-Milliy medeniyitimizge tarixi nuqtinezer bilen qarap, Weqe-Hadisilerge baha bergende Dogmatizimgha Bérilip Ketmesligimiz, Qara-Qoyuq Inkar Qilmaslighimiz, Shekilwazliq Qilmaslighimiz Shundaqla Dewir Rohi we Tarixi Riyalliqni Nezerde Tutup we Shakilini chiqiriwétip, méghizini qobul qilish pirinsipida ching turup, Milliy qediriyetlirimizni bar imkanllirimiz bilen qoghdap qélishimiz Lazim!
K.U.A

☆☆☆><☆☆☆

Hazirqi zaman uyghur edebiyatining dangliq wekilliridin biri, «sherqiy türkistan uchqunlar teshkilati»ning qurghuchisi, ot yürek wetenperwer sha’ir lutpulla mutellip Lutpulla Mutellip 1922- yili 11- ayning 16- küni yette su wilayitining chünji rayoni (hazirqi qazaqistanning almuta oblasti uyghur rayoni)da dunyagha kelgen. Hazir bu mehellining ismi lutpulla mutellip mehellisi.
Lutpullaning dadisining ismi hézim bolup, mutellip uning bowisi idi.
Lutpulla mutellip 1929- yilidin 1931- yilighiche yettisudiki penniy mektepte oquydu. 1931- Yili a’ilisi bilen iligha köchüp kélip nilqa nahiyesining dörbiljin mehellisige orunlishidu. 1932- Yilidin bashlap ghulja shehiridiki tatar mektipide oquydu. U mektepte tatarlardin bashqa uyghur, qazaq, özbék, qirghiz, shibelermu oquytti. U 1936- yili tatar mektipini tügitip rus mektipige kiridu. Kéyinche ruschidin bashqa xitay tilinimu öginidu.
Lutpulla mutellip 1937- yilidin bashlap shé’ir yézishqa kirishken bolup, uning wetenperwerlik témisidiki shé’irliri «ili géziti» de dawamliq chiqip turghan.
U 1939- yili 9- ayda ürümchi darilmu’ellimin mektipige qobul qilinidu. Ehmet imin elnezer shu chaghdiki ehwallarni eslep shundaq yazidu: 2004- yili qurban héytta yazghuchi muhemmet shaniyaz ependi dadamni yoqlap öyimizge kelgende lutpulla mutellip toghrisida sözlep bérishni soridi. Dadam gerche 86 yashqa kirip qalghan bolsimu xatirisi nahayiti yaxshi bolup, 60 yil ilgiri bolup ötken bu ishlarni bizge tepsiliy sözlep berdi:
1939- Yil 8- ayning axirliri pichan nahiyesidin men, abla polat, imin qasim, muhemmet qasim, enes sadiq alteylen imtihandin ötüp, atalmish ölkilik darilmu’elliminde oqush üchün ürümchige chiqtuq. Shu yili ölkilik darilmu’ellimin’ge töt sinip yéngi oqughuchi qobul qilinghan bolup, ular 21-, 22-, 23-, 24- siniplargha teqsim qilinghan idi. Biz pichandin kelgenler lutpulla mutellip, elqem extem, turghun almas qatarliqlar bilen 24- sinipta oquduq. U waqitta ibrahim muti’i, mewlanjan turdiyof (dunya tarixi oqutquchisi), abdulla zununof (til oqutquchisi) … Qatarliq oqutquchilar bar idi. Men lutpulla mutellip bilen shu chaghda tonushqan. Sinipta uni «mutellip» dep chaqirattuq. Uning shé’irliri sinip tam géziti, atalmish «shinjang géziti» qatarliqlarda da’im élan qilinip turatti. Lutpulla mutellipning 1939- yilining axiri «nurluq yolgha qedem» dégen témida chiqarghan tam gézitige yazghan: Ya ölüm, ya körüm dep milyonlighan el, Küresh meydanigha chüshti baghlap mehkem bel. Bu yolda aqidu qanlar bolup sel, Eng axirqi meqsitimiz choqum bolidu hel. Dégen shé'iridin uning ichki dunyasi we ghayisini éniq körüwalghili bolidu. Lutpulla mutellip 1942- 1943- yilliri «shinjang géziti» uyghur tehrir bölümide ishleydu. Bu jeryanda u shinjang gézitide «edebiyat gülzari» mexsus béti teshkillep, eyni chaghdiki ürümchidiki nurghun edib, ilghar ziyaliylarni bu gézit etrapigha zich uyushturup, xelqqe rohiy ozuq béridighan we ilghar idiyelerni teshwiq qilidighan qoralgha aylanduridu. Bu ehwal milletchi xitay hökümitini tolimu bi'aram qiliwatidu. 1943- Yili shéng shisey (1897- 1970) sowét ittipaqidin yüz örüp, milletchi xitay (gomindang)ning qoynigha özini atidu. Shuning bilen pütkül sherqiy türkistan miqyasida ilghar zatlarni tut- tut qilish bashlinip kétidu. Eyni chaghda ürümchidiki nurghun pa'aliyetlerning merkizige aylinip qalghan lutpulla mutellipke ashkara qol sélishqa amalsiz qalghan shéng shisey hökümiti bir rezil pilan oylap chiqidu. U bolsimu lutpulla mutellipni bir mezgil ürümchidin yoqitip ürümchide uning tesiri yoqalghanda andin qol sélish idi. 1943- Yilining axirida shéng shisey hökümiti lutpulla mutellipni aqsugha yötkep, aqsu gézitining mu'awin muherrirlikige «östüridu». Lutpulla mutellip aqsugha kélip ishqa chüshkendin kéyinla özining aqsugha éwetilishining heqiqiy sirini chüshinip yétidu. U özige yüklen'gen wezipilerni chandurmay orundap, aqsudiki uyghur uyushmisining xizmetlirige yétekchilik qilidu. Bu jeryanda u öz etrapidiki kishiler ichide milletchi xitayning nurghun paylaqchiliri barliqini siziwalidu. Shundaqtimu u aqsu gézitide gézit pa'aliyitini janlandurup, «jenub shamili» dégen edebiy sehipini tesis qilidu. Lutpulla mutellip 1944- yilidin bashlap senet ömiki uyushturup, «tahir-zöhre» opérasini sehnige élip chiqish üchün teyyarliq qilishqa bashlaydu. Bu opéra 12- ayda sehnide oynalghan bolup, ghérib we tahir rollirini özi orunlaydu. Zöhrening rolini wilayetlik saqchining ofitséri hörnisaxan (mutellipke qoyghan ishpiyon) élip chiqidu. Bu diramining tesiri nahayiti yaxshi bolghanliqtin awat we uchturpandimu orunlinidu. Lutpulla mutellip 14 yéshidin bashlapla shé'ir yézishqa kirishken bolup, uning wekil xaraktérlik shé'irliridin «yillargha jawab», «xiyalchan tilek», «tesiratim», «peryad», «tün yérip izlar basqanda», «küresh ilhami» qatarliq yüzdin artuq shé'iri bar. 1944- Yili tajawuzchi xitaygha qarshi ghuljida bashlanghan milliy inqilab tiz sürette ghelibe qilip, 1944- yili 11- ayning 12- küni ghulja shehiride sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulidu. Shuningdin kéyin milletchi xitay hökümiti téximu ghaljirliship kétidu. Lutpulla mutellip 1945- yili 4- ayda sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti bilen mexpiy alaqe ornitidu we muniridin xoja, bilal ezizi qatarliq sepdashlirini teshkillep, milletchi xitay tajawuzchilirigha qarshi «sherqiy türkistan uchqunlar ittipaqi» teshkilatini qurup chiqidu. Bu teshkilat eyni yilliri tunji qétim qurulghan inqilabi, siyasiy teshkilat idi. Bu teshkilatning siyasiy pirogrammisi éniq, shundaqla sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti bilen zich alaqisi bar teshkilat bolup, sherqiy türkistan jumhuriyiti bilen yoshurun alaqe arqiliq xewerliship turatti. Bu teshkilat qorulup uzun ötmey lutpulla mutellip sherqiy türkistan hökümitige chiqartqan xétide: «biz jüme namizigha taharet élip qoyduq, jüme namizini siler bilen bille oqumaqchimiz» dep yazghan idi. Bu gepning menisi «biz aqsudimu teyyarliq qilip qoyduq, siler yeni milliy armiye aqsugha hujum qilip kelsenglar silerge masliship ghelibini qolgha keltürüshni kütüwatimiz» dégenlik idi. Lutpulla mutellip bashchiliqidiki«sherqiy türkistan uchqunlar ittipaqi» milliy armiye aqsugha yéqinlashqan haman qoralliq qozghilang kötürüp aqsuni azad qilish pilanini tüzidu. 1945- Yili 7- ayning 23- küni sherqiy türkistan jumhuriyiti jenubiy qisim armiyesining bash qomandani supaxun suwurup (1915- 2001) rehberlikidiki sherqiy türkistan armiyesi aqsu rayonigha atlinip, 14- küni bay nahiyesini azad qilidu. Mana bu waqitta jengge teyyarliniwatqan «uchqunlar ittipaqi»ning ezaliri arqimu- arqa qolgha élinishqa bashlaydu. Gomindang bu teshkilatni hékim nurdek satqinlarning yardimide xéli burunla bayqighan bolup, teshkilatning pa'aliyetlirige yéqindin diqqet qiliwatatti. Lutpulla mutellip qandaq öltürülgen?... Yéqinda qazaqistandiki «mir» neshriyatidin arxé'olog abdukérim sabitowning «tarixning öchmes izliri» namliq eslimiler toplimi yoruq kördi. Bu kitabtiki bir maqalida we hayat shahitlar teminligen bashqa ishenchlik menbelerde lutpulla mutellipning qetli qilinish ehwali shundaq bayan qilinghan: - Lutpulla mutellip ayrim kamérgha solanghan bolup, türmining ögzisige qoyulghan saqchining éytishiche, u özini nahayiti kötürenggü rohta tutup, «ghérib- senem», «tahir- zöhre» dramiliridiki bezi tesirlik naxshilarni, shundaqla «tenlirim yapraq» naxshisini köprek éytip, saqchilar miltiqlirining payniki bilen ishik, tamlarni urup, naxsha éytishini cheklisimu, pisent qilmastin, naxshisini dawamlashturuwérettiken. Öz könglini segitish bilen qoshna kamérdiki sepdashlirining rohini kötirettiken. 1945- Yili 9- ayda sherqiy türkistan armiyesi aqsugha hujum qilidu. Hoduqup ketken milletchi xitaylar türmidin endishe qilishqa bashlaydu. 9- Ayning 12- küni gugum chüshkende, saqchi idarisining bashliqi wu shawbing bölüm bashliqlirini yighip, «sherqiy türkistan uchqunlar ittipaqi» teshkilatidiki besh kishige ölüm jazasi bérish buyruqi kelgenlikini jakarlash bilen türme jallatliri ishqa kirishidu. Eng aldi bilen, yüsüpjanning ismi oqulup, gundipaylar uni sörep chiqidu. Andin aldinala teyyarlap qoyghan orekning yénigha apirip, qilich bilen chapidu, etrapqa qipqizil qan chachrap, uning téni parchilinip orekke tashlinidu. Kéyin bashqilarmu shu teriqide chépip öltürülidu. Bu del sherqiy türkistan armiyesining aqsuni qorshawgha alghinining ikkinchi küni idi. Etisi aqsudiki gomindang qoshunining qomandani jaw xenchi wu shawbing bilen bille 20 dek atarmen - chaparmenni bashlap yene türmige baridu. 1945- Yili 9- ayning 18- küni yérim kéchide lutpulla mutellip, muniridin xoja, bilal ezizi, abdulla rozi, mewlanjan turdi qatarliq «uchqunlar ittipaqi»ning 21 neper inqilabchisi shundaqla «gumanliq» dep qaralghan 13 kishimu birlikte paji'elik qetli qilinghan. Paji'e bashlinishtin burun lutpulla mutellip barmiqini chishlep qan chiqirip türme témigha munularni yézip qoyghan: Bu keng jahan men üchün boldi dozax, Yash gülümni ghazang qildi qanxor eblex! Türme gundipayliridin bir qanchisi lutpulla mutellipni élip chiqidu. Arqidinla uning bashqa sepdashlirinimu ilip chiqip, hemmisini aldinala kolap qoyulghan orek aldida tizlanduridu. Jaw xenchi ularning aldigha kélip: «hazir silerge ölüm jazasi bérilidu» deydu. Bu waqitta lutpulla mutellip ghezep bilen: «qolungdin kelginini qil! Méni öltürgining bilen méning izimdin minglap, milyonlap mutellip chiqidu!- Deydu.

Jawxenchi özining yénida turghan terjimani yasin ezizge qarap: «mutellip néme deydu?» Dep soraydu. Yasin ezizi mutellipning sözlirini terjime qilip béridu.
Jaw xenchi mutellipni özining aldigha keltürüp: «sen téxi yash, talantliq yazghuchisen, séning uyghur xelqige ishleydighan waqting aldingda, emdi öz niyitingdin qayt! Eger sen hazir bolsimu towa qilsang, kechürüm qilimiz», deydu.
Mutellip ghezep bilen hürpiyip turup: «gomindangchi janabliri, bilip qoyunglarki, yer bizning, weten bizning, xelq bizning. Muqeddes wetinimizni senlerning ixtiyaringlarche depsende qilishinglargha yol qoyulmaydu, senler yoqalmighuche, biz bir sa’etmu körishimizni toxtatmaymiz. Biz erkinlikimizni qolgha élish üchün haman küresh qilimiz. Bu küresh héch qachan toxtap qalmaydu.
Jaw xenchi axirqi qétim yumshaq sözler bilen mutellipning iradisini boshatmaqchi bolghanda, oylimighan yerdin mutellipning sözliri yürikige oqtek sanchilidu. Ghezeptin hoduqqan jaw xenji yénidiki qoralini qandaq sughirip alghinini sezmey qalsa kérek etimalim, mutellipke qaritip arqa- arqidin oq atidu. Buninggha ulapla tarsilditip étish bashlinidu. Inqilabchi yashlar arqa- arqidin yiqilip, orekke dükürlep chüshidu. Lutpulla mutellip bilen bilal ezizi qetli qilinishtin burun, jaw xenji yénidiki qoralini éliwatqan ashu qisqa saniyede jaw xenchining yüzige tükürgen.
Eyni chaghda, milletchi xitay teripidin élip bérilghan qanliq paji’e heqqide eng deslep «sherqiy türkistan inqilabchil yashlar teshkilati» chiqarghan «küresh» jurnilining 1946- yildiki 6-7- qoshma sanida éniq we tepsiliy melumatlar yézilghan.
Lutpulla mutellip we sepdashliri qetli qilinip besh yil ötkende xelq ular qetli qilinghan türmige kirip söyümlük oghlanlirining jesetlirini izdeydu. Axiri öz waqtida türme baqqan xitaylarning körsitishi bilen lutpulla mutelliplerni kömgen yerni tapidu. Milletchi xitay lutpulla mutelliplerni qetli qilip bolghandin kéyin orekni tindurup, üstige deslep choshqa qotini salghan bolup kéyin hajetxana salghan. Xelq u yerni kolap lutpulla mutellip we sepdashlirining jesetlirini tapqan. Aqsu we bashqa nahiyelerdin kelgen minglarche xelq bu weten ewladlirining parchilanghan jesetlirini bir- biridin ayrip namizini chüshürüp yerlikide qoyghan. Lutpulla mutellipning hazirqi qebrisi, 1982- yili uning tughulghanliqining 60 yilliqini xatirilesh künliride pütküzülgen.
Lutpulla mutellip bari – yoqi 23 bil yashaydu, biraq, hayati menilik ötidu. U öz ömride dawamliq öginidu hem dawamliq ijad qilidu, öz wetinining musteqilliqi yolida hayatini teqdim qilidu. Lutpulla mutellipning musteqilliq idiyesi milletchi xitaylargha yaqmaydighanliqi éniq. Kéyinki künlerde sha’irning ölümige sewebchi bolghan hékim nur bilen ömer samilar ölümge höküm qilinidu, lékin hörnisa, jaw xenchi, eysa yüsüp, abla osman qatarliq nurghunlighan satqun, jasuslar ölümdin qutulup qalidu. Bu tarixiy sawaqni uyghur xelqi héch qachan estin chiqarmaydu.
Merhum ershidin tatliq qatarliq péshqedemlerning eslishiche, 1945- yili 9- ay ichide aqsu wilayiti teweside inqilabchi yashlardin 338 kishi qetli qilinghan. Bular «sherqiy türkistan uchqunlar ittipaqi»ning ezaliri bolupla qalmastin, sherqiy türkistan inqilabigha hésdashliq qilghan yashlar idi. Yene uchturpan saqchi idarisining bashliqi wu yüshün bashchiliqidiki milletchi xitaylar uchturpan nahiyesidin turap qari, ibrahim mömin, ömer qasim, siyit abbas qatarliq 16 yashnimu öltürüwetken. Lutpulla mutellipke ayali satqunluq qilghanmu? Lutpulla mutellipning ayali sofiyem ba'iz kuchadin bolup, 1928- yili tughulghan. Deslep kuchada kiyin aqsu qizlar mektipide mu'ellim bulghan. Imin aqupning eslep bérishiche: lutpulla mutellipning her bir ish- herikiti aqsu saqchi idarisidin ölkilik saqchi idarisige yollinip turghanliqi, ölkilik saqchi idarisidin: «siler lutpulla mutellipning peqet kündüzdiki ish herikitinila nazaret qilipsiler, uning kéchisi néme qilidighanliqinimu nazaret qilinglar» dégen yolyoruqigha asasen aqsu qizlar pédagogika mektipidin sofiyem bayizni namzatliqqa tallighanliqi, 1944- yili yazda 16 yashliq sofiyem bayiz bilen 22 yashliq lutpulla mutellip yüzeki we aldirashchiliq bilen toy qilghanliqi, omumen alghanda lutpulla mutellip sofiyem ba'iz bilen toy qilghandin bashlap kéche- kündüz nazaret qilinip turghanliqi yézilghan. Tursun ershidin 1990- yili we 1992- yili qazaqistanda sofiyem bayizni ziyaret qilghanda, sofiyem payiz tursun ershidin'ge, özining yoldishi lutpulla mutellipke satqinliq qilmighanliqini éytqan.

Hazir shiwétsiyede yashawatqan abdushükür ependim «anamning eslimiliri» namliq eslimiside, lutpulla mutellip bilen supiyem bayiz üstide toxtilip: «lutpulla mutellip bilen supiyem bayiz 1944- yili yanwar éyida merhum sha’ir nimshéht armiye éli (1906- 1972)ning öyide toy qilghan bolup, shu yilning küz aylirida supiyem bayiz tughush üchün kuchagha, anisining yénigha qaytip kelgen. Démek supiyem bayizning lutpulla mutellip heqqide milletchi xitay saqchilirigha uchur yetküzüshi mumkin emes.
Taki tursun ershidinning lutpulla mutellip heqqidiki tetqiqat kitabi neshr qilinghandin kéyinla lutpulla mutellipning keshpulla isimlik oghli bolghanliqi we lutpulla mutellipning qolgha élinishida ayali supiyem bayizning héchqandaq munasiwitining yoqliqi ispatlandi. Abduweli hémit nizami özining maqalisida bu nuqtilarni téximu konkrét yorutup berdi» dep yazghan. Lutpulla mutellip qollanghan isim we texelluslar Lutpulla mutellip ijadi hayatida lutun, l. Mutellip, qaynam örkishi, senet xumari qatarliq isim, texelluslarni ishlitip shu dewr edebiyatining yüksilishi üchün az bolmighan töhpilerni qoshidu. Undaqta lutpulla mutellip bu isim we texelluslarni néme zörüriyet we sewebler bilen ishletken. Töwende bu toghruluq qisqiche toxtilip ötimiz. Lutun: lutpulla mutellip yoruq dunya gha köz achqanda, ata- anisining uninggha ezan towlap qoyghan ismi lutpulla idi. Emma bu isim uning baliliq dewride «lutun» dep qollinilip, deslep uruq- tughqanliri arisidin bashlap, kéyinche lutpulla arilishidighan enwer nasiri qatarliq ziyalilarmu uni ataydighan xas isimgha aylinip kétidu. Bu isimningmu lutpullaning bashqa isim, texelluslirigha oxshash kishiler qelbide yadlinip, qelb töridin orun élishi üchün elqem extem (1922- 1995), mömin muhemmidi, tursun ershidin… qatarliq yazghuchi, sha'irlar, «lutun» mawzusidiki eserliri bilen kengri meydan we illiq sorun hazirlap bergen bolsa, yéqinda ürümchide, «lutun xelq ara soda cheklik shirkiti», «lutun» markiliq 365 dane sa'etni bazargha sélip, «lutun» dégen bu isimning markiliship, keng tarqilishigha shara'it hazirlap béridu. Mutellip: lutpulla eyni chaghda oqughan mekteplerde yawrupaliqlarning tesiri küchlük bolup, ularning aditi boyiche ismining axirigha atisining emes, chong bowisining ismini famile qilip qollinidighan bolghachqa, lutpullamu bu tesir tüpeyli atisining ismi hézimni emes chong bowisining ismi mutellipni famile qilip qollanghan. L. Mutellip: bu lutpulla mutellipning ijadi pa'aliyitide eng köp qollanghan isim bolup, lutpulla bu isimni bir pütün ijadiyet hayatida qollinidu. Qaynam örkishi: bu lutpulla mutellip ijadiyette piship yétiliwatqan hem ijtima'iy pa'aliyetlerde qaynaq bir basquchqa kirgen mezgilide qollanghan texellus bolup, u bu texellusni 1939- yilidin 1945- yillirighiche yazghan shé'irlirida ishletken. Lutpulla mutellip abduréhim ötkür (1923- 1995) ependim bilen yéqin dostlardin bolup, 1941- yili 11- ayda ular texellus almashturghan. Mutellip ötkür ependimge «ötkür», ötkür ependim bolsa, mutellipke «qaynam» dégen texellusni teqdim qilghan. Biraq lutpulla «qaynam» gha «örkishi» ni qoshup «qaynam örkishi» dep ishletken. Abdulla talip ependimu özining lutpulla mutellipning hayati, pa'aliyiti eks ettürülgen biyografik romani «qaynam örkishi»ge mutellipning ichki héssiyati we emili pa'aliyitining yarqin ipadisini ipadilep bergen lutpullaning texellusi bolghan «qaynam örkishi»ni mawzu qilip tallighan. Bu roman jemiyette belgilik tesir qozghidi. Lutpulla mutellip 20- esirning 40- yilliri sherqiy türkistan edebiyat- senet asminida chaqmaq kebi chaqnap qara tünni yorutqan yultuz, wetenperwer inqilabiy sha'ir bolup, u atalmish «medeniyet zor inqilabi»da «gomindangchi» dégendek namlarda qarilanghan idi. Yéqinqi yillarda lutpulla mutellipni ölüm aldida tizlinip nijatliq tiligen, exlaqi jehettin taptin chiqqan, shallaq deydighan bir türküm ajayip kishiler peyda bolghan. Künimizde lutpulla mutellipning tarixigha a'it hayat shahitlar teminligen pakitlar, ularning her xil töhmetlirini bit - chit qildi. Ot yürek sha'ir, inqilabchi, uyghur xelqining qehriman oghlani merhum lutpulla mutellip 1945- yili 9- ayning 18- küni shéhit qilinghan waqitta emdila 23 yashqa kirgen idi. (Qisqartilghan nusxa) Paydilanghan menbe:

Memet Tursun Uyghur Tüzgen we neshirge teyyarlighan «100 Meshhur uyghur» namliq kitab, 2- qisim 449- bettin 465- betkiche.