek qilidu. Eng muhimi «chughay téghi qiya tash resimliri» diki 1245-resim (3-resimge qarang) bolup, bir ademning yénigha tikisige «» qatarliq töt belge uyulghan, bu belgiler bir-birige baghlinishliq hem bir mena ipadileydu, ularni öz’ara baghlighan asasta omumiy menisini tetqiq qilish kérek. Beziler uni yéziq emes, uruqdashliq qebililirining belgiliri dep qaraydu, emma uruqdashliq qebililirining belgiliri bolghan qebile belgisi, resim, at tamghisi, shertlik belgiler daim yekke shekilde uchraydu, mukemmel bir menini ipadilep bérelmeydu. Bu belgiler bolsa öz’ara zich baghlinishliq, tertiplik tizilghan bolup, melum menini bildüridu, hem pütün «tékist» eks ettürgen omumiy mene bilen munasiwetlik bolushi kérek. Mongghul yayliqidiki abshighich tash abidisi (4-resimge qarang)ning bayqilishi téximu diqqitimizni tartidu. Bu abide bu belgilerning adettiki qiya tash resimliri bolmastin, roshen halda yéziq alahidilikige ige ikenlikini ispatlap béridu. Uningdiki nurghun belgiler ichki mongghul qiya tash resimliridiki belgiler bilen oxshishidu, «» qatarliq belgiler bu ikki orundiki belgilerning birdeklikini körsitip béridu. Emma miladi 5-esirdiki türk yéziqi herpliri bilen sélishturghanda, bu belgiler tertipsiz, qopal, addi, qéliplashmighan, resimlik xaraktéri küchlük, iptidaiy we qalaq bolup, yéziqning eng deslepki alametlirigila ige, xalas. Bu belgiler bilen kéyinki dewrlerdiki yéziqlarning shekil jehettiki téximu köp baghlinishliqliqini körsitip bergili bolmisimu, emeliyette, noyin ura we tashqi bulghar rayonidiki bashqa Hun qebriliridin tépilghan boyumlardimu bu belgilerge nahayiti oxshaydighan, oxshash usluptiki yéziq belgiliridin 20 nechchisi bayqaldi. (5-Resimge qarang) bu herplerning köpinchisi ottura esirning deslepki mezgilliridiki türklerning orxun–yénsey yéziqigha oxshash yaki oxshishidu, bu xil belge (herp)lerni yawruasiya yaylaqliridimu uchritish mumkin. Bezi mutexesisler bu matériyallargha asaslinip, Hunlarning qedimki yawruasiya runik yéziqigha oxshap kétidighan bir xil yéziqi bolghan, bu yéziq kéyin qedimki türk yéziqining shekillinishige asas bolghan dep qaraydu. (Yalush harmata bashchiliqida tüzülgen, shü wénken, bing chüenminglar terjime qilghan «ottura asiya medeniyet tarixi» 2- tom, junggo chet’el terjime eserliri neshriyatchiliq shirkiti 2001- yili) (6-resimge qarang) bu «yéziq» ning dewri, chughay téghi we mungghul yayliqigha tarqalghanliqigha qarighandimu, eyni chaghlarda bu yerlerde paaliyet élip barghanlar Hunlar, bu yerler Hunlarning asasliq paaliyet merkezliri bolghachqa, bu yéziqning Hunlarning eng qedimki yéziqi ikenlikini tesewwur qilishqa bolidu. (Gey shenlin, gey jixaw: «ichki mungghul qiya tash resimlirining medeniyet yéshimi» béyjing kitap neshriyati 2002- yili)
Biz bu maqalini yéziwatqinimizda, éntirnit toridin mungghuliye xelq jumhuriyiti penler akadimiyisi élan qilghan eng yéngi uchurgha érishtuq. Shinxua agéntliqi olanbatur 11-april téligrammisi: yéqinqi yillardin buyan mungghuliye arxiologliri mungghuliyidin nurghun Hun qebrilirini bayqighan hem 2000 din artuq medeniyet yadikarliqlirini qéziwalghan. «Esir xewerliri géziti» ning xewirige qarighanda, mungghuliye penler akadimiyisining arxiologi torbat: «Hun qebriliridin tépilghan buyumlar ichide junggoning sherqiy xen sulalisi dewrige mensup mis eynek, oqya oqi, qiyin derixi postigha sizilghan resim, mis qazan, tash siyahdan we altun–kümüsh zinnet buyumliri bar. Mungghuliye burxan ölkisining xotigiwéndor nahiyisidin tépilghan qimmetlik yadikarliqlarni tekshürüshtin melumki, Hunlarning eyni dewrdila orxun yéziqigha oxshap kétidighan öz yéziqi bolghan» dégen. Eger bu xewer ishenchilik bolsa, bu Hun tetqiqatidiki bir tarixiy bösüsh bolup qalidu. Biz kelgüsidiki Hun yéziqi, tarixi we medeniyiti tetqiqatining yipyéngi tereqqiyatini ümidwarliq bilen kütimiz.
Arxologiye we asar-etiqe jhornilining 2004-yilliq 2-sanidin terjime qilindi.
{ Jhornal chiqqandila terjime qilghan idim, bir nechche Uyghurche ilmiy jhornalgha iwetsem basmidi, élan qilimen depmu bir nechche yilni israp qiliwétiptimen. Hazir oylisam, qérindashlarni tézrek xewerdar qilmighinimgha pushayminim bar. Kéchikip sun’ghan bolsammu éghir almighaysizler. }
[ Menbe: Orkhun.com; Torgha yollighuchi: TuranTekin ]
LikeLike
Chin We Machin’ning Jughrapiyilik Uqum Dairisi
*
Abdushükür Muhemmed’imin
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Chin we Machin ibarisi Uyghur-Türk, ereb we paris alim-ediblirining tarix, jughrapiye, tilshunasliq desturlirida, sayahetnamiliride we shéir dastanlirida ming yillardin béri izchil yosunda istimal qilinip kéliwatqan, hemmige tonush nam bolsimu, lékin mushu esirge kelgende ibarining tarixtiki jughrapiyilik uqum dairisini chüshinish we izahlashta yol qoyghili bolmaydighan xataliq körülüwatidu.
Melumki, Chin we Machin ibarisi ulugh alim mehmud qeshqirining „Türkiy tillar diwani“ namliq kitabida, muteppekkur alim Yüsüp xas Hajipning „qutadghubilik“ dastanida, meshhur shair elishir newaiyning dastanlirida, Lutfi we Zélili qatarliq shair_ediplerning ghezelliride; nizami, firdewsi, xisraw déhliwi, haju gilman qatarliq paris klassiklirining dastanlirida; ottura esir ereb seyyahliri we tarixchilirining kitablirida; ariyan we buddizm desturlirida omumyüzlük qollinilghan.
Bizni Chin we Machindin ibaret bu qoshkézek ibarining jughrapiyilik uqum dairisi heqqide jiddiy muhakime élip bérishqa ündewatqan sewep yéqinqi we bügünki zamandiki bir qisim tetqiqatchilarning yaki chüshenchisining yétersizlikidin yaki ilimge yat gherizining netijisidin kélip chiqiwatqan hem küchep omumlashturushqa tirishiwatqan xata qarashliridur. Éniqini éytqanda Chin we Machin ibarisi toghrisida tetqiqatchilar arisida mundaq ikki xil qarash saqlanmaqta.
Birinchi xil qarash: Chin we Machin chet’elliklerning “China” dégen sözi bolup, toghridin toghra pütün terjimisi “Junggo” dégendin ibaret bu atalghu eslide miladiyedin ilgirki Chinshixuangning ottura tüzlengliktiki urushqaq begliklerni birlikke keltürishidin kéyin qurulghan Chin sulalisining namini özige menbe qilidu, dégen köz qarash. bu qarashta “China” atalghusining hazirqi terjimisi “Junggo” dégen chüshenche bilen Chin sulalisi we Chin, Machin atalmilirini arilashturiwétish ehwali körülgen.
Ikkinchi xil qarash: “China” ibarisi Chinshixuang bilen emes, belki Ching(manju)sulalisining meydangha kélishi hem ispaniye, portugaliye we büyük britaniyining Ching sulalisining tesir dairisidiki rayon hindi-Chini we Junggo bilen bolghan soda munasiwetliri we kélishimler bilen baghlanghan halda xelqara istémalgha kirip keldi dégen qarash. B. LEUFER özining “China atalghusi heqqidiki tekshürüsh” namliq maqalisida tunji qétim bu atalghuni Chinshixuang bilen birleshtürüp izahlashqa étiraz bildürgen fransiyilik sherqshunas PILLIOT “China idarisining kélip chiqishi” dégen maqalisidimu Chin, tawghach, xitay ibarilirining menbeliri heqqide toxtalghan.
Méningche hazirqi in’gliz teleppuzidiki “China” ibarisi yéqinqi zaman tarixidiki Junggoni ipadileydighan ibare bolup, u Manjular qurghan Ching sulalisining namu astida meydangha kelgen. uningdin ilgiri Junggo tarixida ötken her qaysi döwletler yaki sulaliler özlirige xas we bir dewr ichide qollinilghan nami bolup, pütün Junggo hergizmu izchil yosunda bir sulale namida atalghan emes!
Biz chin (真), jin (晋), chin (秦), jin (金) we ching (清) atalmisini, China ibarisini, Chin we Machin uqumlirini tarixiy yosunda perqlendürüp tetqiq qilishimiz kérek.
Biz aldi bilen “Chin” we “Machin” atalghusi heqqidiki bir qisim tarixiy höjjetler bilen tonushup chiqayli. Eng qedimki zamanlardin bashlap hindi deryasining bashlinish qismidiki Besh éqin (Penjiap) ichide “Chinap” dégen derya bolup, bu Chindin éqip chiqqan derya dégen menini bildüridu. Yaponiyilik tarixchi yüyji lyiwti “gherbi yurtta budda dini” namliq kitabining 313- bétide (Xenzuche neshri) “pamir téghining gherbide Chinap (CHENAB) we chilam (JHELAM) dégen ikki derya bolghan” dep yazghan. Bu ikki derya lawy, bias, satler deryaliri bilen qoshulup Besh Derya – Penjiap wadisini hasil qilghan. bu deryalar hindi deryasini teshkil qilidu. S. LERI ning körsitishiche, Hindilar “Chin” dégen atalghuni pamir(qarliqtagh) etrapidiki qebililerge qaritip ishletken. Ping Chingjün ependi “gherbiy yurt we jenubiy déngiz tarix–jughrapiyisige dair tetqiqat maqaliliri toplimi” namliq kitabining 99- bétide “sherqiy shiyalar bilen Hindilar arisidiki zémin Sanskrit tilida “Chin” dep atilidu” dep yazghan.
Hindistanning “manu qanuni”, “maxapxarata”, “qedimki hadisiler” qatarliq qanunshunasliq we edebiyat desturlirida “Chin” ibarisi tilgha élinghan. “Qedimki hadisiler” namliq riwayet kitabida “manuning toqquz oghli we bir qizi bolup, bu qiz ay iruning oghli budu bilen nikahliq bolidu. Ulardin bolghusi tughilidu. Manuning dégen oghli manuning yardimide yérining bir qismini igellep qeesini salidu. Bu ay xanliqning bashlinishi bolidu”(A. Ospofning “10- esrgiche hindistan tarixining ochérki” Xenzuche neshri) déyigen.
En’gliyilik steyin özining “SÉRINDIYA” namliq kitabida [bu kitab Xenzuchigha “西域 (gherbiy yurt)”dep terjime qilinghan], Ping Chingjün ependi “lolen we pishamshan mesilisi”namliq maqalisida Lopchin (NOP-CHIN) ibarisini tilgha alghan. Ularning periziche, lop-kona lolan shehirining lopnur köli sahilidikini, Chin sözi bolsa, sheher qele menisini bildüridu. Bu söz qedimki minosnsik wadisidiki turan, Turanchin we qara sheherning Arachin dégen nami bilen birleshtürülse, kishini téximu izdinishke righbetlendüridu.
Steyin „qedimki xoten“ (1907- yili) namliq kitabida xotenni Machin dep tilgha alidu. (Hazirmu Xotende “Chini Machini Machin” sherihi dep atlidighan xarabe bar) mahama-magha atalghuliri qedimki ariyan hetta Yawchilar tilida chong dégen menini bildüretti. Tang sulalisi dewridiki meshhur rahip tang shuenzang „ulugh tang dewride gherbke qilghan sayahet “ namliq kitabida „xoten padishahlirining péshwasi sherqiy Türk shahzadisi (东土帝子) bolup, u hindistanliq padishah asuka bilen zamandash idi” dep yazghan. Xunin “ottura asiyadiki qedimki yadikarliqlar” namliq esirining 12- bétide bu sherqiy Türk shahzadisini “sherqiy Türk hésaplan’ghan Uyghurlar idi” dep izahlighan.
Ariyanlarning diniy desturi bolmish meshhur kitab “Awésta” da “Chin” ibarisi ipadilen’genliki melum. Ebulqasim firdewsning “shahname” dastanida qeyt qilinishiche, Miladiydin ilgirki 11- esrlerge ait mosa peyghemberning yehudiy dini desturi “tewrat” ta Chin – “gok”, Machin – “magok” ibaris bilen ipadilengendin tashqiri, Chin – Yapesning newrisi déyilgen. Tarixchi mir xand “rewzetussafa” namliq esiride, molla mosa sayrami “tarixi hemidi” namliq esiride Türk Yapesning oghli, nohning newrisi, Chin we Machin bolsa Türkning oghulliri dep bayan qilghan. Mehmud qeshqirimu “Türkler eslide yigirme qebilidur. ularning hemmisi tengri eziz körgen noh peyghemberning oghli yaps we Yapesning oghli Türkke bérip taqilidu”(“Türkiy tillar diwani” 1- tom, 37- bet) dep körsetken.
Ping Chingjün ependi “gherbiy yurt we jenubiy déngiz tarix–jughrapiyisige dair tetqiqat maqaliliri toplimi” namliq kitabida qeshqer heqqide :qeshqer xen sulalisi dewride gherbiy yurttiki bir döwlet idi. Chin atalghusining mephumi mushu döwletni körsetse kérek, uning chégrisi koshan bilen tutashqan bolishi mümkin, mundaq döwlet peqet qeshqer bolishi eqilgha muwapiq, dep yazghan. Lüy jin ependi “buddizm mezheplirining menberili” namliq meshhur esiride “koshan xaqanliridin bolghan kansiki Chintenlik (真檀) idi” dégen yekünni chiqarghan.
Rim impériyisi zamanidiki eserlerdin miladiydin ilgirki rim shairi goras(HORASE)ning dastanida, miladiye 2- esrde yashighan rim shairi plino (PLINY) ning tebiet tarixi” namliq esiri bilen pétlomi (PTOLOMES)NING “jughrapiye” namliq kitabida Chin éli we yipek memlikiti tilgha élinghan. Ping Chingjün: pilomining yipek memlikiti heqqide éytqanliri qedimki turan (merkizi asiya )diki sulé)qeshqer)bilen alaqisiz dep qarighili bolmaydu, dégen. (Yuqurqi kitap, 99- bet) pitlomining esirige menbe bolghan Marunus’ning sayahet namisida Chin (ceni) we yipek memlikiti (seres) dégen ibariler tolimu roshen tilgha élin’ghan.
Miladiye 3- esrde yashighan ebudelif isimlik sayahetchi özining sayahetnamiside “buxaradin Chin’giche” kelgenlikini yazghan. Samaniylar sulalisi shahi sultan nasir binni ehmed waqtidiki abdulla hissarbinni el mehelhil özining “sayahetname” side Chin’ge barghanliqini yazghan. Melumki, abdulla hissar binni mehelhilni samanilar shahi sultan nasiri binni ehmed qeshqerdiki qaraxaniylar huzurigha 943- yili nikah elchiliri qatarida ewetken idi.
Mehmud qeshqiri “Türkiy tillar diwani” namliq kitabida Chin we Machin’gha munasiwetlik bayanlarni qiriqqa yéqin orunda tilgha alidu we izahlaydu. 1- tom, 38- bette “meyli musulman bolsun yaki bolmisun, rum ölkisining yénidin künchiqishqa qarap ketken tertip boyiche, sherqtiki Türk qebililirining turar jaylirini körsitip öttüm” dep yézip altay taghlirining shimalidiki Yinsey (Anasay) derya wadisidiki Qirghizlarni “qirghizlar Chin’gha yéqin jaylashqan” dep körsetken. Andin Türk qebililiri bolghan xitay, tawghach toghruluq “Xitay-Chin démektur”, “tawghach-Machin démektur” dep körsitidu. Mehmud qeshqiri 1- tom, 592- bette “tawghach” ibarisige mundaq üch türlük izahat Bergen.
(1) tawghach-Machin élining nami, (2) tawghach –Türklerning bir böliki, (3) tawghach-böyük we qedimiy nerse dégen menide.
Orxun abidiliri bilen kök Türk xanliqi zamanida toqbatlar – Tawghach, Tanglar – Tangjazi, Qidanlar – Xitay déyilgen, bu milletler shu dewrde hakimiyet yürgiziwatqan milletler idi.
Mehmud qeshqiri “Chin” ni üchke körsetken. yeni yoqiri Chin – Tawghach, ottura Chin – Xitay, töwen Chin – qeshqer, (1- tom, 592- bet).
Mehmud Qeshqiri ottura tüzlengliktiki Xenzularni öz ichige alghan milletlerni “arida chong sépil we Chin yénidiki tagh-déngizlar bolghini üchün yejüj we mejüjlerning tillirimu bizge melum emes” (1- tom, 39- bet) dep éniq körsetken. Kitabigha kirgüzgen xeritidimu buni perqlendürgen. “tat tawghach” ibarisini “bu Uyghur we Chinliq dégen bolidu” (2- tom, 409- bet) dep körsetken. “chigil, yaghma, toxsi, arghu, Uyghur qatarliq yoqiri Chin’gha qeder jaylashqan qebililer” dégen bayanlarni 2- tomning 64-, 78- we 88- betliride tekrar-tekrar tilgha alghan. 1- tom, 151- bétide “Uyghur bir elning ismi. uning besh shehiri bar. Bu sheherlerni zulqerneyn Türk xaqani bilen pütüm tüzgendin kéyin saldurghan iken” dep yazghan bolsa, 3- tom, 567- bette “Türkmen” ibarisige izah bergende “xaqan Chin terepke ötüp kétidu, zulqerneyn uning keynige chüshidu Uyghurlargha yéqin bir yerde xaqan zulqerneynge bir qisim charlighuchi qoshun éwetidu. toqunush netijiside zulqerneynmu shundaq qoshun éwetidu. Toqunush netijiside zulqerneyn ewetken qoshun meghlup bolidu. Bu toqunush dégen yerde bolghaniken. Bu tagh hazirqi künde dep atilidu. Zulqerneyn ene shu yerde xaqan bilen sülih tüzidu” dep yazghan. Démek mehmud qeshqiri bu ikki bayanida “Uyghur éli” bilen “Chin” ni yandashturup tilgha alghanliqini körüwalalaymiz. Biz yene uning Türk yéziqi toghrisida toxtalghanda “qedimdin béri qeshqerdin yoqiri Chin’ghiche bolghan hemme Türk yurtlirida barche xaqanlar bilen sultanlarning yarliq we xet alaqiliri ene shu yéziqta yézilip kelgen” (1- tom, 11- bet) dep yazghanliqini körüp, “ Chin “ ibarisining jughrapiyilik uqumi heqqide téximu éniq chüshenchige ige bolimiz. Chünki “hududul alem” namliq meshhur kitabta turpanni “Chinjikent” dep atighanliqi hemmige ayan. Mehmud qeshqiri “diwan” ning 1- tom, 517- bettiki “kerem” sözini izahlighanda “yoquri we töwen Chinliqlar tilida” dep qoshup qoyghanliqini körimiz. mehmud qeshqirining töwen Chin dégende qeshqerni közde tutidighanliqi kitabining üch yéride körsitip ötülgen.
Muteppekkur alim yüsüp xas hajipning “qutadghubilik” dastanigha kéyinki kishiler teripidin qoshup kirgüzülgen nesriy we kéyinche yene nezmiy muqeddimide Chin we Machin ibariliri mundaq chéliqidu:
Bu bek éziz bir kitabtur, u Chin hökimlirining hékmetliri bilen bézelgen, Machin alimlirining shéirliri bilen yasalghanki, bu kitabni oqughan we béyitlarni bashqilargha bildügen kishi bu kitabtinmu ezizraqtur. Chin-Machin alimliri we hékimlirining hemmisi bir qarargha keldiki, meshriq wilayitide, pütün Türkistan elliride, turkey söz bilen bughraxan tilida hichkim buningdin yaxshiraq kitabni hergiz yazghini yoq. bu kitab qaysi padishahliqqa yaki qaysi iqlimgha yetse, ghyet uzliqi we pewqullade güzellikidin, u ellerning hékimliri alimliri qobul qilip, uninggha her biri bir türlük at we leqem berdi. Chinliqlar (shahlarning edep-qaidiliri) dep atidi; Machin mülkining hékimliri (memliketning desturi) dése, meshriqliqlar (emirler zinniti) dédi; iranliqlar dep at qoydi; beziler (padishahlargha nesihet)dep atidi; turanliqlar dep at qoydi.”
Bu bayandiki “Chin we Machin alimliri we hékimlirining hemmisi bir qarargha keldiki meshriq wilayitide, pütkül Türkistan elliride, Türkiy söz bilen bughraxan tilida héchkim buningdin yaxshiraq kitabni hergiz yazghini yoq “dégen jümlidiki “Chin-Machin alimliri we hékimliri” dégen bölek bilen “meshriq wilayitide, pütkül Türkistan elliride, Türkiy söz bilen bughraxan tilida” dégen bölekni birleshtürüp qarighanda, “Chin we Machin” ibarisining “qidan” ibarisidin perqliq tilgha élin’ghanliqini, “Chin we Machin alimliri we hékimliri” héchqachan “qutadghubilik” ning Xenzuche nusxisini körüp bu heqte baha yürgüzüwatqan lyaw yaki sung sulalisi alim hékimliri emeslikini tebiiy hés qilimiz.
Steyn özining xoten –lop wadisidiki arxéologiyilik sayahitide miladiyning béshidiki kangiye yéziqida yézilghan bir höjjette “Chinstan” (CINASTAN CYNSTAN) dégen ibarini uchratqan. Bu ibare “Chinistani ilik big” (chashtani ilik beg) dastanining nami bilen sélishturghanda qiziqarliq téma kélip chiqidu. Elwette bu yekün emes.
Steyn “qedimki xoten”namliq kitabining Xenzuche neshri 173- bétide süy-tang sulalisi dewridiki xoten xanliri we Chang’ende yashighan xotenliklerning ismi aldigha qoyghan wéy chi (尉迟) irogilifining tubutluqlarda RIJAYA dep teleppuz qilinishigha asaslinip, esli xotenlikler “wéy Chin” (WEICHIN) dep ishletken bolishi mumkin, deydu. “maha” chong dégen menide bolup, eyni zamanda rim “da Ching” dep ishlitiletti hem bu Chin ibariliri oxshimighan parallel ibariler bolup, Xenzu yéziqida perqlendürgili bolatti. Buningdin bashqa wiy chi (hazir wijaya, waysara dep özimiz yasiwalghan ibare) taki xotenning axirqi budda padishahighiche qollinilghan. Qaraxanilar uni Machin nami bilen atighan. Wiy chi ibarisining Machin ibarisi ikenlikini körsitidu. Mesilen, wiy chishéng (尉迟胜) “ghalip ghalibi”meniside emes “ghalip Machini”meniside bolishi mumkin. Derweqe tang sulalisigha zaman jehette yéqin turidighan qaraxaniylarning aldi-keynide xotende “wiy chi” sözi emes, belki “Machin”dégen ibare qollinilghanliqi roshen. I. Birtishindirning ereb tarixchilirigha asaslinip yézishiche, islam dinini tarqitish yüzisidin élip bérilghan Qeshqer–Xoten arisidiki (1017- yili) urush Chin-Machin urushi dep atalghan. Steyn fransoz alimi grénard (M.GRENARD)ning tetqiqatigha asaslinip eyni chaghdiki xoten buddistlirining padishahini “Jagal- KhalKalu of Machin” – Machin shahi yaghlu qalqalu dep yazghan. bu xelq ichide “qalqalu Machin”dep atilatti. Bu del “wijaya”, “waysara” dep xata qolliniwatqan Machindur.
Ottura esir Türk edibiyatida “Chin”, “Machin” ibariliri köp istémal qilindi. Bu Lutfi, sekkaki, nawai, Zelili qatarliq Uyghur nesebige tewe klassik shairlar teripidinla emes hetta Ezerbeyjan shairi nizami genjiwi, fuzuli, hetta “yolwas térisini yépiniwalghan batur” dastanining aptori girozin shairi rustawili shutaning eserliride turan nami ornida ishlitilgen. Lutfi “gül we newruz” dastanida Chin we Machin arisidiki qérindashlar urushidin peryad chékip mundaq misralarni yazghan:
Ni yalghuz Chinu Machin tengsuqidin,
Ki barche dunyaning tengsuqliqidin.
Qara Taghliq we Aq Taghliq dep guruh bolushup, tügimes tepriqichiliq quyunlirini qozghighan xoja ishanlarning yerken seidiye xanliqini xaniweyran qiliship peyda qilghan jahaletlik yillirida yashighan meshhur shair muhemmed sidiq Zelili özining tengritaghning jenubiy we sherqide ötken sersan –sergerdanliq hayatini:
Chinda musapirdurmen Machin ichide ghérip,
Yar yüzin körmedim muncheki men sarghiyip.
dep ipadiligen. (Milletler Neshriyati, 300- betke qarang). 19- esrde ili wadisida yashighan talantliq shair molla bilal bin molla yüsüp tarixi dastani “ghazat dermülükil Chin” (Chin yéridiki muqeddes urush)de ili wadisini “mülkiy Chin” dep atighan. Bu “mülkiy ejem”, “mülkiy xoten” dégendek adet xaraktérlik atash, elwette.
Ulugh shair nawaiyning “Perhat-Shirin” dastanida yaritilghan Chin shahzadisi perhatning obrazi bizge hergizmu hazirqi ereb, paris, we Türk tillirida “Junggo” ni “Chin” deydighan pakit tüpeyli “Junggo shahzadisi” bolup tuyulmaydu. “Chin” we “Machin” din ibaret bu topinomiyilik nam tarixta Uyghur-Türk xelqliri yashighan gherbiy yurtni körsitidu. Jang xungnyen ependimu “shahname” ning Xenzuche terjime nusxisida “Chin” atalmisi Junggoning gherbiy shimalidiki tarixta Türkiy xelqler hökümranliq qilghan rayonni körsitidu. u Junggoning ichki ölkilirini körsetmeydu, dep eskertken.
Yoqirida bayan qilin’ghanlardin mundaq muhakimige kélish mumkin. Iskender zulqerneyn merkizi asiyagha bésip kirgende “Chin” qebililirining qarshiliqigha uchrighan. emma urush her ikki terepning teshebbuskarliqi tüpeyli sülhi bilen axirlashqan. Bu “Chin” qebililiri efrasiyapning “turan” qebililirining ewladliri idi.
“Chin” we “Machin” ibariliri qedimki “gherbiy yurt sheher-qel’e döwletliri” ge baghlinishliq atalghu bolup, qedimdin mewjüt idi. Bu atalghu bilen Chinshixuang birlikke keltürüp qurghan sulalining namini arilashturiwétishke asas yoq. chünki bu atalma Chin sulalisi zamanisidin tolimu qedimiy bolghan desturlarda tilgha élinghan. Roshenki, kéyinki künlerde aghdurulghan we eyni zaman siyasiy muhitida namini nishane qilghili bolmaydighan Chin sulalisining nami “Chin” we “Machin” ibarilirige asas bolishi mumkin emes. Uning üstige, Ju sulalisi zamanisidila, uningdin kéyinki chünchyu dewridila shimaldiki milletler “真人” (Chinlar) déyilgen. Chin sulalisigiche soqulghan seddichin nyenshüy wadisigha yetmey axirlashqan bolup, sépil sirti “Chin”dep atalghan. Bu omumen merkizi asiyani körsitidighan turan zémini Chin, xoten diyari ulugh Chin – Machin déyilidighanliqini, “ottura Chin” ibarisi “Machin” ibarisidin kelgenlikini körsitidu.
1990- yili. Ürümchi.
Menbe: http://karamet.5d6d.com/
LikeLike
Uyghurlarning Tarixiy Kelip Chiqishi Toghrisida Mulahize
Turghun Almas
——————-
Yéqinqi yillardin buyan Uyghur tarixini tetqiq qilishqa kirishken tarixshunaslarda, Uyghurlarning Shinjangda qachandin buyan makanlashqanliqi we esli kélip chiqishi heqqide bir-birige oxshimaydighan mundaq ikki xil köz qarash bar.
Bu ikki xil köz qarashning birinchi xili: Uyghurlar miladining 845- yili mongghuliye dalisidin gherbke köchüp, Shinjangda makanlashqan dep qarisa, ikkinchi xildikiliri, Uyghurlar ezeldin mungghuliyening sherqidiki hin’gaan taghliri (qidirqan taghliri) din gherbte balqash kölining boyighiche bolghan keng térritoriyide we Ottura Asiyada (Shinjang buning ichide) olturaqlashqan qedimki xelq dep qaraydu.
Uyghurlarning kélip chiqishi heqqide bir-birige oxshimaydighan ikki xil qarash bar. Birinchi xili: Uyghurlar bilen honlar we Türkler qan qérindash dep qarisa, ikkinchi xildikiliri honlar, Uyghurlar, Türkler qan qérindashliq jehette bir-birige munasiwiti yoq dep qaraydu.
Men bu mesililer üstide tarixiy pakitlargha asaslinip turup, yuqiridiki ikki xil köz qarashlar heqqide öz mulahizilirimni otturigha qoyup ötimen.
1- Uyghurlarning Esli Makanliri Heqqide
Uyghurlar Türkiy xelqlirining eng asasliq bir tarmiqi bolup, tarixining uzunluqi, emgekchanliqi, köreshchanliqi bilen shanliq medeniyet yaritip, Junggo we dunya medeniyitining ghezinisige ölmes töhpilerni qoshqan millet.
Uyghurlar miladidin xéli köp esirler ilgiri „Turalar“ dégen nam bilen atilip kelgen bolsimu Junggoning qedimki tarixiy kitablirida peqet miladidin üch esir burunla tilgha élin’ghan. Ular sherqte bayqal kölining jenubidin tartip gherbte értish deryasi, balqash kölining boyliri we Ottura Asiya qatarliq bipayan térritoriyide yashap bu jaylarning tebiiy sharaitini hésabqa élip, déhqanchiliq, charwichiliq, hönerwenchilik, owchiliq bilen shughullan’ghan.
Hazirqi zamandiki gherb burzua tarixchilirining bir qismi, Shinjangda qedimki zamanda yashighan xelqler Hindi-Yawropa til sistémisida sözlishidighan, érqi jehettin arian neslige (Iranliqlarmu buning ichide) mensup bolghanlar idi, déyishidu. Mesilen: charrussiye jahan’girlikining chong jasusi g. Garzimaylo bundaq dep yazidu: «eng qedimki dewrde pamirdin tartip uning sherqighe (Tarim oymanliqini démekchi – t) Iranliqlar kélip jaylashqan. Yene melum bir mezgilge kelgende Junggoning ichki jayliridin xenzular bu yerge zormu zo kelgen.»
U yene mundaq dep yazidu: «Turpanning deslepki ahalisi Iranliqlar idi. Kéyinki chaghlargha kelgende, ularni kélip chiqishi Türklerge mensup bolghan xilmu xil ahale sherq tereptin kélip qistap qoydi. Netijide Turpanda olturaqlashqan Iranliqlarning bir qismi kéyin kelgenler teripidin siqip chiqirilip, Junggoning gherbiy qismigha ketti. Bir qismi ulargha assimlatsiye bolup, mushu xildiki derijige yétip, tili bilen özining irqi perqlirining hemmisini yoqatti.»
19- esrning axiri bilen 20- esrning bashlirida ilgiri-axiri bolup, Shinjang we Dunxwanggha kélip, qedimki zamandin ottura esirgiche Uyghurlar yaratqan shanliq medeniyetning eng ésil yadikarliqlirini élip ketken likok, siteyin qatarliq gherb borzua alimlirining köz qarishi g. Garzhimaylo bilen oxshash. Qedimki zamanda Tarim oymanliqida barliqqa kelgen shanliq medeniyetni Uyghurlar yaratqan bolmastin, arian neslige mensup bolghan xelqler yaratqan démekchi bolidu.
Kishini ejeplendüridighini shuki: yéqinqi yillardin buyan élimizdiki bezibir tarixshunaslarmu yuqiriqilarning sepsetisini quwwetlep, tarixiy pakitlargha xilap halda mundaq déyishidu: «(Tarim oymanliqi) miladidin kéyinki birinchi ming yilliqining aldinqi yérim mezgili bilen uningdin sel kéyin, bu yerde Iran tilida sözlishidighan (Qeshqerdin xoten etraplirighiche) we uningdin bashqa Hindi-Yawropa tilida sözlishidighan («toxar tili» dep atilidighan) uruq-qebililer (aqsu, Kuchar, qarasheher, Turpan etraplirida yashighan, bundin tashqiri yene Hindi-Yawropa til sistémisida sözlishidighan qedimki zamandiki fishamshan döliti, niyedin tartip lopnur etraplirighiche) milletler, shuning bilen bille tibet tilida sözlishidighan tibet qatarliq milletler yashighan. Türk milliti (qedimki zamandiki Uyghurlarmu buning ichide) éhtimal 7-, 8- esrdin kéyin shimaldin bu yerge kelgen. Belki qedemmu qedemlep shu yerning hökümranigha aylan’ghandin kéyin, axiri bashqa qedimki milletlerning tilini yéngip hökümran orunni igiligen.»
Gherb borzua alimlirining köz qarishigha maslishidighan yuqiridiki hökümler toghra emes. Ularning birdinbir asaslinidighini Kuchar, qara sheher rayonliridin tépilghan zor miqdardiki sansikirit yéziqi, qarushti yéziqi, (bu yéziqlarni qedimki zamanda Hindilar qollan’ghan)bilen Hindi tilida yézilghan buda telimatigha dair yazma yadikarliqlardin ibaret.
Sansikirit yéziqida buda namilerning qanche köp bolushidin qet’iynezer, undaq matériyallar bu yerde yashighan xelqlerning Hindi-Yawropa tilida sözlishidighan arian nesilige mensup ikenlikini ispatliyalmaydu. Miladining birinchi esridin bashlap Hindistan arqiliq budda dini Tarim oymanliqidiki xoten, Kuchar, Qeshqer, kéyinrek Turpan qatarliq jaylargha tarqilip, ata-bowilirimizning dini étiqatigha aylan’ghan. Shu chaghdin bashlap, Uyghur tiligha terjime qilin’ghan budda nomliri bolmighanliki üchün, budda ibadetxaniliride budda rahipliri sansikirit yéziqi bilen Hindi tilida yézilghan budda nomlirini oqughan, buni xelq chüshenmeytti, bu Uyghurlar islam dinigha étiqat qilghandin kéyin, islam desturi bolghan qur’an we bashqa eqidiler yézilghan nurghun kitablar erep, pars tilida bolup, buni az sandiki diniy erbaplar chüshinidighan bolsimu, addiy xelq biwasite oqup chüshinelmeydighanliqigha oxshash bir ehwal idi.
Shuning üchün diniy ölimalarning meschit, medrislerde ereb, pars tilidiki islam eqidiliride wez éytqanliqi we taliplargha ders ötüp bergenlikige qarap, ularni ereb déyishke bolmighinidek, qedimki zamandiki Uyghur buddistlirini ibadetxanilarda sansikirit yéziqi bilen yézilghan Hindi tilidiki budda nomlardin emr-merup qilghanliqigha qarap, ularnimu Hindi dégili bolmaydu.
7- esrde yashighan meshhur buddist we terjiman shuen zuang «ulugh tang dewridiki gherbke sayahet xatirisi» namliq esiride nahayiti éniq qilip Qeshqer, xoten, Kuchar etraplirida qolliniwatqan yéziq Hindi yéziqi bolup, tili Hindi tili emes, dep körsetken.
Emdi Uyghurlarning eng qedimki zamanlardin tartip Tarim oymanliqida yashap kelgenlikige dair tarixiy pakitlar üstide toxtilimen. 1981- yil 2- ayning 24- küni Uyghurche Shinjang gézitining bétide bir tarixiy maqale bésilghan. Maqalida 1979- yili qishta Shinjang ijmaiy penler akidimiyisi arxéologiye tetqiqat orni könchi deryasining boyidiki bir iptidaiy qewristanliqtin ikki jesetni tapqanliqi éytilghan. Maqalida bu jesetlerning biri yash ayal, yene biri kichik bala bolup, nenjing dashü jughrapiye fakultétining karbon 14 tejribixanisi, qewristanliqtin qézip élin’ghan yaghachlarni tehlil qilish arqiliq jesetlerning buningdin 6412 yil (+_117) burunqi jeset ikenlikini deslepki qedemde éniqlap chiqilghanliqi xewer qilin’ghan. Bu hazirghiche aptonom rayonimiz we memliket boyiche tépilghan eng qedimki jeset ülgisi. Shundaqla dunya boyichimu hazirghiche tépilghan qedimki jesetler ichide eng burunqi jeset ülgisi bolup hésablinidu.
Bu qedimki jesetning tépilghanliqi, Shinjang rayonining qedimki medeniyiti we shu zamandiki az sanliq milletlerning fiziolugiyilik alahidilikini we bu rayonning déhqanchiliq, charwichiliq, yung toqumichiliq, hüner-sen’iti, zibu-zinnet buyumlirini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige.
«Bu jesetlerning yer yüzidin égizrek qurghaq qum dowisidin qézip élin’ghan. Görning ikki béshigha birdin yaghach qoyulghan bolup, yer üstidin körünüp turidu. Gör tik qilip qézilghan, jesetler görde ongdisigha qilip yatquzulghan. Uning üstige yaghach taxtay we taxtaylarning üstige qoy térisi bilen chigh toqulma yépilghan, jeset nahayiti qopal toqulghan rextke oralghan bolup, ayal jesetning béshigha kigiz telpek kiygüzülgen. Uning sériq uzun chachliri dolisigha chüshüp turidu, közliri yoghan, kirpikliri uzun, qangshaliq bu qedimki jesetler bilen bille qézip élin’ghan axiretlikler ichide nahayiti neps toqulghan chigh siwetler bolup, uning ichige ziraet danliri sélin’ghan, emma bu danlar chirip un’gha aylinip ketken. Bala jesiti bilen bille kömülgen chigh siwettin öz péti saqlan’ghan bughday chiqti.»
Yuqiriqi ikki jeset heqqidiki melumat kishini heyran qalduridu. Chünki u Uyghurlarning esli ana yurti, irqi kélip chiqishi, medeniyiti qatarliq jiddiy mesililerge kishini qayil qilghudek jawab béridu. Lopnurdin chiqqan ikki jesetning bundin 6412 yil ilgiri depne qilin’ghan qedimki zamanlardin buyan Tarim oymanliqida, arianlar emes, Uyghurlarning yashap kéliwatqanliqini ispatlaydu.
«Qedimki dunya tarixi» diki melumatqa asaslan’ghanda, buningdin 4000 yil burun hazirqi Hindistanda, Hindi-Yawropa til sistémisigha kiridighan, tégi-tektini sürüshtürgende arian(arilar) neslige mensup bolghan hazirqi Hindilarning ejdadi emes, belki bashqa irqqa mensup dirawidilar yashighan idi, 4000 yil burun Iranda arianlar Hindistan’gha bésip kirip dirawidilarni jenubi qisimgha sürüwetken.
Hazir jenubi Hindistanda yashaydighan ashu dirawidlarning sani 50 milyon’gha yétidu. Eger arianlarning Irandin Hindistan’gha köchüp kelgenlikini nezerde tutup, Hindistan’gha chégridash bolghan jenubi Shinjang (Tarim oymanliqi)gha arianlar Hindistan arqiliq ötken déyilse, bu pakitlargha uyghun kelmeydu. Chünki sériq chach, qangshaliq, béshigha kigiz telpek kiygen ayal jesitining 6412 yil ilgiri lopnur etrapida depne qilinishi, arianlar Irandin Hindistan’gha bésip kirishtin 2500 yil burunla Uyghurlar ejdadining Tarim oymanliqida yashap turghanliqini ispatlaydu.
Mana shu pakit, bezi tarixshunaslarning «Uyghurlar, 845- yili mongghuliye dairisidin Shinjanggha köchüp kelgen, uningdin burun Shinjangda Uyghurlar yoq idi» dégen qarashlirinimu ret qilidu.
Lopnurdin tépilghan jesetlerning depine qilin’ghan waqti, jesetning yung toqulma rext bilen oralghanliqi, gördin yaghach taxtaylar, chigh siwet, öz péti saqlinip qalghan bughdaylarning chiqishi, Tarim wadisida medeniyetning nahayiti qedimki chaghdin bashlinip, ata-bowilirimizning déhqanchiliq, qol-hönerwenchilik, charwichiliq bilen shughulghanliqini körsitidu.
Lopnurdin tépilghan jesedler we bashqa buyumlar, tarixchi morganing «dunya medeniyitining achquchi Tarim deryasi tüzlengliki astida kömüglüktur. Qachanki bu achquch tépilidiken dunya medeniyitining siri melum bolghusidur.» Dégen karametlik hökümning toghurliqini ispatlidi.
Tarim wadisidiki eng qedimki medeniyetning sirini üzül-késil échish, antropologiye, itnugrafiye, arxéologiye qatarliq penlerning aldidiki eng jiddiy we shereplik wezipe.
Bu yerde bir’az yiraqtin gep achqinimizda mesile téximu aydinglishidu.
Miladining 2- esride yashighan yunan alimi p. Tulumi özining on tomluq «jughrapiye» namliq esiridiki «sirislar döliti» (yipek döliti) babida hazirqi Tarim deryasi wadisidiki asasiy yerlik xelqning Uyghur ikenliki, ularning pile béqip, yipektin nepis shayi-etleslerni toquydighanliqi Tarim oymanliqining tebiiy sharaitliri (taghliri, deryalirimu buning ichide) heqqide xéli tepsiliy melumat bergen.
«Wiy sulalisi yilnamisi» diki melumatqa asaslan’ghanda, 4- esrning axirlirida hazirqi mongghuliyening sherqiy qismida, esli kélip chiqishi tun’gus neslidin bolsimu, xéli derijide Türkleshken, yawrupaliqlar «awarlar» dep atighan, jurjanlar bash kötürdi. Mana shu jurjan Türklirining qaghani shiron (miladining 400- yildin 411- yilghiche qaghan bolghan) miladining 400- yilliri mongghuliyediki Uyghurlar, altaydiki Türklerni boysundurghandin kéyin xéli kücheydi. Uyghurlar jurjan qaghanliqning qoshunlirida herbiy xizmet öteshke mejbur qilin’ghan bolsa altaydiki Türkler jurjanlar üchün herbiy qoral yasap bérishke qilin’ghan. Chünki, altay Türkliri métal éritip türlük qorallarni yasashqa nahayiti mahir idi.
Jurjan qaghanliqi térritoriyisining gherbiy jenubi hazirqi qara shehergiche, gherbiy ili wadisighiche, sherqiy chawshienning gherbigiche, shimaliy tashqi mongghuliyening shimalighiche, jenubi ichki mongghuliyening jenubighiche sozulghan bolup, paytexti hazirqi gensu ölkisidiki jangpi nahiyisining shimalida idi.
Miladining 487- yili mongghuliye dalisidiki Uyghurlarning bir qismi burkli(tumaghliq) qebilisining xani ay ojroning yétekchilikide jurjanlargha qarshi isyan kötürüp, tengritaghlirining shimaliy qismigha (hazirqi jungghar dalisigha) köchken. Shu qétim altay arqiliq Shinjanggha köchken Uyghurlarning sani 600 ming bolup, 120 ming ailidin ibaret idi.
Jurjan qaghani tulun (487- ~ 492- yillari) nurghun qoshunlirini bashlap, Uyghurlarning keynidin qoghlap keldi. Jenubiy altayda bolghan urushta Uyghur xani ay ojro jurjan qaghani tulun qoshunlirini tarmar qildi, urushta yéngilip qéchip ketken tulun qaghanni jurjan hökümranliri öltürüp ornigha naghayni qaghan qildi. Uyghurlar 487- yili jurjanlar üstidin ghelibe qilghandin kéyin, Shinjangdiki öz qérindashliri bolghan Uyghurlar bilen birliship, tarixta «égiz harwiliqlar xanliqi» dep atalghan Uyghur xanliqini qurdi. 60 Yil höküm sürgen (miladining 487- yildin 546- yilghiche) bu Uyghur xanliqining paytexti manas etraplirida bolup, térritoriyisi shimalda altay, sherqte qumul, gherbte sayram köli boyighiche, jenubta qarasheher, lopnur etraplirighiche sozulghan bolup, shimalda jurjanlar bilen, qarasheher etraplirida aq honlar bilen, lopnur etraplirida tuyghunlar (tibet xanliqi) bilen daim urushup turghan. «Tang sulalisi yilnamisi» diki matériyallarda Uyghurlarning 845- yili mongghuliye dalisidin gherbke köchüshlirining sewebliri we kéyinki teqdiri toghrisidiki ehwallarni töwendikidek bayan qilin’ghan.
200 Yil höküm sürgen Uyghur qaghanliqi 646- yilidin 845- yiligha kelgende ichki urushlar, Qirghizlarning isyan kötürüshi qatarliq heriketler (herbiy wezir toluq baghaning Qirghizlarni isyan kötürüshke küshkürtishi) qarning qattiq yighip, charwa mallarning köplep ölüp kétishi, waba késilining tarqilishi bilen ademlerning nabut bolushi qatarliq tebiiy apet, sewebler tüpeylidin dölet halaketke qarap yüzlendi. Mana mushundaq éghir ehwalgha duch kelgen Uyghurlar bir nechche yönilishke tarap mongghul dalisidin köchüshke bashlidi.
Oki tigin, inen tigin bashchiliqidiki jenubqa qarap köchken Uyghurlar xébiy, senshi, shenshi ölkilirining shimaligha yéqinlap kélip, tang sulalisining yardimini alghandin kéyin yene shimalgha qaytip öz qaghanliqini halakettin qutuldurup almaqchi boldi. Lékin ularning bu ümidi yoqqa chiqqandin kéyin halak boldi. Bular 300 ming kishi öpchuriside idi.
Gherbke qarap köchken Uyghurlarning köp qismi yette su we hazirqi Qirghizistan rayunlirigha bérip makanliship, öz qérindishi bolghan qarluqlargha qoshuldi.
Uyghurlarning yene bir tarmiqi gensuning xéshi karidurigha kélip, xanliq qurdi. Bu xanliq 870- yildin1031- yilighiche höküm sürüp, tangghut xanliqi teripidin yoqitildi. Kéyin ular (sani 200 mingdin köprek idi) tangghutlar (tibet) we xenzulardin san jehettin az bolghanliqi üchün bara-bara ulargha singip ketti. Gherbke qarap köchken yene bir tarmiqi15 yashliq orxun shahzadisi pan tigin yétekchilikide altay bilen tengritaghlirining arisigha kélip makanliship, Uyghur qaghanliqining siyasi merkizini beshbaliq qilip belgilidi. Pan tiginning talantliq herbiy serkedisi bukuqun bashchiliqidiki Uyghur qoshunliri tibetlikler üstidin ghelibe qilip, ularni deslep shimaliy Shinjangdin, kéyin Turpan, qara sheher, Kuchar qatarliq jaylardin qoghlap chiqardi. Shahzade pan tigin shu ghelibe asasida, Uyghur serkedisi bukuqunning sadaqet bilen yar-yölekte bolushigha tayinip miladining 850- yili meshhur idiqut xanliqini (850- ~ 1250- yillar höküm sürgen) wujudqa keltürdi. Bu xanliqning yazliq paytexti beshbaliq, qishliq paytexti Turpan qaraghujidiki idiqut shehiri idi.
Shahzede pan tigin bashchiliqidiki gherbke köchken Uyghurlardin köp dégende, 200 ming kishi Tarim oymanliqigha kélip makanlashqan. Ikki xen yilnamisidiki melumatqa asaslan’ghanda, del shu chaghda Tarim oymanliqi we uninggha yandash bolghan jaylardiki ahalining sani bir milyondin artuq idi. Uning üstige ular budda dinigha étiqat qilatti. Mongghuliye dalisidin köchken Uyghurlar medeniyet jehette bir qeder arqida bolup, mani dinigha étiqat qilatti.
Eger gherb borzua tarixshunaslarning qarishi boyiche 845- yili mongghuliye dalisidin Uyghurlarning Shinjanggha köchüp kélishidin burun esli Shinjangda Uyghur yoq déyilidighan bolsa mongghuliye dalisidin köchken Uyghurlar Shinjangdiki yerlik ahalige qarighanda, san jehettin bir nechche hesse az, medeniyet jehette bir qeder töwen, diniy étiqadi bashqa turuqluq, qandaq qilip ularni (Shinjangdiki ahalini) Uyghurlashturup kételeydu?
Shunisi éniqki, mongghuliyedin köchken Uyghurlar Shinjanggha kélip, özidin nechche hesse artuq bolghan Uyghur qérindashliri bilen qoshulghanliqi üchünla qudretlinip, téz aridila tibetliklerni Shinjangdin qoghlap chiqirip, idiqut xanliqini quralighan.
Xulase qilip éytqanda, yuqirida keltürgen ishenchilik pakitlar Uyghurlar Shinjangning eng qedimki we esli xelqi ikenlikini ispatlashqa yéterlik bolsa kérek.
2 . Uyghurlarning Kélip Chiqishi Heqqide
Uyghurlar kélip chiqishi jehettin turalarning ewladi bolup, honlar, Türkler bilen qan qérindash idi. Ular til jehettin altay til sisitémisidiki Türk tilliri guruppisigha kiridu.
Qedimki chaghlarda hun yaki Türk dep atalghan xelqler altay we tengritaghlirining shimalida yashighan idi. Arxéologiyilik qézishlar netijiside altay taghliridin miladidin ilgiriki chaghlargha dair nurghun qewriler tépilghan. Bu qewrilerdin chiqqan honlar we Türklerning jesetliri nahayiti égiz boyluq, qawul ustixanliq ademlerdin bolup, Uyghurlarning iskilitliri bilen oxshash, ular qangshaliq, yüzliri aq süzük, qawul idi.
Honlar égiz boy, qawulliqi, chirayi qatarliq xususiyetlerni qedimki Junggo tarixidiki melumatlarmu ispatlap béridu.
«Xen yilnamisi» diki «chingmidé heqqide qisse» babida, hun shahzadisi chingmidining boyi sekkiz chi ikki sung. Buyi hazirqi uzunluq ölchimidiki métirgha sundurghanda, ikki métir seksen santimétir bolidu. Bu pakit altay taghliridiki hun qebriliridin tépilghan hun jesetlirining nahayiti égiz boy, qawul ademler ikenlikining rastliqini ispatlaydu.
Junggo penler akadémiyisi arxéologiye tetqiqat orni teripidin 1955- ~ 1957- yilliri shenshi ölkisining hazirqi shien shehiri etrapidiki xen sulalisi dewrige ait shanglingfen dégen jaydin 140- nomurluq alahide bir qebre tépilghan. Bu qewrige depine qilin’ghan ölük bilen bille kömülgen axiretlik nersiler ichidin ikki parche töt chasa mis taxtay chiqqan. Mis taxtaygha ikki neper adem, ikki atning süretliri neqish qilip chüshürülgen. Ikki adem bir-birining béli hem paqalchiqidin tutushup, chélishiwatqan qiyapette turushqan. Ular qangshaliq, yayma chach bolup, paqalchekliri oralghan ishtan kéyishken (e-Kitap: Hunlarning Omumiy Tarixi, 90- betke qarang).
Arxéologiye alimliri bu qewridin chiqqan kishilerni hunlarning xen sulalisigha ewetken elchisi yaki elchining hemraliri dep békitken. Bu qewride tépilghan nersiler hunlarning chach qoyush shekli, kiyinishliri, chirayi, chélishish adetliri bilen qiyapetlirini chüshinishke yardem béridu.
1972- yili Shinjangning arxiologik xizmetchiliri Turpan nahiyisidiki astane qewristanliqidin beshinchi esirdiki Turpan walisi, hun shahzadisi qutqupantayning qewrisini tapqan.
Miladining 445- yili qutqu pantay depine qilin’ghan qewridin laydin yasalghan töt but tépilghan, butlar pichaq bilen qirip yasalghan bolup, addiy, janliq. Butlarning alahidiliki shuki, yüzliri sozunchaghraq, qangshaliq yayma chach. Mushu lay butlarmu hunlarning qiyapitidiki xususiyetlerni özide gewdilendürgen bolup, shien etrapidiki shanglingfen dégen jaydin tépilghan mis taxtaygha chüshürülgen hunlarning qiyapetliri bilen oxshash. Qutqu pantay gensuda qurulghan hun xanliqi (miladining 397- yilidin 460- yiliqiche höküm sürgen)ning meshhur xani qutqumonsunning oghli idi. Qutqumonsun hökümranliq qilghan chaghda (miladining 400- yilidin 432- yiliqiche) hun xanliqi taza kücheygen bolup, xanliqning térritoriyisi dairisige gensuning xéshi karidori, köknurning (chingxey) bir qismi, Shinjangning sherqiy qismi (Turpanmu buning ichide) mu kirgen idi.
Wiy sulalisi (miladi 385- yilidin 534- yilighiche) ning tarixi bolghan «wiy sulalisi yilnamisi» diki «égiz harwiliqlar heqqide qisse» babida, «égiz harwiliqlar (Uyghurlar) qediki chaghdiki qizil turalarning (tura sherqiy Uyghurlarning nami idi) neslidin idi. Bashta ular turalar dep atalghan, shimalliqlar (shimaliy sulaliler közde tutulidu) ularni égiz harwiliq turalar dep atashqan, ularning tili hunlarning tili bilen oxshash bolup, bezide azraq perqi bolup, ularning ata-bowisi hunlarning jiyeni idi» déyilgen.
Qedimki zamanlarda, Uyghurlar mongghuliye dalisining alahide bolghan jughrapiye sharaitini (yaylaq, dala, chöl, qumluq) hésabqa élip égiz chaqliq harwilarni ishletken. Shuning üchün ularni tarixchilar égiz harwiliqlar dep atashqan.
Miladining 90- yilliri öz ara dawam qilghan ichki urushlar, düshmen ellerning pursettin paydilinip qilghan hujumliri netijiside, éghir meghlubiyetke uchrighan hunlarning xéli köp qismi mongghuliye dalisidin gherbke qarap köchüp, gherbiy Asiya terepke ketken. Shu chaghda hazirqi Kucharning shimalidiki (toqquz tara, tékes etrapliri) jaylarda, gherbke köchken hunlarning bir qismi olturaqliship qalghan, mana shu honlar miladining beshinchi, altinchi esirde zabindirlar döliti dep atalghan bir kichik dölet qurghan. Shimaliy sulalilar tarixining «gherb elliri heqqide qisse» babida «bu döletning örp-aditi, tili égiz harwiliqlar bilen oxshash idi» déyilgen.
Süy sulalisi (miladining 581- ~ 618- yillar) ning tarixi bolghan «süy sulalisi yilnamisi» da hunlarning ewladi bolghan turalarning (Uyghurlarning ejdadlirining) 6- esrning axirida, jaylashqan orunliri, namliri, örp-adetliri heqqide xéli éniq tepsiliy melumat bar. «Turalarning ata-bowiliri hunlarning ewladliri idi. Ularning uruq-jemetliri nahayiti nurghun.» Turalarning jaylashqan orunliri namlirini «süy yilnamisi»gha asaslinip mundaq bayan qilishqa bolidu.
1. Bayqal kölining jenubida, toba qebilisi yashaydu;
2. Mungghuliyidiki toghla deryasining shimalida Boko, Tongra, Uyghur, Bayirqu, Borkli, Erkin, Munchin, Töre, Izgul, Qun, Xoghursur qatarliq qebililer yashaydu;
3. Qumulning gherbidin tartip, qarasheherning shimalidiki tengritaghliri etrapida, qalpaqlar, yorjilar, aziylar, sighinaqlar, oghuzlar, Qirghizlar, onxorlar yashaydu;
4. Altay taghlirining gherbiy jenubida, sur tardushilar, jeruqlar, zabindirlar, turgeshler yashaydu;
5. Qanglining shimalida, (hazirqi qazaqistanning gherbiy shimalida) idil (wolga) deryasining boylirida, adizlar, hazarlar, bulgharlar, fichinekler, qipchaqlar, siwarlar, bortaslar yashaydu;
6. Kaspi déngizining sherqiy we gherbiy terepliride, sarighurlar, sansuyanlar, mukshlar, chirkesler yashaydu. Sherqiy roma impériyisining sherqide oghuzlar, alanlar, bashqurdlar yashaydu. Ularning atilishi her xil bolsimu ortaq nami turalar dep atilidu. Ular jaylashqan orunlirigha qarap, sherqtikiliri sherqiy Türklerge, gherbtikiliri gherbiy Türklerge qaraydu.
Mana bu melumatqa qarighanda, turalarning tarqilip yashighan jayliri intayin keng bolup, gherbte kaspi déngizining gherbidin tartip sherqi Ottura Asiya arqiliq mongghuliye we bayqal köllirining boylirighiche sozulghan.
Yuqiridiki pakitlar yene bir tereptin Uyghurlar bilen honlar we Türklerning qan qérindashliqini ispatlashta nahayiti yuqiri qimmetke ige.
«Kona tang sulalisi yilnamiside «Uyghurlarning ata-bowisi hunlarning ewladi idi, kéyin wiy sulalisi zamanisida, turalar dep ataldi» déyilgen. Milletlerning peyda bolush tarixidin qarighanda qan sistémisi jehettin öz’ara yéqin kélidighan uruqlar birliship qebilini wujudqa keltürgen bolsa, yene qan sistémisi tili, örp-adetliri jehettin öz’ara bir-birige yéqin kélidighan qebililer birliship qebililer ittipaqini wujudqa keltürgen. Eger shuning ichide, melum bir qebile küchlük bolsa (san jehettin köp, jenggiwarliqi üstun bolsa) qebililerni birlikke keltüridu. Shu qebilining nami bashqa qebililerning ortaq namigha aylinidu. Shunga san jehettin intayin köp, intayin jenggiwar bolghan Uyghurlarning nami, sherqiy we gherbiy turalarning ortaq nami bolghini tesadipi emes. Miladidin üch esir ilgiriki chaghlardin tartip, miladining 6- esrgiche hazirqi bayqal kölining jenubi we mongghuliyede yashighan Uyghurlarning ata-bowilirining nami turalar dep yürgüzüp kelgen bolsa, 7- esrde mongghuliyediki sherqiy turalar bilen tengritaghliri etrapliri we uning gherbide yashighan gherbiy turalarning nami Uyghur dep atilidighan bolghan.
Ju sulalisi (miladining 557- yildin 587- yilghiche höküm sürgen) tarixi bolghan «ju sulalisi yilnamisi» da «Türkler hunlarning alahide bir nesli idi» déyilgen.
Miladining 735- yili qutluq iltirish qaghanliqining (miladining 681- yilidin miladining 743- yilghiche) qaghani bilge qaghan (miladining 716- yildin 735- yilghiche) xatirisige orxun deryasining boyigha mer mer tashtin qoyulghan yadikarliqida «toqquz oghuzlar men bilen nesildash idi» déyilgen. Yadikarliqta éytilghan «toqquz ughuzlar» del Uyghurlarning özi bolup, Uyghur qaghanliqi dewride (miladining 646- yildin 845- yilghiche) sherqiy Uyghurlar «toqquz oghuz», «toqquz Uyghur» dep ikki tarmaqqa bölünetti.
Yunan tarixchisi hiradut miladidin besh esir ilgiri Ottura Asiyagha qilghan sayahitide u yerde körgen bir irqini «Türk» dep yazghan . Kéyinki tarix alimliri hiradutning shu sözini toghra dep hésaplighan. Miladining birinchi esirde yashighan roma tarixchisi attalata «sifikler bilen Türkler bir irqidur» dégen.
Miladidin birnechche esir ilgiri yashighan yunan tarixchiliri gherbte qara déngizning shimalidin tartip sherqte altay taghlirighiche bolghan cheksiz térritoriyede yashighan xelqlerni «sifikler» dep atighan.
«Tarixname», «xen sulalisi yilnamisi» diki gherb ellirige bérilgen melumattimu, honlar, ulugh yawchilar, uysunlar, qanglilar, alanlar(kaspi déngizning shimalida)ning örp-adetlirining oxshashliqi éytilghan.
Mana mushu yuqirida tilgha élin’ghan xelqler qedimki zamanda, qan qérindashliqi, til, örp-adetliri jehetliridin bir-biri bilen nahayiti yéqin bolup, hazirqi zamandiki Türkiy xelqlerning wujudqa kélishide nahayiti muhim rol oynighan.
Uyghurlarning örp-adetlirimu honlar, Türklerning örp-adetliri bilen oxshash idi. Türkiy xelqliride kishi ölse chikisini tilip, qan chiqirip peryad chékish, merhumning ayalini, min’gen étini bille qoshup depne qilish, merhum hayat waqtida, qanche düshmen öltürgen bolsa shunche tash qoyush adetliri bar idi.
Miladining 570- yili, konstantinupoldin ilidiki tékes yayliqigha kelgen sherqiy roma impériyesining elchiliri qaghan istimiy xanning depine murasimini öz közi bilen körgen. Bu heqte 6- esrde yashighan sherqiy roma tarixchisi minandirning xewer bérishiche, «merhum istimiy qaghanning oghli tarduxan bir nechche esirlerni öltürüp dadisi bilen bille kömüshtin ilgiri, dadisigha yetküzüp qoyush üchün esirlerning quliqigha nzmidu birnémilerni pichirlighan iken» déyilgen.
757- yili tang padishasi tang shawzuning kichik qizi melike ninggu, Uyghur qaghani ilxan (miladining 747- yildin 759- yilghiche qaghan bolghan)gha yatliq qilin’ghan. Aridin ikki yil ötüpla 759- yili ilxan alemdin ötken. Uyghurlar ilxanni depne qilidighan chaghda, öz örp-aditi boyiche, melike ningguni ilxan bilen bille kömüshke urun’ghan. Tang melikisi ninggu , ariliqni yiraq körmey Uyghur qaghanigha yatliq bolghanliqi, Uyghurlarningmu xenzularning örp-aditige hörmet qilishi lazimliqini éytip, tirikla kömülüp kétishtin saqlinip qalghan. Lékin melike ninggu chikisini tilip, qan aqquzup, isekep yighlap, Uyghur qaghani ilxan’gha matem tutqan.
Türki xelqlerde baturluqni hörmetlesh omumlashqan adet bolup, mesilen: honlar asmanda uchup kétiwatqan shungqarni étip öltürgenlerni jengchi hésablighan bolsa, Uyghurlar, Türkler borandek uchqur atni chapturup kétiwétip, oqyani nishan’gha tekküzeligenlerni jengchi hésablighan. Uchar qushlar ichide nahayiti téz uchudighan qanatliq shungqar bolup, uni uchup kétiwatqanda étish nahayiti qiyin bolsimu, bu ishlar honlar üchün adettiki ish idi. Baturluqni hörmetlesh shu derijige bérip yetkenki, Türki xelqler qizliri batur yigitlerni özige jura qilishni ishqi muhebbetning, birer yigitke yatliq bolushning asasiy sherti hésablighan.
Honlar, Uyghurlar, Türkler diniy étiqat jehettin shamanizmgha étiqat qilishatti. Shundaqla börini muqeddes hésablap, uni bextning alamiti deydighan tutémizmgha ishinetti. «Oghuz dastani», «égiz harwiliqlar heqqide qisse», «ergine qun» dastani qatarliq yilname, dastanlardiki böre haqqide epsaniler, mana shu böre tutémi heqqidiki étiqadni körsitidu.
Yuqirida hun, Uyghur, Türklerning nesli xusisiyetliri, tili, örp-adetliri, totém we diniy étiqadi qatarliqlarning oxshashliqi heqqide keltürgen pakitlar, ularning qan qérindashliqini, irqiy jehettin sériq tenlik emeslikini ispatlashqa bolsa kérek.
Bir milletning shekillinishini bir xil qan sistzmisigha baghlap chüshendürmekchi bolush tarixiy pakitlargha uyghun emes. Uyghurlarning ejdadliri qedimki zamanlardin tartip resmiy bir millet bolup shekillen’gechke, sherqtiki mongghul, manju nesillik xelqlerdin siyanpilar, jurjanlar, kidanlar (miladidin üch esir burunqi chaghdin tartip miladidin kéyinki 6- esrgiche) bilen gensu etrapliri we Tarim wadisida (7- esrdin 13- esrgiche) tarixiy seweblerge binaen tibet, xenzular bilen, 13- esrdin 17- esrgiche mongghullar bilen ariliship chétiship ketken. Lékin konkrét tarixiy sharaitta, melum rayonlarda siyanpilar, jurjanlar, kidanlar, tibetler, mongghullar Uyghurlargha nisbeten san jehettin az bolghanliqi üchün ular assimlatsiye bolup ketken. Uyghurlar sériq tenliklerge mensup bolghanlar bilen qan sistémisi jehettin chétishqan bolsimu, özining qedimki ejdadlirigha xas bolghan xususiyetlirini saqlap qalghan.
Qan qérindashliq jehettin asasen oxshash bolghan honlar, ulugh yawchilar, uysunlar, qanglilar, alanlar, Uyghurlar, Türklerning sherqtiki mongghul neslige mensup bolghan xelqler bilen, Ottura Asiyada arian neslige mensup bolghan xelqler bilen öz’ara chétiship singiship kétishtin, Türki tilda sözlishidighan, qan qérindashliqi jehettin bir-birige yéqin kélidighan nurghun Türki milletler kélip chiqqan.
Mesilen: ular sherqiy sibiriyidiki lina deryasining boyida yashaydighan xakaslar (qedimki Qirghizlarning ewladi) gensudiki salalar, sériq Uyghurlar, Shinjangdiki Uyghurlar, qazaqlar, Qirghizlar, sowét ittipaqidiki özbékler, bashqurdlar, tatarlar, qazaqlar, Qirghizlar, Türkmenler, mordawalar, chuwashlar, okrainadiki qalachlar, kawkazdiki chirkesler, daghan tatarliri, kawkaz-Iran, iraqtiki ezerbeyjanlar, Irandiki qalachlar, afghanistandiki özbékler, Türkmenler, moghullar, Türkiye Türkliridin ibaret.
Yuqirida tilgha élin’ghan Türkiy xelqler Asiyadiki köpligen döletlerde yashisimu, jughrapiye jehettin alghanda, ularning yashighan térritoriyisi, Asiyaning sherqidin gherbige we gherbiy jenubigha qarap, bir tutash halda sozulup ketken.
Menbe: http://www.Uyghurweb.Net/uy/t_almas.Html
Esli Menbe: «Shinjang Uniwérsitéti Ilmiy Jhurnili» 1982- yil 2- san.
LikeLike
The History Of Uyghurs
Uyghurs and Hungarians (Secret History of Huns)
LikeLike
Surprised Result DNA Check on Uyghurs, Reasons of Riots …
LikeLike
DOĞU TÜRKİSTAN (Tarih)
TARİH :
Hun İmparatorluğu Dönemi
Doğu Türkistan tarihi, Türk tarihi ile başlar. Yazılı bilgi ve belgelere dayanarak yapılan tespitlere göre, tarihte ilk Türk devleti Büyük Hun İmparatorluğudur. Bu devletin varlığına, ilk olarak M.Ö. 318 yılındaki bir belgede rastlanmaktadır. Ancak, Büyük Hun İmparatorluğunun en kudretli dönemi Mete ile yaşanmıştır (M.Ö. 209-174). M.Ö. 206’da, Türkistan’daki mahalli hükümdarlar, Büyük Hun birliğine katılmışlardır. Büyük Hun İmparatorluğunun zayıflaması üzerine , Çinlilerin Doğu Türkistan topraklarına saldırıları başlamıştır.
Kısa bir süre buralara hakim olan Çinliler, (M.Ö.101-86) püskürtülmüş ve yeniden Türk hakimiyeti başlamıştır. Çin’le Hun devleti arasındaki çarpışmalar uzun yıllar devam etmiş, bu sırada bazen Çinliler, bazen Türkler üstün gelmiştir. Doğu Türkistan toprakları da, savaş durumuna göre el değiştirmiştir. Nihayet Çin’liler, M.S.103 yılında kesin şekilde yenilerek bu topraklardan çekilmiştir. Bundan sonra, Göktürk dönemine kadar, Doğu Türkistan çeşitli hanedanların yönetimine kalmıştır. Hun devletinin sahneden çekilmesinden sonraki yıllarda da çok kere mahalli küçük devletler veya hükümdarlar tarafından idare edilmiştir.
Göktürk İmparatorluğu Dönemi
Türk tarihindeki karışık dönem (5.Yüzyıl sonu ile 6.Yüzyılın ilk yarısı ) Göktürklerin birliği sağlaması ile sona ermiştir. Bumin Kağan’ın Ötüken’i başkent yaparak kurduğu devlet 552-745 yılları arasında ayakta kalmıştır. Bu dönem 1. ve 2. dönem Göktürk devleti olarak ikiye ayrılmıştır. 1.Göktürk devleti 552-630 yılları arasında bağımsız olmuştur. Ancak 630’da uğranılan yenilgi üzerine Türk tarihinde acılı bir dönem başlamıştır.
Kutlug Kağan’ın istiklal bayrağı açmasının ardından Çinlilere karşı kazanılan İnekler gölü savaşı ile (682) felaketli yıllar sona ermiştir.Böylece 2.Göktürk devleti kurulmuş ve Kutlug “İlteriş” adı ile hükümdar olmuştur. Bu dönemde Büyük Türk birliği yeniden sağlanmıştır. İki Göktürk devleti arasındaki acılı dönemde, Çinliler, Doğu Türkistan üzerindeki emellerini gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Bu amaçla 660’da Doğu Türkistan’ı istila etmişlerdir. Ancak burada on yıldan fazla tutunamamışlar, fakat bu defada onların yerini Tibetliler almıştır. Tibet’in bazı bölgelerdeki işgali de uzun sürmemiş ülke kademeli olarak işgalden kurtarılmıştır.
Göktürkler Doğu Türkistan daki hakimiyetlerini uzun süre koruyamamışlar ve yerlerini bir başka Türk boyu olan Türgişlere bırakmıştır(717). Türgiş iktidarı bir süre sonra sarsılmaya başlayınca, Türk illerinin korunması görevi Karluklara düştü. Çinlilerin ileri harekatı üzerine Orta Asya ya doğru ilerleyen Müslüman Arap birlikleriyle işbirliği yapan Karluklar, ünlü Talas meydan muharebesinde Çin ordularını bozguna uğrattılar (751). Bu savaş, Orta Asya Türk ülkelerinin yüzlerce yıllık mukadderatını tayin etti. Çinliler, 18.yüzyıla kadar Doğu Türkistan topraklarından uzak kaldılar.
Uygur Devleti:
Çin kaynaklarında Hoei-ho, Vei-ho, Hui-ho, Hueu-hu, Wei-wu vb. şekilde görülen Uygur adının anlamı 974’te yazılan Çince bir eserde „şahin süratiyle dolaşan ve hücum eden“ şeklinde açıklanmaktadır. Fakat bunun bir yakıştırma olduğu bellidir. Etimolojik olarak Uygur adının „uy (takip etmek)+gur“ (Salgur gibi)tarzında ortaya çıktığı ileri sürülmüş ise de, o tarihlerde kullanılan Türkçe’de de „takip etmek“ manasındaki eylem kökünün „ud-“ biçiminde olduğu antitezinden hareketle sözcüğün „oy (oymak,baskı yapmak) + gur“ ve daha kuvvetli bir olasılıkla „uy (akraba, müttefik)+ gur“ şeklinde türediği savunulmaktadır. Nitekim tarihsel süreçte ortaya çıkan „On Uygur“ federatif adının „On Müttefik“ manasına kullanılmış olma olasılığı tarihsel gerçeklik açısından ağır basar.
Uygur adıyla ilgili bir diğer sorunsal ise İslam kaynaklarında her zaman ve Çin kaynaklarında bazen kendilerine verilen Tokuz Oğuz/Dokuz Oğuz adının kökeni ve ne şekilde ortaya çıktığıdır. Aslında Uygurlardan ayrı bir budun (boylar birliği) olan Dokuz Oğuzlar Göktürk siyasi otoritesinin dayandığı topluluk idi. Bu anlamda ayrı bir etnik yapı oluşturmayıp bizatihi Türk budununu oluşturan boylara verilen isimdi.
Zaten Çin kaynaklarında kendilerinden „Türklerin dokuz kabilesi“, Göktürkler’den ise „dokuz kabilenin Türkleri“ diye bahsedilmesi bu özdeşliği ortaya koymaktadır. İşte bu Dokuz Oğuz boylarına, başka bir deyişle dokuz adet Oğuz boyuna, -dokuz oymaktan oluşan- Uygur boyunun eklenmesiyle „On-Uygur“ denilen siyasal birlik ortaya çıkmıştır ve böylece Uygur adı ile Dokuz Oğuz adı birlikte ve bazen karıştırılarak kullanılagelmiştir.
Göktürk Devleti’nin yönetici zümresi olan Aşena ailesinin ili/devleti dağıldığı anlarda Uygurlar derleyiciliği çok iyi yapmışlardır. I. Göktürk Devletinin çöküntüye geçtiği yılllarda Uygurlar’ın başında „erkin“ denilen başbuğlar bulunuyordu ve bunlar küçük bir beylik kurmuştu bile. 630 yılında erkin olan Pu-sa son Doğu Göktürk kağanı Kie-li’nin oğlunun idare ettiği bir orduyu bozguna uğrattı( Anlaşılan Göktürk Devleti’nin çöküşünü ve boyları derlemeyi şansa bırakmayacak kadar yönetim konusunda iddialı idiler).Göktürk Devleti’nin istiklalini yitirdiği 50 yıllık dönemde, başındakiler „il-teber“ unvanına terfi eden Uygurlar 9 Oğuz boylarını da tamamen kendi bünyelerine alarak Tula Irmağı kıyısında bir beylik kurdular. Çin tarafından hemen tanınan Uygur İlteberliği, Altay Dağlarını da aşarak Batı Gök Türk bodunu olan On Oklar sahasıyla ilgilenecek kadar güçlenmişti. Fakat Uygurlar, Aşena ailesinden Kutlug Kağan (İlteriş Kağan)’ın 681’de Göktürk ilini tekrar derlemesiyle bir kez daha Göktürk birliğine katıldılar.
Daha sonra Uygurlar ve Dokuz Oğuz Boyları, Göktürklerin çöküşünde önemli rol oynamışlardır. Orhun Yazıtları onların ayaklanmaları hakkında pekçok bilgi sunar. Örneğin devletin en güçlü kağanı olarak göze çarpan Kapgan Kağan Dokuz Oğuz boylarından Bayırkular’ın pususunda öldürülmüştür. II.Göktürk Devleti’nin çöküşe girdiği 740 yıllarında Uygurlar -doğaldır ki Göktürkler’in hilafına- yeniden güçlendiler. Bunu anlamak için başlarındaki yöneticinin „yabgu“ unvanına bakmak yeterlidir. Göktürklerin iyice zayıfladığı bir anda durumdan faydalanan Uygurlar, Basmıl ve Karluk boylarıyla ittifak ederek son Göktürk kağanları Ozmış ve Po-mei’yi öldürdüler. Fakat bundan sonra müttefiklerin arası açıldı. Başlangıçta Basmıl başbuğunu kağan ilan eden Uygurlar, basamak olarak kullandıkları bu kağanı öldürerek kendi yabguları Kutluk Bilge Kül’ü Göktürklerin (Hunların da) başkenti olan Ötüken’de kağan ilan ettiler (745). Böylece Ötüken’de Uygur Kağanlığı devri başlıyordu.
Kuruluş Dönemi:
Orhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur kağanı Kutlug Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747’de öldü. Yerine oğlu Moyen-çor(747-759) kağan oldu. Moyen-çor’un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği „bengü taş“‚tan izlemek mümkündür. Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi. Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlar’la, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler’le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler’le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu arada savaştığı boylar arasında belirtilen Sekiz Oğuzlar’ın Göktürkler’in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir. Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.
Yükselme Dönemi:
Uygurlar’ın Orta Asya politik sahasında etkinleşmesi yüzyılın ortalarına doğru tırmanan Arap-Çin rekabetiyle ilintilidir. Taraflar kozlarını 751 yılında Talas Irmağı kenarında yapılan savaşla paylaşmışlar, Karluklar’ın da desteğini alan İslam kuvvetleri Çin ordusunu dağıtmıştır. Çin’in, Göktürk Kağanlığı’nın çöküşü ile yayılma ve nüfus etme olanağı bulduğu Tarım Havzası’nı (Bugünkü Doğu Türkistan) tamamen boşaltmasına -bu boşluğu Uygurlar doldurdu; bütün Tarım Havzası Uygur kontrolüne girdi- yol açan bu yeni durum, Çin’de sonu gelmez olaylar çıkmasına sebep olmuştur. Bu olayların en önemlisi Soğu kökenli olup-annesi Göktürk-, Çin ordusunda etkin pozisyonda bulunan An-lu-şan adındaki bir komutanın 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Lo-yang ve Çang-an’ı zaptetmesiydi. Moyen-çur,Tang imparatoru (o dönemde Çin’i yöneten hanedan) Su-tsung]’un yardım çağrısına olumlu yanıt verdi. Çin’e giren Moyen-çor başkentleri geri almakta zorlanmadı.Bunun Çin’e maliyeti hiç de azımsanamayacak derecedeydi: 20 bin top ipek ve hatun adayı bir prenses.
Gerileme ve Çöküş:
Alp Kutluk Bilge ve ardılları olan-neredeyse tamamı Ay Tengri’de kut ya da ülüg bulduklarını belirten adlar taşıyan-kağanlar döneminde Tibetliler’in Çin’e baskısı iyice arttı.Üstelik bu kez Beş-balık havalisine hakim olan Şa-to Türkleri ile de ittifak kuran Tibetliler,Uygurlar’ın Çin ile aralarında kurduğu ticari,siyasal ve askeri dengeleri sarsmaktaydı.Hatta bazı kağanların devrilmesinde Tibetliler’in Çin’e yaptıkları akınların önlenememesi etkili oluyordu.Bir ara Ediz boyundan Kutlug Kağan (795-805) döneminde bir gönenç yakalandı ise de Tibetliler’in Doğu Türkistan’a sızması,Kırgızlar’ın kuzeyden baskıları devletin sonunu getirdi.Mani dininin gittikçe yaygınlaştığı anlaşılan ve toplumsal yapısı iyice değişen Uygurlar’ın hemen yanıbaşında bulunan,göçebe savaşçı özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemiş Kırgızlar 840 yılında Ordu-balığ’ı basarak son Uygur kağanı Ho-sa’yı öldürdüler,ahaliyi kılıçtan geçirdiler.Ötüken’de devletleri yıkılan Uygurlar yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine (Çungarya),Kan-çou’ya ve en yoğun bir şekilde İç Asya/Tarım havzası’na göç ettiler.
Karahanlılar Dönemi
Doğu Türkistan’ın batıdaki bölgelerine Karluklar Ötüken deki Uygur Hakanlığına şeklen bağlıdılar. Yedi Su bölgesinde Kara-Ordu ve Kuz-Ordu (Balasagun) başkent olmak üzere kurmuşlardı. Uygur Kağanlığı yıkılınca Kara-Han unvanını aldı. Toprakları Yedi Su-Kaşgar arasında idi. Karluklar diğer bazı Türk boyları ile birlikte, Karahanlı devletinin temelini attılar. İlk Karahanlı hükümdarı olan Bilge Kül Kadır Han, başkentini Kaşgar’a nakletti. Kadır Han’ın yeğeni olan Satuk Buğra Han, Müslümanlığı kabul etti sonra devletin başına geçince İslamiyet’i resmi din olarak ilan etti. Böylece kalabalık Türk kütleleri ilk defa topluca Müslüman oluyorlardı.
Bu bütün Türk tarihindeki en önemli olaylardan biri idi. Türklerin sonraki yüzyıllarda gelişecek mücadeleleri bakımından da büyük önem taşıyorlardı. Yeni bir kültür çevresiyle temasa giren Türkler buradan aldıkları değerlerle Türk-İslam Kültürünün sahibi ve geliştiricisi olacaklardı. Bir süre sonra Karahanlı Hakanlığı ikiye ayrıldı. Doğu Türkistan Doğu Karahanlı devletinin hakimiyeti altında kaldı.
Ulu Hakan Balasagun’da: yardımcısı olan Hakanda, çok kere Kaşgar da oturuyordu. Doğu Karahanlı devleti 1090’da Selçuklulara bağlandı. Bu dönem on beş yıl sürdü. Sonra tekrar bağımsız hale geldi. Bu defada Karahıtayların ve Naymanların saldırılarına uğradı. Balasagun 1133’te Karahıtayların eline geçti. Kaşgar’ı ise Nayman işgal etti. Bu Moğol topluluklarının yönetimi Cengiz ordularının istilasına kadar devam etti (1218).
Moğollar Dönemi
Cengiz Han istilası, Doğu ve Batı Türkistan’ı da içine almıştır. Cengiz Han’ın ölümünden sonra, ülke dört oğlu arasında taksim edilmiş. Doğu Türkistan’ın bulunduğu topraklar Çağatay’a düşmüştür. Timur’un Batı Türkistan’ı elde etmesinden sonra, Çağatayların elinde sadece Doğu Türkistan kalmıştır. Burayı ele geçirmek isteyen Timur, bunu başaramamış ve barış yapmak zorunda kalmıştır.
Doğu Türkistan’daki Çağatay hanedanı ile hizmetindeki bütün Moğol beyleri ve askerileri 1357 de Müslüman olduktan sonra Türk-İslam kültürünün etkisine girmişler ve yavaş yavaş Türkleşmişlerdir. 17.yüzyılın sonunda Hidayetullah Hocanın başkaldırışı, Çağatay devletini sarsmış ve karışık ortam meydana getirmiştir. Bundan yararlanan Moğol Kalmuk’lar, Doğu Türkistan’ın kuzeyini işgal etmişler ve burada, merkezi İli olmak üzere bir devlet kurmuşlardır. Bu devlet, ancak 1760’a kadar yaşaya bilmiştir
Mançur İşgali
İç karışıklıklar sırasında zor durumda kalan Kalmuk beyi, Çin den yardım isteyince, tahtta bulunan Mançur’lar, bunu eşsiz bir fırsat saymışlardır. Ülkeye giren Çin kuvvetlerine karşı başarılı olamayan Kalmuk beyi Rusya’ya kaçtıktan sonra, toprakların savunması Burhaneddin Hoca ile kardeşi Hoca Cihan’a kaldı. Uzun mücadelelerden sonra yenik düşen bu iki kardeş, komşu Bedahşan’a iltica ettilerse de, buradaki emir onları idam ettirerek başlarını Çinli kumandana gönderdiler. Çinli general, Hoca Cihan’ın dul kalan eşi Dilşah Sultan’ın da kendisine gönderilmesini aksi taktirde Bedahşan’ı işgal ettireceğini bildirince emir onu da göndermek zorunda kaldı.
General, Dilşad Sultan’ı zorla Pekine yolladı. Amacı, hem Dilşad Sultan’ı Türkistan’dan çıkarmak, muhtemel isyanları önlemek, hem de onu burada rehin olarak tutmaktı. Dilşad Sultan Pekin’e gelince, imparator onunla evlenmek istedi. Fakat, Dilşad Sultan buna şiddetler karşı koydu. Bir süre sonra da Çin imparatorunun anneis tarafından boğduruldu. Bu asil Türk kadını Çin’de ve Doğu Türkistan’da ifffet ve namusun sembolü sayıldı.
Öldürülen kocası Hoca Cihan ile birlikte savaşlara katılmış yararlılıklar göstermiş Dilşat Sultan adına Çin’de ve Avrupa da ebedi eserler yazıldı. Çin’i yöneten Mançurlar, Doğu Türkistan’ı işgal edince (1763) burada bir genel valilik kurdular. Urumçi ve Barköl bölgelerini, Çin’e dahil Kansu’ya bağladılar. Diğer bölgelerde de sömürge yönetimi tesis ettiler.
LikeLike
DOĞU TÜRKİSTAN (Yakın Tarih)
Kurtuluş Hareketleri ve Doğu Türkistan Devleti
Mançur istilasından kurtulmak için, ayrı bölgelerde ve ayrı zamanlarda çeşitli kurtuluş hareketleri görülmüştür. Bunların arasında 1763’te Hamudullah Beğ hareketi, 1819-1826 yıllarında Cihangir Han hareketi, 1830’da Yusuf Han Hoca hareketi, 1846’da Muhammed Emin Hoca hareketi, 1855’te Veli Han Töre hareketi sayılabilir. Bütün bu kıyamlar kan ve ateşle bastırılmış, çok sayıda can kaybı verilmiş, yüz binlerce göçmen de Batı Türkistan’a kaçmıştır.
Doğu Türkistan Devleti Nihayet 1863 yılındaki hareket başarıya ulaşmış, işgalci Çin birlikleri ve onlara yardıma gelenler tamamen mağlup edilerek Doğu Türkistan istiladan kurtarılmıştır. Yakup Beğ, çeşitli gayretlerden sonra Doğu Türkistan’ı bağımsız bir devlet haline getirmiştir.
Yakup Beğ, dönemin Osmanlı Hükümdarı Sultan Aziz’e bir elçilik heyeti göndererek kendisine biat ettiğini, himaye yardım istemiştir. Sultan Abdul Aziz, Doğu Türkistan’a bir askeri heyet ve bir miktar silah göndermiştir. Mısır Hıdıvı İsmail Paşa da top ve tüfek yardımında bulunmuştur. Türkiye’den gelen subay ve öğretmenlerin yardımı ile Yakup Beğ, 80 Bin kişilik bir ordu kurarak eğitime tabi tutmuştur. Bu dönemin dikkat çeken bir olayı da, Yakup Beğ’in, Osmanlı Padişahı adına para bastırıp hutbe okutmasıdır.
Bütün bu gelişmeleri takip eden İngiltere ve Rusya, Doğu Türkistan Devletini resmen tanıdılar. İngiltere sekiz kişilik bir elçi heyeti gönderdi. Yakup Beğ, İngilizlerden de silah satın almaya muvaffak oldu. Bu silahlar Hindistan yoluyla ülkeye getirildi. Ancak Osmanlı Devleti, tam bu sırada iç karışıklıkla uğraştıkları için yardıma devam edemedi. İngiltere ve Rusya da, Yakup Beğ’i kendi kontrolleri altına almanın imkansızlığını görünce, Çinlilerin yeni istila hazırlığına göz yumdular. Kurulan bu devleti zamanın en büyük güçleri olan Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere ve Rusya tanımıştır. Ünlü tarihçi Eberhat’ın yazdığına göre, Türkistan ihtilali on milyon ölüye mal olmuştur.
Doğu Türkistan’da ikinci Mançur İstilası
Çin, 1875 senesinde Doğu Türkistan’a 82 tabur asker sevk etti. Bu kuvvetlere karşı Yakup Beğ kademeli bir savunma hattı kurdu. Ancak çok üstün durumdaki düşman, bazı şehirleri ele geçirdi. Bu sırada Yakup Beğ vefat etti. Bu olay Doğu Türkistan kuvvetleri üzerinde kötü bir etki yaptı. Bundan yaralanan Çinliler hücumlarını daha da arttırdı ve 1876 yılının sonunda bütün Doğu Türkistan’ı bir kere daha işgal ettiler.
Halka gözdağı vermek için, 10 binlerce Türk’ü, Yakup Beğ’in hanımını, oğullarını, torunlarını kılıçtan geçirdiler. İleri gelen devlet adamlarından, subaylardan 1166 kişide aynı akıbete uğradı. Yakup Beğ’in cesedinin mezardan çıkarılıp yakıldığı söylentisi bütün Doğu Türkistan’a yayıldı. Çin, bu defa Doğu Türkistan’ın tamamı topraklarına ilhak etti (1884). Doğrudan doğruya bir Çin eyaleti haline getirilen bu öz Türk yurduna Çince Shin Chiang (yeni toprak) adı verildi. Bu dönemdeki Çin yönetiminin uyguladığı idare tarzından göze çarpan başlıca özellikler şunlardır:
Büyük bir soykırım hareketine girişildi. Yakup Beğ zamanında Türk mimarisine uygun bir şekilde yapılmış bütün binalar yıkılıp yerlerine Çin üslubunda binalar yapıldı. Doğu Türkistan’ın adı değiştirildiği gibi, yüzlerce, binlerce yıllık şehirleri de Çince isimler konuldu. Doğu Türkistan Türkleri Çince okumaya ve Çinlilerle evlendirilmeye mecbur tutuldu. Genelev, meyhane, kumarhane gibi yerler açılarak Doğu Türkistanlıların ahlakları bozulmaya çalışıldı. Doğu Türkistanlıların milli gururlarını kırmak için, Müslüman Türkler, rütbesi ne olursa olsun bir Çinlinin karşısında ayağa kalkmak veya atından inerek saygı göstermek zorunda bırakıldı.
Karşı koyma ruhunu öldürmek için, Çinli memurlara çok geniş yetkiler tanındı. Bunlar, Doğu Türkistan’lıyı istedikleri zaman tutuklatabilir, cezalandırabilir, gerekirse öldürebilirdi. Rütbesi ve mevkii ne olursa olsun bir Doğu Türkistanlı, sorguya çekildiği sırada kaymakamın önünde diz çökmek mecburiyetinde idi. Çok ağır vergiler ve para cezaları konuldu. Küçük bazı memuriyetler akıl almaz fiyatlarla satışa çıkarıldı. Böylece Doğu Türkistan halkı dehşetli bir şekilde soyuldu. Halkın altın, gümüş, mücevher gibi varlıkları, teminatsız kağıt para karşılığında alındı.
Madenler parasız olarak Çin’e taşındı. Çinli tüccarlara her kolaylığı sağlandığı halde, Doğu Türkistanlıların ticaret yapmaları engellendi. “Türk” ve “Türkistan” kelimelerinin kullanılması, gazete, dergi çıkarılması, Türkiyeden ve İslam Ülkelerinden gazete,kitap getirilmesi yasaklandı. Halkın hastalıktan kırılması için hastane kurulmadı. Türklerin birbirlerine tıbbı ve sosyal yardımda bulunmaları engellendi.
Çocuk hastalarından binlerce bebek öldü. Bu dönemden kalma mezarlıklarda, büyüklerden çok küçüklerin mezarları bulunmaktadır. Yapılan bütün binalarda Türkler ücretsiz, yemekleri dahi kendilerine ait olmak üzere, ırgat gibi çalıştırıldı. Bütün bu zulümlerin sonunda, bir zamanların ileri ve mamur ülkesi Doğu Türkistan, yoksul, bakımsız, harap bir hale geldi.
Bağımsız Çinli Generaller Dönemi (1911-1933)
Doğu Türkistan’da ikinci Mançur istilası 1911 yılına kadar devam etti. Bu yılda Çin’de Mançur İmparatorluğu devrildi ve yerine Cumhuriyet kuruldu. İç kargaşalıktan faydalanan bazı genel valiler, Doğu Türkistan’ı doğrudan doğruya kendi yönetimleri altında tutmaya başladılar. Bunlar Cumhuriyet yönetimi emirlerine karşı gelerek Doğu Türkistan’ın başına 22 yıl bela kesildiler.
Bu dönemde, generaller darbeler hazırlayarak, birbirlerini öldürterek, hatta gözlerini oydurarak hüküm sürdüler. Ancak ortak noktaları, Doğu Türkistan halkına alabildiğine zulmetmek, onları sömürmek ve geri bırakmaktı. Hiçbir Türk, idari mevkilere getirilmemiş, yetişkin aydınlar zulüm ve işkencelere maruz bırakılmıştır. W. Bosshard, aynı yıllarda (1929) yayınlanan bir araştırmasında şu tespite yer vermektedir. “Yolsuzluğun bütün tabakalara yayıldığı Çin Türkistan’ında terakkide diğer ticari emtia gibi alınıp satılır. Netice şu ki, adam akıllı para etmeyen hiçbir şey yapılmaz ve ahali sırf Çinli hükümdarların zenginleşmesi için soyulur…işte bu suretle, köyler ve şehirler yağma edilmiştir.”
Rus işgal Dönemi(1933-1944)
Bu dönemin başındaki mücadele; Çinliler, Urumçi’de bulunan Beyaz Rus askerleri ve Müslüman Çinliler arasında geçmiştir. Ruslar, çeşitli entrikalar yaparak, duruma hakim olmuşlar, Doğu Türkistan’ın başına kukla bir Çinliyi geçirmişlerdir. Doğu Türkistan hükümeti bu sırada çok zayıftı, askeri hazırlığı yoktu. Yapılan barış teklifini kabulden başka çare göremiyordu. Hoca Niyaz Hacı, zor kullanılarak götürülüp Başkan yardımcılığı koltuğuna oturtuldu. Çinli generalin yardım isteği üzerine Doğu Türkistan’a gelmiş bulunan Rus birlikleri ise bir daha buradan çıkmadılar. Üstelik, gizli ajanlar göndererek yerlerini sağlamlaştırdılar. Türkleri sindirmek için çeşitli işkenceler uygulamaya başladılar. 125 çeşit işkence ve 28 çeşit öldürme usulü geliştirdiler. Bunların bir kaçı:
1. Kadın ve kızların tenasül organlarına elektrik lambaları sokmak ve bunlara cereyan vermek.
2. Başı ve ayakları ayrı ayrı iki vasıtaya bağlanarak, her iki vasıtayı aksi yönlere hareket ettirmek.
3. vücutta bir delik açıp buraya düğümlü bir ip sokarak iki gün beklettikten sonra, yaranın içine ipi testere gibi sürterek işkence yapmak.
4. Askeri eğitimde insanları hedef olarak kullanmak.
5. Maden ocaklarında zehirli gazla öldürtmek. (Altay kahramanı Şerif Han Töre böyle bir ocakta şehit edilmiştir.) Ruslar açtıkları bu kurslarda bu işkence yöntemlerini Çinlilere öğreterek yaygınlaştırmışlardır. Doğu Türkistan’a iyice yerleştikten sonra da tasfiye işlerine girişmişlerdir. Böylece 300 bin kişi tutuklanmış, bunların binlercesi şehit edilmiş. (Hoca Niyaz Hacı da bunların arasındadır.) Rusları böyle davranmaya sevk eden sebep, Doğu Türkistan’daki bağımsızlığın Türkistan’ın kendi idareleri altında bulunan bölgelerde örnek teşkil etmelerinden çekinmeleridir. Bunun için Doğu Türkistan’ı işgal ederek, burada ayaklanmayı bastırmış, halkı sindirmiş ve ilerde yine Çin’e teslim edecek hale getirmiştir. Doğu Türkistan’daki Rus işgali 1944’de kadar sürmüştür.
Milliyetçi Çin istilası
II. Dünya savaşının ilerleyen yıllarında Sovyetler, Almanya karşısında zor durumda bulunuyorlardı. Onların Doğu Türkistan’ın başına geçirdikleri kukla Şen, bu durumdan endişe duymaya başlamıştı. Sırtına dayadığı Ruslar yenilirse Çinliler, Doğu Türkistan’a girip kendisini cezalandırırlardı.
Bu sebeple, Nankin deki Çan Key Şek yönetimi ile temas kurdu. Uzun süreli görüşmeler sonunda, anlaşma yapıldı. Şen, Rusları kovdu. Rus ajanlarını ve işçilerini sınır dışı etti. Komünist izleri sildirecek tedbirler aldırdı. Rusların gitmesinden sonra Milliyetçi Çin birlikleri Doğu Türkistan’ı işgale başladılar. Çinlilerin ilk işleri, Doğu Türkistan’ı Çinlileştirme planını uygulamak oldu.
Bunu için Çince mecburi hale getirildi, Türklerin Çinlilerle evlenmeleri teşvik edildi, Çin’den çok sayıda göçmen getirtilmesine başlandı. Bunlara, Urumçi taraflarındaki verimli topraklar verildi. Gerçek vatanseverler, milliyetçi aydınlar yine hapishanelerde bırakıldı.
Doğu Türkistan Komünist Çin işgalinde
Komünist Çin birlikleri, Doğu Türkistan’ı kademeli olarak 1949 yılına kadar işgal ettiler ve zulüm idaresi başlatmak için ilk tedbirlerini almaya aldılar:
1. Ürünleri, hayvanları ve toprağın izinsiz satılması yasaklandı.
2. Halkın günlük kazancı, işyerlerine gelen banka görevlileri tarafından zorla alınarak bankaya yatırılmaya başlandı.
3. Vatansever, yüksek ahlaklı, itibar sahibi kimseler, düşük ahlaklı, zaaf sahibi insanlar belirlendi. Birinciler yok edildi, ikinciler ise halkın başına getirildi.
4. Her ailenin başına kötü ruhlu olan kimse, o seçilerek ailenin reisi tayin edildi.
5. Her şahıs, üç günde bir polis idaresine giderek üç gün içinde ne yaptığını anlatmak zorunda tutuldu.
6. Bir kimsenin başkasını ziyaret edeceği zaman polise baş vurması, ne zaman ve ne maksatlı gideceği, ne konuşacağı hakkında bilgi vermesi mecburi hale getirildi. İzin almadan bir köyden bir şehre veya başka bir köye taşınmak tamamen yasaklandı.
7. Herkes, birbirinin casusu haline getirildi. Ana-baba, çocuğunu; çocuklar, ana-babasını ispiyon etmekle vazifeli tutuldular. Kimsenin kimseye güveni kalmadı. İki kişinin bir araya gelmesi “Komünist aleyhtarı hareket”, üç kişinin bir araya gelmesi “isyan hazırlığı” sayıldı.
8. Postahanelerde yerleştirilen Çinli Komünistler, mektupları sıkı bir sansüre tabi tuttular. En küçük bir işaret veya okunaksız yazı, şifre kabul edilerek sahipleri cezalandırıldı.
9. Şeref ve haysiyetten yoksun, milli şuurdan habersiz, şefkat, merhamet, vicdan, din, insanlık gibi kavramlardan uzak, mevki ve zevk düşkünü, kumarbaz ve hain ruhlu, katil, esrarkeş olanlar toplanarak kurslara tabi tutuldular. Bunlara cinayet, zulüm ve işkence metotları öğretildi.
http://songokbayrak.blogspot.com.tr/p/dogu-turkistan-yakn-tarih.html?view=classic
LikeLike
Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti 1933
1933 yılı içinde Tarım havzasında Timur ve Osman isimli kişilerin liderliğinde, Altay’da Şerif Han Töre liderliğinde ayaklanmalar patlak verdi. Bütün bu ayaklanmalar sonuç verdi ve aynı sene Ürümçi şehri haricinde bütün Doğu Türkistan Çinlilerden temizlendi.
İhtilâllerin ilk başladığı yer olan Kumul’daki ayaklanmaya Döngenlerden Ma Jung Ying, Mayıs 1931’de emrindeki yüz gönüllü ile katıldı; ancak yaralanınca Temmuz’da Kansu’ya döndü.
Kumul’a Eylül 1931’de Ruslar yardım teklif etti ise de Kumul ihtilâlcileri reddetti. Bunun üzerine Rusya Doğu Türkistan’ın valisi Jing Şu Ren’le Ekim ayında gizli bir antlaşma yaparak vali kuvvetlerine silâh yardımına başladı. Buna rağmen bölgeye hâkim olamayan Jing Şu Ren, Nisan 1933’te Rusya üzerinden Çin’e kaçınca başkumandan Şing Şi Sey kendini askerî vali ilân ederek idareyi ele aldı.
1933’Te Ma Jung Ying binden fazla gönüllüyle tekrar gelerek 16 Haziranda Hoca Niyaz Hacıyla görüştü. Ma Jung Ying’in bütün askerî işleri tek başına ele almak istemesine Hoca Niyaz karşı çıktı. Bunun üzerine Ma ihtilâlcilere saldırarak ellerindeki silâh ve mühimmatı aldı. Hoca Niyaz’ın zor duruma düştüğünü gören Rusya, Hoca Niyaz’a Şin ile anlaşmasını teklif etti. Teklifi değerlendiren Hoca Niyaz, 9 Temmuz 1933’te Şin ile anlaştı. Antlaşmaya göre Tanrı dağlarının güneyi Hoca Niyaz’ın, kuzeyi de Şin’in idaresinde olacaktı. Antlaşma Ürümçi’de imzalandı.
Bu şekilde 12 Kasım 1933’Te, Kâşgar’da „Şarkî Türkistan İslâm Cumhuriyeti“ ilân edildi ve aşağıdaki hükûmet kuruldu:
CUMHURBAŞKANI: Hoca Niyaz Hacı
BAŞBAKAN: Sabit Damollah Abdülbaki
ERKAN-I HARBIYE REISI: General Mahmut Muhiti
İÇIŞLERI BAKANI: Seyitzade Yunus Bek
DIŞIŞLERI BAKANI: Kasım Can
EĞITIM BAKANI: Abdulkerimhan Mahdum
EVKAF BAKANI: Şemsettin Turdi
ADALET BAKANI: Zarif Kari
ZIRAAT VE TICARET BAKANI: Abdul Hüseyin
MALIYE BAKANI: Ali Ahun
HARBIYE BAKANI: Oraz Bek
SAĞLIK BAKANI: Abdullah Hani
Ocak 1934’te Çöçek ve Altay sınırından giren Kızıl Ordu, Ürümçi civarında Ma Jung Ying’i bozguna uğratarak Kâşgar’a doğru ilerlemeye başladı. Bu arada Ürümçi’den Kâşgar’a gelen başkonsolos Afserof, Hoca Niyaz ile görüşerek hükûmetin lâğvedilmesi ve kendisinin Ürümçi’de Şing Şi Sey ile birlikte ortak idare kurmasını teklif etti. Bunu kabul etmek zorunda kalan Hoca Niyaz, Afserof ile birlikte Kâşgar’dan ayrıldı. Ürümçi’de genel vali yardımcısı oldu ve böylece hükûmet sona erdi.
Eylül 1938’de Şing Şi Sey, Stalin’in mümtaz misafiri olarak Moskova’ya gitti ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi’ne üye oldu.
Nisan 1937’de çıkan ihtilâlin bastırılmasının ardından Hoca Niyaz tutuklandı; sonra da Şerif Han Töre ve diğer mücahitler gibi işkence ile öldürüldü. Aynı yıl Barköl’de dört ayaklanma ile Şubat 1940’ta ve Haziran 1941’de Altay’da çıkan ayaklanmalar kanlı bir şekilde bastırıldı.
Şing Şi Sey bir yandan Sovyetler Birliği ile yakın ilişkiler kurarken diğer yandan Çin ile gizlice anlaşmıştı. İkinci Dünya Savaşı sırasında fırsatını bulan Şing Şi Sey Çin’e bağlılığını ilân etti. Bunun üzerine önceden sınıra yığınak yapmış bulunan Çin ordusu ülkeye girdi, Kızıl Ordu Doğu Türkistan’ı terk etti. Bu, Milliyetçi Çin’in Doğu Türkistan’a soktuğu ilk kuvvetti. Halk Çin işgaline karşı yer yer direnişe geçti. Bunlardan bir kısmını Rusya desteklemekteydi.
http://songokbayrak.blogspot.com.tr/p/dogu-turkistan-islam-cumhuriyeti-1933.html?view=classic
LikeLike
Doğu Türkistan Cumhuriyeti 1944
Milliyetçi Çin dahil olmak üzere, Doğu Türkistan’ın bütün dış âlemle ilgisini kesen Sovyet-Rus kuvvetleri, Doğu Türkistan’ı fiilen işgal ve tahakkümü altına aldı. Süratle iktidara geçirdiği general Şin-Sı-Say vasıtasıyla Doğu Türkistan’da tedhiş rejimi kurarak, büyük bir temizlik ve sosyalizasyon hareketine girişti.
Bu durum 1933-1934 senesinden 1943 senesine kadar fasılasız devam etti. ikinci dünya harbinde Hitler’in ordularının süratle ilerleyerek Moskova’nın yakınlarına kadar sokulduğu bir sırada o zamana kadar Ruslar’ın emellerine sadakatle hizmet etmiş ve Rus müşavirlerinin verdiği her emri kayıtsız şartsız yerine getirmiş bulunan Şin-Sı-Say zuhur eden bu fırsattan faydalanarak gizlice Mareşal Çang-Kay-Şek hükûmetiyle anlaştı. Ve 1943’te Çin kuvvetleri Doğu Türkistan’a girdi. Milliyetçi Çin hükûmeti General Şin-Şi-Say’ı geri çekti, yerine merkezden general U-Cing-Şin’i umumî vali olarak Urümçi’ye gönderdi.
Hürriyet ve istiklal mücadelesinden yılmayan Doğu Türkistan Türkleri 1944’de İli bölgesinde Milliyetçi Çin kuvvetlerine karşı yeniden ayaklandılar. Bu sırada Rus-Alman harbi de yavaşlamış, hatta Rusların lehine gelişmeye başlamıştı. Doğu Türkistan işlerine müdahale fırsatı kollayan Rsular başlangıçta İli bölgesi milliyetçilerine yardım ettiler. Böylelikle îli bölgesi havzasında merkezi Kulca olmak üzere, Tarbagatay ve Altay vilayetlerinden müteşekkil müstakil „DOĞU TÜRKİSTAN CUMHURİYET DEVLETİ“ kuruldu. Ve 1944 Ekiminde resmen ilân edildi. İkinci defa istiklâline kavuşan Doğu Türkistan Türklerinin kurduğu bu devletin kurucuları ve hükûmet erkânı şu değerli kimselerden ibaret idi.
1- Reisicumhur……………… Ali Han Töre
2- Reisicumhur Muavini…. Hekim Han Hoca Beğ
3- Genel Sekreter………….. Abdürrauf
4- Maliye Nazırı……………. Enver Musabay
5- Maarif Nazırı…………….. Seyfeddin Azizi
6- Adliye Nazırı……………… Mehmed Can Mahdum
Sadece üç vilâyete münhasır küçük bir devlet olmasına rağmen, Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin tek başına Milliyetçi Çin orduları ile savaşarak bu orduları mağlûp ve perişan etmesi, ayrıca Rus esaretindeki Türk ülkelerine ve hususiyle bitişik Batı Türkistan’a karşı kötü emsal teşkil edebileceği kaygısı, Ruslarda korku ve endişe yarattığından Sovyet-Rusya türlü entrikalarla millî hükûmeti, Çang-Kay-Şek hükûmetiyle sulh yapmaya zorladılar.
LikeLike
DOĞU TÜRKİSTAN İSLAM DEVLETİ – ( 1820 – 1877)
Yakuphan 1820 yılında Taşkent yakınlarındaki Pişkent’te doğdu. Hokand askeri kuvvetleri girmeye başaran Yakup bey kısa zamanda kabiliyetini göstererek 1845 yılında Hokand Hanı Hüdayar Han’ın dış ilişkiler memuru oldu.
Kendisine Ak Mescit (Kızıl Orda) nın komutası verildi 1853 yılında Rusyanın 26 gün süren kuşatmasına inatla karşı koyduğu bilinmektedir. Kaşgar hükümdarı Sadık Beğ Cihangir hocanın Kokand’da yaşayan oğlu Buzuruk hanı Kaşgar hükümdarı olarak görmek istiyordu, Kokand Hanı Hudayar Han 1864 yılında Buzuruk ve Yakuphanı 1000 kişilik bir ordu ile Kaşgara gönderdi. Kısa bir savaştan sonra Buzuruk, Han ilan edildi.Yakuphan 1867 de Kuçayı, 1869 da Korlayı 1871 de Turfanı ele geçirdi.
Yakupbeğ 1867 de Buzuruk Han’ın iktidarına son vererek kendisine ‚Atalik Gazi‘ ‚Bedevlet‘ (Mesut Hükümdar) ünvanı verildi.
Yakup beğ çok kuvvetli siyasi ve diplomatik şahsiyeti ile ün kazandı. Buhara, Osmanlı, İngiltere, ve Rusya ile diplomatik ilişkiler kurdu, askeri eğitimlerini Osmanlı İmparatorluğundan silahlarını İngiltereden ve ticari mallarını Rusyadan getirtti.
Yakup Han ülkede istikrarı sağladıktan sonra tarihi ve kültürel bağları olan ve İslam dünyasının hamisi konumunda bulunan Osmanlı İmparatorluğu nezdine elçi göndermiş Sultan Abdulaziz Han’dan yardım ve himaye talebinde bulunmuş; devletinin Osmanlı İmparatorluğu’nun bir parçası olarak kabul edilmesini dilemiş ve kendisine biat ettiğini bildirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu Yakup Han’ın bu talebini kabul etmiş ve Padişah’ın direktifi üzerine Albay Kazım bey komutasında 5 muvazzaf ve 3 emekli Subaydan oluşan bir asker eğitim grubunu 1200 piyade tüfeği 6 sahra topu ve cephane yapımında kullanılan barut ve malzemeleri ile Hindistan üzerinden Doğu Türkistan’a göndermiştir. Heyet Kaşgar’da büyük coşku ve sevinç ile karşılanmış, hutbeler padişah adına okunmuş ve paralar da Sultan Abdulaziz Han adına bastırılmıştır. Doğu Türkistan semalarında Osmanlı sancağı dalgalandırılmıştır.
1876-1877 yıllarında Çinliler Yakup beğ’e karşı büyük bir hücuma geçtiler Yakup beğ savunmaya geçmek zorunda kaldı, Aksu etrafındaki Davançı dağları civarında şiddetli çarpışmalar oldu, Yakup beğ savaşta sayıca üstün olan düşman karşısında savaşı kaybetti geri çekildi.
Çinliler 16 Mayıs 1877 de Turfanı ele geçirdi aynı yılın 29 Mayıs günü Yakupbeğ vefat etti. Ölümünden sonra Çin istilası tüm Türkistanda devam etti, oğullarının taht kavgası ve hükümdarların kendilerini han ilan etmeleri ve eyaletlerin bağımsızlık ilan etmeleri DOĞU TÜRKİSTAN İSLAM DEVLETİNİN çöküşüne zemin hazırladı.
Çinliler 16 Aralık 1877 Kaşgarı 16 Mayıs 1878 de Doğu Türkistan’ın tamamını işgal ettiler. Yakup bey’in büyük güçlüklerle kan pahasına antlaşmalarla ve büyük bir beceriklikle kurmuş ve korumuş olduğu kendisine birleşik bağımsız bir devlet düzeni verdiği Doğu Türkistan bağımsızlığı sona erdi.
http://songokbayrak.blogspot.com.tr/p/yakuphan-bedevlet.html?view=classic
LikeLike
ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!
Tewsiyelik Kitap
Möhtirem Muhemmedemin Bughra ependining alemshumul esiri Sherqiy Türkistanning Genel Tarixi
https://archive.org/stream/SherqiTurkustanTarixidouTrkistanTarihi/SherqiTurkustanTarixi.ebced.kabul-1940#page/n0/mode/2up
LikeLike