Autori: Hebiybulla Ablimit

Uyghur-türk-islam medeniyet tarixining eng buyuk simaliridin biri bolghan jalalidin rumi bolsa mewlane unwani bilen atalghan bir ulugh alim, yaxshi bir peylasup, talantliq sha’ir we meniwi medeniyetimizning sultanidur.

Jalalidin rumi 1207-yili 9-ayning 30-küni afghanistanning bügünki mezari-sheriftin 20 kilométir yiraqliqtiki belx digen sheherde dunyagha kelgen. Uning esli ismi jalalidin muhammed bolup, «rumi» konyagha kelgendin kiyinki qoshulghan ismi idi. «mewlane» bolsa uni ustaz supitide hörmetlep atighan unwani idi.

Jalalidin rumining dadisi xarezim shahlar xanidanlighidiki meshhur alimlardin bolup, «bilgilerning sultani» digen unwan’gha muyesser bolghan, baha’eddin weled digen kishi. Annisi bolsa belxning emri rühneddin digen kishining qizi mümine xanim.

Baha’eddin weled gerche bir emirning qizi bilen öylen gen bolsimu emma shu zamanning orda emeldarliri bilen munasiwiti yaxshi emes idi. Baha’eddin weled muqedes dinimiz bolghan islamni heqiqi mahiyiti bilen xelq ichige yéyishqa, pak niyetlik, heqqaniyetchi islam mürdlirini yétishturup chiqishqa tirishqan bilimlik kishi idi. Emma bu exwal bezi xanidan mensepdarlirining qarshiliqigha uchrighan, chünki ularning qara niyiti islamni öz mempe’etlirige uyghunlashturush idi. Yene bir jehettin shu chaghda orta asiyani özining qanliq at tuyaqlirining astida cheylep kiliwatqan mungghul istilachilirining zulumi xarezim shahlar xanidanlighining bosughisigha kilip qalghan idi. Mana mushundaq sewepler tupeylidin baha’eddin weled a’ilisi we öz hemraliri bilen hijret yolini tallighan idi.

1. Uzun seper

Mana mushu chagh jalalidinning on ikki yash waxliri bolup, özining eng bexitlik ösmurluk chaghlirini yashighan, shu zaman’gha uyghun qür an, tejwit, hedis, hüsni xet we qehrimanlar dastanliri, meseller, hékaye, chöcheklerni birlikte ügen gen ashu tatliq dosliridin ayrilip, öz rohida chongqur izlarni qaldurghan ana yurti belxqe izdirap yashlirigha tolghan közliri bilen nezer tashlap, «elwida yurtum» dep chongqur bir nepes élip, on ikki yilliq uzun seperge atlinidu. Jalalidin rumi kichik turupla surgunluk hayatning qandaq bir hayat ikenligini öz közi bilen körup, tonup yétidu. Bir ösmur-bala bolush supiti bilen bezide umutlik, bezide umutliri sun’ghan, qarangghuluq ichide yolining nerge birip, nerde toxtaydighanlighini bilmey, etrapqa heyranliq bilen qarap, baliliq dewrini sergerdanliqta ötkuzidu. Mana mushundaq kunlerde uninggha hemra bolghan, sepirini menilik ötkuzushke sewep bolghan , seperde dawamliq oqup mangidighan kitabliri idi. Kitablar uninggha eng yiqin hemra we sirdash bolghan idi.

Bu uzun seperde ular nishanbur, baghdatqa baridu we heremge birip hej perizni ada qilip, shamgha kilip toxtaydu. Shamda bir mezgil turghandin kiyin anadoligha qarap yol élip, malatya, ezinjan, siwas, qeysiri andin qaramanda turup, bu yerde emir musaning saldurghan medrisige yerléshidu. Bu sheherde yette yil qaldu, bu del 1222-yilliri idi. Jalalidin rumi 1225-yilliri shereféddin lalaning qizi göher bilen toy qildu. Bu ayalidin sultan weled we ale’éddin chelebi isimlik ikki oghli dunyagha keldu, emma mewlane özining méhriwan anisi göher xanimdin mengguluk ayrilip qalidu.

1228-yili baharda seljuqlar döwlitining sultani ale’éddin keykubatning teklip qilishi bilen, paytext konyagha kélidu. Konya bolsa mewlane a’ilisining musapirchiliq hayatidiki eng axiri biket idi. Bu on ikki yil dawamlashqan seperde, heywetlik karwanlarni körgen kishilerning « nerdin kilip, nerge kitiwatisiler ?» digen so’allirigha baha’eddin weled :«allahdin kelduq, allahqa kitiwatimiz, allahdin bashqa héch bir küch we tosalghu bizni tosalmaydu.» dep jawap bergen iken.

2.karwan konyada

Konya xelqi bu karwanni shundaq heywetlik qarshi aldu, hetta seljuqlar döwlitining sultani ale’éddin keykubat özimu qarshi ilishqa chiqqan we ordigha teklip qilghan idi. Emma baha’eddin weled: «ey erklik sultani! yaxshi könglingiz bizge yetti. Peqet imamlar medriske, sheyiqlar xanqagha , emirler ordigha, sodigerler saraylargha, boytaqlar bulung-pushqaqlargha, ghiriplar denglerge uyghundur. Ruxset qilsingiz biz öz layiqimiz bolghan medriske orunlishayli» deydu. Shuning bilen bu karwan konyadiki eng chong medrislerdin biri bolghan «altun apa» namliq medriske yerlishidu we héchqandaq bir sogha qobul qilmay «bizning dunya maligha hajitimiz yoq» dep, edeb bilen soghilarni ret qilidu.

Bu dewirlerde seljuqlar döwlitining paytexti bolghan konya nahayiti téch sheher bolup, ilim-meripetning böshigi idi. Mongghullarning zulimidin qachqan sheriqliq bilim ademliri, senetchiler yéghilghan jay idi. Anadolining herqaysi yerliridin bu yerge ilim ügünish üchün kelgen yashlar bilen tolghan idi. Konya bolsa islamning gheripke yuzlinishide nahayitimu muhim idi. Bu sheherde herxil medeniyettiki insanlar yashayti; Türkler, ermenler, yehudilar, gérik, paris qatarliqlar. Shunga etratiki herqaysi memliketlerdin kelgen ziyaretchilermu köp idi.

Mewlane a’ilisining bu sheherge kilishidin pütün sherher a’ilisi xosh bolghan idi.
Baha’eddin weled konyadiki chong medrislerde ders biretti, uning derisxaniliri insanlar bilen liq tolatti, uning nami ettrapqa yéyilip, hörmiti ashti.

Jalalidin rumining dadisi baha’eddin weled 1231-yilli wapat bolghandin kéyin, dadisining eng yéqini sheyiq burxanetni ustaz tutidu. U zattin toqquz yil ilm üginidu. Kéyin mewlane bolsa bezi taliplar bilen birge öz bilimini téximu chongqurlashturush mexsidide ayali bilen ikki oghlidin waqitliq bir mezgil ayrilip, baghdat we shamlargha birip bilim alidu. Bu jeryanda u nurghun alimlar, pelsepechiler bilen uchrishidu. U erep , paris we gérik tillirini pishshiq igenleydu.

Ustazi sheyiq burxanet alemdin ötidu. Söyumluk ayli göher xanimmu yashlar wapat bolidu. Jalalidin rumi bir terptin ikki perzentini terbiyelse yene bir tereptin dadisi we ustazining izini bésip medriste ders ötidu. Jume künliri bolsa pütün konya jama’etige wez béridu. Buning bilen jalalidn ruminingmu nami chiqishqa bashlaydu. Uning hörmitini ashidu, taliplirining sani kündin-künge köpiyidu. Jalalidin rumi emdi bir buyuk alim bolup tonuldu.

Jalalidin rumi ikkinchi qitim kerra xanim bilen nikahlinidu. Kerra xanim bolsa ikki perzenti (kimya, yaqup) bilen orda emeldarliridin biri bolghan shah muhemmed digen kishidin tul qalghan, konyadiki eng chirayliq xanimlardin biri idi.
Jalalidin rumi bu güzel yuzluk ayali kerra xanimdin üch perzetlik bolidu. Qizi melike bilen oghulliri emiralem we muzaffereddin.

3. Mewlanening shemsi tebriz bilen uchrishishi

Mewlane bir küni medriste chiqiwatqanda sheyiq shemsi tebriz bilen uchrishidu. Bu uchrishish mewlanening hayatida nahayiti chong bir burulushqa sewepchi boldu.

Shemsi tebriz iran, iraq, suriye we anadolini kézip yurgen bir türk derwishi bolup, öz aldigha musteqqil idiyesi bar, dawamliq qara derwishlik tonini ustidin chushurmeydighan bir sheyiq idi.
Mewlane bu sheyiqqe nahayiti mekkem baghlinip qalidu. Uning bilen héch ayrilmay kiche-künduz birge söhpetlerde bolup, uningdin nurghun nersilerni üginidu. Shuning bilen u ta bügungiche ügengen pütün bilimlirining allah yolidiki bir waste ikenligini tuniydu we özide „allahning nürlirini“ körushke bashlaydu. We lékin mewlane özing medristiki pütün pa’aliyetlirini toxtitidu hetta a’ilisi bilenmu nahayiti az uchrishidighan bolup qalidu. Peqet shemsi deydu bashqa bir nerse dimeydu. Bu exwal etrapidiki kishilerni rahetsiz qilidu we konya xelqi shemsi temrizge öchmenlik qilishqa bashlaydu. Mana bu exwalni bayqighan shemsi tebriz bir kéchide mewlanege „xosh“ dimeyla konyadin ayrildu. Wahalenki buning bilen ish tugmeydu. Mewlane tashqi dunyadin alaqisi pütünley uzup, ichki dunyasida boranlar chiqsimu, sirtida birtal yapraqinimu midirlatmay, shemsining derdidin ah urup yashaydu. Mewlanening kündin-kün ge yamanlashqan bu halini körgen oghli sultan weled shemsi tebrizning shamda ikenligini bilip, bir karwan bilen birip, uni qayturup ekildu. U kelgendin kéyin mewlanening ögey qizi kimya bilen öylindu. Bu exwal mewlaning yene bir oghli ale’éddin chelebining gheziwini qozghaydu. Chünki ale’éddin chelebi shemsini hich yaxshi körmeyti, uning ustige kimya qizgha köngli bar idi. Mana mushundaq exwalda shemsi tebrizning konyadiki reqibliri ale’éddin chelebini, shemsi tebrizge qarshi kushkertidu. Kéyin qandaqtu namalum késhiler teripidin shemsi tebriz ölturuldu.

4. Xamtim, pishtim, yandim

Mewlane shemsi tebrizning ölumidin kiyin özigiche yéngi bir yol tapti. U ijadiyet yoligha mingip, shi’ér yazdi, sama oynidi we etrapidikiler meniwi jehettin ülge bolup, ularning meniwi dunyasini biyitish üchün ömrini atidi. U özini “ xamtim, pishtim, yandim“ dep özining hesretlirini ichige yutup, ichidin köygen, tishini kul qaplighan choghqa oshap qalghan idi. Emdi bu kul qaplighan choghni birsi kilip birla „puf“ dise özining qip-qizil ateshlik yuzini pütün alemge namayen qilatti. Del mashu chaghda bu choghdiki kulni özining sadiq shagirti hüsemettin chelebi kélip „puf“ didi.
Husemettin bolsa birqanche medrislerni pütturgen bilimlik késhi idi. U özi pütün köngli bilen baghlan’ghan söyumluk ustazi mewlanening sha’irliq talantini bayqap, heyran- hewes bolup, ustazining shi’érlirini, hékayilirni, rubayilirni we pütün söhbetlirni yézip qaldurup, bularni kitab shekilde kelgusi ewlatlargha miras qaldurushqa bel baghlaydu we bu wezipini özining muqedes burchi dep bildu. Buning bilen mewlanening dunyagha meshhur mesnewi, diwan-kebir qatarliq eserliri royapqa chéqidu. Bu eserlerdiki béyitlarni mewlane özi qelem bilen yazghan emes belki medrislerde, yollarda, munchida, baghlarda, sama oynawatqanda sözligen. Bularni husemettin xatirlep, retlep mangghan. Mewlane hisyatqa tolghan chaghlarda arqa-arqidin sözligen béyitlirni yézishqa ölgurelmey qalidin’ghan exwallarmu bolghan, hetta kéche-künduz toxtimay shi’ér, rubayilarni sözligen. Emma bezide aylap hetta ikki yilgha qeder héch bir nerse sözlimigen chaghlirimu bolghan.

5. Mewlanening eserliri

Mewlanening asaslighi besh eseri bar . Mesnewi, diwan-kebir, fihi-mafih, mejelisi-seba (yette mejlis) we mektubatlar.

Mesnewi:

Mesnewi bolsa jemi alte jiltliq 25618 béyittin terkip tapqan, kilassik sheriq edebiyatidiki shi’ér uslubida yézilghan yeni ikki misraliq, öz-ara qabiyedash bolghan, «fa’ilatun – fa’ilatun – fa’ilun» digen shi’ér uslubida yézilghan.

Mesnewining tili parische bolup, mewlane sözligen béyitlarni, hékayilerni, hikmetlik sözlerni shagirti husemettin chelebi xatirlep, retlep kitab qilghan.
Mesnewi xuddi mewlane özi: « bu kitab mesnewi kitabidur, mesnewi heqiqetke irishish üchün we allahning sirlirigha agah bolush we uninggha eqlini yetkuzushni oylighanlar üchün bir yoldur» digen.

Mesnewide mewlane bir hékayini bashlaydu, emma bu hékayini derhal ayaqlashturmay arisida béyit we hikmetlik sözlerni dep, hékayini yene kelgen yéridin dawamlashturidu.

Mewlanening sözligen her-bir hékayisi insanlarni toghra yolgha, güzellikke yuzlenduridighan nesihetler ustige qurulghan. Bu hékayilerning beziliri qehrimanlar toghrisida, beziliri weliler, beziliri sopilar, beziliri padishahlar toghrisida sözlinidu. Meyli kim toghruluq bolsun, hemmisining kemchilik we artuqchilighini hékaye qilidu. Eslide ularning kim bolushi muhim bolmastin, muhimi ularning artuqchili we kemchiligini anglitish arqiliq, kishilerge sexsiyetchilik, qizghanchaqliq, heset we ularning ensireshlirini shehirlep, insanlarni eskiliktin ibret ilishqa, yaxshiliqtin ulge ilishqa chaqiridu. Bu insanlar gerche 800 yillar aldidiki insanlar bolsimu emma insaniyet dunyasida her waqit arimizda mewjuttur.

Peziletke, exlaqqa yuzlinidighan yol insanning öz-özini suzuk bilish yolidin ibarettur. Mesnewi bolsa xelq ichide muqedes kitawimiz quranning uzundisidur. Bu kitab eng töwen sewiyediki insanlar üchün chushunushluk qilip yézilghan bolup, irshad we terbiyeni her jehettin sistimiliq qilip ipadilep bergen.

Diwan-kebir:

Diwan-kebir digenlik shi’érlar toplan’ghan «buyuk depter» digenlik bolup yene «buyuk diwan» depmu atilidu.
Mewlanening herqaysi dewirlerde we herqaysi mezmunlarda yézilghan shi’érlirining jughlanmisidur.
Bu eserning tili parische bolup, az sandiki bezi shi’érliri türkche, erepche we girékche yézilghan.
Diwan-kebirdiki shi’ér we rubayilarning sani 40,000 din ibaret.
Diwan-kebirdiki hikmetler, pasahatlik sözler, téren-téren menalar, ashiqliq, yiganiliqni ipadileydighan unchiler we béyit qatarliqlarning hemmisi allahning bergen ilhami bilen mewlanening könglidin nahayiti güzel ibariler bilen urghup chiqqan.

Bu shi’érlarning ritimliqi, rengmu-rengliki bilen we shi’érdiki tilning güzelligi bilen shi’ér guzelligidin halqip, güzellikni janlanduridighan bir ilham quyashqa aylan’ghan.
Ashiq bolsa mewlanening köngli arqiliq meshuqigha érishken.

Mewlane söz ustasi bolup, u güzel sözlesh qabiliyiti, ilham tuyghusi bilen yaritilghan zat idi. Uning hayatta yalghuz sözleshi bilen emes belki jim turushining özimu bir menani ipadileyti. Uning oynighan samasining her bir herkitimu bir hikmetlik söz idi. Uning jim turup ipadiligen sözliri, sözlep turup, sözligen sözliridin beter chongqur mezmunlarni ipadileyti. Uning sözlirini anglighan qulaqlardin yüreklerge nür chushetti. Yurekning qedehlirige sharap, ruhning aghzigha abihayat aqatti.

Keng xelq ammisi mewlane shi’érliri arqiliq dinning, heqiqetning, yarilishning ichki mahiyitini tonup yetken. Shunga u qanchilik xelq ichige chökkensiri, shunchilik köklerge qeder köturulgen.

Biz özimizning cheklik eqli qabiliyitimiz bilen mewlanening bezi hikmetlik sözlirining menasini taza toluq chushunelmeymiz, chünki mewlane bir ulugh zat bolup, uning sözliride nahayitimu hikmetke tollaghan menalar bar idi. Sözliri cheksiz bir güzellikning ipadisi idi.

Uning sözlirini chunish üchün xundi özi « közungni yumup, qelbingning közi bilen kör» diginidek qelbning közini ichishqa, eqil we idrekning ichige kirip, küzutush üchün zerichilerdek kichik parchilargha parchilinishqa toghra kilidu. Bir nersining tashqi körunishini emes belki uning yarilitilishidiki hikmitini bilish yuksek bilish qudritige ige erenlerge xastur.

Mewlanening u güzel shi’érliri hemmisi oxshash bir ruhtin, oxshash bir könguldin chiqqan hemmisi nur, hemmisi bir hikmettur. Uning shi’érliri qur anning uzundiliri we peyghemberler sözlirining ruhtiki medihesidur. Uning shi’érliri öz zamanisida qandaq bir rehberlik we ehmiyetke ige bolghan bolsa, hazirqi zamandimu oxshash alahide ehmiyetke igidur. Belki téximu bekrek ehmiyetliktur. Chünki uning shi’érining hayatliq suyini menggu tugmeydighan bulaqtin alghan. Membe mengguluk bolghanlighi üchün shi’érlirimu mengguluk pak, sap ruhqqa igidur.

Mewlanening bu eserliri yalghuz uyghur we türk xelqi üchünla emes belki pütün dunya medeniyetining bibaha ghezinisidur.

Fihi mafih:

«fihi mafih» bolsa «ichide hemmisi bar» yaki «ichide ichidikiler bar» digen menalarni bilduridu.
Bu eser mewlanening her türluk ilim mejlisliride sözligen nutuqlirini oghli sultan weled teripidin toplinip, retlinip meydan’gha kelgen. Jemi 61 bölumdin tuzulgen bir kitabtur. Bu eserde bezi siyasi mesillermu otturgha qoyulghanlighi üchün shu dewirdiki tarixi arqa körunushni ipadileydighan tarixi eser bolup qalghan.

Yette mejlis:

«yette mejlis» namliq bu eser mewlanening yette qitimliq chong nutuqlirining xatirlishidin meydan’gha kelgen bir eserdur. Mewlanening wezlirini husemettin chelebi we oghli sultan weledning xatirlishi bilen esli nusxisi özgermigen asasta meydan’gha kelgen bir eserdur.

Bu eserde asasen töwendiki yette mezmunlar sözlinidu.

1) toghra yoldin ayrilghan qewimlerni qandaq yollar arqiliq qutuldurghini bolidu.
2) gunahlardin qutulup, eqil yoli arqiliq gheplet uyqusidin oyghunush.
3) étqattiki qudret.
4) towa qilip, toghra yolni tapqanlar allahning eng söygen insanliridin bolidu.
5) bilimning qedir-qimmiti.
6) ghepletke pétish.
7) eqilning qimmiti.

Mana bu yette mejliste sherhilengen hedisler bilen birlikte yene sözlengen 41 hedis bar bolup. Mewlane teripidin tallinip sözge ilin’ghan her bir hedis ijdima’iliqqa ige bolup, xelqning menewi jehettin yuksilishini ilgiri surgen. Shu dewirlerde insanlarni qaplighan meniwi bohrandin qutuldurghan. Umututsizlik ichide qarmu-qarshiliqqa arisida qaymiqip, qarangghuluqta ganggirap qalghan kishiler bilen tolghan ijdima’iy jemiyetni umut meshhili bilen yorutqan.

Mektubat (xetler):

«xetler» namliq bu eseri bolsa ; Mewlanening seljuqlar döwliti hökumdarlirini we shu dewirde aldinqi qatarda turidighan zatlargha nesihet üchün yézilghan xetlerni we mewlanedin soralghan so’allargha yézilghan xetlerni shuning bilen birge yene ilmiy mesiller doghrisida yézilghan maqalilar bolup jemi 147 parche xettin tuzulgen bir kitabtur.

Bu xetler edebiyattiki qaydiler boyiche yézilghan bolmastin belki pütünler addi, ammibab sözler bilen yézilghan. Xetlerdiki xitaplar kishilerning emel-menseplirige qarap emes belki xet yézilghan késhining eqli iqtidari we qilghan yaxshi-yaman ishlirigha asasen shu késhige mas kilidighan söz-iberiler bilen xitap qilip, u késhining sözlirige jawap we xizmetlirige baha birilgen.

Bu xetlerde insanlargha paydiliq, hikmetke tolghan nurghun isil güzel sözler bar. Mesilen:
Hemme késhi yaxshi körup, ichidighan tatliq suning béshida adem köp bolidu.

Ay nürini chachsa, it hawship turidu, ayning nime gunahi barki? Itning xuyi shu tursa. Yatlarni aldighan, öz xelqnimu aldaydu.
Ulugh allahning ajayip ulugh insanliri bar, ular yer yuzige chushken yamghurgha oxshaydu. Qara tupraqqa chushse berket kilidu, déngizgha chushse unche-merwayit meydan’gha kilidu.

Ashiqi bolmighan kishi öluktek yashaydu. Ashiq bilen ölgen menggu tirik turidu.
Düshmenlerning ichide eng yaman düshmen, ichingdiki neprettur.
Insan nime ish üchün yaritilghan bolsa, shu ish uning üchün eng asan tuyulidu.
Sen ashiq bolmighiche, söygining nime ikenligini bilmeysen. Yoqal, otta otla, sen bir isheksen.
Heqiqi dos eqlimiz, nepsimiz düshminimiz.

6. Mewlane we mongghullar

Mewlanening yashighan dewir bolsa mongghullarning tajawuzchiliq urushliri kéngip, ta anadolu tupraqlirigiche kingeygen bir dewir idi. Mongghullarning anadolugha qilghan eskeri yurushliri netijiside, seljuqlar döwliti we etraptiki isalam döwletliri tehdit astida qalghan idi.

Bu waqitta seljuqlar döwliti ichidimu siyasi böhran bar idi. Herqaysi oghuz qebiliri arisida qebilwazliq ewji alghan idi. Padishahqa qarshi yaman gherezlik emirler mongghullar bilen til birikturup, öz selteneti üchün satqinliq qilatti. Shu chaghlarda qandaqtu bir namalum bolghan atilishta «aq saqallar» dep atilidighan «döwletlerni örup, dewletlerni quridighan» bir teshkilat sulayman shah oghli ertughul ghazini öz qebilisini anadulidin yiraqlashturup, gherip terepke yeni bézansiye chégralirigha yötkilishni buyriydu we shu yönulush boyiche yötkilip, kiyin bular qayta tirilip, ertughul ghazi oghli osman ghazi osmali impiryesining qurulushigha wesili bolidu. Shu chaghdiki chiqirilghan bu qarar toghra qarar idi chünki seljuqlar döwliti mongghullargha taqabil turushi imkansiz idi. Yuqurda dep ötkinimizdek seljuqlar döwliti siyasi, iqtisadi we herbi jehette bir kirzis ichide qalghan idi. Sultan ale’éddin keykubatmu zeherlinip ölgen idi. Uning ornigha sultan bolush üchün siyasette pishmighan oghulliri seltenet weswisi ichide idi. Döwlet charisiz, urushish üchün imkanliri yoq idi. Ichki we tashqi düshmenning arisida qalghan xelq maddi we meniwi jehettin pütünley tugeshken bir weziyette idi. Mana mushundaq bir weziyetni purset bilgen mongghul qomandani baju noyan anadolugha bolghan eskiri hujumni tizletti.

1243-yili mongghullar anadoluning erzurum, qirshehri, qeysiri, siwas qatarliq muhim sheherlerni igenlep, nurghun insanning jinigha zamin bolup, sheherlerni bulang-talang qildu. Gerche seljunglarning eskiri 80.000, mongghullar 45.000 idi. Emma seljuqlar ekerliri meniwi jehettin pütünley tugeshken bolup, jenggiwarlighi yoq diyerlik idi. Sultan ghiyaséddin keyhüsrew qurqu we wehime ichide qélip, urushning aldidila jénini élip qachidu. Buning bilen nurghun esker we qomandanlar qéchip kétidu. Bu exwalni körgen mongghullar konyani mu’asirgha alidu. Emme mewlane hezretlirining menewi küchining aldida, baju noyan konyani ishghal qilishtin waz kéchidu. Peqet bash wezir bilen mongghullar arisida kélishim tuzup, konya xelqi mongghullargha nahayiti yuquri tölem töleydu. Uningdin bashqa shu chaghda mongghullar bulang-talang qilip, alghan bayliqining sani heddi-hésapsiz idi. Peqet olja alghan altunlarning özinila 300 tögige artip élip mangghan idi.

Seljuqlar döwliti zawalliqqa yuzlengen idi. Xelq bolsa qattiq zulum ichide qaldi. Mana mushu urushning destidin xelq intayin namratlashti, her yerni acharchiliq qaplidi.öy-makanliridin ayrilip, xani-weyran bolghan, keng xelq ammisi bir qutulush yolini izdeyti. Mana mushundaq exwal astida bir qisim késhiler özlirini qutqutzush üchün téngirqap qalghan idi. Xuddi „déngizgha chushup ketken adem, yilan’gha ésiliptu“ digendek, her-xil yaman yol we herxil teriqetlerge biriletti. Jemiyettiki zeherlik pikir iqimlirigha asanla özlirini aldurup qoyatti.

Mungghullarning ghelbisi we ularning pitne-pasatliri siyasi jehettin weyran bolghan, meniwi jehettin özini yoqatqan musulmanlarning iman tomurini késip, musulmanlarni tel-tukus yoqutushning yolini achqan idi. Mongghullarning bu yolini tosush wezipisi mewlanege yuklengen idi. Qilich arqiliq qutquzalmighan janni, jihad-ekber(meniwi jihat) arqiliq qutquzushqa toghra keldi.
Buning bilen mewlane xelqqe bir umut bighishlidi, musullamanlar arisigha qirindashliq, öz-ara hemkarlishish, méhri-shepqetni yaghdurdi. Anadolu xelqi eng qiyinchiliqta turghan bir waqitta allahning shepqetchisi bolup otturgha chiqip, xelqni birlik-itipaqliqqa chaqirip we uni kapaletke ige qildi.

«biz birleshturush üchün keldung, ayrish üchün emes» digen bu téren pikirliri pütün insanlargha ülge boldi.

«yene kel, kel yene, ey jan yene kel!
Butqa chuqunsangmu, kufurluq qilsangmu, yene kel!
Umutsizlerge yipiqtur bu ishik,
Yüz qitim towa buzghanmu yene kel!»

Dep dinlar we milletler arisigha dosluq urughini chachti, insanlargha bir umut meshhilini yandurghan idi. Bashqa dindiki insanlargha islamning güzelliklirini, tewhit heqiqetlerni ilim we hikmetler bilen chushendurup, ularning yureklirini islam nüri bilen yorutqan idi. Söygu, muhebet, dosluq arisida qalghan mongghullar türkler ichige singip, musulman bolup, érip kétishke bashlidi. Mana bu mewlane hezretlirining otturgha qoyghan menewi kürishining roli idi. Bundaq bir exwal astida charisiz qalghan mongghullar anadoluni terk étip kétishke toghra keldi. Bugunki anadoludiki musulmanlarning mewjut bolup turushida mewlanening roli nahayitimu zor.

7.insanlar köngul sultanidin ayrildi

1273-yili 12-ayning 17-küni konya ahalisi intayin teshwish, qayghu ichide idi, bundaq bir köp ademlerning toplashqanlighi konyada héch körulmigen bir hadise idi. Hawa intayin soghuq, achchiq shamal jandin ötetti. Mewlana hezretlirining késilining éghirlashqanlighini pütün konya xelqi anglap, hemmisi mewlane dergahi aldigha toplan’ghan idi. Boway-momay, kichik balilar hemmisi du’alarni oqup, mewlanening késilige shipaliq tileyti. Hiristi’an, yehudi, rum, ermeni qatarliq konyada qanche turluk millet we din bolsa hemmisi bir meydan’gha yéghilghan idi. Hemmisining qayghusi oxshash, tilekliri oxshash, niyazliri oxshash idi. Etraptiki sheherlerdin kéliwatqan insanlar yolgha sighmay qalghan idi. Sopilar yénik sama oynisa, sazchilar neylirini mungluq chilip, allahtin öz pirigha shipaliq tileklirini iz’har eyleyti.

Mewlane hezretliri éghir késel azabidin halsirghan lewlirini titiritip turup, öz his tuyghulirini bayan eyleydu: «men söygunimning yénigha kétiwatimen, uning bilen bille bolghan her kim tériktur……
Heqtin bashqasi bilen térik bolghan herkim, minglarche eqil we minglarche bilgige ige bolsimu, yene sen uni pütünley yoq dep bil! chünki barliqingdin waz kéchip , uning barliqigha purkenmigiche, uninggha irishelmeysen! bu bir heqiqettur otturgha chiqqan, her mewjutluqning heqiqi jani heqtur! jandin bashqa nime bolsa pani, yoqulup kétidu.»
«men ölgendin kéyin, mazarimni yerdin izdimenglar! bizning mazarimiz ilim ademlirining köngulliride»

8.xatime

Hezriti mewlane jalalidin rumigha her kim özining dunya qarishigha asasen baha béridu. Bezilerge köre ulugh bir zat, bezilerge köre buyuk bir sha’ir, beziler tiren bir sopi dise, beziler ulugh bir islam pelsepechisi deydu.

Hezriti mewlane jalalidin rumiyning pelsepesi her dewride, her milletning qiziqishini qozghighan. Uning eserliri nurghun tillargha terjime qilinip, pütün dunya xelqining qiziqip oqushigha muyesser bolghan. Mewlana esserliri we uning pikirliri uyghur-türk kilassik edebiyati, pelsepesi we türk -islam medeniyet tariximizning abidesidur. Uning nadir eserliri milli exlaq chushenchimizning, tasawwuf chushenchilerning we islam dinining yéyilishigha waste bolghan.

Hezriti mewalanening isil exlaqi-peziliti we yol körsetkuchi dane pikirliri, sözgu muhebetke tolghan güzel sözlirige, bugunki dewirde pütün insaniyetning téximu ihtiyaji bar. Bir terepte maddi bayashatchiliq, bir terepte ach-yalaghach. Bir terepte seltenet, bir terepte urush otliri qaplighan bugunki dunyada mewlanening ulugh idiyesi insaniyet üchün meniwi doridur.

Hezriti mewlanening muberek ayaqliri tekken belxtin ta konyaghiche bolghan bu altun zimin, bundin 800 yillar muqedem chinggizxan eskerlirining at tuyaqliri astida cheylengen bolsa, bugunmu oxshashla asmandin yéghiwatqan bombilarning dehshetlik partlashliri netijiside köyup kul bolmaqta. Öy makanliridin ayrilghan milli’onlighan bigunah insanlar desh-bayawanlarda sersan bolmaqta. Mewlane yashighan shu dewirlerdin anche perq qilmaydighan bugunki dunyadimu, mewlanening téchliq perwer, insan perwer, dosluq perwer, adalet pewer, millet we din ayrimaydighan nepretsiz pelsepesi özini adem dep bilgen insanlar üchün bibaha göherdur.

Millitimiz öz qehrimanliri bilen yashaydu, ular bizning her zaman parlap turghan yultuzimizdur.
Köngul dunyarimizning qehriman bolsa mewlane jalalidin rumi hezretliridur.

16.05.2016 gérmaniye
Maqalini yézish üchün paydilan’ghan eserler:

Mesnewi-sherif
Diwani-kebir
Yette mejlis
Fihi mefih
Mewlane we shemsi

1. Sultanning Ati we Mes.

Mezkur maqale aptorning ruxsiti bilen anatupraq torida élan qilindi .
Jallat shéng shisey zamanida qanicher üch haji dégen nam bilen meshhur bolghan ücheylenning biri qadir haji (1891−1938) ning süriti bu yil el-jama’etke ashkara boldi. Biraq uning jinayetliri téxi toluq ashkarilinip bolghini yoq. Qadir hajining kimlikini bilish üchün gepni qeshqerning yéqinqi zaman tarixidiki untulmas qara eslime − adem kawipiweqesdin bashlashqa toghra kélidu .
Qadir haji (moskwa, 1926)

1937-yili 5-ayning 29-küni kéchide ana diyarimizdiki béshidin köp ishlar ötken mötiwer sheher qeshqer yene bir dehshetlik kechürmishni bashtin kechürüshke yüzlinip turatti. Bu küni abduniyaz kamal bilen ma xusenning shéng shisey hökümitige qarshi isyan kötürgen birleshme qoshuni peyzawattin qeshqer shehirige hujum qilip kelmekte idi. Istalin hökümiti bilen shéng shisey hökümitining qeshqerni idare qilip turghan atamanliri néme qilarini bilmey tépirlap qalghanidi. Ular sheherni tashlap qéchish aldida moskwaning télégraf bilen yollighan jiddiy buyruqini ijra qilishqa tutush qildi. Bu ezizane sheherning yarwagh mehellisidiki Tireklik dep atilidighan chong qorudiki waqitliq türmige 140 qa yéqin (ilgiri matériyallarda 300 din artuq dep tilgha élin’ghan) munewwer oghlan qamalghanidi. Bular bir aydin artuq waqittin buyan qeshqer shehiri we uning etrapidiki yurt-yurtlardin tutup kélin’gen zamanisigha nisbeten bashlamchiliq rol oynawatqan, heriket iqtidarigha ige, ang-sewiyesi yétilgen gholluq kishiler idi. Isyan kötürgen qoshun sheher sépilige qistap kelgen peytte waqitliq türmining kamirlirigha qistap qamalghan bu munewwer oghlanlar moskwadin kelgen buyruqni jiddiy ijra qilishqa kirishken jallatlar teripidin tézlikte türme hoylisigha élip chéqildi . Arqidinla ulargha töt tereptiki pélimotlardin fashistlarche oq yaghduruldi, qeshqerning serke süpet bu oghlanliri arqa-arqidin yerge yiqildi. Qatillar ularning jesetlirini döwilep üstige kirsin chéchip ot qoyuwetti. Bu qabahetlik kéchide ene shu bigunah ezimetler istalin bilen shéng shisey hökümitining Dozaq  otida köyüp chuchiligha aylandi. Yipek yolidiki nami meshhur bu shahane sheherning tün zulmitige gherq bolghan kéche asminini köygen göshning puriqi qaplidi. Jallatlar buyruqni ijra qilip bolupla ghayib boldi. 5-ayning 30-küni tang yorughanda bu dehshetlik paji’edin xewer tapqan sheher xelqining yüriki örtinip hesretlik uh tartishti. 1934-yili 2-ayda ma jungyingning qanxor eskerliri teripidin rehimsizlik bilen qara-qoyuq qirghin qilinip chong-kichik kochilar jesetlerge tolup ketken qabahetlik menzirini untuyalmay derdini ichige yutup yashap kéliwatqan mezlum xelqqe, bu qétimqi dehshetlik menzire yene bir untulmas qara eslime bolup qaldi. Qeshqer xelqi bu weqeni adem kawipi weqesi dep atashti. Del mushu dehshetlik paji’ede 20-esir uyghur tarixidiki eng ulugh ma’aripchi memtili tewpiq ependimu jénidin juda qilindi.
Memtili ependi (tewpiq)
Bu qétim qazagha uchrighanlarning tizimlikini qadir haji bir qolluq teyyarlighan idi. Paji’edin kéyin uruq-tughqan, dost-yarenlirining dérikini qilip, dozaq  qa kelgen kishiler memtili ependining türme tamlirigha kések bilen yéziwetken töwendiki shé’irlirini körüshti:
Bulbullar tutqun boldi, yurtni bulghidi qagha.kim bolsa wetenperwer bir kün ésilur dargha.
Gunahi ne iken bunda qamalghan newqiranlarning?heqqe uyghuni yoqtur téngilghan shum gumanlarning.
Urghup turghan issiq qan jismimda isyan éter, künde mushtumdek kések xet yézip tügep kéter.

Qadir haji kirip keldi, yénida gundipay alte, heqiqet ne, adalet ne? Bilmeydu eqli bek kalte.
Kishen qisti séni tewpiq qilma zerriche peryad, pida qil janni sen emdi, béshinggha keldi bu ersat.
1930-yillardiki yéngi ma’arip herikitide serkerdilik rol oynap yiraq-yéqin’gha dangqi pur ketken bu söyümlük oghlanning 36 yéshida yawuzluq bilen yoq qilin’ghanliqigha yüriki örten’gen xelq özlirining hesretlik we ghezeplik héssiyatini mundaq qoshaq bilen ipadiligen idi:
Ishik aldida töt orus, tötiliside papirus.ependimni öltürgen, qadir haji ja orus!
Undaqta, memtili ependining isyankar misralirida hem xelqning ghezeplik qoshaqlirida ismi tilgha élin’ghan qadir haji qandaq adem? Bu yazmining mawzusida tilgha élin’ghan qadir haji béshigha chiqqan ikki ezimetning biri 20-esirdiki eng ulugh ma’aripchi memtili tewpiq ependi (1901−1937) bolsa, undaqta yene biri kim? Bu uyghurlardin chiqqan 20-esirdiki tunji siyasiyon abdulla rozibaqiyéf (1897−1938) tur. Qadir haji béshigha chiqqan bu ikki ezimet 20-esir tariximizdiki nami tillarda dastan qilishqa erziydighan, ish-izliri milliy tariximizning nurane sehipilirige altun hel bilen yézilishqa tégishlik söyümlük oghlanlardur.
Abdulla rozibaqiyéf

20-esirdiki tunji siyasiyon abdulla rozibaqiyéf 1897-yili hazirqi qazaqistan jumhuriyitining uyghur rayoni qoram yézisi kéyikway kentide tughulghan. Dadisi jeditlik pikir-éqimigha mayil xelpet bolup molla ehmet dep tonulghan. Abdulla rozibaqiyéf 3−4 yashlargha kirgende, ularning a’ilisi almutagha köchüp kelgen. Charrusiye hökümranliqidiki u chaghlarda almuta türkistan gobérnatorluqigha qaraydighan yettesu ölkisining merkizi idi. Abdulla rozibaqiyéf deslep diniy mektepte telim alghan, kéyin almutadiki rusche mektepke kirip oqughan. 1914-yili 17 yéshida besh yilliq rusche mektepni tamamlap karxanida ishligen. Kéyin eyni chaghda eng etiwar bolghan boghaltirliq kespide oqughan.1917- yili öktebir inqilawi bashlan’ghan mezgildila uzaqtin béri milletler türmisi bolup kelgen rusiyede milliy mustemlike mesilisini qandaq hel qilish rusiye marksizmchiliri üchün hel qilishqa tégishlik tüp mesile süpitide otturigha chiqqanidi. Lénin bu mesilini hel qilishning achquchi milletlerning öz teqdirini özi belgülesh hoquqi ni étirap qilish, musteqil milliy döletlerni qurush dep qaraytti. Shunga, öktebir inqilabi ghelibe qilghandin kéyin, rusiye sowét hökümiti rusiye zéminidiki herqaysi az sanliq milletlerge öz teqdirini özi belgilesh hoquqi béridighanliqini tekrar bildürgen. 1917 – yili 11 – ayning 15 – küni qurulghinigha emdila bir hepte bolghan rusiye sowét hökümiti derhal xelq komitétining re’isi lénin we milliy ishlar xelq komissari istalin namidin Russiyediki milletlerning xitabnamisi  ni élan qilghan. Xitabnamide sowét hökümitining milliy mesile toghrisidiki üch türlük pirinsipi élan qilin’ghan. Lénin hökümiti bu xitabnamini élan qilip 20 kün ötkende rusiye zéminidiki keng musulman ammisining sowét hakimiyitige bolghan qollishini qolgha keltürüsh üchün, 12 – ayning 5 – küni <<رۇسلار ۋە شەرقتىكى بارلىق مۇسۇلمان ئەمگەكچى خەلققە مۇراجىئەت>> ni élan qilghan. Bu <<مۇراجىئەتنامە>> de téximu éniq qilip mundaq déyilgen: <<بۇنىڭدىن كېيىن, سىلەرنىڭ ئېتىقاد ۋە ئۆرپ – ئادىتىڭلار, مىللىي ئورگان ۋە مەدەنىيەت ئورگانلىرىڭلارنىڭ ھەممىسى ئەركىنلىككە ئىگە, ھېچقانداق دەخلى – تەرۇزغا ئۇچرىمايدۇ, سىلەر ئەركىن, چەكلىمىسىز ھالدا ئۆزۈڭلەرنىڭ مىللىي تۇرمۇشىنى ئورۇنلاشتۇرساڭلار بولىدۇ! سىلەر بۇنداق قىلىشقا ھوقۇقلۇق. بىلىشىڭلار كېرەككى, سىلەرنىڭ ھوقۇقۇڭلار رۇسىيەدىكى بارلىق مىللەتلەرنىڭ ھوقۇقىغا ئوخشاش ئىنقىلاب ۋە ئىنقىلابىي ئورگانلاردىكى ھەر دەرىجىلىك ئىشچى – دېھقان – ئەسكەرلەر سوۋېتىنىڭ پۈتۈن كۈچى بىلەن قوغدىشىغا ئېرىشىدۇ.>>mana mushundaq yangraq xitab we wediler ottura asiya ölkiliridiki milletlerning talay yillardin béri bésilip kelgen milliy arzu – isteklirige tarixiy sehne hazirlap bergen. Netijide, qazaq, özbék, tatar, bashqirt, türkmen ziyaliyliri heyran qalarliq derijide janlinip partiye we hökümetlerni tesis qilishqan. 1917 – yilidin 1920 – yilighiche jaylarda yerlik hökümet we partiye – guruhlar qurulup, parchilinip, yimirilip turghan. Siyasiy sezgürliki yuqiri yash kommunist abdulla rozibaqiyéf sowét türkistanida yashawatqan, ilidin köchüp kelgen <<تارانچى>> uyghurliri bilen perghane wadisi hem tashkent qatarliq jaylarda yashawatqan jenubiy shinjangdin köchüp kelgen <<قەشقەرلىك>> yaki <<ئالتە شەھەرلىك>> uyghurlarni birleshtürüp teshkilat qurup, ularni bolshéwizmliq idiye boyiche terbiyelesh we teshkillesh xizmitige kirishken. Shuning bilen sowét türkistanining herqaysi jaylirida bashpanahliq izdep tolimu turaqsiz halette yashawatqan alte sheherlik uyghurlarning ijtima’iy ehwali, turmush we nopus sanigha alaqidar ishlarni tepsiliy tekshürüp éniqlap bu heqte sowét türkistani partkomigha etrapliq doklat yollighan. Abdulla rozibaqiyéf yene ular heqqide nutuqlar sözlep, söhbetler uyushturup, maqaliler élan qilip partiye ichi we sirtida tesir qozghighan. Türkistan kompartiyesi merkiziy komitétining ular heqqide éniq yolyoruq bérishini qolgha keltürgen. Buning bilen <<تۈركىستان كومپارتىيەسى مەركىزىي كومىتېتى ئۆزىنىڭ ئۆلكىلىك, ۋىلايەتلىك, پارتىيە كومىتېتلىرىغا بەرگەن كۆرسەتمىلىرىدە مەنچىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى شىنجاڭدا ياشاۋاتقان قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئۇيغۇرلىرىنىڭ بەك ئېزىلگەنلىكى, ئۇلارنىڭ تارقىلىپ ياشاۋاتقانلىقى سەۋەبلىك ئۇلارنى بىرلەشتۈرۈش ۋە ئۇيۇشتۇرۇشقا, ئۇلارغا سىياسىي ئاڭ سېزىمنى سىڭدۈرۈشكە ۋە كومپارتىيە ئەتراپىغا توپلاشقا ياردەم قىلىش كېرەك>> dep yolyoruq bergen. Shuninggha bina’en partiye mes’ul xadimlirini ölkilerge, wilayetlerge ewetken. Shu meqsette 1921-yilining bashlirida almutada uyghur inqilabiy ittipaqining yettisu ölkilik 1-qurultiyi échilghan. Qurultayni abdulla isma’ilof achqan. Qurultayni abdulla rozibaqiyéf yettisu ölkilik herbiy inqilabiy komitét namidin tebrikligen. Abdulla rozibaqiyéf öz sözide ittipaqning teshkil qilinishi bilen ularning ishlirini téximu mustehkemlesh zörür ikenlikini körsitip ötken. Qurultayda abdulla rozibaqiyéf <<سوۋېت ھاكىمىيىتى نېمىگە ئىنتىلمەكتە>> dégen témida doklat bérip, sherqtiki ézilgen xelqning ehwali we ularning inqilabiy ishlarni aktip we pa’al qozghawatqanliqini körsitip ötken. Shundaqla yenimu ilgiriligen halda pütkül sowét türkistani boyiche <<قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> ning shu yilidiki pa’aliyetlirini birlikke keltürüsh teklipini bergen. Abdulla rozibaqiyéf <<قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> ning pütkül sowét türkistani boyiche échilidighan qurultiyining teyyarliqlirigha jiddiy kiriship, 1921-yili 6-ayning 3-küni tashkent shehiride qurultayni muweppeqiyetlik achqan. Qurultay küntertipining birinchi mezmunigha asasen qurultay ehwali shu chaghdiki sowét türkistani kompartiyesi merkiziy komitétining sékrétari ekmel ikramofqa doklat qilin’ghan we shu doklatqa asasen keng kölemlik qarar qobul qilin’ghan. Doklatning mezmunigha asasen buningdin kéyin <<قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئىشچىلىرىنىڭ ئۇيغۇرئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> dep atash heqqide qarar qobul qilin’ghan. Bu <<قارار>> emeliyette yéngidin qurulghan, mexsus uyghurlarning ijtima’iy, siyasiy, medeniyet, ma’arip, din ishlirini yolgha qoyidighan bir teshkilatning barliqqa kelgenlikini mu’eyyenleshtürgenlik idi. Bu teshkilat kéyin qisqartilip <<ئۇيغۇر ئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> dep, köp hallarda <<ئۇيغۇر ئىتتىپاقى>> dep atalghan. Uzaq tarixiy dewrlerde uyghur nami bilen atilip, shanliq medeniyetlerni yaratqan, seltenetlik xanliqlarni qurghan uyghur xelqi, kéyinki esirlerde, bolupmu 17-esirning axiridin bashlap mislisiz chüshkünlük dewrige qedem qoyup, hemme jehette xarabliship ketkenidi. Jümlidin özining millet naminimu bilmeydighan halgha chüshüp qalghanidi. 1910-yillarda andin nahayiti az sandiki jedidchi ziyaliylarda milliy ang oyghinip, millet namini istémal qilish bashlan’ghan. Bu qétimqi tashkent qurultiyida rus tilshunasi we tarixchisi malofning tarixiy asaslarni teminlishi netijiside <<ئۇيغۇر>> dégen nam resmiy eslige kelgen. Tashkentte alte kün échilghan bu qétimqi qurultaydin kéyin körülgen bir ghelite ehwal shu bolghanki, ottura asiyadiki <<قەشقەرلىك>> lerning qadir haji bashliq bir qisim serxilliri we ularning egeshküchiliri otturigha chiqip <<تارانچىلار باشقا مىللەت, قەشقەرلىكلەر باشقا مىللەت, ئۇلارنىڭ تىللىرىمۇ بىر – بىرىگە يېقىن ئەمەس, شۇڭا ئۇلار بىلەن بىللە ئۇيغۇر ئىتتىپاقىدا تۇرالمايمىز>> dep ixtilap peyda qilghan. Ular yuqiri derijilik organlargha özlirining qeshqerlik ikenlikini, taranchilar bilen bille <<ئۇيغۇر>> dégen nam astida uyushalmaydighanliqini éytiship iltimas sunushqan. Bir qisim atalmish <<تارانچىلار>> mu qeshqerliklerni yekleydighan xahishini küchep bazargha salghan. Mushundaq halqiliq peytte, 24 yashqa kirgen bolsimu, siyasiy tepekkuri yétilgen abdulla rozibaqiyéf ularning bimene, asassiz sepsetilirige we orunsiz dewalirigha qarita mundaq pozitsiye bildürgen: <<بەزى بۇرادەرلەر قەشقەرلىك ھەم تارانچىلارنىڭ بىر بولۇپ <ئۇيغۇر> تەشكىلاتىغا كىرىشى توغرا ئەمەس, دېگەن پىكىرنى بايان قىلغان. بۇ پىكىرنىڭ خاتالىقى ئوپئوچۇق, چۈنكى تارانچىلار بۇنىڭدىن ئاز زامان ئىلگىرى ئالتە شەھەردىن چىققان ئۇيغۇر بالىلىرىدۇر. ئۇنىڭدىن باشقا قەشقەرلىك ھەم تارانچىلارنىڭ مەدەنىي, تارىخ, تۇرمۇش شارائىتلىرى بىر تۈرلۈك ھەم بىر-بىرىگە باغلانغان.>>abdulla rozibaqiyéfning bu mesile heqqidiki keskin pozitsiyesi tamamen toghra bolush bilen bille, eyni chaghdiki ottura asiyaning siyasiy ré’alliqi nuqtisidin éytqandimu ajayip hoshyarliq hésablinatti. Chünki, rusiyege qarashliq ottura asiya ölkiliride milliy jumhuriyet we her derijilik milliy aptonomiyelerni qurush ishi uzaqqa qalmay bashlinatti. Bu ish bashlan’ghanda eng aldi bilen oylishidighan mesile millet sanining az – köplüki idi. <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> bundaq zor milliy menpe’et üchün éytqanda mölcherligüsiz yaman aqiwet peyda qilatti. Abdulla rozibaqiyéf bu jehette aldin körerlik bilen qet’iy yol qoymaydighan iradisini namayan qilghan. Emma, uning hoquqi cheklik bolghachqa <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> ni jimiqturalmighan. Bu jédel birnechche yil ötüp, ottura asiya ölkiliride moskwaning millet ayrish siyasiti yürgüzülgende téximu ewjige chiqqan. Qadir haji abdulla rozibaqiyif bilen üstünlük taliship bu ghewghani ewjige kötürgüchi bir terepning gholluq atamanigha aylan’ghan. Moskwa hökümitining uyghurlargha tutqan sezgür mu’amilisi we <<تارانچى-قەشقەرلىك جىدىلى>> ning kasapiti tüpeylidin qazaqistan, özbikistan, qirghizistan réspoblikiliri qurulghanda uyghurlargha réspublika turmaq aptonom oblastmu nésip bolmighan. Qizghin inqilabchi abdulla rozibaqiyéf 1925-yili sowét ittipaqi merkiziy ijra’iye komitéti milletler ittipaqining ezaliqigha namzat bolup saylan’ghan hem siyasiy jehette terbiyelinish üchün 1925-yilidin 1927-yilighiche moskwadiki siwérdilof namidiki kommunistik uniwérsitétta oqushqa chaqirtilghan. Bu oqushqa qadir hajimu chaqirtilghan.
(istalin) ottura asiyada <<ئىستالىن ئەندىزىسى>> boyiche milletlerni békitish siyasitining shamili kötürülgende bu ikki guruhtiki bashlamchilar gézit – zhurnallarda özlirining qarashlirini otturigha qoyushup, bir – birige qarshi keskin qelem kürishi qilishqan. Bu xil ziddiyet ziyaliylardin halqip addiy awamghiche yamrap, ottura asiya uyghurlirining bu ikki guruppisi bir yerde olturushmaydighan, bir – birige qiz bérishni xalimaydighan, öz’ara düshmenlik neziri bilen qarishidighan bolushup kétishken.abdulla rozibaqiyéf moskwadiki kommunistik uniwérsitéttiki oqushini tügitip kelgendin kéyin, qazaqistan ölkilik komitétning bölüm bashliqliqigha belgilen’gen. U <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> ge qarita keskin qilip: <<تارىختا, تۇرمۇشتا <قەشقەرلىك>, <تارانچى>, <غۇلجىلىق> دېگەن ئايرىم مىللەتلەر يوق. قەشقەر بىر شەھەرنىڭ نامى, ئۇيغۇردىيارىدا قەشقەرگە ئوخشاش شەھەرلەر كۆپ, <تاشكەنتلىك>, <ئەنجانلىق> ئايرىم مىللەتلەرنى تەشكىل ئەتمىگەندەك, <قەشقەرلىك, غۇلجىلىق> دېگەن ھەم بىر مىللەتكە نام بولالمايدۇ…>> dégen.deslipide milliy kimlik yaki étnik türküm dewasi xaraktérini alghan <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> bu chaghda téximu küchiyip yéngi bir mesile üstide ipadilen’gen. U bolsimu, uyghur ortaq edebiy tilini békitish mesilisidur. Perghane wadisidiki uyghurlar sabirjan shakirjanof bashchiliqida qeshqer diyaléktini uyghur edebiy tili qilimiz dése, yettisu tewesidiki uyghurlar latip ensari bashchiliqida taranchi shéwisini edebiy til qilimiz déyishken.abdulla rozibaqiyéf bu talash – tartish toghruluq: <<<قەشقەرلىك>, <ئالتە شەھەرلىك>, <تارانچى> دېگەن ئايرىم مىللەتلەر يوق, بەلكى <ئۇيغۇر> دېگەن بىرلا مىللەت بار. يېڭى مىللەت ياساش, يېڭى تىل تۈزۈش ئۈچۈن ئاۋارىگەرچىلىك تارتقان بۇرادەرلەرنىڭ كۈچى شامالغا كېتىدۇ. ئۇنىڭدىن كۆرە بۇ كۈچنى ساقلاپ, پايدىلىقراق ئورۇنلارغا سەرپ قىلماق لازىم>> dégen.qadirhaji özbékistan tewesidiki <<قەشقەرلىك>> uyghurlarning bashlamchisi süpitide otturigha chiqip, tolimu janliq heriket qilghan. Qadir haji terepdarlirining telep qilishi bilen 1927 – yili özbékistan merkiziy komitéti özbékistan tewesidiki uyghur kommunistlirigha birtutash rehberlik qilidighan uyghur kommunistlar séksiyesini qurup, bu organni özbékistan kompartiyesi merkiziy komitétining qarimiqidiki teshwiqat – terghibat bölümige teqsim qilghan. Bu organ 1927-yili 10-ayning 20-küni yighin échip <<قۇتۇلۇش>> dégen namda gézit chiqirishni qarar qilghan.<<قەشقەرلىكلەر ئايرىم مىللەت>> dégen teshebbusni küchke ige qilish terepdarlirining bashlamchisi bolghan qadir haji 1928-yili, <<قۇتۇلۇش>> gézitining 47-50-sanlirida, <<پارتىيە سېپىگە كىرىپ, پىرولېتارىياتنىڭ يولىنى توسما!>> mawzuluq maqale élan qilip, abdulla rozibaqiyéfqa qattiq hujum qilghan. Buning bilen qalmay moskwa hökümitige abdulla rozi baqiyif üstidin, kélip chiqishi mollining balisi, pantürkstlar bilen munasiwiti bar, milletchilerni yoshurun qollighan, <<سادايى تارانچى>> gézitining mal-mülkini tiqiwalghan dégendek toqquz türlük betnamni chaplap erz qilghan. Moskwa hökümiti qazaqistan kompartiyesige bu ehwalni tekshürüshni buyrughan . Ular estayidil tekshürgendin kéyin abdulla rozibaqéyif heqqidiki bu yazmining töhmet ikenlikini éniqlighan hem özbékistan kompartiyesidin töhmetxor qadirhajini tekshürüsh, hetta uning partiye ezasiliq mesilisini qaytidin oylinishni telep qilghan.gerche qadir hajining abdulla rozibaqiyéfqa chaplighan töhmetliri inkar qilin’ghan bolsimu, emma shuningdin kéyin qazaqistanning rehberlik qatlimida tötning biri bolup kéliwatqan abdulla rozibaqiyéfni moskwa hökümiti emeliy hoquqining tayini yoq orunlargha yötkigen. 1930-yilining axiri u teminat xelq komissarliqigha teyinlen’gen.

Kéyin moskwada besh yil turghuzulghan. Bu jeryanda u xelq’ara léninche mektepte aspirantorluqta ikki yil oqughan. Sowét ittipaqi merkiziy ijra’iye komitéti yénidiki milletler ilmiy tetqiqat institutida marksizm kilassiklirining eserlirini terjime qilidighan merkiziy kursni bashqurghan. 1937-yili almutagha qaytip kelgen hem qazaqistan kommunistik partiyesi (bolshéwiklar) merkiziy komitétida metbu’at we neshriyat bölümi bashliqining mu’awini bolup ishligen. Bu yillarda sowét ittipaqida istalinning hoquqi héchqandaq cheklimige uchrimaydighan derijide küchiyip ketken, tebi’iti ziyade mustebit istalin xalighinini qilidighan, xalighinini öltüridighan we sürgün qilidighan bolghan.qadir hajining bu yillarda istalin hökümitige qandaq yollar bilen mexsus xadim bolghanliqi we qandaq telim – terbiye orunlirida terbiyelen’genliki hazirche éniq emes. Emma uning abdulla rozibaqiyéfni istalin hökümitining étibarsiz mu’amile qilidighan yerlik rehberliridin birige aylandurup qoyghanliqigha qarighanda, uning qaysi derijidiki mexsus xadim ikenlikini tesewwur qiliwalghili bolidu. Shunga, qadir haji istalin’gha choqunush ewjige chiqqan, istalinning qilichi qinidin chiqip minglighan, onminglighan xelqperwer, heqqaniyetchi oghlanlarning béshida wehime yaghdurup oynawatqan yillarda u istalin hökümitining ishenchlik ademliri qatarida 1935-yili etiyazda shinjanggha alahide wezipe bilen ewetilgen. U shinjanggha kelgendin kéyin qeshqer amanliq saqlash idarisige meslihetchi salahiyiti bilen ishqa chüshken. Qadir haji qeshqer amanliq saqlash idarisige barghandin kéyin uning tesir küchi idare bashliqi, sowétperes obulqasimdin éship ketken, el arisida qadir haji chombus dep tonulghan. Chünki u qeshqer beshkérem etraptiki chumbus kentide hashim haji dégen sodiger a’iliside tughulghan idi. U qeshqerge kélipla ishpiyonluq torini tereqqiy qildurup, mehmud sijangning pa’aliyitini közitip we yéqin ademlirini nazaret qilip turghan. 1937-yili 4-ayning 2-küni mehmud sijang hindistan’gha qéchip ketkendin kéyin, obulqasim bilen chaparmen jallat hüseyin pichaq qadir haji qara tizimlikke tizghan qeshqer tewesidiki közge körün’gen, gholluq, heriket iqtidarigha ige kishilerning hemmisini dégüdek qolgha élip yarbagh térekliktiki waqitliq türmige qamighan. 1937-yili 5-ayning 29-küni kéchisi abduniyaz kamal bilen ma xusenning ittipaqdash qoshuni peyzawattin qeshqerge hujum qilghan. Qeshqerni saqlawatqan is’haq qoshuni qeshqerni qoghdighan, ular abduniyaz kamalning qoshunigha teng kélelmey meghlup bolushi muqerrerliship qalghan, qeshqer qoldin ketse, <<تېرەكلىك>> tiki waqitliq mexpiy türmige qamalghan bu <<مەھبۇس>> lar qutulup kétidu, dep ensizlikke chüshüp qalghan qeshqerdiki sowét konsulxanisi we is’haq, razaq mewlanof, qadir haji , obulqasim, abduréhim iminof, hüseyin pichaq qatarliq herbiy we saqchi emeldarlar néme qilarini bilmey jiddiyliship ketken. Tarix we medeniyet tetqiqatchisi tursun zade nebijanning melumatidin qarighanda ular shu kéchisi moskwa bilen télégramma arqiliq tekrar uchurliship, tang atargha yéqin moskwaning buyruqi boyiche meshhur ma’aripchi memtili ependi tewpiq, éksaq hüseyniye mektipining dangliq oqutquchisi tursun ependi, qeshqer nobéshi mektepning dangliq oqutquchiliri yüsüp ziya ependi, turghun baywechche qatarliq 140 qa yéqin munewwer oghlanni wehshiylerche öltürüwetken. Peqet gumanliq ikki ademla qutulup qalghan.sowét ittipaqidiki mezgilide <<قەشقەرلىكلەر ئايرىم مىللەت>> bolushi kérek, dep goya qeshqer xelqi üchünla yashaydighandek, qeshqer xelqiningla ghémini yeydighandek qiyapette otturigha chiqqan <<ئالاھىدە خادىم>> qadir haji özi tughulup chong bolghan bu mötiwer sheherning 140 qa yéqin munewwer oghlanini rehimsizlik bilen jénidin juda qilishtek bu dehshetlik tiragédiyede <<قارا تىزىملىك>> tüzüsh wezipisini bejanidilliq bilen ada qilghan. Qadir hajining töhmitidin kéyin, hoquq-mertiwisi körünerlik halda ziyan’gha uchrighan abdulla rozibaqiyéfmu <<پارتىيە ۋە خەلق دۈشمىنى>> hésablinip shu yili 7-ayning 29-küni partiyedin chiqirilghan hem qolgha élin’ghan. 10-ayning 10-küni ayali sa’adet doxturmu partiyedin chiqirilip, xizmettin boshitilghan.
(abdulla rozibaqiyéf ayali bilen bille)
Munewer siyasiyon abdulla rozibaqiyéf 1938-yili öltürülgen, abdulla rozibaqiyéfning inisi abdughopur rozibaqiyéf akisining naheq ölümi hem özige chüshüwatqan siyasiy bésimgha chidimay özini öltürüwalghan. Istalin üchün jan pidaliq bilen ishligen qan icher qadir haji 1938-yili qeshqerdiki wezipisini orunlap bolghandin kéyin sowét ittipaqigha chaqirtilip yoq qiliwétilgen, shuningdin kéyin uning iz – dériki bolmighan.istalin peyda qilghan shexske choqunush herikiti 1956-yili 20-qurultayda xrushshéf teripidin qattiq tenqid qilinip, u uwal qilghan hem ziyankeshlik qilghan 20 milyon’gha yéqin kishining nami eslige keltürülgen. Ene shu chaghda abdulla rozibaqiyéfmu aqlinip, nami eslige kelgen. Moskwadiki döletlik aliy sot herbiy kollégiyesi 1957-yili 4-ayning 24-küni herbiy kollégiyening 1938-yili 3-ayning 3-künidiki hökmining xata bolghanliqini, abdulla rozibaqiyéfning aqlan’ghanliqini élan qilghan. 1962-yili almuta sheherlik partkom abdulla rozibaqiyéf tughulghanliqining 65 yilliqini xatirilesh meqsitide almutadiki bir chong kochini abdulla rozibaqiyéfning ismi bilen <<روزىباقىيېف كوچىسى>> dep atashni qarar qilghan. 1967-yili uning tughulghanliqining 70 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen almutadiki 153-mektepke abdulla rozibaqiyéf namidiki uyghurmektep dep nam bergen. 1997-yili uning tughulghanliqining 100 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen <<خەلقىم ئۈچۈن كۆيىدۇ يۈرەك>> namliq publistik maqaliler toplimi neshr qilin’ghan.
(aptor abdulla rozibaqiyéf namidiki mektepning mudiri mektepning mudiri shawket niyazowich bilen bille, 2016-yil, almuta)
Ulugh ma’aripchi memtili ependi bilen munewwer siyasiyon abdulla rozibaqiyéfning jénigha zamin bolghan jasus qadir hajigha uyghur xelqi <<قان ئىچەر ئۈچ ھاجى>> ning biri dep nam bergen.(Yalqunrozi)

Astrophysicists discuss how the collisions of the densest stars in the universe can forge heavy metals such as gold and platinum and help trace the histories of entire galaxies

Date:

May 19, 2016

Source:

The Kavli Foundation

Summary:

The origin of many of the most precious elements on the periodic table, such as gold, silver and platinum, has perplexed scientists for more than six decades. Recently, however, a team of astrophysicists has provided an answer.

Share:

AddThis Sharing Buttons

FULL STORY

---

What is the origin of gold, silver, platinum?

Credit: © alexphoto71 / Fotolia

The origin of many of the most precious elements on the periodic table, such as gold, silver and platinum, has perplexed scientists for more than six decades. Now a recent study has an answer, evocatively conveyed in the faint starlight from a distant dwarf galaxy.

In a roundtable discussion, published today, The Kavli Foundation spoke to two of the researchers behind the discovery about why the source of these heavy elements, collectively called „r-process“ elements, has been so hard to crack.

„Understanding how heavy, r-process elements are formed is one of hardest problems in nuclear physics,“ said Anna Frebel, assistant professor in the Department of Physics at the Massachusetts Institute of Technology (MIT) and also a member of the MIT Kavli Institute for Astrophysics and Space Research (MKI).

„The production of these really heavy elements takes so much energy that it’s nearly impossible to make them experimentally,“ Frebel continued. „The process for making them just doesn’t work on Earth. So we have had to use the stars and the objects in the cosmos as our lab.“

The findings also demonstrate how determining the contents of stars can shed light on the history of the galaxy hosting them. Nicknamed „stellar archaeology,“ this approach is increasingly allowing astrophysicists to learn more about conditions in the early universe.

„I really think these findings have opened a new door for studying galaxy formation with individual stars and to some extent individual elements,“ said Frebel. „We are seriously connecting the really small scales of stars with the really big scales of galaxies.“

In the late 1950s, nuclear physicists had worked out that extreme conditions somewhere in the cosmos, full of subatomic particles called neutrons, must serve as the forges for r-process elements, which also include familiar substances such as uranium and lead. The explosions of giant stars and the rare mergings of the densest stars in the universe, called neutron stars, were the most plausible sources. But observational evidence was sorely lacking.

Researchers at the MKI have now filled this observational gap. An analysis of the starlight from several of the brightest stars in a tiny galaxy called Reticulum II, located some 100 light years from Earth, suggests these stars contain whopping amounts of r-process elements.

Since the stars could not have made the heavy elements on their own, some event in Reticulum II’s past must have „seeded“ and enriched the matter that grew into these stars. The abundances of elements in the stars squarely implicates the collision of two neutron stars.

Frebel’s graduate student Alexander Ji discovered the enriched stars in Reticulum II while using the Magellan telescopes at the Las Campanas Observatory in Chile. He is first author on a paper about the findings, published March 31 in the journal Nature.

„When we read off the r-process content of that first star in our telescope, it just looked wrong, like it could not have come out of this galaxy!“ said Ji, in the roundtable. „I spent a long time making sure the telescope was pointed at the right star.“

Ji further commented on how the discovery helps to finally tell the tale of how r-process elements come to exist. „Definitely one of the things that I think attracts people to astronomy is understanding the origin of everything around us.“

Enrico Ramirez-Ruiz, a professor of Astronomy and Astrophysics at the University of California, Santa Cruz, joined Ji and Frebel for the roundtable.

„I’ve been working on neutron star mergers for a while, so I was extremely excited to see Alex and Anna’s results,“ said Ramirez-Ruiz, who was not involved in the research. „Their study is indeed a smoking gun that exotic neutron star mergers were occurring very early in the history of this particular dwarf galaxy, and for that matter likely in many other small galaxies. Neutron star mergers are therefore probably responsible for the bulk of the precious substances we call r-process elements throughout the universe.“

---

Story Source:

The above post is reprinted from materials provided by The Kavli Foundation. Note: Materials may be edited for content and length.

https://www.sciencedaily.com/releases/2016/05/160519120931.htm?utm_source=dlvr.it&utm_medium=facebook

They’re itchy, bumpy and sometimes lethal. And most of the critters gifting you with those lovely bites aren’t even technically bugs.

11

 

A scanning electron microscope captures a tick going whole hog on a human host.

Eye of Science/Science Source

1. Mosquitoes, ticks, bedbugs, flies, fleas, lice, chiggers, mites … many critters blamed for bug bites are not technically bugs. “True bugs” are limited to the orderHemiptera — nitpicky types would limit them to the suborder Heteroptera — which, of the above, includes only bedbugs.

2. Some biting non-bugs do more than just bite. Female botflies, for example, attach their eggs to the underside of mosquitoes. When the mosquito lands on its victim, the eggs hatch and larvae burrow into the victim’s skin, causing painful bumps that can lead to sepsis if untreated.

3. Fleas sometimes transmit disease with their host’s help: Their bites are itchy, so the host scratches, breaking the skin and pushing in flea feces and vomit, which can be loaded with pathogens.

4. Bug bites itch because the host’s immune system mounts a defense against the biter’s saliva by flooding the area with histamines. This causes swelling that can be both seen (in a red welt) and felt (as an itch).

5. The mechanics of some bug bites are impressive. In 2012, researchers at the Pasteur Institute in Paris recorded, via video microscopy, a mosquito feeding on a mouse. After the mosquito’s needlelike snout pierces the mouse’s skin, the mouthpart becomes flexible and can be seen snaking between cells until it locates a blood vessel.

6. That blood is a much-needed meal for a mosquito getting maternal. Like males, female mosquitoes usually get their nourishment from nectar. But most lady skeeters need the protein and iron in blood to produce eggs.

7. The Toxorhynchites mosquito genus, however, which includes some of the largest species, doesn’t bite anyone or anything, getting everything it needs from nectar.

8. The East African jumping spider Evarcha culicivora evolved to feed preferentially on female mosquitoes that have recently had a blood meal, which it can identify by both sight and odor. Now that’s karma.

Aedes aegypti mosquitoes transmit a number of diseases to humans, including the Zika virus, an emerging public health threat.

Tacio Philip Sansonovski/Shutterstock

9. It seems unfair, however, that female mosquitoes out for blood will target other moms-to-be. A number of studies have shown that pregnant women are about twice as likely to be bitten as women who aren’t pregnant.10. Researchers believe several factors make pregnant women more appealing to mosquitoes, including their increased body temperature.

11. Possible links to birth defects recently heightened concern over Zika, which is spread primarily by mosquito bites. But the virus isn’t new — it was first identified in 1947, during a yellow fever research project in Uganda.

12. The first outbreak of Zika in humans outside Africa was in 2007 on the small Pacific island of Yap. Surprisingly, none of the mosquitoes captured for study during the outbreak carried the virus, known as ZIKV among researchers.

13. Years before Zika made headlines, West Nile virus saw a similar surge in American media attention in 1999 with the first reported U.S. infection.

14. The focus on these skeeter-borne viruses arriving in the U.S. skews public perception of their larger threat. Globally in 2014, the World Health Organization estimates that mosquito-borne malaria killed 438,000 people, yellow fever killed 30,000 and dengue 16,000. West Nile virus killed 500 and Zika zero.

15. Mosquitoes get a bad rap for the diseases they spread, but ticks actually transmit more diverse pathogens to humans and animals.

16. Ticks feed differently than other biting insects. They don’t have a one-and-done relationship with their host, but instead hang on for long periods — days or even weeks, depending on the species — and feed multiple times.

17. Mosquitoes and ticks may spread more disease, but many people find bedbugs more repulsive, even though documented cases of bedbug-human pathogen transmission are rare.

18. They sure are sneaky, though. In February, researchers published the entire genome of the common bedbug Cimex lectularius. Among their discoveries: The little guys have evolved the largest known array of special proteins in their saliva that block their host’s pain sensations, allowing for repeated, swat-free feeding.

19. Thanks to some very dedicated volunteers who offered up their flesh for science, one experiment found only about 30 percent of bedbug victims experience a reaction to their bites.

20. Case studies have documented a bitelike reaction in some cancer patients who were not exposed to biting insects. Researchers suspect the itchy red lesions may be linked to weakened immune systems, but they’ve been unable to determine their cause. That’s gotta bug ’em.

http://discovermagazine.com/2016/june/20-things-you-didnt-know-about–bug-bites

Uyghur  Xelqara Doppa Bayriminglar Qutluq Bolsun!
Wellcome to The 5th May International Uyghur Doppa Day!

05.05.2016