ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!

Neshriyattin

Talantliq, Mol hosulluq Uyghur yazghuchisi, musteqil tetqiqatchi we jurnaalist Küresh Atahan 1966-yili 5-ayning 24-küni Xitay mustemlikesi astidiki Uyghuristan Jumhuriyitining jenubidiki tarixiy makan Artush shehiride wetenperwer, milletperwer, meripetperwer bir maaripchi ailiside tughulghan.

Küresh Atahan bashlanghuch ottura we toluq ottura mekteplerni Artush shehiride ela netijiler bilen oqughan. Küresh Atahan1982-Yilidin 1987-yilighiche uyghuristanuniwérsitéti (atalmish shinjang uniwérsitéti)ning Filologiye inistituti til-edebiyat Fakultitida oqughan, 1995-yilidin 1997- yilighiche ürümchide inggliz tili ögen’gen. 1997-yilidin 1998-yilighiche yene Uyghuristan univérsitétining chetel tili fakultétida magistirlarni yetüshtürüsh kursida inggiliz tili

ebiyati boyiche bilim ashurghan. Aptor 2002-yili chetelge bilim tehsil qilish üchün seper qilghan. 2002-Yilidin 2003-yilighiche Germaniyedeiki martin lutér uniwérsitétida chetelliklerdin dokturlarni yitishtürüsh kursida bir mezgil Gérman tili we edebiyatini we ishtin sirit Gérman pelesepisi ögengen. 2006-Yilidin 2007-yilighiche firankfortta Xeliq Bashqurishidiki bir aliy mektepte gérman til edebiyati kespide bilim ashurghan.

Küresh atahan 1987-yilidin 1989-yilighiche Artushta oqutquchiliq kespi bilen shughullanghan bolup, 1989-yilidin 2002-yilighiche Uyghuristan xelq neshriyatida muherrirlik wezipisini ötigen we yüzligen muhim eserlerning neshir qilinishigha sewepchi bolghan. Küresh Atahan yene 2003-yilidin 2007-yilighiche Germanyiede türükche neshir qilinidighan höriyet gézitide, 2008- yilidin 2015-yilighiche firankfurtta germanche gezit we kitaplarni neshir qilidighan Frankfurter Sosaitet neshriyatida xizmet qilghan. Küresh Atahan yene 2016-yilidin hazirghiche Germaniye Awiatsiye qatnishi bixeterlik idariside ishlewatidu.

Küresh atahan hazirgha qeder ijtimayi penlerdiki til-edebiyat, pelesepe, tarix, sotsologiye we siyasetke berip chetilidighan köpligen janirlarda her xil ijadiyetler bilen shughullanghan bolup, nurghunlighan, hékaye-powéstlarni, ilmiy maqalilerni yézip oxshimighan metbuatlarda élan qildurghan. Küresh atahan shundaqla yenenurghun eserlerni engiliz, xitay  we german tilliridin terjime qilip chiqip xelqimizge teqdim qilghan. Bulardin sirt Küresh atahan yene nurghunlighan kitablarni yazghan we chetel we milliy aptorlarning yüzligen kitaplirining tehrirlikini öz üstige alghan. Alihan Törem saghuni hezretlirining „Tarixiy Muhemmediye“ we Abdureshid Haji Kerimiyning „Qarajüldiki Jengk“ qatarliq kitaplarning uyghurche neshrining tehrirlikini ishligen.

Küresh atahanning eserliri köp bolup, «Bayawan» namliq powistlar toplimi, «Qara Perishte» namliq hikayilar toplimi, «Firanz Kafka we uning ijadiyiti», «Uyghurlar we Uyghur medeniyiti hadisisi», «Bésharetname» qatarliq kitabliri we «Memtili Ependining hayati we ijadiyiti», «Bizdiki siyasiy sapa we pisxologiyelik ajizliqlar» qatarliq 150 parchigha yéqin ilmiy maqalisi we 500 parchidin artuq herxil janérdiki bedihiy eserliri bar bolup, weten ichi-sirtidiki metbuatlarda we tor betlerde élan qilinghan.

Küresh Atahan edebiy terjimichilik bilenmu shughullanghan bolup, «nobél mukapatigha érishken yazghuchilar» namliq kitabni, dangliq dunyawi yazghuchilardin firanz kafka, dékkins, turginif qatarliqlarning bir qisim eserlirini uyghurchigha terjime qilghan. Bulardin sirt Küresh Atahan yene «Turan Tarixi-merkizi asiya tarixi», «Uyghur islam medeniyiti», «Sewdaliqteejüpnamisi» we «Hazirqi zaman uyghur edebiyati» qatarliq yüz parchidin artuq yirik eserlerning tehrirlikini öz aldigha qilghan.

Küresh atahan nöwette Sherqiy Türkistan sürgündiki Hökumetning Parlamént reisi we Gérmaniye Uyghuristan Kültür Merkizining Prezidentliq wezipisini ötep kéliwatqan bolup, hazir Gérmaniyening Firankfurt shehiride ailsi bilen yashimaqta.

Biz Tenritagh Akademiyesi mushu munasiwet bilen Uyghur ziyalisi, yazghuchisi, shairi, tetqiqatchisi, siyasiy paaliyetchisi  we jurnalisti Küresh Atahan ependining tinige salametlik, ailisige bexit we ijadiyitige teximu köp utuq tileymiz!

-Tengritagh Akademiyesi

01.08.2019 Germaniye

Sherqiytürkistanda Édéologiye Saheside Saqliniwatqan Meseliler

Korash Atahan

Biz  ilgirki édiologiye sahesige ayit ilmiy izdinishlirimizde Xitay tajawuzçilirining wetinimiz Şerqiy Türkistanda yolğa qoyiwatqan dölet térorizimining jinayi pakitlirini, Xitay hökümitining xelqimizni térorizim qalpiqi astida basturuşni dawam qiliwatqanliqini, türlük siyasiy eyipler bilen tutqun qilip, érqiy qirğin yürgiziwatqanliqini, pikir qiliş erkinlikimizni tosup, milliy mediniyitimizge éğir ziyan séliwatqanliqini, xelq’aradiki biz bilen heç bir alaqisi bolmiğan Islam bilen niqapliniwalghan qarangghuluqtiki  rezil küçlerning tugdurğan mesililirini, neççe ming yildin béri dawamlişip kéliwatqan, milliy mediniyet enenimiz bilen bağlap çüşendürüp, xelqimizning rohiy dunyasida ezeldin yiltiz tartqan musteqilliq iddiysige qattiq zerbe bérip, idilogiye sahesidiki tazilaş herkitini zor küç bilen yürgiziwatqanliqini, insaniyet tarixida siyasiydin xaliy halda mewjut bolup kéliwatqan diniy étiqad erkinlikige qattiq çek qoyup, diniy zatlarni tajawuzçi kommunistlarning menpetige uyğun petiwalarni çiqirişqa mejburlawatqanliqini we milliy mediniyitimiz we diniy itiqadimizgha zeherxendilik bilen buzghunchiliq qiliwatqanliqini otturga qoyğan iduq.

Bu yilliq dokilatimizda Xitay tajawuzçilliri teripidin üsti oçuq türmige aylandurup qoyulğan, 1 milyon 8 yüz 50 ming kwaderat kélometirdin aşidiğan bu zéminda, 10 ming yillap yaşap kéliwatqan, nopusi 20 milyondin aşidiğan, Xitaylarğa diniy étiqad, érqiy alahidilik, mediniyet en’enisi mediniyet tarixi we yaşaş usuli qatarliq jehetlerde hergizmu oxşimaydiğan, tarixta ejdatliri Arisaçk, Tohar, Iftalit, Turan, Hon, Türük, Soğdiy, Oğuz / Uygur degen namlar bilen atilip kéliwatqan bir xelqning özlirining insaniy heq hoquqliridin, Xitay tajawuzçiliri teripidin dunyaning herqandaq bir yéridin örnigini tapqili bolmaydiğan, insan qélipidin çiqqan bir şekilde asta-asta mehrum qalduriliwatqanliqini, musteqil yaşaşqa we özining teqdirini özi belgüleske til- yéziq, etnik alahidilik, tarix, teritoriye, mediniyet, diniy étiqad, örpi-adet we yaşaşaş alahidilikliri jehetlerdin şertliri toşidiğan bir qedimiy milletning siyasi réqipliri teripidin „neslini qurutiwétis tehditi“ ge uçrawatqanliqini neşriyatçiliq, axbaratçiliq, uçur alaqe, ma’arip, din, asasiy qatlam siyasiti we til-yéziq qatarliq témilarda bayan qilip ötimiz.

1 ) Xitay Hökümitining Neşriyat – Metbuatçiliq Sahesidiki Zorawanliqi:

Biz aldinqi qétimliq dokilatimizda Xitay hökümitinig 2002-yili kirgendin buyan Şerqiy Türkistanda idilogiye saheside keng kölemde yoqitis siyasitini yolğa qoyiwatqanliqini, pütün Şerqiy Türkistan miqyasida wehşilik bilen kitap köydüriske başliğanliqini, we bu herketning melum jehettin Xitay merkiziy hökümiti 2002-yili çiqarğan ötken yili 9-ayning 1-künidin tartip Şerqiy Türkistandiki Universititlarda Uygur tilida ders ötüşni emeldin qalduruş buyruqi bilen çétisliq ikenlikini bayan qilğan iduq.2002-yili 31-mart küni Xitay hökümiti Ürümçide yoquri qatlam kommunist emeldarliriğa Idilogiye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş boyiçe qayta terbiye éliş seperwerlik yiğini éçip, musteqilliq heriketlirimiz we xelqimizning naraziliq heriketlirige qandaq zerbe bérişning çara tedbir, pilan we programmilirini qayta otturğa qoydi. Yiğinda jallat Wang Lequan söz qilip, bu qétimqi heriketning asasiy nişani her derijilik gézit journallar, metbuat we neşiryat tarmaqliri hem radio teleweziye systimisi bolidiğanliqini, bu heriketni jaylar we asasiy qatlamlarğiçe kéngéytip bu sahede milliy bolgünçi küçlerni uzaqqiçe baş kötürelmeydiğan qiliwitiş, mesile bar dep qaralğan orun we şexislerni qattiq bir terep qiliş, ming orun yaki ming şexis xata jazalansimu birni tordin çüşürüp qoymasliq heqqide muhim yolyoruq bergen idi..

Xitay hökümiti 2002-yil aprelning béşida neşeriyat we gézit-journallarni we metbuat boyumlirining tarqitiliş yollirini qattiq tertipke séliş heqqide jiddiy uxturuş çiqarğan idi.Uxturuşta milliy musteilliq küçlirining kitap-materiyal we gézit-journallarni qolğa çüşüriwélip, döletning siyasiy mexpiyetliki we bixeterlikige éğir tesir yetküziwatqanliqi, buning aldini éliş üçün neşir boyumliridiki gumanliq dep qaralğan eserlerni tekşürüş we tarqiliş yollirini qattiq nazaret qiliş lazimliqi, bu mesililerge çétişliqi bolğan orun we şexislerni qattiq bir terep qiliş kérekliki, mesile bar dep qaralğan gézit journallarni toxtitiş kérekliki tekitlengen idi.

2002-yili marttin başlap Xitay hökümitining axbarat- neşiryat sahesini tutqa qilip, Şerqiy Türkistan musteqilliq herketlirige bériwatqan zerbisi téximu ewjige çiqti. Xitay hökümiti 2002-yil kirgendin buyan „idilogiye sahesidiki milliy bölgünçilikke qarşi küreşni qanat yaydurus boyiçe qayta terbiye éliş herkiti“ digen atalmiş siyasiy herketni başlap, Uygurlarning tili, dini, tarixi, mediniyiti we edebiyat- sen’itige téximu küçlik zeherxendilik qilp, „Qédimki hüner- sen’et risalisi“, „Uygurlar“, „Honlarning qisqiçe tarixi“, „Qedimki Uygur edebiyati“, „Çala tegken oq“, „ Uygur Seidiye xanliqining qisqiçe tarixi“, „Leyiğan bulaq“, „Déhqan bolmaq tes“, „Oyğanğan zémin“, „Soğa“, „Qum başqan şeher“, „Yiraq qirlardin ana yerge salam“…. qatarliq kitap, ün-sinalğu kasetliri we musteqilliq terepdarliri hésaplanğan bir türküm jamaet erbapliri yazğan hem ular heqqidiki materiyallar, we foto süretler bésilğan Gézit –jurnallarni çekles buyriqi çiqirip, xelqning qarşiliqiğa qarimay zorawanliq bilen yiğip, türkümlep köydüriske baslidi. Bu herket 2002- yilning basliridin tartip Ürümçi, Gulja, Altay, Çöçek, Böretala, Turpan , Qumul, Korla, Aqsu, Artuş, Qeşqer we Hoten rayonlirida yolğa qoyulğan bolup, milyondin artuq din, tarix, pelesepe, örpe-adet, edebiyat-senet we ayrim hüner-tehnikiga ayit kitap, jurnal, gézit we başqa ün- sin boyumlirining mejburi yiğiwélininp köydürülisi, yüz mingliğan biguna xelqning „Islam téroristi“, „milliy bölgünçi“ degendek namlar bilen eyiplinip türlük usullarda jazalinisi, waqit, iqtisat we pisihik jehettiki xelqqe keltüridiğan ornini toldurğili bolmaydiğan éğir ziyini bilen hilimu üzliksiz türde élip bérilmaqta.

Bu weqeler Şerqiy Türkista information merkizi teripidin qolğa çüsürülgen töwendiki bir qisim Xitay metbuatlirida élan qilinğan höjetlik materiyallarda Xitay hökümitining idilogiye saheside élip barğan birinçi basquçluq qirgginçiliq herkiti mundaq xewer qilindi.“www.tianshannet.com“ning 2002-yil 3-ayning 24- künki xewiride éytilisiçe Xitay hökümiti idilogiye saheside qattiq zerbe bériş jeryanida milliy musteqilliq herkiti bilen şuğullanğan 7 çong weqeni bir terep qilğan, 377 ademni éğir jazaliğan, 9115 ademni tutqun qilğan. „ http://www.tianshannet.com „ning 2002-yill 5-ayning 31- künki yene bir xewiridin qarğanda Xitay hökümiti „qattiq zerbe bériş herkiti“ başlanğandin kéyin Şerqiy Türkistanda 20 din artuq milliy musteqilliq gorohini pas qilğan, 100 din artuq milliy mujahitimizni tutqun qilğan, 6000 pay oq, 140 dane quralni qolğa çüsürgen, 10 yer asti qarşiliq körsütis orni we 500 din artuq jamaet sorununi piçetlengen, islamdiniga ayit 3 kitap yiğiwélinip köydürüp taşlanğan. Yene bu xewerde éytilisiçe“ qattiq zerbe bériş herkiti“ başlanğandin boyan 30 mingdin artuq türlük milliy toqunuşqa a’it türlük işlar qanuniy jehettin birterep qilinğan, 1000 din artuq goroh yoqutilğan, 40 mingdin artuq adem jazalanğan. Biz biliş imkaniyitige ige bolğan, Xitay hökü-miti élan qilğan bu xewerning rialliqni ipadilep bériş derijisining qançilikliki heqqide éniq tepsili pakitqa ige emesmiz, emma islamga a’it 3 kitapning çeklengenliki heqqidiki xewiri ularning mediniyet saheside yürgüziwatqan dölet térorizimini xelqara jamaetçiliktin qattiq sir saqlawatqanliqini körüwalalaymiz. Dimek Xitaylarning idilogiye saheside élip barğan wehşiy herkiti mediniyet saheside 3 kitapni çekles bilenla ahirlasmiğan. Éniq melumatlardin qarğanda jazalanğan orun we şexis, neşirdin toxtutulğan gézit- journal, kitap materiallardin başqa pütün Şerqiy Türkistan miqyasida köydüriwétilgen kitap, gézit-journal, ün-sin boyumliri we adettiki neşir boyumlarning sani 1 milyondin aşidiğanliqi mölçerlenmekte.

Xitay hökümiti nahayiti köp küç çiqirip nöwette neşir qiliniş aldidiki qol yazmilarni we qedimqi eserlerni tekşürüşke başliğan.we qedimqi eserlerdin putaq çiqirip türlük bahane izlep ularni yoq qilişning koyiğa çüşken.

Bu jeryanda 54 hil gézit-journalni neşirdin toxtatqan,“ Bulaq“, „Dunya edebiyati“, „Miras“qatarliq 20 mige yéqin gézit- jornallarning sehipisini qisqarqan, 100 ge yéqin neşriyat- axbarat ademlerni türlük bana sewepler bilen xizmitidin élip taşliğan yaki wezipisidin tohtutup qoyğan.

Xitay hökümiti yigiwélip köydürgen kitaplar ilim-pen, hüner senet, pen-tehnika, din we tarixqa munasiwetlik bolup, bu heriketning astiğa Xitay hökümitining meniwi bayliqlirimizni talan taraj qilip, herqandaq işta Xitayning qoliğa qaraydiğan, özi musteqqil héç iş qilalmaydiğan, başqilar teripidin téngilğan tengsizliklerge ün- tinsiz boysunidiğan, béqindi haletke keltürüştin ibaret siyasiy qara niyiti yoşurunğan.

2 ) Xitay Hökümitining Keng Asasiy Qatlamlardiki Zorawanliqi:

Şerqiy Türkistan information merkizi qolğa çüşürgen axbaratlar, öz muxbirlirimizning wetendin yolliğan xewerliri we Xitay metbuatliridiki insanperwerlikke we kişilik hoquqqa munasiwetlik problimlerge ayit mesililerni töwendikidek bayan qilimiz.

Öz muxbirimiz Uçqunning wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti 2002- yil pewral eyidin başlap, wetinimiz Şerqiy Türkistanning keng asasiy qatlamlirida milliy musteqilliq herketlirimizge idilogiye saheside qattiq zerbe bérişni başliğan. Xitay hökümitining wetinimiz Şerqiy Türkistandiki jamaet xewpsizlik nazariti bilen dölet bixeterlik nazariti birlişip, Atalmiş Xinjang Uygur aptonom rayonluq kütüpxanida milliy musteqilliq herketlirimizni „térorizim“ we „döletni parçilaşqa orunuş“ jinayiti témisida eyipleş mezmun qilinğan paş qiliş körgezmisini açqan. Xitay hökümiti Ürümçi şeheridiki nazaret, idare, soda tijaret tarmaqliri, aliy mektep, ottura téhnikum, ottura başlanguç mektep, sot, teptiş, jamaet xewpsizlik tarmaqliri, quralliq qisimlar we edare jemiyetlerdiki neççe on ming ademni seperwerlikke keltürüp, ularni mejburi rewişte körgezme körüşke hem tesirat sözleske, emiliy herkiti bilen musteqiliq herketlirige qarşi turuşqa orunlaşturğan.

Muxbirimizning igellişiçe bu qétimqi körgezmige Xitay jamaet xewpsizlik tarmaqliri qattiq mexpiy saqlap kelgen 400 parçidin artuq foto süret qoyulğan bolup, bu foto süretlerde milliy qehrimanlirimizning Xitay sahçi dairliri bilen jan tikip élişiwatqan, şuningdek Xitaylarning qoliğa çüşüp qéliştin awal özlirini öltüriwalğan, Xitay quralliq qisimliri teripidin wehşiy qiynaqqa éliniwatqan, étip öltüriliwatqan, tutqun qiliniwatqan, öltürüşke élip méngilğan, siyasiy jehettin eyiplengenlerning insan qélipidin çiqqan şekiller bilen xorliniwatqan, oçuq hem yepiq sot qiliniwatqan, höküm élan qiliniwatqan, balilar we anilarning zar-zar yiğa zare qiliwatqan körünişliri orun alğan.

Öz muxbirimiz Tömür Çoqqining wetendin yolliğan xewiride Xitay hökümiti 28- mart küni Ürünçide til yéziqimizğa qaratqan ziyankeşlik qiliş herkitini dağduğiliq başliğan, hem tarix, din, edebiyat-senet qatarliq sahilerge çétilidiğan neççe ming parçe Uygur til yéziqidiki kitap – materiyal we gézit journallirimizni mejburi yiğiwélip, Dongshen rayonidiki ehlet bir terep qiliş meydanida köydürwetken edi. Şunungdin kéyin Xitay hökümiti bu herketni xuddi ot apitidek Şerqiy Türkistanning bulung puşqaqliriğa qeder tutaşturdi.

“Qeşqer géziti“ ( Xitayçe neşiri) 2002 – yil 7 – ayning 21 – küniki xewirige qariğanda Xitay hökümiti Qeşqer rayonining Yopurga, Qargiliq nahieliride arqa- arqidin Qeşqerning 12 nahiye we bir şeher wekilliri qatnaşturulğan çong yigin éçip, idilogiye sahesidiki atalmiş „Is1am térorisimi“ we „milliy bölgünçilik herketliri“ ge 1- basquçluq zerbe bériş herkitining gelbilik ahirlaşqanliqini , 2 – basquçluq herketning başlanğanliqini élan qildi. Xitay hökümitining 1- basquçluq mediniyet saheside tazilaş wehşi herikiti 2002 – yil marttin başlap pütün Şerqiy Türkistan miqyasida yolğa qoyulğan idi.

“Qeşqer Géziti“ning 2002 – yil 28 – maydidiki xewirige asaslanğanda Xitay hökümiti 14 – maydin 28 – maygiçe bolğan ariliqta Qeşqer şeheridila 42 ming 320 parçidin artuq Uygur til-yéziqidiki kitapni köydüriwetken.

Öz muxpirimiz Yorungqaşning 2002 – yili 6 – ayning10 – küni wetendin yolliğan xewirige qarğanda 6 – ayning 4 – küni Hotenning Çira we Keriye nahiyeliride Xitay hökümet dairliri neq meydan yigini çaqrip, bir türküm kitap materiyallarni mejburi yiğip bir terep qiliş heqqide jiddiy buyruq çiqirip 4, 5 kün ötkendin kéyin Xitay saqçilliri bu herketni bahane qilip öymu-öy basturup kirip ahturus élip barğan hem qarşiliq körsetti degen bahane bilen türkümlep adem tutqun qilğan.

2002 – yili mayda Qeşqer seheride keng kölemde kitap köydürülgendin kéyin, Xitay hökümiti téximu wehşiylisip, yerlik xelqlerning musteqilliq rohi we diniy étiqad erkinlikige qarşi zora-wanliq herkitini pütün Qeşqer welayiti miqyasida élip bérişqa başlidi.Şerqiy Türkistan informatsion merkizining wetendin alğan melumatliriga qarğanda „ Qeşqer géziti“ning 4 – iyuldiki xewiride Xitay hökümitining idilogiye saheside élip bériwatqan, yerlik xelqlerning kişilik höquqi we insaniy tuyğulirini ayaq-asti qilidiğan bu heriket Qeşqer wilayitining Yopurga, Mekit, Yéngihésar nahieliride élip bérilişqa başliğan.Yopurga nahiyelik kommunistlarning partiye mektipi 5 qarar kurs éçip, Xitay hökümitining yerlikke qaratqan basturuş herkitining yerlik ademler arisidiki 60 neper tayançlirini yétüstürüp çiqip, ular arqiliq yéza qişlaqlqrdiki hökümet xadimliri, ziyalilar, oqutquçi, isçi-xizmetçilerni mejburi yiğip, milliy musteqilliq we diniy erkinlikke qarşi témidiki kino filimliri, radio-televiziye programmiliri, gézit-zurnal we kitap materiyallarni ügünişke mejburliğan.

Xitay hökümiti 6 – ayning 18 – küni yéza – bazarliq hökümetning sekritarliri we başqa munasiwetlik tarmaqlarning mes’ulluri qatnaşturulğan çong yigin éçip bu heriketni téximu qattiq, uzaq muddetlik dawamlaşturuş heqqide yolyuruq bérilgen.Şerqiy Türkistan information merkizi muxpirining wetendin yolliğan melumatiğa qariğanda Mekit nahiyeside 2002 – yili 6 – ayning 17 – küni Xitay hökümitining idilogiye sahesidiki zorawanliq herkiti keng kölemlik élip bérilişqa başliğan. Su küni Xitay hökümiti yéza bazar, meydan, idare-orğanlar, teşwiqat bölümliri, milliy işlar idarisi, diniy işlar idarisi, ma’arip idarisi, radio-telewiziye idarisi qatarliq orunlardiki bölüm derijiliktin yoquri kairlar mejburi yiğiwélininp, milliy musteqilliq we diniy erkinlik heriketlirige qarşi tilim-terbiye paaliyitige orunlasturulğan.

2002 – yil 6 – ayning 18 – künidin 24 – künigiçe atalmiş „idilogiye sahesidiki bölgünçilikke qarşi turus körisi“ boyiçe 300 neper tayanç xadimni terbiyelep, ularni öz yéziliriğa qayturup, 9 yéza we bir bazar içi idare orğan, 17 ottura mektep, 83 baslanguç mektep, bir kespiy téhnikum we balilar yeslisi qatarliq orunlarda birla waqitta omumiy yüzlik zerbe bériş herkitini başlap, Xitaylar teripidin köp qismi sawatsiz qaldurulğan neççe 10 ming ademni, her küni özini tekşürüş, xataliqlirini tonus, Xitay emperiysining birliki we kommunstik idiyening mewjut bolup turişiga paydisiz bolğan hadise we işlarni pas qiliş témisidiki 2000 hetlik maqale (21- esirdiki qara yömur) yézisqa teskillidi.Şerqiy Türkistan informatsion merkizi muxpirining wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti Yéngihésar nahiyeside milliy musteqilliq herkitining yamrap kétisidin ensirep, idilogiye saheside kişilerning yürikini ézip, haterjemlikidin mehrum qilidiğan yerlik xelqlerning milliy musteqilliq we diniy erkinlik idiyelirini basturidiğan wehşiy herkitini başliğan. Xitay höümiti 2002-yili 6 – ayning 18 – küni Yéngihisar nahiyeside yéza-bazarlardiki soda-snaet memuriy başquruş ponkitlirining xizmetçilliri we yekke soda-sanaetçilerning kéngéytilgen yiginini çaqrip, paşist Xitay hökümiti emeldarlirining Şerqiy Türkistanning muqimliqi we Xitay hakimiyitinig bixeterliki heqqide sözligen notuqlirini ügünişke mejburlidi. 5000 din artuq ügütiç obiektini rohihetke élip 6 ügüniş nuqtisida xelqimizge yolsizlarçe parakendiçilik tugdurdi. Şu arqiliq Xitay hökümitige paydisiz bolğan meselilerni qedirip tekşürüp, xelqning eng töwen derijidiki turmuş tertiwige éğir buzgunçiliq qildi.

Şerqiy Türkistan informatsion merkizining qolğa çüsürgen „Qeşqer géziti“ning 2002-yili 6 -iyuldiki xewiride yoqarqi herketning Qeşqer welayitining konaseher we Qarğiliq nahieliride ğelbilik élip bériğanliqi xewer qlinğan.

Işençlik melumatlarga qariğanda Xitay hökümiti 6 – ayning 21- küni Konaşeher nahiyeside çong tiptiki seperwerlik yigini éçip, bu nahiede Idilogiye sahesidiki musteqlliq iddiysining yamrap kétisige qarşi turuş körisi boyiçe qayta terbiye paaliyitini omumiyüzlük élip barğan. Yerlik xelqlerning milliy örpi-adt, diniy étiqad, til yéziq, ma’arip erkinlikige qattiq çek qoyğan.

6-ayning 24 – künidin 7 – ayning 1 – künigiçe herqays tarmaqlardin kelgen 600 din artuq kişini teskillep tajawuzçilarning yerlik xelqlerge qaratqan wehşiy siyasetlirini ijra qilişqa seperwer qilğan.

Xitay hökümiti qehriman Qargiliq xelqining musteqqilliq idiyésige zerbe bériş, bu rayondiki Xitay hökümitining tesirini saqlap qéliş, musteqilliq herketlirige qattiq zerbe bériş mexsidide bir tereptin awam puqralrni aldisa, yene bir tereptin yurtning çonglir we pikiri oyğaq ademlerni tutqun qilişta nam çiqarğan idi.

Qargiliq nahiyeside milliy musteqlliq herketlirige idilogiye saheside zerbe bériş herkiti 2002 – yili 6 – ayning 18 – küni baslandi.tajawuzçi Xitay dahiriliri partikm daimiy heyyetler kengéytilgen yigini éçip, Qargiliqning emeliy ehwaliga birlestürilgen haldiki yerlik xelqlerning musteqilliq eddiyelirige zerbe bérişning lahilirini muzakire qilidi, hemde nahiyelik partikom sekritarining mes’ulliqida 22 kişilik rehberlik goruppisi qurup, gorupa tarmiqida jasusluq we basturuş funktsiyunlirini öteydiğan teşwiqat, uçur, xewer, terbiyeles, küzitis, alaqilişis, mexpiy tutqun qiliş xizmetlirige mes’ul kiçik guruppilarni qurup, 900 kişini yéza kentlerning bulung pusqaqliriga qeder orunlasturup, jemiyettte éğir wehime peyda qilip, ademlerning kündilik hayatinng normal tertwige éğir tesir körsetken.

Xitay hökümiti Qargiliq xelqining milliy musteqilliq jasaritini sundurus, ewlatlirimizning idiyésini zeherlep, milliy kimlikini untuldurus, su arqiliq özlirining tajawuzçiliq qorginini mustehkemles meqsidide wetinimizning tarixi, millitimizning eradisi, diniy étiqadimiz burmilap çüsendürülgen „atizim terbiyesi“, „millet we dinga ahit 100 sual jawap“, qatarliq kitap we bu témilarga dair başqa teşwiqat materiyallirini 6610 nuşa tarqitip,özlirining tajawuzçiliq mahayitini xelq aldida aşkarilidi.

Xitay hökümiti yene 2002-yili 6-ayning 26-, we 27- künliri Qargiliq nahiyeside keng dairide Xitay hökümitining milliy musteqilliq herketlirimizni qanliq basturğanliqi heqqidiki resimlik körgezmini oyusturup, xelqimizge musteqilliq dawasi qilğanarning aqiwitining qandaq bolidiğanliqi heqide teşwiqat élip bérip, pütün jemiyet miqyasida Xitayga téximu qarşi keypiyat sekillendürdi.bu herikette 4000 din artuq kişi nişanliq terbiyeleş obiekti qilindi.

3 ) Xitay Hökümitining Ma’arip Sahesidiki Zorawanliqi:

Kommunist Xitay tajawuzçiliri wetinimizni işgal qiliwalğan 50 yildin buyan hörlükni, demokrateyini, azatliqni söyidiğan Şerqiy Türkistan xelqining üzliksiz qarşiliq körsitiş herketlirige uçrap, bir künmu kallisi ténçimidi. Xelqarada demokiratiyélişiş we insanperwerlikni himaye qiliş qedimining tizlişişi, kommunizimdin ibaret kengeymiçilik we mustemlikiçilik lagerning zawalliqa yüzlinişi, mustemlike xelqlerning arqa-arqidin hörlikke erişişi we qehriman Şerqiy Türkistan xelqining zorawanliqqa qarşi élip bériwatqan baturane küreşliri Xitay hökümitini mustemlike rayonlardiki idilogiye meselilirini başqidin oylinişqa mejburlidi. Xitay hökümiti wetinimiz Şerqiy Türkistanni mengü mustemlikişide saqlap qéliş üçün bir tereptin Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüşni jénining bériçe yolğa qoysa yene bir tereptin tilimiz, dinimiz, medeni-yitimiz, maaripimiz we örp adetlirimizni yoqutuşqa dölet térorizimini qollanmaqta.

Şerqiy Türkistan informatoin merkizimiz teripidin çiqirilidiğan uçqun gézitining 72 – sanidiki wetendin alğan xewirige qariğan çağda 2002 – yili 3 – ayning 18 – küni Xitay ma’arip ministirlikining til-yéziq xizmitige mesul xadimi Chang zhangshi Ürümçige kélip ma’arip tarmaqlirining mesulliriğa çong yiğin éçip, Şerqiy Türkistanda Uygurlarğa qaritilğan Xitayçe oqutuşni téximu küçéytiş heqqide yolyoruq bergen. U sözide Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda 90 – yillardin bahlap merkizi şeherlerde yolğa qoyğan Uygur balilarning eng eqilliqlirini tallap mehsus Xitay tilida ders ötülidiğan tejirbe siniplirini eçiş we 2000- yildin başlap namrat rayonlarğa yardem bériş niqawi astida yolğa qoyğan Uygur balilarni Xitay rayonliridiki toluq ottura mektepliride oqutuş işliring döletning istirategiylik pilani ikenliki we uning deslepki netijilliri, dawamliq yolğa qoyuşning ehmiyiti heqqide köp tohtalğan.

Igilişimizçe Ürümçi rayonidila Xitay, Uygur baliliri arlaş oquydiğan başlanğuç we ottura mektep 150 din aşidiğanliqi bu mekteplerde 70 mingdin köprek Şerqiy Türkistan yerlik ahalisining perzentliri oquwatqanliqi melum boldi.

Xitayning hökümitinig birinçidin, Uygur mekteplerde Xitay tilini oqutuşni küçéytiwetkenliki, ikkinçidin Uygur mektepliride mehsus Xitayçe oqutilidiğan tejirbe siniplirini éçiwatqanliqi, Uygur balilirini Xitay rayonliriğa toluq ottura mekteplerde oqutuş bahanisida yötkewatqanliqi, aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyğanliqi yerlik xelqlerning qattiq qarşiliqiğa uçriğan bolsimu, ular Xitay höküm-itining Xitay tilini bilmise mektepte oqutmasliq, Xitay tilini bilmise aliy mekteplerge qobul qilmasliq, Xitay tilini bilmise xizmetke texsim qilmasliq, Xitay tilini bilmise aç yalingaç qalduruş siyasiting mejburlişi bilen özlirining milliy kimlikini untulduridiğan, milliy enenisi we diniy étiqadidin wazkeçtüridiğan, ana tilini untulduridiğan, örpi aditi we mediniyet enenisidin yatlaşturidiğan, Xitayğimu, Uygurğimu ohşimaydiğan, hojayini qil degenni bijanidil orunlap özining öle tirilişi bilen ançe hésaplişip olturmaydiğan ösümlik ademlerni terbiyelep çiqiridiğan buhil tajawuzçiliq maarip endizisini qobul qilip, millitimizning kelgüsi iz basarlirini nabut qilişqa mejbur bolmaqta. Emiliyette xelqimiz içide balilirini Xitay mekteplirige bériş, Xitayçe oqutuş, Xitay rayonlirida terbiyeleş bir az ewij alğan bolsimu bu xil essebiylikning özining ölüm üçiritini talişiştin başqa nerse emes ekenlikini hemmisi horliq içide obdan bilidu. Addiy xelqlerning we bir qisim wijdansis, burnining uçinila köridiğa menpietperes eblehlerning Xitayğa yan tayaq bolup, milletning béşiğa kéliwatqan çong tiragidiyni bilse bilmeske, körse körmeske sélip, suning eişi, layning yetişiğa qarap iş tutiwatqanliqining Uygur xelqining mewjutliqiğa qançilik derijide éğir ziyan séliwatqanliqini tesewur qilip béqiş kérek.

Information merkizimizning igellişiçe Xitay hökümiti 2002 – yili 5 – ayning 14 – küni Xinjang Universitida çong yiğin éçip, şu yil 9-ayning 1-künidin başlap Şerqiy Türkistandiki barliq aliy mekteplerde Uygur tilida ders ötüşni emeldin qaldurup, uning orniğa Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuşni resmiy jakarliğan.

Şerqiy Türkistan information merkizi muxbirining wetendin yolliğan xewiride melum boliğiçe Xitay merkizi hökümiti çiqarğan mezkur buyruqta Uygur tilida ders ötüşning qet’i meni qilinidiğanliqi, derislerning pütünley Xitay tilida ötülidiğanliqi, oqutuşqa mesul tarmaqlarning herqandaq bahane sewep bilen bu qararğa tosqunluq qilişiğa we ijira qilişni keçiktürişige ruhset qilinmaydiğanliqi alahide eskertilgen.

Xinjang universititi Şerqiy Türkistandiki eng çong, eng dangliq aliy bilim yurti.aldinqi yerm esorde xelqimiz içidin yetişip çiqqan alimlar, mutehesisler, ziyalilar, tehnik xadimlar, yazğuçi şairlar we jamaet erbaplirining köp qismi muşu bilim yurtida öz ana tilida ders anglap yetişip çiqqan. Emdilikte Xitay hökümiti „milliy maaripning süpitini yoquri kötürüş“tin ibaret tajawuzçilarning kona destikini kötürüp çiqip, Uygur tilini ilim- pen we ma’arip sahesidin siqip çiqarmaqta.

Xitay tajawuzçiliri jiddiy özgüriş boliwatqan xelq’ara weziyette Uygur xelqige qaratqan assilimatsiye qiliwétiş siyasitini iqtisadiy, ijtimaiy, siyasiy we memuriy jehetlerde yolğa qoyup zorluq küç we mejburlaş çarilirini qollunup xelqimizni maddiy we meniwiy jehetlerdin haniweyran qilmaqta, xelqni qorqutup jemiyette téroristik bir keypiyat şekillendürmekte. Bir Uygur puqraning herqandaq bir sorunda hatirjem men „Uygur“ deyelmeydiğan, özining millitining namini éytiştinmu eyminidiğan haletke çüşüp qalğanliqining özi Xitay hökümitining milli mesilini qançilik derijide jiddiyleştüriwetkenlikini, Xitaylarning paşistik tuzülmisining xelqimizning yürikini qançilik deriijide eziwetkenlikini, Xitaylarning Uygur Xelqini, Uygur tilini yoqitiwetiş mexsidide qançilik yolsizliq qiliwatqanliqini körsütip béridu.

Egilişimizçe Ürümçide Xitay tilida neşir qilinidiğan bir içkiy mejmuening 2000-yil may eyidiki sanida Gao famililik bir Xitayning uzun bir parçe maqalisi élan qilinğan. Mezkur maqalida oçuq aşkare halda : „Uygurlarning merkizi hökümetke boy sunğiniğa 200 yildin aşti, Xinjangda kompartiye hakimiyiti ornitilğanliqiğimu 50 yil boldi, şundaq turup Uygurlar yene nemişqa Zhunggodin bölünip çiqip kétişni telep qilidu?…, bu yerdiki asasiy sewep bizning bügüngiçe Uygurlarning öz til yéziqini işlitişige, öz diniğa étiqad qilişiğa, öz örpi-adetliri bilen yaşişiğa yol qoyiwetkenlikimizde,… ularğa til we mediniyet tereptin tesir qilişqa sel qariğanliqimiz-da…“ dep yazdi.bu Xitayning maqalidiki qaraşliri Xitay hökümitining nöwettiki Uygurlarğa qaratqan mewqesi bolup qaldi. Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning Uygur mektepliride 1-siniptin başlap, héç bolmiğanda 3-siniptin başlap Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuşni qattiq tekitlişi qatarliqlar Xitay hökümitining heqiqitenmu Uygur xelqini assilimatsiye qiliwetiş qedimini tizlitiwatqanliqini ispatlaydu.

Şerqiy Türkistanda aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay tilida ders ötüş yolğa qoyulsa Uygur ma’arip süpiti ösmestin eksiçe hazirqidin neççe hesse çikinip kétidu. Uygur ma’arip süpitining töwen bolişi hergizmu Uygur yaki Xitay tili bilen bağlininsliq bolmastin Xitay tajawuzçilirining Uygur maaripiğa yürgüzip kelgen bésiş, tereqqiy qildurmasliq, axirida yoqutiwétiş siyasitini qollunip kelgrenlikide.eger aliy mekteplerde Xitay tilida ders ötüş muşundaq yolğa qoyiliwerse baslanğuç ottura mekteplerni ana tilida püttürgen oquğuçlar Xitay tilida ötülgen derislerni yahdhi çüşenmeydu, eng muhimi qan qerindaşliriğa tügimes balayi apetlerni keltüriwatqan bir milletning tilini pisihik jehettin qubul qilip, ilim pen tili süpitide qollinalmaydu. Şundaq qilip, oqutuşti, oquştin zirikiş, mejburi ayriwitiliş, işsiz qéliş qatarliq kirzişlar peyda bolup, Xitay köçmenliri we Xitay hökümitige bolğan naraziliqlar téximu ewjige çiqidu.

Atalmiş Xinjang Uygur aptonup rayonluq qornçaq hökümet Bengungtingi 2002-yilliq 127- nomerliq höjjet çiqirip, ikki qoli Uygur xelqining issiq qéni bilen boyalğan Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning yurti Shendungdin ma’arip sahesini nuqta qilip 2 – qétimliq köçmenlerni yötkeş heqqide Şerqiy Türkistandiki oblas, welayet, nahie, şeher, memuri tarmaq, nazaret, bewaste qaraşliq idarilarğa uxturuş qilinğan.höjjette mundaq diyilgen:“… partiye we döletning ğemxorliqi bilen şendung olkişidin aptonum rayonimizğa maarip jehette issiqliq yetküziş xizmitining 1-basquçi ğelbilik tamamlandi, aptonum rayonimizning ma’arip süpitini yoquri kötürüş, ma’aripni başquruşni küçéytiş, asasiy ma’aripni islahat qiliş“ üçün ma’arip nazariti „Shendung ölkisining Xinjangğa qaratqan 2 – qétimliq issiqliq yetküziş herkitining lahiesi“ni tüwendikidek uqturimiz, estayidil ijra qilişinglarni soraymiz diyilgen.

Höjjette Xitayning Shendung ölkişidin 1- qedemde 138 neper oqutquçining ewetilidiğanliqi, ularning 118 nepiri Uygur mekteplirige, 20 nepiri Xitay quralliq qismining asasiy terkiwi yesaplanğan boz yer özleştüriş polikliriğa işqa orunlaşturilidğanliqi uhturulğan. Bu yéngi köçmenlerni Ili, Altay, Çöçek, Aqsu, Hoten, Artuş qatarliq orunlardiki ottura mekteplerge texsim qiliş telep qilinğan. Höjjetning rohiğa qariğanda Shendung ölkişidin wetinimiz Şerqiy Türkistanğa atalmiş „ ma’aripning süpitini östüriş“ nami bilen her yili 50 tin ğolluq oqutquçi, 90 din Xitay tili oqutquçisi namidiki köçmen köçürilidiken. (höjjettiki 138 degen san 180 mingğa, 50, 90 degenliri 50 ming, 90 ming qilip emilileştürilidiğanliqida çek yoq. Buni biz obdan bilimiz.) Xitaylar wetinimizge tajawuz qilip kirgendin buyan milliy ma’arip-mizğa qaratqan zerbisini qedemmu- qedem küçéytip keldi.bolupmu 20 – esir ahiridiki milliy musteqilliq idiyesining wetinimizde keng kölemde oyğinişi Xitay hökümitinig milliy maaripqa qaratqan ziyankeşlikini téximu küçey-tiwetti.esirlep dawam qiliwatqan, heç tügimeydiğan nişanliq halda Uygur maaripiğa qaritilğan siyasi herketler bügünki künde zamaniwi şekillerde yolğa qoyulup, ma’arip sahesidin yerlik milletlerni siqip çiqirip orniğa Xitay köçmenlirini orunlaşturuş yolğa qoyulmaqta. Mesilen 2002 yili élip bérilğan idilogiye sahesidiki qattiq zerbe bériş herkitide herqasi derijilik mekteplerdin neççe 10 ming oqutquçini siyasi eyipler bilen iştin boşitiwetti we türmilerge atti.

Şuni alahide eskertimizki meyli ilgirki Xitay tajawuzçiliri bolsun we yaki kéyinki Xitay tajawuzçiliri bolsun ularning Şerqiy Türkistanni mustemlike qiliwélişining mexsidi bu juğrapiylik zunnida yerlik xelqlerni talan taraj qiliş bedilige bir tereptin Xitay hökümitini bay qiliş bolsa yene bir tereptin mal-dunyağa bolğan şehsiy aç közlikini qanduruş boldi.Wang Lequan bu rayonda tehtke çiqqandin béri şehsiy mal duya üçün undin qalsa hojayinlirining bu rayondiki menpeetlirini kapaletke ege qiliş üçün Jinşurin, Yang Zinshen,Sheng shisey, Wang Enmao qatarliqlardinmu éşip çüçidiğan paşestik basturuş siyasitini yolğa qoyup kelmekte. Bu jeryanda u özing yançuqini tomliwaldi Şerqiy Türkistanning iqtisadiy tüginlirini uruq tuqqanliri we yurtdaşliri hésaplanğan yéngi köçmenlerge bölüp berdi. Yerliktin bir Türküm hökümet menpe’etinimu, özining menpetinimu kapaletke ige qilidiğan hem özining iqtisadi menpeetini qoğdiyalaydiğan yoqurğa hoşamet qilip xelqning yilikide su içidiğan yerlik we köçmen emeldarlarni nazaretlerdin yéza kentlergiçe işqa qoydi, şu arqiliq déhqanlarning yükini kötürüp qopqusiz derijide köpetiwetti. Yerlik xelqni asta-asta xizmet orunliridin yiraqlaşturdi, köçmenlerni işqa örunlaşturuşni, ularning menpeetini qoğdaşni birinçi orunğa qoydi.eng addiysi 100 Uygur aliy, ottura téhnikum mekteplirini püttürse ularning 2, 3 mu köngüldikidek yerge texsim qilinalmiğandin qalğan 97 neper adem işqa orunlişalmaydiğan 100 Xitay oquş püttürse ularning 100% işqa orunlişişiğa kapaletlik qilğandin başqa Xitay rayonliridin türkümlep adem yötkep işqa orunlaşturidiğan éğir ijtimaiy tengsizlikni şekillendurdi. Nnamrat déhqanlar 1-hökümetni (alwang – yasaq, yerlik hökümet we döletke tölinidiğan baj, ma’arip, sehiyye tarmaqliri üçün tölinidiğan mebleğni körsitidu), 2 – Wang Lequanni (nazaret, welayet we oblas derijilik orunlarning qonçaq emeldarlirining özidin bir derije töwenlerge bésim işlitip yiqqan, Wang Lequan we uning yéqinliriğa qerellik bérip turilidiğan arqa işik hesabidiki para we mal-dunyani körsitidu); 3 – yerlik emeldarni iqtisadiy we siyasiy jehettin razi qiliş(balilirini xizmetke orunlaşturuş, inwan éliş, yahşi orunlarda xizmet qiliş, birer orunning başliqliqini qolğa keltürüş, yahşi öy texsimlitidş, siyasiy jehettin jazalinip qélişning aldini éliş, parahorliqini yoşuruşqa yantayaq izdeş, terilğu yerning yahşisini texsim qilduruş qatarliq sewepler bilen awam puqralardin yiğilip özidin bir derije yoquri emeldarlarğa para bériş arqiliq ornini saqlap qéliş yaki ösuşni telep qiliş üçün yiğiwelinidiğan we serip qilinidiğan pul hem mal-dunyanikörsitidu) tin başqa 4 – heryili 30 kündin 90 küngiçe heqsiz emgekke (Xitay hökümiti 1949- yildi burun Şerqiy Türkistan omumiy ahalisining 5% tigimu yetmeydiğan Xitay köçmenlirining nopusini hazir 47 % ge çiqirip yildin yilğa yéngi-yéngi köçmenlerni yötkep kélip, munbet yerlerni, su menbelirini asas qilğan rayonlarda yéngi köçmenler olturaq rayonini kengéytip, Uygur déhqanlirining iqtisadiy jan tomurini kesip taşlap, ilgiri ademler mümkin bolmaydu dep qaralğan rayonlardin su keltürüş üçün siyasi wezipe qatarida hemme ademni seperwer qilidiğan işek we harwa,qol we ketmen, gürjek we tağar arqiliq élip bérilidiğan éğir jismaniy emgek haşar medikani körsitidu. Siyasiy seliq süpitide yolğa qoyulğan bu emgekni Qeşqer, Hoten, Aqsu rayonliridiki UygurDéhqanliri üstidin ijra qilinidiğan emgek bilen özgrertiş, emgek bilen es huşini bilmeydiğan qiliwetiş, emgek bilen yoqutiwetiş jazasi dep atisa eng toğra bolidu.bu hil emgek yeni kollektip jaza heqqide dunyaning bilidiğanliri we bizning xelqara jamaetçilikke yetküzgenlirimiz bek az, bu heqtiki materiyallarni toplaş we tekşürüş işlirining Şerqiy Türkistandiki insan heqliri mesililirining muhim bir terkiwi qismi ikenlikini xelqaradiki küçlük teşkilat we döletlerge bildürişimiz lazim.) sélindi. Bu töt çöng zulum jemiyetning herqaysi tereplirige bolupmu maarip sahesige tesir kösütip, Xitay hökümitige qarşiliq körsitiş herkitinig ewij élip kétişining yene bir sewebi bolup qaldi. Xitay tajawuzçi hökümiti işsizliq, namratxhiliq derdidin xelq nepes alalmaydiğan halette tursimu işqa orunlaşturuş we iqtisadni tereqqiy qilduruşning eng adettiki imkaniyetlirinimu Xitaylar we Xitay köçmenliri üçün paydilandi. Eng addiysi yerlik işsizlar neççe milyondin eşip ketken, heçqandaq sotsial kapaliti bolmiğan ehwal astidimu şeher yolliriğa yatquzidiğan taşlarnimu Şendungdin, taşni yerge yatquzğuçilarnimu şendungdin( taş kemçil yerdin taş mesulatlirini işleşke eng bap kelidiğan, aliy mekteplerni püttürgendin kéyin iş tapalmiğan zapas emgek küçlirining miqdari Xitay rayonliriğa qariğanda 10 hessidin éşip ketken) Şerqiy Türkistanğa keltürmekte.

Biz Xitay hökümitining Uygur xelqige qaratqan yaşaş iqtidarini ajizlaşturup, neslini qurutiwitiş yaki assilimatsiye qilip wetinimizni menggülik mustemlikişige aylanduriwéliş üçün élip bériwatqan ma’arip siyasitige qattiq étiraz bildüriş bilen birge BDT pen-ma’arip kommétitining, Yawropa ittipaqi pen ma’arip kommétitining we xelqaradiki insanperwerlikni yaqilaydiğan dölet we orğanlarning Xitay hökümitining wetinimizde yürgiziwatqan ma’arip siyasitini we u keltürüp çiqiriwatqan teragidiylerni astirittin tekşürep béqişini qayta qayta semimiylik bilen telep qilimiz!!!

Xelqaradiki küçlük dölet we teşkilatlarning Xitay hökümitining bolupmu bugünkidek bir xelqara weziyette wetinimizde neme üçün bundaq bir heriket bilen şuğullanmaqçi bolup qalğanliqini tekşürep béqişini,we bizning insaniy heq hoquqlirimizning haşar medikarçiliqiğa) sélindi. Bu üç çöng zulum jemiyetning herqaysi tereplirige tesir kösütip qarşiliq qilişta özining közige qadilip turğan mix dep qarap kelgen Qeşqer pedagogika inistitutida yene bir meydan Xitaylarning tajawuzçiliq mediniyet arqa körinisige ige térorluq herkiti yüz bérişke başliğan. Xitay hökümiti uzaq yillardin béri bu mektepni, milliy musteqiliq herketliri idiyisini tazilaşning muhim bazisi qatarida körup, wetinimizning jenubidiki bu muqeddes bilim yurtida qanliq we teragidiylik izlarni qaldurğan. Millitimizning munnewer ogul qizlirining bu mektep tarixida issiq qéni blen yézip qaldurğan éçinisliq tarixining quriğini yoq.

Bu xewrning mezmuniga qarğanda yene Xitay tajawuzçi hökümiti Qeşqer pidagogika institutida idilogiye sahesidiki milliy musteqilliq herketlirimizge qarisi turus körisi boyiçe qayta terbiye pa’aliyitide terbiyelesni muhim xizmetlerning kün tertiwige kirgüzgen. Barliq isçi- xizmetçilerni, dem élişqa çiqqan pesqedemlerni, hetta éğir kesel oqutquçilarni we oquguçilarni mejburi mesile tapsurus, pas qiliş, melumat yollaş we hökümetke sadiq bolus qatarliqlarga mejburliğan. Xitay hökümiti yene isçi-xizmetçi we oquguçilarni dersni tohtutup, siyasi ügünis qilişqa, Xitay hökümitining Şerqiy Türkistan musteqqilliq herketlirini qanliq basturğanliq heqqidiki filmlerni, resim körgezmilirini, kitap materiyallarni, körüşke we her küni 2000 hettin kem bolmiğan tesirat maqalilirini yézis arqiliq mesile bar dep qaralğan orun, kitap we sehislerni pas qilişqa, musteqilliq idiyeisige hem diniy mezmunga ege neşir boyumlirini tapsurusqa mejburliğan. Mehsus tekşüreş guruppisi qurup; isçi-xizmetçilerning we oquguçilarning kündilik xatire, konsipik depter, şehsiy materiyal we mektep kütüphanisidiki 60 ming parçidin artuq kitap hem ün- sin boyumlirini zorawanliq bilen tekşürüp, mesile bardep qaralğan şexis we neşir boyumlirini éğir bir terep qildi.téxi yéqindila Esqer Hüseyin, Yarmuhemmet Tayir qatarliq bir türküm profesorlarni „ geriptiki düsmen küçlerning radiosini angliğan, Amerika awazi, Erkin asiya radiosining xewerlirini oquguçilarga yetküzgen“dep xizmettin heydigen. Xitayda bunçilik bir siyasiy seweptin xizmettin heydilis u ademge ölüm jazasi bergendin çongraq teragidiye hésaplinidu. Ölüm jazasi bérilse bir adem ölüpla qutilidu, emme bundaq jaza bérilse pütün bir aile yaki pütün bir jemet weyran bolidu. Xitay hökümiti jazalanguçigila emes hetta uning uruq ewlatliriga mengü ziyankeslik qilidu.

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining zimini, bayliqini egileş we talan taraj qiliştin sirt 50- yillardin başlap basquçlarğa bölüp, xelqimizning milliy ma’aripi, örpi- aditi, mediniyiti, diniy étiqadi qatarliqlarni omumiy yüzlük yoqutuş üçün Xitayning eneniwi helemikirliri we wehşiy usullirini işqa sélip, xelqimizge üzlüksiz ziyankeşlik qilip keldi.

2002 – yili kirgendin buyan Xitay tajawuzçi hökümiti Şerqiy Türkistandiki aliy mektep, ottura tehnikum, ottura we başlanguç mekteplerde, yumşaq we qattiq wastilerni qollunup, téximu wehşilisip, oqugçilarga öyliridiki kitap, ün algu lentisi, VCD kaseti, gézit we jurnal qatarliqlarni özi olturusluq jaydiki sahçihanilarga tizimga aldurus we tapsurup bériş togruluq omumiy yüzlük buyruq çiqarğan.uhturusta yene bu materiyallarni nedin alğanliqini, qançilik saqliğanliqini, hem qaysi yerde bundaq materiyallarning barliqini aile basliqliri mesul bolğan halda sahçilarga pas qilişi kérek, baştartqanlar qanunning jazasidin qéçip qutulalmaydu, deyilip xelqqe tehdit selinğan. Ailiside kitap yoq tapsurmiğanlarning öyige zorawanliq bilen basturup kirip, yoqilang bahane sewepler bilen kişilerni türkümlep tutqun qilğan, türmilerge soliğan.

Information merkizimizning Hotendin igeligen axbaratidin melum boluşiçe 2000 – yildin 2002 – yil 6 – ayğiçe bolğan waqit içide peqet Hoten welayetlik 1 – ottura mektepning özidila, Tursunjan Jalalidin, Memet Imin, Erzat Abla, Muhter Abdumemet, Abdurahman Abdukerim, Ablet nezamidin qatarliq 6 neper oqutquçi siyasiy sewepler bilen tutqun qilinğan we mekteptin heydelgen. Bular 36 yaştin 44 yaşqiçe bolğan tayançi oqutquçilar bolup, hemmisila öz kespige pişşiq, bilimlik, şu yurttiki jamaetçilik we oqutquçi oquğuçilarning hörmitige érişken ziyalilar iken. Igellişimizçe xizmettin heydelgen bu oqutquçilarning héç biri siyasiy teşkilatlarğa eza bolğan yaki héç bir siyasi paaliyetlerge qatnaşqan emes iken. Ularning beziliri namaz oquğini üçün, beziliri Xitay tajawuzçilirining milliy zulimining çékidin aşqan jinayi qilmişliri üstidin şikayet qilğanliqi üçün, beziliri oquğuçilarğa milliy enene terbiyisi élip barğanliqi üçün „ qanunsiz diniy pa’aliyetler bilen şuğullandi“, „milletçilik idiyési küçlük“, „milliy bölgünçilik idiyesi bar“… degendek eyipler bilen mekteptin heydilip, mejbururi rewişte oqutuş munbiridin ayriwetildi.

Uningdin başqa „Qeşqer géziti“ (Hitayçe neşri) ning 2002 – yil 7-ay 6 – künki, 7 – ayning 12 – künki 7 – ay 21- künki, 9 – ayning 18 – künki „Qeşqer géziti“ (Xitayçe neşiri) 2002 – yil 7 – ay hepte axirliq neşrining omumiy 10340 – , yilliq 19 – sanidiki we „Hoten géziti“ (Xitayçe neşiri)ning 2002 – yil 1 – ayning 7 – we 8 – künki, 2 – ayning 21 – künki, 9 – ayning 18 – künki sanliridin Xitayning bu wehşiy herkiti heqqidiki bir qisim pakitlarni tapqili bolidu.

(bügünki dunyaning héç bir yeride örnigini tapqili bolmaydiğan tanka ayripilan zembirek, başqurilidiğan bomba qatarliqlarni işletmey turup, bir milletning yoqulisini keltürüp çiqiriwatqan bu paşistik rejimning Şerqiy Türkistanning Ili, Altay, Çöçek, Ürumçi, Aqsu, Korla, Artuş we Turpanlardimu yürgüziliwatqanliqini éniq pakitlar bilen dunyağa bildüreligen bolsaq iduq kimning térorçi, kimning ziyankeslikke uçriguçi ikenliki aşkare bolatti. )

Qeşqer pedagogika inistitutida idiliogiye sahesidiki Şerqiy Türkistan xelqining milliy musteqilliq herketlirige qarşi pa’aliyet pasistik yol bilen zorawanliq usulida élip bérilip, fakultetlardin sehislerge qeder emiliylestürüldi.

Mesılen: Qeşqer sifan xueyuanni til edebiyat fakoltining muawin proppisori Abdukadir Turdi “derste sağlam bolmiğan mezmunlarni sözlidi” digen nam bilen yéqinda xizmettin heydeldi, uning xizmettin heydilişi yéqinqi yillardin buyan Qeşqer sifanxueyuan til edebiyat fakoltiétidin heydelgen tortinji adem bolup hésaplinidu. Ilgiri bu fakoltétining meşhur oqutquçilliridin Tohtaji Imin, meşhur Qutadğubilikşunas Yarmuhemmet Tahirlarmu ohşaşla yoqilang bednamlar bilen xizmettin heydelgen idi.

Igilinisiçe Xitay hökümitining idilogiye saheside milliy musteqilliq herkiti idiyésige qarşi élip bérilğan bu pa’aliyiti pütün Şerqiy Türkistan miqyasida élip bérilğan bolup, bu heriket ahalisining 98% ti déhqançiliq bilen şuğullinidiğan Şerqiy Türkistan xelqining taza aldiraş yazliq orum mezgilige we mekteplerning yilliq imtahan mezgilige toğra kelgen. Bundaq mezgilde 10 milyondin artuq ademni mejburi işlepçiqiristin we tilim- terbiyedin ayrişning Şerqiy Türkistandek bir namrat rayonda qançilik iqtisadiy we ijtimaiy ziyanni keltürüp çiqiridiğanliqini Xitay hökümet dairliri alla burun mölçerlep bolğan bolişi mümkin.Démek Xitay hökümiti élip barğan idilogiye saheside milliy musteqqilliq herkitige qarşi bu pa’aliyetke xelqimiz awaz qoşuşni istimisimu, yürki mujulğan halette boysuniştin we Xitaylar qil degenni qilmasliqtin başqa amal bolmiğan.

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanning hemmila yéride omumiy yüzlik élip bérilğan idilogiye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş herkitide ma’arip sahesinng oquş-oqutuş işliriğa éğir buzğunçiliq qildi, normal oqutuşning orniğa siyasi herketni dessitip oqutuş pilaning orunlanmasliqi, balilarning bilim sewiyesining çékinip kétişi, oqutquçi- oquğuçilarning normal dem alalmasliqi qatarliq bir yürüş éğir mesililerni keltürüp çiqardi.oqutquçilar, ata-anilar we balilar bu tügimeydiğan siyasiy we pishikiliq bésimlardin qattiq bizar boldi.Merkizimizning Qeşqerde turuşluq muxbirining yolliğan xewirige qariğanda Qeşqer şeherlik 4 – ottura mektep toluq ottura 1 – yilliqning oquğuçisi Ablikim Yaqup 2002 – yil 4 – ayning 14 – küni otturğa çiqip Xitayning maarip saheside yürgiziwatqan bimene herketlirige bolğan keng jamaetçilikning naraziliqi we yürek sadasini het arqiliq mektep muderiğa yollap Xitay dahirlirini qattiq sarasimge séliwetken. Hette idilogiye saheside élip bériliwatqan bu wehşiy hem bimene herket tüpeylidin normalni oqutuş işlirining éğir buzğunçiliqqa uçrawatqanliqi, biguna ademlerning jazalinip, yaramliq oqutquçilarning iştin heydiliwatqanliqi, bu wehşiy heriket tohtutulmisa oqutquçi oquğuçilar birleşken çong tiptiki naraziliq bildürüş paaliyitini élip baridiğanliqi eskertilgen het mektep moderining qoliğa tekkendin kéyin Qeşqerdiki jamaet hewipsizlik, qoralliq we dölet bixeterlik orunliri uwisidin çuwulup çiqip Qeşer şeheride omumiy yüzlik tutqun basliğan. Ablikim qatarliq oquğuçilar qolğa élinğan Perhat qatarliq oqutquçilar xizmettin heydelgen.

Öz muxbirimizning 2002 – yili 8 – ayning 18 – küni wetendin yolliğan xewirige qariğanda 8 – ayning 16 – küni Xitay hökümiti yeslide bala baqquçiliq qilidiğan ikki neper ayal köçmenni Qeşqer şeherlik 1 – ottura mektepning oqutuşqa mesul işhanisiğa mesul qilip yötkep kelgen. Milyonliğan Uygur ali mektep oquğuçilliri işsiz qaldurulğan bu rayonğa éqip çiqiwatqan yalğan deplom kötüriwélip alahide is orunliriğa orinlişiwatqan mediniyet sewiyesi töwen Xitaylarning keltürüp çiqiriwatqan tiragidiyliri az emes. Bezi aqqunlar Xitay hökümitining köçmenlerge qaratqan alahide siyasitidin paydilinip ademning hayati bilen oynişidiğan dohturhanilarğa orunluşip, heç bir kesiptin xewiri yoq halette dora bérip kişilerni zeherligen, operatsiye qilip ana – balilarni qoşup öltürgen ehwallar Xitayning metbuatliridimu arqa arqidin élan qilinğan edi. Bu weqeler eyni çağda” Xinjang géziti”, ” Korla géziti”, “qeşqer géziti”, “Hoten géziti” qatarliqlarda élan qilinğan edi. Şundaq turuqluq yene sewiyesi töwen, kespiy bilimlerdin xewersiz ikki Xitay ayalni bu mektepning oqutuş işliriğa mesul qilişi qatartliq bir qatar işlar, Xitaylarning bu yerde élip bériwatan herketlirining peqet bu yerni mengülik mustemlike qiliwetiş siyasiy qara neyiti üçünla xizmet qilidiğanliqini ispatloaydu. Xitayning bu mekteptiki kiçik bir herikiti qandaqtur bu mektepning oquş – oqutuş işlirini tereqqiy qilduruş emes eksiçe Uygur oqutquçi – oquğuçilirining kündilik iş heriketliridin Xitay hökümitige waxti waxtida melumat élip turuş we buningdin kéyin bu mektepke siqip kirgüzilidiğan Xitay oqutquçilirining yolini éçişqa asas yaritiş üçün élip bériwatqan jasusluq herkitidur..Öz muxbirimiz arislanning 2002 – yil 6 – ayning 10 – küni Qeşqerdin yolliğan xewirige qariğanda 2002 – yil 6 – ayning 10 – küni Xitay hökümitining saqçi qisimliri Qeşqer şeheridiki 24 başlanğuç mektepke quralliq basturup kirip téxi 7, 8 yaşqimu kirmigen güdek balilarning derslik kitaplirini qopalliq bilen tekşürgen we bir qisim oqutquçi hem oquğuçilarni qiyin qistaqqa élip wehşilik bilen soraq qilğan.nuqtiliq heriket ijira qilğan orunlar Döletbağ yézisi, we çasa koça başqarmisi bolğan.

Muxbirimizning igellişiçe, şu künlerde Xitay hökümitining „idilogeye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş we qattiq zerbe bériş“ herkiti Qeşqer welayitide oqutquçi oquğuçilar arisida qattiq naraziliq keypiyatini tuğdurğan eken.şuning bilen derslik kitaplarda qol bilen yézilğan Xitay hökümitining tajawuzçiliq jinayetlirige qarişi şuarlar tarqalğan eken. Xitay sahçiliri bu heriketni bahane qilip, nurğun oqutquçi we oquğuçilarni we weqege çétişliqi bar dep qaralğan ata-anilarni tutup ketken we wehşiylik bilen soraq qilğan.

Bu peqet biz qolğa çüşürüş imkaniyiti bolğan xewer we uçurlardur .uningdin başqa jaylarda buningdinmu éğir weqeler yüz bergen bolişi mümkin. Xitay hökümiti Serqiy Türkistanning herqasi jaylirida, zorawanliq bilen köydüriwetken Uygur til yéziqidiki kitap – jornallar bir milondin artuq, qedimiy we zamaniwi kitaplar içide Uygur til yéziqidiki derslik materiyallarmu bar.. Buningdin Xitay hökümitining 20 milyondin asidiğan xelqimizni kiçik balini basqurğandek zorawanliq bilen edare qiliwatqanliqini, bu xelqning mustemlikiçiler aldida xalisa çuwup taşlinidiğan xalisa quraşturup paydilinidiğan ösümlik ademge aylandurup qoyuliwatqanliqining yene bir ispati.

Öz muxbirimiz Uçqunning 2002 – yili 8 – ayning 17 – küni Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Kanadaning maarip işliri boyiçe xelqara tereqqiyat bölümi yéqinda Kanada hökümitinig testiqi bilen Şerqiy Türkistanning (Xinjang Uygur aptonum rayoni) asasiy ma’arip quruluş işliri üçün 11milyon 80 ming Kanada dolliri yardem puli ajratqan.Birleşken döletler teşkilati, munasiwetlik xelq’ara orğanlar we Amerika, Kanada; Yaponiye qatarliq demokrattik döletlerning Şerqiy Türkistanning ma’aripiğa pul yardem qiliştiki asasiy mexsidi, wetinimizdiki Uygur qatarliq namrat yerlik milletlerning çet yéze qişlaqlarda oquşsiz qalğan yaki ma’aripta qiyinçiliqqa uçriğan perzentlirining öz ana tilida oquşiğa imkaniyet yaritip bériş üçün idi. Emma Xitay hökümiti bu pullarni aldi bilen bingtüen we yerliktiki Xitay mekteplirining asasiy qurulişiğa işlitip kéliwatidu. Eger uni yerlik maaripqa işletti degende tamamen özlirining tajawuzçiliq mexsidining toluq emelge eşişiğa kapaletlik qilidiğan bir yürüş uruluşlarğa işlitiwatidu.bérilgen bu pullar helila köp bolsimu Şeriy Türkistannning jenubiy rayonliridiki Uygur déhqanlarning milyonliğan perzentlirining oquş şaraetida héç bir közge körünerlik özgüriş bolmidi. Biz xelqara jamaetçilikke bérilgen yardemlerning del jayiğa bérişiğa nazaretçilik qiliş heqqide qançe qétim dokilat berduq, munasiwetlik xelqara orğanlarning bu işqa heqiqiy köngül bölüp bérilgen yardemlerning xelqara küzetküçilerning yardimide del jayiğa bérişiğa kapaletlik qilip bérişini töwençilik bilen ötünimiz “Ili géziti“ (Xitayçe) muxbiri Zing zhenhuyning xewirige qariğanda Xitay hökümiti wetinimizning yéqinqi zaman tarixida Xitay tajawuzçiliriğa qahşatquç zerbe bérip kelgen Ili Uygurlirini assilimatsiye qiliş herkitini tarixtiki herqandaq dewirdikige qariğanda tizleştüriwetken. Xitay hökümiti wetinimizning şimalidiki asasliq ikki şeher Ğuja we Küytüngni Xitaylarning kengeymiçilik, tajawuzçiliq idiyesi mezmun qilinğan „dersliklerni islaha qiliş we Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuş“ tiki tejirbe rayoni qilip bekitken. Xitay hökümiti birinçi qedemde bu rayonğa 30 mutehesis ibertip, bu herketni yolğa qoyuşning tayançlirini tiz yetiştürüş kursi açqan. Bu kursqa 1-, 2-, yilliqning oqutquçilliri bir sinip, 7 – din 9 – yiliqqiçe bolğan siniplarning oqutquçiliri bir sinip qilip qatnaşturilğan.

Egileşke qariğanda bu heriket ikki basquçqa bölüp élip bérilğan. 1- basquçta Ili oblastning Ğulja şeheri we Küytüng şeheri ölke derijilik derslikni islaha qiliş we Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş tejirbe rayoni qilip bekitilgen. Bu heriketning asasliq obiekti 7000 ming başlanğuç we toluqsis ottura mektep oquğuçisi hem uningdin başqa 400 neper oqutquçi bolup, Xitay hökümitining omumiy yüzlik derslikni yéngilaş we Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş pilani 2002-yili 9-ayning 1-künidin başlap ularning üstidin tejirbe qilinisgqa başliğan.bu herketning 2-basquçi bu yil 9 -ayning 1 – künidin başlap bu rayonda yolğa qoyulğan bolup, uning asasliq obiekti Ili oblastidiki 30000 neper ottura başlanğuç mektep oquğuçiliri we 2500 neper ottura başlanğuç mektep oqutquçiliri iken.

Xitaylar yéqinqi birqançe yillardin béri Xitay yéngi köçmenliring kelküni astiğa ğeriq bolup kétiş aldida turğan Sanji, Manas, Qutubiy, Shiho, Qumul, Turpan, Piçan raonlirida Uygur mekteplerni Xitay mekteplirige qoşiwetişni tizleştürmekte. 2002-yil kirgendin kéyin Qumul şeheridiki Uygurlarning 1 – başlanğuç we 1-ottura mekteplirini Xitayla-rning 2-başlanğuç we 5 – ottura mekteplirige 2003 – yil 9 – ayğiçe bolğan ariliqta qoşuwetişni tamamen ahirlaşturuşni otturğa qoyğan. Bu ehwal ilgiri Ürümçi we biz yoqarda namini tilğa alğan rayunlarda yüz bérip Xelqimizning qattiq naraziliqining qozğilişi we bir qisim qanliq weqelerning kélip çiqişiğa sewep bolğan idi.
millitimizning béşiğa kéliwatqan bu çong tiragidiye, bu çong qara kün üçün xelqimiz Xitay hökümitige rehmet éytişi kérekmu yaki tilimiz, parlaq mediniyitimiz, dinimiz we kişlik qedri qimmitimiz, milliy mewjutliqimiz üçün Xitay tajawuzçiliriğa özimiz talliğan şekilde qarşiliq bildürişimiz kérekmu?! 21 – esirde yüz bériwatqan bu paşistik érqiy qiğinçiliqqa xelqara jamaetçilikning qarşi turişini we tajawuzçilar teripidin ajizlaşturiwetilgen qedimiy bir millet heqqide heqqaniy meydanda turup, Xitay hökümitige bésim işlitişni, şu arqiliq milliy til yéziqimiz asas qilinğan milliy ma’aripimizni saqlap qélişqa küç çiqirişini tewsiye qilimiz.

4 ) Xitay Hökümitining Axbarat -Teşwiqat Sahesidiki Zorawanliqi:

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistandiki radio teliweziye we gézit journallarni Xitaylarning tajawuzçiliq siyasitini aqlaydiğan, xelqning rayiga, milletning eradisige hilap bolğan, Xitay dölet térorisimini medihiyleydiğan, musteqilliq heriketlirimiz we xelqning hökümetke naraziliq bildurup yekke yaki kolliktip şekilde élip barğan heriketlirini „térorizim“ nami bilen eyipleşni mehset qilğan maqale eserlerni oyuşturişqa rigbetlendurup, uningdiki yaslma pakitlar we köz-qaraslarni xelqimizni jazalaşning, xelqimizni basturuşning bahnasi süpitide paydilandi.

Xitay hökümiti mehsus küç teşkillep wetinimiz Şerqiy Türkistanning tarixi burmilanğan, Xitaylarning tajawuzçiliq tarixi we eşeddiy qirğinçiliq herketliri medihiylinidiğan,yerlik xelqlerni siyasiy we ijtimaiy jehetlerdin kemsitidiğan, milletler munasiwitige yaman tesir körsitidiğan, yerlik xelqlerning tebeiy köpiyisige qattiq çek qoyidiğan, xelqimizni qul bolusqa mejburlaydiğan, türlük tengsizlikler xelqqe mejburen tengilidiğan, milliy musteqilliq démokratiy, milliy mediniyet we diniy étiqad erkinliki sewebidin xelqimiz élip barğan türlük herketler meşire qilinidiğan neççe milyon parçe kitap, ün-sin kasetliri we teşwiqat materiyallirini neşir qilip, namrat helliqqe siyasiy alwang teriqiside mejburlaş asasida sétip keng kölemde élip bérilğan idilogiye sahesidiki herketning hirajiti qildi, uning bedilige xelqimizge işlepçiqirişning taza aldiraş mezgilide ornini tolduriwalgili bolmaydiğan éğir iqtisadiy ziyan we meniwiy bésim élip keldi.

“Qeşqer géziti“we „Xinjang telewiziye géziti“ning 2002-yil sintebirdiki sanliriga bésilğan, weten- milletni sétip, hoquq, payda-menpiet we galçiliq ünwani élişni közlep yézilğan,su tiptiki maqalilarga misal bolalaydiğan, milliy kimlikini yoqutup bir tereptin Xitay hökümitini aldap, birtereptin milletni setiwatqan weten xelq aldida, tarix aldida lenetke qalidiğan milliy munapiqlar teripidin yézilğan ikki maqalining qisqartilmisini diqqitinglarga sunimiz.
“…Uzundin buyan içki-tasqi milliy bölgünçi küçler Zhunggoni parçilap, musteqil Şerqiy Türkistan dölitini qurus üçün térorluq, zorawanliq qiliştin başqa Xinjangning tarixini burmilap, milliy bölgünçilikni trgip qilip, tar milliy hesiyat we radikal diniy angni qutritip, biz bilen yaslarni sundaqla étiqadçi ammini talasti…“

Iqtisadiy jehettin haniweyran bolup, qursiqiga adettiki üç wah tamaq yeyiskimu çiqinalmaywatqan, çong yastikiliridin tartip balilargiçe éğir ozuqluq yétismeslik késilige oxsimiğan derijide giriptar boliwatqan, bugünki dunya tehnikisidin héç xewersiz qaldurulğan, ajiz, zeip xaniweyrançiliq içidiki bu millet qandaqmu Xitaydek bir küçluk reqibige zorawanliq, térorluq qilalisun!? zorawanliq, térorluq qiliş üçün suningga layiq iqtisat we sunungga layiq téhnika kérek bolidu. Uygurlarni zorawanliq, térorluq qildi deyis bösükte yatqan bir buwaqni, ailisidiki isles iqtidariga ige ademlerge süt parşuki aldurğanliqi üçün,“… bu buwaq banka bulidi…“ digendek külkilik is bolmasmu? Xelq’aradiki Xitayning sahta teşwiqatlirida qaymuqqan, Uygurlarning töwen derijidiki qarşiliq herketlirini we bu heqtiki izdinişlirini islamiy radikal küçler qatarida qarawatqan dölet yaki teskilatlarğa Xitay hökümitige bildürmestin xupiyane tekşürüp tetqiq qilip béqişini tewsiye qilimiz.
Tarixni kimning burmilawatqanliqiga kelsek buni dunya jamaiti obdan bilidu. Xelqimizning neççe ming yilliq tarixi, ejdatlirimiz Gerık, Engiliz, Yehudi, German, Rus, Erep, Paris hem Xitay tarixçilliri teripidin xaterlep qaldurulğan bolsa, yene bir tereptin wetinimizdin tépiliwatqan arhilogiylik pakitlar we bizning tuğma itnink alahidilikimiz qatarliq tereplerdin dunya jamaetçilikige ayan bolup turuptu. Biz yéqinqi bir qançe yillardin béri bir qisim çet’ellik qelem igilirining Şerqiy Türkistanning jugrapiysi we yerlik millet hésaplinidiğan Uygur xelqining tarixini bayan qiliş mesélişide ( sayahet qollanmilirida ) Xitaylarning Uygur tarixi heqqide emeliyetni, tarixni, realliqni, pakitni, ilmiylikni qayrip qoyup, özliriining kengeymiçilik we tajawuzçiliq idiysi asasida quraşturup çiqqan külkilik materiyallirini asas qiliwatqanliqini körüwatimiz. Bir qisim tarixi atalğular, orun jay namliri, milliy etnik terkiwimiz hésaplinidiğan tarixiy insan türkümlirining namliri, adem isimliri, ejdatlirimiz qurğan döletlerning namliri qatarliqlar Xitay tarixçilirining xelqimizni kemsitken halda bayan qilğan teleppuzda çüşendürülmekte. Biz bunimu insaniy heq hoquqlirimizning depsende qilinişi qatarida körüwatimiz. Munasiwetlik teşkilat we orğanlarning mehsus mutehesislerni teklip qilip, heqqi ehwalni tekşürep béqisini, qollanma harakterliq bir kitap neşir qilip, heqqiy pakitni dunya jamaetçilikige bildürüp, bu xil xataliqning dayim yüz bérişining aldini élişini, Uygurlarning zémizni, mediniyiti, tarixi we etnik terkiwi qatarliq mesililerni bayan qilğanda Uğur tilini yaki xelqara ölçemni qollinişini,bizning nöwettiki siyasiy, memuriy alahidiliklirimizge hörmet qilişini tewisiye qilimiz.
Bu maqalida yene: „…kommunstik hökümetning diniy belgulimiliri, milletler ittipaqliqi siyasetliri, pilanliq tugut belgülimiliri teswiq qilinğan suar taxtilirini buziwetti. eksiyetçil suar we teswiq waraqlirini tarqatti we çaplidi. Yer asti diniy herketlerni çekligen bolsimu ezalirini toxtatmay köplep qubul qildi. Mekteplerde diniy terbiye élip bérip balilarga musteqilliq idiysini singdürdi. Milliy musteqilliqqe qarşi turğanlarni milletning xaini dep haqaretlidi, qest qildi, zerbe berdi. Ular yene he dep çigira siritidiki milliy musteqqilliq küçliri bilen til birüktürüp, radio we internet tori arqiliq eksiyetçil teşwiqat élip bérip, idilogiye sahesige singip kirişni tizleti…“ diyilgen.

Maqalida yene „ …bu realliq milliy bölgünçilikke qarşi turus kürişining ezeldin bir istüteksiz urus, muhim jeng meydani ikenlikini çüsendürüp berdi…“ diyilgen.Xitay hökümiti 30 – yillardin béri özlirining tajawuzçiliq betbeşirisining aşkarilinip kétisi we yerlik xelqlerning dunya weziyitidin xewerdar bolup qélişidin saqliniş üçün axbarat we teswiqat islirini paşistik sekilde yürgüzüp keldi. Çet’elning radio teliwiziye programillirining wetinimizge tarqilişiga jénining bériçe qarşiliq körsütip keldi. Ötkenki 60 – 70 yil içide çet’el radiosi sewebidin uzaq yil türmige solanğanlar, étip öltürülgenler, sarang qiliwitilgenler, mengülik türme azabini tartiwatqanlar belkim neççe yüz mingğa yétidu. „Xinjang radio teleweziye“ gézitining xewiride éytilisiçe Xitay hökümiti döletlik radio teleweziye idarisining muawin basliqi Jang haitao basçiliqidiki döletlik „Xizang – Xinjang qurulusi“ni tekşürüp ötküziwéliş guruppisi 4 – augusttin 8 -augustqiçe Uygur aptonum rayon we bingtüenning „Xizang-Xinjang qurulusi“ni tekşürüp ötküziwalğan. Bu qurulus Uygur, Tibet musteqilliq herketlirining ewij élip ketisige we Amerika basçiliqidiki küçlük demokratttik ellerning démokrattik idiyelirining bu rayon xelqlirige singip kirisige buzgunçiliq qiliş mexsidide yolğa qoyuldi.

“Xinjang radio telweziye géziti“ning 2002-yil sintebirdiki bir saniga bésilğan xewerde mundaq diyilgen: „…21- esirge qedem qoyğandin buyan, çégra siritidiki düsmen küçler pursettin paydilinip, axbarat wastilirige singip kirip, Xinjangning jemiyet muqimliqi we iqtisadiy qurulusiga éğir tesir körsetti. 2000-yildin başlap partiye merkizi kommetiti, gowuyen keskinlik bilen Xizang, Xinjangning radio isliri qurulusiga dair „Xizang- Xinjang qurulusi“ni yolğa qoyğan idi. Hazir-giçe dölet Xinjangning radio anglitis, tarqitis, qaplas we düsmen radioliriga kaşila peyda qiliş xizmitige 300 milyon yüendin artuq mebleg saldi, buning bilen hawadiki düsmen radio signalining küçlük bizning ajiz boluştek halet tüptin özgertilip,“ Erkin asiya“, „Amerika awazi“, „BBC“, „Azatliq“ qatarliq radiolarning rayonimizga tarqitilisi ünümlik tosaldi…“
Biz nurgun milletler erkin, démokiratik, musteqqil öz döletliride yaşawatqan, dunyadiki paşistik rejimlar, küçlük démukratik döletlerdiki insanlarning iradisi bilen arqa-arqidin gulap çüsiwatqan bir paydiliq şaraitni tulimu teste kütiwalğan, musteqqil yaşaş iqtidariga, qedinmiy mediniyet we şanliq tarixqa ige bir milletmiz. Biz dunyadiki çékidin asqan islam radikal küçlerge ténçliqperwer, demokratik angüa ige dunya jamaetçiliki bilen ortaq meydanda turup, qarşi turidiğanliqimizni bildurüş bilen birge, hergizmu islam dini étiqadi asasida sekillengen neççe on esirlik mediniyitimiz we milliy kimlikimizni inkar qilmaydiğanliqimizni, Uygur Islam étiqadi, Uygur Islam mediniyit we Uygur musteqilliq herkitining qandaqtur Xitaylar tekitlewatqandek diniy radikal küçler bilen héç bir munysiwiti yoqliqini, 20 milyonga yéqin Islamga étiqad qilidiğan bir xelq içidin çiqqan birqançe yaki bir qançe on radikal küçlerning herkitige arlişip qalğan ademning pütün Şerqiy Türkistan xelqining idiysige wekillik qilalmaydiğanliqini, ularningmu hem milletning azatliqi we özining Xitay hökümiti keltürüp çiqarğan ölüm girdawidin aman isen qéliş sewebidin bu herketke arlişip qalğanliqi, nöwiti kelse ularning wetini, milliti şundaqla dunya ténçliqi üçün Amerika qoşunliri bilen bir meydanda turup rezil küçlerge qarşi uruş qilalaydiğanliqi, nöwette Xitaylarning térorizimni sewep körsitip xelqimizge érqiy qirğinçiliq yürgüziwatqanliqi we bir qisim radikal idiylerning wetinimizde peyda bolisigimu Xitaylarning millitimizge qaratqan çékidin aşqan érqiy yoqutus siyasiti sewep bolğanliqi qatarliqlarni dunya jamaetçilikige oçuq bildürmiz.

5 ) Xitay Hökümitining Xelqara Uçur We Internit Sahesidiki Zörawanliqi:

2003-yili kirgendin buyan Xitay kommunstik hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining sünniy hemradin tarqitilidiğan xelqara teleweziye programmilirini körüş, radio anglitişlirini anglaş we internettin paydilinis erkinlikige çek qoyusni téximu küçéytiwetti. Bolupmu Xitay mediniyet ministirliki 2003-yili 3-ayning 4-küni „mediniyet saheside Internitni başquruş waqitliq çarisi“ni élan qilip,7-ayning 1-küni yolğa qoyğandin başlap,( tiyanshan net.com 6-ayning 16- künki mediniyet menisteri Shün jiajingning testiqlisi bilen élan qilingtan omumiy uhturisiga qaralsun) Şerqiy Türkistanda Uygurlar basurup kéliwatqan heli köp Internit çayhaniliri taqiwetilgendin başqa saqlinip qalğanliriga éğir iqtisadiy jerimane qoyuldi.bu herkette nurgun Uygur yasliri“térorist“, „islam radikali“ dep eyiplinip Türkümlep jazalandi, tutqun qilindi weInternit çayhaniliriga kirisi çeklendi.Xitay hökümiti mediniyet menisterliki tarqatqan bu uhturusning tig uçi Şerqiy Türkistandiki Islam étiqadiğimu qaritilğan bolup, bu hil qattiq siyaset xelqimizning normal internit mesgulatiga éğir zerbe élip kélipla qalmay xelqning diniy étiqad erkinlikige éğir dehli terüz keltürgen idi.

Buningdin ilgirimu wetinimizde Xitaylarning busahide yürgüzüp kéliwatqan pasistik siyasiti heqqide dokilat bergen iduq. Muxpirimizning wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti bu xizmetni Hoten rayonida namrat xelqqe tehdit séliş we ularni iqtisadiy jehettin jazalas usulida yolğa oyğan eken. Hoten seherlik xelq hökümitining 1999-yilliq 88-nommerliq höjjitide mundaq élan qilinğan:“çetel düsmen küçlerning radio progerammilirini angliguçilar, köpéytip tarqatquçilar, qubul qilguçilar, diniy teşwiqat materiyallirini tarqatquçilar 10 ming yüen xelq puli jerimane qoyus bilen jazalinidu.radio, internit, telfon qatarliq wastilerni qollunup çetelning diniy teskilatliri bilen alaqilasquçilar we ular bilen dininy paaliyet élip barğanlardin 3000 din 5000 yüenge qeder jerimane elinidu we siyasiy jehettin qattiqbir terep qilinidu.öyige adem çaqrip quran oqutquçilardin 3000-5000 yüenge qeder jerimane elinidu we qattiq jazalinidu.dölet kadirliri, oqutquçilar we oquguçilarning dinga isinins we diniy paaliyetlerge qatnisis erkinliki yoq, oquguçilarning namaz oqusi, roza tutusi, diniy paaliyetlirige qatnisisi qatarliqlarga yol qoyğan mektep rehberliri, oqutquçilar birdek wezipisidin élip taslinidu“diyilgen. Bu hil usul çariler arqiliq bir tereptin xelqqe siyasiy betnam çaplap, yene bir tereptin ularni kötürelmeydiğan derijide iqtisadiy jehettin jazalas Seriy Türkistanning hemmila yeride yolğa qoyulğan bolup, pütün dunyadiki insanlarning adettiki normal paaliyetlirining birige aylanğan çompeyuter mesgulati Uygur xelqi üçün qorqunuçluq., dehsetlik we heterlik bir sahige aylinip qaldi.

Yaponiyning „Asahi( Tang qoyashi) „ géziti 16- yanwardiki xewiride Amerika kişilik hoquq deligatsiysining 2003-yil 15- yanwardiki „Xitaydiki kişilik hoquq“namliq doklatida xinjang Uygur aptonum rayonining Ürümçi seheride 45 aysliq Tang heydungning internit tortida maqale élan qilip,döletni parçilasqa qutratquçiliq qilğan degen eyip bilen qolğa elinğanliqi élan qilinğan idi.Tang hai dung 2002- yili 7-ayning 9-küni Ürümçide qolğa élinğan idi.Xitay hökümiti özining Şerqiy Türkistanda yolğa qoyiwatqan érqiy yoqutus seyasitining emiliy ehwallirining dunya jamaetçilikige askarilinip kétip, xelqarada oynawatqan rengwazliqliriga tesir körsütisti ensirep,wetinimizde Internit saheside pasistik dölet térorizimini yolğa qoymaqta.

Xitay hökümitining istastikişiga qarğanda wetinimizde ana tilimizda yasalğan tor betliri 250 din artuq bolup, Xitaylar Uygurlarning bu tor betiri arqiliq xelqimizning kişilik hoquqining depsende qilinisi,éğir milliy zulum we qanliq basturuşqa ayit jinayi pakitlarning dunya jamaetçiliki we xelqara teskilatlarga askarilinip reswa bolup ketistin qorqup, tor beti yasiğan Uygurlarga bolğan nazaret we bésimni küçéytip,Uygurlar açqan internit sehipillirini her hil bahaniler bilen arqa- aridin taqiwetti we kompeyuterlarga süzgüç progeramma( nazaret qiliş sistémisi) qaçilitip, erkin isletkili bolmaydiğan, çetellerning tor betlirini açqili bolmaydiğan haletke keltürdi.

Hazir Şerqiy Türkistanda nurgun yaslar çetelning tor betlirini körgenliki üçün, internitta çet elge het yazğanliqi üçün qolğa elinip türmilerde qattiq qiyin qistaqta pasturulmaqta.qolğa elinğanlar içide dölet xadimliri,oqutquçilar, tibbiy xadimlar, oquguçilar, tejaretçiler we qoramiga yetmigen yas ösmürlermu bar.

Xitay hökümiti Uygurlar lahieligen tor betliri we çayhanilarni basqurguçilarga tehdit sélip, internit wastisi bilen eqim mesililirige, milliy mesililerge, siyasiy mesililerge ahit herqandaq mezmundiki xewerlerni körüsning qanunga hilap ikenlikini, körüske yol qoyğanlar we körgenlerning „térorizim“ we „milliy bölgünçi“ nami bilen jazalinidiğanliqini uhturğan.

Bolupmu Serqiy Türkistandiki qaysi bir wilayette milliy musteqilliq heriketliri, xelqning zulumga qarisi heriketliri we Xitay hökümitining qanliq basturuşiga ait işlar yüz bergen çagda kompyuterlarni taqas, herqandaq sewep bilen isletmeslik, herqandaq alaqe bilen şuğullanmasliq qatarliq belgülimilerni çiqarğan. Xitayning internitke nazaret qiliş tarmaqliri dölet beheterlik idarisi, jamaet hewipsizlik idarisi, teléğirap idarisi, qoralliq saqçi qisimliri Xitay armiysi qomandanliq sitabi qatarliqlar bolup, ular köp hil wastilerni qollunup xelqning internittin, telepondin paydilinis ehwalini firansiye qatarliq bir qisim döletlerdin kirgüzgen ilgar tekşüris aparatliri bilen her küni 24 saet qattiq nazaret qilidu.Ötken yildin Xitay hökümiti yahoo, hotmail qatarliq heqsiz het sanduqlirining mexpiy nomurini éniqlas, sehislerning het sanduqiga qanusiz kirip, sehsiy mexpiyetliklirini ogurluqçe körüs su arqiliq rezil mehsetlirige yétip keldi. Ularning yolğa qoygini peqet Xitay teşwiqatlirini körüske yol qoyus, torda muhabbetlisis wa kommunstik partiyeni medihileydiğan tor betlirini eçisqa rigbetlendürüs qatarliqlar boldi xalas.

Öz muxbirimiz Arslanning wetendin yolliğan 25-iyoldiki xewirige qarğanda kommunst Xitay dairliri Serqiy Türkistanda yürgüzgen idilogiye sahesidiki dölet térorizimi yürgüzis jeryanida internet toridiki atalmiş“ziyandas qurut“ni tazilaş herkitini yolğa qoyğan.Xitay hökümitining orunlasturisi boyiçe dölet beheterlik idarisi we jamaet hewipsizlik idarisi qatarliq 8 tarmaq birlisip, Şerqiy Türkistandiki internithanilarni, yérim ay taqap tertipke salğan. Herqaysi welayetlerde eçilğan seperwerlik yiginlirida internet mesilisi alahide tekitlengen. Xitaylar internit arqiliq xelqimizni basturuşni mehset qilip, pas qiliş téliponi, heqsis ehwal melum qiliş tor het sanduqliri, mexpiy küzitis kamerasi qatarliqlarni islitip hökümetke paydisiz dep qaralğan işlarni pas qilsa iqtisadi jehettin köp mukapatqa ige bolidiğanliqini oçuq uhturğan.
Hemmimizge melum bolginidek küresçan ili xelqi Xitay tajawuzçilarga qahsatquç zerbe bérişte sereplik enenige we sanliq tejirbige ege.bu orunda wetinimizning yéqinqi zaman tarixida ikki Uygur hakimiyiti qurulğan. Xitaylar sunga bu rayonga qaratqan basturuş herkitini internet sahesidimu qattiq küçéytken. Merkizimizning wetendin alğan melumatiga qarğanda Ili rayonida Uygur yaşlirining internetke kirip weten içi we siritidiki özige paydiliq uçurlardin paydilinisi qattiq çeklimige uçrawétiptu. 2002 – yil 6 – ayda beijingdiki bir torxaniga ot kétiş yüz bergendin kéyin bolupmu idilogeye sahesidiki qattiq zerbe bériş başlanğandin kéyin wetinimizde Uygurlarning torxanilarga kirişi asasiy jehettin çeklengen yaki qattiq nazaret astiğa élinğan.
Bu yil kirgendin buyan Xitaylar Uygurlarning torxaniga kirişini nazaret qilişni küçéytipla qalmay her bir torxaniga birdin Xitay mexpiy saqçisini orunlasturup, kirgenlerni nazaret qilişni yolğa qoyup jemiyette ensizlik, qorqunç şekillendürgen.

Démek, Xitay tajawuzçilirining sewebidin Uygur xelqi özlirining nurgun ziminliridin ayrilip qalğandin başqa bügünki künde mutleq köp qismi yasawatqan zimindiki bayliqliriga ige bolalmidi, Xitay köçmenliri yerlik ahalilarni siqip çiqirip munbet yerlirimizni, otlaq we su menbelirimizni, nepit we gaz sundaqla kan bayliqlirimizni igiliwaldi.tajawuzçilar beyidi, bayliqning heqiqi egilliri namratlasti.u yetmigendek mediniyet bayliqimiz, tilimiz, dinimiz, ma’aripimiz, miliy alahidilikimiz éğir tehditke uçrap, ata-bowillirimizdin qalğan mediniy miraslirimiz ziyankeslikke uçrimaqta, kilassik we zamaniwi kitaplirimiz köydürülmekte, milliy en’ene terbiysi élip barğanlar, yoqarqi bayliqlirimizni qogdap qélişqa orunğanlar türkümlep tutqunqilinip pasitik usullar bilen jazalanmaqta öltürülmekte.

6 ) Xitay Hökümitining Diniy Sahiediki Zorawanliqi:

2Biz aldinqi qétimliq dokilatimizda Xitay tajawuzçilirining çong xelqara weziyettiki islam radikal küçlirige qarşi élip bériliwatqan xelqara herktni suyistimal qilip,BDT, xelqaraliq küçlük teşkilatlar we Amerika başçiliqidiki ğerip démokrattik döletlirining qayta – qayta eskertişlirige qulaq salmay Şerqiy Türkistan xelqige qaratqan érqiy jehettiki, diniy jehettiki we mediniyet jehettiki qirğinçiliqini téximu ewjige kötüriwatqanliqini bir yürüş ispatlar bilen bayan qilğan iduq.

2002-yilning ahiri we 2002-yilning başlirida BDT, xelqara keçürüm teşkilati, Yawropa ittipaqi we Amerika başliq küçlük demokrattik Döletler arqa-arqidin Xitay hökümitini Kişlik hoquq we demokratiye meseliliri heqqide eyiplep,Uygur we tebet xelqining Isaniy heq hoquqlirini kapaletke ege qiliş üçün zor tirişçanliq körsetken bolsimu Xitay hökümiti hedep pakitni burmilap, Xelqara jamaetçilikni yalğan, sahta we oydurup çiqirilğan weqe hadise, iş-heriket we san sipirlar bilen aldaşqa orunup kéliwatidu.Xitay şinhua Agentliqining 2003 – yil 5 – ayning 22 – künki Wenadin bergen Xewiride, Xitay hökümitining kişlik hoquq kommetiti we diniy mesililer tetqiqat merkizi brlikte diniy sahiediki Atalmiş zatlarni Amerika xelqara diniy erkinlik kommétitining yilliq dokilatiğa qarşi bayanat bérişke uyuşturğan. Xewerning mezmunidin, Amerika hökümitining, Xitayning diniy sahide élip bériwatqan zorawanliqliri qattiq tenqit qilinğan yilliq dokilatiğa qilinğan hujumning qançilik yasalmiliq we qançiliq sahtiliq bilen toşqanliqini, Xitayning emili ehwalini azraqla çüşengen herqandaq bir adem asanla hes qilalaydu. Xewerde Xitay Islam jemiyitining muaweni Şemşidinnig we Chen guangyenning Islam dinining Xitaydiki emiliy ehwali heqqide éytqan sahta bayanliri neqil keltürülgen.

Amerikining yilliq dokilati élan qilinğandin kéyin Xitay hökümiti nayiti çaqqanliq bilen heriketke ötüp, Xitaydiki Islam, Budda, Katolik we dao étiqadliri heqqide dunyağa keyni-keynidin melumat bérişke mejbur boldi hem keng din jamaitini muhakime yiğinlirni oyuşturup Amerika hökümitining qaraşlirğa ridiyee bérişke kişilerni mejburlidi. Xitay téritoriysidiki qan yaş we teragidiyee bilen tolğan diniy sahie Kişlik hoquqqa hörmet qilinidiğan, demokurateye jari qildurlidiğan, dunyada heç bir ülgisi tépilmaydiğan birdin- bir jay qilip perdezlep körsitildi.

Xelqara weziyetning kündin- künge mürekkeplişişi Uygur we Xitay otturisidiki munasi-wetlerning we kişlik hoquq meselilirinng Xitaylar teripidin xelqara jamaetçilikke burmilinip çüşendürilişi we xelqara teşkilalarning bu mesile heqqidiki çüşençi-llirining qismen derijide mujimellişişi qatarliq bir qatar sewepler Şerqiy Türkistaning kişlik hoquq mesililirini téximu keskinleştüriwetti. „Uçqun géziti“ning 75-sandiki xewirige qariğsanda Xitay merkizi hökümiti Şerqiy Türkistanning muqumliqiğa kapaletlik qilip, dini y sahiediki xizmetlerge yetekçilik qiliş üçün 800 neper mehsus terbiyélangen jasusni Aptonum rayonluq qonçaq hökümettin mexpiy halda Şerqiy Türkistanğa ewertken.

2002 – yil 19 – awğusttiki Fransiye agentliqining xewirige qariğanda BDT kişlik hoquq teşkilatining reisi Robenson hanim Xitay hökümitining Xelqara Islam térorisimiğa qarşi turuş herkitini bahane qilip, Şerqiy Türkistandiki musulman xelqlerge jümlidin Uygurlarğa qaritilğan basturuş herkitining küçiyip ketkenliki heqqide Xitay hökümitini tenqit qilğan we qattiq agahlandurğan.
WWW.TIANSHANNET.COM ning 2002 – yil 5 – ayning 31- küniki xewiride deyilişiçe Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda milliy musteqilçiler, islam radikal küçler we térorçilarğa qarşi köreşte zor netije qazanğanliqi bayan qilinğan. Xewerde diyilişiçe Uygurlarğa qaritilğan qattiq basturuş herikiti başlanğandin buyan Xitay sahçi dairliri milliy bolgünçi we téroristlarning 20 di artuq gorohini paş qilip, milliy musteqilçi teşkilatlarning 100 din artuq ğoluq ezasini qolğa çüşürgenliki, 6000 dane oq 140 dane qural, 10 dane partilatquç qurulmisi qatarliqlarni qolğa çüşürgenliki 500 din artuq meşiq meydanini bitçit qilğanliqi we 3 dane eksil inqilawi hem qanunsiz diniy mezmundiki kitapni yiğiwalğanliqi bayan qilinğan.Şu xewerde yene bu jeryanda 30 ming delu paş qilinğanliqi, 1000 din artuq jinayet gorohining tarmar qilinğanliqi, 40 mingdin artuq jinayetçining qolğa çüşürülgenliki bayan qilinğan. Alahide diqqet qilişqa erziydiğini Xitayning aşkarilaşqa mejbur boliwatqan bu xewerliri tamamen Xitay hökmitining nowettiki Xelqara munasiwetliriğe nahayiti ustiliq bilen layiqlaşturulğan./ emeliyet neççe 10 hesse téximu éçinişliq bolup Xitayning yügüziwatqan atalmiş Térorizmğa qarşi herkitining aldida heçqandaq térorçi yoq,bu heriket peqet biguna awam puqralarğa we zulumğa çidimay qarşiliq körsitiwatqan étiqadçi ammiğa qaritilğan.
Uzaq ötmestin Xitay taşqi işlar ministerlikining bayanatçisi Kong Quan muxbirlarni kütiwéliş yiğini ötküzip, „Şerqiy Türkistan Islam herkiti“teşkilatini yene bir qétim térorluq teşkilat dep jakarlap, Xitay saqçi daerlirining Şerqiy Türkistan Islam teşkilatining 44 gorohiğa qattiq zerbe bergenlikini élan qildi. (bu tamamen töhmet bolup, Undaq bir teşkilatning barliqi uhlap çüşigimu kirip baqmiğan addiy awam puqralar qesten şu teşkilatning adimi qilinip qolğa elinip, eyiplengendin başqa, Xitaylar bu teşkilatning namida yalğan jinayetlerni oydurup çiqirip, özliri üçün paydisiz we xewiplik tuyulğan nahiti zor bir türküm ademni tutqun qilip, türmige soliğan, öltürgen, éğir iqtisadiy ziyanğa uçratqan, Ailisini haniweyran qilğan, yurt-yurtta ensizlik peyda ilip, kişilerning eng töwen derijidikiHaterjemlikinimu buzğan we yolsizliq bilen, zorawanliq usullirini qollunup,biguna ademlerni horliğan.) demekçi bolğinimiz xelqara jamaetçilikning Uygur xelqining kişlik hoquq mesililiri heqqidiki her qétimliq muhim paaliyetliri bu rayondiki kişlik hoquq mesililirining yahşilinişiğa sewep bolmastin eksiçe Xitaylarning yerlik xelqni ntéximu çekidin aşqan usullarda jazalişiğa we paşistik qirğin yürgizişige sewep bolmaqta. Xelqara teşkilatlarning bu mesile heqqide trekşüreş élip bérişini we saqlanğsan mesililer heqqide Xitay hökümitige tigişlik bésim işlitişini tewsiye qilimiz.emiliyette meyli ŞerqiyTürkistan Islam herkii teşkilati bolsun meyli yene şerqi Türkistanğa ayit başqa teşkilatlar bolsun ularğa ayit bezi melumatlar Xitaylar teripidn özlirige paydiliq bir şekilde köptüriwetilgen bolup,téxi hazirğiçe çeteldiki birerUygur teşkilatining weten içide qandaqtur Xitay éytqandek undaq küçlük ijtimayi we siyasiy asasiy yoq.eger undaq bolğan bolsa Uygur inqilawi başqiçe bir qiyapet bilen meydanğa çiqqan bolatti. Xitay hökümiti peqet weqe we weqege ayit san sepirlarni köptürüp xelqarağa élan qilip, xelqara jamaetçiliknng qaymuqan pursitidin paydilinip téximu köp biguna puqralarğa érqiy qirğin qilişni yolğa qoyğan.

Xinjang axbarat torining 2002 – yil 23 – maydiki sanida Xitay sahçi tarmaqlirining Uygur musteqilliq herikitige qattiq zerbe bériş körişini ğelbilik élip bériwatqanliqi heqqide xewer besildi. Bu xewerde deyilişixhe Xitay dahirliri yéngi yil kirgendin buyan tengri téğining şimali we jenubida mliy musteqilliq herkiti teşkilatlirining ikki dane herbiy meşiq meydanini, we ularning diniy paaliyet sorunidin beşni paş qilğanliqi, 15 neper herbiy meşiqqe qatnaşquçini we bir türküm Xitay hökümiti qanunsiz dep tonuwatqan diniy pa’aliyetke qatnaşquçilarni qolğa alğan.

Yene şu xewerde éytilişiçe Xitay hökümiti saqçi tarmaqlirining bu yil kirgendin buyan Uygur xelqining çüşigimu kirip baqmiğan“Dölet atliğan Hizbuttehrir“diniy teşkilatining nahayiti köp ezasini tutqun qilğanliqi, bu teşkilatning paaliyetlirining intayin küçiyip ketkenliki, qisqiğine waqit içide ezalirining pütün Şerqiy Türkistanğa tarqalğanliqi, bu ehwalğa qarita herqasi sahçi tarmaqlirining saqçi nazaritining qumandanliqi astida tekşürüş, konturul qiliş, qolğa éliş, jazalaş salmiqini aşurup ularning köp qismini qolğa alğanliqi éytilğan. Bu xewerde tebliğçiler we hizbutehrir-çilerning zadi neme ikenliki,we ularning ezalirining neme jinayet bilen qolğa elinğanliqi heqqide heç nerse deyilmigen.Öz mubérimizning bu heqte yolliğan xewirige qariğanda Islam dinida quranni tebliğ qiliş aşkare élip bérilidiğan normal bir ibadet türi bolup, u bügünki künde Xitay tajawuzçiliri teripidin „qanunsiz diniy paaliyet“ dep qarilip tebliğke qatnaşquçilar „eksiyetçi, qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğulandi“ degen eyip bilen qolğa elinmaqta iken.

“Hizbuttehrir“ we „Wahabiy“ dégini Uygurlar üçün qurulğan bir qiltaq yaki bir siyasiy qara niyetning mesuli bolup, Uygurlar arisida héçqaçan bundaq bir çüşüniksiz teşkilat bolğan emes. Xitay hökümiti yéngi yil kirgendin buyan xelq arisida wehime peyda qilip, diniy zatlirimizğa téximu köp ziyankeşlik qiliş üçün ğerbiy asiya we Özbekistan-da peyda bolğan bu diniy teşkilatni Uygurlar arisida peyda boldi degen töhmetni oydurup çiqip,bir Hoten rayonidila aşu teşkilatning ezasi degen nam bilen 700 neper qérindişimizni qolğa alğan.Bu xil namda tutqun qiliş Xitay hökümitige Uygurlarni basturuşning yéngi bahanisi bolup bergen.

Öz muxbirimizning 2002 – yili mayda yolliğan yene bir xewirige qariğan Xtay hökümiti Hoten rayonida 1999-yil çiqarğsan 88 – nomerliq höjjitini qattiq ijira qilmaqta iken. Bu höjjetning tiğ uçi étiqadçi ammiğa qaritilğan bolup, höjjette toplişip Qur’an oquğuçilardin 300 – 5000 yuengiçe jerimane élinidiğanliqi, dölet kadirliri, oqutquçilar we oquğuçilarning dinğa işininş we her hil diniy paaliyetlerge qatnişiş erkinlikining yoqliqi, hilapliq qilğuçilarning hem oquğuçiliri namaz oquğan, rozi tutqan, dinni teşwiq qilğan oqutuçilarningmu oxşaşla qattiq jazalinidiğanliqi otturğa qoyulğan.

Anglaşlarğa qariğanda „qattiq zerbe bériş“ başlanğandin buyan Şerqiy Türkistandiki herqaysi aliy, ottura derijilik mektepler we ottura başlanğuç mekteplerdin yoqari bahane sewepler tüpeylidin heydelgen we éğir jazalanğan oqutquçi- oquğuçilarning we ata-anilarning sani 15000 ğa yetidiken.

2001-yili aprelda pütün Şerqiy Türkistan miqyasida tiğuçi Uygur musteqilliq herkitige qaritilğan qattiq zerbe bériş başlanğandin kéyin qolğa elinğan, muddetsiz we muddetlik késilgen, etilip ketken neççe on ming qerindişimizning 70 % ti millitimizning Xitay zulimiğa çidimay yekke yaki teşkilik halda qarşiliq körsetken étiqadçi oğal qizliri bolup, ular qandaqtu Xitay éytiwatqandek birer çet’eldiki teşkilatning adimi emes yaki Xitayning küzige siğmiğan biguna awam puqralardur.

Öz muxbirimizning Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Xitay hökümiti 2000 – yildin buyan Ürümçi şeheridiki mesçitlerge héyit, bayram künliri kommunist Xitay hökümitining bayriqini esişni telep qilğan.muşu kemgiçe dunyada tarixida heçqandaq bir paşestik hökümetmu özlirining bayriqini awam puqralar ibadet bilen şuğullinidiğan muqeddes orunlarğa ésişni telep qilğan emes. Diniy tuyğularni ezeldin ret qilip kelgen kommunistlarning bayriqining mesçitlerning munarliriğa esilişi herqandaq bir ademni ğezepleendürmey qalmaydu. Mesçid munarliridiki 5 yultuzluq qizil bayraqni körgen ademler bir tereptin meşire qilişip külse yene bir tereptin hesret nadamet bilen éğir sükütke patqan. Şerqiy Türkistan Information merkizining wetendin alğan xewirige qariğanda 2002 – yil aprildin awgustqiçe, Xitay hökümiti édilogiye sahiside yolğa qoyğan 2 – qétimliq milliy musteqilçilerge qattiq zerbe bériş herkitide, assiy tiğ uçi Uygur Xelqining diniy étiqadiğa, şundaqla étiqadçi ammiğa qaritilğan zorawanliq herkitini başlap, xelqimizning turmuş aditi we mehelliwi mediniyet terkiwige aylinip ketken bir qisim diniy tüs alğan hadisilerni bahane sewep qilip,hökümet orunlirida xizmet qiliwatan zor bir Türkümdiki Uygur ziyaliliriğa éğir ziyankeşlik qilğan. Bir qeşqer rayonidila 5000din artuq ademni tutqun qilğan 150 tin artuq siyasiy mehbusqa ölüm jazasi ejira qilğan.Xelqara keçürüm teşkilatining 2002 – yil 21- martta élan qilğan Xitaydiki kişlik hoquq we demokrateye mesililirige ayit doklatka Xitay daherliri Uygur Xelqini Türkümlep tutqun qiliş, éğir jazalaş we qirğinçiliq arqiliq jawap qayturup,aççiqini biguna étiqadçi ammidin çiqirip, Uygur xelqidin zorawanlarçe öç alğan.

Wetendiki muxbirimizning 2002 – yili Qeşqer gézitining xewiridin igellişiçe Qeşqer kona şeher nahiyesi Muz yézisining oqutquçisi Abdurahman qatarliq birqançe oqutquçi dinğa étiqad qilğan, oquğuçilarğa yaman tesir körsetken ; dininy paliyetke qatnaşqan, degen nam bilen qolğa elinğan we bir qisimliri xizmitidin heydelgen, bir qisimliri iqtisadiy jehettin jerimane qoyulup qattiq jazalanğan. (Uçqun 74- san)

Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin alğan işençlik melumatiğa qariğanda 2002 – yil 5 – ayning 12- küni Hoten welayitige qaraşliq Qoştağ yézisining bazar kentidik Başlanğuç mektepte Hökümet daerliri bilen étiqadçi amma arisida diniy étiqad mesiliside qanliq weqe yüz bergen. Şu küni 22 yaşliq Niğmet Abdureşit (mezkur mektepning sabiq oqutquçisi, Xitay hökümiti teripidin qanunsiz halda din teşwiq qilğan degen eyip bilen mekteptin heydelgen) bazar kentidiki merkiziy başlanğuç mektepke basturup kirip, mekteptiki oqutquçi-oquğiçilarning normal diniy paaliyetlirige çek qoyğan, hem addiy puqralarning üstidin Xitay dairlirige melumat yollap, xelqning menpetige ziyankeşlik qilip kéliwatqan 3 neper kommunistni qiliç bilen çépip taşliğan. Bu munasiwet bilen Xitay hökümiti qattiq wehşilişip, Hoten welayiti miqyasida keng kölemlik basturuş herkitini yolğa qoyğan. Herket başlinip bir heptige yetmigen waqit içide 1500 din artuq ademni tutqun qilğan we 10 ademge bölgünçilik we qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullandi digen eyip bilen ölüm jazasi bérip derhal ijira qilğan.

2002-yil 23 – maydiki „Qirğiz uçur agentliqi“ning xewirige qariğanda Qirğiz hökümiti Xitay hökümitining teliwige asasen Memet Sadiq we Memet Yasin qatarliq ikki neper Uygurini xelqara islam térorizimi namida neyiplep qolğa alğan we Xelqning naraziliqiğa qarimay Xitay hökümitige ötküzüp bergen.

Öz muxbirimiz Abdulla Pamerning 2002 – yil 24 – Aperel wetendin yolliğan xewirige qariğanda Xitay hökümiti Hoten rayonida qattiq wehşilişip kişilerning kollektip élip bérilidiğan Qurban heyiti, ruzi heyiti, miyit namizi, qiz – yigitlerning nika murasimi,hetme quran qiliş, meşrep qatarliq pa’aliyetlirige boy sunuş mümkin bolmaydiğan éğir çek qoyğan.bundaq paliyetke qatnaşqanlar Islam térorizimi bilen şuğullanğanlar qatarida qattiq bir terep qilinğan.

2002 – yil 3 – ayning 19 – küni H oten welayitining Islam Awat yézisidiki 50 yaşliq bir Uygur ayalning miyit namizi munasiwiti bilen, bu namazğa qatnaşqan 300din artuq ademge Başlanğuç mektepning yenida miyit namizi oqidi degen eyip bilen ohşimiğan derijide jaza bergen.Namazğa yetekçilik qilğan Jelil mehsumğa 2500 yüen, Eziz mehsumğa 2000 yüen,un-din başqa 23 diniy zatqa 200 yüendin jerimane qoyğan.Undin başqa yézidiki barliq ademler seperwer qilinip, 4 – ayning 18 – künidin 28 – künigiçe siyasiy yiğin éçip,kişilerni mejburi mesile tapşuruşqa qistiğan, yiğin ahirida bu işqa çétişliqi bar dep qaralğan Uygur kadirlirini xizmitidin élip taşliğan.

7 ) Xitayning Milliy medeniyet we asare-etiqilerge salghan Xaniweyranchiliqi

Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin yolliğan yene bir hewirtige qariğanda Xitay tajawuzçi hökümiti zor küç we mebleğ ajritip, Uygur xelqining milliy kimlikini, we ularning diniy tuyğulirini ajizlaşturuşqa qaritip, Uygur xelqi Islam diniğa étiqad qilğan dewirlerde barliqqa kelgen mediniyet yadikarliqlirini weyran qilip, Islamdin ilgirki budda mediniyitige ayit asare etiqilerni ottura tüzlenglik uslubidiki Xitay mediniyitini asas qilğan metotta eslige kelturuşke başliğan.Xinjang axbarat torining 2003 – yil 6 – ayni ng 19-, 21-, 24 – we 25-künliridiki xewerliride Şerqiy Türkistanning Böretala, Qutubiy, Sanji, Manas, Kuçar, Altay, Balğuntay, Jeminey, Hoten rayonlirida bu quruluşning zor mebleğ selinip başlanğanliqi xewer qilinğan.Xitay hökümitining bundaq qiliştiki meqsidi bir tereptin „qedimqiy mediniyitinglarni qoğdap qalduq” dep Uygur xelqige yahşiçaq boluş, we dunya jamaetçilikini aldaş bolup, yene bir tereptin Budda mediniyitige ayit arhiologiylik nuhtilarni Xitay mediniyiti asasida özgertip yasap çiqip, wetinimizning tağ deryalirini, ottura tüzlengliktiki Xitay mediniyet uslubi hadisisi bilen birdeklikke ege qilip, dunya jamaetçilikige zorlap tengiwatqan, “Şerqiy Türkistan qedimdin tartip bizning zeminimiz” degen atalmiş sepsetini bazarğa sélişqa zemin hazirlaştin ibaret. Asare etiqilerni qoğdap qéliş elbette intayin yahşi bir iş , emma Xitay hökümitining bu atalmiş yahşi işining arqisiğa, Ziminimizni yutiwéliş we xelqimizni Assilimatsiye qiliwitiştin ibaret qara niyet yoşurunğan.

Xinjang axbarat torining 2003 – yil 6-ayning 21 – küni Ürümçi waxti saet 17:48 de tarqatqan xewiride éytilğandek, wetinimiz Şerqiy Türkistan mediniyet yadikarliqlirining köpliki, saqliniş derijisining mukemmelliki, tarixining uzaq we qedimiyliki, mezmunining molliqi jehettin dunyağa meşur bolup,nuqtiliq bekitilgen mediniy yadikarliq nuqtiliri 4000din aşidu.buning içide 41dölet derijilik,303 Aptonum rayon derijilik, 1500 din artuq welayet we nahie derijilik mediniyet yadikarliqlirini qoğdaş nuhtisi bar. Herqasi muziylarda saqliniwatqan qimmetlik asare etiqilerning sani 230 ming xildin qaşidu.saqliniwatqan bu mediniyet yadikarliqlirining qedimiyliri 15,000 – 20,000 yildin élgirki Uygur xelqining eqil parasitining jewhiri bolsa kéyinkiliri 1000 yil awalqi ejdatlirimizning insaniyet mediniyet hezinisige qosgqan qimmetlik töhpilirining mesulidur. Mundaqçe qilip éytqanda wetinimiz Şerqiy Türkistanni merkizi asiyadiki ğayet zor mediniyet yadikarliqliri muziyi deyişke bolidu.

Insaniyetning Şerqi Türkistandiki bu ğayet zor mediniyet ğezinisini körgen herqandaq bir adem, meyli muapizet qiliş terkiwige kirgüzilgen mediniyet yadikarliqliri bolsun, meyli téxiçe kigüzilmigenliri bolsun, bu qimmetlik mediniy miraslarning muhapizetsiz, qoğdaş tedbirisiz, ige çaqisiz halette buzğunçiliqqa uçrawatqan weyrane halitini körüdu.Qeşqer şeheri wetinimiz Şerqiy Türkistandiki tarixi 3000 yildin aşidiğan, qedimki Hon Imperatorliqi, Uygur Qara hanlar döliti, Uygur Qeşqeriye döliti we Uygur Şerqiy Türkistan Islam jumhuriyiti qatarliq hökümetlerning payitehti bolğan Hem xelqimizning milliy mediniyiti bügüngiçe nisbeten yahşi saqlinip kéliwatqan bir şeher idi.Bu şeher qedimki Uygurlarning şeher mediniyti, benakarliq seniti, qolhünerwençiliki neqqaşçiliqi, toqumiçiliq téhnikisi, diniy, toy – tökün, ölüm- yétim murasimliri şundaqla başqa asiya milletlirige oxşimaydiğan étnik hususiyetlerge toyunğan bir qatar yaşaş adetliri, qatarliqlarning iliminitlirini tapqili bolidiğan, xelqaradiki milyonliğan sayahetçilerning, Uygurşunaslarning, arhiologarning, ekispeditsiyçiler-ning,milletşunaslarning, dinşunaslarning we merkizi asiya juğrapiysige qiziqquçi seyyahlarning elmiy paaliyetler bilen şuğulinidiğan köngüldikidek bir jayi idi.Xitay tajawuzçilliri Şerqiy Türkistandiki Ğulja, Böretala, Çoçek, Qumul, Turpan, Korala, Qaraşeher, Kuçar, Aqsu, Artuş, Yarkent, Yéngihesar we Hoten şeherliridiki yoqarqidek mediniy yadikarliq qimmitige ige alahidiliklerni Xitay yéngi köçmenlirige orun hazirlaş şundaqla topluşup olturaqlaşqan Uygurlarni tarqaqlaşturuş üçün qedemmu-qedem yoq qildi we yoq qilip kelmekte.

Yéqinqi bir qançe yildin béri Xitay tajawuzçilirining Uygurlarning kéyinki 1000 yilliq mediniyet miraslirini weyran qiliş herikiti téximu ewjige çiqti.Information merkizimizning wetendin alğan melumatiğa qariğanda bu hil buzğunçiliqa nöwette Qeşqer şeheride yüz bériwatqan hadesiler éniq misal bolalaydu.

Xitay tajawuzçiliri ottura asiyadiki yéngidin musteqqil bolğa qérindaşlirimizning Şerqiy Türkistanning siyasiy muqimliqiğa körsitiş ehtimali bolğan siyasiy tesirining küçiyip kétişining aldini éliş we bu rayonning sodisini bir qolluq konturul qiliş, néfit we ham eşyalirimizni téximu keng kölemde talan taraj qiliş, téximu köp Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüş mexsidide elgiri Korla şeherigiçe élip kélingen poyiz yolini, 1999 – yili 2 – ayning 6 – küni qedimi şeher Qeşqergiçe tutaşturğan idi.

Information merkizimizning 2003 – yil 12 – yanwar wetendin alğan melumatiğa qariğanda Xitay tajawuzçiliri ademler yaşaş emkaniyiti bolmiğan derijide çölleşken we özi üçün istéğirateylik qimmiti yoq jaylardiki birqisim mediniyet yadikarliq orunlirini qoğdiğandek tesir bérip, awat şeherlerdiki mediniyet yadikarliqlirimizni adem çidiğili blmaydiğan şekilde weyran qilişqa başliğan. 1990 – yillardin kéyin Qeşqer xelqarağa sayahet we soda şeheri qilip eçiwetilgendin buyan her bir tüp giya, her bir tal çammisi millitimizning qimmetlik asare etiqe bayliqiğa aylinip qalğan Qeşqer şeheridiki mediniyet yadikarliqlar zeherhendilik bilen weyran qilinmaqtaeken.

Xitay tajawuzçiliri kengeymiçilik mexsidige téximu yetiş üçün yerlik ahalilerning qedimiy şekildiki olturaq rayonlirini urup-çéqip, tüzlep, xelqni mejburi qedim jayliridin yiraq mehelilerge tarqaqlaşturup,qarşiliq bildürgenlerni Islam téroresti,Milliy bolgünçi degen betnamlar bilen türmilerge solap, ölüm jazasi bilen qirğin qilip,özlirining tajawuzçi armiysi,Bing tüen namidiki zapas qoşunliri, saqçi etiretliri, quralliq ssahçiliri, dölet bixeterlik saqçi idarisi qatarliq tajawuzçi apparatlar we yéngi köçmenlerni orunlaşturdi.Bugünki künde Qeşqer şeheri Şerqiy Türkistandiki her bir jehettin hewip – heterge toşqan orunlarning bérige aylinip qaldi.

1960 – yilliri sabiq Sowet ittipaqi bilen Xitay hökümiti otturisida Şerqiy Türkistan we Xitayning Şerqiy şimalidiki zemi talaş tartişi tüpeylidin düşmnlişiş weziyiti şekillengeçke, 1990-yilğiçe bolğan ariliqta, tajawuzçi hökümet Uygurlar bir qeder ziç toplişip olturaqlaşqan Qeşqer qatarliq jaylarğa peqetla mebleğ salmiğan edi.çünki şu kemgiçe Xitayning Şerqiy Türkistanni pütünley mustemlikişige eliwélişqa nesbiten ançe eşençisi yoq edi.şu yillardin kéyin neççe on yil qeşqer şeherige kirişke pétinalmiğan Xitayning Şerqiy Türkistandiki zapas qoralliq qoşuni yesaplinidiğan 3-dewiziye qeşqer şeherige kirip, Qizildöwe yolidiki munbet tupraqqa baş şitabini qurdi. Şuningden kéyin Xitay tajawuzçiliri qeyerde Uygurlar köp olturaqlaşqan bolsa, qeyerde tarixi asare etiqiler köp jaylaşqan bolsa şu yerni merkez qilğan halda Uygur Xelqini basturuşning aldinqi sépi yesaplinidiğan Xinjang herbiy rayonining Qeşqer şöbisi, herbiy rayonğa qaraşliq tajawuzçi armiye qisimliri, qoralliq sahçi qisimliri, zorawanliqtin mudapie körüş etiriti, amanliq saqlaş çong etiriti, welayetlik we şeherlik jamaet hewipsizlik idarisi, dölet beheterlik idarisi we çong kiçik jaza lagerlirining quruluşlirini nahayiti köp mebleğ ajritip qurup we yéngilap çiqti.

Yéqinda Xitay hökümiti Qeşqer şeheri Güzer köwrüki yenidiki neççe ming yilliq tarixqa ege awat Uyğer mehelilirini çéqip, tüzlep Xitay dölitidin çiqqan Wenjuluq bir tejaretçige erzan bahada sétip bérişni qarar qilğan. Uningdin başqa şeherdiki taş baziri degen yerdin başlap qizildöwe yoli degen yergiçe bolğan ariliqtiki arheliogiylik nuxtilarni we awat Uygur mehelilirinimu aqunlarning quruluş qilip, tejaret qilişi üçün sétip béridiken.Uningdin başqa buningdin ikki yil awal Xitay tajawuzçiliri Qeşqer şeheri tümen deryasi boyidiki Uygur qara xanlar dölitining şahzadisi nami bilen atalğan, hazirğiçe neççe yüzming Uygur depin qilinğan Seyit Arslanhan mazarliqi dep nam alğan han jemeti qebristanliqini, qesten yol yasaşqa bane qilip buzup taşlap, tajawuzçi armiyning aile tawbatlirining turalğu rayonnini qurup çiqqan idi. Tümen kölininh namini Xitayçe Donghu dep özgertip, bu jayğa Qeşqerning mediniyet ekilogiysige tüptin mas kelmeydiğan buthana we rawaqlarni yasap, kona yéngi köçmen Xitaylarning bu şeherge jaylişişi üçün pisihologiylok asas tiklidi.

Hemmidin éçinişliq bolğini 2000 yil ilgirki Uygur – Hon tengriqutliqining ordisi qilinğan eskihésar harabiliqining orniğa Xitay binakarliq şirkitining quruluş mareiyalliri zawutini quruş boldi. Bu yer bundaq özgertiwetilgendin kéyin yerlik xelqler we bu yerning deslepki alahidilikkini bilidiğan çetellik sayahetçilerning qattiq naraziliqini keltürüp çiqarğan edi. Şuning bilen Xitaylar hapila şapila köz buyamçiliq qilip, bu qedimiy mediniyet harabiliqining yeniğa neççe milyon pul hejlep, „Benchau şeheri“ deydiğan bir sayahet nuhtisini oydurup çiqip, jéninng bériçe teşwiq qildi we bu yalğan, tarixi asasi yoq, oydurma şeherning aldiğa „wetenperwerlik terbiysi bazisi“ degen Xitayçe hetni taş abide qilip tiklep çiqti. Balirini pütün küçi bilen weyran qilip, yoqlirini oydurup çiqiştek dunya arheliogeye tarixidiki bu jinayet sürüşte qilinişi, emiliy ehwal jamaetçilik bilen yüz körüştürülişi kérek. Basqiçe qilip éytqanda Qeşqer şeherining qedimiy alahidilikini saqlap qélişqa xelqara teşkilat we keng jamaetçilikning teng küç çiqirip bérişini murajet qilimiz. Uningdin başqa Xitay hökümiti bir qisim mediniyet yadikarliqliri orunlirining weyran qiliwetilişige süküt qilip bilmeslikke salmaqata. Yéqinda egiligen xewirimizge qariğanda Şerqiy Türkistandiki muhim arhelogeylik nuqta hésaplanğan, Artuş şeherige jaylaşqan Uygur qara hanlar dölitining haqani, merkizi asiyada Islam dinini tunji qétim dölet dini qilip bekitken Sultan sutuq buğrahan nami bilen atalğan, 1000 yilliq tarixqa ige „Sultan Sutuq Buğrahan jamesi“ remunt qiliş bahanisi bilen çéqip taşlinp, eslidiki qiyapitige ohşimaydiğan şekilde yasap çiqilğan.

Uningdin başqa Ürümçi şeheridiki Uygur xelqining munewer perzentliri Sawut Demullam, Xuja Niyaz, Hajim, Qurban Qoday, Melike Ziyawuden we Tohti Qurbanlarning qewristanliqliri Xitay köçmenliri teripidin éğir buzğunçiliqqa uçriğan.Undin başqa Yerkentiki Uygur Seidiye xanliqining xan jemeti qebristanliqi we yene uningdin başqa bir köligen qoğdap qélişqa tégişlik asare etiqe nuxtiliri éghir buzğunçiliqqa uçrawatidu.Bular bizning nahayiti çeklik daeride igelligen materiyallirimiz, emeliyetning buningdin neççe hesse éçinişliq ikenliki beş qoldek ayan elbette.(Tügidi)

**********************************
Paydilanğan materiyallar:
(1)“Xinjang géziti“ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(2)“Qeşqer géziti“ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(3)“Hoten géziti“ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(4)“Xinhua axbarat tori“ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(5)“Tiyanşan tori“ning axbaratta misal keltürülgen sanliri.
(6)“Xinjang xelq hökümiti tori“ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(7)“Ili géziti“ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.(8)“Uçqun géziti „ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(9)“Şerqiy Türkistan Information merkizi muxbérlirining wetendin biwaste yolliğa melumat we xewerliri.
(10) Muhajirettiki qelemkeşlirimizning 2002 we 2003-yillardiki ŞerqiyTürkistan mesililiri heqqide yazğan bir qisim maqala we xewerliri.
(11) Ustaz Ablikim Eltebirning „ŞerqiyTürkistan qollanmisi“degen kitabi qatarliqlar we uningdin başqa ŞerqiyTürkistan Information merkizi xewer bölümi téminligen bir qisim höjjetlik materiyallar.

28-Séntebir 2003 Gérmaniye/Frankfurt

******************
Eskertish:Bu Rapor yézilghan yillarda ETIC ning Websaytiside bir qétim élan qilinip xelqara teshkilat we Démokirattik döletlerning Uyghuristan meselisige bolghan chüshünishi we qiziqishini bir qedem ilgirligen halda ilgiri sürgen édi. Waqit xélila ötüp ketti, emma bu Raporning waqti ketmidi.Biz buni téxi oqumighan orunlar we kitapxanlarning paydilinishi üchün Wébsaytimizde yene bir qétim élan qilishni layiq taptuq.
____________Tengritagh Akademiyesi

27-Noyabér 2007 Gérmaniye/Frankfurt

******

Bizdiki Siyasiy Sapa We Pissixologiyelik Ajizliqlar

Korash Atahan

Uyghuristanning heqiqiy mustemlike astigha chüshüp qalghinigha yérim esir bolup ashti.Eslide tajawuzchilarning milliy xaraktéri we millitimizning poténsal küchige nisbiten élip éytqanda bu bir binormalliq.Mustemlike tariximiz bashlanghandin béri meyli wetende meyli chet-ellerde bolsun munqerz qilinghan téritoriyesi 1milyon 828 mimg, 418 kuwadiratkélométirdin ashidighan bir döletning dawasini qiliwatimiz.Biz qiliwatqan bu dawa peqetla kishlik hoquq we insan heqliri dawasi bolupla qalmastin, shuning bilen birge erkinlik we musteqilliq dawasidur.Insaniyetning kéyinki 60 yili ghayet zor özgürüshler barliqqa kelgen, bezi küchlük milletler ajizliship, bezi ajiz milletler qed kütergen bir dewir boldi.Bu dewir yene Uyghuristan xelqi hayatliq üchün tirkishken, aghriq azawigha tolghan, siyasiy teqdirimiz he dése paydisiz bolghan ichkiy we tashqiy amillar bilen yanmu-yan mewjut bolup turiwatqan bir dewri boldi.Murekkep bolghan xelqara weziyet, künsayin éship bériwatqan tajawuzchi xitaylar teripidin kéliwatqan milliy zulum barliq insaniy heq-hoquqliridin mehrum bolghan uyghuristanliqlarni yéngiche bir tepekkur we yénghiche bir inqilap yolini izlep tépishqa mejburlimaqta.

Wetinimiz tajawuzgha uchrighandin bashlap, weten ichi we weten siritida qanat yéyiwatqan milliy herkitimiz bir künmu toxtap qalghini yoq.Bu herket tereqqiy qilish jeryanida, biz bileligen we bilelmigen derijide xelqara weziyetning toxtimay ghidiqlishigha uchrap keldi.Bu xil ghidiqlash héli-hem dawamlishiwatidu.Bu xil ghidiqlashni peyda qilghanlar ichide dost kebi körüngen düshmen we düshmen sheklide körünüp qalghan dostlarmu bar.Bezide dost bilen düshmen arliship ketken, bezide dawani pütünley bizge paydisiz bolghan küchler changgiligha kirgüziwalghan yene bezide dawa élip bériwatimiz dep, he dése bashqilarning oyunchiqigha aylinip qalghan waqitlarmu boldi.

Ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni, dost bilen düshmenni, diplomattik munasiwetler bilen qandashliq munasiwetlirini, qandashliq munasiwéti bilen siyasiy teqdirdashliq munasiwetlirini, siyasiy teqdirdashliq munasiwéti bilen diniy qérindashliq munasiwetlirini özimizning milliy alahédiliklirige layiqlashqan halda istratégiye jehettin her birini öz alahidiliki, xususiyiti we derijisi bilen békitish hoquqimiz dawamliq yatlarning héch bolmighanda béjiriksiz siyasiy yol bashlighuchilarning kontrolluqidin qutulalmaywatidu. Bu xildiki ghidiqlashlarning ijabiy we selbiy derijisini bahalap békitishke intayin ötkür bolghan kolléktip zéhniy küch kérek boliwatsa, eqilni we bilimni hörmetlesh, tarixiy sawaqlarni yekünlesh, küchlerni tertipke turghuzush, dawaning merkizini serxillardin teshkillesh, küchlüklerning nopuzini hörmet qilish prinsipida turup, milliy herkitimizni yéngi bir tereqqiyat basquchigha kötürüsh uyaqata tursun, dawayimizdiki tarixtin béri bizge késeldek chapliship kelgen teshkilatlinish jehettiki iptidayiliq yeni qayide pirinsipqa sel qarash, pursetni tonup yétip küchlük nopuzlarning etrapigha uyushmasliq ewij élip kétiwatqandek qilidu.Teshkillinishimizde we siyasiy istratégiyelerni tallap békitishimizde tarixtikisi bilen sélishturghanda yüksilish bolmay eksiche chékinish weziyiti barliqqa kelse bolmaydu.

Dawayimizni 21-esirdiki siyasiy milletlerdek emes, ottura esirdiki iptidayi qebililerning tepekkurigha layiq derijide élip bérishni tekitlewatqanlar bar bolup, ular her kichik döngge bir bayraq qadiwélip, bir merkezdin bashqurulidighan, hemme birdek xelq étirap qilghan qayide nizam we pirinsip asasida ish qilidighan weziyetning barliqqa kélishi milliy herkitimiz üchün hawa we sudek kérek boliwatsa xalighanche ish tutup, dawaning menpeetige ziyan séliwatidu. Birlikni qoghdap, ittipaqlishishqa bolidighan barliq küchler bilen jiddiy shekilde birliship, öz-ara toluqlap we yétekliship, nezer dayirimizni keng tutup, biz üchün paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilanmisaq, bixutluq qilsaq düshmenlirimiz kündin-künge köpüyüp, siyasiy teqdirdashlirimiz we dostlirimiz barghanche bizdin yirginidighan weziyet otturgha chiqidighandek qilidu.

Weten-milletning nijatliqi üchün izchil derijide küresh qilip kéliwatqinimiz bilen, méngiwatqan yolimizdiki chuwalchaqliqlarni tüzütüp, dewir bizdin kütüwatqan pak we saghlam bir rohni yaratmisaq kélichek ewlatlargha yüz kélelmeymiz.Milliy xaraktérimizdiki bashbashtaqliq, menmendanliq, hangwaqtiliq, galwangliq, tekebburluq, rohiy ghalbiyetchilik, xiyalpereslik, temexorluq, yalghanchiliq, teqdirchilik we gorohwazliq qatarliqlar milliy herkitimizning saghlam tereqqiy qilishigha putlikashang bolmasliqi kérek. Bizde qomandan qumandan emes, esker esker emes, xelq xelqemes, hökümdar hökümdar emes. Biz uyghurlar hökümdar süpitide xelqimizni, xelq süpitide qumandanlirimizni kemsitkechke milliy qedriyetlirimiz, milliy ghururimiz, milliy shan shöhritimiz, ar-numusimiz düshmenler teripidin depsende qiliniwatidu.Biz özimizni özimiz qedirlimigenlikimiz mundaqche qilip éytqanda merkizi teshkilatlirimizning we xelqaragha meshhur lederlirimizning hörmitini toluq qilalmighanliqimiz üchün öz-ara we bashqilar teripidin toluq qedirlenmeywatimiz, bir yawayi milletchilekmu nopuzimizni qoghdiyalmaywatimiz.Eger shundaq kétiwerse küchlük milletlerning özlirini kücheytiwélishi üchün qurbanliq bolup kétimiz. Kolléktip éngimizdiki yoqarqidek cheklimilikler tüpeylidin milliy herkitimizge paydiliq bolghan arqa-arqidin kéliwatqan pursetlerni xuddi tarixtikige oxshash shekilde qoldin bérip qoyimiz.

Manju istilasining aldi keynide pen-téxnika we medeniy-maarip jehette bekla arqida qalghanliqimiz, qiliwatqan ishlirimizning hemmisi dinni merkez qilghandek qiyapette, weten-milletni untushtek xurapiyliq ichige pétip qalghanliqi üchün weten munqerz boldi.Xitayning bash aghriqi özige yétip ashidighan u yillarda, eslidide zéhnimizni merkezleshtürüp siyasiy jehettin qedimizni tiklep tereqqiy qiliwélishimiz kérekidi.Emma biz özimizni küchlendüriwélishning ornigha diniy we siyasiy mezhepchilik kürishi élip barduq, ichkiy urushta muqeddes wetinimiz Uyghuristanning tupraqlirini qérindashlirimizning issiq qéni bilen boyap chiqtuq.Wetinimzni ikki qollap düshmenge teqdim qilduq.Bu qobul qilghili bolmaydighan téragédiye özimizdin özgini chong bilishtin, özimizning ichidin yétiship chiqqan hökümdarlargha bash égishtin, yatlargha qul bolushni ela bilidighan teslimchilik xaraktérimizdin kélip chiqti.Bir milletning tarixida shu milletning numusigha, shan-sheripige we izzet-nepsige wekillik qilidighan bir sinip yitiship chiqqan bolidu.Ular yaxshi yaman künlerde xelqning wetenning ar-nomusi üchün küresh qilidu.Bizde u sinipning rolini éliwatqan bir qoshun bar, uni kücheytishimiz, qedri-qimmitini qilishimiz, uning etrapigha uyushushimiz, bixutluq qilmasliqimiz kérek. Ular tarixni, Tarix ularni yaritidu.Bu sinip köpinche wetini, milliti üchün jénidin, mélidin we nepsidin waz kécheleydighan, weten millet yolida eskiriy, siyasiy, diniy, ilmiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerde pidakarliq bilen izdinip, shu milletning mewjutluqini sürdüridu.Yéqinqi zaman tariximizdiki Seyidiye dewridiki Uyghuristan jemiyiti, bir jemiyetni teshkil qilidighan köp tereplimilik shertlerni hazirlighan, siyasiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerdin zamanisigha yarisha toyunghan bir jemiyet idi.U dewirde Uyghur jemiyiti Hakimiyet, Téxnologiye, Eskeriyet, Téologiye, Tibabet, Matématika, Astronomiye, Ximiye, Siyasiy-Iqtisad, Medeniy-Maarip, Edebiyat-Senet, muzika, Qol-Hünerwenchilik, Baghwenchilik, Mimarchiliq, Yéza-igilik, Su- inshaati we Charwichiliq tereplerde intayin küchlük we muntizim ziyalilar qoshunigha ige idi. Xelqimiz héchqandaq bir milletning buzek qilishigha uchrimayti, bayashat, xatérjem, dostane we heqiqiy bir milliy hayatni yashayti.

Uyghuristanni tehdit hés qilghan we bu dölettiki bayashatliq we tereqqiyattin rahetsiz bolghan gherbiy asiyaliqlar, bu xelqqe eskiriy jehettin teng kelgili bolmaydighanliqini, u döletni bashqiche bir shekilde gumran qiliwétishni pilanlap, Uyghur xelqining diniy tereptiki sadda, aq-köngül, rastchil we semimiyitidin paydilinip, bir milletning mewjut bolup turishigha esla yarashmaydighan, xelqni ich-ichidin tügeshtüriwétidighan, yaxshi yaman tereplirini addiy insanlarning tepekkuri bilen perq étish qiyin bolghan zeherlik teriqetchilik pelesepisini islamiy eqidiler bilen perdazlap wetinimizge import qildi.

Hökümdarlar, dölet erkanliri, diniy ölimalar, eskiriy qumandanlar, pen-téxnika alimliri, yazghuchilar, shaérlar, mutexesis we senetkarlar atalmish diniy “islihatchilar”ning qolida ujuqturiwétildi. Tajawuzchilar közligen mexsetke yetti, ular bu döletni ishghal qiliwélishni emes, tamamen bashqiche bolghan shekilde yeni özining yéghida özining göshini qorup, öz xelqining qolida öz dölitini gumran qiliwétishni könglüge pükkenidi.U qétim weten meniwiy tereptin munqerz qilinghanidi.U jahaletlik yillarda qizziqqanliq qilip, téximu yüksek bolghan bir islamiy jemiyet berpa qilimen dep, sheytan(düshmen)ning arqigha kirip, milliy hakémiyitimizning idarisini ret qilip, weten-milletni esheddiy buddist qalmaqlarning qoligha ikki qollap teqdim qilduq.

Uyghur anilliri balilliri xapa qilsa, ularni “Beshingni yersen ilahim!” dep qarghaydu.Adem özining béshini özi yéyelmeydu.Bu sözning menisi balilarning özining bash-panayini, idare qilghuchisini, qehrimanini, yol-bashlighuchisini, hökümdarini halak qilidighan adem bolup chiqishini tiligenliktin bashqa nerse emes.Anillirimizmu qarghawerdi, bizmu béshimizni yewerduq. Héli hem eshu dewirning axirini yashawatimiz.Kechürgili bolmaydighan xurapiyliqimiz, bilimsiz we jayilliqimiz, tepriqichilik we yurtwazliqimiz sewebidin Yaqubbeg hakimiyitini we özlirining issiq qéni bilen özlirining shanu-shewkitini, millitimizning ar-numusini berpa qilghan Uyghur aqsöngeklirini étirap qilmay, tughumpéti xitaylarning Uyghuristan(Qeshqeriye) dölitini munqerz qilishida öz qolimiz bilen numusizlarche bir meydan oyun oyniduq, öz ayiqimiz bilen tajawuzchilani bashlap chiqip xelqimizni qul qilip berduq. Bu inqilapning meghlup bolishigha öz ichimizdin chiqqan hökümdarlarni yeni Yaqupbeg terepdarlirini étirap qilmasliqimiz we siyasiy, diniy we étnik jehetlerdiki tar mezhepchilik qarishimiz sewepchi boldi, Yaqup Begni hökmaran dep tonughan bolsaq, shu dewirdiki aqsüngeklerni yol bashlighuchillirimiz dep étirap qilghan bolsaq, uning bashlighan yoligha shertsiz egeshken we semimiy niyette weten-millet üchün bedel töligen bolsaq teqdirimiz bam-bashqa bolatti.

Manjularning 1911-yildiki Tömür xelpe bashchiliqida élip bérilghan Sherqiytürkistan inqilawini basturushigha ichkiy jehettin hemtawaq bolduq, diniy mesililerni milliy menpeetlirimizge baghlap oyliyalmighanliqimiz üchün dinni dep, dinni we milliy kimlikimizni pütünley ret qilidighan wehshiy kapirlarning qoligha chüshüp qalduq.Siyasiy küresh yolimiz, pirinsiplirimiz, meqsidimiz éniq otturgha qoyulmighachqa, dinni merkez qilghan ittipaqdash küchlerning satqinliqi bilen inqilap méwimiz tajawuzchi xitaylarning changgiligha chüshüp ketti.

Tömür xelpe qozghilingi bir milliy döletni barliqqa keltüridighan yüksek siyasiy ghayige emes, mushtumzor xitay emeldar we ularning ghalchilliri bolghan beg-törilerni yoqutup, qisas élishni meqset qilghan, milliy qérindashliqqa qarighanda diniy qérindashliqqa bekraq étiwar bilen qaraydighan, waqitliq maddiy we siyasiy menpeetlerni yetmekchi bolghan nishan qilghan, üzil-késil bir yétekchi iddiysi we yitekchisi bolmighan dihqanlar inqilawiy idi. U qétimqi déhqanlar inqilawining küchlük siyasiy yitekchi iddiysi, siyasiy küresh nezeriyisi hem yüksek ghayisi bolmighachqa meghlup bolushi aldinala békitilgenidi.1990-yillardin kéyin yüz bergen we éghir meghlubiyet bilen axirlashqan her qétimliq inqilapqa qaraydighan bolsaq, ilgirki siyasiy xataliqlarni tekrar ötküziwatqanliqimizni we u inqilaplarni kalligha tayinip emes, ikki mushtumizgha tayinip pilanlighanliqimizni, u inqilaplarni bir ademge oxshatsaq bashsiz bir tenning qolida qilich kötürüp, yetküdek müdürüp-choqurup herketlinip yüriwatqanliqini, düshmenning xatirjem olturup tamashshe körüwatqanliqidek échinishliq menzire köz aldimizgha kélidu.

Sherqiytürkistanda 1930- we 1940-yillarda partilighan milliy inqilaplirimiz, dost bilen düshmenni éniq ayriyalmighanliqimiz, ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni perqlendürelmigenlikimiz, özimizni kemsitip, yatlardin dost we nijat istigenlikimiz, ichkiy ittipaqliqqa köngül bölmigenlikimiz sewebidin halaketke mehkum boldi, bir-birimizni közge ilmiduq, öz qérindashlirimizni inqilawimizgha qarshi qoyduq, qariliduq, arimizdin chiqqan inqilap yitekchillirining xelq ichidiki nopuzi we shan-sheripige qara sürttuq, we héch ikkilenmey shexsiyitimiz üchün milletning istiqbalini sattuq. Xitaylar eziz wetinimiz Sherqiytürkistanni bésiwalghan 1950-yillardin kéyinki inqilaplarda Uyghuristan xelqining qandaq milliy terkiplerdin, qandaq diniy terkiplerdin, qandaq siyasiy terkiplerdin we qandaq étnik terkiplerdin teshkillengenlikini nezerdin saqit qilip, he dése tar we bir tereplimilikke ége, ichkiy we tashqiy jehettin milliy musteqilliq herkitimizge paydisiz, inqilawimizni yétim qalduridighan, küchimizni parchilap, dostlirimizni düshmen, düshmenlirimizni dost deydighan tuyuq yollarda mangghanliqimiz üchün bir pütün xelqning- köp xil terkiplerdin teshkillengen Uyghuristan milliy musteqilliq herkitining ishtrakchillirining – toluq himayisi we ishenchisige érishelmiduq.

50-yillardin hazirghiche weten ichi we siritida élip bériliwatqan milliy herketlirimiz her qétim kéyinki ikki yüz yildin béri élip bériwatqan inqilawimizgha oxshash bir shekilde meghlubiyetke uchrap keldi we uchrawatidu. Teshkilatlinalmasliq, özimizni kemsitish, milliy inqilapning heqiqiy yétekchillirini yétim qaldurush, he dése ulardin qusur izlesh, öz-rolini jariy qildurmay uning we ularning qiliwatqan xizmetlirige buzghunchiliq qilish, sewrisizlik qilish, aqsaqalliq qilish, hemme ishqa chépiliwélish, jiddiy peyitte ularni qoghdimasliq, ihtiyaj tughulghanda baturluq bilen otturgha chiqip qurban bermeslik, ikkilinish, dilighulde bolush, düshmendin rehim- shepqet kütüsh késilidin saqiyalmiduq. Her qaysi qatlamlarda xelqning inqilap sépidikilerni, inqilap sépidikilerning milliy yétekchillirini, milliy yétekchilerning teshkilatni yeni milliy yol bashlighuchini hörmetlimesliki, hemme adem özini alahide chaghlash, sepler boyiche qumandangha boy sunmasliq, dahiylarni, qehrimanlarni, ziyalilarni, diniy ülimalarni hörmetlimeslik, aktipchanliqini, pidakarliqini köz-küzi qilish, milliy herketni istixiyilik élip bérilghan déhqanlar herkiti sewiyeside yeni iptidayi halette tutush, yüksek siyasiy ghayini angqiralmasliq, istratégiye we taktika belgülesh iqtidari bolmasliq, milliy yétekchiler sépidiki bilimsizlik, nadanliq, xurapatliq, sewiyesizlik, jayilliq, ittipaqsizliq, memedanliq, oxshimighan seplerdiki milliy yétekchilerning nopuzigha hörmet qilmasliq, küchlüklerni, qabiliyetliklerni rehber qilip tallashqa sel qarash, xelqning iradisige boy sunmasliq, bir-birimizni étirap qilmasliq, zéhniy küchimizni merkezleshtürelmeslik qatarliq xataliqlardin qutulalmiduq.Uningdin bashqa , inqilap sépimizdikilerni türlerge ayrip, alahidilikige yarisha herket we xizmet qilishqa yétekliyelmigenlikimiz-Qanuniyetke qarshi halda béliqni uchushqa, qushni üzüshke zorlighanliqimiz- xelqimizge ishenmigenlikimiz, düshmen küchlerni we gheyri düshmen küchlerni türge ayriyalmasliqimiz, öz-ara munasiwet, diplomattik munasiwet bilen istiratigiylik hemraliq munasiwetlirining oxshaydighan we oxshimaydighan terepliridiki chékini békitelmigenlikimiz sewepliridin her qétimqi inqilawimiz éghir meghlubiyetke uchrawatidu.

Mustemlike yilliri qaldurup ketken milliy jarahet kolléktip pissixikimizda bir siyasiy millette bolushqa tégishlik shertlerni hazirlashqa yol qoymighachqa, téxiche Milliy dawayimizda mukemmel bir sistéma yaritalmiduq dések artuqche bolmaydu.Inqilap tejiribillirimizni yekünlimiduq. Tajawuzchilargha qarshi élip barghan herketlirimiz tarixtiki enggüshterlirimiz bilen bizelmidi.Tejiribe sawaqlirimizni yekünlimiduq.Xelqara weziyetni küzütüsh, düshmenning ichkiy ajizliqini tehlil qilish ishlirigha sel qariduq.Eng addiysi dölet qurmaqchi bolduq, döletning ismini talash tartish qilip, sepler boyiche parchilinip kettuq.Eqilge eng uyghun, bir isimni hazirghiche békiltelmiduq. “Uyghuristan” dégen söz 21-esirde milliy inqilawimizgha hawadek ihtiyajliq turup yenila eyni dewirning mehsuli bolghan düshmenler turmaq hetta merkizi Asiyadiki qandash xelqlernimu biaram qilidighan “Sherqiytürkistan” dégen isimgha mehkem ésiliwalghanliqimizni wetenperwerlik we milletchilik, dep terghip qilduq. Shu seweptin “Sherqiytürkistan” dégen isimni qollunishi itirap qilinmighan emma “Uyghuristan” dése tamamen mümkin bolghan ehwaldimu, bashqilarning iqtisadiy yardimi bilen özimiz bashquriwatqan erkin Asiya Radiyosimu imkaniyet turup, bu heqte birlikimiz bolmighanliqi üchün “Uyghur diyari” digen qamlashmighan birnersini döletning nami süpitide qollinishqa mejbur boliwatidu. Sanap kelsek bundaq yene nurghun mesililer bar. U isim we waqti ötken yene bezibir jendilerge kanidek yopushiwalghanlar quruq gepni tola qilip, emiliy bir herketke ötelmey milletning ölümini kütüwatidu. Eqilsiz milletkenmiz dések ghezeplinidighanlar chiqidu.Eqilliq milletmiz déyishke tilimiz köyidu. Eng addiy ichkiy mesililirimizni baturluq bilen intayin tizlikte hel qilmisaq, dewirge, riyalliqqa qarap ish tutmisaq yene 50 yildin kéyin isim qoyidighan wetenmu yoq, öz-ara bir-birige düshmen bolidighan uyghurmu yoq, u yerde muqeddes dinimiz islammu yoq bolidu, hemmimiz “Muradimiz”gha yétimiz.

Oylap baqsaq bügünki kün´ge kelgendimu weten ichi we siritidiki milliy herketlirimiz yenila shu ilgirkidek istixiyilik bir shekilde xuddi notisi yoq muzika chalghandek kétiwatidu. Qumandan bar esker yoq, meydan bar merdan yoq, qushun bar tertip yoq halet saqliniwatidu. Milliy herkitimizge yitekchilik qilishning toluq höddisidin chiqalaydighan jenggiwar bir qoshunimiz bar emma tertipke salalmiduq.Yol bashlighuchigha shertsiz boysunidighan, milliy herketning yitekchi iddiysini muqeddes bilidighan, istixiyilik herket qilmaydighan, ammiwiy asasiy küchlük, xelqini toghra yolgha bashlaydighan siyasiy küresh programmisi qéliplashqan sewiyeni yaritish üchün barliq küchimiz bilen izdinishimiz kérek.

Milliy inqilap peqet bir isyan emes, milliy inqilap peqet hoquq we maddiy menpeet qoghlushushmu emes, milliy inqilap étnik, til-yéziq, din, tarix, iqtisad we cultural baghlinishqa ige bolghan xelqlerning démokoratiye we kishlik hoquqni aldinqi shert qilghan hörriyetchilik we musteqilliq herkitidur.Eger u payda menpeet, démokiratiye we tajawuzchilar bilen bolghan teng barawerlikni aldinqi shert qilghan bolsa, milliy döletni qurushning zörüriyiti qalmaydu.Emma shu nersini estin chiqirishqa bolmayduki, milliy inqilapni élip bérishta barliq seplerning adalet üchün körsütüwatqan tirishchanliqlirigha, talliwalghan yollirigha ilham bérish, siyasiy, diniy we étnik meselilerde radikalliship kétishtin saqlinish, öz-ara kemsitmeslik, chetke-qaqmasliq, ittipaqdashliq, qérindashliq, teqdirdashliq tuyghusini yétildürüsh, Méngishqa tégishlik barliq yollarda parallel shekilde herket qilishning deslepki endizisini turghuzush, u yollarni bir-birige qarshi we zit qilip qoymasliq lazim.

Bizning chet-elde qilip yürgen ishlirimiz xelqimizning kütkenliridek bolmaywatidu. Tarixtin qalghan késelliklerni dawalash waqti kelmidimu téxi!?

Uyghuristan xelqining milliy dawasi 5 ming yilliq bir dawa, u yene 5 ming yillarghiche dawamlishidu. Bizning milliy kürishimiz peqet milliy jumhuriyet qurushnilam emes, uningdinmu uzaq bolghan, jumhuriyet qurulghandin kéyinki qanche ming yillarghiche sozulup baridighan muqeddes ziminimizning we qutsal xelqimizning mewjutluqini saqlap qélishni meqset qilidu.Mundaqche qilip éytqanda bu küreshning meqsidi millitimizni siyasiy, iqtisadiy, cultural we téxnologiye terepliridin qudret tapquzush, özimizning bir millet süpitide menggü yoq bolup ketmesliki üchün küresh qilishtin ibaret.Yol uzaq, japaliq emma shereplik.Biz köz aldimizda körünüp turghan ichkiy mesililirimizni hel qilmay turup, yalghuzluq ichide élip bériwatqan küreshllirimiz bilen xelqimizni aldisaq ejdatlirimiz we ewlarlirimiz aldida qara yüz qopimiz.

Dawayimizdiki qérindashlar-ara ittipaqsizliqning dawamlishishigha bilip bilmey hesse qoshqanlarni, qoshiwatqanlarni, qoshushni oylawatqanlarni kechürüshke bolmaydu.Dawayimizda ilgirleshler chong boliwatidu, emma u dewir we xelqimizning kütüwatqanliridin tolimu uzaqta.Bundaqliqini étirap qilishimiz kérek, xelq-ara weziyet biz üchün paydiliq bolghan bir weziyette turiwatidu, dawayimizda tereqqiyatlar boliwatqandek qilghan bilen, u tereqqiyatlar peqet özimizdiki énirgiye sewebidin emes, xelq-ara siyasiy atmospuraning ghidiqlishidinmu qolgha kéliwatidu.

Muqeddes dawyimizda xelqimizning pütünley hémaye qilishigha érishish üchün shertsiz, öz-ara yol qoyghan shekildiki yéngi bir sistémini keship qilip chiqishimiz kérek.Buni pikir jehette dunyadin bek arqida qalghanliqimiz, öz xelqimizni, xelq-ara jemiyetni we tajawuzchi milletni toluq chüshünishke orunmasliqimiz, qarisigha, dogma, chéchilangghu herket qilghanliqimiz, dawani xitayning yiraqtin kontorul qilishigha yol qoyghanliqimiz, dawani xelq-ara jemiyetning pütünley qolgha kirgüziwélishigha yol hazirlap bergenlikimiz keltürüp chiqardi.Shunglashqa qiliwatqan xizmetlirimiz téxi toluq méwe bermidi dep éytalaymiz.

Teshkilatlirimizning birsimu artuq, birsimu kam emes. Ularning shu xil shekilde qurulushi we mewjut bolup turushini bizning qéchip qurtulghili bolmaydighan riyalliqimiz belgüligen. Hechkimni kemsitishke, herqandaq teshkilatni herqandaq bir teshkilattin siyasiy nuqtidin üstün qoyushqa héchqandaq heqqimiz yoq. Emma ularning hemmisi özining xususiyet we xaraktérliri bilen qatnishalaydighan bir sistima qurushqa qadir bolalmaywatimiz. Uyghuristan milliy musteqilliq herkitini bir teshkilatning emes, bir siyasiy hedepni mexset qilghan alahiyde bir siyasiy sistémining ichide birleshtürüsh kérek. Meselen: Hökümet-hökümet, parlament-parlament, partiye-partiye bolidighan, uyushqan siyasiy teshkilatlarning emiliy xizmetliride öz-ara bir-birini yeklimeydighan we chetke qaqmaydighan. Herqandaq bir teshkilatning rayon, dölet, we xelqaraliq cheklimisi bolidu. Hemme teshkilatni uninggha zorlash aqilaniliq emes. Eger u aqilaniliq bolsa peyda bolghan küch diktator, yéteklengüchiler isyankar bolup chiqidu.Birlik körünüshte emelge ashqandek qilghan bilen hemme kishining köngli bir yerde bolmaydu.Qelbte, herikette we ishta birlik wujutqa chiqmaydu.

Hazir wetinimizde 20 milyondin artuq, chet-elde 2 milyondin artuq Uyghuristanliqlar yashaydu. Uyghuristanliqlarning milliy kimlikining ret qilinishi we tajawuzchilarning ular üstidin yürgüziwatqan érqiy qirghinchiliqi peqet biznila emes, Uyghuristangha xoshna döletlerni, ottura sheriqtiki döletlerni we yiraq gheriptiki döletlernimu biaram qilmaqta.Bu del “Uyining münggüzige ursa tuwiqi sirqiraptu” dégendek bir ish.Mana bu bizge paydiliq bolghan keng xelqara weziyet.Xelqara jemiyet bezide xitay bilen hemkarlishiwatqandek qilghan bilen otturgha chiqiwatqan weqe-we hadisilerning hemmisi uyghuristanliqlarni yoqutuwétish üchün emeslikini, milliy musteqilliq herkitimizning jeryanida yüz béridighan bezi hadésilerdin saqlanmaqning eqliy küch we siyasiy édrak telep qilidighanliqini ésimizdin chiqarsaq bolmaydu.Xitay bilen her türlük alaqide boliwatqan döletlerning qelb mayilliqini qazinishimiz kerek. He dése ularning soda we siyasiy baghlantillirigha zeherxendilik bilen hujum qilmasliqimiz, sewrichanliq bilen pursetning biz üchün paydiliq bolishigha kapaletliq qilishimiz lazim.Ular waqti kelgende biz bilenmu bu xildiki iqtisadiy we meniwiy hemkarliqlar quridu.Ularni yene biaram qiliwatqan bir ish, bizning béjiriksizlikimiz, sewiyesizlikimiz, teshkilatlinalmasliqimiz we teshkilatlinish adetlirimizge 21-esirge bap kélidighan yéngi mitod we yéngi qan bérelmeslikimiz boliwatidu.Küchlüklerge yol béreyli, eqilliqlerdin ürkümeyli, pidakarlardin ügüneyli, töhpikarlarni ilhamlandurayli, qehrimanlarning ata-anillirigha éhtiram bildüreyli, hesetxorluq, körelmeslik, shexsiyetchilik qilmayli, xelq bermigen shan-shöhretni dep eqlimizdin, imanimizdin, insanliqimizdin waz kechmeyli.

Musteqilliq özlikidin qolgha kelmeydu. Milliy Jumhuriyetimizni eslige keltürüshimizde bésip ötmisek bolmaydighan musapiler bar. Bu dawani parallel shekildiki üch yönülüshte élip bérish kérek.Birinchi musteqilliqni üzül-késil telep qilish, ikkinchi insaniy heq-hoquqlirimizni xelqara qanunlargha baghlap turup qoghdash, üchünchisi xitaylar bilen melum bir sewiyede yeni chek-chégirini saqlighan shekilde diyalog ornutup, hazirqi xitay hökümitining asasiy qanuni we aptonomiyelik qanunlirini asas qilip, biz musteqilliqni teqdim qilishni könglümizge pükken weten ichidiki 20 milyondin artuq xelqning insaniy heqlirini yeni eng töwen derijidiki milliy mewjutluqimizni saqlap qalidighan Til-yéziq, Maarip, Edebiyat-Senet, Metbuat, Axbarat, Ishqa orunlishish, Ozuqlunish, Dawalinish, Oltraq öy, yerlik bayliqlardin behrimen bolush, Ekilogiyeni qoghdash …qatarliq meselilirini hel qilishqimu éghirliq bérishni kün tertiwimizge qoyushimiz kérek.

Hazirqi ehwaldin qarighanda birla teshkilat yaki dawa sépimizdiki melum bir goroh yaki shexis özi yalghuz bu xizmetning höddisidin chiqip bolalmaydu.Shunga dawa sépimizdiki pidakar insanlar, teshkilatlar we teshkilat birlikliri “peqetla men” dégen atalghudun hezer eylishi shert. Xelqimiz bizge yükligen shereplik wezipini emelge ashurushta Uyghuristan xelqide biwaste yaki wastiliq shekillerdiki démokiratiye, birlik, ittipaqliq we oxshash bolghan siyasiy hedep qarishini tiklesh kérek. Eger yüksek bolghan siyasiy hedeptin mesile körülmeydiken, biz heydewatqan bu tiz poyizning u üch dane chishliq chaqi oxshash tizlik, oxshash retim we oxshash relista uchqandek méngip, belgülengen nishangha pilanlighan muddette yétip baralaydu.Eger hazirqi ehwaldin qarighanda bu üch chaqning birliki, ittipaqliqi, öz-ara maslishishidin mesile chiqsa, ularning ichidiki ikkisi yaki tenha birsi özi yalghuz xelqimizni zulmet ichidin nijatliqqa bashlap chiqalmaydu.

Weten ichidiki Aptonomiyeni tutqa qilghan dawa, weten ichi we siritidiki milliy musteqilliqni tutqa qilghan dawa we weten siritidiki kishlik hoquq we insan heqliri pirinsipini tutqa qilghan dawada yéngi bir koordinatsiyeleshtürüsh aparati shekillenmey turup, meqsetke yétish u yaqta tursun, dawa sépimiz düshmen bilen toqunushmay turup, tarmar bolup kétidu. Bularning hemmisining oxshash bir zaman we makan ichide birlikte peyda bolup turushi körünüshte paydisizdek qilghan bilen, milliy herkitimizdiki turghunluqqa xatéme bérip, yéngi tereqqiyatlarni qolgha keltürüshte intayin zor riyal ehmiyetke ige.

Dawaning ichidiki bir qatar ushshaq talash-tartishlarning köpüyüp kétishi we eslide muhim bolmighan nersilerning köptürüliwétip, eng muhim meselilerning bir chette qaldurulushi milliy rohimizni xoratmaqta.Bir goruppa yene bir guroppini “Dinchi” dése, bir guroppa yene bir guroppini “milletchi” deydu. Bir guroppa yene bir goruppini “Aptonomiyechi” dése yene bir gruppa yene birsini “ Pédiratsiyechi” deydu. Beziler bezilerni “Musteqillini terghip qiliwatqan bilen xitayning jasusliri” dése beziler bezilerni “dawani xitayning qumandanliqi bilen qiliwatidu, bizning yoq bolup kétishimiznimu xalimighandek, küchüyüp kétishimiznimu xalimaydu” deydu. Yene beziler bezilerni “jahangir döletlerning özi bilen xitay munasiwetlirini bir terep qiliwélishi üchün millitimizni qonchaq qilip bériwatidu” … wahakizalar…dep tenqitlewatidu.

Beziler bezilerni “tajawuzchilargha hemtawaq bolup, ularning hökümitide ishleydu, ularmu xitaygha oxshash düshminimiz” dése, Beziler bezilerni “ulardin ümüd kütkili bolmaydu, hemmidin muhimi bar imkanlardin paydilinip mewjutluqimizni saqlap qélish” deydu.Ularning hemmisi milliy mewjutluqimizni saqlap qélishta kam bolsa bolmaydighan amillarning inkasi bolsimu, yoqarqi küchlerde téximu éniq qilip éytqanda uning wekilliride sheyi we hadésilerni kilassipikatsiyelesh(türlerge ayrish), morpologiyelesh(birleshtürüsh), dinamiklash (merkezleshtürüsh), Kordinatsiyelesh( qanuniyetke uyghun tertipke turghuzush), Sintakislash ( rolini békitish), udul we kontekistliq (del we wastiliq alahidilikini) menisini békitish, dewirning qimmet qarishigha hörmet qilish, emeliyetke baghlash dégen sewiye, eqliy hasilatlar asasida sheyilerning tüp qanuniyitidin köre chare-tedbir békitidighan qabiliyet mukemmel piship-yétilmeywatidu. Shunga milliy dawayimizdiki bir qisim küchler tejirbisizlik, bilimsizlik we hesetxorluq sewebidin dawayimizning merkizi qomandanliqigha boy sunmisa, yene beziler shexsiy xaraktéridiki türlük ajizliqlar sewebidin dawagha düshmendinmu éghir ziyan salmaqta we yene beziler dawadiki bu ajizliqtin paydilinip, tajawuzchilargha hemtawaq bolmaqta.

Milliy dawa sépimizdiki xéli köp sanliq kishilerde herqandaq bir hadisige baha bergende tekshürüp tetqiq qilmastin “Aq” we “Qara” dep aldiraqsanliq bilen békitiwétishtin saqlinish, pikir igiliri we mutexesislerdin mayirliq bilen meslihet sorash aditi yoq.Ular adettiki nersiler üstide öz-ara ölgüdek talash-tartishqa kirgini bilen düshmen we gheyri düshmenler bilen ölsimu waz kéchishke bolmaydighan mesililerde sewir qilidu, süküt qilidu, muresselishidu, yol qoyidu.

Öz-ara bir-birsini tenqit qiliwatqanlarning hemmisi weten-milletni söyidighan pidakar kishiler bolsimu, öz qimmet qarishini qoghdiyalighan halda, pikirde perqliq bolghan guroppilarni hörmetleshni, teqdirdishim, qérindishim, bir tughqunum dep qarashni bilmeydu. Chünki, ular hazirghiche hadisilerni pelesepiwiy nuqtidin küzütüsh, logikiliq shekilde tehlil qilish, siyasiy menpeetdarliq nuqtisidin xulasileshni bilmeydu.Bu yerdiki asasiy mesile matématkiliq qayide qanuniyetlerni milliy menpetimizge uyghun bolghan siyasiy we nezeriyewiy bilimlerge aylanduralmighanliqtin, hadisilerni türge ayrish, goruppilash, pormulalashturush, hésaplash we netijilesh sewiyemizning töwenlikidin boliwatidu. Bu milliy herkitimizdiki taktika we istratégiyeler sheyi-hadésilerning tebéiy qanuniyiti asasida bolmastin eksiche, uni ret qilghan halda élip bérilghachqa shunche küchep qilghan ishlirimizdin kütkünimizdek netijige érishelmeywatimiz, dégenliktur.

Beziler milliy dawa qiliwatimen dep teshkilat dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep diniy mezhepchilik dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep payda- menpeet dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gheyri küchlerning damigha chüshüp kétiwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gorohwazliq dawasi qiliwatidu.Emma ularning tolisi qandaqsige nishandin ézip kétiwatqanliqini bilelmeywatidu.

Bundaq bolishi, dawaning merkizi nirwa sistémisini shekillendüridighan pirinsip, nizam we qayidilerning qéliplashmighanliqidin boliwatidu. Bir döletning asasiy qanuni bolghandek, bizningmu barliq herketlirimizning toghra xataliqini ölcheydighan qanun, pirinsiplirimiz maqullinishi kérek. Hemme birdek özini shu qélipqa sélip turushni adetke aylandurghanda dawayimizdiki chéchilangghuluq we chuwalchaqliqlar aptomatik tüzülüp kétidu.

Yoqarqi goruppilar özlirini kücheytish üchün milliy menpetimizni qurban qilalaydu, Ittipaqdashlarni érqiy, dini, ijtimayi meslilerni shert qilmastin barghanche köpeytish üchün eqiliyet we maddiyet serip qilmaydu.Xelqimizni aldisa aldayduki we millitimizni yoqutuwétish éhtimalliqi bolghan düshmen we gheyri düshmenler bilen ittipaq tüzse tüzeyduki hergizmu öz xelqining ichidiki muxellipet gorohlar bilen muresselishish, sülhiy qilish, ittipaqlishish yoligha qarap mangmaydu, méngishni xalighanlarning herkitige chek qoyidu.Mana bu bizning qul bolushimizning asasliq seweplirining biri.

Ular meyli “Din”, meyli “Démokiratiye”, meyli “Aptonomiye” qalpiqini kiyiwalghan bolsun milliy dawayimizda kem bolsa bolmaydighan jeryanlarni chéchilangghuluq, teshkilatsizliq, chuwalchaqliq ichide bésip ötüwatidu.Ular toghra bolghan ortodoksal bir yolni tutmisa axirqi hésapta millitimizning munqerz bolishi üchün, tajawuzchilargha özi bilmigen halda xizmet qilishtin saqlanghili bolmaydighanliqini chüshünüp yétishi kérek.Tajawuzchi xitaylar bu nuqtini obdan bilgechke her bir goruppa etrapigha uyushqan milyonlighan shir yürek ezimetlirimizni ochuq sorunda bir pay oq chiqarmay turupmu ularni özimizning qoli bilen tarmar qiliwetti. Ular bizning milliy xaraktérimizdiki ajizliqlarni ügüniwalghanliqi üchün bizni Biologiye alimliri hasharetlerni bashqurghandek kontorul qiliwatidu, biz bolsaq dawani yéngi bir sistémigha soqup, ularning kütmigen yéridin chiqidighan taktika we istiratégiye tüzelmeywatimiz.Qoshunimiz barghanche parchilinip, ittipaqdashlirimiz kettikche aziyip özimizmu étirap qilghumiz kelmigüdek derijide ajizliship kétiwatimiz. Shunga tajawuzchilar qanuniyetlik pikir qilghanliqi sewebidin, ming japada qurup chiqqan uwimizni küchimeyla tozutiwétishke qadir boliwatidu. “Kalla ishlimise putqa ziyan” dep qurban berginimiz, bedel tölüginimiz, hérip-charchighinimiz qaldi. Ish qiliwatimen dep özimizni bezliduq, xelqimizge paydisidin ziyini köp boldi. Toghra yol tépishta hemme adem aqsaqalliq qilidighan, özxan, özbeg boliwalidighan késellikni tashlap dahigha, yétekchige boy sunishimiz, pikirge, bilimge, qanuniyetke hörmet qilishimiz, enggüshterlirimizni jénimizni tikip muhapizet qilishimiz shundaqla paydisi yoq tekrar yollardin waz kéchishimiz lazim.

Uyghuristan musteqilliq herkitige uyghuristanliqlarning hemmisi allaburun ishtirak qildi, téxiche ishtirak qilmighan bolsa tajawuzchilar teripidin uzaqqa qalmay mejburiy ishtirak qildurilidu.Uyghuristan bilen Xitay döliti ottursida haman otturgha chiqmay qalmaydighan bu aqiwet biz üchün tépilghusiz pursetlerni élip kélidu.Bu heriketning istiqbalining tolimu parlaq bolidighanliqi besh qoldek ayan bolmaqta.Shungimu xitay tajawuzchillirining yüriki pokildashqa bashlidi.Démisimu toghra-de parlap turghan nurluq quyashni itek bilen yépip bolghili bolmaydu. Uyghuristanliqlarning til-yéziqi, örpi-aditi, diniy étiqadi, edebiyat- seneti, pen-maaripi, soda-sanaiti, perzent körüshi, we milliy maaripi qatarliqlarning cheklinishi we kemsitilishi aptomatik shekilde xelqimizni milliy küresh sépimizge bashlap kirdi we kiridu. Biz buni téxiche bilmey xelqimizdin renjip, uni aqchi, buni kökchi dep waysap yüriwatimiz.Bu yerde kem boliwatqini bizning meghrurluqimiz, sewirsizlikimiz bir ish qilmay turup minnet qiliwatqanliqimizdin, tepriqichilik, gorohwazliq, bilimsizlik qiliwatqanliqimizdin boliwatidu, biz téxiche uni körüp yételmeywatimiz.

Bu dawaning bir millet we bir rayonning mewjudluqigha bérip chétilidighan barliq sahiyeliride özige xas shekilde oxshash qedemde, oxshash derijide we asasen oxshash sewiyede kétiwatqanliqini angqiralmaywatimiz.Dawadiki bu parallél liniyeler ottursida siyasiy programma xaraktérliq birlik otturgha chiqish harpisida turiwatidu.

Milliy qehrimanlirimizdin tartip addiy puxralirimizghiche, dahillirimizdin tartip milliy herkitimizning addiy ishtirakchillirighiche, xitayning yoquri derijilik dölet aparatida xizmet qiliwatqanlardin tartip chet yéza qishlaqlardiki addiy awam-puqralarghiche, teqwadar diniy ölimalardin tartip milliy zulum destidin keypi-sapa we eyish-ishretke bérilgen oghri-yanchuqchi, qimarwaz, pahishe we pahashiwazlarghiche hemmisi bizning qérindishimiz, milliy herkitimizning ishtirakchilliri, milliy mewjutluqimizning hul téshi. Biz eger ulargha yüksek ishench baghlimisaq, milliy herkitimiz yene meghlup bolidu.Biz eqilliq bolishimiz millitimizge mensup bolghan héch bir shexisni milliy herkitimizning siritida qaldurmasliqimiz, ulargha öz sewiyesi we derijisi boyiche muhabbet bérishimiz, aktipchanliqini qozghitishimiz, yashash hoquqini hörmet qilishimiz lazim.Emma, qehrimanlarni medihiylishimiz, hemmini yüksek siyasiy ghaye üchün xizmet qildurushimiz, milliy qediriyetlirimizni taj qilip taqishimiz, shuning bilen birge zulum ichide qalghan insaniy qedri-qimmiti depsende qilinip, insaniyliqtin uzartiwétilgen Uyghuristandiki barliq xelqni höriyet yoligha birlikte bashlap chiqip kétishimiz, Uyghuristan jemiyetining ular bilen téximu küchlük, ular bilen téximu renggareng, ular bilen téximu hayatiy küchke tolghan ikenlikini her waqit estin chiqarmasliqimiz hem bu achchiq riyalliqni qobul qilishimiz lazim.

Biz Uyghuristanliqlarning musteqilliq ishenchimizni urghutup kéliwatqan elbette nurghunlighan enggüshterlirimiz bar.Bu enggüshterler milliyitimizni shekillendürgen barliq sheyi we hadésilerning ichide közni qamashturup turghachqa, tajawuzchilar intayin biaram boliwatidu. Biz maqalining béshida dawayimizda saqliniwatqan bir qisim meseliler we milliy musteqilliq herkitidiki parallel üch yölünush heqqide pikir yürgüzduq.Mesililerni bu xil shekilde oyliyalighanliqimizning özimu, xudaning bizge qilghan hediyelirining biri bolup hésaplinidu. Biz Ata mirasimiz Uyghuristanning qanuniy warisliri süpitide éhtirap qilinishqa tégishlik bir xelq bolghanliqimiz üchün, düshmen herqanche küchlük bolghan bilenmu aldimizda paalech haletke chüshüp qaldi.Bundaq bolishigha yene milliyitimiz teshkil tapqan eshu bibaha enggüshterler sewep boliwatidu. U enggüshterler heqqide pikir bayan qilghanda meniwiy animiz Rabiye Qadir, kishining ésige kelmey qalmaydu. Rast démisimu Rabiye Qadir milliy musteqilliq herkitimizdiki tolimu teste qolgha keltürülgen Enggüshterlirimizning biri.Eger milliy musteqilliq herkitimizning ghelbisini xelq-ara küchlerning yardimisiz qolgha keltürgili bolmaydu dep qarash xata bolmisa, u halda Uyghuristan dawasi üchün Rabiye Qadérdek bir shexisning qimmitining qanchilik bolidighanliqigha baha bermek qiyin bolmaydu. Bir dölet tarixtin béri shu dölette olturaqlashqan hem shu döletning dölet nami shu milletning nami bilen atalghan, yerlik xeliqler ichidiki eng chong qewimning yeni étnik topluqning her zaman sepning aldida turishi bilen mustemlikidin qurtuldi, bir milliy dawa xelqarada bir shexis arqiliq tonulup keldi, bir heriket bir shexisning rehberlikide ghelbe qazandi, bir teshkilat bir shexisning pidakarliqi bilen küchlendi, ronaq tapti. Bu addiyla bir pormula köz aldimizda turup, del mushu ay-künlerde Rabiye Qadérni lédir qilalmisaq, wetinimizni bu wetenning milliy istiqlali üchün üzlüksiz éghir bedellerni bérip kéliwatqan Uyghur dégen sözdin kélip chiqqan “Uyghuristan “(2) dégen nam bilen atiyalmisaq undin bashqa “Uyghuristan ” dégen sözdin birla Uyghur xelqi emes hetta Uyghuristanliqlarning hemmisi söyinidighan bir weziyet yaritalmisaq we Rabiye Qadérgha oxshaydighan bir ledirning bizni xelq qilishigha yol hazirlap bérelmisek axirqi hésapta yer sharidiki eng chong bexitsizlerdin we mushu esirdiki eng zor ziyan tartquchilardin bolup qalimiz.

Biz teshkilat we teshkilatlinish heqqide xéli köp toxtalduq.Yillardin béri milliy herkitimizde Dalay Lamadek bir lédir yoq dep waysapla yürettuq. Emdi xudayim, közidin ayrighan bu xelqimizge bir hasa teqdim qilghanda uning qedri-qimmitini bilmisek, uni Lédir, özimizni esker derijisige kötürelmisek, düshmenlerning milliy zulumi biz üchün halal bolghan bolidu.

Uyghuristan milliy herkitidiki démokratiye we insan heqliri éqimi heqiqiten dawayimizdiki bir engüshter, bayraq we tépilghusiz purset. Biz bu maqalining aldi teripide tilgha alghan meselilerni bir terep qilayli deydikenmiz, xelqarada tonulghan, dawayimizgha heqiqiy wekillik qilidighan we merkiziy qumandanliqi sistimimiz üchün kéreklik bolghan bundaq bir qoshungha sel qarimasliqimiz, uning etrapigha pilanliq uyushup yoqarda tilgha alghan meselilerni helqilish üchün birlikte küch chiqarmisaq pishanimizdiki qulluq tamghisidin qutulalamaymiz.

Milliy musteqilliqimiz üchün yoqurda tilgha élinghan üch yölünishte heriket qiliwatqanlarni, musabiqige chüshken üch yügresh mahirigha oxshatsaq, Uyghuristan démokrattik herkitining otturda yeni Chémpiyon munbéride, qalghan ikkeylenning tertip bilen ong we sol terepte ikkinchi we üchünchi bolghanliqini köriwalalaymiz. démokrattik herkitining chémpiyon bolghanliqi hergizmu uning xataliqi bolmastin, ikki tereptiki mahirning ajizliqi turuqluq, méning saqilim uzun tursa buruti bar birsi mendin ötüp ketse bolamdu, dégendek exmiqane chuqanlar ichide Altun médal ulargha textim qilindi.Bu riyalliqni körüshimiz ulargha alqish yaghdurushimiz, aktipchanliqimizni urghutishimiz, ulargha ilham we medet bérishimiz kérek.Alma pish aghzimgha chüsh, dep yétishqa, pétir nandin qil izlep, asmandiki ghazning shorpisigha nan chilap yéyishke bolmaydu.Ish qiliwatqanlarning yolini tosmay, wetenni sétiwatqanlarning, milliy shan-sheripimizge dagh tekküziwatqanlarning, tajawuzchilarning yolini tosayli!Hemmimiz quruq söz bilen waqitni israp qilmastin, netijilerni qandaq qolgha keltürüsh heqqinde emily herketke ötüp, dawagha su we hawadek kérek boliwatqan kéngishish, ittipaqlishish, özimizge mas kélidighan shekildiki bir merkez, bir lédirning bayriqi etrapigha toplinish basquchlirini bésip ötüshimiz lazim.

Milliy zulum tarixtiki yérim mustemlike yillirigha qarighande teswirlep bergüsiz derijide ewjige chiqti.Wetinimiz Uyghuristan yérim mustemlike we qul qiliwétilgen bu dewir insaniyet tarixidin, jümlidin Uyghuristan tarixi nuqtisidin élip éytqanda tolimu qisqa waqit. Emma bir milletning küchüyish, zeyiplishish yaki mewjutluqidin mehrum bolushi üchün bu waqit keng-kushade yétip ashidu.Xelqimiz halaket girdawigha kélip qaldi.Milliy kimlikimiz we milliy téritoriyemiz inkar qilindi, tajawuzchi köchmenler apitige duchar bolduq. Til-yéziqimiz cheklendi, diniy tuyghumiz haqaretlendi, mekteplirimiz taqilishqa qarap yüzlendi, örpi-adetlirimiz kemsitildi, ishsizliq we namratliq patqiqigha paturulduq, tebéiy we Meniwiy bayliqlirimiz talan-taraj qilindi, tebéiy köpüyishimizge chek qoyuldi, xelq-ara qanunlarda qoghdulidighan heq-hoquqlirimiz heqqide sözligen sözlirimiz, yazghan maqalilirimiz, qilghan ishlirimiz we oylighan oylirimiz sewebidin türmilerge qamalduq, éghir iskenje astigha élinduq we qanliq qirghingha uchriduq.

Uyghuristanliqlar tarixtiki meniwiy, ijtimayi, iqtisadiy we siyasiy kechürmishlirimiz asasida, bu qisqa waqitta ortigha chiqqan siyasiy kirzis we érqiy tehditni tonop yetkechke milliy musteqilliq yolini talliwalghan.Uningdin bashqa ikkinchi yolmu yoq!Emma eshundaq bir ulughwar ghayige yétish, shuarwazliq, bikinmichilik we dogmichiliq bilen wujutqa chiqmaydu.Uning üchün barliq seplerde teng-barawerlik, intizam we pirinsip ichidiki öz-ara paralil bolghan xelq herkiti kérek bolidu.

Bir milletning musteqilliq zepiri xuddi törelme peyda bolup, toqquz aydin keyin buwaqning tughulghinigha oxshaydu, murekkep tereqqiyatlarni bashtin kechüridu.Törelmining normal ey bolishi nahayiti nurghun nersilerge baghliq, hem qiyin.Bezide törelme heqqiy hayatliqqa ériship, kéyinki qedemlerni muwepeqiyetlik basalisa yene beziliri uzaqqa qalmay nabut bolidu.Beziliri muddettin burun tughulghachqa, uning hayatini saqlap qélish üchün “tumaq”ning ichide alahide perwish qilinishi kérek(1).

Wetinimiz Uyghuristan Manju istilasigha uchrighandin tartip ta nomusluq 1932-yiligha qeder xelqimiz hamile bolghan musteqilliq törelmisini ey qilalmiduq. “1933” we “1944” dégen yilnamiler biz üchün tolimu muqeddes sanlardur.Uning muqeddeslikini alla belgüligen.Bu yillarda Uyghuristan xelqi zulumgha qarshi qozghulup, özlirining téxi hayat ikenlikini dunyagha jakarlidi.Millitimiz 1933 te tughulghan u buwaqni qelb textide perwish qilip kéliwatidu.

Hazirqi halitimiz tamamen bashqiche. U heqtiki tejiribe-sawaqlirimizning hemmisi untulduriwétilgen, yaki özimizge bolghan ishenchning tewrinip kétishi sewebidin, dunyadiki shuninggha parallel bolghan hadésilerning selbiy we ijabiy tesirliri ichide boghnuqmaqta.

Uyghur maaripining nabut qiliniwétilishi, ewlatlirimizning milliy rohqa toyunup ösüp-yétilishige passip tesirlerni Bergen. Addiy misal Sherqning tesirige uchrighanlarning aghzidin samsaq purisa, Gheripning tesirige uchrighanlarning aghzidin isprit purisa bolmaydu.

Uyghur millitining étnikiliq, pissixikiliq we pizikiliq alahidiliklirining hazirqi haliti, biz bésip ötken shanliq we nomusluq tarixtin kelgen. Millitimizni bir kitapqa oxshatsaq, uningda menggülük muqeddes bilishke we ikkilenmey öchüriwétishke tégishlik qurlarning barliqini körüwalalaymiz.

Bedinimizning ichidiki nersilerning hemmisi paydiliq bolmighandek, siritidiki nersilerning hemmisimu ziyanliq emes. Méningche Uyghuristan musteqilliq herkitini bir buwaqqa teqqaslisaq, xelqimizni jasaretlik bir anigha oxshatsaq bolidu.Uyghuristandiki Türkiy xelqler téximu éniq éytqanda Uyghurlar bu tupraqning musteqilliqi üchün qanche qétim hamile boldi. Bizning axirqi kürüshimiz kéyinkisini ey qilish üchün kétiwatidu. Törelmide hayatiy küch urghup turghan bolsimu, uning mewjutluqini istimigen amillarning dawamliq yeklishi adettiki ehwal, emma uninggha qarshi émont küchini saqlap qélish birdin-bir meqsidimizdur.Törelmining heqiqiy hayatliqqa köz échishi, anidin tughulghan kündin bashlinidu. Tughulghan kündin kéyinkilliri yene bashqa gep.Törelmining peyda bolushi we tughulup ösüp yétilishi érsiyet, meniwiyet we maddiyetke baghliq.

Hayatliq qanuniyitidin qarighanda “Küchlükler tallinidu, ajizlar shallinidu” bu bir heqiqet. Adem bedinidiki paydiliq we paydisiz mikroplarning hayatliq üchün qandaq pozitip we nigatip rol oynaydighanliqidin ibaret biologiyelik pirinsiplarni, organizimlarning roli asasida neziriye jehettin qobul qilip, emeliyetke tedbiqliyalmasliq hichnerse ügenmigen bilen, héch ish qilmighan bilen oxshash ish.

Kayinattiki hayatliqning bar bolushini belgüligen yaki chetke qaqqan amillarning birsimu artuq, birsimu kam yaritilmighan. Ularning ottursidiki rehimsiz küresh qip- yalingach halettiki tughum bilen ölümning her ikkisini chéniqturup turidu.Ölüsh bilen tughulushning, hayatliq bilen mamatliqning her ikkisi hayatiy küchke tolghan sheyi we hadisining menggü mewjut bolup turishining aldinqi sherti.Meghlubiyet we halaketni éhtirap qilmasliq zeper we tughulushni inkar qilghanliqtur.

Hayatliqni teshkil qilghan paydiliq we paydisiz amillarning hemmisi, hüjeyrilerning köpüyüsh- ölüsh- tekrar peyda bolushtin ibaret alahidilikini belgüligen. Saghlam bedendiki hüjeyriler köpiyish üchün ölüdu, ölüsh üchün köpüyidu. Hüjeyriler meyli ölsun yaki köpeysun, ularning barliq herkitini bir aqilaniliq, pidakarliq we qehrimanliq dep medihiyleshke erziydu.Uyghuristanning siyasiy kélichiki üchün ortigha chiqiwatqan her bir hadése we ish herketler iradimizni chéniqturidu, qehrimanliqimzgha küch-quwet béghishlaydu.

Saghlam bedendiki hüjeyrilerning perqiliq organlardiki halakiti we mewjudiyiti özidin halqighan bedenning mewjutluqi üchün tölen´gen bedel bolsa, kisellengen bedendiki hüjeyrilerning herkiti del uning teturisiche kordinatsiyelishish jeryanini melum bir hayatliq ölgenge qeder dawamlashturidu.

Ejdatlirimiz mewjudiyetning paydiliq we paydisiz tereplirini özlirining menpeeti üchün xizmet qildurushni mexset qilip, Diniy- étiqat, Edebiyat-senet, Tibabet, Qol-hünerwenchilik, Arxitektor, Muzika, Téxnologiye we Astronomiye qatarliq tereplerde özige yarisha enenilerni berpa qilghan. Shu meniwiyetler tupriqida ejdatlirimiz 16 din artuq Imparatorluq, yüzge yéqin chong kichik dölet we begliklerni qurup chiqti. Ularning hemmisi janliq pakitlar arqiliq dewrimizge yétip keldi.Biz özimizdiki milliy énirgiyeni bayqishimiz we u yerdin millitimizning chiqish yolining janliq xeritillirini izlep tépishimiz lazim.

*****
Eskertish:
(1)Uyghuristanliqlarda baldur tughulup qalghan buwaqlarni, toqquz ay tolghiche tumaqning ichide ey qilishtin ibaret qanche-ming yilliq enene bar.Hazirqi zaman gherip tibabétide buwaqni Eynek ishkapta saqlash téxniksi yéngidin keship qilinghan, bu kéyinki ish.

(2) Wetenning ismini “Uyghuristan ” dégenlik “Sherqiytürkistan ” dégen namni hergizmu chetke qaqmaydu. “Sherqiytürkistan ” dégen atalghu bilen “Uyghuristan ” atalghusi xuddi “Insan ” dégen atalghu bilen “Adem ” dégen atalghudek we “Apa ” dégen kelime bilen “Ana ” dégen kelimidek öz-ara bir-birini qetiy chetke qaqmaydu.Emma ularning dawa kontékisida tutqan orni oxshimaydu. “Ana weten ” dégili bolidu emma “Apa weten ” dégili bolmighandek. Sherqiytürkistan dégen nam jughrapiyelik we siyasiy nam bolup, tarixta tar we keng menilerni anglitip kéliwatidu. Uning bügünki xeter astida qalghan Uyghurdek bir mezlum milletning siyasiy teqdiri bilen bolghan munasiwetliridin, Türk dunyasining birliki bilen téximu alaqisi küchlük. “Sherqiytürkistan ” dégen isim hazirqi xelqara istimaldiki “Germany ” dégen sözge, “Uyghuristan ” atalghusi “Deutschland ” dégen kelimige oxshaydu.Biz Uyghuristanliqlar xelqaradiki bezi milletlerge oxshash “Gérmany “ni Gérmaniye deymiz, emma Germanlar özini “Dochlar ” deydu, wetinini Dochland deydu.Ular arisida “Dotschland nichts meher Germany ” dégen söz bar. Bu söz del milliy menpeetini birinchi orongha qoyup éytilghan. Emma xelqaradiki bezi milletler u döletni “Dochland ” dese bezilliri “Gérmany ” dewatidu.Bundaq hadésilerni samandek misalgha keltürgili bolidu. Eger xelqarada bezi döletler wetinimizni adetlengini boyiche “Sherqiytürkistan ” dése biz ularning tilida yazghanda “Sherqiytürkistan ” özimizning tilida yazghanda “Uyghuristan ” dep yéziwersek xata emes.Hemmidin yaman boliwatqini bu rayoning heqiqiy yerlik xelqi hésaplanghan we u yerde esirlerdin béri öz xelqining höriyiti üchün aldinqi qatarda qan kéchip küresh qiliwatqan Uyghurdin ibaret bir étnik topluq yoqulush aldida turiwatidu.Uyghurlar bu yerdin yoqalsa aptomatik uyghurgha qandash bolghan xelqlermu yoqulidu. Bu zimin téxiche hörriyitini qoligha alalmighan, bu yerde igilik hoquqi yürgüzüshke hemmidin bek sherti toshidighan bir milletning nami bilen atalmighanda milliy herkitimiz qulay ghelbe qilalmaydu. Hazirqi mushu xelqara weziyette türk dunyasining birliki emes, özimizning mewjutliqini saqlap qélishni eng asasiy kün tertipke qoyushqa qarshi turmasliq kérek.Uyghur meselisini milliy jumhuriyiti alla burun qurulup bolghan qérindashlirimizning meselisi ichige qoyup körsütish, Uyghuristanda esirlerdin béri küresh qilip kéliwatqan bir xelqning muqeddes siyasiy ghayisini ghuwalashturup, xelqara sehnilerde siyasiy küreshlirimizning obrazini xunukleshtüriwétidu.

Bizningche normal bir ehwal astida “Sherqiytürkistan ” dégen nam bilen “Uyghuristan ” dégen namning perqi yoq.Emma tariximiz, bügünimiz we yiraq kélichektiki mesililerni oylighanda we etrapimizgha obdan bir nezer tashlighanda andin “Uyghuristan ” dégen isimning qanchilik muqeddesliki bilinidu.Shunimu tekitlesh kérekki bizning bir qisim qérindashlirimiz, Türkiy xelqler we Erepler til aditi we bezi ilmiy sewepler bilen bu zéminni “Sherqyitürkistan ” dep atisa uningdin biaram bolushning, hem “Uyghuristan “dep atighanlargha siyasiy hujum qozghashning her ikkisila exmeqaniylik.Emma Uyghuristan xelqining siyasiy küreshlirige wekillik qilidighan küchler we shexisler zor tirishchanliq we jasaret bilen “Uyghuristan ” dégen atalghuni qéliplashqan siyasiy nam süpitide ishlitishtin chékinmesliki kérek.Xelqara étnik munasiwetler we kéyinki ikki yüz yilliq dunya tarixining tejiribilliridin qarighanda bir döletning dawasi bir millet arqiliq, bir gorohning dawasi bir partiye arqiliq, bir partiyening dawasi bir shexis arqiliq ghelbe qazanghan.Rayonlar ara ortaq bolghan nam bilen chétishliq, asasliq étnik topluq yeni heqiqiy yerlik Oluslar ghuwalashturulghan milliy herketlerning ichide meghlup bolmighanliri yoq.Mana bu teshkilatlinishimizda nezerdin saqit qilghili bolmaydighan qanche ming qétim tejirbidin ötken heqiqet!

Biz Uyghuristanliqlargha hemmidin awal “Musteqilliq “, “Uyghuristan “, “Dahi ” dégen üch kelime kérek.Bu üch kelime zoruqmastin bizning siyasiy mewqeyimizni, Milliy alahiyidiliklirimizni we teshkilatlinish iqtidarimizni körsütüp béreleydu. Milliy namini milliy döletke tamgha qilip uralmighan, axirqi siyasiy meqsidini “Musteqilliq ” dep békitelmigen, öz chidin étirap qilinghan “Dahi “si bolmighan millet radikal milletchilkining yaki eksiyetchi érqchiliqning qarangghu we tar kochillirida özini-özi halak qilidu.

Asasliq millet nami dölet nami qilip békitiwetilgende, étnik qewimlerning hetta millitimizning ismini alahiyde tekitlesh kérek bolmaydu, birlik, ittipaqliq, qérindashliq asasiy bolghan qutsal “Xelq ” kelimisi quyashtek parlaydu. U chaghda “Türk ” we “Uyghur ” dégen bu chrayliq atalghularning ikkide bir bashqilarni rahetsiz qilidighan aqiwitidin qurtulghili, uyghuristanning milliy istiqlali üchün emiliy we ijabiy bir qedem tashlighili bolidu.

2008-Yil 07-Noyabir, Gérmaniye/Frankfurt(M)

                              *****

Shair Ehmet Igemberdining Siyasiy Haayati We Ijadiyiti Heqqide

Korash Atahan

Ahmet Igemberdining Australiyege chiqqan waqiti Chet-ellerdiki Sherqiy Türkistan Milliy dawasida jiddiy özgürüshler barliqqa kéliwatqan bir dewirge toghra kelidu.U aldi bilen Türkiyediki Sherqiy Türkistan wexpisi we Qazaqistandiki Ziya Semidiy we Dolqun Yasin bashchiliqidiki Uyghur ziyaliliri bilen qoyuq munasiwet ornitidu. Shuning bilen u yene, Australiyediki Sherqiy Türkistanliq wetendashlarni dawayimiz etrapigha toplash üchün, bir Teshkilat qurup chiqishning zörürlikini hés qilidu. Shu seweplik, birqanche yilliq tirishchanliqlar we sinap körüshler netijiside, 1992-yili 25-Aprilda Adelaydediki Uyghur, Üzbek, Tatar, Qirghiz Aililirini birleshtürüp, shu chaghdiki éhtiyajgha asasen, „Australiye Türkistan Jemiyiti“ni qurup chiqidu. Jemiyet Aughustning axirida Australiye Hökümiti teripidin étirap qilinip, resmiy tizimgha élinidu. Jemiyet qurulghandin kéyin birinchi qilghan chong ishi, bu dölettiki tunji Uyghur tili mektiwini quridu. Ikkinchi bolup, Sherqiy Türkistanliqlar jaylashqan Adelaydening Gillesplains we Holdenhill rayonlirining merkizide jenubiy Australiye Islam jemiyitining yardimi hem Sherqiy Türkistanliqlarning 20,000 dollarliq xalis ianilliri bilen, 220,000 dollargha bir mekteptin Bina sétiwélip, „Wandana Meschiti“ni qurup chiqidu. Meschit 1994-yildin bashlap, resmiy ishqa kirishidu. Bu meschitke Sherqiy Türkistanliqlardin bashqa Türkler, Erepler, Parislar, Afghanlar, Boshnaqlar, Héndonoziyelikler kélip, Alla aldidiki özining Islamiy buruchlirini ada qilidighan bolidu. Bu dewirlerde Exmet Igemberdi, Jenubiy Australiye Islam jemiyitining ikki qétimliq saylimida muawén reyislik wezipisini öteydu we 8 yil shu jemiyetning ijrahiyye kommétitida her xil wezipilerni ada qilidu.

1992-yili 12-Ayning 12-künidin 14-künigiche Xelqaradiki Sherqiy Türkistanliqlarning keng-kölemdiki milliy qurultiyi Istambul Uniwérsititining chong zalida daghdughuluq ötküzüldi. Bu qurultaygha dunyadiki 20 ge yéqin memlikette yashawatqan, Sherqiy Türkistanliqlarning muhim Teshkilat ezaliri, hem Sherqiy Türkistan dawasining abroyluq pishiwaliri qatnishidu. Bu qurultayda Isa Yüsüp Aliptekin, Ziya Semidiy, Muhemmed Riza Békin, SAbdurewup Mexsum, Hashir Wayidi, Yüsüpbeg Muhlisi, Erkin Aliptékin, Ghulamiddin Paxta, Dolqun Yasin, Qehriman Hujamberdi, Ümer Qanat, Dolqun Isa, Mehmet Tohti, Muhemmed Iminhezret, Ablikim Baqi, Ghopur Hajim, Rehmutilla Türkistani, Hüsen Qarihajim, Abduqadir Tash, Abduqadir Ehmet hajim, Muhemmet Qasim Imin qatarliq meshhur zatlar we aktip dawa paaliyetchilliri ishtrak qilidu. Qurultay qatnashquchillirining bezilliri yighinda muhim sözlerni qilidu.

Ahmet Igemberdi bu qurultayda, muhim notuq sözlep, milliy herkitimizning tüp pirinsipining musteqilliq bolishi heqqide muhim yolyoruqlarni beridu. Qurultayning axirqi künide, Sherqiy Türkistan milliy qurultiyining Siyasiy kéngesh reyislikige saylinidu.Qurultaydin kéyin yeni 23-dékabir küni 20 etrapidiki qurultay qatnashquchilliridin terkip tapqan bir ömek, Isa Yüsüp Aliptékin we Muhemmed Riza Békinler rehberlikide Anqerediki Türkiye büyük millet mejlisige bérip, shu chaghdiki dölet bash bakani Suleyman Démiral, Türkiye millet mejlisi parlaméntining reyisi Hésamidin Jenderuq hem Insan heqliri kommétitining bashlighi Sabir Yawuzlar bilen körüshüp, Sherqiy Türkistan xelqining pajiyelik ehwalini, ulargha yetküzüp, Türkiye hökümiti we xelqidin yardem soraydu. Shu qétimqi uchrushishta, bash bakan Sulayman Démrel „Sherqiy Türkistan yalghuz emes“ dep xitap qilidu.

Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiride, özining ömürlik arzusi we Seudi erebistandiki wetenperwer zatlarning dewiti bilen 1- qétim Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige qatnashidu.

1994-yili 1-mayda Ahmet Igemberdi Australiye Türkistan Jemiyitining ikkinchi qétimliq saylimida yene jemiyet reyislikige saylanidu. 1993-yilning axiridin 1994-yilning axirighiche Ahmet Igemberdining tehrirlikide „Australiye Türkistan Jemiyiti Xewerliri“ namliq éngilische Ayliq gézit neshir qilinip, Australiye ichi we siritidiki munasiwetlik dölet, Teshkilat we muhim shexislerge yollinidu.

1996-yili 11-ayda Ahmet Igemberdi Hüseyin Qarihaji, Abduqadir Exmethaji, Muhemmet Riza Békin, Seley Hajim qatarliqlar bilen bir qatarda Miyunxenda échilghan Dunya Uyghur Yashliri qurultiyining qurulush yighinigha qatnishidu.Bu yighinda Dunya Uyghur yashlar qurultiyi qurup chiqilidu. Otturgha chiqqan bu qurulush kelgüside Sherqiy Türkistan milliy qurultiyi qurulidighan bolsa, shu qurultayning terkiwige yashlar kommétiti bolup qoshulushni wede qilidu.

Ahmet Igemberdi 1996-yili 12-Ayda Muhammed Riza Békin rehberlikidiki Sherqiy Türkistan wexpisi orunlashturghan, ikkinchi qétimliq Sherqiy Türkistanning tarixi we medeniyiti simpoziyomigha qatniship, Sherqiy Türkistanning siyasiy meselisi heqqide muhim dokilat béridu. Shuning bilen birge simpoziyomigha qatnashqan Ziya Semidi, Abdurewup mehsum, Yüsüpbeg Muxlisi, Ghulamiddin pahta, Batur Ershiddin, Qehriman Hujamberdi, Osmanjan Imin, Abdurazaq Imam, Abduqadir Ehmethajim, Hüseyin Qarihajim, Abduqadir Tash, Muhemmed Imin Qasim, Emin Ghupur, Memtimin Hezret, Küresh küsen, Ablikim Baqi, Mesumjan Zulpiqarof qatarliqlar bilen uchrushup, nöwettiki milliy dawayimiz heqqide keng-kushade söhbetlishidu.

Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiridimu, Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige 2- qétim qatnishidu.

1998-yili 11-Ayda échilghan Australiye Türkistan Jemiyitining üchünchi qétimliq qurultiyida, Jemiyetning ismi „Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti“ qilip özgertilidu. Sewebi 1997-yili 5-, 6- Fewrallarda Sherqiy Türkistan ikkinchi Jumhuriyiti dunyagha kelgen Ghuljida, Xitay milliy zulumigha qarshi qozghulanglar kötürüldi. Bu qozghulanglarni Xitaylar dölet térorini ishqa sélip qanliq basturidu. Bu weqelerdin kéyin dunya jamaetchilikining neziri, Sherqiy Türkistan dep atalghan, Xitay ishghaliyitidiki memliketke we Uyghur dep atalghan qan yighlawatqan bir milletke chüshidu.Shu seweptin Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining bu qurultiyi, köpchilikning birdek awaz bérishi netijiside, Ahmet Igemberdi jemiyetning reyislikige 3-qétim saylap chiqilidu.

Ahmet Igemberdi yitekchilik qilip, Sherqiy Türkistanda yüz bergen „Ghulja qetliami“din kéyin Ghulja yashlirining shu inqilawiy rohiyni Australiyede dawamlashturush üchün, Adalaydeda 40 kishining we Sidniyda 13 kishining qatnishishi bilen „Ghulja Uyghur meshripi“ni qurup chiqidu.

Ahmet Igemberdi aka bu mezgillerde yeni jemiyet xizmitige mesulluq wezipisini üstige alghan 1992-yildin 1999-yilning axirighiche, Xitay hökümitining Lopnurda élip barghan 47 qétimliq Atom sinaqi, Barin inqilawi dewridiki qattiq basturush we Ghuljidiki qanliq qirghinchiliqlirigha oxshaydighan hadisilerge qarshi keng-kölemlik namayishlarni élip bérishqa yitekchilik qilidu.

1990-yilining axiri Ahmet Igemberdi Ailisidin ayrilip Sidniygha köchüp kétish munasiwiti bilen 2000-yili Yanwarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining adettin tashqiri 4-qétimliq qurultiyini chaqrip, Sidniy köchüp ketkenliki sewebidin, jemiyet reyislikidin istipa beridu. Lékin yighin qatnashquchilliri Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining qurghuchisi, 8 yilliq reyisi Ahmet Igemberdi akini, jemiyetning pexriy reyislikini ötep bérishke teklip qilidu.

Ahmet Igemberdi 1997-yilining axirida Australiyediki muhim télwiziye qanili bolgha SBS ning muxbiri Elithabis Tadich bilen birlikte, jemiyet namidin Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyiti anglitilghan 30 minutluq „Cheklengen Ölke-Sherqiy Türkistan“ namliq télwiziye filimini ishlep chiqidu.

1997-yili Ahmet Igemberdi Sidniygha köchüp kelgendin keyin, 2-mart küni, özi qatniship Sidniyda qurulghan“Australiye Sherqiy Türkistan Shöhbe jemiyiti“ning reyislikini üstige élip, Sherqiy Türkistan Sürgundiki Höhümitining Jumhur reyisliki bilen qoshup künimizge qeder ishlep kelmekte.

Ahmet Igemberdi, 1998-yili 18-Martta Australiyedin Istanbulgha kélip, Sherqiy Türkistan wexpisi teshkilligen, Sherqiy Türkistan Milliy Merkizini qurush heqqidiki meslihet yighinlirigha qatnashti. Bu yighinda Australiye Sherqiy Türkistan jemiyiti, Milliy merkezni qurghuchi teshkilatlarning biri bolup, Ahmet Igemberdi, shu milliy merkezning dayimiy ezaliqigha saylinidu.

Ahmet Igemberdi 1999-yili 10-ayda Gérmaniyening München sheheride échilghan Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyining heyyet ezaliqigha saylanidu hem shu qurultayning siyasiy meslihet kéngishining muwéni bolidu.

Ahmet Igemberdi 2001-yili 10-Ayning otturlirida Bilgiyening payitexti Beryusélda échilghan Sherqiy Türkistan(Uyghuristan) Milliy Qurultiyigha qatniship, qurultayning dayimiy heyyet ezaliqigha saylinip, qurultayning meslihet kéngishining muawén reyislikini dawamlashturdi. Qurultay kéngishining reyisi Haji Yakup anat wapat bolghandin kéyin, uning ornigha qurultay siyasiy meslihet kéngishining reyislikige teyinlenidu.

Ahmet Igemberdi 2004-yili 14-Séntebirde Amerika Qoshma Shitatliri merkizi Washingetun sheheri, kapitol Hildiki Amérika Kongérisining merikiler zalida qurulghan, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümitining tekliwige binaen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur Reyislikige teyinlenidu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyi Sürgündiki Hökümitining qurulishi, xelqra weziyet, Xitay we Sherqiy Türkistandiki yéngi hadisilerning teqezzasi asasida meydangha kelgen bolup, Sherqiy Türkistan Dawasining yéngi bir burulush nuqtisidi.Chünki chet-ellerde Sherqiy Türkistan xelqining arzu-armanlirigha asasen hökümet qurush meselisi, Muhemmed Imin Bughra, Isa Yüsüp Aliptékinler bir qatar orunushlarda bolghan bolsimu emelge ashmighanidi. Kéyinche Sowit hökümiti we Xitay hökümiti ottursidiki ziddiyetlerning türtkiside, Sherqiy Türkistan milliy herkitide hel qilmisa bolmaydighan yéngi meseliler otturgha chiqidu. Shunga Sowit ittipaqining Türkistan Tupraqliridiki Uyghur ziyaliliridin Ziya Semidi, Yüsüpbeg Muxlisi we Tursun Deryalar 1960-yillarning axiri we 1970-yillarda Türkiyege birqanche qétim kélip, Türkiyediki Isa ependi qatarliq kishiler bilen uchrushup, bir hökümet qurush heqqide muzakiriler élip baridu emma nimishqidur bu ulughwar meqset emelge ashmaydu.

Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Sürgündiki hökümetini qurup, musteqilliqni tüp meqset qilidighan, kéyinki Jumhuriyitimizni eslige keltürüsh üchün weten ichi we siritida élip bériliwatqan dawagha qumandanliq qilidighan, mukemmel halda xelqimizning musteqilliqtin ibaret milliy iradisige wekillik qilidighan bir qurulushni otturgha chiqirish, Chet-eldiki Sherqiy Türkistan muhajirlirining hem memliket ichidikilerning uzun yilliq arzu-armanliridi. Bolupmu bu arzu-armanlar, 1996-1997-yillirida Seudidiki hemsherilirimizdin Hüseyin Qari Islami, Abdulqadir Ehmet hajim we Amérikidiki Ghulamidin Paxta, Sidiqhaji Ruzi qatarliq kishilerning hökümet qurush üchün Amérika parlaméntidiki bir qisim parlamént ezaliri we Sherqiy Türkistan meselisige hésdashliq qilidighan döletlerdiki muhim shexislerning köp qétim muzakirisi we uchrushushliri, we Washinggitundiki Sherqiy Türkistan Milliy azatliq Merkizining tirishchanliqi netijiside, Xitay we uning ghalchillirining her-türlik qarshiliqliri we toqa-lenetlirige qarimay otturgha chiqti.Bu dewirning muqerer éhtiyajidi. Hökümetning qurulishi we uning buran-chapqunluq hayatida, milly rehbirimiz, dangliq Uyghur ziyalisi Ahmet Igemberdining singdürgen barliq ejrining sawabini Alladin tileymiz.

Ahmet Igemberdining siyasiy küreshliri we edebiy ijadiyiti, Sherqiy Türkistan hazirqi zaman tarixidiki muhim hadisilerning biri bolup, bu heqte milliy ustazlirimiz hésaplinidighan Profesor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiri, „Ahmet Igemberdi, bügün yalghuz talantliq shair bolupla qalmay, Sherqiy Türkistan xelqi ichidin chiqqan meshhur siyasiy rehber, meshhur yétekchi bolup qaldi. Sherqiy Türkistan xelqining milliy azatliq kürishide her zaman aldinqi septin orun élip keldi.“ Dése, Dunyagha meshhur hazirqi zaman Uyghur edebiyatining namayendilliridin biri bolghan, Nobél edebiyat mukapatining Altun yultuzluq midalining sahibi, inqilapchi Dolqun Yasin“… Asaret ichidin nurgha intilish, qepez ichidin erkinlikke telpünüsh, naheqchilik ichidin heqiqetni izdesh tuyghulliri, shair Ahmet Igemberdining türmilerdin otluq sadalarni yangritishqa küch-quwet we yönülüsh bexish etkenliki éniq…“ dégenidi.Dolqun Yasin yene „Ahmet igemberdini“Köp yazmighan bolsimu az lékin saz eserlerni yazdi…“ dep uning ijadiyitini teripleydu. Uningdin bashqa milliy ustazimiz, Uyghur hazirqi zaman edebiyati obzorchiliqining asasini salghan edebiyat nezeriyechisi Sidiqhaji Ruzi, 2005-yili 3-Ayning 15-küni yazghan „Inqilapchi, Dahiy we Shair Ahmet Igemberdi” dégen esiride „ Men bügün milletchilik, wetenperwerlik, xilmu-xil misralarda küylengen Shier toplamlirini tépiwaldim. Shundaqla hazirghiche men kütüp kelgen Shairnimu tépiwaldim, bu shair Ahmet Igemberdi. Bu shierlar Ahmet Igemberdining Shierliridur…“ dése, maqalining yene bir bölikide Ahmet Igemberdining „Manas Boyida“ dégen töwendiki:

…

Kech küz idi, chaqti chaqmaq, keldi zimin lerzige,
Xan tengridin chiqti künüm, chüshti düshmen wehiymige.

Tengriqutlar saldi chuqan, zulpiqari qolida,
Qachti düshmen, yandi tughlar, Manas derya boyida.
…

Qaldi kishnep, minglap Tulpar, Qaldi mertler yash töküp,
Tosti bulut yultuzumni, Qaldi baghlar solushup.
…

Ötti yillar, qisas ölmes, baqiy emes zulmet tün!
Chiqar bir kün, menggü parlap, xantengrige chökken kün.

Shier misraliri heqqide toxtulup:

“… Shair Ahmet Igemberdi xitap qildi! Höküm qildi! , – qaysi kün idi? Musteqilliq idi! Jang jiéshi, Istalin ikki dölet arqiliq, 1945-yili 8-Ayning 14-küni Uyghuristanning musteqilliqini paturiwetken, Uyghuristanning musteqilliqi örlep chiqqan zimin-Xantengrige paturiwetken.

Musteqilliq-bu ishench dégenliktur. Külkilik bir hadise shuki, bezi kishiler xudagha ishinermish, emma Uyghuristanning musteqil bolishigha ishenmesmish, bu qandaq mentiqe!? Uyghuristanni tarixta herqandaq küch musteqil dewletke aylandurup bergen emes. Peqet shu dewirning Uyghurliri qoligha qural élip, quralliq küresh yoli arqiliq bu ziminda musteqilliq jakarlighan! Jahangir döletler musteqilliq jakarlanghan u künini, xantengrige paturuwetti. Musteqilliq jakarlighan milliy rohmu xantengrige pétip ketti. Milliy roh partilap chiqqan kün,- deydu Shair shierida, musteqilliqmu partilap chiqmamdu? Shunga Allaning birlikige ishengen adem, wetenning musteqil bolishigha ishengen ademdur, Allaning birlikige, wetenning musteqil bolishigha ishengen adem, shieriy misralarda bu künning kélishini hüküm qilghan adem- shair exmet Igemberdi emesmu?“, dep yazidu.

Démisimu shair Ahmet Igemberdining Uyghur yéngi dewir edebiyatida tutqan orni alahiyde bolup, u özing qayanq lérik hésiyatqa, pütmes-tügimes ishench, yüksek ghayige ige siyasiy lirikilliri, bir dewir Sherqiy Türkistan jemiyitining, oxshimighan qatlamlirigha istitik bir nezer bilen yiltiz tartqan bolup, uning eserliridin, shu dewirning alahiydilikliri, wetinimizning siyasiy atmospurasi we her türlük ijtimayi munawsiwetlerni asanla köriwalghili bolidu.

Ahmet Igemberdi uningdin bashqa 2004-yili Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining Beshinchi qétimliq qurultiyini chaqrilishigha riyasetchilik qildi. Bu qurultay Australiyening Adilayde sheheride échlip, Démyan Rehmet (Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining muawén bash ménistiri) bu jemiyetning reyislikige saylandi.

Ahmet Igemberdi 2004-yili, 11-Ayning 20-küni Amérika Washinggiton sheherining, Washingiton mehmanxanisida échilghan Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining ikkinchi qétimliq omumiy yighinigha qatniship, omumiy yighinning élip bérilishigha yétekchilik qildi.Yighin Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Hökümitining Asasiy qanunlirini tüzüp chiqti.

Ahmet Igemberdi Abdul Eziz mexsumning eserlirining chet-elde neshir qilinishida alahiyde rol oynaydu. U pishqedem ustaz Abduleziz Mehsumning shierlirini öz qoli bilen chet-elge élip chiqqan bolup, uning we Abduleziz mexsumning qizi Zeynep xanimning sewebiy bilen Abduleziz Mehsumning eserliri weten siritida neshir qilindi „Ayrilmisun“ dégen shieri, hökümetning asasiy qanunigha kirgüzüldi.Ahmet Igemberdining éytishiche, Doktur, Professor Sultan Mehmut Qeshqiri Abdul Eziz Mehsumning, neshir qilinmay qalghan eserlirini xelq bilen yüz körüshtürüshtin ibaret shereplik xizmetni ishlewétiptudek.

Ahmet Igemberdi wetendin hör dunyagha chiqqandin kéyin izchil türde Abdulqadir Damullam, Sabit Damulam, Abduleziz Mexsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Eilihan Töre we Ehmetjan Qasimiylarning izidin mangdi we bu meydandin qetiy waz kechmidi. Shéhitlarning rohiy chaqrighan siyasiy küresh meydanlirida tingirqimasliq, ikkilenmeslik, rastchil, bir sözlük, semimiy bolush, nam shöhret we rahet-paraghet üchün musteqilliq meydanidin qetíy waz kechmesliktin ibaret bir qatar isil xisletler uninggha xelqimiz arisida yoquri shöhret qazandurdi.

Ahmet Igemberdi Sherqiy Türkistan Sürgündiki hökümitining, Amérika payitexti Washinggiton sheherige jaylashqan xelqaraliq Axbarat kulubidiki paaliyetlerge toluq qatniship, Axbarat yighinida xetme quran oqulghandin kéyin, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining qurulghanliqini resmiy dunyagha élan qildi. Ahmet Igemberdi bu yighinda muhim notuq sözlidi. Ahmet Igemberdi 2004-yili 21-Noyabir küni Aqasaray aldida ötküzülgen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti sürgündiki hökümitining Jumhur reyisi, muawén reyisi, bash ménistir, ménistirlar, parlamént ezalirining qatnishishida, Sherqiy Türkistanning Ay-yultuzluq bayriqini tutup, qesem bérish paaliyitige qatnashti.

Ahmet Igemberdi 2005-yili Türkiye Yalowa wélayetlik hökümet bashqurghan, Türk dunyasi jamaetchilikliri we Döletlirining xelqaraliq Folklor bayrimigha teklip qilinip, Türkiyege Ayropilan bilen kelgende, Xitay hökümitining Türkiye hökümitige qilghan bésimi bilen Chigiridin kirgüzülmidi.Ahmet Igemberdi Ayirportta muxbirlarning ziyaritini qobul qilip, Xitayning Sherqiy Türkistan xelqige zorlap téngiwatqan mustemlikichilik siyasitini pash qildi. U bu qétim xelqaraliq Folklor yighinigha qatnishalmighan bolsimu, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining 25-, 26-, 27-künliri 3-qétimliq omumiy yighininni chaqridi.

Ahmet Igemberdi 2006-yili11-Ayning 12-küni Adalade Sheheride ötküzülgen, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining, dölet bayrimimizni tebriklesh paaliyetide, uning weten-xelq aldida körsetken xizmetliri üchün, jamaet namidin teyyarlanghan, aliy mukapatni tapshuriwaldi.

Ahmet Igemberdining 2007-yili Aprilda yazghan „Weten Heqqide Qeside“ dégen lérik esiri, uning shieriyet ijadiyiti we siyasiy küreshliri xulasilengen, wekil xaraktérgha ige eser bolup, uningda apturning shexsiy hayati, dunya qarishi, senet we siyasiy meydani janliq ekis ettürülgen.Eserdiki istilistikiliq wastiler, eserning merkiziy iddiysi, eserde ipadilengen xahish we hergiz tiz pükmes jasaret eserning bedihiylikini shekillendürgen asasliq amillar bolup, bu eser mushundaq bir tiragédiyelik dewirde, uyghur edebiyatida yéngidin yitiship chiqiwatqan qelemkeshlerge yol körsütüp turidighan mayak bolup qalsa ejep emes!

Ahmet Igemberdi 2007-yili 8-ayning 11-küni Türkiye Sherqiy Türkistan Wexpisi teripidin oyushturilghan, Ahmet Igemberdi Nijadi we Professor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiriyning tughulghanliqining 70 yilliqi we ijadiyet paaliyetlirining 50 yilliqi munasiwiti bilen teshkillengen, 200 kishlik yighingha qatniship, yighin teshkülligichilliri we jamaet namidin hazirlanghan Shaadetname we aliy mukapatlarni tapshuriwaldi we yighingha qatnashqan Sherqiy Türkistanliq qérindashlirigha debdebilik teshekkur notuqi élan qildi.

Ahmed Igemberdi 2007-yili Aughust éyida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 4-qétimliq omumiy yighinigha qatnashti we bu yighin qatashquchilliri bilen hökümet heqqide 10 maddiliq muhim qarar maqullidi.

Ahmet Igemberdi, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining 2008-yili 10-ayda ötküzgen, Adalaydetiki yighinlirigha teklip bilen qatnashti. Bu yighinlarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti özining uzun yiliq rehbiri Shayir we yazghuchi Ahmet Igemberdining weten-millet aldidiki uluq töhpillirini nezerge élip, uninggha Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti we jamaetchiliki namidin teshekkur éytip, töhpiler ekis ettürülgen tékist chüshürülgen Longqa teqdim qildi.

Ahmet Igemberdi 2009-yili 8-Ayning 24-künidin 28-künigiche Istanbulada ötküzülgen Xelqara Uyghur Qelemkeshler merkizining, resmiy ötküzülgen birinchi qétimliq qurultiyigha teklip bilen qatnashti.

Ahmet Igemberdi yene Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümetning parlamént ezaliri bilen 2009-yili 10-Ayning 2-küni Türkiyening Istanbul Sheheride, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümet we Parlaméntning 5- qétimliq qurultiyini chaqridi. Bu qurultay 2009-yili 10-ayning 5-künigiche dawamliship, nahayiti muwepeqiyetlik axirlashti. Bu qurultayda Ahmet Igemberdi yene pütün yighin ishtirakchillirining birdek awazi bilen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümetning jumhur reyislikige saylandi.

Bu yighinda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti qurulghandin kéyinki netije we achchiq sawaqlar xulasilinip,hökümet terkiwidiki yaramsiz, siyasiy meydani éniq bolmighan layaqetsiz kishiler parlaménttin chiqirilip, uzaq sinaqtin ötken, qabiliyetlik, bayriqi mustehkem bolghan Ismayil Chinggiz, Ghulam Yaghma Oghli, Ahmetjan Osmandek bir türküm qabiliyetlik we talantliq yéngi küchler toluqlap kirgüzildi.Ahmet Igemberdi yighin qatnashquchillirigha muhim söz qilip, hökümetning qurulushini téximu küchlendürüsh, yéngi qanlar bilen üzlüksiz toluqlash, ichkiy-tashqiy düshmenning her türlük aghdurmichiliq herketlirige zerbe bérip, mezlum xelqimizning milliy iradisige asasen, baturluq we pidakarliq bilen milliy musteqilliqimiz üchün toxtimay küresh qilishni otturgha qoydi.

Ahmet Igemberdi 2009-yili 10-Ayning 13-küni Yawropagha seper qilip, 14-kündin bashlap Frankfurt, Kölin, Düyisburg, Dortmund qatarliq sheherliridiki Türk dunyasining xelqaraliq shieriyet festiwalliri, Sherqiy Türkistan dawasigha ayit namayish we komfrenslerge qatnaship mezlum xelqimizning dert-hesritini anglatti. U yene „Türkiye“,„Hürriyet“,„Milliyet“, „Milliy Gazite“, „Zaman“,„Sabah“ we „Post“qatarliq metbuatlarni ziyaret qildi we künimizdiki Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyitini anglatti.U „Zaman“ géziti oyushturghan bir qétimliq 500 kishlik yighinda söz qilip, mezlum Sherqiy Türkistan xelqining achchiq azawini tesirlik anglitip, yighinqatnashquchilliri ichidiki erbaplarning yoquri bahasigha érishti. U yawropa sepiride Sherqiy Türkistan teshkilatliri we Türk derneklirini ziyaret qildi we xelqimizning qizghin qarshi élishigha nahil boldi.

Ahmet Igemberdi bir tereptin siyasiy küresh qilsa yene bir tereptin medeniyet we aqartish herkiti élip barghan bir muellimdur.Uning hazirghiche weten ichi we siritida yazghan eserliri, „Zindandin Yangrighan Otluq Naxshilar“ (1998), „Sherqiy Türkistan Türk Dunyasining Qanliq Yarisi“(2000), „Sherqiy Türkistan Wetinim Méning“(2004), „Hijran“ (2005), „Hijran Derdi“(2006), „Sherqiy Türkistan We Milliy Musteqilliq“(2009) qatarliq 6 kitap qilinip neshir qilindi.

Uning bir qisim eserliri Uyghur, Türk,, Qazaq, Engilis we Rus tillirida neshir qilindi. U hazir özining buran-chapqunluq hayati heqqidiki eslimisini yézish üstide japaliq izdiniwatidu.

*****
Axmet Igemberdi, chet-elge hijret qilghan 24 yilliq hayatida weten-millet üchün hardim, taldim démey yürek qénini serip qilip, kemterlik bilen aldinqi birqanche ewlat milliy rehberlirimizdin ügünüp, béshini ichige tiqip ishlep, shexsiy nam-shöhret qazinishqa bérilmey, milliy herkitimizdiki xelqimizge tonulghan bir dahigha aylinipla qalmay, Sherqiy Türkistan medeniyet tariximizdiki, jümlidin Uyghur edebiyatidiki öchmes bir yoruq yultuzgha aylandi.

U wetenge béghishlap yazghan bir Shierida:

Wetinim ishqida yanghan bir shammen,
Jismida jush urghan bir tamche qanmen.
Xizmitim tégilmu, bilmeymen lékin,
Wetenning gadasi-bir xeste janmen!

Dep qelem tewiritip, kishlik xaraktérigha singip ketken, dahilargha xas, kichik piel, chiqishqaq, jangha yéqin, semimiy, shexsiyetchiliktin xaliy, rahet-paraghet we shan-shöhretke bérilmey, iztirap we qayghu bilen küresh ichide ötken hayatidin, milliy azatliq yolida bir esirge yéqin bezide qomandan, bezide esker bolup élip barghan siyasiy küreshliridin, addiyghine xulase chiqiridu.

Ahmet Igemberdi dégen isim, Sherqiy Türkistan medeniyet we siyasiy küresh tarixidiki muhim bir téma bolup, bu heqte her tereptin chongqur izdinishke toghra kélidu. Cheteldiki Sherqiy Türkistan Inqilawi meselisi üstide etrapliq toxtalghanda, büyüklirimizdin Elihan Töre, Memtimin Bughra, Ahmetjan Kasimi, Isa Yüsüp Aliptékin qatarliq meshhurlirimizning namini zikir qilmay ötüp kétish mumkin bolmighandekla, milliy rehbirimiz Ahmet Igemberdining isminimu tilgha almay ötkili bolmaydu. Uning milliy dawayimiz jeryanida qolgha keltürgen köp qirliq emgeklirini, xelqimiz haman bir kün mukapatlimay qalmaydu! (K.Atahan)

Eskertish:

(1)Qizil Déplom-Shu yillarda Ottura Asiya Darilfonining oqush püttürgen Situdentlargha béridighan déplom ikki xil bolup, elachi oqughuchilargha qizil déplom, undin bashqilargha kök déplom bériletti. Layaqetlik bolalmighanlar sinip chüshüp oqushini dawamlashturatti yaki oqushtin waz kéchetti.

(2)Nijadiy-Shair, inqilapchi Ahmet Igemberdining 1969-yillardin béri qollunup kéliwatqan texellusi bolup, aq téror qaplap ketken shu yillarda, kimlikini yoshurup ijadiyet élip bérish üchün qollunilghan.

(3) Adélaydé-Jenubiy Australiyening merkiziy sheheri.

30- Öktebir, 2009-Frankfurt/Gérmaniye

                              *****

Dr.Baymirza Heyit aka belen Uyghuristan heqqide söhbet

Korash Atahan

Apiril aylirining kishige xushalliq we umid ata qilidighan bu künliri Gérmaniyegimu yétip keldi. Etrapta chang keltürüp sayrawatqan pesil qushlirining yéqimliq awazi kishining yürek tarisini titiritetti. Frankfurtning Ürümchi we Ghuljini eslitidighan bu illiq pesli ademning qelbide izgu tuyghularni oyghitatti. Etrap yap-yéshilliqqa pürkengen bolup, derexler bix yarmay turup tupraqtin beshini chiqiripla échilidighan rengga-reng piyaz we pichan gülliri, Maginoliye, Sirin, Kapkap, Yawatoghach, Yawabide we Epiyun gülliri hüppide échilip mehelilerni epsaniwi tüske kirgüzgenidi.

Bu künlerde Gérmaniyede yashawatqan Uyghuristanliqlarning rohi kütirenggü we umidwarliqqa tolghan bolup, teshkilatlirimiz  dunya jamaetchilikining Uyghuristanning siyasiy meselisige bolghan qiziqishini teximu ewjige kötürüp, Amerika parlamentida Uyghur Medeniyet küni ötküzgenliki we Amerika kongirisida échilidighan insan heqliri, kishlik hoquq we démokratiye meseliliri heqqide guwaliqtin ötüshi kishini xushal qilatii. Uyghurlarning Amerikida Xitay hökümitining wetinimiz Uyghiristangha qaratqan tajawuzchiliq siyasitige chek qoyidighan (1) Uyghur til-yéziqining nopuzini eslige keltürish; (2) Uyghuristan xelqige qaritilghan pilanliq tughut wéwiskisi astida yürgüziliwatqan érqiy qirghinchiliqni cheklesh;(3) Amerika hökumidide Uyghuristandiki démokratiye we kishlik hoquq meselilirige mesul bolidighan bir ishxane qurup, pilanliq we progirammiliq bir shekilde Uyghuristan meselilirini bir terep qilish qatarliqlargha ayit teleplerni otturgha qoymaqchi bolghanliqi her terepte dastangha aylinip ketkenidi..

Uyghuristanliqlarning weten- millet dawasida yéqinqi birqanche yillardin béri qolgha keltürilgen ghayet zor netijiler özini Sherqiy Türkistan (Türikche) Uyghuristan (Uyghurche)liq dep qaraydighan xelqlerning qelbide wetinimizning üzil-késil musteqilliqighe bolghan ishenchni peyda qilip, ularning küreshlirige ilham bexish etmekte.

Men mushundaq bir künlerde yeni yétip kélish aldida turghan 18-aprilda (2006) dangliq teshkilatchimiz, siyasion, jornalist Adujélil Qaraqash we Türkiylik buradirim milletperwer tarix heweskari Tolutizgin Oghuz qatarliqlar bilen, on yillardin béri körüshishni arzu qilip kelgen, bir esirge yéqin xelqimizning azatliq we hörliki üchün harmay talmay küresh qilip kéliwatqan Dr.Baymirza Héyit akini ziyaret qilidighanliqimizni oylap, u minutlarning baldurraq yétip kélishini tört közlep kütishke bashlidim.

Biz Frankfurttin mashina bilen yolgha chiqtuq. Ular seper heqqide paranggha chüshüp ketti. Chongqur xiyalgha pattim. Baymirza Héyit aka yazghan “Türkistanda Türkchilik we Islam meseliliri”dégen kitabtiki Uyghuristanning siyasi hayatigha tesir körsetken bezi ishlar xiyalimgha kélishke bashlidi. 1941 – yildiki 2-dunya urishining shiddet bilen Yawropaning sheriq tereplirige kéngiyishi, German 3- emperiysining üstin herbiy küchke ége Küchlük döletler bilen birliship dunyagha yéngi tertip ornutush programmisigha munasiwetlikidi. Gérmaniye bir tereptin Gollandiye, Bilgiye, Luksumburg qatarliq döletlerning ziminida turup, reqipliri bolghan Engiliz we Fransuzlargha qandaq qilip taqabil turushni oylawatqan bolsa, yene bir tereptin géniral Pawlos qomandanliqidiki 5-déwiziysini ishqa sélip, Sowet ittipaqigha qarishi „chaqmaq herkiti“ni yolgha qoyghanidi. Hitler (Gitler emes) bu urushta ghelbe qilish üchün urushqa mayir, qéni qizziq Türk dunyasigha tayinishni oylayti. Shunga deslepte Türkler Türklerning hörlikige qiziqidu, hazir Sowétler ittipaqi we Hitayda Türklerning qérindashliri mustemlike halette yashawatidu.biz ulargha milliy dölet qurup berishni wede qilsaq ular biz terepte turup, Ruslargha qarshi turidu, dep oylighanidi. Hitler özining yéngi dunya tertiwi progirammisigha asasen Türkler bilen alahide bir türlik ittipaqdashliq munasiweti ornutishqa deplimatiye tereptin küch chiqirip baqqan bolsimu, Türkiye hökumidining qerindashlirining azatliqigha qiziqmasliqtin ébaret soghaq muamilisige uchridi.emma eshundaq bir künlerde Gérmanlarning qomandanliq shitabida kütülmigen bir weqe yüz berdi. 3 – Imperiye bash qomandanliq shitabi aldinqi septin, kommenist armiye terepte turup soqash qiliwatqan, qural-saymanliri yéterlik bolmisimu jasaret bilen algha ilgirlewatqan Türkistanche sözlishidighan bir qoshunning peyda bolup qalghanliqi, ularning héch ölümdin qorqudighandek emesliki, ular bilen urush qilip yéngishning qiyingha toxtaydighanliqi, ular bilen ittipaq tüzüshning yolliri heqqide bashqa usullarni tépishning muhimliqi heqqide bir melumat tapshurup aldi. Bu qoshun Dr. Baymirza Héyit akining yoqarqi kitabining „ikkinchi dunya urishi mezgilidiki Türkistan“ dégen bapta“1941-yili Iyunda Germaniye bilen Sowet Itipaqi arisida partilighan urushning deslepki yillirida (1939-43) Ruslar Türkistandin 4 milyon 847 ming 775 kishini eskerlikke qobul qilip urushqa qatnashturghan…..Gérmanlarning bezi ishenchlik menbeliridin qarighanda 1941-yildin 1942-yiligha qeder 1 milyom 700 ming Türkistanliq Gérmanlar teripidin esirge élinhan“.dep yézilghan..

Ruslar Xtaylar bilen xupiyane soda qilip Türkistan rayonining siyasiy jehette özlirige paydiliq bolishigha ezeldin köngül bölüp kelgen.30-yillarda zulumgha chidimighan Uyghur déhqanliri Uyghuristanda Xoja Niyaz Haji,Sawut damullam, Hemdulla Elem, Memtimin Bughra, Mes´ut Mohiti we Shiriphan qatarliqlarning bashchiliqida quralliq qozghilang kötürüp, 1933 -yili 11 – ayning 12 – küni dunyagha Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyitining qurulghanliqini élan qilip keng Türkistan rayonigha inqilabning uruqini chéchip, Xitay bilen Ruslarni qattiq sarasimge séliwetken idi Ruslar bu qétimqi milliy oyghunish herikitini téxi besiqturalmastin 2 – dunya urishining dehshetlik yanghuni ichige kirip qaldi. Ular bir tereptin özige mensup bolghan Türkistan rayonida 15 yashtin 60 yashqiche bolghan isyan kötürish éhtimalliqi bolghanliki ademlerdin mejburi quralsiz qoshun teshkillep, wetendin uzaqlashturup, awal Sowet- Pinlad Urishigha andin Sowet- Gérman urushigha ittirip kirse yene bir tereptin weziyet taza piship yétilgen 40-yillarda yeni 1944 – yili iyunda Ghéni Batur, Élixan Töre, Exmetjan Qasimi, Delilqan, we Ishaqbeg qatarliqlar bashchilighidiki qozghilang ghelbe qilip, shu yili 12 – noyaberda Sherqiy Türkistan Jumhuriyetining qurulghanliqini dunyagha jakarlighanliqidin qattiq sarasimge chüshüp, wetinimizning hemme yérige yéyiliwatqan büyük inqilabqa yaman gherez bilen qolini tiqip, Uyghuristanliqlarni koldurlutup, wetinimizni Xitayning kütülmigende yüz berish ehtimali bolghan hujumigha qalqan, Gérmaniyege qarshi turushtiki qurban qiliwetishke bolidighan arqa sep, weziyet ongshulup qalsa Xitaygha sétiwetilidighan mal-dunyagha aylandurup, millitimizni Xitaygha qarshi jidelge sélip qoyup, weziyetni ongshiwalghandin kéyin bizni nahayiti éghir bedel töletküzgenti. Bu Xitaylar bilen Ruslarning Türk nesillik xelqlerni etnik qirghin qilishta kelishtürip oynighan axirqi bir meydan dehshetlik oyuni bolup,Ular saxtapezlik bilen Türkistan rayonda 5 milyongha yéqin ademning jénigha zamin bolghan idi 5 milyon adem pajiesi yene bir tereptin qarighanda, Biguna qérindashlirimizning 30-yillarda we 40 – yillarda ewjige chiqqan istiqlal heriketliri bilen munasiwetlik idi

Kitapta yene yézilishiche Germaniye sowet urishining deslepki yillirida Polsha Gérmanlar bilen Ruslar teripidin bölishiwélinghandin kéyin, Dr.Baymirza Héyit aka Türkistanliq meshhur zatlardin Mustafa choqay, Wéli Qéyumxan qatarliqlargha“esir pétiche turiwerishke bolmaydu, wetinimiz Ruslar bilen Xitaylarning tajawuzi astida turiwatidu. Biz esirdin yene eskerge aylinip, Ruslar bilen urush qiliwatqan bu küchlik millet bilen birliship, Ruslardin qisas élip, wetinimizni qayturup alsaq“ dégen mezmunda teklip bergen we ularning bash bolup yétekchilik qilishi bilen herbiy jehette uning qumandanliqi astida bolghan kelgüsi armiyeni Türkistanliq esirge chüshken munewer ziyalilar we Türk nesillik addiy eskerlerdin teshkillep, Gérmanlarning reqipliri bilen tighmu-tigh küresh qilghan. Uzaq ötmey yeni 1942 – yili awghustta (Mustapa Chuqay wapat bolghandin kéyin.) Adolf Hitlerning shexsiy qollishi bilen Wéli Qéyumxanning bashchiliqidiki „Tükistan milliy birlik kométiti“ qurulghan.Türkistan milliy birlik kommetitigha qaraydighan Gérman eskerlirining formisida kéyingen, ilghar quralliri bilen jabdunghan qumandan we eskerlerning sani 1944-yilning axirigha kelgende 181 ming 402 kishidin 267 mingha yetken.buning ichide Gérman qisimlirining araqa sep ishlirigha yardemlishidighan Türkistanliq 85 mingdin artuq kishi bar bolup, qalghanlirining mutleq köp qismi Ruslargha qarshi urushning aldinqi seplirige ewetilgen. Bu qoshungha gerche Gérmaniye hökümet armiysi qomandanliq qilghan bolsimu, yoquri derijilik emeldarlirining ichide xéli köp sanda Türkistanliqlar yer alatti. Memuri xizmetler kommetit tereptin ishlinetti. Bu qoshunda Türkistanliqlarning nesebini toshughanlardin bashqa az sanda German qiz – yigitlirimu orun alghan bolup, ularning herbiy formisining sol yéngide Islam dinining belgüsi bolghan jamening simiwoli, jame temida Türkistan dégen xet, asman teripide aylandurulup yézilghan Allah biz bilen dégen xet chüshürülgen halqa ichidiki éllipissiman yeng belgüsi taqalghan éken. iken.

Gérmaniye 1945-yili 24 – martta Türkistan milliy birliki kommétitini Türkistan milliy birliki hökumidi derijisige kötürüp testiqlap, uning musteqil ornini tonuydighanliqini bildürgen. Türkiye hükimiti 2 – dunya urishi mezgilide Gérmaniye bilen bir septe turup urush qilish teliwini ret qilghandin kéyin Gérmaniye Türkiyege urush élan qilmaqchi bolghan we Baymirza Héyit qatarliq Türkistan armiysining yuquri derijilik erbapliri bilen söhbet ötküzgen. Baymirza Héyit aka „Biz peqet dölitimiz Türkistanning azatliqi üchün sizler bilen bir septe urush qiliwatimiz, Türkiyege urush élan qilsingiz biz sizler bilen birge urush qilalmaymiz, biz Oxshimighan rayonda yashawatqan bolsaqmu tili, medeniyti, dini perqlenmeydighan bir millet, biz siz terepte turup hergiz özimizning qérindashlirigha qural betlimeymiz“ dep jawap bergen. Shuning bilen Hitler Türkiyege urush élan qilish pilanidin waz kechken. Uning éytishiche Türkistan armiysining urush téxnikisi yoquri bolup, Uning shexsiy qumandanliqidiki 260 ming kishlik armiyedin 90 ming kishi Fransiye, Golandiye, Awustiriye, Rusiye, Geritsiye qatarliq döletlerge qarshi élip bérilghan urushlarning aldinqi sépide qurban bolghan.

Küchlük milletler ajiz milletlerning ziminini bölishiwalghan meshhur yalta kélishimidin kéyin hayat qalghan Türkistanliqlar Türkiye hükimitidin siyasiy panaliq sorighan bolsimu ret qilinghan. Panalinidighan yer tapalmay qalghan Türkistan armiysi Ruslar we ittipaqdash döletlerning qoghlap yürüp qirghin qilidighan ubyéktigha aylinip qalghan. Kitapta yene bildürilishiche her türlik bahane sewep bilen 2 – dunya urishigha qatnashqan 4 milyondin artuq Türk nesillik armiye, urush axirlashqangha qeder yaki urushtin kéyinki parakendichilikte Xitay we Rusiye tajawuzchillirining wehshiy siyasiti sewebidin nahayiti az bir qismining hayat qalghinni hésapqa almighanda pütünley dégüdek qirilip ketken. Urushtin aman qalghan 100 mingdin artuq ademning qirilip kétishige közini mit qilmay qarap turghan Türkiye hökumidining qilghanliri Türkistan armiysining töligen bedellirige berilgen jazamu yaki mukapatimu? Buning jawabi Türk tarixi dégen qan- yashqa tolghan qélin kitapqa choqum yézilidu.

********************

Mana Gérmaniyening Kölin Sheherimu köz aldimizda namayan boldi. Bizni teqezza qilghan minutlarmu axiri yétip keldi. Biz hayajan ichide Dr. Baymirza Héyit akining ishik qongghuriqini bastuq,ishikni Dr. Ruz xanim (3) achti we bizni illiq chiray bilen qarshi élip öyige bashlidi. Biz tichliq amanliq sorashqandin kéyin Dr. Ruz bir piyalidin chay keturdi. Biz chay ichkech Türk milliy jumhuriyetliri we Uyghurlar heqqidiki témilarda söhbetleshish pursitige ége bolduq. .

Men ixtiyari söhbet arisida uningdin birqanche sual soridim:
Sual: Baymirza Héyit aka siz merkizi asiyada (Türkistanda) yashawatqan qérindashlirimizning büyük birliki we höriyiti üchün bir ömür küresh qildingiz. Ejdatlirimiz we siz oylighandek wetinimizde birlikke kelgen Türkistan döliti qurulghan bolsa hemmizning shirin chüshi emelge ashqan bolatti. Emma bügün merkizi Asiyadiki qérindashlirimiz özlirining milliy döletlirini quriwaldi. Shuning bilen Biz Uyghurlarning ichidimu wetinimizni Sherqiy Türkistan demduq Uyghuristanmu deydighan suallar tughiliwatidu. Sizningche qaysisini eqilgha eng uyghun, dep qaraysiz?

Jawap: Sherqiy Türkistan dégen nam bilen Uyghuristan dégen namning tarixi we étmologiylik menisi jehette anche chong perq yoq. Bügünki ehwaldin qarighanda Uyghuristan dése bir az éytmaqchimu asan, eqilghemu uyghundek körinidu. Emma Uyghurlarning ata miras bu zémini téxi Xitay tajawuzchililirining mustemlikisidin qutulup ketkini yoq. Wetende we chetelde bu dawa hedep kéngiyiwatidu. Biz ilgirdin tartip bu rayonni büyük Türkistanning bir terkiwi süpitide tonutup kelduq. Sherqiy Türkistan dése dunyaning hemme yéride yashawatqanlar bilidu. Bu dawani élip bérishta tonushluq bolghan bir namni qollunush éhtiyajidinla Sherqiy Türkistan dégen namni, Uyghuristan dégen nam tonulghangha qeder yaki Sherqiy Türkistan azat bolghangha qeder qollanghan yaxshiraq. Mümkin bolghan derijide Türklerning medeniyet we siyasiy hayatida muhim rollarni alghan Uyghurlarning wetini dégen menini uxturidighan Uyghuristan dégen namni tonutushqa ehmiyet bérish kérek. Uyghuristan dégen namning qollunilmay kelgenlikimu bu rayon xelqlirining weten millet dewasigha selbiy tesir körsütiwatqan bolishi mümkin. Shunimu eskertip qoyush kérekki sherq we gheripning tarixi kitablirida Tengri téghining shimali, jenubi we gherbi qisimlirida ezeldin Uyghurlarning ejdatliri yashap kéliwatqanliqi qeyit qilinghan. Uyghuristan dégenlik Uyghurlar yashap kelgen yér dégenlik bolup, istan dégen sözmu qedimqi Uyghur tilidiki ASTAN/ASTANE dégen sözdin kélip chiqqan. Bu yerde kelgüside qurilidighan döletning nami keskinlik bilen Uyghuristan bolidu. Bundaq dégenlik hergizmu Türkistan yaki Sherqiy Türkistan dégen namlarning yoqap kétidighanliqini chüshendürmeydu. U nam yenila xelq arisida we ilim saheside qollinilidu. Nezerdin saqit qilishqa bolmaydighan yéri Sherqiy Türkistan dégen nam, men „Türkistan we Islam meseliliri“ dégen kitabimning „Türkistan dégen nam heqqide“ dégen qismida tilgha alghandek bügünki Uyghuristannila körsetmeydu. U tar menidin alghandimu Qazaqistanning yette su rayoni we Özbikistanning Perghane rayoni qatarliq yene bir qanche jughrapiylik rayonnilarni öz ichige alidu.

Sual: Özbikistanning Perghane rayonida yashawatqan insanlar bilen bügünki Tengri téghining shimali we jenubida yashawatqan sheherleshken xelqlerning ottursidiki etnik munasiwet, bashqa Türk qewimliri bilen bu rayonda yashawatqan xelqlerning étnik munasiwetlirige tamamen oxshamdu?

Jawap: Oxshimaydu, téximu yéqin, biz étnik tereptin tar jehettin qarighandimu bir xelq. Russiye we Xitay tajawuzchilliri bügünki künde bir elde yashashqa tégishlik xelqimizni ikkige ayriwetti. Bu ikki rayondiki xelqler ejdatlirimiz küchlengen dewirlerdimu, zeyipleshken dewirlerdimu bir el bolup yashighan. Munghul istilasidin kéyinki Chaghitay dewri, Seidiye xanliqi dewri we Yaqupbeg dewirliride bu ikki rayondiki xelqler til, medeniyet, örpi – adet, diniy étiqad we poliklor jehetlerdin oxshash bolghan tereqqiyat basquchini bashtin kechürgen. Sözimizning ispati bu ikki rayon xelqlirining kündilik hayatida we tarixi kitaplarda taghdek döwlinip yétiptu. Herqanche küchigen bilenmu ularning ottursida perq tapmaq tes..

********************

Mén hazirghiche Özbekistandin, Afghanistandin yéngidin kelgen Özbek qérindashlirimiz bilen yéqin alaqide bolup keldim. Uyghur tili bilen Özbek tili Türki tillar ichide bir gruppigha kiridighan eng yéqin ikki tuqqan til bolsimu, men ular belen alaqilashqanda bezi qiyinchiliqqa uchrap, Türkche sözleshke mejbur bolattim. Emma Dr.Baymirza aka bilen hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining Qeshqeriye diyalikti we Uyghur tilining Perghane diyalikti (2) da rawan sözleshtuq. söhbetleshkende, biz héchqandaq qiyinchiliqqa uchrimiduq. Ilgirki ehwallardin xewiri bar Abdujélil Qariqash we Türkiyelik buradirimiz Tolutizgin Oghuz bu exwaldin heyran qéliwatatti..

********************

Sual: Baymirza Héyit aka, bizdin bashqa nopusi köp bolghan Türki xelqler özlirining milliy döletlirini qurup boldi. Biz Uyghuristanliqlarmu özimizning musteqqil milliy jumhuriyitimizni quralarmizmu? Biz ensirewatqandek xitaylargha assilimatsiye bolup kétermizmu? Tilimiz rastinla beziler éytqandek yoqapmu kétermu?

Jawap: Men hazirghiche dunyadiki Türki xelqler heqqide köp tetqiqatlarni élip bardim. Uyghuristanghimu bardim we Uyghurlar heqqide xéli köp nersilerni bilimen. Uyghuristanliqlar ejdatlirimizgha oxshash jasaretlik xelq. Men ularning bügüngiche dawamliship kéliwatqan ijtimayi hayatidin parlaq bir kélichekni körgendek bolimen. Uyghuristanliqlar qeyser we chidamliq, batur we ishchan, eqilliq we jasaretlik. siler hörlük we musteqqilliq üchün köp bedel bériwatisiler, xelqaramu bu dewani toniwatidu. Men Uyghuristanliqlarning haman bir küni özlirining musteqqil dölitini quralaydighanliqigha ishinimen. Munqerz bolush xorluqqa uchrash démektur, xorluqqa chidap yashawergili bolmaydu, xorluqmu bir ölüm, xorluqqa uchrap yashighandin qarshiliq bildürüp qirilip ketken ming ela. Qarshiliq bildürüp yashalighan millet emiliyette hör millettur. Sewriningmu chéki bolidu, qehrimanliq körsitelisenglar dunyadiki küchlük döletler we Türk dunyasida nam abroy qazinisiler, hurunluq we qorqanchaqliq qilsanglar eng yéqin kishiliringlarmu silerdin chanidu. Asilimatsiye bolup kétish we til meselisige kelsek, ishlar düshmenler oylighandek undaq asan pütmeydu.Türki xelqlerning ichide uqeder éghir milliy zulumgha uchrap turupmu, özining milliy alayidilikini qoghdap qalghan Uyghurlardek yene bir xelq yoq. Uyghuristanning Xitay millitining mustemlikisige uchrishi yéngiliq emes. Uyghuristanliqlar tarixta birqanche qétim bu tajawuzchi milletning ishghaliyitige aylinip qalghan we qanliq küreshliri arqiliq öz istiqlalini qazanghan we milliy medeniyitini qoghdap kelgen. Uyghuristanning axirqi qétim resmiy shekilde Xitay millitining tajawuzigha uchrighinigha téxi yüz yil bolmidi. Bu qisqighine tarixta Uyghuristanda xelq ikki qétim qozghulup özlirining milliy jumhuriyitining qurulghanliqini dunyagha jakarlidi. Uyghuristanning kéyinki 2 ming 500 yilliq tarixida Xitaylar we Xitayni birlikke keltürgen Mungghul nesillik xelqlerning mustemlikisige chüshüp qalghan waqtimu 200—300 yilghimu barmaydu. Xitaylarning bu yerni bir millet süpitide bésiwelish tarixi téximu qisqa. Shu dewirlerdin aman ésen bügüngiche yétip kelgen bu xelqni, Xitaylarning asilimatsiye qiliwétishi yaki tilimizni yoq qiliwetishi mümkin emes. Bu meselide bezi paydisiz ehwallar körülishi mümkin emma hemmisi waqitliq bolidu. Tarixta nahiti nurghun küchlük Imparaturluqlar ötken, ularning bezi milletlerni qul qilghan waqti qanche ming yilgha sozulghan bolsimu axiri put tirep turalmighan. Hazir ularning heywisini muziylarda tupa bésip ketti. Xitaylarning Uyghuristangha qilinghan tajawuzimu haman bir küni eshu aqiwettin qéchip qutilalmaydu, Uyghuristanliqlar özlirining milliy medeniyitining hul téshi bolghan Uyghur tilini qoghdap qalalaydighan ichkiy potensal küchke ége. Bundaq déyishimizning tarixi, ijtimayi sewepliri bar. Dunyaning hazirqi Geopolitikisidin qarighanda bir az chéchen bolsanglar milliy enene, medeniyet we étiqad jehette Uyghurlardek bolghan bir xelq asanliqche assilimatsiye bolupmu ketmeydu hem haman özlirining milliy dölitini quralaydu.

Sual: Beziler Azatliq üchün unchiwala yuquri bedel tölishimizning paydisi yoq, bir küni Türkistandiki bashqa qérindashlirimizgha oxshash bizgimu hör künler özlikidin yétip kélidu dewatidu. Bundaq dewatqanlar Xitaydin insap, Ruslardin, Amerikidin, merkizi asiya jumhuriyetliridin, Türkiyedin yardem kütiwatidu, bundaq bolishi mümkinmu?

Jawap: Bir milletning azatliq ishlirigha, u millet musteqqil yashashqa shert sharaetni hazirlimay turup héch bir dölet yardem qilmaydu. Uyghuristanni Uyghuristanliqlardin bashqa biri hergiz azat qilip bermeydu. Uyghuristan merkizi asiyagha oxshimaydu, Xitaylar enirgiye zapisigha aylanghan bu yerdin asanliqche Ruslar Türkistandin waz kechkendek özlikidin chiqip ketmeydu. Xelqni undaq xam xiyal ichige kirgüzip qoyush intayin xeterlik. Igiligen ehwaldin qarighanda ilgiridin béri Uyghuristanliqlarni beziler shundaq erzimeydighan nersiler bilen aldap, xiyalpereslikning ewij élip kitishige yolqoyghanken. Ular eyni waqitta umid kütken Ruslar qanche qétim silerni aldimighan bolsa édi, undaq sepsetige ishensenglarmu bir nerse dégili bolmayti. Emma siler umid kütken we silerni bu haletke chüshürüp qoyghan Ruslar öz ishghaliyitidin waz kechkende, silerning ishinglarni xiyaligha keltürüpmu qoymidi. Ular tarixtin béri Sherqiy Türkistanni Xitaylar bilen bolghan murekkep deplomateysining qurbani qilip keldi. Amerikigha kelsek ularning wetininglarni azat qilip bérishige hergiz ishenmeymen. Ular ezeldin ajizlargha ich aghritqan emes. Eger milliy azatliq kürishinglarni öz küchinglerge tayinip, ghelbige erishtüreleydighanliqinglargha közi yetmise, melum bir menpiet üchün Xitaylargha wakaliten silerni basturup béridu. Eger siler küchlinelisenglar yaki küchlineleydighanliqinglargha ishendürelisenglar, ular sheytandek kélip siler bilen soda qilip, azatliq ishliringlargha azraq pay qoshushi mümkin. Eger Xitaylar ilgirkidek uning déginige könüwerse küchlük bolsanglarmu, ajiz bolsanglarmu silerni qurban qiliwetidu. Xitaylar bilen Ruslarla bolidiken qérindash xelqlerning hökumididin silerge bir yardemning kélidighanliqini qiyas qilalmaymen. Emma Türkistan xelqi haman silerning heqqaniy kürishinglar terepte. Türkiyege kelsek ular silerge haman yardem qilidu. Emma yardemning waqtini, derijisini we sheklini mölcherlimek tes. Ular yene Yawropaliqlarning tomurining soqushigha qaraydu. Yawropagha kelsek, ular mümkin bolsa heqqaniy kürishinglarni Türklerning wastisi yaki bewaste halda her zaman qollaydu we bir künler kélip musteqilliq élan qilsanglar hemmidin burun étirap qilidu. Bu yerde qanun siyaset muqim, deplomatiye we milliy menpietler jehettin paydiliq enenilerge ége. Mümkin bolsa bularning qollishini qolgha keltürüsh üchün köp küch serip qilish kérek. Estin chiqirip qoyushqa bolmaydighan bir ish kallini silkip, chéchen bolmaq we Uyghuristandiki qérindash xelqler tarixi sawaqlarni yekünlep, öz-ara sewrichanliq bilen ittipaqliship, tajawuzchilargha mümkin bolghan derijide aram bermestin, toxtimay qarshiliq bildürüp turush kérek.

Xitay tajawuzchillirigha qarshi heqqani kürishinglar qilimen dep qilip, qilmaymen dep tashlap qoyidighan ish emes. Tajawuzchilarning tömür tirniqi gélinglargha patqanche hörlük üchün hayattin waz kéchishke toghra kélidu. Anillirimizning, hedillirimizning, singillirimizning numusining depsende boliwatqanliqini körüp turup, körmeske sélip yashawergili bolmaydu. Wetenning ayaq asti qilinishi din nuqtisidinmu, millet nuqtisidinmu, adimiylik nuqtisidinmu tajawuzchiliqqa chek qoyidighan chare tedbir izleshni teqezza qilidu. Türkistandiki xelqler Ruslarning tajawuzigha uchrighandin kéyin hergiz xiyalpereslik qilip jim yatmidi. Ular bu hörlükni qolgha keltürüsh üchün qanche milyon ademning hayatini bedel tölidi. Ruslar ularning her türlik qarshiliq heriketliridin, bu rayonni menggü mustemlikiside tutup turalmaydighanliqigha közi yetkendin kéyin amalsiz tashlap chiqip kétishke mejbur boliwatidu. Eger xelq öz höriyitining qedrige yetmise ular bir türlik zulumdin qutulup yene bir türlik zulumgha tutulup qélishi mumkin. Siler bir qedem arqigha yansanglar Xitay bir qedem ilgirleydu. Siler bir qedem aldigha mangsanglar Xitaylar ikki qedem arqigha chékinidu. Bu formulani estin chiqirip qoymasliq lazim.

Sual: Kechüring salametlikingizni nezerge almay köp charchitip qoyduq, axirda Uyghuristan xelqidin kütidighan qandaq umidliringiz bar?

Jawap: Uyghuristanliqlar tirishchan, umidwar we meripetperwer xelq. Xitaylar bilen bolghan kürishinglar peqet siyasiy jehettiki küresh bolup qalmastin Uyghur medeniyiti bilen Xitay medeniyti otturisidiki küreshtur. Medeniyet etnologiymizdin qarighanda biz Türkistanliqlar yerlik we gheripke yüzlinishchan bir medeniyet tipigha wakillik qilimiz. Xitay medeniyti bolsa yene bashqa bir tip. Érqiy, diniy we étiqad jehettinmu bizde gheripke mayil alametler üstünlikni égileydu. Gheriplikler medeniy-maarip, siyasiy- iqtisad, edebiyat-senet, soda- sanaet pelesepe we téxnik penliride xelqara jamaetchilikke ülge boliwatidu. Siyasiy küresh, quralliq küresh we yaki herqandaq bir shekildiki küch körsütish bolsun mustehkem bolghan bir medeniyet arqa körünishini teqezza qilidu. Meniwiy jehette küchlik bolghan milletlerni bashqilarning édare qilishi asan’gha chüshmeydu. Diniy étiqad ewzelliki meniwi éhtiyajimizni qamidaydighan bir amil bolsimu, u waqti kelgende siyaset we hakemiyet chüshenchillirining özi emes. Uyghuristan weten millet dewasini élip bérishta xelqara tertip- intizam, qanun tüzüm qatarliqlarni nezerge élip, barliq aktip tereplerni milliy menpiet üchün xizmet qildurushqa, dindin xali bolghan siyasiy mewqeni yétildürishke eqliy jehettin éghirliq bérish bilen birge gheripning ilghar ilimlirini üginip, milliy medeniyetning hayati küchini we tashqi zerbige qarshi turalaydighan émmonit küchini yétildürishkimu sel qarimasliq lazim. Medeniyet tereptin hertürlik béqinmichiliqtin, tajawuzchilarning qimmet qarishini qobul qilishtin we gheripningkini qara qoyuq ret qilishtin we shaqilini ayrimay qobul qilishtinmu saqlanghanda siyasiy we qoralliq küreshning aldinqi sherti hazirlanghan, Uyghuristan inqilabi parlaq kélichekke hamildar bolghan bolidu.

Uyghuristanning weten millet dewasi beziler oylighandek bir yölinishte emes köp xil yölinishte tekshi élip bérilishi lazim. Bu dewada herqandaq bir Uyghuristanliq (Sherqiy Türkistanliq)ning özige xas roli barliqini unutmasliq kérek. Men Uyghuristan xelqining öz-ara ittipaqliship, aktip amillarni toluq ishqa sélip, yüz bérish éhtimalliqi bolghan barliq ziyanlardin saqlinip qélishini, bu ulughwar küreshte axirghiche berdashliq bérishini umid qilimen.

********************

Dr.Baymirza Héyit aka 90 yashqa kirip qalghan bolup, birqanche qétimliq Aparatsiyedin kéyin salametliki éghir derijide zexmilengen, özining derdidin özi chiqalmaydighan haletke chüshüp qalghan bolsimu, eqli hushi intayin jayida, pikirliri logikiliq we pelesepiwi chüshenlchillirimizge uyghun, édiysi zamaniwiy siyasi atmospuragha toyunghan bolushtek alahédilikliri bilen bizni intayin heyran qaldurdi. Biz bir-birimizdin ayrilishqa qiyalmighan shekilde xoshlastuq. Uning biz bilen déyishidighan sözliri texi tügimigendek idi Biz uning aghriq azabigha chidap özining ömürlik küreshlirining terkiwi qismi hésaplanghan Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)ning azatliq herkiti heqqide qimmetlik pikirlerni bergenlikige xelqimizge wakaliten teshekkur éytimiz we uninggha ching yürikimizdin éhtiram bildürimiz.

********************

IZAHAT

(1) Dr.Baymirza Héyit—Dr. Baymirza Héyit we uning ish izlirini xelqimizge xéli burunla tonutush kérek idi Bir qisim Uyghuristan ziyaliliri bu isim bilen 50-yillardin tartip tonush bosimu, mutleq köp qismimizning U zat heqqide bilidighanlirimiz bek az. Xelqimizning pexirlik oghlani, Alim, Siyasion, Herbi qumandan, ulugh tarixchi, meshhur jamaet erbabi Dr.Baymirza Héyit aka 1917-yili 17-dikabirda Perghane wadisidiki Nemengan wélayitining Yarqorghan kentide meripetperwer bir déhqan ailiside dunyagha kelgen. U bashlanghuch terbiyeni öz yurti Yarqorghandiki penniy mektepte alghan. U, 4-yilliqtiki waqtida yeni 1924-yili Nemengan wélayitidiki Téxnik mektiwige oqushqa kirgen. Baymirza aka shu yillarda yazghan „Bizning pikir“ dégen esiri bilen öz ijadiyitige kirishken. U Türkistan höriyetchillirining mekteplerdiki türlik paaliyetlirige aktip qatniship, özining küchlük talantini namayan qilghan. shu dewirdiki Sulayman Cholpan, Ghopur Ghulam, Sebizade we Refiq Mömün qatarliq aldinqi qatardiki munewwer ziyalilarning diqqitini tartqan we ularning tesiride, weten milletning kélichigi we teqdiri üchün égilmey sunmay küresh qilidighan baturane rohni yétildürgen.

1933-yili uning hayatida dewir bölgüch ehmiyetke ége bir yil bolup qalghan. Bu waqit Sitallinning keng Türkistanda ewij alghan milliy oyghunish herkitini shepqetsizlerche basturiwatqan bir yillar idi Munewwer ziyalilar, meshur diniy zatlar we dangliq jamaet erbaplirining Rus pashisitlirining qurbanigha aylinishi Baymirza Héyit akining qelbide tajawuzchilargha bolghan küchlük öchmenlik édiysini shekillendürgen.

Baymirza Héyit aka 1943-yili ali mektep intahanidin ötüp, awal Enjan welayitidiki suchiliq mektiwige qobul qilinip, uzaq ötmey Quqendiki Méditsina mektiwige almashturulghan. U yene bu mekteplerde oqub özining ömürlik ghayisige yételmeydighanliqini tonup yétip, Tashkent universititining tarix pakutitigha almishiwalghan. U 1937-yili 30.öktebirde Uniwersitetni ela netije bilen tamamlap, Turqorghan we Sir derya rayonlirida oqutquchiliq qilghan. Bu dewirde u Abdulrahip Fitret we Sulayman Cholpanlarning tesiri bilen Rosiye Tajawuzchilirining mustemlikichilikige qarishi yer asti paliyetlirige aktip qatnashqan. U 1939-yili 30- Öktebirde Sowet hökumidi teripidin eskerlikke qobul qilinip, 3 milyongha yéqin Türkistan armiysi terkiwide mejburi halda 2 – dunya urishining aldinqi sépige ewetilgen. U 1939-yili 23- Dikabirda Lotenant ünwani bilen aldinqi septe urushqa qatnashqan. Shu yili u Polsha aldinqi sépige bérip, Qizil armiyning tanka qismida Sikuwadiron komandéri bolghan. 1941-yili Tükistan Höriyetchilliridin Mustapa Choqay, Wéli qeyumhan qatarliq milliy qehrimanlarning mexpiy pilanlishi arqisida, 200 mingdin artuq Türkistan armiysi bilen düshmen armiysidin chikinip chiqip Germaniye armiysige esirge chüshken. Kéyin Gérman hökumidi bilen Sowet kommunist Imperiyalizimigha qarshi birliksep tüzüp, Türkistan Armiysining yoquri derijilik herbi emeldari salayitide, Gérman armiysining aldinqi sepliride Ruslargha qarshi Urush qilghan. Bexitke qarshi bu qetimliq Inqilap, Ruslarning buzghunchiliq heriketliri bilen meghlup bolghan bolsimu, ot yürek ejdatlirimizning yorutqan chiriqi, Yüzligen Baymirza Héyitlarning qolida lawildap yénip, qarangghuluq qaplighan Uyghuristan (Sherqiy Türkistan) inqilabining yolini yorutqusi.

Urush axirlashqandin kéyin yeni 1947-yili Gérmaniyning Münster sheridiki Westfalin Universitetining pelesepe pakultitigha oqushqa kirgen. Shuningdin kéyin, Uning Büyük Türkistanning Rus we Xitay tajawuzchiliqigha ucrighanliqigha alaqidar ilmiy tetqiqati ishliri bashlanghan. U 1959-yili Rus we Xitay Impiriyalizimining fashistik jinayetlirini pash qilip, xelqimizning isyankirane rohini mediyeleydighan „Büyük Türkistan milliy hökumidi“ namliq désirtassiysini yézip Uniwersitetni ela derijide tamamlighan. U pütün Hayatini Merkizi Asiyadiki Türklerning ilim-pen we höriyet ishlirigha béghishlap, dunyaning herqaysi jaylirida Xitay we Rus tajawuzchillirigha qarshi jamaet pikiri teshkillep, bir tereptin ders ötüp yene bir tereptin elmiy tetqiqat we siyasiy paliyet bilen shughullunup Xelqimizning hörliki we azatliq ishlirigha öchmes töhpilerni qoshti.

Dr. Baymirza Héyit aka yüksek umidwarliq we jasaret bilen ijadiyet élip bérip, hazirghiche“Russiye Imperiyalistlirining Türkistan tajawuzi“, „Türkistandiki Türk we Islam meseliliri“, „Basmichilar we milliy Inqilap (1917- 1934), „Rus rijimi astidiki Türkistan we Islam“, „Xitay we Rus zulumi astidiki Türkistan“,“Türkistanda yéngiliq heriketliri we inqilablar(1900-1924)“ qatarliq 43 parchidin artuq Sotsologiye, Arxiologiye, Étnologiye, Siyaset, Din, Pelesepe, Tarix, Eskeriye, Senet, Edebiyat we Jughrapiye qatarliq penlerge chétilidighan yirik eserlerni yézip, medeniyet we inqilab tariximizdiki nurluq simagha aylandi.hazirghiche uning 28 parche kitabi neshir qilinip, keng kitabxanlar bilen yüz körüshken. Uning hoquq we shan- shöhretlerdin, payda we menpietlerdin waz kéchip, kindik qéni tökülgen wetininni bir minutmu ésidin chiqarmay, xelqimizning istiqlali üchün élip barghan Küreshlirining tüp édiysi, öz höriyeti üchün küresh qiliwatqan milyonlighan insanlirimizning iradisige medet bérip turmaqta.

Biz Gérmaniydiki Uyghur jamaitige wakaliten, 2006-yili18-April küni Dr.Baymirza Héyit akini ziyaret qilip, hazirghiche mustemlikidin qutulalmay kéliwatqn Uyghur wetinining teqdiri heqqide bir qanche sual soriduq. Bu yérde ziyaretning emeliy ehwalini diqqitinglargha sunimiz.

(2) Uyghur Tilining Perghane dialikti-gherbi Uyghur dialiktini körsütidu. Charrusiye tajawuzchilliri bilen Menching hökumidi birliship, wetinimizni jümlidin Millitimizni ünümlik édare qilish üchün Uyghurlarni ikkige ayrip tashlighan. Perghane wadisida yashawatqan xelqler bilen Uyghuristanda yashawatqan xelqlerning eng yéqin tarixtiki ejdatlirimu bir xelq bolup, Ruslar Yettesu rayonida yashawatqan Uyghurlarning bir qismini Qazaq dep yéziwetkenge oxshash, Perghane wadisida yashawatqan bügünki ahalisi 6-7 milyongha yétidighan Uyghurlarni eslide Türki xelqlerning qipchaq gruppisigha kiridighan Özbeklerning tizimlikige kirgüziwetken.bezi nopuzluq tarixchilar Perghane Uyghurlirini gherbi Uyghurlar, Sherqiy Türkistan Uyghurlirini Sherqiy Uyghurlar, dep bayan qilidu. Shunga ular tajawuzchiliqqa uchrashtin ilgiri bir-birige kelgenlerni “Qeshqerliqler” yaki “Enjanliqlar” dep atashqan. Perghaniliklerning Özbek dep atilip qélishigha birinchidin kélip chiqishi mujimel bolghan Uyghurlashqan Mungghul, Qipchaq, Paris we Erep nesillik kishilerning özlirini Uyghur kimlikidin qachurush pissixikisi; ikkinchidin sherqi Uyghurlarni édare qilghan Manju hökümaranlirining gherbi Uyghurlarning zéminlirini charrussiyege tartturup qoyghanliqi; üchünchidin Uyghur perghane dialikti asasida shekillengen Özbek edebiy tilining Özbekistanning bashqa rayonliridiki etnik kélip chiqishi Öz-ara perqliq bolghan xelqler teripidin ortaq til qilip qobul qilghanliqi;törtinchidin Mungghul istilasidin kéyin Künimizgiche dawamlishiwatqan Mungghul nesillik Türklerning (Özbeklerning), Ruslarning Uyghur milliy kimlikini inkar qilidighan érqiy tazilash heriketliri…qatarliqlar sewep bolup qalghan.Xelqimiz tajawuzchilarning tarixta körülmigen bir ziyankeshlikige uchrighan.Uyghurlar ikkige parchilanghandin kéyin Bu rayonning siysiy, iqtisadiy, meniwiy hayati tarixtiki herqandaq dewirdikige oxshimay qalghan.Tarixnamilerge qaraydighan bolsaq qedimki Sak we Toxar dewridin Charussiye tajawuzchilliri bilen Xitay tajawuzchilliri wetinimizni munqerz qilghan ikki esirdin ilgirki waqitqiche,meyli bu rayonda qandaq hakemiyetler höküm sürsun, meyli birleshsun yaki parchilansun, meyli musteqqil bolsun yaki yatlarning tajawuzigha uchrisun Gherbi Uyghurlar ( Perghane xelqi) bilen Sherqiy Uyghurlar (Tengri teghining shimali we jenubigha yeyilghan sheherleshken xelqler) örpadet, til, ittiqat, edebiyat-senet, pelesepe, hüner, sennet, texnika, soda- sanaet we tibbiy dawalash qatarliq medeniyetning cheshitlik (ayrim) terepliride üzliksiz türde erqiy we meniwiy tereplerdiki bir pütünlik izchilliqini hazirghiche saqlap kelgen.
(3) Dr.Ruz hanim–Baymirza Héyit aka 1977- yili öktebirde Germaniyening Münster sheride ikkinchi ayali gérman qizi Dr.Ruz xanim(urushtin ilgiri Öylengen Birinchi ayalining ismi Toxtixan) bilen öylengen bolup, Ertay, Mirza we Dilber qatarliq üch perzent körgen uning hazir 7 neper newrisi bar, ularning hemmisi Islam dinigha étiqad qilidiken.(K.Atahan)

4) Bu maqalining resimlirining Güzel-senet tehrirligini Tolutizginoguz ependi üstige alghan.

*****

01/05/06 Frankfurt /Main, GERMANIYE

                              *****

Sultan Saltuq Bughrahan

K,Atahan

(901-955)

Uyghur, Miladiy 901-yili Uyghuristanning Artush sheheride Uyghur Émparatorluqi hökümdarlar ailiside dunyagha kelgen!

Sultan Saltuq Bughrahan Oghuzhan, Alip-Ertungga we Batur tengriqutning warisi. Büyük Uyghur Émparatorluqining dawami bolghan Qarahanilar Sulalisining hökümdari, herbiy alim, edip we siyasiyon! Sultan Saltuq Bughrahan 955-yili bozqir xeliqlirining isyanini basturush jeryanida zeherlinip, shu yili yurtigha qayitish sepiride wapat bolghan.

Bu tash abide Sultan Saltuq Bughrahanning tughulghanliqining 1112 yilliqini tebriklesh munasiwiti bilen tiklendi!

2013.11.12 Ürümchi

                                    *****

Oghlum,Tanka we Men

(Hékaye)
Oghlum bilen kechqurunluq aylinishqa chiqtuq.Ormanlar bükkide yapraq bilen qaplannghan bolup, kechkiy shepeqte qizghuch julalayti.
Téxi tünügünla daligha patmay qalghan bughdaylarni, kimlerdur bir axshamdila yoq qiliwetken bolup, étizlar qangha chiliship turghan xarabilikkela oxshap qalghanidi.
Üch yashliq oghlum pidalsiz wélisipitini éngizliqta heydep kétiwétip:
– Teraktor, teraktorning izi,-dédi.Rastinla yerde ademning qedimi yetmigüdek chongluqta tankining izi turatti.

-He, teraktor…teraktor chaqining izi,- didim uninggha.
-Dada, men buni heydimeymen,-dédi keskinla,- teraktor…manga bir teraktor kérek,- dédi, yene xeqishini dawamlashturup oghlum. Uning birdinla wélisipit emes teraktor heydigüsi kélip qalghanidi.
-He Teraktormu oghlum, sanga traktor kérekmu…!?,-dewettim, ixtiyarsiz
Bu chaghda xiyalim allaqayaqlarghidur uchup ketkenidi.
Bughday maysilliri tünügünkidek isimde turatti.Oghlum bilen her küni étizni arilap mektepke barattuq. Bughdaylar shundaq yumran, shundaq yéshil, shundaq mesum körünetti.Bu halet menggülük dawamlishidighandekla tuyilatti, ettigenlik selkin shamalda hayatliq déngizdek örkeshleyti.

Oghlum barghanche mendin uzaqliship kétiwatatti.U yiraqtin tankilarni körüp qalghanidi.
„Terektor heydeymen, dewatatti, emdi qandaq qilip yene pikirini tégishtürdi, bu bala?!,-dep oylidim ichimde…
U kétiwatqan tereptin qonaq étildurghandek oq awazi, kishilerning choqan-sürenliri, ana-balilarning dat-peryatliri, bombining partilashliri anglanghandek boldi…
Quyash tikleship qalghan bolup, issiqning destidin nefes alghilimu bolmayti.

Qulughumgha bughday enjisining charaslap köyüwatqan awazi, burnumgha köyüp külge aylanghan altun bashaqlarning hidi uruldi.Dunya hélila ot élip kétidighandek bilinetti.Birdinla qattiq qorqunch ichide:

-Oghlum!… Oghlum qaytip kel!…U teraktor emes…!,-dep, warqiridim.
Oghlum bu qétim gépimni anglaydighandek qilmayti.U kechkiy qoyash nurida barghanche qizirip kétiwatqan éngizliqta, pidalsiz ikki chaqliq wélisipitini oqtek heydep qap-qara is-tütekning ichige ghujuldap kirip kétti.(K.Atahan)
*****
31.10.2014 Germany

                                    ******

Tepekkur Yapraqliri

Korash Atahan

Ügettim, ügetkin, ügetsun!

Neqeder güzel Insanlar u, weten üchün jénini pida qilalighanlar! Wetendin keldi, wetenge ketti! Weten- millet üchün qurban bolghanlar hergiz ölmeydu…Ular menggülük hayat bilen mukapatlandurulghuchilardur! Ming yildin kéyinmu yad étilidighanlar xitayning intihamliridin „yoquri“ nomur alghan toxu yürek nan qépilar emes, eksinche mustemlike hayatning zeherdek achchiq is-tütekliride erkin nefes alalmaydighan Arislan tebiyetlik bahadir oghlanlar bolup qaldi.
Yüje Alla milliy qehrimanlirimizning mertiwisini yoquri qilsun!

*****

Ügettim, ügetkin, ügetsun!
Insanlar xuddi ösümlükler quyashqa telpüngendek hüriyetke telpünüp yashaydu.Hüriyetke bolghan échirqash menggülük hayatqa bolghan muhabbettin kelgen! Bashqilarning iradisi bilen ölüshni emes, özining iradisi bilen ölüshni talliwalghan kishiler hüriyetning heqiqiy temini tétighuchilardur!Özining iradisi bilen ölümni tallighanlar eng söyümlük kishiler bolup, ularning her bir tamche qénidin bir milletning hayatliq derixi su ichip turidu!

*****

Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!
Men heqiqiten rexmet éytishqa toghra kelse aldi bilen dostlirimigha emes düshmenlirimge rexmet éytimen. Chünki dostlirim jahan tinchighanda mendin shan-shöhret talashidu, düshmenlirim qattiq hujumgha ötkende méni yalghuz qoyup qachidu.Men her qétim qattiq zerbige uchrighanda, qara boranlarda yalghuz uchqan shungqardek, qanatlirimni polattek tawlap chiqtim!
Men ulargha yéqinlashqanda, xuddi men bu dunyada yekke-yiganidek etrapni timtasliq qaplap kétidu!

*****

Nuruz Bayriminglargha Qutluq Bolsun!

Nur+Uz=Nuruz, Newruz emes! Nur dégenlik, Uyghur tilida Quyash, Ay we Yultuzning yoruqigha, Uz yoruqluqning güzellikige qaritilghan bolup, Nur we Uz Kün, Ay we Yultuzning nurining chéchilghanliqini, hawa-jahanning échilghanliqini, qarngghu qishning axirliship Baharning yétip kelgenlikini yeni Tagh-dalalarning Uzlashqanliqi(Güzelleshkenliki)ni bildüridighan öp-öz Uyghurche Atalghudur.Nuruz tilimizda yéngi yilning bashlanghanliqini bildüridu.Tarixiy pakitlargha qarighanda, Ezeldin Tengri Téghining jenub we shimalida yashap kelgen ejdatlirimiz 3-ayning 21-künini NURUZ (yéngi yil bayrimi) süpitide qutluqlap kelgen.Uyghurlar bu bayramning ismini Nur+Uz = NURUZ bayrimi dep atap kelgen bolup, bu bayram we atalghu hergiz beziler éytqandek Parislardin yaki Parischedin tilimizgha özleshken emes.Parislar(Iranliqlar) bu atalghuni Ejdatlirimizdin qobul qilghan.

*****

Agahlandurush: Millitimiz özimizning qolida halak bolmisun!

Bir milletni tajawuzchilar yoq qilalmaydu,eksinche özini-özi yoq qilidu.Körünüp turuptuki, milliy eqil-parasetimizdin ayrilduq, dost-düshmen chüshenchimiz zeyiplidi, muhebbet-nepritimiz ajizlashti, adalet we hürriyet tuyghumizdin mehrum qalduq, nijatliq yolimiz zulmet ichide ghayip boldi. Shu taptiki azghun halitimiz yoqulush aldidiki bir diweng qewimge oxshaydu. Diwenglik késilining milliy rohiyitimizge yamrap kétishi arimizdiki serxillarnimu halsiritip, milliy istiqbalimizni halaket girdabigha qistap keldi! Hey eziz millitim közüngni ach, özüngge kel! Xelqimiz duch kelgen bu éghir tiragédiyeni körüp turup, qolungdin kelgen herqandaq bir shekilde milliy teqdirimizge hazirghiche köngül bölmigen bolsang, u halda sen adem emes bir ösümlük yaki méngip yürgen organizim hésaplinisen! Eger Janiwarchilik eqling bolsa sen üchün birla yol bar, u bolsimu milliy iradimiz aldida tizlinish! Millitimiz özimizning qolida halak bolmisun!

2013 Apiril

*****

Uyhurlarning Diniy We Milliy Tughusi Bilen Oyniliwatqan Tiyatérning Perde Arqisidiki Sirlar!

Korash Atahan

Gérmaniyening dunyagha dangliq metbuati Frankfurter Algemayne gézitide 2014-yili 7- ayning 21-küni élan qilinghan bir parche maqala, Uyghurlarning siyasiy teqdiri meselisidiki xelqaraliq teshwiqatta, Xitayning ghelbe qazanghanliqini körsetti!
Gherip dunyasi bizge emes, Xitaygha hésidashliq qilghan teleppuzda yézilghan maqalida, Uyghur xelqining milliy azatliq küreshliri tunji qétim selbiy bahalandi. Xelqimizning yolluq qoghdunush herkiti „Téror“dep békitildi.Bundaq baha bérishke sewep bolghan amillar:
1)Erkin dunyadaki atalmish jihatchilar teripidin qonchaq qilip oynitiliwatqan teqwadar yashlirimizning milliy musteqilliq kürishimizge tashlap turghan sayisi,
2)Arqa körünishi éniq bolmighan radikal dinchi küchlerning wetinimizdiki terghibatliri bilen, Uyghur xelqining arisida peyda bolghan Gherip we Israyil düshmenliki heqqidiki pakitliq matériyallar,
3)Xelqaraliq radikal diniy gorohlar bilen qilche alaqisi bolmighan Milliy azatliq küreshlirimizge, bashqilar terepidin aldiniwatqan yaki düshmen´ge sétilghan atalmish jihatchilarning“Ular bizning bir parchimiz“dep riyalliqqa uyghun kelmigen shekilde qara chaplap, keng médiyede Xitaygha paydiliq pakit hazirlap bérishi,
4)Xelqara jemiyetning Millitinmizning Xitaygha qarshiliq körsütüsh herketlirige Xitayning qollanghan métodi bilen muamile qilishi,
5)Xitayning milliy azatliq kürishimizge qarishi élip bériwatqan dunyawiy déplomatiye urushi…
6)Siyasiy teshkilatlirimizning Sherqiy Türkistan meselisini, Insan heqliri we démokratiye meselisi qilip körsütüp, Uyghur xelqining mustemlike astidiki bésiwélinghan mehkum millet ikenlikini anglitishqa yéterlik küch ajratmighanliqi,
7)Xelqaradiki milliy musteqilliqimizgha qarshi küchler(Xitay istixbarati, Démokrattik Xitaylar, Teywen we Singgapurdiki milletchi xitay gorohliri we gheriptiki Xitay gumashtilliri) ning, Uyghur siyasetchilliri we teshkilatlirining qoli arqiliq qurup chiqqan, Milliy dawayimizning tajawuz qilghuchi bir millet bélen, bésiwélinghan bir dewlet ottursidiki mesile emes, Xitay dewlitining siyasiy tüzülmisidiki mesile ikenlikige ayit köp liniyede oxshash waqitta yolgha qoyuliwatqan parallil projekt,
8)Xelqimizning nadanliq qilip, özini-özi kontorul qilalmay, kim nan tashlap berse payda ziyanni oylashmay arqisidin sokuldashliri,
9)Xelqara teshkilatlar we démokrattik dewletlerning tashqiy jehettin chandurmighandek qilsimu, ichkiy jehette bizni ézip yoqutiwitishke layiq, düshmen millet dep bahalishi we siyasiy meselimizni Xitayning ichkiy ishi, dep höküm chiqirip, Xitayning millitimizge, insanliqqa qarshi élip bériwatqan jinayetlirini qanunlashturup bérishi…qatarliqlar…..
Biz bu yerde resimini élan qilghan erkinlik jengchillrining pishanisige qandaq qilip xelqara radikal dinchi goruppillirining tamghisini uralaymiz!Biz weten-milletnining qutqazghichisimu yaki qatili!?
Bizni mushu halgha keltürgen hadisilerning ichide qandaq küchler bar?Millitimizning güzel obrazini buzushta Uyghurlar qandaq rol oynidi?Biz milliy inqilawimizni bilip-bilmey diniy inqilap sheklide körsütüp qoymighan bolsaq, dunya yenila bizni térorist demti?Uyghurlarning pishanisige chaplanghan atalmish „Térorist“ dégen nam milliy herkitimizge qandaq bolghanda paydiliq, qandaq bolghanda ziyanliq tesir körsütidu?
Dostlarning bu heqte pikir we analiz qilip béqishini iltimas qilimiz.
Qoshumche:
Xitaylarning Uyghuristan mutexesisi Madazhingning Yawropadin kelgen biterep güzetküchilerge dégen sözi: „Uyghuristanda Xitaygha qarshi herketler(Atalmish Téror)ni toxtitishqa amalisiz qéliwatimiz, chünki ular teshkilat qurmay tek béshigha yaki uruq- tuqqan we yaki yéqin dost-buraderler ara hemkarliship, oylimighan yedin qarar chiqiriwatidu, toyuqsiz hujum qiliwatidu“, dégen.
Xelqimiz weten ichide zulumgha qandaq taqabil turushning yolini tépip chiqquchi, ular her xil tongha oriniwalghan xayinlargha, Milletning qénini sümüriwatqan milliy munapiqlargha qandaq taqabil turushni axiri ögendi. Emma weten siritida-hür dunyada-milliy teqdirimiz heqqide oyniliwatqan maymun oyunlirini téxiche perq etkini yoq! Hey weten siritidiki bichare xelqim, millitimizning sendin kütkenliri u emes, hazirghiche aldanding, közüngni ach, düshmenning üstüngdin oynawatqan oyunlirini buzushimiz üchün, wetiningni we séni sanga qayturup bérish heqqidiki chuqanlirimizgha qulaq sal!Unutma!Heqqaniyet sen terepte, sen özüngge qayitqanda pütün dunya séni qollaydu!Alla sen bilen!

Biz kim, neme qiliwatimiz, kim üchün, qandaq?!

*****

Ügettim, ügetkin, ügetsun!

Erep we Pelestinliklerning Uyghurlarning siyasiy teqdiri heqqide pichirlighan awazinimu anglimiduq!Yehudi alimliri Uyghurlarning hüriyiti heqqide izdiniwatidu.Erepler musulman bolsaqmu meydimizdin ittirip, aldimizda xitaygha toz qondurmaydu.Bizning derdimiz bizge yétip ashidu.Özimizdin qanche ming kilométir yiraqliqtiki, Xitay bilen tighmu-tigh tipiship turghan Israyilni düshmen qiliwelip néme qilimiz.Pelestin xelqige qarshi ishliniwatqan qirghinchiliqni Israyil hökümiti qiliwatidu.Buni Israil dewliti we Yehudi millitige mal qilip qoysaq bolmaydu!
Uning üstige otturgha chiqiwatqan hadisiler Islam we Musewiylikning arisida emes, öz-ara menpeet talishish sewebidin boliwatidu!Bu jidelning DIN bilen alaqisi yoq!

******

Tepekkur Yapraqliri

Korash Atahan

Türük/Türk Tebiri: Oghuz+Qipchaq=Türük 

Uyghurlar(Toqquz Oghuz+On Uyghurlar=Yéngi Uyghurlarning biwaste ejdatliri) YAMGHUR, Anadolu Türkmen we Oghuzlari, Üzbekler, Türükmenler, Azerbeyjan Oghuzlari, Qazaq, Qirghiz, Tatar, Baskirt, Chuwash, Tuwa we Yakut…qatarliqlarning hemmisi birdin DERYA, Büyük Türük Ulusi bolsa eshu deryalarning hemmisi quyulghan DÉNGIZDUR!
Türük yaki Türk dégen isimgha izahat:“Türük“ yaki „Türk“ ikkisi bir isimning ikki xil yézilishi. Uyghurchida „türük“, „tüwrük“, „türlük“, „turek“,“térek“, „tura“, „turan“,“turghan“, „turfan, „dulan“ we „tur“ sözliri bar.Shühbesizki Türük yaki Türk, Türkiy yaki Türükmen dégen isimlarning yiltizi eshu sözler bilen munasiwetlik!

 *****

Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!

Qutluq Tengrim silerge Menggütash arqiliq yardem qilsun!
Hey Uyghurlar bashqilarning néme diyishi bilen karinglar bolmisun, olturghan we qopqan yéringlerge belge urup ménginglar!Tughulghan baligha birdin tashpütük yasitip saqlighandin bashqa, ölgenlerge birdin tashpütük yasap bille depin qilinglar yaki tupraq béshigha tiklenglar! Tashpütükke büyük ejdadimiz Oghuzhanning belgüsi bolghan Alem we Quyashning simiwoli sekkiz qirliq yultuz andin shu kishining Isim-familisi, Uyghurliqi tughulghan yaki ölgen yér we waqti-saiti oyulsun!
Isinglardin chiqarmanglar! Siler 10,000 yildin béri yashap kelgen Uyghuristanda tash shunche köp, emma birsidimu isminglar yoq, peqet bir esirdin béri wetininglarni bésiwélip xanim-qizliringlarni didek, er-arislanliringlarni qul qiliwatqan düshmenler wetininglarning her bir tüp giyasi, her bir parche téshigha estayidilliq bilen özlirining ismini oyiwatidu.
Ular ete bu yerde ming yildin béri biz yashaytuq, séning héchqandaq heqqing yoq, dep dawa qilsa, biz özimizning heqliq ikenligini qandaq ispatlaymiz?!
Kim néme dése désun, her bir Uyghurgha meyli chong, meyli kichik bolsun( perq etmeydu)birdin tashpütük yasitip saqlayli we ölgende bille depin qilayli!Silerdin ewlatliringlargha tilgha alghudek bashqa bir nerse qalmidi, herqandighinglar qilalaydighan mushu ishni bolsimu qilip,ulargha miras qaldurunglar!
Eger mengütash keship qilinmighan bolsa idi, kéyinki ming yil ichide Uyghurlar uyaqta qalsun, pütkül türkiy milletler hazirqideq saqlinip qalmighan bolatti!(K.Atahan)

*****
25.10.14

Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!

Ularni weten-millet sewdasimikin dey désem, milliy menpeetimizge séliwatqan ziyanlirining heddi-hésabi yoq! Ularni weten-milletning düshminimikin dey désem, bezi ish-heriketliri wetenperwer we milletperwerlerge az-tola oxshaydu!

Kishilerning alahiyde jabdunghan bu sehnide körüwatqini peqet ular, sélishturma qilghudek uningdin bashqa birlirimu yoq! Bu oyun mana mushundaq addiy we qayil qilarliq, tesirlik we dirammatik orunlinidu!Sehnide milletni we özini aldap doppa kiyip, burut qoyup méngip yürgenlerning ichige birdin düshmen yerleshtürülgen bolup, özlirimu bilmey uning emri astida herket qilidu.

Ularning sapasi ishghal astidiki bir dölet we zulum astidiki bir milletning büyük dawasini qilishqa yetmeydu!

Köriwatqanlirimning we hés qilghanlirimning hemmisi toghra!

Oyun mana mushunda ustiliq bilen oynilip kétiwéridu.Ular eqilliq kishilerdin ölgüdek qorqidu,bir amallarni qilip, sehnige yéqinlashturmaydu.Bilmey ularning sépidin yer élip qélip, kéyin saxtikarliqlarni bayqap qalghanlar shallinidu, bilmigenler, bilsimu bilmeske salghanlar rolni dawamlashturup kétiwiridu.

Aldanghanlar bu oyungha aldighuchilargha qarighanda téximu ichikip ketken bolup, gheplet uyqusidin oyghunishni hergiz xalimaydu!

Ene shu mollam yoq sheherde isim-sheripi Héytahun bolup qalghan öchikilerning kasapitidin bir tereptin milliy herkitimizde yaramliq, muntizim bir qoshun wujutqa chiqmaydu, ikkinchi tereptin biz uyghurlarning dat-peryat we yigha-zarillirimizgha tengkesh qilip, düshmenning milliy mustemlikisi yüz yillap dawamlishidu.

Gepning xulasisi weten-milletni söyüshlam kupaye qilmaydu, eksinche qaysi yolda méngip, qandaq söyüsh hemmidin muhim! Barliqimiz weten we milletning hüriyiti üchün pida bolsun!(K.Atahan)

*****
24.10.14

Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!

Dunyadiki milletlerning tebiyiti yirtquch haywanlarghila oxshaydu, ajizliqing qaysi yaqta bolsa, shu tereptin hojum qilidu!Dert tökme, dert töktüm dep sir we mexpiyetlikliringni tökiwetseng ishing téximu teslishidu!Baturluq bilen hich bolmisa dert tökkiche bolghan ariliqta yasha!Qarghidek ming yil yashighiche, arislandek bir yil yasha,deptiken ejdatlirimiz.
Biz Uyghurlar quyash parlap turghan bu dunyada, dost we düshmenlerning aldida intayin better bir künge qalduq. Jiddiy bir shekilde qurtulushning charisini tapmisaq yaki u yaki bu düshmenge yem bolup kétimiz.
Bizge qarap chishini bülewatqanlar köp.Ularning bezilliri bizge ming yildin béri tonush, bezilliri natonush.Hetta bezilliri qandash we dindash.
Ularning kitabiDIN „Qandashlar we DINdashlar üchün pidakarliq körsitish“, dégen jümle chiqiriwétilgen.Bezillirining qilghan yardemining hessilep ziyinini tarttuq…Bir belasi bolmisa quyruq yatamdu sayda?!… Ular bizge oxshash axmaq emes.
Dunyadiki milletlerning tebiyiti yirtquch haywanlarghila oxshaydu, özidin bashqilarni tonumaydu.Yer sharida kimde kim segek we chéchen bolmisa, uning bedilini nahayiti éghir öteydu!(K.Atahan)

23.10.14

*****

Ilham Tohti Ependi Heqqidiki Bezi Meselilerge Izahat

Korash Atahan

Men Ilham Tohti ependining ochuq soti échilip höküm élan qilinishtin awal weziyetning teqezzasi we millitimizge paydiliq bolghan melum meselilerni nezerge élip, „Ilham Tohti arimizdiki biri emes“ dégen qisqa maqalini ilan qildim.Maqala élan qilghandin kéyin bezi dostlarning ijabiy we selbiy pikirliri otturgha chüshti.Shu munasiwet bilen ularning milliy herkitimizge jiddiy muamile qilghanliqigha apirin éytishqa we oqurmenlerge xelqara weziyet, Ilham Tohti ependi we milliy herkitimiz heqqide yene bir qedem ilgirilep chüshenche bérishke toghra keldi.
Melum, Xitaylar Ilham Tohti ependini atalmish üch xil küchke baghlawatidu.Xitaylar üch xil küch dewatqan kishilerning keskin siysiy arqa körünishi bar. Méningche Ilham Tohti ependi ularning ichige kirmeydu.Ilham Tohti ependi Xitay dewlitidiki özining tipigha kiridighan kishilerning arisidiki xitayda démokratiye, insan heqliri we kishlik hoquqni ilgiri sürüp, xitay jemiyitide siyasiy, ijtimayi we iqtisadiy islahat élip bérishni teshebbus qilghuchilarning biri bolup, shexsiy alahiydiliki özi Uyghur bolghanliqi üchün, jasaret bilen otturgha chiqip, öz xelqining heq-hoquqliri üchün küresh qilghanliqida ipadilinidu.Ilham Tohti ependining biz Uyghur siysiy paaliyetchillirining qiliwatqanliri bilen melum ortaqliqi bardek qilghan bilen, tüp meselilerde hergiz oxshimaydu.
Uyghur siyasiy paaliyetchilliri wetinimizning milliy musteqilliqidin ibaret yüksek ghayisi üchün küresh qiliwatidu.Ilham Tohti ependi bolsa mezlum bir xeliqning mewjutliqini qoghdap qélish üchün küresh qiliwatidu.Eslide xelqara qanunlarda Uyghurlarning milliy mewjutluqini qoghdap qélish wezipisi, Uyghurlarni méning garajdanim dep qarighan dewletning yeni xitay dewlitining wezipisi.
Uyghur siyasiy paaliyetchilliri Uyghurlarning milliy mewjutluqini peqet milliy musteqilliq arqiliq qoghdap qalghili bolidu, dése, Ilham Tohti ependi, Xitayning siyasiy tüzülmisini özgertish, démokratiye we kishlik hoquqni ilgiri sürüsh arqiliq qoghdap qalghili bolidu, dewatidu.Buningdin qarighanda Ilham Tohti ependi arimizdiki birsi emes bolghini bilen, melum bir makan, zaman we siyasiy atmospurada ortigha chiqqan millitimizning neq derdige, jiddiy derman bolush üchün küresh qiliwatqan, xelqimiz, xelqara insan heqliri himayichilliri we ilghar pikirlik xitaylar(melum nuqtidin qarighanda) ning ortaq hémayisige érishken bir shexis.Meyli Uyghur xelqi bolsun, meyli xelqara insan heqliri hémayichilliri bolsun, meyli démokrattik xitaylar bolsun hemmisige ortaq kélidighan bir heqiqet bar.
Emma hemmisining öz aldigha ayrim heqiqetlirimu bar…Oxshumighan nuqtidin nezer tashlighanda Ilham Tohti ependini milliy herkitimizning simiwoli qilip qoyush xata, Ilham Toxti ependini Xitay démokratchillirining qatarigha qoshuwétishmu xata, Ilham Tohti ependini atalmish üch xil küchke baghalap qoyushmu oxshashla xata.Ilham Tohti ependi Xitay dewlitining siysiy tüzülmisi we qanun qurulushidiki yéngiliq teshebbuschillirining wekili bolup, uni Uyghur kishlik hoquq, insan heqliri we démokratiye hémayichisi, dertmen bir xelqning ghemguzari, qul qilinghan bir milletning wapadar oghlani, mustebit tüzülmening tömür tapini astida tik turghan adaletning shemshiri, dep baha bersek xata bolmaydu.
Uni milliy herkitimiz sépidikiler hémaye qilghan bolsa, uning sépimizdiki biri ikenlikidin emes adaletni yaqilighanliqidin, Uni xelqara kishlik hoquq teshkilatliri hémaye qilghan bolsa, uning insan heqlirini teshebbus qilghanliqidin, Uni démokrattik Xitaylar hémaye qilghan bolsa, Uning Xitaylarmu éytishqa jüret qilalmaywatqan, xitay dewlet tüzülmisidiki késelliklerni dadilliq bilen otturgha qoyghanliqidin boliwatidu.Ilham Tohti ependige biterep we riyal baha bérish kérek.
Ilham Tohti ependige qandaq baha bérish nazuk ish bolup, uni hémaye qiliwatqanlarning pozitsiyisi kimning ghelbe qilip, kimning yéngilidighanliqini belgüleydu.Ilham Tohti meselisi xelqaraliq bir mesele.Bu xelqaraliq meselidin kim chéchenlik bilen paydilinalisa payda alidu, xataliship qalsa hessilep ziyan tartidu.
Biz bu pursetni ching tutup, Ilham Tohti hadisisi arqiliq derdimizni dunyagha toluq anglitish üchün, 2014 ni Ilham Tohti yili qilip békitsek, özimizning, dostlirimizning, riqabetchillrimizning yoshurun iniritsiyisidin paydilinip, özimiz musteqil pilanlighan melum meqsetlerge yételeymiz.Biz cheteldiki siysiy paaliyetchiler némila qilayli, Ilham Tohti ependige herqachan qilche mubalighe qiliwetmey, siysiy hayajangha bérilmey, biterep we tenqidiy pozitsiyede bolushni unutmasliqimiz lazim.Yanila eskertip qoyay, u xelqimizning achqan yérige barghan biri bolsimu, hergiz milliy herkitimizning terkiwdiki biri emes! Uning ornida bir Xitay bolup qélish ihtimalliqinimu chetke qaqqili bolmaydu!

K.Atahan 21.09.14

 *****

Ilham Tohti Arimizdiki Biri Emes…

Korash Atahan

Xitaylar Ilham Tohti ependining sayiside Dunya we Uyghurlarni koldurlitiwatimen, dep oylawatidu!Oyan oyniliwatidu, Uyghurning qéni sharqirap töküliwatidu, yéngi-yéngi sehniler hazirliniwatidu!
Wetinimizdiki Xitaylar eslide bu sinariyedin xewiri yoq bolghachqa, Ilham Tohti ependini qolgha élip, Uyghurlargha qattiq zerbe berduq.dep oylap qéliwatidu.
Emeliyette Xitay merkizi hökümiti Ilham Toxti ependini eyiplep özini-özi jazalighandek ishni hergiz qilmaydu.
Xitay merkizi hökümiti Uyghurlar bilen Xitaylarning otturisidiki ziddiyetlik munasiwetni hel qilishta, Ilham Toxti ependining Uyghurlargha qarighanda Xitaylargha téximu paydiliq bolghan bir köwrük ikenlikini obdan bilidu.
Shühbisizki bu hadisining arqisida Xitaylargha paydiliq, emma Uyghurlargha paydisiz bir oyun bar!
Biz Uyghurlar Xitaylar eqilsizlik qilip, bu paydiliq köwrükni özliri buzup tashlidimu deyli….Eger ish shundaq bolghan bolsa Xitaylar kéyinki yillarda buning bedilini nahayiti éghir öteydu…

Ilham Tohti ependi arimizdiki biri emes…Eger hür dunyadiki, Uyghurlarning ichidin chiqqan biri, Ilham Tohti ependining mangghan yolida méngghan bolsa, éyitqanlirini sözlep: „Sherqiy Türkistan Xitayning ayrilmas bir parchisi, Uyghurlarning meslisi xelqara sehnilerde emes, Xitay dewlet téritoriyisi ichide hel bolidu…

Eger Xitay merkizi hökümiti Uyghurlargha Xitaylargha muamile qilghandek adil muamile qilsa, yerlik heq-hoqoqlirini qoghdisa, üch xil küchning yiltizi késip tashlinatti… Biz Uyghurlar xitaylarning bir parchisi… Sherqiy Türkistan tarixtin béri xitayning ayrilmas bir qismi…“dép biljirlighan bolsa, muhajirettiki Sherqiy Türkistanliqlar teripidin keskinlik bilen milliy munapiq dep qarilinatti…

Xitaylar Ilham Toxti ependini türmige solap, biz Uyghurlarni emes, eksinche özini-özi jazalidi!
Xitay millitini bashqilar intayin mekkar siyasetchi, deydiken.Xitay hökümitining Ilham Tohti ependining meselisini hel qilish usuli, Xitaylarning milliy pissixikisigha uyghun kelmeydu…
Eger hemme adem hazir oylawatqandek, Xitay dewlitining Ilham Tohti ependi meselisini hel qilish usuli, zaman we makanning tereqqiyat logikisigha uyghun bolghan bolsa, u halda Xitaylar intayin döt bir milletken, dégen yéngi bir qalpaqni kéyip qalidu….
Démek Xitaylar qattiq oyan oynawatidu, bizni we xelqara jemiyetni koldurlitiwatidu…Ilham Tohti ependi Kinolarda rol élip, tamdin sekrep putini sunduriwalidighan artistlardek, özini qattiq qiynighandin bashqa ailisi we uruq-tuqqanlirining yürikini qan qiliwitidighan boldi…
Dunya Xitay we Uyghurlarni rol aldurup, bezi téragidiylik körünüshliri rast bolghan bir dirammini oynawatidu…Ziyan yenila biz Uyghrlargha boliwatidu….

Alla millitimizge eqil, sebir we kuch quwet bersun, ishlirini asan qilsun..!.
*****

18.09.14 Gérmaniye

Uyghurlar We Uyghur Tili Medeniyet Hadisisi

Korash Atahan

1 – muqeddime:
Uyghur tili dunyada eng çong til dep hésapliniwatqan Héndi- Awropa tili, Islawiyan tili, Semiti tilliri we Xen-Zang tili qatarliqlar bilen bir qatarda turidiğan Türk til séstimisining merkizi dealikti bolup, bizning biwaste ejdatlirimiz hésaplinidiğan Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Türk we Uyghur dewirlirini baştin keçürüp medeniyet güllengen Qarahanlar Impériyesi dewrige kelgende toluq mukemmellişip, dunyadiki nopuzluq tillarning birige aylanğan. Uyghur tili şu tillarda yézilğan medeniny miraslirining qedimiyligi we köpligi jehette başqa herqandaq til bilen selişturğanda ( barliq Türkiy millet tilliriğa wakaliten) aldinqi qatarda turidiğan büyük tillarning biridur.

Men Allaning iradisi bilen 1985-yili Qumul rayonida, 1986-yili Sanji rayonida, 1987- yilidin 1990- yiliğiçe Artuş rayonida, 1993-yili aqsu rayonida, 1995-yili Böretala hem Çöçek rayonida, 1998-yili Turpan rayonida, 1999-yili Ili-Altay rayonida, 2000-yili Korla rayonida, 2001-yili Qeşqer hem Hotenge tewe bir qisim rayonlarda, 2002-yili Almuta, Taldiqorğan rayonlirida ( bézi rayonlarğa bu jeryanda bir qançe qétim barğan ehwallarmu boldi.) jemiyet we til tekşürüş pursitige ige boldum, hem birqançe qétim ziyalilar we ottura-başlanğuç, aliy- ottura téhnikum mekteplirining oqutquçi-oquğuçiliri arisida millitimizning hazirqi zamandiki teqdiri we medeniyet mesililiri heqqide liksiye sözlep bérişke teklip qilindim. Bu jeryanda xelqimizdin nurğun nersilerni ügendim we qimmetlik materiallarğa ériştim.Men qeyergila barmay xelqimizning milliy musteqqilliqe bolğan küçlük intilişlirini, dunyadiki herqandaq bir hör milletke ohşaş şekilde mewjut bolup turuş üçün özlirining heq-hoquqliri üstide izdiniwatqanliqini, Şerqiy Türkistanğa bolğan hojayinliq éngining zamaniwi şekillerde yüksiliwatqanliqini kördüm.

Yette su wadisida bolsa Türk, Qazaq, Özbek, Qirğiz , Tatar, Türkmen, Çeçen qatarliq qérindaşlirimizning Uyghur xelqi bilen birlikte Uygur millitning teğdiri we milliy azatliq küreşlirige qiziqiwatqanliqini kördim we bu hil rialliqtin bekla söyündüm.Men qatnaşqan herqandaq ammiwi we adettiki sorunlarda Uygur tili we Uyghurlarning til (qérindaşliq) munasiwetliri heqqidiki munaziriler diqqitimni bekraq özige tartti. qérindaşlirimizning köpinçisining bu mesililer heqqidiki köz qaraşliri toğra bolsimu, bezillirining bu heqtiki çüşençillirining taza köngüldikidek emesli-gini hés qildim. Nurğun suallar soraldi, bezilirige jawap berdim, bezilirige ijtimayi we siyasiy şert-şarayitlarning yar bermesligi hem sewiyemning çeklikligi tüpeylidin qanaetlinerlik jawap bérelmey qalğan idim. Uygur tili we Uygurlarning til munasiwetliri heqqide kişilerning oylaydiğanliri her hil iken, qérindaşlirimizning bu heqte ortaq çüşençige kélişi milliy medeniyitimizning we milliy musteqqilliq küreşlirimizning tereqqiyati üçün paydiliq elbette. Şundaq bolğaçqa waqit teqezzasi tüpeylidin sewiyemning hem materiyal menbelirimning yéterlik bolmasliqidek qiyinçiliqlar aldida tohtap qalmay, bir kün bolsimu baldurraq bu mesililer heqqidiki köz qaraşlirimizni birlikke keltürüş üçün orunup béqiş meqsidide, bu maqalini muddettin burun yézişqa toğra keldi.

2 – Uygurlar We Uygur Tili Medeniyet Hadisisi Heqqide Omumiy Bayan:

Yiraq qedimqi zamandiki ejdatlirimiz miladidin burunqi 27-esirlerdin başlap, ularni özlirini küçlük reqibi dep sanap kelgen Xitay, Iran we Girik menbeliride ox-şimiğan şekiller bilen yeni „Sak“, „Turan“, „Tuhar“, „Hun“, „Ugurdas“, „Küy-Di“ degen namlarda atilip kelgen.Ular özlirining yiraq qedimqi ejdatliridin tartip Tengri tağliri, Altay tağliri, Qaraqurum tağliri etraplorini makan tutup bezide ortaq hakimiyet bayriqi astiğa birleşse, bezide tarqaq halettiki ittipaqdaş begliklerning bayriqi astida yaşap Uyghur tili medeniyet hadissini merkez qilğan halda özlirining seltenetlik tarihi we parlaq medeniyitini yaratqan.

Bizgiçe yitip kelgen yazma yadikariqlarning içide ejdatlirimizning miladidin kéyinki tarihini yorutup beridiğanliri bir qeder köp we nisbiten tepsilirek bolup bu jeryanda ularning Sak, Tuhar, Turan, Hun, dewirliridiki selteniti qismen ajizliğan bolsimu yenila özlirining jenggiwarliqini saqlap qalğan we miladiy 5- esirdin ta hazirğiçe bolğan jeryanda Sak, Turan, Hun ittipaqlirida beglik halette yaşap kelgen nurğun içkiy we taşqiy Türk qebililirini Uygur tili we yéziqi asasida toluq birleştürüp, seriq deryaning şimali we Tengri teğining jenup we şimalliridiki begliklerni öz içige alğan büyük Uygur orhun döliti (M745- M840), Kengsu (Şerqiy) Uygur döliti (M846-M1226), Iddiqut Uygur doliti (M845- M1368), Uygur Qara Hanlar döliti (M848-M1212), Uygur Çağitay döliti (M1227-M1506), Uygur Seidiye hanliqi (M1506-M1682), Uyghur Hojilar döliti (M1688-M1863), Ili Uygur Sultanliqi (M1869-M1880), Uyghur Yette Şeher Hanliqi (M1863-M1878) qatarliq döletlerni we Şerqiy Türkistan Islam Jumhuriyiti (1933-yili), Şerqiy Türkistan Jumhuriyiti (1944-yili) qatarliq dölet we hakimiyetlerni qurğan.Uyghur (Oğuz) ibarisi miladidin xélila burunqi dewirlerdiki Hun qoşunlirining Xitay rayonliriğa qarita élip barğan üzlüksiz herbiy yürüşliri, Seddiy Iskenderning şeriqqe qilğan istilasi , Atilla başçiliğidiki bir bölük ejdatlirimizning Yawropağa keng-kölemde köçişi bayan qilinğan tarihiy materiallarda, insanlarning baliliq dewirlirining qimmetlik guwaçisi bolğan meşhur medeniy miraslirimizning biri „Oğuzname“ epsanisida we Mehmut Qeşqirining“ Türkiy tillar dewani“ da resmiy ijtimayi we siyasiy itnik terkip süpitide haterlengen.

Great Uyghur Languege Area

Uyghur (Oğuz)lar eslide tarihta Sak, Tuhar, Soğdiy, Hun, Uyghur degen namlar bilen atilip kelgen Türk itipaqi içidiki bir qebilining nami bolup, u tarihiy menbelerde Toqquz Oğuz – On Uyghur degen nam belen meşur.

Bu nam miladiy 8-esirge kelgiçe bezide küçiyip pütkül Türk ittipaqidiki bir qisim qebililerning ortaq nami süpitide qollunilğan bolsa, bezide ajizlap Uygur (Oğuz) qebililirining içkiy ittipaqining omumiy nami süpitide qollunilğan. Uyghurlar tarihçilar teripidin insaniyet tarihidiki eng küçlük demokirattik döletlerning biri dep qarilip kéliwatqan miladiy 745-yili qurulğan Urhun Uyghur hanliqining taza güllengen dewirlirige kelgende barliq Türk qebililirini kök bayraq astiğa birleştürüp, Türkiy xelqler tillirining Uyghur tili asasida birlikke kelişi we qeiplişişidin ibaret birinçi qétimliq medeniyet tereqqiyati basquçini baştin keçürgen bolsa, 9-esirge kelgende Tengri tağliri, Qaraqurum tağliri we Altay tağliri wadilirini merkez qilğan halda mildiy 840-yillarning aldi keynide qurulup, miladiy 1368 – yiliğiçe dawam qilğan Idiqut Uyghur hanliqi, miladiy 1226 – yiliğiçe dawam qilğan Şerqiy Uyghur doliti (Kengsu Uyghur hanliqi), miladiy 1212-yiliğiçe (?) dawam qilğanUyghur Qara Hanlar hanliqi qatarliq itipaqdaş üç çong küçlük döletni qurup, yer yüzidiki Uygur ziminlirini toluq birlikke keltürüp Türkiy xelqlerni Uyghur medeniyiti asasida birleştürüp, Türk medeniyet tarihidiki ikkinçi qétimliq ğayet zor medeniyet hadisisini şekillendürgen.

Şeriqte beringi boğuzidin ğeripte Ege dengiziğiçe (AGAISCHES MEER) bolğan Şerqiy şimaldin ğerbiy jenupqa qiypaş sozulup yatqan çeksiz ketken bu ana zimindiki mutleq köp sanliq kişilerning bügünki dewirde azdur-köptrur şiwe perqini hésapqa almiğanda bir tilda sözleş hadissining şekillinişini, biz yoqurda tilğa alğan töt çong Uyghur döletning qurulişidin ibaret tarihiy arqa körüniştin ayrip qariğili bolmaydu. Uyghur tarihidiki zor weqelerning biri yisaplinidiğan miladiy 1227-yili Mungğullar teripidin qurulup, 1369-yiliğiçe Uyghur medeniyiti teripidin pütünley assilimatsiya qiliwitilgen Çağitay Uyghur hanliqi gerçe üzliksiz güllinip kéliwatqan Uyghur medeniyitini téhimu yükseldürüşke töhpe qoşqan bolsimu, Uygur rayonidiki milliy terkipning özgirip, ortaq namdiki bir milletning Uyhgur, Özbek, Türkmen, Ezherbeyjan, Qazaq, Qirğiz qatarluq milletlerge parçilinip kétiştek aççiq aqiwetni keltürüp çiqarğini yetmigendek, Rus we Xitay mustemlikisining barğançe küçiyişi bu rayondiki milletlerning milliy terkiwini téhimu murekkepleştürüp Tatar, Qara qalpaq, Altay, Başqurt, Çiçen, Yaqut, Hakas, Qara çay qatarliq bir qatar itnik goruppilarni keltürüp çiqardi. Hemmidin külkilik bolğini paşisitlarning Şerqiy Türkistandiki Uyghur namidiki Yiltizi küçlik milletni Uyghur, Tarançi, Türkmen, Qirğiz degendek bir qatar uşşaq namlarğa parçiliwetmekke orunğanliqi bolup, mustemlikiçilerning bu yaman niyiti Türk xelqining ğolluq yiltizi merkezlik olturaqlaşqan bu rayonda emelge aşmay qaldi.Hala bügünki künge kelgende yoqarqi rayonlarda yaşawatqan qérindaşlirimizning beziliri taşqi mustemlikiçilikning ijadiyiti bilen özlirini ayrim millet dep sanap musteqqil döletlirini qurdi yene beziliri türlik siyasi we ijtimaiyi sewepler bilen yat hem qérindaş milletlerge singip ketken bolsimu Uyghur xelqi nimişqidur hazirğiçe ularni ayrim millet qatarida körmey, mustemlikide qalğan dölitining naminimu ularning ortaq nami bilen“ Şerqiy Türkistan“dep atap kelmekte. Neme üçün bundaq bolişini bir tereptin milletşunasliq, tarihşunasliq, arhioligiyeşunasliq nuqtiliridin téhiçe aşkarilanmiğan sirlar keltürüp çiqarğan bolsa yene bir tereptin Xitay hem Rus mustemlikiçilirining Türklerni baş kötürgüzmesliktin ibaret yaman ğerizi we dunya siyasi atmospirasining Türkler üçün bolupmu Uyghur xelqi üçün paydisiz boliwatqanliğidin ibaret bir qatar yaman aqiwetler keltürüp çiqarğan.Uyghurlarning 14-, 15-esirlerdin kéyinki siyasiy jehette bara-bara ajizlişişiğa egişip, Türk ziminlirida Xitay we Ruslarning“ töhpisi“ bilen tar dialikitlarni merkez qilğan bir qisim milletler şekillinişke başlidi. Bu milletlerning beziliri téhi mustemlikiçilerning Türklerni parçilap yoqitiwétiş üçün qoyğan haqaretlik namlarni millet nami süpitide qubul qilğan bolsa , yene beziliri hetta tar mehlliwi isimlarni, yer jay namlirini, özliridin çiqqan rayon harakterliq meşhur şehislerning atlirini we melum bir yurt kişilirining leqemlirini millet nami süpitide qubul qildi. Neççe ming yillardin beri ular bilen teqdirdaş bolup hazirqi Russiye, Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan, Türkmenistan, Ezherbeyjan, Tajikistan, Afğanistan, Hindistan, Pakistan, Iran, Iraq, Türkiye qatarliq döletlerde yaşap kelgen Uygurlar tarihning rehimsiz buran çapqunlirida qattiq yekleş, we qirğinçiliqqa uçrap bir qisim yerlik yat we qérindaş milletlerge qoşulup kétip, Uyghur tarihidiki birinçi qétim Şerqiy hunlarning bir böligining asiyadiki seriq tenlik milletlerge, ikkinçi qétim ğerbiy hunlarning bir böligining wengir,pin, bulğar namida Yawropaliqlarğa ,üçünçi qétim Şerqiy Uygurlarning mutleq köp qismining Xitaylarğa assilimat-siye bolup kétişidin kéyinki törtinçi qétimliq başqilarğa assilimatsiya bolup kétiştek eğir tiragidiyeni téhi yéngila baştin keçürdi we baştin keçüriwatidu.Qehriman Uyghur xelqi neççe ming yillardin beri özliri bilen birge yaşap kelgen qérindaş milletlerni özlirining issiq qanliri bedilige yat milletlerning türlik horluqliridin saqlaş yolida eğir bedellerni tölep kelmekte.bugünki künge kelgende buni qérindaş milletlerning hakimiyet üstidiki hökimetliri bilmeslikke seliwatqini bilen ularning xelqi obdan çüşinidu, ular Ruslardin musteqilliqni qalqan qilip, Xitaydin Uygurni qalqan qilip qutulduq dep çöçirni ham sanawatidu, Uyghur kilassik medeniyitini talişing dese ejdadimning balisi köpiyip kétidu, Uyghurning béşiğa kün çüşti dese br siqim teriqtek hemmisi çeçilip kétidu.Uyghurlarning Tükiy milletlergewdisidiki asaliq bir terkip ikenligini,bügün Uyghurning beşiğa kelgen künning etila özlirining beşiğa kelidiğanliqini taza öylap yetelmeywatidu.

Biz Türkler tarihtiki burnimizning uçinila köridiğan nadanliqimizni we bir işqa asan hayajanlinip, asan untup qalidiğan tenteklikimizni taşlimisaq bolmayti.Uyghurlar hazir Uyghur tili arqiliq biz yoqirda sanap ötken mutleq köp sanliq döletlerde we bir qisim döletlerdiki Türuk rayonlirida huddi öz ana yurtida turğandek hesiyatta yaşawatidu we u jaylarning tereqqiyatiğa özlirining eqil parasiti we emgek miwillirini teğdim qiliwatidu.çünki buning inkar qilğili bolmaydiğan tarihi asasi bar elbette. lekin bir qisim qérindaş milletlirimizning hökimetlirining bir nan tepipla ögzige çiqip dap çalidiğan, kiçikkine menpietni dep qérindişini satidiğan Uyghur kim, men kim demey uzaq esirlik milliy menpietlirimizge ziyankeşlik qilidiğan qilmişliri kişini epsuslandurmay qalmaydu we çongqur oyğa salidu.

Bügünki dewir Uyghurlirining dunyağa tarqilip olturaqlişişi tarihtiki herqandaq bir dewirge nisbiten keng we murekep bolup, ular Ottura Asiyaning Uyghurdin ibaret itnik gorupqa mensup boluşqa tegişlik rayonlirida bolupmu Şerqiy Türkistan rayonida toplişip yaşiğandin başqa Qazaqistan, Özbekistan, Qirğizistan, Türkiye qatarliq döleterde bir qeder ziç, Austiraliye, Amerika, Germaniye, Kanada, Shiwetsiye, Bélgiye, Gollandiye, Shiwitsariye, Engiliye, Norwegiye Wengiriye, Russiye, Pakistan, Saudi Erebistan, Mongğuliye, Afğanistan, Iran, Türkmenistan, Erep Birleşme Helipiligi, Misir we Xitay qatarliq döletlerde tarqaq, muqim we nisbiy muqim halette yaşaydu. Bu rayon we döletlerde Uyghurlar Uyghur tilidin başqa Türk, Engiliz, German, Firansuz, Erep, Ordu, Paris, Rus we Xitay tillirini işlitip yaşaydu. Uyghur tilining yoqarqi tillar bilen bolğan munasiwetliri murekkep tarihiy we siyasi arqa körünişlerge ige bolup, bu hil realliq Uyghur tili we Uyghur tili munasiwetlirini murekkepleştüriwetti we nöwette tetqiq qilişimizğa erziydiğan muhim timilarning birige aylandurup qoydi.Uyghurlar tarihtin buyan nurğun milletler bilen ténç, ittipaq halda bille yaşaş jeryanida ğerip we şeriqning medeniyet almaşturuş işlirida köwrüklük rol oynap keldi we yepek yoli medeniyitining güllengen dewrini yaratti. Ejdatlirimizning bizgiçe qaldueup ketken muzika, tibabet, déhqançiliq, çarwiçiliq, toqumiçiliq, qol hünerwençiliq, binakarliq, qol sanaet, soda, maarip, edebiyat, tarih, teswiri senet, folklor, astironomiye we pelesepe heqqidiki alemşumu miraslirini Uyghur tilining mukemmel tereqiyatidin ayrip qariğili bolmaydu. Şungimu Uyghur tilida dunyadiki küçlük medeniyetlik tillarning türlik alahidilikliri ipadilinip turidu. Uygur tili özining tereqiyati dawamida Hindi-Yawropa, Eerep, Paris, Rus – Islawéyan tilliridin ilmiy we penniy atalğularni qobul qilip, özining medeniyet siğimçanliqini aşurup kelgen. Bu hadise qandaqtur bir qisim çala sawat kişiler éytqandek Uyghur tilining zeiplişişi bolmastin belki dunyawi küçlik til qataridiki tillarning biri ikenligini ispatlaydu. Bu hergizmu ğeyri tebi’i şekilde zorawanliq wastisi bilen emes, medeniyet tereqqiyatining ihtiyajidin kélip çiqqan ijabiy hadisidur. Uyghur tarihiğa nezer salsaq ejdatlirimiz medeniyet tereqqiyati jeryanida özi tohtimay tirikişip turğan şeriq bilen emes ğerip bilen alahide küçlük medeniyet munasiwiti ornatqliqini körimiz.bunungdin Uyghur medeniyet tepekkur endizisining şerqçe emes ğeripçe medeniyet tepekkur endizisige yatidiğanliqi roşen çiqip turidu. Mana bu Xitay bilen gépimizning neme üçün bir yerdin çiqmaydiğanliqi, nime üçün Xitayning Uyghurlarni Manjularni, Mungğullarni, Juangzularni assilimatsiye qilğandek ungay assilimatsiye qilalmasliqining, Uyghur tilining, Uyghur medeniyitining, Uyghur millitining şunçe ajizlişip ketken turuqluq yene nime üçün yoqalmaydiğanliqining siri. Mana bu Xitayning „Şerqiy Türkistan ezeldin bizning ziminimiz idi“ dégen sözining qip qizil öydurma ikenligini ispatlap turidiğan polattek pakit. Mana bu xelq’aradiki dostarni küldürüp düşmenlerni yiğlitidiğan Uyghur milliti we Uyghur tili meselisi.Öz- ara hoşna olturğan milletlerning Ottura Asiyeda herqandaq munasiwetning bolmasliqi peqet mumkin emes, bundaq munasiwetlerning bolişi hergizmu bu milletlerning teqdirdaşliq munasiwetini békitip bermeydu, bu munasiwetler murekkep arqa körinişke ige bolup, bu hil hadise til, medeniyet, érq, tarih, din, juğrapiye, siyaset, iqtisat mesililirige bérip çetilidu. Nupusning az köp bolişi bir milletning uluq yaki uluq emesligini körsütip berelmigendek, bir milletning omumiy medeniyet sapasining yoquri töwen bolişimu u milletning dölitining bar yoqliqi belen ölçenmeydu. Uyghur milliti Xitay we Xitay mustemlikiside yaşawatqan başqa milletlerge we bir qisim musteqqil döliti bar bolğan milletlerge sélişturğanda medeniyet sapasi jehette alahide üstin turidiğan aldinqi qatardiki milletlerning biri.bundaq bolişini, tarihta qu-rulğan neçe on qétimliq musteqil döletlirimiznning ma’arip we medeniyet işlirini ewllatmu-ewlat güllendürüp kelgenligi, ejdatlardin bizgiçe miras qalğan meripet- perwerlik iddiysi, mol we renggareng bolğan medeniyet miraslirimiz, medeniy ang jehettiki irisiyetçanliqimiz we mewjut bolup turuş yolida élip barğan medeniyet sahesidiki her türlik izdininşlirimiz keltürüp çiqarğan. Biz töwende xelqimiz, qérindaşlirimiz we dostlirimiz qiziqiwatqan bir qançe nuqtidin Uyghur tili we Uyghurlarning til munasiwetliri heqqide qisqiçe muhakime élip barimiz hem şu munasiwet bilen xelqaradiki Uyghur medeniyet tetqiqati belen şuğuliniwatqan kesipdaslarni bu mesile üstide izlinip béqişqa teklip qilimiz…

3- Xitaylarning Uyghurlar We Uyghur Tili Medeniyet Hadisisige Tutqan Pozitsiyesi Mesililiri:

Xitaylarning qedimqi kitaplirida ejdatlirimiz ezeldin tartip yaşap kelgen ana wetinimiz Şerqiy Türkstan bezide ğayiwi jennet, periştiler makani, şirin çüş dunyasi qilip teswirlense, bezide özidin küçlüklerni süpetleydiğan alwastilar dunyasi, jinlar makani dep teswirlinip kelgen. Bu hadisidin Xitaylarning Şerqiy Türkistanğa nime üçün rodipaydek çaplişiwalidiğanliqining tarihi asasini we Xitaylarning Şerqiy Türkistanni mustemlikisige aylanduriwéliş ham hiyalining neççe ming yilliq yiltizini tapqili bolidu. Miladidin neççe ming yil burun Xitaylar bir millet bolup uyuşuştin héli ilgirila ejdatlirimiz birlikke kelgen zor bir itnik terkip süpitide dunya tarih sehnisige çiqqan, hem üzining medeniyet endizisini dunyağa keltürgen.Tarihimizdiki numusluq 1884 – yil Xitayning neççe ming yilliq Şerqiy Türkistanni yutiwéliştin ibaret tajawuzçiliq pilanining emelge éşiş muqeddimisi bolup qaldi.Xitaylar şu yillardin tartip pilanliq, mehsetlik halda körinişte çandurmay emiliyette qedemmu qedem ilgirilep, konisining izini yéngsi bésip, 1949-yilğa kelgende wetinimizni resmiy şekilde işğal qiliwaldi („közge ilmiğan putqa çumaq“degendek Xitaylarning bésip kirişige başta irengşimiduq, isimizni tapqan çéğimizda işlirimiz bes müşkülleşti.

Biz dunyaning qeyirigila barmayli öz wetenimizge qayitip kélidiğan millet bolğaçqa,“ ularnimu şundaq qilidiğan insanlardu, çuqum qaytip kétidu“ dep oylap qalduq, közni yumup açqiçe Yang Zingşin, Jin Shurin, Shing Shisey, Gomindang dewirliri ötüp kétip, Kommunist Xitay mustemlikisi dawamlişiwatidu. Birsi kélip dinni qoyiwetip bizni aldisa, birsi kélip bir qançe türlik alwang -yasaqni emeldin qaldurup bizni aldidi, birsi kélip yéngi ma’aripni yolğa qoyup bizni aldisa, birsi kélip bay kembiğel barawer dep bizni aldidi. Hemmisi uzaq ötmey gepidin yéniwelip, xelqimizning béşiğa tümen séwdalarni keltürdi. Biz bu qara niyet milletning wetinini, öz yurtini, hetta ata-buwisinimu séğinmaydiğanliqini, mingisining qurulmisida haşaretlerning piziologiylik alahiliki barliqini bilelmey qalduq. Mana bu bizning Xitaydek bir ajiz milletke yem bolup kétiwatqanliqimizning siri.) we özining mustemlikiçilik ornini bara-bara mustekemliwaldi. Biz yuqirda saniğan aldinqi 4 hakimiyet wetinimizni herbiy konturul qilişni asas qilip, memuriyetni xelqimizning quli arqiliq başqurup kelgeçke, Xitaylar wetinimizni toluq mustemlikisige aylanduruwélişta melum qiyinçiliqlarğa uçrap kelgen idi. Shunga bu dewirlerlerde Xitay köçmenlirining wetinimizge éqip kirişi nisbiten az bolğaçqa 1949 – yilğiçe bolğan 65 yil içide Xitaylarning Şerqiy Türkistan omumiy ahaliside igiligen nisbiti 4 % din—6 % giçe bolğan hem tilimizğa héçqandaq tehdit élip kelelmigen idi. Ağzida démokiratiyeni, erkinlikni, barawelikni dawrang sélip, milliy azatliq armiymizni quralsizlandurğiçe bolğan ariliqta „biz xelqning çakiri, ol disenglar ölimiz, tiril desenglar tirilimiz, yuyidiğan kiringlar barmu“ , „silerge zulum salğan Gomindangçilarni tazilap bolupla 3 yildin 5 yil – ğiçe bolğan ariliqta wetininglardin çiqip kétimiz“ dep milliy armiymiz qural taşliğan haman, her 3 yilğa birdin toğra kélidiğan paşistik herketlerni élip bérip, inqilabçilirimizni qirğin qilip, 2002- yilğiçe bolğan qisqiğine 50 yil içide zeherlik teşwiqat bilen xelqimizni huşsizlandurup, millitimizning iradisini ajizlaşturdi hem wetinimizdiki Xitay nopusini 54%ge yetküziwaldi. Bu san millitimizning hem milliy til yeziqimizning mewjut bolup turişiğa eğir tehdit élip keldi.Xitaylar 1800-yillarning ahiridiki Uyghurlarda uzaqqa sozulğan diniy tepriqiçiliq zidiyitidin paydilinip, Şerqiy Türkistanğa putini tiqiwalğan idi.

Bu yillarda xelqimiz musteqilliq, ténçliq we haterjemlik üçün köp qan tökti. Inqilabning miwisi birge bolsa içkiy ittipaqsizliqning qurbani bolup ketti, birge bolsa islam dinini özige niqap qiliwalğan yaman niyettiki kişiler teripidin igiliniwélindi yene birge bolsa teşkili apparatlarning meniwi jehettiki namratliqi, siyasi jehettiki iqtidarsizliqi tüpeylidin gumran bolup uzaq put térep turalmidi. Xelqimiz derijidin taşqiri bedel tölidi, tohtap qalmay esirlep dawamlaşqan ahiri çiqmaydiğan qurban bérişlerdin zirikti weyran bolğan medeniy ma’arip, edebiyat-senet, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik, soda – sanaet işlirini eslige keltürüş üçün ténçliqqa muhtaj boldi. Batur tengriquttek, Atilladek, Bökihandek, Pantekindek, Sultan Satuq Buğrahandek milletning qol-puti we eqli- huşini teng herketke keltüreleydiğan qomandanlarning qedri öteldi. Qattiq ümidsizlik içide qalğan xelqimiz ularni qan yiğlap turup yad etti, ahiri ténçliq üçün hakimiyetni bedel töleşke mejbur bolup, derehni içidin yep tügitiwitidiğan quruttek hususiyetke ige, ata düşmini Xitay millitining hökmaranliqini, aqiwetning muşundaq yaman bolidiğanliqini bilip turup amalsiz qubul qildi. Qan-yaşliq tarihimiz yézilişqa başlidi, Xitayning ming yillap kütken umidliri riyalliqqa aylandi.

1949-yilğiçe bolğan ariliqta birinçidin Xitaylarning nopusi az, ikkinçidin Uyghurlar Xitay tilini, Xitaylar Uyghhur tilini ançe bilmigeçke Xitaylar xelqimizge özlirining milliy mewjutliqini ançe hés qilduralmiğan idi. Xelqimiz körinişte özi bilen héçqandaq menpe’et toqunişi yoqtek bilin’gen Xitaylarni, huddi etiyaz kelse uçup kétidiğan pesil quşliridek hés qilip, bügünki künge kelgende barliq insaniy hoquqlirimizning ular teripidin depsende bolidiğanliqini toluq oylap yetelmidi yaki oylap yetkenler bek az boldi, şundaqla çong xelq’ara weziyetmu biz üçün keyni keynidin paydisiz boliwerdi. Xitaylar bu pursetni çing tutup, Uyghur tilining tesir dairisini ajizlaşturuşni millitimizni assilimatsiye qiliwetişning deslepki qedimi qildi.buning ipadisi mundaq tereplerde körüldi. 1) Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitay mustemlikisige ötkendin kéyin Xitaylar Uyghurlarning medeniyet we inqilab jehettiki immonit küçini ajizlaşturiwetti.Şerqiy Türkistanda hakimiyet beşiğa çiqqan Xitaylar uzaq esirlep tar, bikinme, qalaq halette yaşap kelgen, bir waqliq tamaq üçün inqilabqa qatnaşqan tüwen qatlam namratlar sinipiğa mensup medeniyetsiz kişiler bolğaçqa, ular hakimiyet béşiğa çiqqandin kéyin medeniyet işliriğa köngül bölmidi. Hedep maddiy menpe’et qoğluşup, pursetni çing tutup iqtisad topliwélişning, xelqimizdin türlik usullar bilen bayliq ündüriwélişning koyida boldi.

80-yilğiçe bolğan 30 yil içide bezide mektep we mederislirimizni taqap, bezide mesçit-haniqalirimizni çeqip, bezide kitaplirimizni köydürüp, 40-yillarda yétişip çiqqan wetenperwer zyalilirimizni „milletçi unsur“, „eksil inqilabçi“ , „çet’elge bağlanğan hayin“ , „burjuaziyining gumaştisi“,“yerlik milletçi“,“kapitalizim yoliğa mangğan ziyandaş“ , „sésiq buzğunçi“ digen külkilik hem tiragidiylik qalpaqlar bilen jazalap qirip tügetti.şundaq qilip musteqqil yaşaş iqtidarimizğa orninni tolduriwalğusiz ziyan saldi.Şerqiy Türkistan mommunist Xitaylarning mustemlikisige ötkendin kéyin tunji qilip, islam bayriqi astida qoğdap kelingen neççe ming yilliq medeniyitimizni“ insanlarning mingisini zeherleydiğan qural“ dep tetür teşwiq qilip, taki hazirğa kelgüçe ejdatlirimizdin bizgiçe yétip kelgen mol asare étiqilirimiz we medeniyet yadikarliqlirimizni köydürüp hem buzup çeqip, millitimizni yoqutuwetiştin ibaret zeherhende niyitining tiğ uçini Uyghur tili medeniyet hadisisiğa qaratti.

Toluqsiz melumatlarğa asaslanğanda ejdatlirimiz qurğan neççe qétimliq padişahliqning payitehti bolğan qedimiy şeher Qeşqer şeheridila 1966-yilidin 1976-yilğiçe bolğan qisqiğine 10 yil waqitta 10 milyon parçidin artuq budda medeniyiti, qedimqi girik-yunan pelesepisi, islam medeniyiti, Uyghur tibabiti tilşunasliq, şérriyet, xelq éğiz edebiyati, déhqançiliq, çarwiçiliq, qol-hünerwençilik we pen-tehnikiğa ayit qedimi yéziqimizdiki qol yazmilarni köydüriwetti. Arqa arqidin köydürilgen kitaplarning köplikidin kökke kötirilgen is tüteklerning qoyuqliqidin kün nuri tosulup qelip, hepte-heptilep etrapni qarangğuçiliq qaplap ketkenlikini ata-animiz hazirğiçe sözlep yüriydu. Hazir birsi 20-esirning 70 -, 80-yillirida dunyaning melum bir yeride muşundaq hadise bolğan, bu hil medeniyet térorizimi u jayda hélimu dawamlişiwatidu, dese kimmu işinidu?! Mana biz işinimiz, öz közimiz bilen qan yiğlap turup, milliy medeniyitining Xitaylar teripidin weyran bolup kétiwatqanliqini körgen Şerqiy Türkistan xelqi işinidu. Eger tereqqiy qilğan Amerikidek bir dölette bir telwe çiqip eşundaq kitap köydürse, ziyalilarni, alimlarni qirip tügetse, medeniyet orunlirini weyran qilsa u dölet qandaq orunğa çüşüp qalar?! Dunya jamaetçiligining medeniy angğa ige, başqilardek téroristik wastilar bilen bolsimu özini qoğdaşni rawa körmeydiğan, insanlarğa dostane muamile qilip barğançe ajizlap kétiwatqan, bügünki künde bolsimu az tola mewjutliqini saqlap qalğan, barliq insaniy hoquqliridin Xitay paşisitliri teripidin mehrum qéliniwatqan bu milletke köngül bölmeywatqiniğa kişining işengüsi kelmeydu.

Xitaylar bu 50 yil içide neççe esirdin béri Russiyelik, Germaniyilik, Firansiyilik, Shewitsiylik, Yaponiylik atalmiş qidirip tekşürgiçiler xelqimizning Xitaylar teripidin mehkum bolup qelip, özining nersisige özi ige bolalmaydiğan, Xitayning tumşuqidin ejnebiyler yitilep yürgen dewirlerdin paydilinip, bir qétim alla burun weyran qilinip harabige aylandurulğan qedimiy asare etiqillirimiz bolğan qedimiy qewrilerni, qedimiy qelie-şeherlerni, neççe ming yilliq sepillarni pilanliq türde kona imaretlerning topisi ziraetke payda qilidu degen ilim-pen “ keşpiyati“ni otturğa qoyup, neççe ming yilliq budda medeniyitini islam bilen çéqişturup, „dininglarğa toğra kelmey diğan peodalizimning ehliti, bu ehletlerning közini çoqiwitip kominizimğa yetiş kerek“ dep kişilerni mejburi siyasi seperwerlikke teşkillep, qatnaşmiğanlarni, weten’ge qarşi çiqti degen jinayet bilen eyiplep xelqimizning qoli arqiliq weyran qiliwetti. Mana biz emdi eslide qattiq nepretlinişke tégişliq çet’ellik arhilioglarğa rehmet éytişqa, milli medeniyitimizni qoğdiğuçilar qatarida apirin ousgqa mejbur boliwatimiz.Xitaylarning Şerqiy Türkistandiki asare etiqe rayonlirida yürgiziwatqan medeniyet térorizimi birge bolsa ularning bu ziminni yutiwéliştin ibaret aç közligini wehşileştürse, yene birge bolsa bu ziminni mengü idare qilip turuş şirin çüşining berbat boliwatqanliqini ispatlimaqta.

Xitaylarning Şerqiy Türkistanning medeniy mirasliriğa tutqan töwendiki pozitsiyiliridin Xitayning bu ziminda uzaq put tirep turuş işençining yoqliqini köriwalaymiz.Wetinimizde Xitayning arhiliogiye tarmaqlirida uzaq yil işligen ismini aşkarilaşqa bolmaydiğan bir pişqedem tetqiqatçining éytişiçe, Xitaylar birinçidin bu ziminda ezeldin Xitaylarning yaşap kéliwatqanliqini, ikkinçidin Uyghurlarning sériq tenlik ikenlikini, üçinçidin Xitay medeniyitining bu rayonğa qedimdin tartipla yetekleş harakterliq tesir körsitip kéliwatqanliqini ispatlaş üçün 50 yildin beri jenining beriçe orunup kelgen.2) Xitaylar Şerqiy Türkistanda ezeldin yaşap kelgen Uyghurlarni érqiy teweliki jehettin sériq tenlikler ériqiğa tewe qilişqa orunup keldi. 80- yillarning ahirida Şerqiy Türkistanning Artuş rayonidin tépilğan hazirqi zaman insanlirining minge tereqiyatini baştin keçürgen taşqa aylanğan baş söngiki Xitaylarning esirlep élip barğan arhiologiylik tetqiqatini astin üstin qiliwetken.Ularning özliriçe dunyağa pehirlinidiğan 5 ming yilliq tarihiğa munasiwetlik Beijing adimi uning aldida erzimey qalğaçqa bu baş söngigini arhiliogeylik, ériqşunasliq nuqtisidin tekşürüp Xitayning qiliwalmaqçi bolğan. Biraq tebi’et qanuniyiti aldida buhil qara niyiti emelge aşmay taşqa aylanğan baş söngigi sériq ériqqa emes aq ériqqa mensup blup çiqqan.Şundin kéyin merkiziy Xitay hökimiti neççe qétim mehpiy goruppa teşkllep, Şerqiy Türkistandin sériq ériqqa mensup taşqa aylanğan adem mingisi izleş dolquni qozğiğan. Hoten, Qeşqer, Artuş, Aqsu, Kuça, Turpan, Ürümqi, Sanji, Qumul, Ğulja rayonlirida qalaymiqa halda keng kölemlik tekşürüş élip barğan. Ularning meqsidi taşqa aylanğan Xitay béşi tépiş bolğaçqa, ununingdin başqa herqandaq arhiologeylik tepilmilarni Xitay bilen munasiwitining yoqliqi perez qilinsila bolqa bilen urup çéqiwergen. Netijide érişken qedimqi we yéqinqi zamanğa mensup bolğan adem baş söngeklirining hemmisi Xitayning qara niyitige qattiq zerbe bérgeçke ölüklerdin öç éliş yüzisidin ular héqqidiki tetqiqatni aşkarilimiğan yaki basturiwetken.

Bolupu Qeşqer Hanöy harabisi, Turpan Iddiqut harabisi, Maralweşi Efrassiyap harabisi pütünley digüdek weyran qiliwetilgen. Buningğa naraziliq bildügenlerni türlik usullar bilen jazalap, arhiliogeye hizmitidin yiraqlaşturğan, bir qisim kişiler yüz bériwatqan medeniyet qirğinçiliqiğa çidimay kesel bölup ketken we hizmitidin istipa bergen.10 – esirdin19 – esirgiçe ohşimiğan şekilde buzğunçiliqqa uçriğan Kengsu (Xitay teleppuzida dünhuang), Kuça, Turpan rayonliridiki ming teswiri senitimizdiki adem teswirliri eslige keltürüş, remont qiliş, qoğdaş qatarliqlar bahane qilinip, sérq tenlik amillarğa ige qiliwétildi. ( buni çet’ellerde saqliniwatqan eyni çağa élip çiqip kétilgen ming öy tam sizmiliri belen inçikilep sélişturuş asasida tepip çiqiş mumkin. (bu weqelerning guwaçilliri hélimu hayat)3) Xitaylar Şerqiy Türkistandin qiziwélinğan medeniyet yadigarliqliri we asare etiqilerni Xitay medeniyitige mensup qilip ispatlap çiqiş mumkin bolmiğanda, uni Uyghur medeniyitige mensup qilğusi kelmey amal bar başqa rayon medeniyitige tewe qilip tetqiq qilişqa örunp keldi yaki purset tepip yoq qiliwetiş terepdari boldi.

Wetinimiz Şerqiy Türkistanning Korla rayonidin qéziwelinğan dunyağa meşur qimmetlik medniyet yadikarliqi „Keroren güzili“ heqqidiki köngülni ğeş qilidiğan bes- munazirilerning téhi hazirğiçe bésiqqini yoq. Hazirğiçe öz péti saqlanğan „Korla adimi“ning jesidi Yapuniyege élip bérilip carbon 14 anilizi qilinip, jesetning depin qilinğan yil dewri 6400 yildin burunqi waqitqa toğra kelidu, dep höküm qilğan idi. Buni körüp Xitaylarning içige nimişqidur ot ketti. Zeherhendilik bilen, 6400 yil ilgiri mukemmel bügünki dewir ademlirining medeniyet dewrige kirip bolğan“ Xitayning bu aq tenlik ejdadi“ Yaponlardin silkip tartiwélinip, „Yaponlarningkidinmu küçük zamaniwi pen-tehnika we üskiniler“ bilen qaytidin tekşürilip, bu jesetning yaşiğan dewrini 4300 yilğa çüşürüp qoydi. Biçare medeniyet jehette Xitaylardin arqida qalğan yaponlar „KEROREN GÜZILI“ dep atiğan bu büyük animiz we uning bilen birge depin qilinğan meedeniyet miraslirimiz qara qursaq saqçiğila ohşaydiğan Xitay alimlirining qolida körmigenni kördi.Xitay alimliri 5000 yilliq medeniyet bilen 6400 yilliq medeniyetni sélişturuşqa petinalmidi. 4300 yilğimu çidimay içkiy jehetttin qattiq tekşüreş élip bérip, beziliri bu jeset sériq tenlik insanlar topiğa mensupken dise, beziliri bu Yawropadin Şerqiy Türkistanğa 4300 yil ilgiri kelgen sayahetçiken, dédi.

Beziliri uning’ğimu razi bolmay yéngi kömülgen jesetlerdimu muşundaq özgirişler bolup qelişi mumkin dep qarap, qérindaşlirimizning bu rayonğa komülgen jesetlirini yaqisidin tutup sörep çiqip, qiyin qistaqqa aldi. Ularçe bolğanda bu zimindin Xitay medeniyitige ayit medeniy miraslar çiqmisimu meyli, Uyghur medeniyitige ayit héç nerse çiqmisa bolatti.4) Xitay alimliri ejdatlirimiz insaniyet medeniyet ğezinisige qoyğan qimmetlik engüşter „Uyghur 12 muqami“ni we insaniyet medeniyitining mol terkiwi qismi bolğan yazma yadikarliqlirimizni Xitay medeniyitige mensup qilişqa qurbi yetmey Erep, Hindi yaki başqa milletlerge bériwitiş üçün köp küç serip qildi. Wetinimiz Şerqiy Türkistan yipek yolining merkizige jaylaşqan muhim ötkel bolğaçqa bu yerning yerlik medeniyiti qedimqi dunyaning zamaniwi medeniyetlirining radiatsiysige uçriğanliqi éniq. Lékin bu hil radiatsiye Uyghur tepekkür endizisi tereipidin dezinpiksiyelinip, ijadiy tepekkürning inirgiyesige aylanduruwetilgen. Xitaylar buni bilmey muqamlarning isimliridiki, kilassik qol yazmilirimizdiki melum atalğularğa ésiliwelip, medeniyet tereqqiyatidiki melum qanuniyetlerge köz yummaqta. Rast demisimu Uygur medeniyitidiki bir qisim hadisiler ğeripning medeniyiti belen ohşap kétidu.

Bu peqet erqiy jehettiki ortaqliq keltürüp çiqarğan medeniyetningmu érqiy alahidilikliri boluştin ibaret qanuniyet teripidin belgülengen hadise. Eger bu medeniyetni Erep yaki Hindining desek, neme üçün ularda bizningkige ohşaydiğan örnek yöq? Yene nime üçün ularda saqlanmay bizde saqlinip qalğan. Eger yene bezi Xitay alimliri éytqandek Uyghur wetini rastinla qedimdin Xitayning bolsa yaki Uyghur medeniyiti Xitay medeniyiti tesiride rawajlanğan bolsa Xitay ejdatlirining bu elde yaratqan qandaq medeniy we penniy mirasliri bar, medeniyitimizdiki muzika we qol yazma yadikarliqimizning qaysi alayidiliki Xitay medeniyitige ohşaydu!!??Xitaylarning Şerqiy Türkistan heqqide yüriki pok-pok,haman bu zimindin heydep çiqirilidiğanliqini bilidu. Şunga jenning bériçe bizge ziyankeşlik qilip, kilassik medeniyitimizni yoq qiliş üçün herket qilip kelmekte. Xitayning Uyghurni yoqitiwetiştin ibaret wehşi qara neyitini ularning medeniyet miraslirimizğa tutqan şepqetsiz muamilisidin bilimiz.

Uyghurlar asiyada, jümlidin Ottura Aasiyada asare etiqe we yazma yadikarliqliri eng aldinqi qatarda turidiğan millet. Bu rayonda yaşa watqan Afiğan, Mungğul, Qazaq, Qirğiz, Özbek, Tajikwe Türkmen qatarliq milletlerning kilassik medeniyitige ayit materiyallar xelqaradiki çong qamuslarğa, küçlik paydiliniş hususiyitige ige qural kitaplarğa kirgüzilgen. Bu xelqlerning hemmisining kilassik medeniyet miraslirini qoşsimu öziningkige teng bolalmaygiğan Uygurning medeniyitige, tarihiğa dunya neşriyatçiliq sehipisi hetta Xitay neşiriyat sehipisimu orun ajratmiğan. Bu yerdiki mesile Xitaylar qedimi medeniyetlik Uygurdek bir milletning xelqarağa tonulup kétişidin ensirigen. Şunga munasiwetlik neşriyat we internet tori sehipillirige birinçidin Xitayningkige ohşimaydiğan bu medeniyetni Zhungguoning dep yollaştin hijil bolsa, ikkinçidin Uygur xelqining milliy pehirliniş tuyğisining eşip kétişidin ensirigen. Ziminimiz we zimin bayliqlirimizğa ohşaşla meniwi bayliqlirimizmu talan taraj qilinmaqta.

Xitaylar huddi atalmiş hoşna milletlerr bilen tinçliqta bille yaşaş üçün Uygurlarning ata miras wetini Şerqiy Türkistanning ziminini özining wujudida körülüp baqmiğan sehiliq bilen Chinhey (Xitayçe Qinghai), Gensu (Xitay rayoni) Hindistan, Keşmir, Pakistan, Afğanistan, Qazaqistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti), Qirğizistan (eyni çağdiki Rus işğaliyiti) Mungğuliye we Russiyelerge Ruslar bilen birlişip turup haliğançe tehsim qiliwalğandek kilassik Uyghur medeniyitinimu talan taraj qildi. Muzika, nahşa, ussul we teswiri senitimizdiki mahiyyetlik tereplerni oğurlap özining qiliwaldi. Tarihiy meşhr şehislirimizning tohpisini menggüleştüridiğan loğet, qamus, derslik, tarih we dinğa ayit eserlerde Xitay metbuatlirida bizge tegişlik orun bermey xelqara elim duyasining bizni peqet bilmesligidin ibaret éçinişliq boşluqni peyda qilğini yetmigendek ige çaqisiz, yar yüleksiz qalğan tarihi şehislirimizni, yazma yadigarliqlirimizni xelq arisida „Uyghurning yawisi“dep nam alğan qérindaşlirimizning bezilirining emiliyetke hörmet qilmiğan halda Uyghurlarni pütünley çetke qayrip qoyup, özlirining medeniyitige tewe qiliwitişige ijtimayi we seyasi jehetlerdin şet şarait yaritip berdi.

Bizning milliy medeniyet miraslirimizdin, medeniyet hadisilirimizdin barliq Türkiy milletler paydilansa we uningdin pehirlense bolidu, emma neççe ming yilliq muqum olturaqlişiş, şeherlişiş, köçmen hayattin qol üzüp zamaniwi ma’arip muhitida yaşaşning mehsuli bolğan medeniyet hadissisining Türk qewimliridin kimde eng başta yüz bergenligini injiqlap olturmay itirap qiliş kerek elbette. Biz Türkler ilmiy meselilirimizge muamile qilişta Türkiyeni örnek qilsaq bolidu. Hazir Uyghurni unutsang bolidiğandek qilğan bilen nurğun jehettin xelqarada yüzingni çüşiriwalisen. Uyghurmu daim bundaq turiwermeydu. Nurluq qoyaş unung burjida çörgileydiğan künlergimu az qaldi. Qazaqlarning tarihta bir çiqqan Abayni dunya tonuydu, Abaydek minglap meşur şehslerni tuqqan Uygurni dunya nemişqa tonimaydu?xelqaradiki insanhoquqini we medeniyetke ayit teşkilatlar nime üçün buni bilmeydu??? bilse neme üçün bu mesile muyim xelqara kün tertipke kirgüzilmeydu??? Kallisi azraqla işleydiğan herqandaq adem buni bilidu, Xitayning undaq qilişidiki sewep bu materyallarda küçlük Uyghurizim iddiyisi bar. Neşir qilinsa qoğdap qelinsa Uyghur inqilabining enirgiyisini şekillendürüp qelişidin her bir dewirdiki Xitay hökumidi qattiq ensirep kelgen.

Xitaylar eng addiysi dangliq Uyghur tarihçisi Mirza Heyder Koraganning „Tarihi Reşid“degen dangliq esirining qol yazmisi Xitay tilida neşir qilğili 20–30 yil bolğan bolsimu hazirğa kelgüçe Uyghur tilida neşir qilişqa yol qoyulmay keldi. (bu milyun misallarning biri.) bundaq kitaplar neçe on mingğa bérişi mumkin.Xitaylar Islam dinining puriqi küçlik degen bahane bilen hemmisini sésitip tügitiwatidu. Bizning neççe ming yilliq medeniyitimiz Islam bayriqi astida qoğdap qelinğan medeniyet şundaqla Islam medeniyitidur. Medeniyet miraslirini burunqidek qoldin qolğa köçürüp tarqitidiğanlar, neşir qilsa pul beridiğanlar yoq. Bu jeryanda “ Ezizane Qeşqer“ dégendek neççe mingliğan qimmetlik qol yazmilirimiz yoqap ketti bezilirini oquğuli bolmaydu. Bir Germaniyedila saqliniwatqan qedimiy asare- etiqe we qol yazmilirimizning katuligimu neççe tomğa yétidu. Bular heqqidimu baş qaturuş, emiliy herketlerde boluş Uygur inqilabining muhim bir terkiwi qismi. Çet’ellerdiki mujayid ziyalilirimiz buning’siz Uyghurni jahanğa tonutqili bolmaydiğanliqni, buning Uyghurni jahanğa tunutuşning, Uyghur inqilabini tereqqiy qilduruşning aldinqi şertlirining biri ikenligini obdan bilişi kerek.bu jehette tonulmay turup başqa jehettin özimizni dunyağa namayan qilalmaymiz. 5) Xitaylar milliy maaripimizning eneniwi tepekkur endezisini buzup taşlap Uygur xelqini tebeiy yoquluşqa elip baridiğan komenistik niqap astidiki Xitay maaripini uning orniğa desitip, milli maaripimizğa zor derijide ziyankeşlik qildi we ewlatlirimizni zehni quwiti ajiz meyiplarğa aylandurup qoydi.

Wetinimiz Şerqiy Türkistan Xitaylaning mustemlikisige ötken 200 yilğa yeqin waqit içide üzliksiz halda, Xitay paşisitlirining medeniyet jehette assilimatsiye qiliwitiş yaki arqida qaldurup yoqitiwetiş siyasitining tehdidige uçrap keldi.lekin emgekçan,eqil parasetlik xelqimiz güllengen qedimqi maaripimiz qaldurup ketken medeni yetning énirgiyisi bilen hazirğiçe mewjut bolup kelmekte.1880-yillardin 1950-yillarğiçe bolğan 100 yilğa yeqin waqit içide Xitaylar xelqimizni dunyada yüz beriwatqan elim-pen yéngiliqliri belen uçuruşuş,yéngi marip işlirini tereqqiy qilduruş pursitidin mehrum qilip kelgen bolsimu, xelqimiz eneniwi şekildiki diniy we foliklor hususiyitini alğan mehelliwi we ailiwi maaripni qoldin bermey ewlatlirini tebabet, qol- sanaet, qol- hünerwençilik,binakarliq,neqqaşliq,yeza-igilik, çarwiçiliq, ormançiliq, su inşahati, asteronomiye, sen’et, mu-zika, nahşa-ussul, soda-setiq, toqimiçiliq, soğaq yemeklik we içimliklerni işleş qatarliq kesiplerde özige has şekilde terbiyelep milliy medeniyitimiz tereqiyatining eneniwi izçilliqini saqlap kelgen idi. 1950-yildin kéyin Xitay komenstliri eneniwi maaripimizning orniğa atalmiş „yéngi maarip“ni dessetti.insaniyet tereqqiyat qanuniyitige uyğun bolmiğan mommunistik ilim-pen we dunya qarişi ming yilllap dawamlişip kelgen medeniyitimizni çetke qaqatti.uning üstige kominizimning kelengsiz, uzun qara toninning içige özidin başqa hemme nersini yekleydiğan Xitay tepekkur endizisi yoşurunğan idi. Xitaylar bu ikki nersini qural qilip bügünki künge kelgiçe bolğan 50 yildin köpraq waqit içide ewlatlirimizni özi bilgen qelipqa selip terbiylep, kütken mehsidige yételmigen bolsimu xelqimizni jahalet dewridin qélişmaydiğan derijidiki nadanliq patqiqiğa sörep kirdi.

Burunqi zamanlarda 2, 3 yil birer hüner kesipni özleştürüp bir tereptin milliy medeniyetning warisliriğa aylansa yene bir terptin özining pütün bir ayilisini iqtisadiy jehettin qamidap kétidiğan eqilliq Uyghur baliliri bügünki künde çong bolğançe ebgalişip, özininhg jeninimu özi baqalmaydiğan haletke çüşüp qaldi. Hemme adem ballirini hökümet orunlirida işlep az – tula kirim bolidiğan iqtisad bilen turmuşini qamidaydiğan şaraitqa ige qiliş üçün jenining bériçe intilidu. Emma bu „taley“ge erişeleydiğanlarning köpinçisi bir qeder hal ehwali yahşiraq bolğan şeher ahaliliri we yézilardiki öz xelqining halal qan terini şümiridiğan tiriktap emeldarlarning baliliri. Ularning baliliri oquş püttürse hökümet hizmet bermey qalsila özining eqil-parasiti we ügengen bilimige tayinip turmuş keçürelmeydu.çünki ügengen bilimliri oquş pütturgendin kéyin asasiy jehettin kérekke kelmeydu yaki uni işlitidiğan emili sorunni jemiyet küçliri teripidin hazirlaş imkaniyitige erişelmeydu.

Çünki Xitayning dölet qurulmisi teripidin lahiyelep çiqilğan bu quruluş ğayet zor bir biologiyilik sinaq meydaniğa, yaki bihuşlandurup ölturüş lageriğa tulimu ohşap kétidu.Hazir mutleq köp qismi çol bolğan wtinimiz Şerqiy Türkstanda adem yasaş imkaniyiti bolğan ekinzarlar özining normisidin neççe hesse köp ademni hayatliq muhiti belen temin étiwatidu. Buningğa qarimay Xitay hökumidi hedep köçmen yötkep, wetinimizning her jehettiki ekilogeylik tngpungliqiğa éğir tesir korsütip bir nanni on adem talişip yeydiğan qiyin halğa keltürüp qoydi. Bu ehwalning ma’aripqa çüşürgen bésimi nayiti küçlük boldi.

Xitaylarning nopusining uçqandek köpiyişi Xitay tilining Uygur tilini tebi’i halda téhmu çetke qéqişini, ma’arip jehettin terbiyilinişnig azğine imkaniyetlirini iqtisadiy we siyasiy jehettiki üstinlikidin paydilinip Xitay balilirining igiliwelişini keltürüp çiqardi. Bu hil ehwal Uyghur balilirining 95 % tining yesli, 23 % tining başlanğuç mektep, 27 % tining toluqsiz ottura mektep, 70 % tining toluq ottura mektep, 90 % tining aliy we ottura tehnikum terbiyesige 95 % tining köngüldikidek hizmetke toluq erişelmesligidin ebaret çidap turğili bolmaydiğan yaman aqiwtni keltürüpçiqardi.wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazir sawatsizliqning nisbitimu nahayiti yoquri. Biz bilen ortaq muhitta yaşawatqan Xitaylarning ma’arip işliri tamamen buning eksiçe bolup, omumiy oquğuçilarning baslanğuç mektepte 34 % tini, toluqsiz ottura mektepte 46 % tini, toluq ottura mektepte 64 % tini, ottura téhnikumda 80%tini, aliy mekteplerde 95 % tini igelleydu. Uygurlardin başlanğuç mektepke kirgen omumiy oquğçining aran 5 % ti toluq ma’arip terbiye sige érişkini belen ularning aran 2.5 % tila hizmetke orunlişiş imkaniyitige ige bolalaydu. Bu 2.5 % balini terbiylep qatarğa qoşqiçe ata-anilar Xitaylarğa we yerlik emeldarlarğa tola para bérip iqtisadiy jehetttin éğir halsiraydu. Biz buningdin millitimizge kéliwatqn tehditning qançilek éğir ikenligini tesewwur qilalaymiz.

Yéqinqi yillardin buyan aliy mekteplerning oquş hirajitini hessilep köpeytkendin kéyin mutleq köp qismi iqtisadiy jehettin turmuşning adettiki hodddisidin çiqalmaydiğan haletke çüşüp qalğan xelqimiz balilirini hergizmu aliy mekteplerde oqutalmaydu. Emdi „açiqiçikam ölüptu, aq mazarğa kömüptu, yiğlaydiğan adem yoq, özi qopop yiğlaptu“ degendek heme iş Xitaylarğa qalidğan boldi.Hazir qarayduian bolsaq eyni çağda dunyada xéli nami bar qimmetlik mitallarni pişşiqlap işleş, tömürçilik, kançiliq, toqumiçiliq, binakarliq, bizekçilik, tériqçiliq, tikküçilik, tire mehsulatlirini pişşiqlap işleş, hyla aram we şer quruluşi,mesçit we haniqa lahileş, yağaççiliq, çarwiçiliq, bağwençilik, mitalçiliq, tibabet, piliçilik, hosin tüzeş (satiraççiliq), yemeklik we içimlik pişşiqlap işleş, miskerçilik, zergerlik, gelemçilik, sanaet mehsulatlirini pişşiqlap işleş qatarliq biz üçün nandek, hawadek muhim bolğan igilik yaritidiğan janijan hüner kesiplirimiz nayiti pilanliq halda Xitaylar teripidin egiliwelindi yaki weyran boldi.ahirda heç işqa es qatmaydiğan atamiş yéngi maarip balilirimizning eng eqilliqlirini yoqarqi şekilde weyran qilğaqqa hazir herqandaq işta Xitayning qoliğa qaraydiğan, hetta qolimizda közni qamaşturğidk binakarliq hünirimiz turup Xitay salğan mesçitte ibadet qilidiğan, ölsek Xitay koliğan qebride yatidiğan haletke çüşüp qalduq.Xitay yüz yillap muşu ziminning bayliqida beyidi, tuz-süyide semiridi, dunya tarihida héçqandaq mustemlikiçi érişelmigen nersilerge Uygurning wetinidin érişti yana néme dep bizge bunçiwila öçmenlik qilidiğanliqini héç çüşengili bolmaydu.

Ular biz beş ming yilliq tarihqa ige dep ağzi kerilgüdek mahtiniduyu, adettiki puhraliri u yaqta tursun özlirini Xitay medeniyiting pişiwaliri dep mahtinidiğan alimlirimu medeniyet meselilirige yéngidin sawadi çiqqan ademçilekmu toğra muamileqilalmaydu. Çong keşpiyatlarniğu qilip insaniyetkiğu töhpe yaritalmang, adettiki ilmiy mesililergemu toğra qaraşqa petinalaydiğan birer yüreklik alim çiqmiğan bir qalaq milletke mustemlike bolup qalğanning derdi bu. Afriqiğa, Ottura Şeriqqe, Ottura Asiyağa, Şerqiy asiyağa, Ğerbiy Asiyağa qaraydiğan bolsaq Firansuzlarning, Engilizlarning, Nemıslarning, Ruslarning, Ispan we Portigallarning qaldurup ketken güzel haterilirini tapqili bolidu, ular yerlik milletler küçiyip kétip ularni başquralmay qelip emes Xitay dayim ağzidin çüşürmeydiğan, Xitayda hazirğiçe kem bolup kelgen medeniyetning belgüsi bolğan insanperwerlik, demokratiye, kişlik hoquq, barawerlik we milliy musteqqilliqa bolğan hörmet yüzisidin çiqip ketti.

Xitaylarning qandaq hüjeyridin tüzülgen janliq ikenlikini héç bilelmey qalduq. Eger ularning mingiside güzel bir öy tuğulup jahalet dewridiki yawayi mijez bolğan tajawuzçiliqtin qol üzse, ulardin biz Uygurlarğa şirin eslime bolğidek nime qalar. Ular bizning haterimizge mengülik lenet tamğisini bésip çiqip kétermu??!!Bu özlirini atalmiş medeniyet arqiliq haywanlardin periqlendürüp kéliwatqan bügünki zaman insanliri tarihidiki nime degen éçinişliq iş he?! Ötkende Afğanistanda bir butning yiqilip çüşkini sewebidin dunya tewrep ketti, emdi kélip bu hil medeniyetning yaratquçillri bolğan Uygurlarning yiqilip kétiwatqanliqiğa tewrepmu qoymaywatqan muşu medeniyetlik 21-esirdiki ténçliqni, insanperwerlikni, kişlik hoquqni söyidiğan insanlarmidu?!( wetendaşlarğa we kitaphanlarğa Şerqiy Türkistan medeniyiti heqqide oylinip béqiş hawale qilinidu)Xitaylar bu 50 yil içide özining Uygur xelqige mas kelmeydiğan medeniyet endizisini xelqimizge téngip, Uygur tarihida misli körülmigen tiragidiye medeniyet jehettiki orninni tolduriwalğili bolmaydiğan boşluq ( çekiniş)ni keltürüp çiqardi.

Emdi kélip 20 – esirde uçisiğa éği yoq iştan, putiğa çiğ çöruq tartip wetinimizge tilemçidek kirgen Xitaylar, zamaniwi qurallan’ğan milliy armiymiz aldidiki wehimilik tuyğullirini untup, Uygurlarni medeniyetsiz, qalaq, terorest , dep kemsitidiğan haletke kélip, xelqimizni siyasi we iqtisadiy jehetlerdin özini ongşiyalmaydiğan haletke keltürüp qoydi. Bir qisim Mungğul, Manju, Tibet qatarliqlarğa ohşaş ularğa singip ketken teqdirdimu bilinmeydiğan millet bolsaq assilimatsiye bolup haterjem ewladimizni köpeytip, Xitay bilen teng yaşatuq. Hélimu teliyimizge perwerdigar bizni yaratqanda başqa eriq, başqa medeniyet, başqa étiqat, başqa qan, başqa rayon alayidiligige ige qilip yaritiptiken.

Xitayğa qoşuldi, assilimatsiye boldi degenlik şallandi, nesli quridi we insanlarning şanliq medeniyet tarihidiki bir hil medeniyet endizisi maya medeniyitidek yoqaldi degenlik bolup qalidu. Dunyada nesli qurup kétiwatqan ösümlik we haywanatlarmu qutulduriweliniwatidu, xelqarada dölet tirorizimi destidin nesli qurup kétiş girdawiğa kélip qalğan ölsimu qéni Xitayning qéni belen bir ériqta éqişni istimeydiğan Uygur millitini bilidiğanlar héli bar, ularning bizning meselimizni jiddiy xelqara kün tertipke kirgüzmey hang weqip qarap turişida ejiba Xitayğa huşamet qiliş niyiti yaki unungdin qorquş hesiyati barmidu?! Yaki Xitay bilen birlişip bizni yoqitiwitiş pilani barmidu??!!Weyran bolğan xelqimiz 21- esirge dunyada adalet, heqqaniyet we tengrining bar yoqliqi heqqide oylinip, Xitaylar barliqqa keltüriwatqan zamaniwi medeniyetsizlik patqiqida umidsizlik bilen kirip keldi.6) Şerqiy Türkistan Xitaylar teripidin mustemlike qilinğandin kéyin Uygurlarning çet’eller bilen bolğan medeniy we iqtisadiy munasiwetliri nahayiti uzaq mezgil üzilip qaldi.Uygurlar tarihçilar, medeniyetşunaslar, milletşunaslar éytqandek miladining başliridila hazirqi zaman insanliri medeniyiting tüp alayidiligi bolğan, yipek yolini merkez qilğan medeniyet differensiyisi hadisssini şekillendürgen sinkiritik medeniyet tereqqiyati dewrige qedem qoyğan qedimiy medeniyetlik milletlerning biri. Bu medeniyet ejdatlirimizning yüksek eqil parasiti we başqa insan türkimliri bilen öz-ara üginiş we dostane bériş kéliş asasida barliqqa kelgen. U hergizmu işikni étiwelip, pütün dunyağa düşmenlik neziride qarap şekillengen Xitay medeniyitige ohşimaydu, unungda qedimqi misir, qedimqi babilun, qedimqi girik medeniyet-lirining tesiri küçlük. Bu medeniyet özi qedimdin tartip qoyuq alaqide bolup kelgen ğerip medeniyet deffrenseyisidin Xitaylar sewepidin mehrum qaldurulğan 200 yil içide bara- bara ajizlişip, bügünki halğa çüşüp qaldi. Bir qedimiy milletning beşiğa Xitaylar teripidin apiride qilinğan nurğunliğan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi sewepler bir milletni tarih sehnisidin pütünley yoq qiliwitilidiğan haletke çüşürülüp qoyuldi.Xelqimiz ezeldin ğerip medeniyiti belen qoyuq munasiwette bolup kelgen.

Uygur tarihidiki Şaman medeniyiti, Maniy medeniyiti, Budda medeniyiti, Hiristiyan medeniyiti, Islam medeniyiti we yerlik hususiyetke ige sopistk telimat qatarliq hadisilerning Uygurlarni merkez qilip yüz berişi, xelqimizning tarihtin buyan çet’eller bilen bolğan türlik bérip kelişirining mehsuli ikenlikini hemme adem etirap qilmay qalmaydu. Çet’eller bilen bolğan bu hil medeniyet almaşturuşni özining tereqqiy qi-liş, küçiyiş belwiği qilğan Uygur xelqi uzaqqa sozuliwatqan bu mustemlike yillirida u hil hoquqtin mehrum qalduruldi. Ilgirki yillarda biz dayim uçritip turidiğan Istambulda, Moskuwada , Misirda, Bağdatta, Dehlida, Rimda, Farijda öqğan ademken deydiğan qarisa ademning mesliki kélidiğan, zihni ötkür, bilimlik alimlirimizni emdi asan uçritalmaydiğan bolduq. Xitaylar pütün jemiyet miqyasida siyasiy jehettin yekleş, maarip qurulmisi jehettin yekleş, iqtisadiy qurulma jehettin yekleş, medeniyet jehettin yekleş, diniy ittiqat jehettin yekleş, til jehettin yekleş, hizmetke orunlişiş jehettin yekleş qatarliq meselilerni peyda qilip, çet ellerdin tereqqiyat, pen-tehnika yéngiliqlirini izdeşke, bu heqte oylaşqa, bu heqte izdinişke purset bermidi.Medeniyet enenisi jehettin heçqandaq ohşaşliqi bolmiğan Xitay medeniyiti arqiliq Uygur medeniyitini hergizmu runaq tapquzğili bolmaydiğanliqini bu neççe ming yilliq eçinişliq çong sehne esiri eniq qilip körsitip berdi.

Xitay medeniyiti belen Uygur medeniyiti birsi yene birsini çetke qaqidiğan,birsi yene birsining mewjutliqini inkar qilidiğan ikki medeniyet tipiğa wekillik qilidu.biz emdi bu nuqtini obdan tehlil qilip yğur inqilabi we Uygur medeniyiti tereqqiyatining küçlik nezeriysini turğuzup çiqmisaq bolmaydu.undaq qilmiğanda her bir adem harwini her bir terepke tartiydiğan kona teragedydin qutulalmaymiz.Türkiy xelqlerning jümlidin Uygur xelqining 6 ming yilliq küreş we medeniyet tarihi insan bilen hudani merkez qilğan pantezimliq biliş mentiqisini tepekür endizisi qilip, başqilar üçün behtiyar-hör kéliçek yaritişni çiqiş yoli qilğan tarih bolsa, Xitay milliti dawrang qiliwatqan atalmiş „5 ming yilliq medeniyet „hudasizliq bilen padişa merkezçiligidiki ratsionalizmliq biliş mentiqisini asas qilğan, başqilarğa waste tallimay üzliksiz ziyan séliştin ibaret „adem göşi qiymisi“endizisini tepiş heqqide izdiniş tarihidur.

Uygurlarning „Qutatqu bilig“ degen meşhur esiri bilen Xitaylarning“36 tedbir“degen meşhur esiri bunung ruşen delili. Uygur tili bilen Xitay tili mana şundaq ikki hil tepekkur endizisige wekillik qilidu.bu hil tepekkur jehettin ohşimasliq Xitaydek bir ajiz milletning küçiyip hökmaran bolişini, Uygurdek bir jenggiwar milletning uning yenida barğançe ajizlap kétişini keltürüp çiqarğan.Uygur tili belen Xitay tili otturisidiki munasiwet qandaqtur insaniyet ehlaqiğa mas kélidiğan öz-ara çüşininş, öz-ara öginiş, öz-ara dostluq, öz-ara medeniyet almaşturuş üstige qurulğan bolmastin mustemlike qiliş we mustemlike böluşqa qarşi turuş üçün üzliksiz élip bérilğan 5 ming yilliq qanliq küreş üstige qurulğan munasiwettur. Buni dayim esimizde çing saqlişimiz kérek.
Izahat
__________________
Bulardin bashqa kitapning yene 4- Ruslarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi, 5- Türklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisigetutqan pozitsiyesi meselisi, 6-Özbeklerning Uygurlar we Uygur tili medeniyt hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi, 7- Qazaqlarning Uygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyasi meselisi,8-QirğizlarningUygurlar we Uygur tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyesi meselisi we 9-Uygurlarning Xitaylar we Xitay tili medeniyet hadisisige tutqan pozitsiyisi meselisi qatarliq temilarda bayan qilinghan qisimliri metbuatqa E-poshtidin yollash jeryanida yütüp ketken bolup, alla xalisa kitapxanlarning hozurigha kelgüside sunush üchün tirishimiz.
___________K.ATAHAN
Iyul,2002-yil Germaniye

 ******

Uyghur Tibabitide Sörelme Yötel we Astimani Dawalashning Mexpiy Ritsipi

Korash Atahan

Uyghur Tibabitide Sörelme Yötel we Astimani Dawalashning Mexpiy Ritsipini tonushturushtin awal Uyghur tibabiti heqqide qisqiche toxtulimiz!
Uyghur tibabiti saqliqni saqlashta dunyadiki herqandaq tibbiy dawalashlardin qélishmaydighan ewzellikliri bilen ewlatmu-ewlat dawamliship kelmekte.Uyghur tibabitining yiltizi Uyghurlarning pelesepe qarashlirini menbe qilghan bolup, bu pelesepining yiltizi hayatliq, ölüm, mewjudiyet we rohsal hadisilerni ot,su, hawa we tupraqqa baghalap chüshendürüshtin bashlanghan.Uyghur tibabitining qarishiche saghlamliq we késellik soghuq we issiqtin bolup, ular ottursidiki munasiwette yüz bergen hadisiler hayatliqni yaki mamatliqni belgüleydu.Issiq we soghaq mijaziy anglamdiki atalghular bolup, maddining hadisiwiy issiq yaki soghaqliqini emes, esliy tibbiy xaraktérini ipadileydu.Meselen tonglatquda 24 saet muzlutilghan Gösh(Et) Issiq, muzlighan etni 100 gradus qaynitip pishurghan shorpa soghaq we bashqilar.
Uyghur eneniwiy tibabitining yiltizi bizning biwaste ejdatlirimiz hésaplanghan qedimki Babilon we Yunan medeniyitining asasini salghan Somerlarning qarangghuluq dewirlerde yekünligen tejirbillirige asaslanghan bolup, qandaqtur bashqilar éyitqandek qediqmqi Girik pelesepisini özige menbe qilghan emes.Giriklar Uyghurlarning ejdatliri hésaplanghan Somerlarning pelesepesi asasida özlirining madda we roh heqqidiki qarashlirini kélishtürgen bolup,kéyinki dewirlerde öz-ara tesir körsütüp, bügünki Awropa pelesepisining hulini shekillendürgen.
Uyghur tibabiti bilen gherip tibabitining arisida alahiyde oxshashliqlar bar bolghandin bashqa, özige xas derijide zor perqlermu bar.Biz Uyghur tibabiti, Gherip tibabiti we Xitay tibabitini öz-ara sélishtursaq Uyghur tibabitining gherip tibabitige qanuniyet tereptin oxshaydighanliqini, shuning bilen birge pelsepiwiy qarash jehettin keskin periqlinidighanliqni bayqash bilen birge, Uyghur we Gherip tibabitining Xitay tibabiti bilen hichqandaq tereptin oxshumaydighanliqini hés qilimiz.Buni keltürüp chiqarghan asasiy amillar shu ilimlarni keship qilghan rayon, irsiyet, jughrapiye, kilimat we ilim-penning tekshisiz tereqqiyati….qatarliqlardur.
Bu hadisilerdin Xitaylarning tarixtin béri ikki deryaning arisida turup dunyani küzetkenlikini, Uyghurlarning bolsa asasliqi büyük Türkistannni merkez qilghandin bashqa, keng ketken Awropa-Asiya chong belwighini küzütüsh nuqtisi qilip, dunyagha nezer tashlighanliqini körüwélishqa bolidu.
Ilimdiki bu hadise Uyghurlarning wetinining, milliy mewjutluqining we milliy medeniyitining Sheriq bilen tarixtin béri hichqandaq baghlinishining yoqliqini, Uyghurlarning medeniyetining Gheripning ilim-pen tereqqiyati bilen parallil mewjut bolup kelgenlikini ispatlaydighan polattek pakitlarning yene birisidur.
Gherip pelesepisi, Uyghur-Türk pelesepisi we Xitay pelesepillirining hulini belgüligen tüp pirinsiplar ottursidiki periqler biz Uyghurlarning ulardin periqliq millet ikenlikimizning inkar qilghili bolmaydighan pakitidur.
Uyghur pelesepisidiki 1-Ot, 2-Su, 3-Hawa, 4.Tupraq….Gherip Pelesepisidiki 1-Madda, 2-Roh….Xitay pelesepisidiki 1-Qarangghuluq, 2-Yoruqluq… qatarliqlar ular arisidki periq we ortaqliqlargha baha bérishning bosughisidur!
Xitaylar qara we aq pelesepisini shimaldiki köchmen qewimlerdin kopiye qilghan. Xitaylarda birlikke kelgen bir pepesepe yoq bolghachqa, nurghun pelesepewiy éqimalr oxshash waqitta teng mewjut bolup kelgen, bu jehette bir milletlik shertini téxiche hazirlimighan.Shunga dunyada xitay pelesepisi deydighan bir pelesepe yoq!Eksiche sheriq pelesepisi. dégen nam qollinilidu.
Uyghur tibabiti 4-5 ming yil ilgirila iptidayi dawalashtin ilmiy we nezeriywiy usullargha tayinip dawalashni muhim kün-tertipke qoyghan, tarixi Gherip we Zhungyiche dawalashtin uzun bir ilim bolup, u treqqiy qilish jeryanida Xitay tibabitidek ichige bikiniwalmay dunyadiki yéngiliqlarni qobul qilish, özleshtürüsh we yéngiliq yaritish hésawida künimizgeche yétip kelgen.
Uyghur tibabitining késel dawalash métodi we piraktikisi bashqa milletlerningkidin exlaqiy, insaniy we ilmiy jehetlerdin téximu keskin periqlinidu.Uyghur tibabitige Uyghurlarning rohiy, pissixik we majaziy xususiyetliri kiriship ketken bolup, millitimizning medeniy hayatidiki issiq, soghaq dégendek köp uchraydighan atalghular, bu tibabetning alahiydilikini belgüligen.
Uyghur tibabitide issiq we soghaqning, höl we qurghaqning ottursidiki munasiwetlerning buzulishi ölüm yaki késelikni, tüzülishi hayatliq yaki ölümni keltürüp chiqiridu.
Uyghur tibabiti dorigerchilik we késel dawalashta qanche ming yilliq shanliq tarixqa ige bolup, bu jehette uning bilen riqabetlisheleydighanlar bek az!
Biz töwende Uyghur tibabitidiki dorigerchilik we késel dawalshtin addiy bir misal bérimiz.
Sörelme yötel, Astima (Nepes yoli yallughi) we Alerjiy(Riyaksiye xaraktirliq Astima) qatarliq késelliklerni saqaytishning mexpiy ritsipi mundaq…
Ikki dane enjür qéqi (qurutulmighan bolsimu boliwéridu) ni 24 saet sap Zeytin yéghigha chilap yumshutup, her küni ettigende nashtidin burun ach qursaqqa 6 ay izchil, üzüldürmey yep berse sörelme yötel, Astima(nepes yoli yallughi) we Alerjiydin bolghan Astima(nepes yoli yallughi) qatarliq késelliklerni tüp yiltizidn qurutup tashlaydu.
Enjür qéqi yaki yéngi enjürning 24 saet zeytin yéghigha chilanghanidin her küni ikki dane, nashtidin awal yep berse ashqazanni quwetlep, hezim qilish we madda almishishni yaxshilapla qalmay, aghriq toxtutidu, nepes yollirini rawanlashturidu.
Teyyarlash usuli:Her küni ettigende aghzi him itilidighan aq renglik kichik quruq shishege, yérimigha kelgüche zeytin yéghi quyup, yaghqa ikki dane qurutulghan(yéngisi bolsimu bolidu)enjürni pütün péti yaki ikki parchilap sélip qoysa, ertisi qarayida yéyishke hazir bolidu.Yep bolupla yene ikki dane enjürni chilap qoyushni adet qiliwélish lazim.
Enjür derixining notillirini tilip, uningdin chiqqan sütni muwapiq miqdarda istimal qilip berse bel, put, buyan qatarliq jaylarning ewrishimlikini saqlap, aghriq toxtutup herketni qulaylashturidu.
Yoqarqi késellikler Uyghurlarda keng tarqalghan bolup, uni dawalash üchün kétiwatqan meblegh az emes.Siz emdi bu xil addiy usul bilen, shu xil késelge giriptar bolghanlarni 20 Eurogha yetmigen iqtisad bilen dawalap, bashqilarni késelning we maddiy siqindichiliqning rehimsiz penjisidin qutquzalaysiz.
Sinap béqing, shipaliq bergüchi Alla, sewep qilghuchi siz bolup qalsingiz ejepemes!
Isingizde bolsun Uyghur tibabitige ayit kitaplarni oqup turung, ewlatliringizgha bu adetni ügütüng.Uyghur tibabitini ügünüsh Uyghurlar üchün peqet wujuddiki késelni saqaytish üchünla emes, téxidinmu muhimi milliy rohtiki késellerni saqaytish üchünmu intayin paydiliq!Bolup mu milliy mewjutluqimiz bügünkidek tehdit astida qalghan minutlarda, özimizni qoghdash üchün Uyghur tibabitige küchlük ihtiyaj tughuliwatidu.
Dunyaning qeyeride bolung bolmang sizning qéningizda tengritagh adimining gini saqlanghan halette bolidu.Késel bolsingiz dawamliq Xitay we Gherip tibabitige bash urmay, sizning mijezingiz, xaraktiringiz, exlaqiy qarashliringiz,irsiy alahiydilikingiz we giningizni shekillendürgen rohiy, maddiy hadisilerge téximu mas kélidighan Uyghur Tibabitige bash urung!(K.A)

13.09.14

 *****

Fredoom For Uyghur People!

Balilirimiz üchün güzel kélichek yaritish, jan kérek bolsa jan bilen, eqil kérek bolsa eqil bilen we mal kérek bolsa mal bilen meblegh salmisa we qettiy kéchiktürüse bolmaydighan hemmidin muhim projekittur!

*****

Ismi Qalghan, Rohi Ölgen Türkler

Korash Atahan

Türk démek eslide Uyghur dégen sözning bashqiche teleppuzi bolup, qudretlik, jessur, yéngilmes we birleshken dégen menini bildüretti, bügün namrat, ajiz, ishsiz, bilimsiz, jayil, nadan, arqida qalghan dégendek nomusluq menalarnimu üstige yükliwaldi!
Hazir dunyada Ismi qalghan, jismi yatlashqan we rohi ölgen bir ulus bar, men türkmen deydu, emma heqiqiy türkke oxshimaydu! Ularning mutleq köp qismi mustemlike astida qul bolup yashaydu! Düshmenler pütün yer shari miqyasida tuydurmastin uning méngisini yuyup, özini-özi halak qilidighan ösümlükke aylanduriwetken!
U özining türkligini bilidu emma türklerdin nepretlinidu, milliy kimligini shekillendürgen qediriyetlerni bilidu, emma u qediriyetlerning weyran qilinishini düshmen bilen hemkarliship, öz qoli bilen tizleshtüridu!
Özi üchün ishleshtin bashqilarning emride yashashni ewzel köridu!
Özining ziyinigha, düshmenning paydisigha ish qilidu, düshmenning zéhin kontoroli astida yashaydu.
Anglishilghini uningda ming yillar ilgirkidek ne ghurur ne wijdan, ne milliy roh we ne iman dégen nerse bar!
Özlirini ajayip chaghlaydu, hemmisi aq atliq sultanlardek chellide at chapidu, ajayip rohiy ghalibiyetchi, kölning süyi kérek bolghan yerge bir tamche tamghuzup qoyup, nijatkaringdek közüngge kiriwalidu!
Ular lapqa toq, ijrahat yoq! Bir-birining öle-tirilishi bilen kari yoq! Janiwardek yashawiridu eger bolsa qarni toq! Bir-biridin qorqup ibadet qilidu, Alladin qorqimaydu!
Ularning 7 devliti bar, emma 7 erepchilik itibari yoq! Eger ular toghra yolda bolghan bolsa, Uyghuristan, Türkmenili (Mussul, Kerkük) we Jenubiy Azerbeyjandiki qérindashlirimiz bügün bundaq yaman künge qalmighan bolatti!
Alemning u chétide bir Amerikiliqning burni qanisa dunya titirep kétidu, emma Uyghur we Türkmenler her küni minglap qirilip ketse, özini hür dep chaghlighan, musulman dep chaghlighan Türklerning bir dane qili tewrimeydu!
Eslide Insanliq Pul we texnilogiye emes Adimiyliktur!
Mana bu bügünki dewirdiki Türklerning resimi, biz Uyghurlarmu uning bir parchisi!
Bu Olus yer shari xaraktérliq oyghunishi kérek! Eslide 350 milyonluq Türkler yer sharidiki eng köp zimin we bayliq igisi bolushtin bashqa, rastinla bashqilarda kam uchraydighan eqil-paraset, jasaret we isil irsiy alahiyidilikke ige millet! Bizning güzel exlaqiy peziletlirimizni düshmenler ajizliq dep qarap, hujumni del shu yerdin bashlighachqa bügünki halgha chüshüp qalghan! Unutmasliq kérekki madda we sheyining xaraktéri özgermeydu! Ot yigen gösh, gösh yigen ot yimeydu! Tebiyitimiz Bürküt, Arislan we Böre iken, uni xatirlishimiz, ornimizdin des turishimiz lazim!
Hazir Türklerde bar bolghan devletler we teshkilatlarning hichbiri bu xeliqni qutquzalmaydu! Ulusimiz hichqandaq nersini arlashturmastin itnik qérindashliqni asas qilip, yer shari xaraktérliq yéngidin teshkilatlinishi lazim! Alla qan-qérindashlirimizning közini achsun, yolini ochuq, eqlini ziyade qilsun!(K.Atahan)
*****
16.08.2014 Germaniye

*****

Sultan Saltuq Bughra Qarahan We Uning Jamesi!

Korash Atahan
Qarahanlar Imperiyesi xaqani, herbiy alim, zamanisidiki yétük mutepekkur Sultan Saltuq(Selchuq) Bughra Qarahan hezretlirining Sherqiy Türkistan Artushtiki Jamesi!
Sultan Saltuq Bughra Qaraxan hezretliri 920-yili Sherqiy Türkistanning Artush rayonida tughulup, Talas we Issiq köl etraplirida bolghan isyanchilargha qarshi urushta zeherlinip, 958-yili tughulghan yurtigha qayitish sepiride rebbimning rexmitige érishken.
Sultan Saltuq(Selchuq) Bughra Qarahanning jinazisi qanche on ming dewlet erkanliri we awam puqralarning qétilishi bilen shahlar shahigha yarisha intayin debdebilik ötküzülgen bolup, méyiti yene Artushtiki Han jemeti qebristanliqigha depin qilinghan.
Sultan Saltuq(Selchuq) Bughra Qarahan 26 yil seltenet sürgen bolup, qisqighine waqitta büyük türkistandiki pütün xeliqlerni Qarahanlar Imperiyisining bayriqi astida birleshtürüp, barliq qan-qérindashlirimizni mubarek Islam dini bilen shereplendürgen, rebbimizning arimizdin chiqqan birdion-bir yéqin dostidur!
Sultan Saltuq(Selchuq) Bughra Qarahan seltenet sürgen dewir Sherqiy Türkistanla emes belki büyük türkistan urush oti ichide köyüp, özining külliridn yéngidin tughulghan yillar bolup, ilim-pen, pelesepe we sennet güllep yashnighan bir weziyet barliqqa kelgen. Büyük Alimlirimizdin El-Farabiy, Maxmut Qeshqiriy, Yüsüp Xas Hajip, Axmat Yükneki qatarliq ellamiler ene shu qutsal dewirning chaqnighan yultuzliri bolup hésaplinidu!
Sultan Saltuq(Selchuq) Bughra Qarahan seltenet sürgen yillarda maarip we ilim-penge ehmiyet bérip, belki bügüngiche sozulishi mumkin bolghan qarangghuluqtiki hayatimizni yorutqan, Türk tarixida Islamni tunji qétim Devlet dini derijisige kötürüp, millitimizning hayatida ghayet zor burulush peyda qilghan büyük islahatchidur!
Yazma we aghzaki xatirilerde éytilishiche, bu jameni, Sultan Saltuq Bughra Qarahan hezretliri özi bir qolluq lahiylep inshah qildurghan! Janabiy Alla uning menggülük nur ichide yatqanini nésip qilsun!
Jamening bu körünishi orginaligha warisliq qilghan halda wetenperwer, milletperwer insanlarning maddiy yardimide 2000-yillarning béshida eslige keltürülgen bolup, eyni waqitdikisi 1944-yilidiki qara kelkünde örülüp chüshken!
Biz Uyghurlarning tomurida, U mubarek zatning qéni aqidu!Undin bashqa Salchuqlar Imperiyesi, Osmaniye Imperiyesi hem Abasiye Imperiyesi qatarliq büyük dewletlerning hökümdarlirining nesebi uninggha bérip chétildu!
Büyük ejdadimiz Sultan Saltuq(Selchuq) Bughra Qarahandin Türk dunyasi, jümlidin biz Uyghurlar ming yillap, on ming yillap ghurur tuysaqmu azliq qilidu!

Aughust 2014 Gérmaniye

*****

Jennet Qushi

Korash Atahan

Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!
Quyash halsizlinip, uning renggi we shekli barghanche özgirep kétiwatatti. Etraptikiler „Pétip kétidighan boldi“,“Alla yaman boldi“, „Emdi qandaqmu qilarmiz“ déyiship chuqan-süren kötürdi! Pütün dunya zeherdek soghaq qarangghuluq déngizigha, xuddi ghayet zor kimidek chöküwatatti. Ademler hélila qétip qalidighandek, zhaqildap titreyti.
-Qandaq qilimiz?-dédi biraw. Awazidin kimlikini perq etmek qiyinidi.Emma uning yashinip qalghan birsi ikenlikini, yighlamsirap sözlewatqanliqini, qattiq ümitsizlengenlikini hés qilghili bolati.
-U bolmisa yashiyalmaymiz, qayturup kéleyli,-dédim ishench bilen.
Qara soghaqta kasildap titirewatqanlar, paraqqide külüshüp keti.
-Éliship qaptu,-dédi birsi.
-Shundaq,-dédi arqidin yene birqanchisi.
Bir az süknat höküm sürdi.Yer-asman soghaqtin zhaqildap titireyti.Bir minutqimu yetmeydighan bu süknat xuddi ming yildek uzun bilinip ketti.
-Toghra,-dédi, yashinip qalghan héliqi kishi, bir az hushini tapqandek qilip,-U bolmisa heqiqiten yashiyalmaymiz, qayturup kéleyli,-dedi yene sözini dawamlashturup.
Hemme birdek uning déginini testiqlashti.
Yalang ayaq, tikenlik muzni dessep yolgha rawan bolduq.Kimler bilen kétiwatqinimni bilmeytim.Ularning ayaq tiwishidinla men bilen kétiwatqanlarning xélila zhiqliqigha höküm qilghili bolatti.Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, chingqi zawal waqti bolghanda, natonush bir yerge yétip kelduq.
Etrap qorqunchluq derijide timtas idi.
-Qebristan,-dédi birsi.
Etraptiki hich nersini periq etkili bolmayti…xuddi külli jahan alla burun tozghaqtek tozup ketkendek.
Aldirap ötüp kettuq, yoruqluqni baldurraq qayturup kélish ümidide. Barghanche ayaq tiwishi aziyip qéliwatqandek bilinetti. „Undaq emestu, manga shundaq tuyiliwatqan gep“,- dédim ichimde.
Ayaqlirimiz qirliq tashlar we yingnidek muzlarning destidin qanap ketkechke, yolimiz nem we yilliq bilinetti.Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, qaq yérim kéche bolghanda natonush bir yerge yétip kelduq.Etraptin yirtquch haywanlarning hürkireshliri, jel-janiwarlarning nale-peryatliri kéleti.
-Dozaq,-dédi birsi.
Etraptiki hich bir nersini periq etkili bolmayti…xuddi külli jahan alla burun külge aylinip tozup ketkendek.Berdashliq bergili bolmaydighan tinzhiq hawa we achchiq is-tütek destidin erkin nepes élish mumkin emesidi. Aldirap ötüp kettuq, yoruqluqni baldurraq qayturup kélish ümidide. Barghanche ayaq tiwishi téximu aziyip kétiwatqandek bilindi.“Undaq emestu, manga shundaq tuyiliwatqan gep“,- dédim ichimde yene.
Ayaqlirim qirliq tashlar we yingnidek qoqasning destidin ötme-ötme töshük bolup qanap turghachqa, yolning tuzdek achchiq harariti jandin ötüshke bashlidi.
Men ayaq tiwishining heqiqiten aziyip ketkenlikini hés qildim.Kétiwatqan yolum qurghaq, choghdek we tuzdek bilinetti.Barghanche halsizlinip bériwatqinimni tuyup turattim.Ghelite yéri ayaq tiwishi rastinla aziyip ketken bolup, men mangsam méngip, tursam toxtayti.
Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, Tang seherde natonush bir yerge yétip kelduq.
Yürügümde yéqimliq bir tuyghu peyda bolushqa bashlidi,asanliqche periq etkili bolmaydighan yéqimliq bir sadani we gül hidigha oxshap kétidighan, ademni mest qilidighan allaqandaqtur bir puraq kéletti qeyerdindur.
-Jennet,-dédim özemge özem asta pichirlap.
Uzaqtin, nahayiti uzaqlardin nur we yoruqluq manga qarap qushlardek uchup kélishiwatatti.Qanat we quyruqliri ajayip nazuk, uzun we ewrishim bolup, pütün alemni qaplap, subhiyning selkin shamilida lerzan lepildeyti…Közliridin xatirzhemlik, ümid, ishench we bextiyarliq bahar yamghuridek yéghip turatti!
(K.Atahan)

09.08.014 Gérmaniye

Milletning kélichigi we uning inshahati!

Korash Atahan

Eqilliq milletler küchetni özi üchün emes, uning méwisini yiraq kelgüsi nesillerning yéyishi üchün tikidu! Ewlat terbiyeligende haywanlardek özining shexsiy jénini béqishini meqset qilip emes, milliy rohni perwish qilip, weten we milletni qudret tapquzush qurulishigha matériyal hazirlashni nishan qilidu!
Shunga eqilliq milletlerning kélichigi tashtin sélinghan binadek saghlam, mukemmel, güzel we menggülük lahiylengen bolup, uningdin shu milletning 500 yil, 1,000 yil hetta 10,000 yil kéyinki mezmut halitini körgili bolidu! (K.Atahan)

*****

Söyünglar, söyülünglar, söyündürünglar! 

Korash Atahan

*Özini özi halak qilishqa aldiraydighan, tizla ötüp kétidighan sheyi we hadisilerge bekrek aldinidghan insanlar, janiwarlar we jinlarning arisida yashash üchün kérek bolidighini yenila sebir, sadaqet we semimiyet!
*Pétish aldida turghan quyashning patqini, öchüsh aldida turghan yultuzning öchkini, chöküsh aldida turghan kémining chökkini yaxshi! Qoyash patmisa qoyash tughulmaydu, yultuzlar öchmise tanglar atmaydu, kémiler chökmise déngizning süyi chékinmeydu!
*Rezillik bolmighan bolsa güzellikning, nepret bolmighan bolsa muhabbetning, asiyliq bolmighan bolsa sadaqetning qimmitini hés qilghili bolmayti!
*Bichare insanlar, bichare janiwarlar we bichare jinlar silerge heddin artuq bexitmu we heddidin artuq bexitsizlikmu yarashmaydu! Herqandaq ishni heddidin ashuriwetmenglar!
*Zalimlarning közliri kör bolidu, yashliri yamghur bolup yaghidu, qanxorlarning qolliri sunidu, qanliri derya bolup aqidu!
*Siler yashisanglarnu, ölsenglermu we öltürsenglermu beribir hemminglar büyük bir halaketke qarap kétiwatisiler! Herkim özining qilghanlirining jawapkari!
*Urush we tinchliqning, dost we düshmenlikning, muhabbet we nepretning, güzellik we rezillikning chek-chigirisi we ölchimini unutmanglar!
*Söyünglar dostunglarni söyünglar, söyünglar düshmininglarni söyünglar, söyünglar özünglarni söyünglar!
*Silerning söyülüshünglarning aldinqi sherti yenila shertsiz söyüshtur!
*Söyelmisenglar, söyülelmisenglar, söyündürelmisenglar halinglargha way!
Undaqta sewebinglardin tökülgen qan we aqqan yashning ichide boghulup halak bolisiler!Söyelisenglar, söyilelisenglar, söyündürelisenglar,hayatinglar we ölüminglar muqeddes kitablarda tilgha élinghan shehidlerningkidek shadliq ichide bolidu!(K.Atahan)

29.10.14

 *****

Biz Yashawatimiz, Emma Hich Bir Ishtin Xewirimiz Yoq Yashawatimiz!

Korash Atahan

* Epsaniyet bilen riwayet, riwayet bilen xiyalet arliship ketken bir dewirde yashawatimiz!
* Insanliqning itibari tarixta körülüp baqmighan derijide yerge urulghan bir dewirde yashawatimiz!
* Hemme nerse bir-birining, hetta bezide özi-özining küshendisige aylinip ketken bir dewirde yashawatimiz!
*Dost bilen düshmenning chigirisini ayrish ölchemliri gumran bolghan bir dewirde yashawatimiz!
*Jennet bilen dozaq, hayat bilen ölümning otturisida közge körünmes bir karidor insha qilinghan bir dewirde yashawatimiz!
* Melekler dargha ésilidighan, sheytanlar chellide at chapidighan bir dewirde yashawatimiz!
* Qattiq jisimlar bilen soyuq jisimlarning, soyuq jisimlar bilen gazsiman jisimlarning perqi yoqalghan bir dewirde yashawatimiz!
* Reb bilen maddining, madda bilen rohning, hayatliq bilen ölümning orni qalaymiqanlashturiwétilgen bir dewirde yashawatimiz!
* Mektepler, kütüpxanilar we ibadetxanilar chölderep, diskotek, qimarxana we pahashixanilar awatlashqan bir dewirde yashawatimiz!
* Medeniyet bilen güllinip we yene medeniyet bilen xaniweyran qiliwétilgen qap-qaranghu bir dewirde yashawatimiz!(K.Atahan)

*****
28.10.14 Gérmaniye

Ikki Shier 

Korash Atahan

Mén we Qebrem

Men su, Sen ot, Men hawa, Sen tupraq…
Aqimiz birlikte,
Köydürmiz bir-birimizni,
Uchimiz hayatliq deshtide,
Men kötürüp séni yashaymen yelkemde,
Sen menggülük qamalghan nur qebremge,
Manga Séning, Sanga Méning qedrim yüklengen!
…
Hey méning qebrem,
sen ölümning yürigini ezgen tash!
Hey méning qebrem,
Sen ilahiy yoruqluq qarangghuni köydürgen!
Hey méning qebrem,
qiynima özüngni köz yéshi yaltirighan bashaqlarda!
Hey méning qebrem,
munglanma shebnem lighirlap turghan yapraqlarda!
…
Hey mening qebrem…
Ot- kéchiler köygen,
Hey mening qebrem…
Su-yultuzlar aqqan.
Hey mening qebrem…
Hawa-boranlar uchqan,
Hey mening qebrem…
Tupraq- chaqmaqlar chaqqan!
…

Hey méning qebrem…
Sen su, Men ot, Men hawa, Sen tupraq…
Sen manga, men sanga ashiqlardek chömülgen!
Men su, Sen ot, Sen hawa, Men tupraq…
Sen manga, Men sanga ayrilmasqa kömülgen!
…
Men Su, Sen ot, men hawa, Sen tupraq…
Aqimiz birlikte,
köydürmiz bir-birimizni,
uchimiz hayatliq deshtide,
men kötürüp séni yashaymen yelkemde,
men menggülük qamalghan nur qebrengge,
Sanga méning, manga séning qedring yüklengen!

19.10.14 Gérmaniye

*****

Méning Qebrenamem!

Méning qebrem…
Sen su, Men ot, Men hawa, Sen tupraq…
Sen manga, men sanga ashiqlardek chömülduq!
Men su, Sen ot, Sen hawa, Men tupraq…
Sen manga, Men sanga ayrilmasqa kömülduq!

-Küresh Atahan
20.10.14

*****

Milliy Iptixarliq Tuyghusi we Milletning Kélichigi!

Korash Atahan

Ügettim, Ügetkin Ügetsun!
Uyghur medeniyiti 10 ming yilliq shanliq tarixqa ige bolup,bügünki künde perde arqisidiki qarangghuluq küchler teripidin ortaq yoqutiwitish obyékti bolup qaldi.Ular Uyghur millitini, bir étnik topluq süpitide tarix sehnisidin süpürüp tashlashni meqset qilghan bolup, weten ichi we sitritida öz-ara hemkarliship herket qilmaqta!Xelqimiz milliy kimligi jümlidin milliy medeniyitini qoghdap qélish üchün bar imkanlarning hemmini ishqa séliwatqan bolsimu, her türlük tehditlerdin toluq qutulup ketkini yoq!

Biz Uyghurlar bilen paralil yaki oxshash jemiyette yashawatqan bir qisim milletler, milliy kimliki we milliy medeniyitini qoghdashta ijabiy qedemlerni alghan bolsa, biz Uyghurlar xuddi milliy kimlikimiz we medeniyitimizdin özligimizdin uzaqlishiwatqandek halette sistimliq we programmiliq shekilde yatlashturulmaqtamiz! Tibet we Tungganlargha qaraydighan bolsaq, ulardiki milliy iptixarning barghanche küchlinip bériwatqanliqini körümiz! Biz Uyghurlarning milliy kimliki bir tereptin düshmen küchlerning mexpiy pilanliri sewebidin ajizlishishqa qarap yüzlengen bolsa, yene bir tereptin bizning meniwiy medeniyet, maddiy medeniyet hadisillirige bérip chétilidighan qurulushlarni milliy alahiyidilikimizge uyghun shekilde pilanliyalmighanliqimizdin boliwatidu.

Biz Xitay we xitayning mustemlike rayonlirigha nisbeten ayrim bir étnik xeliqqe oxshighinimiz bilen, bashqa rayonlardiki xeliqler bilen bolghan perqimizni rushen békitelmigenlikimiz üchün, dunyada ayrim bir millet dégen obrazni téxi tikliyelmiduq!Diniy, kultural we siyasiy meselilerde milliy alahiydilikimizge alahiyde yer bérishke sel qarawatimiz! Biz milletchilikimiz yéterlik dep qaraymiz, emma biznning milliy iptixarliq tuyghumiz intayin ajizliship ketken bir dewirde yashawatimiz. Bügünki künde Uyghurda Tibet yaki tungganlarchilik milliy iptixar yétilgen bolsaidi, weten nahayiti tiz azat bghan bolatti.

Xelqimiz qanche ming yildin béri bügünki kündimu zamaniwiyliqini hich yoqatmighan, kötürüp yürüshke eplik, herqandaq kéyim-kéchek bilen maslishidighan, mol we renggareng milliy medeniyitimizde yaquttek julalap turghan türi köp, lahelinishi addiy we körkem doppini etiwarliq ata mirasliri qatarida qoghdap kelmekte.Uyghur doppisi méditsina, pelesepe, din, sennet, algébra, astirnomiye we tarix qatarliq köp xil ilimlargha munasiwetlik mezmunlar gireleshken bir eser bolup, uningdiki motiflarning hazirgha qeder siri échilghini yoq!

Uyghur doppilliri, her xilliqi, tikish we keshtilesh jehettiki pirinsipchanliqi we oxshashliqi jehettin alahiyde özgichilikke ége bolup, dunya medeniyet ghezinisidiki tengdashsiz mirastur!

Dunya milletlirining medeniyitide Uyghur xelqide bar bolghan doppining peqet bir türi yaki shu doppidiki melum bir motif(Milliy Imag) we yaki adettiki bir belgidek nerse bar bolghan bolsa özlirini alahiyde medeniyetlik sanaydu. Uni bayraqliri, dewlet giribi, milliy bankillirining simiwoli, pul we imfort-ikisport pay-cheklirining belgüsi…qatarliq nurghun tereplerde etiwarlap ishlitidu!

Xelqimiz ming yillardin béri milliy kimlikimizning belgüsi süpitide qoghdap kéliwatqan doppa medeniyiti zamanisigha layiq tereqqiy qildurulmighan bolup, buning seweplirining biri xelqimizning bash kéyimi enenisige yéterlik ehmiyet bermigenlikidin bolmaqta. Hazir arimizda shu qeder güzel doppimizni kiyishtin nomus qilidighan mangqurtlarmu az emes! Uyghur kéyim-kéchekliri tarixning dehshetlik buran-chapqunlirida éghir sinaqlardin ötken bolup, uning insan oghlining yaritilishi yeni jismaniy we rohiy alahiydilikini téximu güzelleshtüridighanliqi heqqidiki heyranliq xelqara jemiyette barghanche kücheymekte!

Doppa dunyadiki bash kéyimlirining ichide Uyghurlargha eng yarishidighan kéyim-kéchekning biri bolup, doppa kiygen erler söletlik, doppa kiygen qizlar sülketlik tesir béridu.Tariximizda medeniyet jehette arqida qélish, iqtisadiy jehette namratlishish, siyasiy jehette qul qilinish sewebidin, xelqimiz rohiy we jismaniy jehettin chuwalchaqliship, tashqiy körünishimiz tarixtikige oxshimayla qalghan bügünki künde, uyghurlarni bir étnik topluq yeni musteqqil millet qilip körsütidighan bayliqlirimizning biri doppa bolsimu, bezilerning bashqa milletlerni dorap kiygen bash kiyimliri ademning könglini élishturidu.Bundaqlar özining jismaniy we rohiy tereplerdiki eyiplirini doppa qatarliq milliy kéyim-kécheklirimiz bilen bizey démeydu, manglur xitaylardek yürse yüriduki,pakistanliq we afghanlarning kültektek bash kéyimini, éghi yoq ishtanlirini, we ereplerning xalta köyneklirini kiyiship,diwanidek setliship yürse yüriyduki, doppa kiygenlerni kemsitidu, doppigha yéqin kelmeydu, kéyishni teshebbus qilghanlardin yirginidu.

Nöwette Uyghur kiyimlirige Uyghurlarning qiziqishining töwen bolishi, Uyghur yémeklirige Uyghurlarning xéridar bolmasliqi milyonlighan qiz-yigitlirimizning ishsiz qélip, yat ellerde sersan-sergerdan bolup yürishinila keltürüp chiqarmay, milliy rohtin yatlishish hadisinimu keltürüp chiqarmaqta! Milliy rohiy ajiz xeliqlerde milliy iptixarliq tuyghusi ölüp, hemme tereptin yat milletlerge qulchiliq qilidighan ang yétilidu.Bu xil ang milletning iqtisadiy, siyasiy, sotsiyal we kultural enenisini buzup, étnik topluqlarning kolliktip yoqulishini keltürüp chiqiridu.Shu seweptin tehdit astidiki milletler, tarixiy enenilliri arqiliq milliy kimlikini muhapizet qilip, öz xelqining milliy iptixarini oyghutup turidu.

Men tordin Tungganlarning bir qétimliq diniy bayramda, milliy kéyim-kécheklirini qandaq istimal qilghanliqini körüp, biz Uyghurlarning bu jehette bek ajizlap ketkenlikimizni, yaki milliy medeniyitimizdin barghanche uzaqliship, bashqa köp-xil medeniyetlerning buzghunchiliqigha uchrawatanliqimizni hés qilip, intayin ghezeplendim!

Sen Uyghur bolsang bashqa ishlarni qilishtin awal, eng deslepte tungganlarning bu jehettiki alahiydiliki heqqide yaxshi oylan.Ularning kiyim-kéchekliri özige xas xususiyetke ige bolsimu, bu jehette Uyghur kéyim-kécheklirining qoligha su quyup bérelmeydu! Shunche mol medeniyetni özige yughurup, güzellikte tengdashsiz ülge yaratqan, Uyghur kéyim-kécheklirini tereqqiy qildurush, markilashturush, bashlamchiliq bilen sétiwelip ishlitishni her bir uyghur wijdaniy buruchum, dep qarisa, shu arqiliq milliy iptixarliq tuyghumizni küchlendürüp, milletning kélichigini kapaletke ige qilishning daghdam yolini achqili we iqtisadiy jehettin arqida qéliwatqan, namratliq destidin ingirawatqan xelqimizge ünümlik yar-yülek bolghili bolidu!

Biz milliy kéyim kécheklirimizge, folklorimiz we her türlük örpi-adetlirimizge heqiqiy ige chiqalisaq, hich bolmisa xitay ölkilliride éghir milliy xorluqqa uchrawatqan hede-singillirimizni xizmet we turaqliq iqtisadiy kirimgha ige qilip, ularni ar-nomus we qulluq zenjiridin azat qilalaymiz! Bu heqiqiten büyük bir milliy inqilap bolidu!

Töwendiki resimde tungganlar özlirining bash kéyimi bilen sürlük, heywetlik, küchlük, jasaretlik körüngen.Uyghurlar namaz oqughan camening aldida tartilghan resimlerge qarisa, u yerde xuddi xitay dölitidiki 56 milletning hemmisi bardek körinidu.Bu échinishliq hadisini özimiz keltürüp chiqarduq!Tungganlarning bir yerim milyart düshmen ichide qandaq tik turghanliqining özimu biz uyghurlar üchün qattiq oylunishqa tégishlik bir möjize bolup, uning seweplirining biri, ulardiki buninggha oxshaydighan milliy xususiyetlerdur!Qarang bu tungganlargha, bundaq bir milletni körgen düshmen qorqunch ichide qalidu!

Tungganlar xitayning destidin aldirap, bir milliy dewlet quralmasliqi mumkin, bu tungganlarning biz Uyghurlargha oxshimaydighan yéri, lékin ular diniy itiqatta tallighan yolining toghriliqi, emeliyetchanliqi, milliy iptixarliq tuyghusining küchlükliki, ejdatliri shekillendürgen milliy enenillirige bolghan tewrenmes sadaqiti qatarliqlar seweblerdin étnik, kultural, iqtisadiy we siyasiy heq hoquqlirini baturluq bilen qoghdap kéliwatidu!

Hey eziz millitim, doppa we shuninggha oxshighan milliy kéyim-kécheklirimiz, biz üchün peqet bir bash kéyimi emes!Uninggha tariximiz, medeniyitimiz, diniy itiqadimiz, milliy örpi-adetlirimiz, siysiy ghayimiz qatarliq nurghun heqiqetler yoshurunghan!

Uyghur kéyim-kéchekliri jümlidin Doppa uyghurlarning milletchilik éngining möjizige tolghan xezinisi!.Bizni biz qilip turghini tilimiz, qénimiz, kulturimiz, dinimiz we ata miras wetinimiz! Doppa qatarliq milliyche kéyim-kécheklirimizning chirayimizni, hesiyatimizni, tuyghumizni, herkitimizni, pikirimizni, hayatiy küchimizni, ghayimizni qeyitsiz, sheritsiz dunyagha jakarlap turghan engüshter ikenligini Unutmayli! (K.Atahan)

11.08.14 Gérmaniye

Uyghur Tilining Yéngi Elib-Berme!si

Korash Atahan

Ügettim, ügetkin, ügetsun!
A-Al, E-Ebediy, B-Berme! C-Compiyutér, P-Pizika, T-Tapancha, J-Jornal, Ch-Chiraq, X-Xémiye, D-Dewlet, R-Rehber, Z-Zawut, Zh-Zhengchi, S-Soqash, Sh-Sheher, Gh-Ghelbe, F-Fabrika, Q-Quran yaki Qural, K-Küresh, G-Golobus, Ing-Ingek, L-Lampa, M-Musteqilliq, N-Nomus, H-Hüriyet, O-Oghuzhan yaki Ot, U-Uyghur, Ö-Ömlük, Ü-Ürümchi, W-Weten, É-Éliktir, I-Istiqlal, Y-Yol!
Qanche ming yil Élib-Berni ügenduq, emdi Élip-Bermenimu ügineyl
1)Zémin, 2)Qan, 3)Til,4)Kultur we 5)Dinni rebbimdin amanet süpitide alding!Berme, berseng jehennem azabigha qalisen!
Hey Uyghurlar yolunglar kündüz bolsun! Tünji qétim özenglar tüzgen ABC bilen yüz körüshtünglar!

*****

Ailem, Millitim We Qartal Chüjisi

Korash Atahan

 

Ailini yaxshi pilanlash milletning kélichigini pilanlash démektur.Ejdatlardin amanet qalghan qan, til, zimin, din we medeniyetni kélichek ewlatlargha aman-isen miras qaldurush ajayip iptixarlinidighan bir ishtur.Her bir kishining ata-buwasining bashlighan yoli, ailesining we ewlatlirining bahasi we bedilining néme bolishidin qettiynezer dawamlashturidighan yoli bolup, bu yol milliy yolimizning ayrilmas bir hüjeyrisidur.Bu hüjeyrining saghlam ösüp yétilishi öz nöwitide milletning kolliktip saghlamliqigha tesir körsütidighan amil bolup, uninggha alahiyde diqqet qilishqa we ehmiyet bérishke  erziydu.

Méning ismim Küresh. Atamning Ismi Ümer. Famile namim Atahan. Küresh digen bu isimni atam bashta tallap manga qoyghan iken. Atamning diyishiche bu isim qanche ming yilliq tarixqa ige bir isimken. Bu isimning menisi qedimqi Uyghur tilidiki  alla burun untulup ketken“Arislandek hemra” dégen menani bildüremdu yaki uningdinmu ilgirki bir tariximiz bilen alaqidar isimmu bilmeymen. Bu isimni kishiler peqet hazirqi zaman Uyghur tilidiki menisi boyinchela  “élishish”, “shiddet qollunush”,  “Jengk”… dep chüshinishidu… Yene beziler “Küresh” dimey “Küreshchan” dégen sheklini asas qilip qollinidu.Qandaq qollansa qolansun, bu isimda millitimizning qeghrimanliqi, ghayisi ekis etürülgen! Tebiyki uningdin bashqa ata-anamning muhim arzu armanliri ekis ettürilgen bolup, isimdin ular qurghan ailining medeniyet sapasini köriwalghili bolidu. Biz Uyghurlarda isimni perishte qoyidu, dégen neqle bar.Dadam manga Küresh, erkek qérindishimgha Erkin… dégendek isimlarni tallighanken….Netijisi oylighandek yaxshi boldi.Biz 6 bala tiriship oquduq, jemiyetke yaramliq adem bolduq! Biz qerindashlarning isimliri alahiyde menilik bolup, bu isimlarning alayide bir waqitta, alahiyde bir seweptin qoyulghanliqi chiqip turidu.

Ailini uzaqni körerlik bilen qurush, Isimni meqsetlik, chüshünüshlik we milliy rohqa uyghun qoyush insanning hayatining bashlanghuchidur.Isimni öz nöwitide meqsetlik, chüshünüshlik we milliy rohqa uyghun qoyush insangha körsütülgen büyük ikramdur.Isimlar milliy iptixarliq tuyghusigha toyunghan bolsa téximu yaxshi bolidu.Aile qurghanda we perzentlerge isim tallighanda awal milliy ghayimizge, enenimizge, tariximizgha, ata-buwillirimizgha hürmet körsütishimiz, ularning mangghan yolida méngishimiz andin qérindash we dindash xeliqlerning shundaqla yat milletlerning medeniyitimiz we örpi-adetlirimizge uyghun kélidighan tejribiliridin paydilinishimiz lazim.Xelqimiz ming yillardin béri aile qurush we aile ezalirigha isim tallashta dunyada tengdishi yoq güzel adetlerni shekillendürgen.Aile qurush we perzentlerge isim tallashta isil enelirimizni özimizge ishengen halda jan tikip qoghdash lazim. Shundaq qilghanda bir aile yaki jemet kishillirining isim we famililiridinmu weten-millet üchün paydiliq netijilerge ige bolghili bolidu.Bizde öyge kirseng unutma, chigh choruqungni qurutma- dégen maqal bar.Isim aile ezaliri we bir jemetning istitik éngi, kolliktip xaraktéri, mijezi, qiziqishi we ghayisini ipaydileydu.Dunyadiki herqandaq xeliqning adem isimliri Uyghur adem isimlirining serxilliqigha yételmeydu.Bu aile qurush we perzentlerge isim tallash ewzellikni jari qildurush meniwiyet qurulushimizgha alemshumul hayati küch béghishlaydu.

Ümer dadamning ismi bolup atisining ismi YASIN, Atahan bizning öz aldimizgha békitken ata jemet famile namimiz. Ailimiz qanche ewlat meripetperwer, rayish we teqwa kishilerdin qurulghan bolup, oxshimighan dewirde weten-millet üchün paydiliq ishlarni qilidighan yaramliq kishilerni yétildürüp chiqqaniken. Dadamning déyishiche hemmila adem bilidighan Sabit Damullam, Memtili Ependi, Heyrulla Nizamidin, Zunun Qadiri we Abdushkur Memtimin… qatarliqlar bizning jemetimizdin iken.

Yurtimiz artushta bolupmu bizning ailide bashqa millet uyaqata tursun, hetta uruqimiz buzulup kétidu, dep qanche ming yillardin béri perzentlirining bashqa yurtluq Uyghurlar bilenmu öylik-ochaqliq bolishighimu yol qoymay kelgen qayide-yosun baridi. Men ata-anamgha köp xizmet ishlep, xoshna yurtluq sap qanliq bir Uyghur qizi bilen öylinip 4 perzentke ata-ana bolduq. Ümer YASIN Atahan (1941-2009) bu ailidiki 5 kishining yeni men we 4 perzentimning yiltizi, atisi shundaqla ustazi bolup, taghisi Heyrulla Nizamiddinning himayisi we terbiyiside chong bolghan.Ümer YASIN Atahan (dadam)ning déyishiche chong dadam Yasin Emin we büyük babam Yaqup Eminler Artushta tughulghaniken. Chong dadam Yasin Emin bolsa dadisi yeni büyük babam Yaqup Emin Xelpetimdin, büyük babam Yaqup Emin Xelpet Buzrukwarimiz atisi Dawut Emin Hajimdin ailiwiy udum bolup kelgen yolgha asasen bashlan´ghuchtin aliy mektepke qeder tibabetchilikke ayit telim-terbiyeni öz ailiside alghan yaqa yurtluq esli kimliki yerliklerge qarangghu bir kishiken.
Chong dadam YASIN Emin chong bowisi Dawut Emin Hajimdin qalghan Ibray tilidiki erep yéziqida yézilghan resimlik xurum tashliq kona bir kitapni oqup kisel dawalaydighan, bala terbiyeleydighan we ibadet qilidighan, erep-paris tiligha pishshiq tijaretchi kishikentuq…Dadam manga büyük buzrukwar atimizning ismining Musa Emin ikenlikini, Musa Eminning atisining Ismining Ibrayim Emin ikenlikini, Musa Emin digen kishining xuddi dadisi Ibrahim Emindekla dangliq doxtur bolup, hej sepiride Italiyening melum bir sheheride at-ulaq we mal-bisatini bulangchilargha tarturup qoyup sergerdan yashighanliqini, kéyin Gérman Rus urushida ruslargha esirge chüshüp awal sibiriye, andin Almata, andin Tashkent qatarliq shehrlerde yashighanliqini, ejdatliridin qalghan tibabetchilikke ayit bilimlirini oghli Dawut Emin hajimgha miras qaldurghan bir zatliqini, Dawut Emin Hajimning Rus eskerler bilen awal Ghulja andin Ürümchige kélip yerleshken, axirda Qeshqeriye wadisida tirikchilik qilghan meripetperwer bir kishi ikenlikini hékaye qilip bergen. Yaqup Emin hem doxtur hem bala oqutidighan kishi bolup, ademler Xelpetim dep ataydikentuq.Yaqup Emin Xelpitim, yaqa yurtluq Dawut Emin Hajimning Artush Meshhetlik esil qanliq bir Uyghur ayalidin bolghan ewladlirning biriiken.Chong dadam YASIN Emin bolsa chong atisi Dawut Emin Hajim we atisi Yaqup Emin Hajimlardek Ibray tilidiki erep yéziqida yézilghan resimlik xurum tashliq kona bir kitapni oqup kisel dawalaydighan we ibadet qilidighan, erep-paris tillirigha pishshiq tijaretchi kishiikentuq…
Chong dadam kök közlük, qizil chachliq, saqal-buruti qoyuq we büdre orta boy, at yüzlük, ora köz, qizil tenlik, yerlikning sözi boyinche sérighot kishikenduq.Beziler chong dadamni bu kishi Injil oquydu, dégende hergiz undaq emes, bu Allaning birlikini testiqlaydighan Ibrahim Xelilullaning kitabi, deptiken.
Chong dadam eshundaq söz-chöchekler sewebidin Artushtin köchüp ketkechke, dadam 7-8 yashlarda uningdin ayrilip meshhur inqilapchi, ustaz Heyrulla Nizamiddin ependining himayiside yashashqa mejbur bolghaniken…
Dadamning dep bérishiche chong dadam xuddi dadisidekla hayati boyinche kimlikini yoshurup we hetta uruq tuqqanlardinmu qéchip yürüp yashighanken…Kishini tolimu epsuslanduridighini ailimizdikiler bu dewirde qandaqtur chüshünüksiz sewepler tüpeylidin milliy enenimizni qayrip qoyup bashqa milletning jümlidin ereplerning ismini aile ezalirimizgha ishengüsiz derijide qoyushqa bashlighan.Chong dadamning Artush meshetlik xotuni Humarhandin 4 oghli bolup chongining ismi Sawut Qarim (Sawud demullam shehit qilinghanda uning ismi bérilgen, mukemel Islam Ülimasi), qalghanlirigha 3 Islam xelipisining ismi qatar bérilgen bolup, ikkinchisining Abubekri, üchünchisining Ümer (dadam), törtinchisining Osman idi. Bu aile eshu kishiler bilmeydighan, dunyadiki eng yaxshi kitaplarning jewhiri yighilghan xurum tashliq kona kitapning destidin jiq herej tartti.
Dadamning késel dawalash üchün oquydighan ayetliri we adem hem haywanlarning tire siritidiki ösmini ofiratsiye qilip dawalighanda oquydighan dualirimu chong dadamdin kichigide üginiwalghan, biz tesewurmu qilalmaydighan bashqa bir tilda idi.Dadam kichik waqtimda balam Küreshchan doxturluqta oqungla, doxturluq ata kespimiz, rebbim xalisa ölüshtin awal bu xil késel dawalashni silige udum qaldurup kétimen, dégenidi.
Dadam yene, Büyük bowilirim doxturluqni Italiyede ügünüptiken…Italiyening ademliri kündüzi ademdek yashaydu, kéchisi Itqa aylinip kétidu, dégenidi. Men dadamning nimishqa undaq dégenlikining tégige hazirghiche yételmidim…belkim unungghimu dadisi shundaq dégen bolsa kérek. Epsus doxturluqta oqimay edebiyatta oqudum we dadam wapat bolghanda yénida bolalmay qaldim…U wapat bolushtin awal anamgha, Küreshchan qayitip kélimen, degenidi, kelmidi, éytidighanlirim men bilen kétidighan boldi, dégeniken…

Ailimiz maaripchi ailisi bolup, dadam heqiqi Uyghur qizi anam Xeyrinisahan Turdi bilen öylük-ochaqliq bolup, 6 perzent yétishtürdi. Anam Xeyrinisahanning dadisi Turdi Nasir bolsa kön-xurum tijariti we muzduzluq kespini qilidighan kishi bolup, yene shu kesipning tijaritini qilidighan Nasir Hezimbegning oghli, Nasir Hezimbeg bolsa Artush azghanliq Beg uruqidin bolghan Hézimbeg Dawutning newrisi iken, Men Küresh Atahan Xeyrinisahan Turdining balilarning chongi hésaplinimen. Biz 6 bala xuddi chölde anamning ikki teripide qeddini kirip, saye tashlap turghan 6 tüp derexke oxshaymiz.Dadam eshu chöldiki tar, qisitliq we xeterlik muhitta bizni adem qilghuche körmigenni kördi.Ailidin kelgen terbiye bizni chidamliq, pidakar, qeyser, bilimlik we exlaqliq qilip yétishtürdi.
Jemetimiz démisimu bir kitapqa oxshaydu. Uni oqush üchün bilimdin bashqa alahiyde bir qabiliyet kérek bolup, men özemni uning yaxshi oqurmini we terjimani, dep qaraymen.Ata-bowilirim esirlep ishletken eshu xurum tashliq kona kitap hazir gerche qolumda bolmisimu, eshu kitapning ailimizge némilerni miras qaldurup ketkenlikini obdan bilimen. Bu meniwiy mirasta yézilghini yenila ziminigha, qénigha, tiligha, dinigha, medeniyitige sadaqetmenlik bilen xizmet qilish bolup, uni mening ewlatlirimgha, ewlatlirimning yene ewlatlirigha, ewlatlirimning ewlatlirining yene ewlatlirigha…üzüldürmey miras qaldurishi hemmidin muhimdur!

Ata! Séni séghindim, Séni séghiniwatimen, Séni menggü séghinimen!
Baba! Seni özledim. Seni özlüyorum. Seni sonsuza dek özleyeceğim!
Father! I have missed you. I do miss you. I shall forever miss you!
—————-…————————————–
Atam Ümer Yasin Atahan méning dadam, tunji we axirqi ustazimidi. Atam Ümer Yasin Atahan belki men menggü körelmeydighan yerge ketti, bu manga hemmidin yaman elem boldi!
Wetendin ayrilghanda uninggha “Atahan könglüngni yérim qilma, oghlung eng köp bolghanda 8 yilda qayitip kélidu”, degenidim.U eyni chaghda késel idi.Wedimizge asasen méni tolimu teste saqmu-saq 8 yil kütti.Oghlini bir qétim körüwélish arzusigha yételmidi.
Atam Ümer Yasin orunup baqti kélelmidi, menmu baralmidim! Axiri millitimiz we ailimiz üchün eng taleysiz bolghan 2009-yili Allahning rehmitige qawushti!
Atam Ümer Yasin Uyghur zamaniwiy maaripining bayraqtari, ot yürek milletperwer shair Memtili ependining tuqqini we oqughuchisi, milliy qehriman Heyrulla Nizamidin ependining ataq balisi we oqughuchisiidi.
Atam Ümer Yasin wapat bolup 5 yildin kéyin, uning hayat chéghida eng yaqturup keygen bir qur kastum-burulkisi, koptisi we galastuki, u kélip körüp kétishni arman qilghan tunji perzenti, oqughuchisi, iz basari we jan-jigiri oghli yashawatqan Gérmaniyege yétip keldi.Men yürekni qan qilidighan hesret we nadamet bilen uni kéyip, galastukni taqap özemge-özem essalamu eleykum Ata, xush kepsiz öyge kiring, dédim.Eger kéyimler kelmigen bolsa qachanghiche hayatning bu bihushchiliqida yashaytimkin tang bilmeymen.
Biz deslepte bir meydan xetme quran qilghandin kéyin, qayide boyiche tinchliq-amanliq sorashtuq we özemni dadamdek egeshtürüp öyini aylandurdum.Ata bu sen téxi körmigen newrilliring, qara ularni körgenting,emma chop-chongla bolup ketti, mana bu bizning bayraq, qara bu bizning kompeyuter, qara bu bizning yataq öy ,qara bu bizning saray öy, quyash kötürülgende uning nuri deslepte bu penjiridin chüshidu, qara bu kitap ishkawi, biz namazni bu yerde oquymiz..,
Biz bir-qanche kün mana mushundaq paranglashtuq,hal-mung bolduq, dertleshtuq, bille olturup bille qoptuq. Men qanche yildin béri özemni adem emes matériyaldek yaki asmandin tokkide chüshüp qalghan tashtek we yaki yerdin ünüp qalghan bir ösümliktek oylap yürgentim.Emdi qarisam menmu insan oghi ikenmen.Méningmu Ata-anamning barliqini xatirlidim.Men uningdin bu qeyer men kim, dep soridim, u yéziq üstilide turghan bürküt chöjisining béshi we kökte kérilip turghan qanitini siylap turup, bu gérmaniyediki artush, sile mening chüjem, dédi. Men atam bilen mushu terzide bolsimu uchrushup, andin uninggha atap yézilghan bu tunji eserge qelem tewritiwatimen.
Atam Ümer Yasinning pütün hayati ejdatlar kötürgen meripet meshelini jan tikip qoghdash we kéyinkilerge miras qaldurush bilen ötti. Atamning pütün hayati Uyghur maaripini perwish qilish, qoghdash we güllendürüshke béghishlanidi.Atamning pütün hayati peqet jénini jan itidighan janiwarlarni emes, millet qeyerde ihtiyajliq bolsa shu yerge barliqini béghishliyalaydighan pidakar ezimetlerni terbiyeleshke béghishlanghanidi!
Atam Ümer Yasin 1958-yili Artush Darilmuelliminni püttürgendin bashlap, 1998-yilighiche 40 yil mektep dériktori, qoshumche matématika we edebiyat oqutquchisi bolup ishlidi.Uning oqutquchiliqtin bashqa, Doxturluq (Atisidin udum qalghan ailiwiy retsip arqiliq adem we haywanlarning bedenining siritidiki herqandaq ösme késelliklirini yerlik usulda opiratsiye qilip dawalash), binakarliq, sirchiliq, eynekchilik, neqqashliq we baghwenchlik hüniri baridi.Uningdiki nahayiti üstün teshkillesh qabiliyiti, oqush püttürgen yilidin bashlap, bir ömür mektep dériktori bolup xizmet qilishqa sewep bolup qaldi!

Atam Ümer Yasin aq-sériq, közi köküsh, chach-saqalliri qongur, orta boy bir kishi bolup, hayati boyi xuddi méngip yürgen bir mekteptek etrapqa bilim we hüner uruqini chéchip, xeliq arisida yoquri abroy qazandi.Shundaqtimu kemter we kichik pielidi.Atamning bu teripi, jemiyet we ademlerge toxtimay yoquridin qaraydighan anamgha bir ömür yarimay ketti.
Men közümni yumup uni oylisam, xiyalimgha dayim qarangghuluq we buranchapqunlarda qeyserlik bilen uchiwatqan bir Kartal kélidu.Men uningdin, u méning atam bolghanliqi üchün emes,belki bir ömür shertisiz we tamasiz weten-millet üchün xuddi qarangghuluq we buran-chapqunlargha bash egmey küresh qilghanliqi we méning tunji hem axirqi ustazim bolghanliqi üchün pexirlinimen!
Biz 6 bala uni atahan, anamni anahan dep xitap qilattuq.Atamning erkiletme ismini, uning menggülük hürmiti üchün texellus we famile namim süpitide qolluniwatimen.Artushta peqet biz 6 perzent emes, dadamning birge ishligen kesipdashliri, balliri dadamda oqughan ata-analar we dadamda oqughan oqughuchilarning hemmisi u addiy oqutquchidin eyminetti, tep tartatti we qattiq hürmetleyti.
Hemme adem uni ismi bilen emes “Deriktor” dep chaqrighanda biz 6 qérindash, dadam dunyadiki pütün mekteplerning Dériktori oxshaydu, dep xata oylap qalghanikenmiz.Eslide bashqilarning dadamning ismini atimay, dayim Dériktor, dep xitap qilishi, uning Memtili ependi we Xeyrulla ependining rohini yüdüp, pidakarliq bilen milletning chakiridek xizmet qilghanliqidaiken!Biz uni bekla kéchkip chüshenduq!
Atam Ümer Yasinning wapati Artush xelqige ushtumtut bolup qaldi, Artushluqlar uning bundaq aldirap kétishini xalimayti. Atam Ümer Yasin wapat etkende xitay hökümiti, uning öyige 200 métir kélidighan Artush merkizi jameside namizini chüshürüshke ruxset qilmidi.Méning sewebimdin xitaylar teripidin qattiq qiyin-qistaqa élinghandin kéyin, qorqup kétip zuwani tutulup qalghan dadam, shu hadise yüz bérip 5 aydin kéyin, yurt xelqi, mehriban anam we qérindashlirimgha bir éghizmu gep qilalmay bizdin ayrildi.
Xitaylar shu qétim yeni 2008-yili 11-ayda dadamgha tehdit sélip:Hemmini qilghan sen! Balang aghzini yumsun, qongini qissun, singgen nénini yésun, dep sanga köp qétim agahlandurduq.Anglimiding, anglimasliqingda qandaq bir sewep bar, bizge éyit!Yaki sende dewletke qarshi chiqalighudek bir möjize bar bolsa unimu éyit, sinishp baqayli, eger undaq bolmisa bu ailidikiler hoshunglarni yighinglar, oghlungning küni az qaldi, biz uni ya bu xil yaki u xil shekilde yoqutimiz, dégenidi.
2009-yili 10-ayda yeni dadam wapat étip 7 aydin kéyin xitaylarning dégen ishliri rast dégendek yüz berdi.Frankfurttiki teshkilatimiz tarqaldi, sebdashlirimiz we dostlirimiz tarqap kétishti, men Korash Atahan, Gérmaniye tarixida tunji qétim Frankfurtta xitaygha qarishi 1000 kishlik namayish teshkilligen künüm, Frankfurt merkizi jameside Uyghurlarning qatili Wang Lechuendinmu xeterlik düshmen, dep élan qilindim.

Rast dégendek uningdin kéyin béshimdin ötüp ketken ishlar nahayiti köp boldi!Küresh Küsenning néme üchün ölgenlikini yaq weten üchün wetende néme üchün milyonlighan kishining shehid bolghanliqini chüshendim.Dadamdin ayrilip qélip özemge dada bolup yashashqa, özemge özem yighlap, özemge özem teselliy bérishke mejbur boldum!Rastini désem bügüngiche dadam heqqide (Ata bu meselide men sizdin kechürüm soraymen!)bir misramu yazmidim, dayim weten-millet üchün qelem tewrettim.Dadamning wapatini anche dawrang qilmidim, chünki shu yili qirilip ketken minglighan munewer qiz-yigitlirimizning ölümi aldida atamning ölümi hich ish emesidi.Yüzligen maqala yazdim. Sewep 2009-yili we uningdin kéyin weten-millet üchün qurban bolghanlar heqqide we ularning ghayisi üchün yézish, atam heqqide yézishqa qarighanda muhimidi.
Men atam ichimde yashap, barliq ishlirimgha qumandanliq qiliwatqandek hés qilimen. Eger undaq bolmighan teqdirdimu, men uning pikiri, yoli we ghayisining dawami bolup qaldim!
Men weten, dégen sözni eng deslepte uningdin anglidim, milletning némilikini uningdin chüshendim, Abduhaliq Uyghuri, Memtili Ependi we Lutupulla Mutellip qatarliqlarning kim ikenligini uningdin ügendim.Hilimu isimde, Ata bizning bayriqimiz yoqmu?!déginim.Atam manga: Bosh gep qilingla Küreshchan (U méni sile deyti, Küresh démey Küreshchan deyti!Undaq diyishide alahiyde sewep baridi.Artushta dostini sile deydu, Küresh démey Küreshchan déyishidiki sewep, men gerche kichik bolsammu chong ademdek muamile qilatti we Küreshke righbetlendüretti.)dédi etrapqa ensizlik bilen qarap.Chünki u yillarda bu paranglirimiz her ikkimizning béshigha chiqatti.Bar, men silerge körsütüp qoyimen, dédi.Bir qétim u bazardin bir dane badam doppa ekkiliptu, men özige alghan bolishi mumkin, dep perez qildim.Emma u manga: Balam küreshchan bu yaqqa kélingla!-,dep méni chaqirdi we doppini béshimgha awaylap keygüzüp,- mana bu bizning bayriqimiz,- dédi.
Men nahayiti uzaq yillardin béri, atamning badam doppini, néme üchün bizning bayriqimiz dégenlikini chüshünüshke tiriship keldim.Emma méni qayil qilalaydighan bir jawapni hazirgha kelgüche tapalmay kéliwatimen.Men doppining néme üchün bizning bayriqimiz ikenligini 40 yildin béri téxiche bilelmigen bolsammu, uni xuddi bayriqimizdek etiwarlap, uning üchün küresh qiliwatimen.Allahdin tileydighinim atam bilen axirette bolsimu qan´ghudek didarlishiwélish, hemdi hergiz uningdin ikkinchilep ayrilmasliq! Alla rehmetlik dadamning yatqan yérini jennet qilghay!(K.Atahan)

 

 

16.11.2014 Gérmaniye 

 ******

Pelesepe, étika(exlaq) we diniy qarashlirimizni islah qilayli!

 Korash Atahan

Biz hazir kolliktip halda özini öltürüwélish üchün kétiwatqan bir qewimge oxshap qalduq.21-esirde turup, dunyadin bixewer ottura esirning zéhniyiti bilen yashawatimiz.Bundaq bolishidiki sewepning biri yershari xaraktirliq yoshurun küchler öz menpeetliri üchün millitimizni maymundek oynatmaqta, ikkinchisi tarixtin kelgen dunya qarashlirimiz, qimmet qarishimiz we éstitik qarashlirimiz zamanning arqisida qaldi, bek konirap ketti, riqabet we tehditlerge berdashliq bérelmeydighan halgha chüshüp qaldi.
Hemmidin yaman bolghini Uyghurlar xitay hükmaranliri (emeldarliri+bayliri) we xelqaradiki ular bilen éghiz burun yalishidighan ish birlikchilliri teripidin pilanliq, sistimiliq we nishanliq halda bésip turush chare bolmighanda yoqutiwétish objekti bolup qaldi.Ular bizni, wetinimizni, maddiy we meniwiy bayliqlirimizni bizning xewirimizde yoq öz-ara texsim qilishiwélip baridu.Ular yene bizning xewirimizde yoq bizni erzan élip, paydisigha sétiwitip baridu!
Biz xupiyane halda medeniyet jehettin bek arqida qoyulduq.Özimizge körülüp baqmighan shekildiki paydisiz bir hadisilerning yüz bériwatqanliqini hés qiliwatimiz, emma ang sewiyemizning töwenlep ketkenligidin zadi qandaq hadisining yüz bériwatqanliqini eqlen chüshünelmeywatimiz.Bizge qarshi xitaylar arqa-arqidin dewlet térori arqiliq ishlewatqan jinayetler, xelqimizge tebiyi bolushqa tigishlik hadisidek tuyulidighan bolup ketti.Köreyli we sözleyli dések köz we aghzimimizni achalmaydighan, mangayli yaki alayli dések qol-putimizni herketlendürelmeydighan bolup qalduq! Bizge bu jehettin yardem qilidighan bir dewlet yoq. Biz dunya qarishimizni, qimmet qarishimizni we éstitik qarishmizni bashtin boygha yéngiliyalmisaqmu bashqa milletlerning pelesepe, exlaq we din heqqidiki bizge uyghun kélidighan zamaniwiy iddiylirini millitimizge aqturalaydighan ziyalilar qoshunimiz bar.
Biz alma pish, aghzimda chish, dep olturghan bilen jan helqumgha kélip qaldi.
Pelesepiwiy, exlaqiy we diniy qarishmizni islah qilalaydighan turup, islah qilishni bashlimay yene 10-20 yil mushundaq bir ish qilmaywatamdimizkin dések qiliwatqandek, qiliwatamdimizkin dések qilmaywatqandek ötüp ketse millitimiz qutuldurghili bolmaydighan hangning ichige chüshüp kétidu.
Bashqiche qilip éyitqanda millitimizni teshkil qilghan yoquri drijilik ziyalilardin addiy awam puqralarghiche bolghan yette yashtin yetmish yashqiche bolghan insanlarning hemmisi milliy mawjutluqimizni qoghdap qélishta yaramliq bir esker süpitide bu qurulushqa qatnishishi, öz rolini jariy qildurushi lazim! Ziyalilar bu meselide awam-puqralargha ülge yaritip bérishi kérek!
Biz 10 kitap sétiwalsaq, yazsaq, terjime qilsaq,neshir qilsaq yaki oqusaq choqum hemmisi bir nersige ayit bolmisun! 10 kitap 10 nersige ayit bolsa téximu yaxshi.
Meselen:birinchisi dingha, ikkinchisi tarixqa, üchünchisi en-enege, törtünchisi örpi-adetke, beshinchisi qayide-yosungha, altinchisi pelesepege, yettinchisi edebiyatqa, sekkizinchisi sennetke, toqqutunchisi yémeklik we saghlamliqqa, onunchisi ilim-pen we téxnologiyediki yéngiliqlar …qatarliqlargha ayit bolsun.
Biz yoqurda tilgha alghan penlerge ayit bilimlermu milliy hayatimiz üchün manta, polo, kawap, shorpa, qazannani, samsa, narinchöp, leghmen, chöchüre we gürüchash qatarliqlardek muhim.Kitap oqush hazir biz üchün inqilap qilishtinmu muhim.Kitap oqushta awal özimizning tilida chiqqanlirini andin qérindash milletlerning tilida neshir qilinghanlirini, andin özimiz tarqilip yashawatqan 50tin artuq dewlet(Millet)ning tilida neshir qilinghanlirini hetta xitay tilida neshir qilinghanlirini tallashqa bolidu.Insanning pikir qilish yoli özgermey turup teqdiride özgürüsh bolmaydu.
Kitap oqush özini bir Uyghuristanliq dep qarawatqan herqandaq adem balisining jiddiy qilmisa bolmaydighan ishi bolup, her ailide bir ishkap kitap, her ademde kam bolghanda özi yaxshi körüdighan 10 dane kitap, her kenitte bir kichik tiptiki kütüpxana, her yézida bir ottura tiptiki kütüpxane, her nahiyede bir chong tuptiki kütüpxana berpa qilishmu meschit we jame salghandek muhim bolup, uni estayidilliq bilen pilanlash lazim.Kitaplarning saghlam menbedin bolishigha kapaletlik qilish, oqush, ügünüsh derhal ügengen bilimlerni öz-ara aqturush we paylishish kérek.Telim-terbiyeni peqet mektepkila we eneniwiy qayide yosunlar hakim-mutleq bolghan aililergela tashlap qoymasliq lazim. Nan yoq bolsa wujut, kitap yoq bolsa rohning ölidighanliqi shühbesiz bir heqiqet!
Eger biz Uyghurlar kitab we kitap oqushni özimiz amraq yémeklerdek muhim dep qarimisaq, uzaqqa qalmay Mungghul, Manju we tungganlardek özi ölüp ismi qalghan muziy millitige aylinip qalimiz.Biz Uyghurlar ang-sewiye jehette intayin arqida qalduq.Hetta dewatqan geplirimizni bezilerimiz paydisi yoq quruq gepler, déyeleydighan bichare halgha chüshüp qalduq.Weziyet xuddi urush yilliridek jiddiy.Dunya intayin tiz tereqqiy qilip, ilgirki gosh kallimiz we bir-qanche weten we millitini tonumaydighan aqsaq-cholaq ziyalilirimiz we weten-millet xizmitini gunah deydighan bir qisim diniy ölümalirimiz arqiliq chüshüneleydighan halettin allaburun özgürep ketti.
Bu halimiz bilen Ispaniye yazghuchisi Sérwantisning esiridiki Donkishottek shamal tügminige hojum qilidighan, Xitay yazghuchisi Lushunning esiridiki AQ dek inqilap qiliwatimen, dep qoynimizdiki pitni élip meze qilip chaynaydighan, millet üchün dep milletke, weten üchün dep wetenge ziyan salidighan bolup kettuq.Sewep sawatsiz kishillirimizdin tartip alimlirimizghiche qap-qarangghu bir zindanda, dunya mushu dep yashawatimiz.Meselige yene miyigghida külüp qoyup yashawersek aqiwitimiz intayin yaman bolidu.Qul qilinghanlarning tebiyiti aldinish, buzek qilinish, xorlinish we ölümge telpünüp turidu! Hür insanlarning tebiyiti küresh, muhabbet, hayat we erkinlikke telpünüp turidu! Küchiyish, yolini tépip méngish, ghelbe qilish mushu herketni bashlap on yildin yigirme yilghiche riyalliqqa aylinidu! Ottuz yilghiche merkiziy asiyada yaponiyedek küchlinidighan ilghar bir Uyghur dewliti qurulidu!
Heqandaq bir ademning milletning maawjutlughi üchün oynaydighan muhim bir roli bar! Shek-shühbesizki ular özliri oynaydighan eshu rolning mutexesis we alimliridur. Hemme ademge ulardiki bu talant, xislet we qabiliyetni hés qilduralisaq, düshmen milletler bizge érqiy we kultural qirghinchiliq qilish u yaqta tursun, bedinimizdin bir tal tükümiznimu yulalmaydu. Biz birlikte bu herket üchün ghayet zor qoshun berpa qilayli!
Bu peqet ang mesilisi bolup, aile, mektep we jemiyetning angliq öz-ara maslishishi bilen toluq emelge ashidu. Biz özimizge özimiz yardem qilmisaq bashqilar bizge hergiz yardem qilmaydu.Biz pelesepe, exlaq we diniy qarashlirimizni millitimizning érqiy alahiydiliki, enenisi we örpi-adetlirige uyghun shekilde zamaniwiylashturmisaq uzaqqa qalmay özimizni özimiz öltüriwalghandek qorqunchluq bir téragédiye meydangha kélidu. (K.Atahan)

****
11.12.14 Gérmaniye

*****

Milliy Irade, Hayatliq We Küreshning Sirliri

 Korash Atahan

-Yaratilishtin birimu artuq, birimu kam bolmighan dunya!—————–Yunan Peylasopi Aristotil
…
*Bash bir, qelib bir, til bir, burun bir emma köz ikki, qulaq ikki, qol ikki, put ikki …bilgenler buning bir möjize ikenligini chüshinidu.
*Shehi we hadisilerning terkiwi oxshash bolghini bilen qimmiti we roli oxshimaydu.
*Küresh we riqabet küchlüklerni tallap, ajizlarni shallap, hayati küchi urghup turidighan emma mutleq bolmighan yéngi türlerni otturgha chiqiridu.
*Bügünki erzimes nersiler erte hergizmu qedirlik nersilerge, bügünki qedirlik nersiler erte hergizmu erzimes nersilerge özgirep qalmaydu.
*Shehi we hadisiler barliqtin yoq, yoqluqtin bar bolmaydu.
*Arislan ming yilliqta ot, kala ming yilliqta et yémeydu.
*Bürkütler katekte, toxular qarliq taghlarda yashiyalmaydu.
*Arislan bilen kala, bürküt bilen toxu qatarliqlar bir pütün mawjutluqning terkiwi bolup, tebiyiti almiship qalmaydu.
*Shehi we hadisilerning hemmisining musteqilliqi nispiy bolup, biri yene birining mawjutlughining aldinqi sherti hésaplinidu!
*Epsuslinarliqi bezide rezllikni güzellik, yene bezide güzellikni rezillik dep bahalash insanning anadin tughma késelmen tebiyitidur.
*Eslide rezillik yaki güzellik dégen nerse mawjut emes bolup, eger bar bolghan bolsa sheytan bilen melekning arisida yüz béridighan keskin küreshlerning oxshimighan insanlar topining pissixik eynikide peyda qilghan xata tuyghudin bashqa nerse emes.
*Mawjut bolghini sheyi we hadisilerdiki ot we su, tupraq we hawaning tinimsiz herkitidur.
*Su otqa aylinip hawani, hawa sugha aylinip tupraqni, tupraq köyüp otni, otning harariti töwenlep suni toxtimay yéngidin shekillendürüshni tekrarlap turidu.
*Hararetning herkiti késellik yaki saghlamliqqa élip barghachqa, tughum we ölüm nemlik yaki hawaning zichliqi teripidin belgülinidu.
*Suning toxtimay köyüshi hawaning, hawaning toxtimay köyüshi otning, otning toxtimay köyüshi tupraqning mawjutluqining asasi.
*Ot bilen sulam bolidiken mamatliq hayatliqni, yoqluq mawjutluqni, ölüm tughulushni, qarangghuluq yoruqluqni, rezillik güzellikni teqezza qilidu.
*Rezillikning chéchigi güzellik, güzellikning chéchighi rezillik bollup, ularning öz-ara orun almashturushi toxtimay dewir qilip turidu.
*Eng éghir késelliri bar yerning hayati küchimu eng küchlük bolidu.
*Illet bilen millet ot bilen sudek bolup, qanuniyiti boyinche ish qilghanlar heddi-hésapsiz küch-qudretke tolidu.
*Yaxshiliq bilen yamanliq qoshmaq méghizgha oxshaydu, hayatni kamaletke yetküzidu, rezillik bilen güzellikning sürkülishi hayat bolup, hayat küresh démektur.
*Millet küresh qilghanliqi üchün qirilip ketmeydu, hayati küchini yoqutup, teslim bolghanliqi üchün yoqulup kétidu.
*Milliy irade üchün tökülgen qan we terlerdin derya we déngiz shekillengen teqdirdimu milletning hayatliq derixi hergiz qurup qalmastin, del eksiche téximu baraqsanliship yashnap kétidu.
*Su uxlisa uxlayduki düshmen uxlimaydu…düshmenning uxlimighini küreshning toxtimighinidur!
*Düshmen we küresh bolmidi dégenlik öldi dégenlik bolup, reqipsiz hayat we riqabetsiz dunya qebrigila oxshaydu.
*Milliy mawjutluqtin, zalim düshmendin, shereplik ölümdin, baturane küreshlierdin we tiz pükmes milly iradidin pexirlinishke erziydu.
*Milliy mesilide düshmen bir az imangha kelgen bolsa, uning insanperwerligidin emes, milliy irade üchün töligen bedellerning méwe berishni bashlighanliqining sewebidin bolidu.
*Milliy iradeni qoghdash yolida milletning aq we qara taghliq bolup kétishidin ensiresh hajetsiz, heqiqi ensireshke tégishlik bolghini yenila ghayining oxshimay qélishi.
*Shehi we hadisiler qara we aq, erkek we chishi, qarangghu we kündüz…dep ayrilghini bilen jaylashish haliti dayim semitirik we paralildur.
*Shehi we hadisilerning öz-ara bir-birige aylinishi tekrarlansimu, yoruqqa aylanghan qaranurda kündüzning, qaranurgha aylanghan kündüzde qarangghuluqning ilgirki yekke tebiyiti mawjut bolmaydu.
*Madda we roh ezilidinla bir pütündur, körüsh, oylash, sözlesh we sizish jehette jansizlar bilen janliqlarning ottursida hich bir periq yoqtur.
*Insanlar sheyi we hadisilerning esli mahayitini heqiqiy bileligen bolsa ölüm bilen hayatliqning, yaxshiliq bilen yamanliqning, nepret bilen muhabbetning, dost bilen düshmenning arisidiki tamni barghanche bundaq qélinlashturiwetmigen bolatti.
*Insanlar sheyi we hadisilerning esli mahayitini heqiqiy bileligen bolsa dunya tinchliq, dostluq, söygü we muhabbet bilen tolatti.
*Insanlar qarangghuluq qaplighan bu dunyani yorutush üchün nazil qilinghan muqeddes kitaplarni qanche ming yil oqughan bolsimu, uningdiki heqiqet nurini tapalmidi.
*Insanlar ilgirkige peqetla oxshimaydighan bashqa bir dunyada yashawatidu, milliy kimlikini tonushqa bekraq muhtaj boliwatidu, putigha qarap yotqan tikelmisimu, yotqangha qarap put uzitiwatidu.
*Dunyani bilgen özini bilidu, özini sorghan dunyani soraydu.
*Buwaqliqida aq qan emgenler, chong bolghandin kéyin qizil qan emmekte!
*Mektepsiz hayat ularni jahaletning chölige, mekteplik hayat ularni insan qéni kölige ittiriwetti!
*Ademler özini ajayip danishmen hésaplighini bilen, ularning yenila janliqlarning ichidiki heqiqiy xam süt emgüchi ikenliki téximu ispatlandi!
*Aq süt we qizil süt ichmey turup xam süt ichkenlerning boyunturuqini parchaqlap tashlap mawjutluqni, hüriyetni we erkinlikni qoghdap qalghili bolmaydu(K.Atahan)
*****
27.12.14 Gérmaniye

******

Shillimizdin Bésip Turghan Ikki Tagh

 Korash Atahan

Jumhuriyet tajawuzchilarni wetendin qoghlap chiqirish üchün ularning jénini emes zadiche altunlirini istigenidi. Bar turup nepsaniyetchilk bilen yoq dédi. Wetenni emes waqitliq mal-bisatni tallidi. Uzaq ötmey düshmen xayinlarning yardimi bilen jumhuriyetni yiqitti. Arqidinla ularning altunini istigen idi, meydanda bir altun munari shekillendi!

Düshmenler altundin yene bir munar yasashni könglige püküshkenidi.Düshmen téximu köp altun istidi. Ular altunning hemmisi moshu, dédi. Rastinla bu qétim ularning düshmenge bergüdek jénidin bashqa hich nersisi qalmighanidi. Chünki ular düshmenge altunning hemmisini biraqla bériwetkenidi.

Düshmen ulargha ishenmidi.Düshmen ghezeplinip, shu dewirdiki satqun beglerning qoli arqiliq ularning kallisini birdin-birdin qilichtin ötküzüp, altun munarning yénigha yene bir kalla munarisi yasap chiqti.

Shundaq qilip Uyghuristanning qelbi hésaplanghan qeshqerde yasalghan bu ikki munar tarix bétide tashqa urulghan qara tamghidek milliy nomusimiz bolup qaldi!Milletning pishanisige üch seweptin qulluq tamghisi bésilidu:
Bir:Düshmenge sétilip siyasiy küreshni kontorul qiliwalghan milliy munapiqlarni yol bashlighuchi, milletning heqiqiy nijatkarlirini düshmen dep qalghan chaghda,
Ikki:Esirlep dawamlishiwatqan muqeddes diniy étiqatni süyistimal qiliwatqan sheytanlar yaqa, allaning shu milletke hediye qilghan ulugh alimliri itek yérige chüshüp qalghanda,
Üch:Qehrimanlar pegahqa, munapiqlar törge bashlinip, qanxor jallatlar munberde wehez éytip, alimlar pada baqqanda!

Yoqarqi üch hadise yüz bergende milletning közige rezillik güzellik bolup, güzellik rezillik bolup körünidu.Heqiqet nuri öchüp, dunyani zulmet qaplap kétidu.Alemlerning perweydigari yüce Alla ejdatlirigha asiyliq qilghan tuzkor qewimni wehshiy bir qewimning qoli arqiliq jazalaydu. Qan deryadek aqidu…köz yéshi déngizgha aylinidu…

Alla bir asiy qewimni jazalashni niyet qilghan haman, düshmen heqiqettin yüz örigenlerning qelbige altun we kalla bilen ikki munar yasaydu.Mezlum milletler wetinimiz üchün dep inqilap qilidu, inqilapning méwisini milliy roh, siyasiy irade we dini itiqadimizni ishghal qiliwalghan teyyartap milliy munapiqlar yeydu!

Milliy munapiqlar qénimizni ichish üchün jénining bériche tirishchanliq körsütidu. Ularning meqsetke yétish arzusi, heqiqiy qehrimanlarning küchlük iradisi we jasaritidin qélishmaydu. Ular weten we milletni menggülük mülüküm, dep qaraydu. Ular xuddi weten satquch munapiq Appaq Xojidek Xeliqni mal-charwining ornida tajawuzchi milletlerge erzanla sétiwitidu.

Mustemlike dewride ular milletke séni biz qoghdap turiwatimiz dep, xelqimizge köyüniwatqandek qiyapetke kiriwalidu, düshmenge bolsa bu yalangtöshlerni biz tosup turiwatimiz, biz bolmisaq téximu wehshiyliship kétidu, dep yaxshichaq körünidu.Oxshash waqitta her ikki tereptin payda alidu. Alghan paydini jan béqish we milletni aldash üchün desmaye qilidu.

Xojayinliri tashlap béridighan eshu yalaqni yalaymen dep, bir künde sheytandek yetmish ikki xil qiliqqa kirip teqdirimiz bilen oynishidu.Millet hushyar turmisa ular qul qilinghanlarning neziride asanla milletning nijatkaridek tesir peyda qilalaydu.Ularni sözidin, herkitidin we exlaqidin asanla toniwalghili bolidu. Bu xitaydinmu better milliy munapiqlar milliy inqilap sépige kiriwalghan bolsa, milliy inqilap asanliqche ghelbe qilalmaydu, qulluq esirlep dawamlishidu! (K.Atahan)

23.12.14 Gérmaniye

*****

Muhabbet, Aile we Perzentning Düshmini Hawayi Hewes

 Korash Atahan

Sen Ata-Ana Bolushqa Yayiq Bir Insanmu?!Yashliqing urghup turidu, baliliq we öylük-ochaqliq bolushni isteysen.Men hem sendin sorap baqay:Bir perzentke layiq insanmusen?!Ghelbe qazinishqa közüng yétemdu, bu mesilide özengni boy sunduralamsen?!
Tuyghuliringgha hökümdarliq qilalamsen, himmet we séxiyliqning efendisimusen?
Bularni sorishim kérek yene sendin:
Yaki xiyalingda sanga kiche-kündüz aram bermeywatqan hawayi hewesliringni qandurush üchünmu?Isteytimki séni toy qilishqa, perzentlik bolushqa ündigen ghalipliqing, hürlüküng we hökümdarliqing bolushini.Toy Qilish janliq xatire munarisi inshah qilish, ghelbe qilish we erkin bolush üchündur. Ailini özengning üstige inshah qilishing shert.Qeddi-qametlik, qeyser we boyun egmes halette eng awal özengni inshah qilishing lazim.
Zadiche haywandek ewlat qaldurush emes, özengdinmu küchlük bolghan kélichek nesillerning yüksilish yolining bir parchisini tughushung kérek!Ikki kishining, uning Rebbi yaratqannila emes, uningdinmu kélishken nesillerni tughalaydighan bir ailini qurushini toylishish deymen men.
Mana eshundaq niyet bilen bir-birige yéqinlashqan erkek we chishilerning qurghan ugisini heqiqiy öylük-ochaqliq bolush dep ataymen!Mana bular öy-ochaqliq bolush we ewlat qaldurushning heqiqitidur!Eger meqset undaq bolmaydiken, erkek we chishi mexluqlarning tört tam ichige jem bolushi ademni yirgendürüdighan exlaqsizliqtur men üchün.Ah, bu ikki kishlik köngül yoqsulluqi,Ah, bu ikki kishlik köngül paskinichiqiAh, bu ikki kishlik zindandiki huzurQizziq bolghini ular toy qiptumish, jennetke kirermish, nikahliniptumish, namehrem we guna bolmaymish…wahakazalar.Eksik bolsun bu janiwarlarning jenniti!
Eksik bolsunlar bu jennetni süyistimal qilip, gül-chécheklerni sunduridighan saxta nikah bilen bir-birige baghlanghan mexluqlar!Külmeng bundaq bir toylarda!Qaysi bir bebek achchiqtin qirqirap yighlimayduki, u erkek-chishi haywanlarning betbeshire chirayigha qarap.Bu adem bir qehrimanlardek aile üchün chirpandi we axirda qoligha tegkini renglik we kichik, kichik bolghandimu bekla kichik bir yalghan olja bolup qaldi. U buni méning ailem, deydu téxi.
Bu adem bir melektek sexi, güzel, özi üchün payipetek bolidighan ajayip méhriban bir qizni xiyal qilatti.
Kütülmigende bir jeddal xotunning xizmetchisi bolup qaldi.
Hazir bezide xiyalpereslik bilen ajayip bir melek bolushnimu oylaydu téxi!Sanap tügetkilimu bolmaydighan axmaqliq bilen tolghan ashiq-meshuqluq budur sizning neziringizde.Wah bu toyni, wah bu öylük-ochaqliq bolushni, wah bu ailini. Bu aile emes exlaqsizliq, buzuqchiliq we exmaqliqning uwisi méningche!Erkeklerning xotunlargha, xotunlarning erkeklerge bolghan söygüsi bumu?!
Ah! Bu aile muhabbet otida köyüp, külge aylanmastin polattek tawlinip chiqqan Leyli-Mejnunlarning yarisigha melhem bolghan bolsa kashki.
Ah! Bu öylük-ochaqliqliq jüptini tapalmay bir ömür hesret chekken, balisi külüp tughulidighanlarning mukapati bolghan bolsa kashki!Emma shuqeder bir bexitsizlikki, eshu tört tamning arisida ikki haywan bir ömür öz-ara bir-birige qarshi küresh qilip, peskesh tebiyitini téxmu wayigha yetküzishidu.Ular éytiwatqan ashiq-meshuqluq dastani adimiylikni köydürüp külini exlettek soriwitidighan bir bexitsizlikning muqeddimisidur!Némini söyseng özengning üstige qoyup söyisen künlerning biride, emma tek bu seweptin söyüshni mukemmel ögüniwélishing kérek!Tallanghangha layiqtur heqiqi muhabbet, aile we bala…
Sözle, warqirap sözle, sözle hemme anglisun…sözle!

Öylük-ochaqliq bolushning sewebi senche néme!?
Nezirimdikidek bir jup, nezirimdikidek muhabbet, nezirimdikidek aile, nezirimdikidek perzent heqiqiy qutsaldur méning közümde!(K.Atahan)*****Gérman Peylasop Friedrich Nietschening Zoro Asttraning Eyitqanliri dégen esirining Gérmanche neshridin hazirlandi.20.12.14 Gérmaniye

 

Jengkawarler(1) we Malay(2)ler

Korash Atahan

Bizge kérek boliwatqini zadiche qan-qérindashliq emes, qan we meniwiy qérindashliqtur.Eng muqeddes wezipimiz qandashlirimizning düshmenge sétilip kétishining aldini élish we bu hadisini zor küch bilen tizginlesh!

Malaylashturulghanler yeni milliy munapiqlar kötürüwalghan neyzini düshmenler yasighan bolup, bisining bir teripi satqunluq yene bir teripi zorawanliq süyi bilen sughurulghan! Ular millitimizning qiyapitige kiriwalghan bir top qanxor alwastilardur!

Qolimizdiki ata miras xanjerning bir bisi düshmenni yene bir bisi asiylarni jazalash üchün yaritilghan.Uni yénida toshuydighanlar adettiki ademler bolmastin, biz bilen yalghuz qandashliqtila emes, eksinche meniwiy we jismaniy jehettin mukemmel qérindashliq ornatqanlardur!

Ejdatlirimiz gep milletning aliy menpeetige kelgende teqdirdashliri bilen hetta bir qursaqata yatqan qan-qérindashliri bilenmu öz-ara qutsal xanjer bilen qan témitiship, sharap bilen qoshup qesem ichiship, hayatimiz boyi yaxshi we yaman künlerde birge bolimiz déyiship, öz-ara sadaqet wede qiliship, yéngidin qérindash, yéngidin teqdirdash, yéngidin yoldash bolushqan.

Bügünkidek nazuk peyitlerde biz Uyghurlar üchün bir millet bolghanliq, bir yurtluq bolghanliq hetta bir ata we bir anining baliliri bolöghanliqmu hichnimige wekillik qilalamaydu.Biz Uyghurlarning ilgirki kishlik munasiwet qarashlirimiz milliy menpeetimiz aldida xeterlik hadisige aylinip qaldi.

Millitimiz malaylashturuwétilgen ikki esirde shekillengen wetendashliq, yurtdashliq we qan-qérindashliq ölchemlirini közdin kechürüp chiqishimiz lazim. Milliy menpeetimizge ziyan salghini Ata-animiz, bir qursaqta yatqan qérindishimiz, uruq-tuqqanlirimiz, ustazlirimiz we sawqdashlirimiz bolghan teqdirdimu oxshashla kechürüshke bolmaydu! Biz Uyghurlarning milliy menpeetimizni qoghdap qélish üchün küresh qiliwatqanlar hélighu yat milletken hetta ilgirki düshminimiz bolghan teqdirdimu qérindishimizdur!

Bizge hazir zalimlarni jazalap, éziliwatqanlarni qutquzush üchün, biologiyilik qérindashliqtin idiologiyilik qérindashliq téximu muhim boliwatidu! Eger ejdatlirimizdin miras qalghan wijdan xanjiri wezipisini yérige keltürelmise u qutsal amanetning ilahiy adaliti özligidin küchtin qalidu we millet qulluqtin hergiz qutulalmaydu!

Izahat:
—————————————————
(1)Jengkawar-Qedimqi Uyghurchida Jenggiwar emes, jengkawar. Jengchi emes, Jengkchi bolup, eslisidiki sheklide yézishimiz kérek we oqushimizlazim. Bu sözni xitaylar ejdatlirimiz Hunlardin qubul qilghan we teleppuzigha asasen Jenshi, Jen, dep, terjime qilghan.Qanche yüz yildin kéyin Uyghurlar u sözlerni yene Xitaychidin qobul qilip jengk emes jeng, jengkchi emes, jengchi dep atighan. Bu hadise tilimizdiki jengkawar sözining jenggiwar dep eslidiki fonitik halitidin uzaqliship kétishige sewep bolghan. Toghrisi Jengk, Jengkchi, Jengkawardur.Wetinimizdin Awropagha köchken qérindashlirimizning hemmisi Jengkawarlaridi.
Jengkawarlar qurghan émperiye Awar Émperiyisi dep ataldi.Awarlar yeni Jengkawarlar Soghdi nesillik Uyghurlar bolup, ularning yene bir qismi Ashkinazilerdur. Ashkinaziler tewratni muqeddes kitap dep qarighan.Yene bir qismi qérindashliri bolghan Majar we Bulgharlarning ichige singip Xiristiyanliship ketken. Gérman tupraqlirida yasighanliri Yehudiy dinigha itiqat qilghan bolup, Gérmanlar teripidin Ikkinchi dunya urushida 6 milyongha yéqin kishi qetliam qilinghan.Kéyin hayat qalghanliri Israilge köchüp bérip Yehudiy kimliki astida yashawatidu.
Ashkinaziler yehudiylargha oxshimaydu.Yehudiylar semitiy xeliq bolup Erepler bilen, Ashkinaziler Turaniy Xeliq bolup Uyghurlar bilen qérindash kélidu.Ular Yehudiy dinigha étiqat qilishtin ilgiri Awropagha köchken bashqa Uyghur qebillirige oxshashla köktengrige étiqat qilatti.
Toghrisi: Jengk=Urush, Jengkchi=Soqashchi, Jenngkawar=Bahadirlar, urush qilghuchilar we öltürgüchiler qatarliqlar.Jengkawardiki Awar tarixtiki Awropagha köchken On Uyghur qebililirini körsütidu.Eski Uyghur tilida anilarni körsütidighan Hawa yeni apaning qehriman, qoghdughuchi, pasiban, jengkchi dégendek menalirimu bolghan. Jengkawar=Urush qilip qoghdughuchilardur. Biz Uyghurlar esirlerni Tutqun=Tut+ Hun, Türkler esirlerni Tutsak=Tut+ Sak deydu.Qedimqi ejdatlirimiz batur soqashchilarni Awar, dégen.Jengkawar yaki Awar Emparatorluqi qatarliqlarning öz-ara munasiwiti bar.Awar, Sak we Hun qatarliqlarning hemmisi ejdatlirimizning oxshimighan dewirlerdiki her türlük isimliridur.
Qan témitip qesem ichish ejdatlirimizning muqeddes aditi bolup, biz arqiliq bashqa milletlerge tarqalghan.Tarixta Awar, Sak, Hazar we Hun qatarliqlarning hemmisi qan témitip ittipaq tüzetti we heqiqiy qérindash bolatti.
(2)Malay-Uyghurlar qullarni malaymu dep ataydu.Meselen bu er bilen awu xotun ikki balisi bilen qoshulup méning maliyim.(K.Atahan)

*****

18.12.14 Gérmaniye

——————————————————————————————————–

Tash Ademning Hékayisi

Korash Atahan

Men kétiwétip uning bilen doqurushup qaldim. Qarimaqqa u quyup qoyghandek ademgila oxshayti.Emma qandaqtur bir nersiler emeliyetke anche uyghun emestek bilinetti. U üstige qizil bir parche rexitni artip, özidin yoghan nahayiti éghir tashqa oxshaydighan bir nersini yüdiwalghanidi.Éyiqtek küchlükidi, yükining éghirliqidin bedinidin chipildap ter quyulup turatti.Boyun, bel we pachaqliri chingqilip, tomurliri köpep ketken bolsimu qismitidin hergiz waysimay kétiwatatti.
Men qiziqip, heyranliq ichide uningdin sorudum:
-Sen kim bolisen?
-Bilmeymen,-dédi u.
Men uning jawabigha derhal ishinelmey qéliwatattim.Ongaysizliq ichide:
-Qeyerdin kelding?-dep soridim uningdin.
-Bilmeymen,-dédi u soghaqla.
Men bilip turup, u kötürüwalghan ghayet zor tashqa qarap:
-Kötürüwalghining néme u ?-dep soridim uningdin.
-Tash,- dédi u, ikkilinip olturmay burunqidekla soghaqqanliq bilen.Men uning kütülmigen yerdin undaq bir jawap bérishini hergizmu oylap baqmighankenmen.
Men uninggha bir az tirikip qaldim.Manga yalghan sözlewatqandekla tuyulup ketken bolsa kérek.U manga birdinla qattiq exlaqsizliq qilghandek bilinip ketti. Men üzemni teste kontrul qilip:
-Nime üchün kelding?-bir az achchiq bilen yene soridim.
-Bilmeymen,-dédi u yene ilgirkidek éghir-bésiq halda.
Men intayin jiddiylik ichide uninggha bir sep sélip chiqtim. Yalghan sözleshke héchqandaq bir ihtiyajining yoqliqi chiqip turatti.Jawapliri qisqa, soghaq we tomtaq bolghini bilen intayin estayidilliqi bilinip turatti.
Adette yolda ademler toxtimay ötüshüp turidu.Eshu minutlarda quyash neyzidek tikliship qalghanidi. Yolda bizdin bashqa birersining qarisimu körünmeyti.Alahizel birqanche yil ötüp ketti.Uning chach-saqalliri bilndirmey aqirip kétiwatatti, mürisidiki tash barghanche chongiyip kétiwattati.
Quyashning qizghuch nurining küchlüklikige qarimay, dunya ademni yirgendürgidek soghaq we timtasliqqa patqanidi.Xuddi hemmila nerse qiliwatqan ishini toxtutup bizning néme déyishiwatqanliqimizni oghurluqche anglimaqchi boliwatqandek bilinetti.Birdin wujudumgha titrek olushup, tepekkurum muzdek qétip kétiwatqandekla tuyulup ketti.Shundaqtimu gheyret qildim:
-Qeyerge barisen?-dédim uningdin hichbolmisa men qayil bolghidek bir jawapni bolsimu élish üchün.
-Bilmeymen,-dédi u yene ilgirkidekla soghaq, tomtaq we qisqila.
Bu qétim men uning jawaplirining yüzdeyüz toghriliqigha ishendim we ötüp kétiwétip, undaqta sen heqiqiten bir batur ikensen, dédim ichimde.
Men uningdin néme üchün bunchiwala köp hem gheyri suallarni sorap ketkinimning sewebini bilmeymen.Éytawur allaqandaqtur seweplerdin eshundaq bolup qalghan bolsa kérek.Yaki undaq birsi bilen ömrümde kochida uchrushup qalghan qalmighanliqim we yaki hichbir kishidin undaq bir ghelite suallarni sorighan sorimighanliqimgha ayit hichqandaq pakitim yoq.Bu ish démisimu ademni intayin buruxtum qilidu.
Men uni bügün kochida rast kördümmu yaki peqet undaq birsi bilen hergiz uchrushup baqmidimmu, eshundaq suallarni soridimmu yaki peqet undaq bir suallarni sorimidimmu uningghimu bir nerse diyelmeymen.
Mendin hichkim undaq bir sual sorimaydu.Menmu undaq qisqa, soghaq we tomtaq jawap bérip baqmidim ömrümde.
Men ismimni bilimen, qeyerdin keldim bilimen, nime üchün keldim bilimen, qeyerge barimen bilimen, emma bekla échinishliq bolghini shunche uzaq yashapmu némini kötüriwalghanliqimni bilmestin qérip ketiwatimen.
(K.Atahan)

*****
14.12.14 Gérmaniye

  ————————————————————————————————–

                 

            Tashpütüktin Körüngen Yol!

Korash Atahan

Weten üchün on kishini öltürgen adem qatil, yüz kishini öltürgen adem térorist, yüzming kishini öltürgen adem inqilapchi, milyon kishini öltürgen adem hökümdar bolidu!
Emma kishiler téxi bilmigen bir sir bar, bundin kéyinki urushlar miltiq we zorawanliqqa tayinip emes eksiche qelem we eqil-parasetke tayinip élip bérlidu! 21-esirdiki qural-yaraq, oq-dura bilen qilinidighan urush we qirghinchiliqlar peqet arqida qalghan milletler bash rol alidighan, öz-ara qan töküshidighan téyatir bolup axmaqlarni aldash üchün oynilidu.
Heqiqiy bomba insanlarning méngiside partilawatidu, qan ediologiye sahesidie töküliwatidu! Dunyada kultural kéngeymichilik we menpeet toqunushi boliwatidu.Eng küchlük, tereqqiyperwer milletlerning birlishiwatqanliqigha, bikinme, ajiz milletlerning barghanche parchiliniwatqanliqigha shahit bolup yashawatimiz.
Birleshkenler öz-ara bir-biridin ozuqlunup téximu küchlense, ajizlar barghanche parchilinip téximu ajizlimaqta.
Hazir milletning aliy menpeti üchün eng qisqa, eng bixeter yol milletler ara dostluq, dinlar ara diyalog we kulturlar ara hemkarliqtur.Bu éqimgha qarshi üzüsh birge bolsa ghayet zor qan tökülüshke, yene birge bolsa milletning uzaqqa qalmay tarix sehnisidin öchüshige sewep bolidu.Bu éqimning qarshisida turghan dewletler hetta xelqara teshkilatlarmu halak bolidu.
Hichkimning millitimizge yémigen mantining pulini tölitishige ruxset qilmasliqimiz kérek.Hazir xelqaradiki küchler bizdin paydilnip meqsetlirige yétiwatidu.Özimizni, doslirimizni, düshminimizni we yat milletlerni tonushimiz we musapimizni éniq bikitishimiz lazim.Dunyada dosttek körüngen düshmen we düshmendek körüngen dostlar barliqini untup qélishqa bolmaydu!
Dunyaning ishlirining ajizlar bilen yaki öz béshigha yekke-yigane höddisidin chiqish artuq tarixqa aylinip qaldi.Kélichekni toghra mölcherlep qutuplishishqa qarap yüzlinish milletning qudert tépishida kam bolsa bolmaydighan dewletchilik pelesepisige aylandi.
Beziler bizni yaqimizdin tartip yaman gherez bilen özining sépige qoshiwalsa, beziler bizni qongimizgha tépip qarshi terepke ittiriwatidu.Biz özimiz turghan yerde öz küchimizge tayinip mezmut turalmaywatimiz.Buninggha biz uyghurlarning téxiche qandashliq, til-yéziq, örpi-adet, diniy étiqat we zamaniwiylashqan siyasiy ghaye qatarliqlarda özimizge xas milliy kimlik yétildürüp bolalmighanliqimiz sewep boliwatidu!
Biz insaniyetke qarshi rezil küchlerning teripide emes, dunyani heqiqet, adalet we hüriyetke tayinip idare qiliwatqanlarning sépidin yer élishimiz kérek! Ene shular bizning qérindishimiz, dostimiz we himayichimizdur!
Bizge ziyan salghan hilighu xitayken hetta Uyghur bolghan teqdirdimu xitaydin better düshminimizdur! Düshmen haman düshmendur, düshmen oylimighan yerdin bizge yaxshiliq qilip qalghan bolsa, düshmenning uzaq mezgillik istiratigiysining ihtiyajidin bolidu.
Düshmenning biz tash sanighiche qum sanaydighanliqini unutmasliqimiz lazim. Biz uxlaymiz emma düshmen uxlimaydu.Düshmenni uxlitishning charisi, düshmen oylimighan yerdin zerbe bérish.Düshmen birlishelmeydu dégenler bilen birlishish, düshmen ayrilalmaydu dégenlerni terik étishtin bashqa yol yoq!
Biz meselige mushundaq qariyalisaq weziyet intayin tiz özgirep, chaqmaq tizligide küchlinimiz.Bizdin chiqidighan arislanlar qatil, térorist yaki peqet qehrimanla bolup qalmastin, ghaliplar bilen dunyaning ertisini pilanlaydighan nijatkar bolup qalidu! (K.Atahan)
12.12.14 Gérmaniye

Milliy Dewlet, Emperiyalizim We Milliy Roh!

Korash Atahan

Dewlet eng bashta rohta qurulidu.Rohda qurulghan dewletni herqqandaq küchlük düshmen yiqitiwitelmeydu!Beziler Yehudiylar bilen bizni sélishturup, ular 2000 yilda dewlitini qaytidin qurup chiqti, bizge téxi baldur dégendek tétiqsiz sepsetini bazargha salmaqta. Bizni Yehudiylargha oxshutushqa bolmaydu.Chünki 200 yil awal bizning dewlitimiz yiqilishtin burunla rohimizdiki dewlet xurapatliq we nadanliqning mudhish qarangghuluqida allaburun gumran bolup bolghan. Yehudiylar 2000 yil dewletsiz qalghan bolsimu, rohidiki dewlettin ikki yüz esirde bir minutmu ayrilip qalmighan. Bizning rohimizdiki dewlitimiz jismimizdin awal yiqldi, Yehudiylarning rohidiki dewlet 2000 yil ichide xuddi derex yiltizidek derijidin tashqiri uzurap we küchlinip ketti.Hazir birla Israil emes pütün dunya Yehudiy dewliti bolup qaldi dégen paranglarmu yoq emes!

Dewletni eslige keltürimiz deydikenmiz, eng awal qaghjirap bir tire-bir ustixan bolup ketken milliy rohiymizni tirildürüshimiz kérek! Milliy rohiymizni tirildürüshning, riqabet we küreshte dayim tik turush tebiyiti yétildürüshning charisi asan:

*Awal kichik balidek kitap oqush, andin chong ademdek kitap oqush, andin yene yétishken alimlardek kitap oqushni pütkül jemiyitimizde xuddi her küni üch waq tamaq yigendek adetke aylandurush! Özimizning kitabinimu, yatlarning kitabinimu hetta düshmen milletlerning kitabinimu zirikmey oqush!

*Ömür boyi birla kitapni oqup, bolishigha dua qilip, bir ishek hem sütlük kala, issiq öy, xotun bala üchünla yashawermey, Matimatika, pelesepe, qanun, iqtisadshunasliq, astirnomiye, edebiyat-sennet, tibabet, Jughrapiye, siyaset, eskeriyet, biologiye, ximiye, pizika, tiologiye we sotsologiye… penlirige ayit bilimlirimizni bashtin axirghiche yéngilash.

*Milliy enene we medeniyitimizdiki bizge yük bolup qalghan waqti ötken, konirighan, küchtin qalghan jisim we dewletchilik éngi qatarliqlarni baturluq bilen ming yil ilgirkisige sadiq bolghan halda zamanisigha layiqlashturup islaha qilish !

Insanning jahalet qaplap ketken jismi insan tebiyitining türmisi.Waqti ötken dewletchilik Insaniyetning türmisi! Jisim we rejim shunche qélin, shunche égiz we shunche soghaq tört tamdek esir-esirlep qénimizni ichip keldi! Insaniyetning jümlidin millitimizning pelesepe, edebiyat we sennet tarixi insan rohigha zindan bolghan jisim we insaniyetke türme bolghan dewletchilikke qarshi turup rohni azat qilish tarixidur.

Peqet pelesepe, edebiyat we sennet arqiliqla bizning qénimizni ichip, rohimizni qetli qiliwatqan eshu mudhish tort tamgha qarshi urush qilalaymiz! Milletning dunya qarashi, qimmet qarishi we istitik istekliri bilimning éshishigha egiship tediriji zamaniwiyliship ilghar milletlerning sewiyisige yétidu.Bu waqit küchimeyla dewletke yene kélip sünniy we saxta emes heqqiy bir dewletke ige bolup qalghan waqtimiz bolidu!

Közüngni ach! Qilghanliring, qiliwatqanliring we qilmaqchi bolghanliringgha munasiwetlik yollar xata lahiylengen! Pilanlar bashqilar teripidin tüzülgen, nishan bashqilar teripidin békitilgen.Shundaq bolghachqa azatliq tangliri ikki yüz yildimu atmidi, qénimiz sharqirap éqiwatidu, mislisiz derijidiki mal-barliqimiz we waqtimiz israp bolup kétiwatidu.Bu millet yoq bolmisun, qéni sharqirap aqmisun, waqit we mal-bisatimiz shamalda sorulmisun, ademdek yashisun, dunyaning bashqilardek rahitini körsun, özining eskiri, özining saqchisi, özining türmisi bolsun, özining dewliti, özining bayriqi bolsun déseng Özengni, düshminingni, dunyani hazirdin bashlap toluq chüshinishni bashla!

Sen ichingdin yétiship chiqqan hökümdarliringgha asiyliq qilghan Ikki esirdin béri Aldanding, kemsitilding, qul qilinding! Düshmenler uzaqtin milliy teqdiring, milliy tepekkuring we diniy itiqadingni sanga paydisiz shekilde kontrul qilip keldi.Shu seweptin köp hallarda sen bir terep, pütün dunya bir terep bolup qaldi! Bu dunya ghaliplarning, sen ularning sépidin yer élishqa layiq isil milletsen! Ular bilen qarshilashsang düshmining bilen birliship yene séni basturidu! Ular eslide bizning her türlük küreshlirimizni hémaye qilishni oylaydu.Biz dayim ularning zitigha tigidighanlargha aldinip, ishni buzup qoyiwatimiz! Özingge kel, sen tégiddin isil bir milletning ewladisen. Sanga qarap turghanlargha jasaritingni bir körsütüp qoyghin. Sanga qarap turghanlargha küchüngni bir tonutup qoyghin. Sanga qarap turghanlargha iradengni bir namayan qilip qoyghin!

Sanga qarap turghanlar séni körüp xatirjem bolmastin teshwishke chüshsün! Ular séni körüp mensitmeslik keypiyatide bolmastin özini asta daldigha alsun! Ular séni körüp qorqqinidin wetiningge xatirjem kelelmisun!

Ular séni körse bu bélining astini toxtimay tolghaydighan zeypane bir milletken dep qalmastin, Arislannning buqisidek jinsi iqtidari urghup turidighan, shan-sheripi we nomusi üchün ölümdinmu qorqmaydighan, jéni chiqip ketsimu düshmendin xeyrixaliq kütmeydighan heqiqiy erkek bir milletken déydighan bolsun! Mana bu meniwiy dewlettur!

Hür yashay déseng rohingni xuddi düshmendek siqmay, pelesepe, edebiyat we sennet penjiresi arqiliq hayatliq we dunyagha qarashni ügüniwal! Jahalettin uzaq tur! Insanlarning medeniyet jehettiki oyghunishida tarix boyi pelesepe yol, edebiyat yolbelgüsi we sennet dayim köwrük bolup keldi! Bu qanuniyet özgermeydu!

Insanlar eng kamida besh ming yidin béri jisimdin qutulush üchün jisim, dewlettin qutulush üchün delwlet qurushtin ibaret bésip ötmise bolmaydighan qarangghuluq dewridin halqip kételmidi.Biz uyghurlarmu shuning ichide.Meniwiy bir dewliting bolmay turup hichnimini étirap qildurghili bolmaydu.

Dewlet qurmay turup milletke tehdit boliwatqan yat milletning dewletchilikige qarshi küresh qilghili bolmaydu.Küresh qilish üchün eng bashta meniwiy dewlet kérek! Dewlet qurush üchün bashta tömür tesek we mal-dunya emes zamaniwiylashqan pelesepe, edebiyat we sennet kérek! Dunyada hemme kishi dewlet yaki dewliti üchün küresh qiliwatidu, bizmu shu, emeliyette kilassik dewletning alla burun waqti ötüp ketti! Dunyaning qeyiridila bolimisun irade, bilim we téxnika kimning qolida bolsa dewlet uning bolidu! Nurghun dewlet we milletler yoshurun dewlet yaki yoshurun xandanliqlarning qanunluq mülikige aylinip qaldi. Dunya 21-yüz yilgha kelgende intayin kichiklep, insanlar alla burun tarixta hich körülmigen bashqa bir dewirning ichige kirip ketti!(K.Atahan)

*****

06.12.14 Gérmaniye

Heqiqetning Qilichi We Sennetning Möjizisi

Korash Atahan

Sennet muhabbetning baghwini, adaletning nuri we heqiqetning qilichi bolup, dayim zalimlargha qarshi mezlumlarning sépide yer alghan bolidu.Eger sennetkarlar mezlumning közide körüp, aghzida gep qilip, yürigide yighlimighan bolsa qilghanliri sennet emes we ular heqiqiy sennetkarmu emestur!
Bezi yazarmenlerni kördüm we meddahliq qilsachu, dep qaldim. Chünki toxtimay yézip edebiyatni öltüriwétidu. Bezi ressamlarni kördüm we sirchiliq qilsachu, dep qaldim.Chünki toxtimay sizip sennetni qetli qiliwétidu. Bezi muzikichilarni kördüm we miskerchilik qilsachu, dep qaldim.Chünki sazni bolqidek tutup, muzikini kukum-talqan qiliwétidu.Ularning qilghanliri shunche saxta bolup, xuddi yaltiraq gülge oxshaydu, insanning qelb tarisini chékelmeydu!
Sennet pul basidighan mashina emes! Sirchiliq, qassapliq we meddahliq qilghanlar hich bolmisa ach qalmaydu.
Sennetkarliq ertislik emes, sehnide oq tegse kochilarda taytanglap yürgili bolmaydu.
Sennetkarlar is-tüteksiz jenggahning bahadirliri bolup, bir ömrüde talay qétim shehit bolidu, hayatliqning charqipeleki ularning qéni bilen chörgileydu!
Sennetkarlar qelimi bilen insanlarning jümlidin milletning büyük yürüshining yölünishini belgüleydu.
Sennetkarlar qelimi bilen qilich we neyzilerge qomandanliq qilidu! Sennetkarliq heqiqetning otini özige tutashturup, issiq qéni bilen jahaletni yorutush démektur! Sennet demek muhabbet démektur! Sennet demek adalet démektur! Sennet demek heqiqet démektur! Barliqimiz erkin oylash, erkin yézish we erkin ipadilesh üchün qurban bolsun! (K.Atahan)
*****
05.12.14 Gérmaniye

Heqiqetning Tughumi we Jahaletning Ölümi

Korash Atahan

Toghra bilen natoghrani hemmila adem degüdek bilidighandek tuyghu bilen yashaydu! Insanlar mutleq köp hallarda xatani toghra, toghrini xata déyishke adetlengen! Adem köp yerler derijidin tashqiri xeterlik yerlerdur! Ular qul qilinmighan bolsa undaq toplanmaydu.Bizni bu halgha chüshürüp qoyghanlar, ejdatlirimiz nijatkar dep xata talliwalghan bir top qullar bolup, ularning serkilliri millitimizning bügünki qatilliridur.
Ademdek özige we nesli(milliti)ge intayin asan satqunluq qilidighan ikkinchi bir mexluq yoq! Qarap turup aldinidu, éziqturulidu, esir-esirlep qarangghuluqqa mehkum qilinidu.Öz neslidin yüz örüp, öziningkini inkar qilip, yatlarningkini ornigha dessitidu!Toghra bilen xatani periq etkendin bashlap, kolliktip halak bolghangha qeder yolning toghrisida emes xatasida méngishni yaxshi köridu.
Ademler bir pada, yol bashlaydighan serkisi we bashqurup turidighan chopangha muhtaj.Eger yol bashlaydighan serkisi we bashqurup turidighan chopan bolmisa özini intahar qiliwélish üchün toxtimay bahane-sewep izdep yashaydu!
Ular awal yalghan nersilerni oydurup chiqiriship, axirida yalghanlarni enene we örpi-adetning ornigha dessitiship özlirimu uninggha rasttek ishiniship yashaydu.Heq bilen naheq, güzellik bilen rezillik, muhabbet bilen nepret küch taliship qanche ewlat ötüp kétidu.
Ular özliri toghra dégen meydanda xuddi hasharetlerdek mighildap yashaydu.Mangghan yol xata bolghachqa hasharetlerdek milyonlap qirilip kétidu, hetta axirida nesli qurup kétidu.
Méngishqa tégishlik yollarning hemmisi menggülük toghra yaki menggülük xata bolmaydu! Xatani toghra, toghrini xata déyishke heqiqiy nöwet kelgen jiddiy peyitlerde asanliqche hichkim kökrek kérip otturgha chiqalmaydu. Buni insanlarning ortaq ajizliqi belgüligen.
Milyonlighan kishi teripidin esir-esirlep heqiqet déyilgen nersini jahalet, jahalet déyilgen nersini heqiqet diyeleydighan kishisi bolmighan qewim dewliti bolghan teqdirdimu bashqilar teripidin asanla bésiwélinidu.
Milyonlighan kishi teripidin eser-esirlep heqiqet déyilgen nersini jahalet, jahalet déyilgen nersini heqiqet diyeleydighan kishisi bolghan qewimni hichkim herqandaq sharayitta qul qilalmaydu.
Bir millette heqiqet üchün jiddiy peyitlerde qarini aq, aqni qara déyeleydighan arislan yürek insanlar yüz yilda bir qétim tughulidu! Eqilsiz milletler uni bizdek öltürüp, étini tirnaqliri bilen titip, meze qilip yep tügütiwétidu, waqitliq hozur üchün bir pütün milletning parlaq kélichigini nabut qiliwitidu! Eqilliq milletler allahning özlirige teqdim qilghan möjizisige egiship, parlaq istiqbalining daghdam yolini inshah qilidu.
Qul qilinghan milletler yüz yilning adimining dunyagha kélishni segeklik bilen kütüshi, kelgen haman aqilanilik bilen periq étishi we baturluq bilen uni qoghdishi kérek!Yüz yilning adimini xata tonuwalmasliq lazim!Qattiq diqqet qilishqa tégishlik bolghini xata tonup qélinghan yüz yilning adimi milletni özi yalghuzla öltürüp yerlikke qoyghuchidur! Millet yüz yilning adimi dep qalidighan düshmenmu yüz yilda bir qétim tughulidu!
Heqiqet pütkül alemlerni yorutup turghan qoyashqa oxshaydu! Küchluk kün nuridin peqet uxlawatqanlarla rahetsiz bolidu.Kün nurining toghriliqi ispat telep qilmaydu! Lenet bolsun esirdinmu uzaq kéchilerge!
(K.Atahan)
*****
07.12.14 Gérmaniye

Ular Üchün Ular Boldum

Korash Atahan

Ularning muhabbetlishishi, ewlat qaldurushishi, tughulushishi, külüshishi, Yighlishishi, öltürülishishi we öltürüshishi méni meptun qilip turidu!
Kökke taqashqan choqilar guwa bolsunki, ularni özümdinmu bekrek söyimen!
Ularni bu tügimes qarangghuluqta bezide ularning arisida yürüp, bezide ulardin yiraq, pinhan we hawaliq yerlerde olturup söydüm.Ularni yighlatqanlarni düshmen tuttum, ularni küldürgenler bilen qérindashliq ornattim!
Ular üchün yette qétim tughuldum!
Ular üchün yette qétim öldüm!
Ular üchün yette deryadin öttüm!
Ular üchün yette dawandin ashtim!
Ular üchün yette qétim köydüm!
Ular üchün yette qétim kül boldum!
Ular üchün yette qétim soruldum!
Ularni bezide yoshurun, bezide ashkara söyüp kéliwatimen.Ularning otida köydüm, ularning süyide aqtim, ularning rohida shadlinip we ularning jismida azaplandim.Men üchün shunche qéyin bolsimu ular üchün hemmidin waz kéchip ular boldum.Ularni bashqilar xarlimisun, aldimisun we buzek qilmisun dep oylap, ular bilen qiyametkiche yashashni qarar qildim!

———-Heqiqet Nuri

*****
07.12.14 Gérmaniye

Meghlup eskerler we Ölük düshmenler

Korash Atahan

Insan ademning tirikige qarighanda ölükidin bekrek qorquydu.Shuninggha oxshashla bir qewimmu pikir jehettin yol bashlighuchisi bolmisa, düshmenning tirikige qarighanda ölükidin bek qorquydu! Yaritilish shundaq bolghachqa, millitimizni omumiy yüzlük ölük düshmendin qorqmasliqqa shunche küchepmu adetlendürelmiduq!
Ejdatlirimiz tirik düshmendin waz kéchip ölük düshmenni talliwélishtek tarixiy bir xataliqqa yol qoyghan! Düshmenningmu küchlük we tirikini tallash axiri aqilaniliq bolup chiqti.
Ölük düshmenlerdiki ortaq alahiyidilikler shu:
Ularda heqqaniyet, qanun we adalet tuyghusi bolmaydu.
Özige ishenmeydu, dayim qorqunch we dekke-dükke ichide mawjutluqni sürdüridu.
Ular qangha, mal-dunyagha, buzuqchiliqqa toymaydu.
Ular medeniyettin sheytan ottin qorqqandek qorquydu.
Ular toxtimay insanliqqa qarshi jinayet ishleydu, muhabbet, nepriti bolmaydu!
Ular jinayet mashinisigha aylinip qalghan idiologiysini qoghdash üchün hür insanlargha qulluq qilish we mehkumlani öltürüshtin bashqa altirnatip yol yoq dep qaraydu!
Emeliyet ispatlidiki pütün tarix boyinche mezlum milletler üchün tirik düshmenge qarighanda ölük düshmen téximu tehlikelik bolghan.Chünkiy insanning tughma tebiyiti ölükler bilen emes, tirikler bilen küresh qilishqa lahiyilengen.
Ölükler bilen killasik usulda küresh qilghanlar köp hallarda meghlup bolidu!
Buni nezerde tutup küresh yolimizni pütünley yéngiche shekilde istiratigiylik pilanlishimiz lazim! Mal, jan we waqit düshmenning emes özimizning bayliqigha aylansun!
Biz peqet özimizning bolishimiz, bashqa bir barliqning terkiwi bop qalmasliqimiz lazim! Hichqandaq shekilde chiqim tartmay turup hem küchlinish hem düshmenni meghlup qilishning yollirini izdep tépishimiz kérek! (K.Atahan)

*****
02.12.14 Gérmaniye

Tuyuq yoldiki milliy inqilap

Korash Atahan

Tallanghanlar bir esir ilgirila Uyghurlar üchün öz dewlitige baridighan bir yol xeritisi sizip qoyghan! Millitimiz shu yolda méngishni qarar qilghan haman düshmenler jiddiy herketke kélip, u ulughwar pilanini buziwitishke teyyar turudu! Milliy inqilawimiz dayim hemme kishige tonushluq bolup ketken bir tuyuq yolda meghlup bolidu.Bashqilar bizni urushta emes siyasette, jeng meydanida emes, shire üstide yéngip keldi.

Dunyani kontrul qilip turiwatqan bir küch bar, biz hazirghiche ular bilen yüzmu-yüz uchrushup baqmighan bolsaqmu, ular bizni, bizdin yaxshi chüshinidu.Qarangghu kéchide qolimizdin bir tal yingnining yerge chüshüp ketkenligidin eng awal ular xewer tépighliq.Bizning hür we musteqil dewlitimizge baridighan yolni yüz yil awal ular sizip chiqqan.Emma biz kalte pemlikimizdin qanche qétim u yoldin éghip kettuq!Ular bizdin ümidini üzgendin kéyin, uxlisa dewlet chüshigimu kirip chiqmaydighanlarghamu birdin dewlet qurup berdi.

Échinishliq yéri ularning hazir bizni basturushta düshminimizge yardem qiliwatqanliqi! Xelqimizning ularning kütken yéridin chiqishi hazirche bek testek körüniwatidu.Aldimizda ikki yol bar. Biri: özimizningkini burunqidek nadanlarche toghra dep, qirilip tügep kétish, ikkinchisi:Xelqara bilen düshmenleshmestin, birinchi we ikkinchi jahan urushidin kéyin 500 yilliq pilan bilen, pütkül insaniyet teripidin tüzülgen dunyawiy tertipke parallil herket qilish. Undaq bolmay ishlirimiz bu péti kétiwerse yene ronaq tapalmaydu! Chünki hazir méngiwatqan yollirimizning hemmisi biz üchün bir qorqunchluq tozaq! Biz yoq bolup ketmeyli dések, qiliwatqanlirimizni jiddiy közdin kechürüp chiqishimiz lazim!

Bizni shu halgha chüshürüp qoyghanlar dayim qaltis inqilapchi körüngen bir qisim milliy munapiqlar bolup keldi.Bolmisa düshmen herqanche küchüyüp ketken teqdirdimu, bügünki halimiz türkistandiki herqandaq bir xeliqningkidin jiq yaxshi bolatti. Millitimiz parlaq istiqbaligha baridighan yolning belgü we isharetliri, bizge chandurulmay düshmenimiz teripidin özgertiwitilgen bolup,dawamliq ong terepke kétidighan yerde sol terepni körsütiwatidu.Mushundaq nurghunlighan ichkiy we tashqiy seweplerdin azatliq kürishimiz kirse chiqmas tuyuq yolgha yene bir qétim kirip qaldi! Biz uning perqide yoq, bir-birimizni maxtap uchurup yüriwatimiz. Bundaq kétiwerse paydisi düshmenge bolidu we orunsiz bek jiq qan tökülüp kétidu.Waqit, eqil, jan we bayliq qatarliqlarda ziyanning eng chongini tartidighan biz bolup qalimiz.

Men muajirettiki 10 yilliq dawa hayatimda shundaq bir xulasige keldim.Milliy dawagha bolghan hazirliqimiz piship yétilmigen, pilanimiz xam, yolimiz xata bolup, teshkilatlinishimizda jiddiy tüzütüshke tégishlik éghir xataliqlar bar! Bu meselide awam-xeliqte hichqandaq gunah yoq, yenila altundek jiringlap turughluq, emma ishni oylaydighan, pilanlaydighan we bijiridighan yerde qabiliyetsiz, bilimsiz kishiler köp bolghandin bashqa, qolidin ish kelmeydighan, qongigha mingni tepip yüzige tükürsimu xijil bolmay bir olturghan yéride yétiwalidighanlar bar bolup, ular intayin xeterlik we gumanliqtur! (K.Atahan)
*****
01.12.14 Gérmaniye

Eng xeterlik düshmen bilen küresh qiliwatqan eng jessur millet Uyghurlar!

Korash Atahan

Méning nezirimdiki eng küchlükler bashqilarning ziminini bésiwalghan, érqiy we kultural qirghinchiliq qilalighan shundaqla yer asti we yer üsti bayliqlirini ach közlerche bulang-talang qilalighan zalimlar bolmastin, ulargha qarshi isyan qilghan, türmige tashlanghan, öltürülgen insanlardur! Zalimlar hayatiy küchidin mehrum bolghan, özining üstige özi yiqilghan ghayet zor kélengsiz janiwar bolup, uning bilen küresh qilish téximu zor jasaret telep qilidu.

Heqqaniyet üchün Isyan qilghanlar, türmige tashlanghanlar, öltürülgenler rebbimizning yer yüzidiki kölenggüsi bolup, ular her ikki dunyaning heqiqiy xojayinliridur! Ularla bolidiken zalimlarning yürigi herdayim pok-pok yürüydu. Ularla bolidiken zalimlar herdayim xatirjem yashiyalmaydu. Ularla bolidiken zalimlar herdayim xatirjem yep-ichelmeydu. Ularla bolidiken zalimlar herdayim xatirjem uxliyalmaydu!

Tallanghanlarning közi bolghan bolsa rezil küchlerge qarshi urush qilip yer yüzige heqiqiy démokratiye, insan heqliri we hüriyet ornitidighan, jümlidin dunyaning yip-yéngi bir sistimisini inshah qilidighan ulugh armiyeni biz uyghurlardin qurup chiqatti.Eslide dunyada hüriyetke eng yéqin millet Uyghurlar! Shundaq bolghachqa düshmen milletlerning hemmisi birliship hiyle ishlitip, Uyghurlarni hüriyetke sunsa qoli yetmes, qarisa közi yetmes tuyuq bir yolgha bashlap qoyghan!

Bizning nezirimizdiki küch sheyi we hadisilerning hayati küchini körsütidu.Sheyi we hadisining hayati küchining yéterlik bolishi mawjutluq, yashash we ghelbe qazinishning kapaliti.

Eger sizning neziringizdiki küch mutleq küchke wekillik qilidighan ish bolsa Hun Emparatorluqi, Rim Emparatorluqi we Osmaniye Emparatorluqi qatarliqlar yiqilmighan, Denozawur haywanlar künimizge qeder yashap chümüle we komutilar alla burun yoqalghan bolatti.

Men Uyghurlarni chömülige, xitaylarni dénozawur haywanlargha oxshutimen, chömüliler dénozawur haywandinmu ilgiri peyda bolghan turuqluq yene künimizge qeder yashawatidu.

Méningche chömüliler nurghun janliqlar yoqalghandin kéyinmu yene mewjutluqini we hayatliqini dawamlashturidu.Chünki uning jughi kichik bolghini bilen ghayisi dénozawur hayawanlardinmu büyüktur!

Qarang Xitay bolmaq neqeder nomusluq ish, Uyghur bolmaq neqeder shereplik ish! Biz bir qehriman millet, bashqilarning aldida ittek quyruq shipanglatmay, ölüp kétidighan ish bolsimu shirdek hörkirep yashaymiz! Biz Uyghurlar uyghurliqimizdin herqanche pexirlensekmu yenila shunche azliq qilidu.Men yene bir qétim dunyagha kélidighan ish bolsa yene Uyghur bolup tughulimen, yene bir qétim qorqunchaq zalim bir millet bilen küresh qilimen!(K.Atahan)
*****
30.11.14 Gérmaniye

Uyghuristan Kultur Merkizi

21-Yüz yildiki Ottura Esir

Korash Atahan

Ularning yérimi onggha, qalghan yérimi solgha qéyip ketken.Heqiqet üchün qiliwatqan küreshlirimizni özliriche mensitmeydu.Néme qiliwatqanliqi heqqide özimu etrapliq pikir bayan qilalmaydu.Pikir bayan qilghan teqdirdimu, küreshlirimizge birge bolsa bidiet, kupar we murted ishlar, dep zeherini chachidu yene birge bolsa qelem bilen yaki kompéyutérning arqisigha ötüwélip néme ish qilghili bolatti, déyiship qara chaplaydu.

Buningdin ularning muqeddes étiqatimiz we milliy küreshlirimiz heqqidiki sewiyesini körüwalghili bolidu.Ularning medeniyet sewiyesi töwen, exlaqiy qarashliri chakina, adalet tuyghusi namrat bolghachqa bir milletni toghra-durust yétekliyelmeydu! Ularning til-haqaretlirining köpligidin sanap tügetkilimu bolmaydu.Birdemdila ular séni dinsizgha chiqirip bolidu, qaymuqup arsaldichiliqta qalisen.Jennet bilen jehennemning ishigini béqiwatqan malayilkilerdek körengleydu.Birdemdila wetenning xayini, milletning asisi qiliwétidu.Ewlatmu-ewlat, bezide bir ömür pidakarliq bilen weten-millet üchün xizmet qilip qachanlarda düshmenge aylinip qalghanliqingni bilelmeyla qalisen.Polo we kawap hidigha adetlinip ketken nadan xeliq, Sabit damullamni tutup bérip, Elihan Töremning yüzige tükürüp yenila charwidek ularning arqisidin egishidu. Ahmetjan Qasimi yoqap kétip 3 ayghiche xewiri bolmisimu, külke-chaqchaq, neghme-nawa qiliship qeyerge ketti, dep bir-biridin hergiz sorashmaydu!

Amerika bilen sözleshtuq, Sowitler ittipaqi bizge yardem qilidighan boldi, deydu.Balamning ismini Bin Ladin qoydum, u chong bolghanda Xitayning körgülüki bar, Sadam Hüseyin we Mursiy bilen iptarda birge boduq we birleshken döletler teshkilatida xitayni mat qilduq, deydu.Ular sözleshkenche, mat qilghanche teshkilatlirimiz weyran, millitimiz téximu sersan bolushqa bashlaydu. Nege qarisingiz wehez-nesihet, qeyerge qarisingiz hereng-sereng resimler…Ular diniy-itiqat hem weten-millet heqqide biljirlisa, milliy menpeetimiz üchün shehid bolghan ölüklerningmu erwayi uchmay qalmaydu! Buni körüp kök bayraqni düshmen qoligha éliwalghan bolmisun yene, dep qalidu eqli bar kishi.

21-yüz yildiki milletni nadanliq, qulluq we jahalet ichige bashlap kirip kétiwatqan bu ottura esir ademliri bilen doqurushup qalsang, qorqqunch we ensizlikdin ününg ichingge chüshüp kétidu.Yüje rebbimizdin yardem istep etrapinggha kichik balidek telmürüp qarap kétisen. Özengni xuddi 1000 yil awalqi zaman karidori ichige kirip qalghandek hés qilisen! Hemme nerse birdinla özgürep, qattiq qara bésip kétiwatqandek biaram bolisen.Özengning bashqilar teripidin bésiwélinghanliqingni bilip turup zuwan sürelmeysen.Özengni bashquralmay ulardek herket qilishqa mejbur bolisen.

Ular tinim tapmay tewrinidu, emma qizziq yéri xuddi böshüktek bir qedemmu ilgirliyelmeydu.Ular rohni, iradini, jasaretni uxlitishtin bashqini qilalmaydu.Milliy menpetimizge ziyan salghanda bir-birige ajayip masliship herket qilishidu! Qilghanliridin memnun halda bir-birining dolisigha urushup öz-ara teqdirlishidu.Ularning hemkarliship qiliwatqini yiltizini-özi paltilawatqan yaghach ademgila oxshaydu.Düshmenler ularni körüp awal heyran qalidu, andin külüp kétidu axirida késelning tarqilip kétishidin ensirep özini tutalmay yighlap tashlaydu.

Hey tengriqut Oghuzhanning ésil qanliq ewlatliri! Sen ichige solunup qalghan herqandaq qepezlerni yer bilen yeksan qil! Sen muhtaj bolghan küch eslide tomurungda örkeshlep éqiwatidu.Üzengni chüshen we özengge ishen! 21-esirdiki bu ölüm déngizida toxtimay chayqiliwermey, kichikkine purset tapalisangla nurluq qirghaqlargha qarap ilgirle! Dunya renggareng we güzel, hayat menidar we qimmetlik, küresh we riqabet köngüllük we zewiq bergüchi. Dunyagha héliqi ming yilliq tar rujektin emes, her-bir tamdiki kengri we yoruq penjirilerdin qarashni ügen.Qérindash yaki dosttek körüngen pursetperes, yalghanchi we kazzap tebiyetlik insanlardin hezer eyle!Katek ichidiki toxadek emes, tik choqilarning üstidiki boran-chapqunluq kök asmanda üchiwatqan bürküttek jushqun, ümidwar we jessur roh bilen yasha! ( K.Atahan)
*****
29.11.14 Germaniye

Bir minut bolsimu artuq yashishimiz kérek!

Korash Atahan

Ademning emes milyonlighan shepkening arisida yashiduq. Ademning emes milyonlighan shepkening atqan oqida yarilanduq. Ademning emes milyonlighan shepkening diwenglikidin wetinimiz özimizning issiq qéni bilen boyaldi.Bilimiz eger ölüp ketsek, milyonlighan shepkige kömülüp kétküdekmiz! Biz shepke emes, shepkege emes wetenge kömülüshimiz kérek.Biz ölüp ketsek xatirjem bolalmaymiz, chünki milyonlighan shepkelerning destidin téxiche düshmenge tétiyalighudek parlaq bir qelibni körelmiduq! Biz bu apettin qutulush üchün bir minut bolsimu artuq yashishimiz kérek! (K.Atahan)

****
28.11.14 Gérmaniye

Uyghuristan Kultur Merkizi

Korash Atahan

<meta http-equiv=“X-Frame-Options“ content=“DENY“ />//

Büyük Ejdadimiz Tengriqut Oghuzhanning wesiyiti!

Korash Atahan

Hey tomurida téxiche méning qénim éqiwatqan eziz millitim.Ilgirimu ata we ana düshmenlirimiz bolghan. Ilgirimu yaghilar yandin, bala qérindashtin bolghan! Ilgirimu bizge asiyliq qilghanlar bolghan.Ular tinich yillarda yaghining süyide éqip, urush yillirida yaghining otida köyüp, düshmen terepte turup biz bilen urush qilidu.Bezide rohimiz we bezide jismimizning qénini töküdu! Ularni qérindash dep oylimanglar, ularning tatliq sözlirige aldanmanglar, ular yürgen yolarda mangmanglar! Ular siler eng chong düshminim dep qarighanlardinmu better xeterlikdur! Ular héli qénimizni, héli dinimizni, héli medeniyitimizni süyistimal qilip, yilikimizdin su ichidu.Dayim biz bixestelik qilighan haman qediriyetlirimizni ikki pulgha sétip, itibarimizni yer bilen bir qilidu!
Ularning közi bar jahalettin bashqilni körmeydu, aghzi bar xurapattin bashqini sözlimeydu, qulighi bar oyghan dése anglimaydu, puti bar mang dése turiwalidu, qoli bar özini-özi uriwalidu! Ularni yoqutush üchün düshmen kérek emes, özige özi yétip éship qalidu.Ularning ghelbe dégini teslimiyet, mujadile dégini halaket, jennet dégini ölüm!Ular özini özi ichige tashliwalghan zindangha oxshaydu! Ular eshu qarangghu zindanning ichide özini özi chéqip, özini özi ghajap, özini özi yalmap halak qilidu!
Siler Uyghurluqinglarni herqandaq sharayitta ésinglardin chiqarmanglar! Hey tomurida téxiche méning qénim éqiwatqan eziz millitim riqabet, küresh we urush bilen güzellishidighan bu payansiz dunyada zewiq bilen yashanglar! Hey tomurida téxiche méning qénim éqiwatqan eziz millitim yaman künlerde ümitsizlinip özenglarni yoqutup qoymanglar, yaxshi künlerde meghrurlinip düshmenge purset tughdurup bermenglar.Hey tomurida téxiche méning qénim éqiwatqan eziz millitim, eger buzekni buzek qilmisanglar qiyamet küni üstünglardin eriz qilidu. Ajizlarni yashatmanglar, ularni xorlighandin öltürüplawetken téximu yaxshi! béshinglargha herqandaq yaman kün kelsimu düshmenge hergiz yélinmanglar! Tebiyiti pes insanlar bilen dostluq ornatmanglar, ulardin ümid kütmenglar! Ulardin yardem sorighan til bolsa késiwétonglar, Ulardin yardem kütken köz bolsa oyiwétinglar, Ulardin yardem alghan qol bolsa sunduriwétinglar!
Düshmininglarning sanining köp bolishi silerdin küchlük bolghanliqidin emes.Küchlüklerning sanining az bolishi rebbimning iradisi. Sani azlar bilen urush qilishqa mejbur bolghanlar hichqachan küchlük hésaplanmaydu.Bizning ezeldin sanimiz azidi. Ularning ezeldin sani köpidi.Shundaqtimu biz hükmaran ular qul yashayti.Küchlük dégen söz adil we teslim bolmighanlargha, ajiz dégen söz Zalim we qorqqaqlargha qaritilghan. Eslide ular xar, biz eshundaq eziz yaritilghan.
Hazir biz qul ular hökmarandek körüniwatidu.Emeliyet undaq emes. Alemlerning yaratquchisi qurghan bir sistem bar, yatlar uninggha asiyliq qilishti. Bu sistimdin yüz chörüp uni yoq sanighanlar we buzghanlar siler oylighandek u sani köpler emes.Bu yerde bir sir bar, eger bu tépishmaqni yéshelisenglar, yaqilar étek, étekler yaqa bolmaydu! Ularning rohi ayaqlarning astigha, silerning rohinglar yer yüzidki pütün bashlarning üsti teripige yeni erishke apiride qilinghan. Ularning jehennem déngizidiki nale-peryatliri anglinip turidighan kök asmanda erkin perwaz qilinglar! Qarangghuluq qaplighan dunyani yorutunglar! Siler ewlatmu-ewlat hayatning, küreshning we hüriyetning temini tétip yashash üchün yaritilghan!

Uyghurlarda Kolliktip Ang we Milletning Istiqbali

Korash Atahan

Rohi jismigha, jismi rohigha yük bolup qalghanlar, kolliktip meniwiyeti échirqap ketken, tereqiyati arqida qalghan, bashqilar teripidin iziliwatqan, milliy maarip we iqtisadiy tereqiyatta chiqish yoli tapalmighan insanlardur! Meniwiyettiki achliq xeterlik bir késel bolup, bundaq bimarlarni aile terbiyesi, mektep, jemiyet we kütüpxana arqiliq qutqazghili bolidu!
Qayide-yosunning heddidin köp bolup kétishi kolliktip meniwiyetning achliqidin bolidu.Kolliktip meniwiyetning ach bolushini köpünche mustemlike hayat keltürüp chiqiridu. Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning jemiyiti körünüshte xélila mukkemmeldek tesir bersimu, emeliyette xurapatliq, exlaqsizliq, buzuqchiliq we aldamchiliq bilen toshup ketken bolidu.
Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning uruq-tuqqandarchiliq, qérindashliq, xoshnidarchiliq, yurtdashliq, sawaqdashliq, xizmetdashliq, wetendashliq hetta qandashliq munasiwetliri saghlam bolmighan ölchemlerning üstige qurulghan. Kolliktip meniwiyiti ach xeliqler yaman künlerde öz-ara bir-birini himaye qilish, milliy mawjutluqni jan tikip qoghdash u yaqata tursun, bir tawaq zhünde üchün milletning hayatliq derixige közini mit qilmay ot qoyiwiteleydu.Qarap turup amanetke xiyanet qilidu, sözide turmaydu, yalghan sözleydu!Heqiqet aldida jiddiy peyitte közini yumiwalidu!Semimiyet we rastchilliq bilen ish qilmaydu.
Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning atalmish serxilliri weten, millet…dégendek zürür tépilsa bedilini qan we jan bilen öteydighan nazuk témilarni diniy itiqat, insanperwerlik we ilim-penning aliy ghayisi dégendek özige yarashmaydighan matrikoshang malzemilerning astigha exlettek kömüwétip, milletperwer, wetenperwer we heqqiy meripetperwer insanlarning dümbiside olturup, nishe tartip jerri-sama séliship, haraq-sharap ichiship, keypi-sapa sürüshüp eyish ishretlik rezil bir hayatni yashiyalaydu.
Kolliktip meniwiyiti ach xeliqler dayim bashqa yat milletlerning qul qilishigha uchrighachqa, insaniy arzu-hewesliri toluq kapaletke ige bolmighachqa shöhretperes lékin rohi sulghun, hakawur emma chüshkün, söletwaz emma qorqunchaq, mishchan ermma géligha amraq we hesetxor emma xeterge tewekkul qilalmaydighan bolup qalidu.
Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning közliri néminidur izdep shu dewirde yétiship chiqqan ziyalilarning qoligha tikilse, qolliri parlaq kélichigini tilep, rebbige duagha kötürülgen bolidu.
Közler qarighan péti, qollar boshluqqa kötürülgen péti tashqa aylinip kétidu.Esirlep, bezide hetta ming yillap arzular chichek achmaydu, dualar ijabet bolmaydu!
Dunyada özgermeydighan hich nerse yoq!Küresh qilghan millet tallinidu, teslim bolghan millet shallinidu!Milletni qudret tapquzay deydikenmiz awal iddiyni azat qilishimiz, pikirimizni dunyagha layiq yéngilishimiz, örpi-adetlirimizni we qayide-yosunlirimizni eslige sadiq bilghan halda peydin-pey islah qilishimiz lazim!
Bizge yip-yéngi pelesepe kérek, bizge yip-yéngi sennet kérek, bizge yip-yéngi edebiyat kérek!Uyghurlarning pelesepe qarashliri, Uyghurlarning senniti we Uyghurlarning edebiyatining waqti ötti!
Beziler Pelesepe, sennet we edebiyat arqiliq néme ish qilghili bolidu?!deydu.Biz Pelesepe, sennet we edebiyat arqiliq hemme ishni qilighili hetta dewletnimu qurghili bolidu, dep jawap bérimiz.Bir millet pelesepe we edebiyat-sennette güllenmey turup hergizmu qeddini kötürelmeydu(K.Atahan)
*****
23.11.14 Gérmaniye

Uyghuristan Kultur Merkizi

Korash Atahan

Insan tebiyiti eslidinla güzellikke telpünidighan we rezilliktin menggülük nepretlinidighan yaritilghan.Insan iradisi shiddetlik éqiwatqan deryagha oxshaydu! U herqandaq waqitta eng toghra yolini özi tallaydu! Deryani éqishigha qoyup bérish heqiqiy medeniyettur!

Awamgha Paydiliq, Biterep We Musteqil Adem

Korash Atahan

Birmu eqilliq ademdin yéngilip baqmiding, birmu nadanni yéngip baqmiding!

———–Yunan peylasopi Aplaton

Meningche awamgha paydiliq, emma hichkimning bolmighan adem- Ali Qurban ependi. Uyghur jemiyiti uning otturgha chiqishi bilen xuddi uzaq esirlik bir boshluq toshquzulghandek hésiyatta bolldi.Ali Qurban ependi bir tereptin tuxumdin tuxum sizishni ögünüp, yene bir tereptin tuxumni chéqip, uning bilen sunuq dillargha melhem boliwatidu we hichkishi hazirghiche binormal sanimighan we bundin kéyin xelqimizning mewjut bolup turishi üchün tehditke aylinip qalghan bir késelni dawalawatidu.Ali Qurban ependi yéngiliq yaratti, alqishlandi we ghelbe qazandi.
Hürmetlik Ali Qurban ependige apirin,Kitapxanlar aldida hetta isim familisinimu qorqup yazalmighan hesetxor tenqitchilerni quchqachtek sayritiwitiptu.Ularningche Ali Qurban ependi”akadimik” emesmish. Tenqitchilerning “akadimik” dégen sözining lawziliqidinla ularning qanchilik heset otida köyiwatqanliqi we tenqitning meqsidining yaxshi niyette bolmaywatqanliqi bilinip turidu.
Xelqimiz Ali Qurban ependining otturgha chiqishi we xelqimizning qizghin qollishi bilen millet uzaq yildin béri kütiwatqan bir muellimge, muellim 24 saet xizmitini qilsimu charchimaydighan bir xeliqqe irishti. Bundaq bir shexisning Uyghur medeniyet saheside yétiship chiqishi mölcherdikidin 30 yil kéchikip ketti.Shundaqtimu millitimiz eng éghir meniwiy kirsizqa duch kelgen nazuk bir dewirde Ali Qurban ependidek bir shexsiyetning dunyagha kilishining özila medeniyet saheimizdiki közni qamashturidighan muweppeqiyet!
Méningche Ali Qurban ependi pelesepichi yaki Logikichi emes. Ali Qurban ependi undaq sapasi töwen, dogma(kitabiy) yazmilarning igisige oxshap kétidighan xata mesulat(késel)larni we kolliktip uzaqqa sozulghan jahalet ichide qalghan bimarlarni pendin tashqiri alahiyde mitod bilen dawalaydighan shamangha oxshap kétidighan bir pissixotérafist yaki bir pissixoanalitiker.Ali Qurban ependining qiliwatqanlirini pissixologiye, sotsologiye we exlaqshunasliqqa ayit keng türde bilimi bolmighan adem qamlashturalmaydu.Ali Qurban ependining sözlewatqan liksiyeliri chaqmaq tizligide tiz özgirep kétiwatqan, riqabet we rehimsiz küresh bilen tolghan bügünki dunyada xelqimiz jümlidin kélichigimizning xojayinliri bolghan yash-ösmürler üchün kam bolsa qettiy bolmaydighan bir boshluqni tolduriwatidu.
Ali Qurban ependining tirnaqtin kir izdeydighan kitap artilghan ishekke oxshaydighan bilermenlerge estayidil inkas qayturmaydighanliqini bilimiz! Chünki u Uyghuristan jemiyitige eng uyghun kélidighan alahiyde bir Sotsolog süpitide jemiyitimizde bolupmu medeniyet muhitimizda saqliniwatqan illetlerni qandaq qilip saghlamlashturushning usullirini bashqilardin obdan bilidu.
Ali Qurban ilim sahesidin chiqqan bir duaxan, bashqiche éyitqanda ilim sahesidin chiqqan bir shaman! Shaman yaki duaxan eslide kam, kaman yaki shaman déyiletti.Kéyinche duaxan we baxshi dep ayrim atalidighan boldi. Ular dingha asiyliq qildi déyilip qarilinip, radikal qarashtikiler teripidin Ali Qurban ependige oxshash chetke qéqildi.
Shaman yaki duaxanlar muqeddes kitaplardin parche we ustazidin udum qalghan dualardin, uningdin bashqa yerlik pissixik we maddiy tibabettin paydilinip késel dawalaydighan doxturlardur.
Ali Qurban ependimu ziyalilar arisidin yétiship chiqan tebiyi talant we kitabiy bilimlerge tayinip, kolliktip we shexisler ihtiyaj boliwatqan yoruqluqni zamaniwiy jahalet ichige taritidighan tarixtikidek kishilerning künimizdiki wekilidur.
Hemme ademning Yunan we Awropa pelesepiside éytilghandek we hich bolmighanda séning yaki méning nezirimizdikidek bolishi hergiz shert emes. Bezide El-Farabiydek, bezide Segmund Freudtek, bezide Babarehim Meshreptek, bezide Frederih Netchidek, bezide Ahmet Yeswiy hezretliridek ademlerning arimizdin chiqip qélishi tebiy ehwaldur.
Ali Qurban ependi ming yil oqusimu xelqige qildek paydisi yetmeydighan miwisiz derexlerge hergiz oxshimaydu.Ali Qurban ependige ilham béringlar, qollanglar, bashqa birsi emes özi, peqet özi bolup yashishigha we téximu takammullishishigha semimiy yardem qilinglar!Men uni jiddi tépilghanda derhal jangha esqatmaydighan Pelesepe we Logikigha ayit bilimlirini bir kéchide untup kétishke dewet qilimen!(K.Atahan)
*****
12.01.15 Gérmaniye

Jennet Qushi

Korash Atahan

Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!
Quyash halsizlinip, uning renggi we shekli barghanche özgirep kétiwatatti. Etraptikiler „Pétip kétidighan boldi“,“Alla yaman boldi“, „Emdi qandaqmu qilarmiz“ déyiship chuqan-süren kötürdi! Pütün dunya zeherdek soghaq qarangghuluq déngizigha, xuddi ghayet zor kimidek chöküwatatti. Ademler hélila qétip qalidighandek, zhaqildap titreyti.
-Qandaq qilimiz?-dédi biraw. Awazidin kimlikini perq etmek qiyinidi.Emma uning yashinip qalghan birsi ikenlikini, yighlamsirap sözlewatqanliqini, qattiq ümitsizlengenlikini hés qilghili bolati.
-U bolmisa yashiyalmaymiz, qayturup kéleyli,-dédim ishench bilen.
Qara soghaqta kasildap titirewatqanlar, paraqqide külüshüp keti.
-Éliship qaptu,-dédi birsi.
-Shundaq,-dédi arqidin yene birqanchisi.
Bir az süknat höküm sürdi.Yer-asman soghaqtin zhaqildap titireyti.Bir minutqimu yetmeydighan bu süknat xuddi ming yildek uzun bilinip ketti.
-Toghra,-dédi, yashinip qalghan héliqi kishi, bir az hushini tapqandek qilip,-U bolmisa heqiqiten yashiyalmaymiz, qayturup kéleyli,-dedi yene sözini dawamlashturup.
Hemme birdek uning déginini testiqlashti.
Yalang ayaq, tikenlik muzni dessep yolgha rawan bolduq.Kimler bilen kétiwatqinimni bilmeytim.Ularning ayaq tiwishidinla men bilen kétiwatqanlarning xélila zhiqliqigha höküm qilghili bolatti.Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, chingqi zawal waqti bolghanda, natonush bir yerge yétip kelduq.
Etrap qorqunchluq derijide timtas idi.
-Qebristan,-dédi birsi.
Etraptiki hich nersini periq etkili bolmayti…xuddi külli jahan alla burun tozghaqtek tozup ketkendek.
Aldirap ötüp kettuq, yoruqluqni baldurraq qayturup kélish ümidide. Barghanche ayaq tiwishi aziyip qéliwatqandek bilinetti. „Undaq emestu, manga shundaq tuyiliwatqan gep“,- dédim ichimde.
Ayaqlirimiz qirliq tashlar we yingnidek muzlarning destidin qanap ketkechke, yolimiz nem we yilliq bilinetti.Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, qaq yérim kéche bolghanda natonush bir yerge yétip kelduq.Etraptin yirtquch haywanlarning hürkireshliri, jel-janiwarlarning nale-peryatliri kéleti.
-Dozaq,-dédi birsi.
Etraptiki hich bir nersini periq etkili bolmayti…xuddi külli jahan alla burun külge aylinip tozup ketkendek.Berdashliq bergili bolmaydighan tinzhiq hawa we achchiq is-tütek destidin erkin nepes élish mumkin emesidi. Aldirap ötüp kettuq, yoruqluqni baldurraq qayturup kélish ümidide. Barghanche ayaq tiwishi téximu aziyip kétiwatqandek bilindi.“Undaq emestu, manga shundaq tuyiliwatqan gep“,- dédim ichimde yene.
Ayaqlirim qirliq tashlar we yingnidek qoqasning destidin ötme-ötme töshük bolup qanap turghachqa, yolning tuzdek achchiq harariti jandin ötüshke bashlidi.
Men ayaq tiwishining heqiqiten aziyip ketkenlikini hés qildim.Kétiwatqan yolum qurghaq, choghdek we tuzdek bilinetti.Barghanche halsizlinip bériwatqinimni tuyup turattim.Ghelite yéri ayaq tiwishi rastinla aziyip ketken bolup, men mangsam méngip, tursam toxtayti.
Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, Tang seherde natonush bir yerge yétip kelduq.
Yürügümde yéqimliq bir tuyghu peyda bolushqa bashlidi,asanliqche periq etkili bolmaydighan yéqimliq bir sadani we gül hidigha oxshap kétidighan, ademni mest qilidighan allaqandaqtur bir puraq kéletti qeyerdindur.
-Jennet,-dédim özemge özem asta pichirlap.
Uzaqtin, nahayiti uzaqlardin nur we yoruqluq manga qarap qushlardek uchup kélishiwatatti.Qanat we quyruqliri ajayip nazuk, uzun we ewrishim bolup, pütün alemni qaplap, subhiyning selkin shamilida lerzan lepildeyti…Közliridin xatirzhemlik, ümid, ishench we bextiyarliq bahar yamghuridek yéghip turatti!
(K.Atahan)

09.08.014 Gérmaniye

Jahan Imparatori Sultan Sulayman We Yehudiylar

Korash Atahan

  

Osmaniye Émparatorlirining yiltizi Uyghur(Kök Türk) hökümdarlirining nesebige bérip chétilidu.Osmaniye Émparatorliridin Sultan Sulayman dunyawiy shexis bolup, bügünki kündimu nurghun yat milletler teripidin hürmet bilen xatirlinip kelmekte!Yehudiylar teripidin „Yehudiy Ulusining büyük qutqazghuchisiı we İsrailiyening Kiralı“ dep hésaplanghan büyük ejdadimiz Qanuniy Sultan Sulayman, Amerikida her yili xatirlinip turidu!Amerika p…arlaménti binasining salonidiki tamda chember shekildiki Akatsiye yopurmiqi ichige neqishlengen muhteshem bir heykel bar.Bu heykel tariximizda ötken dunyagha meshhur, jahan hökümdari Sultan Sulaymanning heykilidur!

Akatsiye Yawropa edebiyatida sonsuz hayat we büyüklükni ipade qilidu.Yehudiy Énsikilopediyesi „Judaica“da, Qanuniy Sultan Sulayman Israiliyening shanu-shewketlik ikkinchi Kirali,dep izahlanghan.Zamanisining dangliq Yehudiy alimliridin Shelomo ben Mazal (1545), R. Isaac Bar Sheshet (1556) ve Shemuel Halevi, Rabi Abraham Zacuto (1566) Qanuniy Sultan Sülayman üchün yazgharı eserliride Qanuniy Sultan Sulayman üchün alahiyde yer ayrighan.Eserlerde omumen “Qanuniy Sultan Sulayman, Yehudilerning nomusidur. Shanu-shewketlik we yücedur. Sionizimning asaschisi ve İsrailiyening kiralıdur.” dégendek ibarelerge yer bérilgen.Menbe: Encyclopedia Judaica, Jerusalem, 1971. Vol. 19, p. 303, Bibliyografia:M. Rozen, A History of the Jewish Community in Istanbul, he Formative Years, 1453–1566 (2002)Diqqet:
Pakitlar ispatlidiki Osmaniye Impériyisining arqisidin yölep turghanlar-xuddi qudretlik we seltenetlik Uyghur Émparaturluqining arqisidin yölep turghanlar Soghdiy(Uyghurliship ketken)lar bolghanidek-qedimki Yehudiylar(Türkliship ketken) bolghan!Bezi tarixiy menbelerde Soghdiylar bügünki Yehudiylar terkiwidiki Ashkinazilerning étnik yiltizi, dégendek melumatlar bar! Shuningdin körüwélishqa boliduki, Büyük Uyghur Émparatorluqi, Hazar Émparatorluqi we Osmaniye Émparatorluqi qatarliqlarning küchlinishide yehudiylarning alahiyde töhpisi bolghan!Türkler bilen Yehudiylarning munasiwetlirining yiltizi chongqur.Elbette buni téximu ichkirlep tetqiq qilip béqishqa erziydu.Shek-shühbisizki biz tarixiy hadisilerge muamile qilghanda shakilini chiqiriwétip, méghizini qobul qilish pirinsipini untup qalmasliqimiz lazim!

*****

Korash Atahan

Uyghurlar Munglunup Turup Ussul Oynisa, Naxsha Oqup Turup Yighlaydu!

Korash Atahan

Uyghurlar hazir munglunup turup usul oynisa, naxsha oqup turup yighlaydu! Edebiyat-sennet paaliyetlirini kimning teshkilligenliki bek muhim, Xitay yaki xitay yalaqchilliri qilghan bolsa netijisi bashqa, heqiqiy weten-milletni söyidighan wijdan igilliri teshkilligen bolsa netijisi yene bashqa bolidu!
Eger sotsiyal paaliyetlerge Xitaylar biwaste qol tiqmighanla bolsa bek ensirep ketmeng!Wijdanliq uyghurlar herqandaq meydanda qandaq turushni özi bilidu!
Elbette ötküzilidighan paaliyetlerning meqsidi bizning cheteldiki siyasiy herkitimizge qarshi turush bolghan bolsa, herqandaq bir charini ishlitip tosush kérek!
2007-yili Uyghur sennetchiler Gérmaniyege oyun qoyghili keldi, men ulargha qarshi namayish teshkillidim…Kéyin Nimishqa ulargha qarshi namayish teshkillidim, bu xitayning biz uyghurlardin kütkini emesmu, dep oylinip qaldim…Shuningdin kéyin Xitaylarmu uyghurlarning bu yege kélishige yol qoymidi…
Musubet bezide qaqaqlap külüp, bezide yighlap ipadilinidu…!
Wetendiki ehwalimiz qanche éghirlashqansiri özimizni tonutush, heqqaniy ikenlikimizni ispatlashning köp xil yolliri heqqide izdinip béqish kérek!
Yüje Alla! Millitimizge toghra yol we sebir ata qilsun! Qérindashlirim zorawan, tajawuzchi xitaylarning wetinimizde insanliqqa qarshi ishlewatqan jinayetliri we millitimiz ustidin yolgha qoyiwatqan qanliq qirghinchiliqlirini bir minut estin chiqirip qoyghanliq shermendichiliktur!
Xitaylar bu qétim Yarkentte élip barghandek qanliq hadisilerni wetinimizde herküni dégüdek élip bériwatidu.Biz ularning bezilliridin xewer tépip bezilliridin xewer tapalmaywatimiz xalas! Eslinde wetinimizde bundaq chong-kichik hadisiler her küni yüz bériwatidu.Biz bu sewep bilen 24 saet haza échip, ibadet qilip, matem tutup olturalmaymiz!
Milliy mewjutliqimizni qoghdap qélish üchün, küreshlirimizni, hayatimizni, tirikchilikimizni dawamlashturushimiz kérek!
Biz hür-azat bir dewlette emes, 200din artuq natonush ellerde sergerdan yashawatimiz! Bezi paaliyetler wetende bezi weqeler yüz bérishtin yérim yil yaki bir yil burun pilanlanghan bolidu.Uning iqtisadiy, eqliy, zamaniy hazirliqliri undaq Asan pütmeydu.Eger melum bir kultural yaki edebiyat-sennet paaliyiti wetende yüz beridighan bir weqege toghra kélip qalsa, ötküzülmekchi bolghan u paaliyetler köngül échishni mexset qilmighan bolsa, milliy ittipaqliq,birlik- barawerlikni qoghdash, milletni köz yéshi we zulumdin qutquzush üchün boliwatqan bolsa uninggha artuqche chek békitmeyli!U hadisiler heqqide pitne-pasat térimayli!
Bir milletning ishi bir shexis yaki Ailining ishigha oxshimaydu, uni ayaqta tutup turush üchün her xil charilerge bash urushqa toghra kélidu!
Saz chélip, ussul oynap, naxsha oqusa néme yamini bar?!
Elbette tomurni kesseng qan, Uyghurni kesseng yash chiqidu!
Uyghurlar hazir munglunup turup usul oynisa, naxsha oqup turup yighlawatidu! Yüz bériwatqan hadisilerning düshmenning emes, millitimizning paydisigha uyghun bir netije berishige tilekdashmiz!
Biz Uyghurlar dawamiliq düshmenning oylighan yeridin emes, özimizning oylighan yéridin chiqidighan alahiyde yéngi metodni tediriji shekillendürishimiz kérek!
Edebiyat-sennet, xuddi ibadetke oxshash milliy mewjutliqimizning ayrilmas terkiwi qismi!Biz bir tereptin köngül échip, bir tereptin musubet tutup, bir tereptin ibadet qilip yene bir tereptin wetinimiz we millitimizning istiqbali üchün küresh qilishqa adetlineyli!
Xitaylarning tömür tapini astida izilip özimizni yoqutup qoymayli, qayghuni küchke aylandurup,küresh rohimizni urghitayli!
Millitimiz halak bolushqa emes, qudret tépishqa muhtaj!

*****
01.08.14

Korash Atahan

Uyhurlarning Diniy We Milliy Tuyghusi Bilen Oyniliwatqan Tiyatérning Perde Arqisidiki Sirlar!

Korash Atahan

Gérmaniyening dunyagha dangliq metbuati Frankfurter Algemayne gézitide 2014-yili 7- ayning 21-küni élan qilinghan bir parche maqala, Uyghurlarning siyasiy teqdiri meselisidiki xelqaraliq teshwiqatta, Xitayning ghelbe qazanghanliqini körsetti!

Gherip dunyasi bizge emes, Xitaygha hésidashliq qilghan teleppuzda yézilghan maqalida, Uyghur xelqining milliy azatliq küreshliri tunji qétim selbiy bahalandi. Xelqimizning yolluq qoghdunush herkiti „Téror“dep békitildi.Bundaq baha bérishke sewep bolghan amillar:
1)Erkin dunyadaki atalmish jihatchilar teripidin qonchaq qilip oynitiliwatqan teqwadar yashlirimizning milliy musteqilliq kürishimizge tashlap turghan sayisi,
2)Arqa körünishi éniq bolmighan radikal dinchi küchlerning wetinimizdiki terghibatliri bilen, Uyghur xelqining arisida peyda bolghan Gherip we Israyil düshmenliki heqqidiki pakitliq matériyallar,
3)Xelqaraliq radikal diniy gorohlar bilen qilche alaqisi bolmighan Milliy azatliq küreshlirimizge, bashqilar terepidin aldiniwatqan yaki düshmen´ge sétilghan atalmish jihatchilarning“Ular bizning bir parchimiz“dep riyalliqqa uyghun kelmigen shekilde qara chaplap, keng médiyede Xitaygha paydiliq pakit hazirlap bérishi,
4)Xelqara jemiyetning Millitinmizning Xitaygha qarshiliq körsütüsh herketlirige Xitayning qollanghan métodi bilen muamile qilishi,
5)Xitayning milliy azatliq kürishimizge qarishi élip bériwatqan dunyawiy déplomatiye urushi…
6)Siyasiy teshkilatlirimizning Sherqiy Türkistan meselisini, Insan heqliri we démokratiye meselisi qilip körsütüp, Uyghur xelqining mustemlike astidiki bésiwélinghan mehkum millet ikenlikini anglitishqa yéterlik küch ajratmighanliqi,
7)Xelqaradiki milliy musteqilliqimizgha qarshi küchler(Xitay istixbarati, Démokrattik Xitaylar, Teywen we Singgapurdiki milletchi xitay gorohliri we gheriptiki Xitay gumashtilliri) ning, Uyghur siyasetchilliri we teshkilatlirining qoli arqiliq qurup chiqqan, Milliy dawayimizning tajawuz qilghuchi bir millet bélen, bésiwélinghan bir dewlet ottursidiki mesile emes, Xitay dewlitining siyasiy tüzülmisidiki mesile ikenlikige ayit köp liniyede oxshash waqitta yolgha qoyuliwatqan parallil projekt,
8)Xelqimizning nadanliq qilip, özini-özi kontorul qilalmay, kim nan tashlap berse payda ziyanni oylashmay arqisidin sokuldashliri,
9)Xelqara teshkilatlar we démokrattik dewletlerning tashqiy jehettin chandurmighandek qilsimu, ichkiy jehette bizni ézip yoqutiwitishke layiq, düshmen millet dep bahalishi we siyasiy meselimizni Xitayning ichkiy ishi, dep höküm chiqirip, Xitayning millitimizge, insanliqqa qarshi élip bériwatqan jinayetlirini qanunlashturup bérishi…qatarliqlar…..
Biz bu yerde resimini élan qilghan erkinlik jengchillrining pishanisige qandaq qilip xelqara radikal dinchi goruppillirining tamghisini uralaymiz!Biz weten-milletnining qutqazghichisimu yaki qatili!?
Bizni mushu halgha keltürgen hadisilerning ichide qandaq küchler bar?Millitimizning güzel obrazini buzushta Uyghurlar qandaq rol oynidi?Biz milliy inqilawimizni bilip-bilmey diniy inqilap sheklide körsütüp qoymighan bolsaq, dunya yenila bizni térorist demti?Uyghurlarning pishanisige chaplanghan atalmish „Térorist“ dégen nam milliy herkitimizge qandaq bolghanda paydiliq, qandaq bolghanda ziyanliq tesir körsütidu?
Dostlarning bu heqte pikir we analiz qilip béqishini iltimas qilimiz.
Qoshumche:
Xitaylarning Uyghuristan mutexesisi Madazhingning Yawropadin kelgen biterep güzetküchilerge dégen sözi: „Uyghuristanda Xitaygha qarshi herketler(Atalmish Téror)ni toxtitishqa amalisiz qéliwatimiz, chünki ular teshkilat qurmay tek béshigha yaki uruq- tuqqan we yaki yéqin dost-buraderler ara hemkarliship, oylimighan yedin qarar chiqiriwatidu, toyuqsiz hujum qiliwatidu“, dégen.
Xelqimiz weten ichide zulumgha qandaq taqabil turushning yolini tépip chiqquchi, ular her xil tongha oriniwalghan xayinlargha, Milletning qénini sümüriwatqan milliy munapiqlargha qandaq taqabil turushni axiri ögendi. Emma weten siritida-hür dunyada-milliy teqdirimiz heqqide oyniliwatqan maymun oyunlirini téxiche perq etkini yoq! Hey weten siritidiki bichare xelqim, millitimizning sendin kütkenliri u emes, hazirghiche aldanding, közüngni ach, düshmenning üstüngdin oynawatqan oyunlirini buzushimiz üchün, wetiningni we séni sanga qayturup bérish heqqidiki chuqanlirimizgha qulaq sal!Unutma!Heqqaniyet sen terepte, sen özüngge qayitqanda pütün dunya séni qollaydu!Alla sen bilen!

Biz kim, neme qiliwatimiz, kim üchün, qandaq?!

25.07.14  Gérmaniye

Zamanning Qan Uyqusi

K.Atahan

Yene sen yoruq yultuzdek yélinjaysen qumluqta,
Barxanlar örkeshleydu-,
ejdirhadek dem tartidu-,
yutalmaydu mengülük hékayengni.
Tashqa aylinisen ah, men zariqqan riwayet,
Okyanlarni kül qilghan, qiyamida turghan quyash nurida.
Emdi sen hayatliq derixidek shaxlinisen tirilish taman,
Tik turisen qehritan tünlerde-,
tomuz künlerde,
Ne yapraq, ne bergingni tashlaysen-,
yashnaysen hem qilmastin renggingni saman.

Belki sen hes qildurup ölümsüzlikni,
cheqilding, tozudung, uchtung qumluqtek,
kömdüng kechmishingni, köz nurungni, arzu-ghayengni tirilish üchün…
Yiqilding quchqigha qisaskar meleklerning,
ashighini kütüp harghan meshuqdek rengsiz chüshler qoynida.

Rengsiz chüshler, rehimsiz chüshler…
Bir ishiktin chiqmaqa, yene biridin kirmekke,
intilisen bosughidin ashalmaysen,
Etrapingni qorshiwalghan wapasiz qismet-,
yulqinisen ötkellerdin tashalmaysen…!

Belki bu qismet, chachliring qara otta köydi qizardi, saqalliring aqardi, tawlinip qip-qizil yalqunlarda!

Talay qétim yalmauwuzdek uchti buranlar,-
oqtek sanchilip men küch emgen mezmut köksüngge …!

Belki sen harding, ökündüng yalghuzluqta,
Qulaq sal zeminning titreshlirige,
Biz sunghan tash, uchqan qum, yilandek tolghunup tirkelduq kökke!
Bu alem bashqa alem, bizning alem-
-Qumgha aylanghan,-
ghemge aylanghan-qan uyqisida uyighan!

Bu alem bashqa alem, qan uyqisigha mixlanghan,
urilidu dat-peryattek qulaqqa.

kalilar möreydu,
qushlar sayraydu,
qoylar mereydu… haza achqandek,
Atlar kishneydu azapliq-,
jin tegkendek yulghungha,-
yantaqqa hem toghraqqa,-
Ejel yetkendek barche mexluqqa!

Bu alem bizning alem-Qumgha aylanghan,-
ghemge aylanghan-qan uyqisida uyighan!

Qilich we neyzining awazi-tarqilidu eptidin muzikidek etrapqa.
Bu cheksiz qan déngizi qumluqta, her kim jan ghémide titreydu,
qaniti bilen urup shum teqdirni, bürkütler chuqan salar qarliq taghlarda.

Bu alem bashqa alem, qan uyqisigha mixlanghan,
urilidu dat-peryattek qulaqqa.
Ejel dessep ötken yollarda,
tashqa aylinisen ah, men zariqqan riwayet,
Okyanlarni kül qilghan, qiyamida turghan quyash nurida!

Bürkütler choqan salar mudhish taghlarda,
qaniti bilen urup shum teqdirni!

Yene sen hayatliq derixidek shaxlinisen tirilish taman,
tik turisen qehritan tünlerde-,
tomuz künlerde,
Ne yapraq, ne bergingni tashlaysen-her yapraq bir bayraq…
yashnaysen hem qilmastin renggingni saman.

Bu alem bashqa alem, qan uyqisigha mixlanghan,
urilidu dat-peryattek qulaqqa.
Ejel dessep ötken chöllerde,
ölümdinmu ghalip kelgen bir yol bar,
tashqa aylinidu ah, biz zariqqan riwayet,
Okyanlarni kül qilghan, qiyamida turghan quyash nurida!
Hayatliq derixing shaxlinidu ölümsizlikke,
her yapraq bir bayraq hüriyettek lepilder haman,
Bayriqimiz- choghdek Quyash parlap turghan qap-qara Asman!
Bayriqimiz- büyük bowimiz Oghuzhandin tewerük qalghan!

09.07.2009 Gérmaniye

Rohiy Qehetchilikke Duchar Bolghan Bir Milletke Xitap!

Korash Atahan

Insan qarni achliqqa 7 kün berdashliq béreleydu.Ozuqluq yétishmigen, dayim qursiqi toyghidek yémek yéyelmeydighan namratlarni körüwatimiz.Ularning émont küchi ajizlap tiz sürette shexsiy yaki kolliktip qirilip kétidu.Insanning émont küchini ashuridighan élimintlarning biri vitamin.Vitamén dégen bilenla ish pütmeydu.Vitaminning A din Z giche bolghini bar.C eng muhimlirining biri.émont küchi ajizlap ketkenlerning turuqi ademge oxshimaydu.Tolimu qorqunchluq.

Rohiy jehettin échirqap kétishmu maddy jehettin échirqap kétishke oxshaydu.Undaq bolsa insan oghli meniwiy achliqqa qanche kün berdashliq béreleydu?!Yeydighan nerse peqet yoq bolsa topa yise bilidu.Emma meniwiy ozuqluq yétishmise, yaki pütünley yoq bolsa uning aqiwiti wabadinmu yaman.Ach qalghan kishi 7 kün berdashliq béreleydiken, emma meniwiy achliqqa 7 saetmu berdashliq bergili bolmaydu.Eger adem tamaq yémise 7 kündin kéyin, meniwiyet yétishmise 7 saettin kéyin ölidu.Maddiy achliq meniwiy achliqtin yaxshi bolup ölüpla tügüshidighan gep.Emma 7 saettin kéyiinki meniwiyetning ölüshi intayin échinishliq bolup, bu démek exlaq, wijdan, ghurur, iman, itiqat, muhabbet we nepret tuyghusini yoqutup, halal bilen haramni periq qilalmastin bir esirge yéqin ittek sörülüp yashash dégenlik bolidu!

Meniwiyiti ölgen insanlarning neziride weten, millet, qérindash we dost chüshenchisi bolmaydu.Ularning neziride iman, itiqat, xuda, ölüm, jennet we duzaq yoq!Ular kawap bilen polo üchün hemme töshüktin ötüdu…Hemme bazarning qazinida qaynaydu.Millitimizde meniwiyiti ölgenlerning sani hemmidin köp bolup, ular bu jehette meniwiyiti saghlam kishilerni késel deydighan derijige yetken.

Mana bu tereptin qarighanda biz Uyghurlar alla burun meniwiy échirqash dewrige kirip bolduq! Eger hayat qalghan bolsaq bügünkilerning yaki gheyri resmiy küchlerning sewebidin emes, tarixta ejdatlirimiz yaratqan shanliq medeniyetning yoshurun iniritsiyisidin boliwatqan bolishi mumkin.Biz Uyghurlar meniwiy ozuqqa Somalidiki namratlar nangha ihtiyaj bolghandek muhtaj boliwatimiz.Heptiyektin sawadimizni chiqirip, besh waq namaz oqup, 32 pare quraniy kerimni sudek yadilap kéyinki ikki yüz yilni qara basqandek ötküziwettuq! Démek hayatliq üchün kéreklik bolghan vitaminning bir xilidin her küni qursaq étilip ketküdek yigen bilenmu ish pütmeydiken.

Shuninggha qarighanda hayatliq, ölüm, madda, roh, milliyet we meripet heqqidiki chüshenchillirimizge téxiche ottura esir zéhniyiti hükmaranliq qiliwétiptu.Bizni düshmen emes, özimiz halak qiliwétiptuq.Biz özimizdin özimiz:
Siler yashash üchün téxiche polo bilen kawap yepla yürüwatamsiler?!
Siler téxiche kawap bilen polo yiyish üchünla oquwatamsiler?!
Siler téxiche kawap bilen polo yiyish üchünla xizmet qiliwatamsiler?!
Siler téxiche kawap bilen polo yiyish üchünla toy qiliwatamsiler?!
Siler téxiche kawap bilen polo yiyish üchünla aile quruwatamsiler?!
Siler téxiche kawap bilen polo yiyish üchünla bala béqiwatamsiler?!
dep soraydighan waqit alla burun yétip kelmidimu?! Eger yashashtiki ghayenglar peqet kawap bilen polo bolup qalghan bosa halinglargha way!

Bundin kéyin yer sharida insanlar uyaqta tursun, haywanlarningmu qarni ach qalmaydu.21-yüz yil biz üchün jismaniy achliqni emes, rohiy achliqni toyghuzush esiridur! Millitimizning rohiy tarixta hichqandaq millette körülüp baqmighan derijide échirqap ketti.Bizning rohiy bayliq ishlepchiqiridighan dewlitimiz yoq.Emma medeniyet sahimizde ghayet zor miqdardiki rolini jariy qilduralmaywatan ölük mehsulat(Iqtisas igilliri)lirimiz bar.

Bir Yaponiyedila 300 ge yéqin doktur yétiship chiqti.Ulargha oxshaydighanlarning hemmisining sani 300, 000gha yétishi mumkin.Biz meniwiy jehettiki échirqash we qehetchilikning aldini élip, milletning rohiy jehettin gumran bolup kétishining aldini élish üchün, yoqarqi kalampay qoshundin paydilinishning yollirini keship qilishimiz kérek.Polo bilen kawap bolmisimu ölüp qalmaymiz.El-Farabiydek, Yüsüp Has Hajiptek, Elshir Nawayidek meshhur zatlarni yétishtürgen bu millet yene shuninggha oxshaydighan perzentlerni tughalaydu.

Bilimdarlirimiz tekshürüp tetqiq qilish, dewletsiz teshkillinishke qarap yüzlünüsh, bar bolghan herqandaq imkaniyettin paydilinip, jimjit dawarang qilmay, bashni ichige tiqip heriket qilish, ewlatlardin ilmiy qoshun yitildürüshke jiddiy köngül bölüsh, teshkillesh, pütün saheler boyinche chiqish yoli xeritisini sizishqa pidayi bolup qatnishish lazim.Ilim-penning we xelqara ijtimayi penlerning tereqqiyati üchün biz uyghurlar bolmisaqmu öz ritimi boyinche kétiwéridu.

Wetinimizdin yat dewletlerge köchken qérindashlirimizning meniwiy jehette millitimizdin yatliship kétishi, bilim we medeniyet sewiyisining barghanche chékinip kétishi, erkin-hür dunyadin behir alalmay, yashash muhitining barghanche tariyip kétishi méni intayin ümüdsizlendürdi.Wetendiki qérindashlarni we bularni qoghdap qélish bir-qanche kishiningla wezipisi bolmastin, shu dewirde yétiship chiqqan ziyalilarning ortaq wezipisi bolushi kérek! Nurghun qérindashlirimiz oqup diploma alghandin kéyinmu ailiwiy jahandarchiliq ishi bilen bolup kétiwatidu.Deslepte xizmet tapimen dédi, kéyin öylinimen, dédi,uningdin kéyin balam tughuldi, dédi, uningdin kéyin mashina alimen, dédi, uningdin kéyin wetenge bir bérip kéliwalay, dedi.Uningdin kéyin öy alimen dewatidu.Milliy dawayimiz ularni terbiligenge layiq menpeetlinelmidi?!Bichare xelqimiz chet-elde oquwatqan perzentliridin némilerni kütken bolghiydI?!

Men 13 yildin béri Awropada yashawatimen, balayi apet astida qalghan mezlum xelqimiz üchün bir chiqish yoli izdep waqtimni, zihnimni, iqtisadimini yétishtürelmey kétimen.Hazirghiche özemnila oylap bésip oqughan bolsam, bir-ikki aliy mektepning diplomasini élip bolghan bolattim.Emma rehimsiz riyalliqqa taqabil turush üchün millitimiz milyonlighan pidakar insanlargha ihtiyaj tuyghanda xatirjem shexsiy kélichigim üchün waqit ajritalmidim.

Bir küni Awropada oquwatqan bir dostum:Séni chüshinimen.Emma millet sendek ikki tok-tok ademning qiliwatqan bu ishliri bilen azat bolmaydu.Ailengni, balliringni, özengni oyla!, dédi.Men:Sen shunche yiraqtin hür dunyagha kelip nahayiti köp bilim alding, yene oquwatisen.Insanning bilimi ashqanche heq-naheq tuyghusi küchiyidu.Rastingni dep baqe, nimishqa oquysen?!-dédim.U:Insaniyetke bexit yaritish üchün,-dédi.Men séning ata-anang, qérindahliring we qewming haywanning künini körüwatidu.Ular insan emesmu?!-dédim achchiq külüp.
Toghra toxtimay ügünishimiz kérek, toxtimay mewjutluqimizni qoghdishimiz kérek.Bilim pul tépish, qursaq toyghuzush yaki rahet-paraghet üchünla bolghan bolsa, bu heqiqiten échinishliq bolup qalidu.Bilimlik bolush héchqachan meniwiy acharchiliqning axirlashqanliqidin, rohiy qehetchilikning yoqalghanliqidin dérek bérmeydu.

Elbette yaxshiraq bir xizmetke orunlushush muhim, purset tépip, bar imkanlarni muhtaj millitimiz üchün xizmet qilidurush uningdinmu muhim.Hemme adem binagha ot kétiwatsa xiyalida yoq, otning némilikini tetqiq qilish bilen bolup ketse, netije chiqquche adem ölüp, mal-mülükke ziyan bolidighan ish chiqidu. Nurghun tonushlirim bar bilimlik emma ölük mehsuklat!Ularning sayisi weten-milletke emes xotuni we ballirigha, iri yaki tuqqanlirigha chüshidu.Bu yéterlik emes.Millitimizning mawjutluqi üchün zadiche polo bilen kawapqa emes, bügünki mushundaq yaman peyitlerde millitimiz üchün eng paydiliq bolghan chaghdash pen-téxnika bilimliri, pelesepe we zamaniwiy sennetke téximu ihtiyajimiz bar! Biz muskullirimizning emes, pikirimizning tereqqiyatigha ihtiyajliq!(K.Atahan)

21.11.14 Gérmaniye

Erkin+barawer+hür=Uyghurlar

Bu millet pelesepe, sennet we edebiyattin zeretlenmey turup hushigha kelmeydu!

Özini Izdesh

Korash Atahan

Men özemni yüttürüp qoydum.Bundaq yashiyalmaymen.Özemni izdep tépishim kérek. Men bel baghlidim.Özemni izdep tépishim kérek idi.Yolgha chiqtim.Ettigenning Sap hawasi hozur béghishlayti.Etrap kün nurida julalayti.Qeyerdindur bir ayaq tiwishi kelgili turdi.Yalghuz emes idim. U kétiwétipla aldimgha ötüwaldi. Birdem olturiwalsa, birdem turiwalatti yene birdem yétiwalatti.Men bolsam aldiraytim.Biz özimizning ishi bilen bolup, bir-birimizge ündimiduq.
Quyash neyzidek tikleshkili turdi.Chingqi chüsh bolghanidi.Yolimiz barghanche qiyinlashqili turdi.Janiwarlar, gül-giyalar otundek qurushqa bashlidi. Men ensizlik ichide uni izlidim.Uni xuddi yer yutup ketkenidi. Aqtimu, köktimu körünmeyti.
Shunche qilipmu tapalmidim.Ölüp ketken bolishimu mumkin idi.
Kün péshim bolghanda arqamdin yene bir ayaq tiwish anglanghandek boldi.Uning hayatliqini bildim.Manga egiship kéliwatatti. Yol boyi hich nerse déyishmiduq. Ariliqimiz yene barghanche uzap ketkili turdi.
Yultuzlar alla burun uxlap qalghanidi.Nurliri muzdek qétip ketkenidi. Dunya jaqildap titireyti.Men yene uning bar yoqliqini bilip baqmaqchi boldum.U yene arqamdin tap basturup kéliwatamdighandu?!Qarangghuda hichnersini periq etkili bolmayti.Etraptin hichqandaq tiwish anglanmayti! Uni Özemdin sorap baqmaqchi boldum.U bu qétim rastinla ölüp ketken bolishi mumkin idi. Emma epsuslinarliqi shunche qilipmu özemni peqetlam tapalmidim.
Bundaq yashashni xalimaymen. Özemni choqum izdep tépishim kérek. (K.Atahan)
*****
21.11.14 Gérmaniye

Uyghur Emeldarlarning Wezipisi Awal Özini Andin Milletni Xorlash

Korash Atahan

Wetinimiz Uyghuristanda emeldarlar „Oghri qérisa mezin, buzuq xotun qérisa büwe bolidu“ dégendek, qilghuluqni taza qilip bolup, bu hamaqet, gol we hangwaqti milletke chandurmasliq üchün azraq ish qilghan boliwalidu.Bu belki ulargha Xitaylarning körsetken eqli yaki ulargha qilghan xeyrixaliqi bolishi mumkin. Meselen Burxan Shehidi,Seypidin Ezizi, Ismail Emet, Tömür Dawamet…qatarliqlarning hemmisi xitayning ghalchiliqini taza qilip, bir puti görge sanggilighanda, millitimiz üchün aza-tola bir ishlarni qilip bergen qiyapette ortigha chiqidu.Lékin chong weziyette hichqandaq özgürüsh bolmaydu. Xelqimizmu ulargha aldinishqa adetlengen. Bu sherepsizler we ulargha xudini bilmey egeshküchiler wetenni azat qilipqu bérelmeydu elbette, bunisi nahayiti éniq.Emma hich bolmighanda Xitay néme dese „lebbey“, „xosh ghujam“ dewermigen bolsa, xitaylarning xoriki bunche ösüp ketmeyti.Bichare xelqimiz eshu béjiriksiz nan küchüklirining derdidin téximu köp xorluqqa uchridi…Lenet bolsun!
Adettiki ademler bilip-bilmey bezi jinayetlerni ishligen bolsa kechürüshke bolidu, emma biz yuqurda tilgha alghangha oxshaydighanlar we ularning yantayaqliri neq milliy munapiqlardur…
Dunyada Uyghurdin bashqa herqandaq bir millet hoquq tutup, eshundaq bir maqamgha kelgendin kéyin, biz xeqtek shermendichilik qilmaydu!
Biz Uyghurlardin chiqqan siyasionlar wijdan we ghorurluq bolghan bolsa, xitay ishghaliyitidin kéyin milyonlighan uyghur yashliri qirilip ketmigen, milyonlighan uyghur dunyaning her teripige topidek sorulup ketmigen, qanche yüzminglighan qiz-yigitlirimiz yurt-makanidin ayrilip xitayning türmillirige tashlanmighan, Ilham Tohti we uningdek ziyalilar türmide emes, munberlerde deris sözligen bolatti…
Nimishqa bu weten xayinliri hich ish qilalmisimu xitay her qétim qattiq heddidin ashqanda birer qétim bolsimu jasaret bilen quruq östengge mirapliq wezipisidin istipa bermeydu, nimishqa xitaylar ulardin bir ikkisini milletchi, xitaylargha qarshi inqilapqa qutratti, mexpiy teshkilat qurdi, dep jazalimaydu?!Nimishqa ularning ichidin azatliq küreshlirimizge yol bashlaydighan birer yérim dahi yaki inqilapchi chiqmaydu?!Nimishqa ularning tomuridiki esil qan asanla yündige özgirep kétidu?!Nimishqa 60- yildin kéyin wetinimizdiki xitay ishghaligha qarshi heriketlerde ulardin birersimu yer almidi?!
Nime üchün xitaylar Uyghurlarni bu qeder közge ilmas bolup ketti?!Néme üchün Xitaylar Uyghurlarni adem qatarida körmeydu?!Nahayiti addiy, bizdin yétiship chiqqan kishiler öz millitini özi közge ilmaydu!Ularning adimiyetsizligidin özliriningmu, millitimizningmu dili qattiq azar yidi!
Wetinimizni xitaylar Uyghur aptonum rayoni deydu, millitimizning nopusi 20 milyongha yéqin..Néme üchün bizning emeliy küchimiz Qizilsudiki Qirghizchilik yaki chapchaldiki Shiwe we yaki Qarasheherdiki Tunganchilik emes?!Millitimizdin bashliq chiqsa toxtimay eshundaq mangqurtlar chiqamdu?!
Millitimizning béshigha kéliwatqan bexitsizliklerning hemmisi eshu qaraqursaq, nadan qul tebiyetlik ademlerning kasapitidin boliwatidu, ular weten-milletning aliy menpetini intayin kichik ailiwiy menpetliri bilen tégishiwetti, ular öz xelqini untup, azghine imtiyaz üchün, millitimizni qangqir qaqshatti!Xeliq ularni, ular xeliqni qollimighanliqi üchün hemmimizning inawiti xitayning aldida bir téyin boldi ….Shu wejidin wetende emel tutqan 10 Uyghur bir qazaqchlik bolalmaydu, 100 uyghur bir xitaychilik bolalmaydu! Uyghuristanda 10 ming yilliq tarixi bolghan 20 milyon Uyghurning bezi ishlargha 200 ming nopusi bar boz qir xeliqlirichilik höjjiti yetmeydu! Millitimiz ghem we qayghudin bash kötürelmeydu. Eslide millitimizning inawitini u yerdin bu yerge keltürgenlerdin nomus qilishimiz kérek!Chünki ular peqet nam-emel koyidala bolup, milletning hasharettek qirilip kétishige süküt qilip, qulaq yopurtup yashidi we yashawatidu….Alla jazasini bersun u melunlarning!(K.Atahan)
18.11.14 Germaniye

Axbarat Yéziqchiliqi Heqqide Qisqiche Sawat

Korash Atahan

Insaniyet tereqqiyatigha egiship yézilar bilen sheherlerning perqi qalmighandekla, ziyalilar bilen adiy puqralarning, edebiyat we axbaratchiliqni kesip qilghan xadimlar bilen bashqa kesipte mexsus terbiylengenlerning ottursidiki axbarat yéziqchiliqi bilimliri heqqidiki perqlermu aziyishqa mundaqche qilghanda yoqulushqa qarap yüzlenmekte. Uyghur jemiyitige qaraydighan bolsaq yoqarqidek alametlerning körülüshke bashlighanliqini körüwalalaymiz. Emma Uyghurlar jemiyet tereqqiyati bésip ötüshke tégishlik basquchlarni toluq bashtin kechürelmigechke, xelqimizge axbaratchiliq heqqidiki sawadlar hazirghiche omumliship ketkini yoq.Shu wejidin bu sahede ishlinishke tégishlik nurghun xizmetler bizni kütüp turmaqta. Qilamaqchi bolghinimiz del shu xizmetlerning deslepki qedimi xalas.

Axbaratchiliq heqqide addiy sawatlargha ége bolush weziyetning eqelliy teleplirining biri bolup, bu meqsetke yétishte aldi bilen maqala yeni xewer, tepsiliy xewer, ochérik, edebiy axbarat we yoqarqidek eserler üchün intayin muhim bolghan her-türlük xam matériyallar bilen yüzeki bolsimu yéqindin tonushup chiqish intayin muhim.

Axbarat orunliri qimmiti bar dep qaralghan, yoqarqidek eser we xam matériyallarni kopinche Gézit-Jornal, Radiyo-Télwéziye, axbarat élan qilish yighinliri we Intérnét sehipilerde élan qilish arqiliq öz meqsetlirige yétidu.

Adette Gézit-Jornal (Intérnétning gézit-Jornalgha oxshighan) sehipillirige hazirlanghan maqalilar tékist we foto sürettin tüzülse, Radiyo we Intérnét Radiyosigha hazirlanghan maqalilar tékist(maqala) we nex meydandiki awazlar(audiyo)din, Télwézor we Intérnét télwéziyesi üchün hazirlanghan maqalilar tékist we herketlik süret(vidiyo) qatarliqlardin tüzilidu.

Biz töwende xewer, tepsiliy xewer, uchirik we edebiy axbarat qatarliq bu birqanche türlük maqalilarning Gézit-Jornal we Radio-Téléwisor qatarliqlargha qandaq teyarlinidighanliqi heqqide qisqiche sawat bérip ötimiz.

Xewerler her xil bolup bezilliri gézit-jornal we Internet sehipilliri üchün, bezilliri téléwézor yaki süretlik mexsus filimler üchün, bezilliri radiyo üchün hazirlinidu.Xewerlerni qaysi xildiki axbarat wastisigha hazirlanghanliqigha qarap turup adette: (A)Gézit-Jornal(Intérnét) xewerliri, (B) Radiyo xewerléri, (C)Télwéziye xewerliri qatarliq chong üch türge ayrip turushqa bolidu.

A.Gézit-Jornal Xewerliri
Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette tékisttin yaki tékist we resimdin tüzülgen xewerler bolup, adettiki ehwalda tékist edebiy jehettin süpetlik yaki süpetsiz bolishidin qettiynezer xewerning töwendiki 7 amilini hazirlighan bolishi kérek. Xewer yollashta, imkan bar tékistke resimni qoshup yollash kérek. Shert-Sharaét yar bermigen ehwalda ihtiyajgha qarap tékistni yéziqqa aylandurup yollashqimu, téléfon, masangrér yaki biwaste aghzakiy éytip bérishkimu, resimni qoshup yollashqimu yaki zörür tépilghanda peqet resimnila yollashqimu bolidu. Untup qalmasliq kérekki xewerde yézilghan weqening alahidiliki we rast-yalghanliqini ipadilep bérishte resim intayin muhim bolup, nöwette xewer tékisti bilen qoshup élan qilinghan eserning qimmiti yalghuz resim yaki peqet tékist arqiliq teyyarlanghan xewerningkidin köp yoquri bolmaqta.

B.Radiyo Xewerliri
Radiyo Xewerliri xususiyet tereptin gézit-jornal (Inérnet) xewerliri bilen oxshash bolup, oxshash shekilde yézilidu. Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette radio istansilliri teripidinmu ishlitilishke bolushtek alahidilikke ége bolup, ikkisining asasliq perqi aldinqisida yéziq we resim, kéyinkiside awaz we tekist asasi rol oynaydu.
Bundaq dégenlik yene gézit-jornal xewerlirini radiyogha ishlitishkimu bolidu dégenliktur. Bundaq eserler radiyo istansisi teripidin tapshurup élinghandin kéyin, oqushqa layiqlashturulup awaz arqiliq radiyo dolqunlirida tarqitilidu.

C.Télwéziye xewerliri
Télwéziye xewerliri köp hallarda tékist, wédiyo we resimlerdin terkip tapidu.Télwéziye xewerlirining asasliq alahidiliki ish-herketning vidiyo arqiliq teswirlengenliki yaki muxbérning uzaqta turup hadésini süretlik biwaste bayan qilishi bolup, uning gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan xewerlerdin perqlinidighan we oxshap kétidighan terepliri bar.Bu perq we oxshashliqni télwéziye xewerlirining yekke alahidiliki we ishni wujutqa chiqirishta bar bolghan imkaniyetlerning chong-kichik bolishi belgüleydu.

Melum bir weqe-hadése heqqide mukemmel süretke tartilghan xewerning tékistini choqum Gézit-Jornal we radiyo xewerliridek shekilde yézish kérek.Bundaq dégenlik Télwéziye xewerlirige vediyo we resimler qisturma qilinghachqa, u nersilerni téximu inchiklep yézip kétishning zörüriyiti yoq.Chunki yézish telep qilinmaydighan teripi védiyo we resim arqiliq ipade qilinghan bolidu.

Alahide tekitlep kétishke erziydighini shuki meyli gézit-jornal xewerliri, meyli radiyo xewerliri we meyli télwéziye xewerliri bolsun, u meyli qelemni, foto aparatni weyaki vidiyo kamérani qural qilishidin qetiy nezer, imkaniyetning bériche töwendiki bu shertlerni orunlighan bolishi kérek. : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?
Bu dégenlik u yette amil mukemmel bir xewerning oxshimaydighan organliri bolup, her birsi xuddi bir bedendiki köz yaki qulaq qatarliq organlargha oxshaydu. Uning biri kem bolghan xewer ya qoli yaki közi yoq ademge oxshap qalidu.

1)Qisqa Xewer
Xewer(addiy) Axbarat yéziqchiliqidiki asasliq janirlarning biri bolup, ehmiyetlik ish-herketler, weqe -hadisiler we shexisler heqqidiki qisqa, yighinchaq, mezmunluq, axbarat qayidisige uyghun bolghan janir, uningda adette ish-herket we weqe-hadésiler heqqidiki éytilmaqchi bolghan bir talay geplerning peqet poskallisi diyilidu. Ötkür waqit xaraktérigha we rastchilliq xususiyitige ége bolghan bolidu.Uni yézish yéziqchiliq teliwi we yetmekchi bolghan meqsetke uyghun bolushni aldinqi shert qilidu.

Yéziqchiliq pirinsiplirigha uyghunlishish üchün, hazirlanghan maqalidin kem dégendimu töwendikidek suwallargha jawap tépilishi kérek. (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?Teyyarlanghan maqalida bu 7 amilning qaysi biri kem bolidiken xewer mukemmel bolghan bolmaydu.

2) Tepsiliy Xewer
Tepsiliy xewer axbaratchiliqtiki özige xas xususiyetke ége ottura tiptiki janirlarning biri bolup, addiy xewer maqalisidin chong, edebiy axbarattin kichikrek bolushtek alahiyidilikke ege. U addiy xewer maqalisidiki : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amil pirinsipigha tepsiliy bayan qilish yoli arqiliq boy sunidu. Tepsiliy xewer adettiki xewerge qarighanda waqitning anche cheklimisige uchrap ketmeydu.Emma qanche tiz bolsa shunche yaxshi.

Bu janirning ismidin körünüp turuptiki, bu türlük maqalilarda bir-qeder chong we tepsilatliri köp, uzaqqa dawamlashqan, ish heriket we weqe-hadésiler qisqa xewer maqalisigha qarighanda tepsiliy we uzunraq yézilidu. Bir tepsiliy xewer yazghili bolidighan hadésini addiy xewer qilip yazghili bolishi mumkin, emma herqandaq bir xewer maqalisini tepsiliy xewer qilip yazghili bolmaydu. Bundaq bolishini bashqa seweplerdin bekrek weqe we hadésilerning hékayichanliqqa ige yaki ige emesliki, uzaqqa sozulghan yaki tiz yüz bérip tiz axirlashqanliqi, qaysi xil shekilde yézishqa bap kélidighan yaki kelmeydighanliqi qatarliqlar belgüligen.

Tepsiliy xewerler shu weqe we hadésilerge ayit resim we vediyo filimliri arqiliq gézit-jornal yaki radiyo-téliwézorgha layiqlashturup teyyarlinidu. Qaysigha teyyarlashni bar imkanlargha qarap békitish aqilaniliktur.Bundaq dégenlik gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan maqalilar üchün artuqche heshemdirem ketmeydu.Qeghez-qelem yaki Intérnét bolsila kupaye.

3) Edebiy Axbarat
Edebiy Axbarat xuddi tepsiliy xewerge oxshap kétidighan janirlarning biri bolup, uning hejimi tepsili xewer bilen teng yaki uningdin chongraq bolidu. Addiy xewer qilip yézishqa mas kélidighan weqe we hadésilerni tepsiliy xewer qilip yazghili bolmighandekla edebiy axbarat qilip yazghilimu bolmaydu. Emma tepsiliy xewer qilip yézishqa bolidighan weqe we hadésilerning hemmisini edebiy axbarat qilip yézishqa bolidu.

Bu xil maqalilarnimu yézishta xuddi xewer we tepsiliy xewerlerni yazghan chaghdikidek, axbarat yéziqchiliqidiki . (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha hörmet qilghandin bashqa edebiy eserlerde bar bolghan her türlük istilistikiliq wastilarni meselen, oxshutush, mubalighilashturush, daritmilash we öz qarishigha asasen muwapiq derijide baha bérish qatarliqlarni erkin qollunushqa bolidu. Emma hergiz toqulma qilishqa yoq nersilerni qoshup qoyushqa mundaqche qilip éytqanda yalghanchiliq we kazzapliq qilishqa bolmaydu. Waqit jehettin tepsiliy xewerge qarighanda erkinrek emma waqtida élan qilinghini yaxshi.

Edebiy axbaratmu xuddi bashqa axbarat tipidiki eserlerge oxshashla imkaniyetning yétishi yaki yetmesliki, zörür yaki emesliki we ihtiyajning texirsizliki qatarliq seweblerdin bezide gézit-jornal we radiyogha, bezide téléwizor we axbarat élan qilish yighinlirigha hazirlinidu.

4) Edebiy Ochérik
Edebiy ochérik bir tereptin rast weqe we hadésilerni ekis ettürgen edebiy axbaratqa tuqqan kelse, yene bir tereptin weqe we hadésiler pütünley toqup chiqirilghan hékayiler bilenmu tuqqan kélidu. Axbarat janiridiki az sandiki bezi qisqa xewerlerdin bashqa herqandaq eserni edebiy ochérik qilip yazghili bolidu, emma herqandaq bir edebiy ochérikni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat qilip yézip chiqqili bolmaydu.

Xewer bolush xususiyitini yoqatqan bolsimu tarixiy iznaliri yézilip qaldurulghan herqandaq bir weqe we hadésiler heqqide shundaqla xewer, tepsiliy xewer we edebiy axbarat bolush ihtimali bolghan herqandaq weqe we hadésiler heqqide Edebiy ochérik yazghili bolidu.Bu türdiki maqalining bundaq bolishini, uning edebiyat we axbarat bilen tuqqan bolghanliqi belgüligen.

Bu xildiki eserlerde axbarat xaraktérini kücheytidighan waqit, zaman, makan, adem, weqe we hadésilerning heqiqiy bolishigha anche qattiq telep qoyulmighachqa, bundaq eserlerning ünümini yaritishta bedihiylik tereptin alahiyde küch chiqirishqa toghra kélidu.Emma bu tiptiki eserlerni yézishta, axbarat yéziqchiliqidiki (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha sel qaralsa yaki ular pütünley untup kétilse, yézilghan nerse ya ochérik bolmaydu yaki hékaye bolmaydu.

Jemiyitimizning hazirqi ehwalidin qarighanda yéziqchiliq sépige qoshuliwatqanlar az emes.Bularning ichide beziliri mexsus axbarat kespide terbiylengen, bezilliri xizmetning höddisidin chiqalmaydu. Bezilliri özlikidin ügengen, bu kesipning höddisidin chiqidu. Yene beziliri axbarat yéziqchiliqigha ayit bilimlerni peqetla bilmigechke axbaratqa ayit her türlük maqalilarni bir-biridin ayriyalmay xewerni edebiy axbarat, tepsiliy xewerni hikaye, hékayini ilmiy maqala, muhakime xaraktérliq maqalini ochérik bilen arlashturup qoyup, yaki u yaki bu qilip chiqalmaydighan meselilerni sadir qilmaqta.

Jemiyitimzge kérek boliwatqini, bekraq edebiy eser emes axbarat bolghachqa yaki éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewer bolghachqa we yaki téximu éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewerlerni hazirlash üchün kéreklik bolghan höjjet xaraktéridiki xam matériyallar bolghachqa bu matériyalini hazirlawatimiz.

Insan balisi terbiyilinishke muhtaj. Terbiylengenler kesip ehli bolalaydu we bashqilar qilghan herqandaq ishni qilalaydu.Melum kesipte terbiyilinish her waqit aliy mekteplerde oqushnimu aldinqi shert qilmaydu. Özilikidin ügünip melum bir penni mukemmel igilep, yaki shu sahede sistémiliq terbiylenmey turupmu xuda bergen eqil-parasetke tayinip jemiyetning tereqqiytigha zor töhpe qoshqanlarni köplep misal keltürüsh anche qiyin emes.Hemmidin muhimi yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradedur.

Yoqarqi üch nersige ige bolghan herqandaq bir kishige nisbeten axbarat qimmiti bar bolghan weqe we hadésilerni bayqash, muhim teripidin turup küzitish, axbaratchiliq pirinsipigha asasen, yéziqchiliqining öz iqtidari yar bergen derijide höddisidin chiqish, yaki axbaratqa alaqidar eng qimmetlik xam matériyallarni addiy bir terep qilip, axbarat orunlirigha yollash anche qiyin mesile emes.

Siz axbaratchiliqta intayin tizlikte közge körüngen bir shexis bolup kétishingiz yaki eng deslepte her tereptin mukemmel bir parche maqalini yéziwetishingiz natayin. Emma yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen axbaratchiliqta kem bolsa bolmaydighan 7 amil yeni 7 suwalgha jawap béreleydighan ish-heriket we weqe hadésilerge ayit tékist, vediyo we foto süretlerni retsiz yaki tertipsiz halette bolsimu Axbarat orunlirigha yollap bérelisingiz bu xizmetning birinchi qedimini ongushluq basqan bolisiz.

Axbaratchilarning meqsidi jemiyette qanuniy tertip, adalet we barawerlik ornutush bolghachqa, ular shughulliniwatqan bu kesip kishiler teripidin qedirlinip kelmekte. Axbaratchilarda her türlük naheqchilik, tengsizlik, uwalchiliq hem zorawanliq, öktemlik, mutihemlik qatarliqlarni adil meydanda turup küzüteleydighan, bashqa kishilerde az tépilidighan artuqchiliq bolghachqa heqqaniyetning haman naheqchilik üstidin ghelbe qilishida aktip rol oynap keliwatidu.

Axbaratchilar haman awam-puqraning menpeti terepte turup pikir qilghachqa yaxshi adem we yaxshi heriketler hem yaman adem we yaman heriketler ularning küzidin asanliqche qéchip qutulalmaydu. Ularning yazghanliri milletning janijan menpetige wekillik qilishi, zurawan küchlerge ejellik zerbe bérishi kérek.Nimining yaxshi adem, yaxshi heriket hem nimining yaman adem, yaman herket ikenlikini 7 yashtin 70 yashqiche bolghan jemiyetning oxshimighan tebiqisige tewe bolghan her-türlük ademlerge her waqit rastchilliq bilen anglitip, jamaet pikirni yiteklep, jemiyette adil tertip we heqqaniyet ornitish axbarat xadimlirining bash tartip bolmaydighan buruchi hésaplinidu.Insanlar barawer yaritilghanliqi üchün oxshash hörmetlinishi kérek, awam-puqralarning qanuniy menpeetini qoghdash yolida axbaratni waste qilip talliwélish perwerdigarning iradisigimu uyghun.

Bügünki künde wetinimizde zorawanlar maddiy menpiet qoghlushup, hükümettin, emilidin, milliy salayitidin paydilinip, dinni , siyasetni, qanunni we edep-exlaqni ayaq asti qilidighan, bir xelqning kolléktip iradisini közge ilmaydighan weqe we hadésiler bash kötürüp maarip, pen-téxnika, iqtisad tereplerde köp arqida qalghan xelqimizge yéngip kitish tes bolghan qiyinchiliqlarni tughdurmaqta. Yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen xelqimiz duch kiliwatqan milliy xorluqqa chek qoyushta eng ewzel qurallarning biri bolghan axbarat yéziqchiliqi bilen shughullinish dewrimizdiki milletperwer, wetenperwer, meripetperwer kishillirimizning bash tartip bolmaydighan burichidur. Xelqaragha nezer salidighan bolsaq, mushu künlerde özining qanuniy heq-hoquqlirini qandaq qoghdashni bilmey, bizdek xaniweyran bolup ketken, namratliship ketken, talan-tarajgha we buzek qilinishqa uchrighan, bulang-talang qilinghan, medeniyette arqida qaldurulghan, téxnika we zamaniwiy bilimlerde sawatsiz qaldurulghan, xotun-qizlirining numusinimu qoghdiyalmas halgha chüshürüp qoyulghan, eng töwen derijidiki insaniy heq-hoquqliridinmu mehrum qaldurulghan yene bir xelq yoq. Biz yillardin béri özimizge bolghan ishenchimizni yoqutup, chong ishlarni tewritishke yaritilghanlar choqum bashqa xelqler bolishi kérektek, mezlumluq we qulluq bizning pishanimizge perwerdigar teripidin tamgha bilen uriwitilgendek oylap kelmigen bolsaq, öz teqdirimizni belgüleshning xujayinlirigha aylinip, xuddi bizdin qanche hesse kichik, qalaq we arqida qalghan, ajiz we namrat xelqlerchilek bolsimu béshimizgha sayiwen yasap, issiq-soghaq we yamghur-shiwirghandin daldilanghan bolattuq. Netijide zulum séliwatqanlarning xelqimizni xelqara weziyettin xewersiz, iman we itiqattin uzaq, nadan we bilimsiz qaldurup, xurapiy, horun, deldüsh, xamush, diweng, ishqa xosh yaqmaydighan, japadin qachidighan, ölümdin qorqidighan, öz xelqining teqdirini özgertishke jüret qilalmaydighan qilip qoyghanliqi melum boldi. Bizning wezipimiz xelqimizning rohiy dunyasida iman we étiqat, ghaye we ümüt, ishench we irade, baturluq we pidakarliq, eqil we paraset, hem isyankarliq rohi qatarliqlarni yétildürüp, ularning mushu yolda basqan her-bir qedimining netijisini, paydisini bar imkaniyetlirimiz bilen eng yüksek milliy ghayimiz üchün, ijadiy xizmet qildurush üchün küresh qilishtin ibaret. Bu meqsetke yétishte töwendiki ehwallardin hükümet we hökümettinmu üstün bolghan orunlarni xewer tapquzush xelqimizning qelbide ishench we irade peyda qilish we xelqara-küchlerni maddiy we meniwiy jehettin yüksek ghayimiz üchün her waqit yar-yülek bolidighan haletke keltürüsh intayin muhim xizmetlerning biri bolup, bu meqsetke yétishning deslepki qedimi axbarat wastisi arqiliq emelge ashidu.Biz bar imkaniyetlirimizdin paydilinip, xelqimiz duch kéliwatqan töwendikidek meselilerni axbaratchiliq yoli bélen waqtida xelqara jemiyet köngül bölüdighan témilarning birige aylanduralisaq weten-milletning ümüdini deslepki qedemde aqlighan, xelq bergen nanni halallap yigen bolimiz.

1)Türmilerning toshup kétishi, qanunsiz adem tutush, sürüshtisiz memuriy we siyasiy jaza bérish, türmidikilerni bolupmu yerlik xelqlerni insan qatarida körmeslik, fizikiliq, biologiylik we ximiylik usullar bilen iqrar qildurup, mingisige okul urup sarang qiliwétish, Jinsiy setchilikke zorlash, itiqadiy yol qoymaydighan ishlargha mejburlap pissixik tereptin tügeshtüriwétish, türmilerde qiyin qistaq we her türlük ten jazasining ewij élip kétishi, jinsiy yoligha éliktér we zeher ötküzüsh, muz ichide tonglutup, otqa dessitip iqrar qildurush, issiqta künge qaritip ésip qoyush, soghaqta kéyim-kécheklirini salduriwétish, türmidiki naheq ölüm we milliy öch-adawetni ölchem qilghan qiyin qistaqlar, türmidikilerning uruq-ewlatlirigha tehdit sélish we haywan ornida xorlash; xelq arisida bash kötergen naraziliq, namayish, erz, isyan we quralliq toqunushlarning wehshiylerche basturulishi, jazaliniwatqanlarning insaniy heq-hoquqlirining depsende qilinishi; insan qélipidin chiqqan shekillerde basturush, biguna awam-puqralargha qaritilghan qorqutush, tehdit sélish, mal-mülükni musadire qilish, yérini tartiwélish, berdashliq bérelmigüdek derijide iqtisadiy jerimaniye qoyush, balisi qilghan ish üchün ata-anisini, bir adem qilghan ish üchün pütün bir jamaetni jazalashqa ayit matériyallar;
2)Xelqimizning yesli, bashlanghuch, ottura, toluq ottura, téxnikum, aliy mektep we uniwérsititlarda terbiyelinishige ayit heqqaniyetsizlikler.Oqutquchi we oqughuchilar duch kéliwatqan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi kirzislar, Öz ana tilimizdiki mekteplerning chölderep kétishi, ana tilda deris bérilishning cheklinishi, dersliklerdiki milliy medeniyitimizge ayit mezmunlarning qisqariwétilishi, xelqning sadasini anglatqan oqutquchilarning jemiyet we türmilerdiki échinishliq kechürmishliri, oqughuchilarning türmidiki tuqqini, milliy hésiyati küchlük oqutquchi yaki ata-anisi sewebidin kemsitilishi, chetke qéqilishi we jazalinishi, öz ana tilida sözliyelmeydighan bolup qélish, oqush yéshidiki balilarning oquyalmasliqi, iqtisadiy, siyasiy we ijtimayi qiyinchiliqliri, oqughuchilardiki yuqumluq késel we addiy kesellerning dawalinish imkaniyitige érishelmesliki, balilargha ozuqluq yétishmeslikke ayit her türlük melumat, méyip we naka balilarning her türlük qiyinchiliqliri, balilarning qul ornida sétilip, jinsiy setchilik, heqsiz emgek we organlirini sétishqa zorlinishi, balilar we oqutquchilarning milliy kemsitilishi, oqutquchilarning ish heqqi, teminat we sotsiyal parawanliqigha ayit naheqchilikler, Oqutquchi we oqughuchilarning normal heq-hoquqlirigha qoyulghan chekler, ularning ailisige keltürülgen weyranchiliq, derslik kitaplarning kona, mektep qurulushlirining xeterlik, her türlük maarip üskinillirining waqti ötkenliki we maaripimizgha séliniwatqan mebleghlerning tiz sürette aziyishi, Tenterbiye , ammiwiy köngül échish, edebiyat sennet we xelq folkilorigha ayit qurulushlargha mektep ichide ehmiyet bermeslik;
3)Meschitlerning saqchi punkitigha aylandurup qoyulushi, jamege qizil bayraq we kommenistlarning eserlirini ésip, resimlirini taqash, normal diniy paaliyetlerge qoyiliwatqan eghir cheklimiler, jamege kiridighanlarni xatirjem ibadet qildurmasliq, itiqatchilar jamaétini gas-gachilargha, sarang-chélish ademlerge, chulaq we tokurlargha aylandurup qoyush, musulmanlar arisida pitne, söz-chöchek tarqitip ittipaqliqni buzush, bir-birige ishenmes qiliwétish, qip-qizil dinni inkar qilidighan, xudagha asiyliq qilidighan ademlerni imam qilip, xelqni uninggha iqtida qilip namaz qilishqa mejburlash, dinning sherietlirige uyghun kelmeydighan nersilerni meschitning qoli arqiliq xeliqqe téngish, quraniy kerimge xalighanche petwa bérip, „padisha“ning emrining wajipliqini tekitlep, itiqatchilarni gunahqa, jinayetke shirik qilish, itiqatchilarning arisigha köz-qulaq we jasuslarni yaghduriwétish, hej qilish paaliyitining normal élip bérilishigha qanunsizlarche arlishiwélish, kélip-ketkenlerni qopallarche suraqqa tartish, tehdit sélish we türmige solash, pasportini tartiwélish, diniy telim-terbiye, hej paaliyiti sewebidin xizmet, oqush we eskerliktin heydesh, örpi-adet, yimek-ichmek we kiyinishte hörmet qilmasliq shundaqla iqtisadiy jehettin kötürüp qopqusiz derijide jerimane qoyush, dingha ayit kitaplarni köydürüsh, islamiy muesseslerdin pul we mülüklerni musadire qiliwélish, metbuatlarni taqash, ölima we taliplarni öltürüsh, solash, sarang qiliwétish, zorawanlarning diniy itiqat erkinlikining boghulishigha ayit qanun, siyaset, belgülimelerning orginalliri, dinsizliq we bashqa dinlargha kirishke mejburlash heqqidiki pakitlar;
4) Sheherlerde birdin, yézilarda ikkidin artuq perzent körgili qoymasliq, artuq perzent körgenlerning ballirini qursaqta 4-9 ayliqtin ashqandimu, tughulup 1-2 yashqa kirgendimu zeherlik okul we Opiratsiye yolliri bilen anisini qoshup öltüriwétish, yash erkekler we yash anilarni tughmas qiliwétish, tughulush bilenla qisirlashturush, uruqni püchekleshtüriwétish, waqtida öylik-ochaqliq bolushqa yol qoymasliq, buwaqlarning ey bolush nisbitini dewletning mexpiy siyasiti süpitide töwenleshtüridighan okullarni urup mexsus „qanunluq“tughulghan balilarnimu qirghin qilish arqiliq yéngidin köchüp kéliwatqanlar we kélidighan aqqunlargha zémin hazirlash , kisel bolup doxturgha kirgen yaki puli yoq dawalitalmay ölüp ketken ana balilar, késel karwitida ingirap yatqan her türlük saqaymaydighan, yaman süpetlik balayatqu,mataka raki qatarliq késelliklerge we emchek rakigha giriptar bolghan anilar, bala chüshürüsh sewebidin meyip we bashqa ziyan zexmetke uchrighanlar heqqide istatiskiliq melulatlar, balilarning ey bolishi we anilarning saghlamliqigha paydisiz bolghan her türlük pakitlar, zeherlep öltürülgenler heqqidiki melumatlar we qimmetlik organliri sétiwétilip naka qilinghan we öltürülgen buwaqlar, ademning göshi bilen béqiliwatqan it we choshqilar, buwaq orghanliri tijaritige ayit xitay sodilliri, buwaq göshi yewatqan xitaylarning bet-beshire qiyapetliri, késellerning iqtisadiy we siyasiy jehette duch kéliwatqan her xil qiyinchiliqliri, nopusimizning tiz sürette aziyip bérishigha ayit bashqa sewepler, tughut yéshidiki qizlirimizning qullar emgikige tutulishi we bashqa rayonlargha köchürülüshi;
5) Otlaq we térilghu yerlerning buzghunchiliqqa uchrishi heqqidiki melumatlar, orman we yépinchi ösümlüklerning tebiy qanuniyetke qarshi halda qirghin qilinishi, köller we deryalarning süyining azlap kétishi we qurup kétishige ayit tepsilatlar, tebiy qoghdulushqa tégishlik rayonlardiki her türlük buzghunchiliq, su we quruqluq haywanlirining neslining qurup kétishi we uning hayatliqigha tehdit élip kéliwatqan xeterler, aqqunlar keltürüp chiqarghan térilghu yer, yaylaq, su menbeliri we her türlük yer asti we üsti bayliqlirining talan-taraj qilinishigha ayit hadésiler, térilghu yerlirimizni qum bésip otlaqlirimizning tartiwélinishi heqqidiki pakitlar, xelqimizning ekilogiyege ayit her türlük zamaniwiy pen-téxnikidin xewersiz qélishi, yer asti we üsti bayliqlirining binormal échilip bashqa yerlerge toshup kétilishi, insan organliri we qoghdilidighan haywanlar göshining qimmetlik tamaqlar tizimlikige kirgüzülishi, térilghu yerning kemchilliki we tériqchiliqtiki emeliyetke mas kelmeydighan usullar keltürüp chiqiriwatqan ishsizliq, iqtisadiy ziyan we bulghunush, wetinimizde ochuq ashkare sinaq qilinghan 50 ke yéqin Atom siniqi we uningdin bashqa ximiylik we biologiylik sinaqlar keltürüp chiqiriwatqan tebéiy apetler we ékilogiylik buzulushlar;
6)Neshriyat-axbarat, radiyo-Télwéziye, Gézit-Jornal bashqurushtiki naheqchilikler, qisqartiwétilgen, taqiwétilgen, chekliwétilgen neshriyat, axbarat orunliri.Türmige tashlanghan, xizmettin heydelgen, nazaret astigha élinghan ziyalilar heqqide melumatlar, Yazghuchi, shayir, tarixchi we oqutquchilarning sözlesh, ijat qilish, neshir qilish, balilarni terbiyelesh ishlirida yoluqiwatqan her türlük siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi qiyinchiliqlar we ularning jazalinishigha ayit melumatlar, cheklengen, köydüriwétilgen, neshir qilishqa ruxset qilinmighan kitap maétiyallar, yoqarqidek aqiwetni kelturup chiqiriwatqan siyaset, qanun we xizmetlerge ayit matériyallar. Zorawanlarning we qol chomaqlirining bu heqtiki her-türlük yolsizliqlirigha ayit weqe-hadésiler.Medeniy miraslarning weyran qilinishi, arxiologiylik orunlarning qesten buzghunchiliqqa uchrishi, qedimiy kitaplarni neshir qilishqa pul ajratmasliq, xelq arisidiki muzika, tibabet, yéza-igilik, pen-texnikigha ayit bilimlerning zamanisigha xas shekilde tereqqiy qilishigha sharaét yaritip bermeslik, yuqarqidek kesipte oqughanlarningmu ish tapalmasliqidin ibaret kirzis we iqtisadiy jehettin sharaét yaritip yoqarqidek sahelerdiki xizmetlerni ishlesh imkaniyiti yaritip bermey, xitay bolmighanliq sewebidinla chetke qéqilish we bu heqtiki tetqiqat hem tereqqiyatni boghush, hükümetning arqa tirek bolup, aqqunlarning yerliklerning medeniyet, étiqat, örpi-adetlirini kemsitishige yéshil chiraq yéqip bérishi, xelqimizning öz medeniyitini özige ügitish yollirini cheklesh yaki taraytiwétish;
7) Derijidin tashqiri tiz sürette yamrap kétiwatqan exlaqsizliq, hükümet xadimlirining nomissiz jinsiy setchilikliri, nikah we muhabetlishish ishlirida meydangha kéliwatqan diniy étiqat we milliy örpiy-adetlirimizge xilap bolghan aqiwetler, kishini endishige séliwatqan qorqunchluq jinsiy késellikler, oghurluq, bulangchiliq, bu hadésilerning biwaste yaki wastiliq ziyinigha uchrawatqan kishiler, buzuqchiliq, paahashe, zeherlik chikimliklerge bérilish, iqtisadiy we ijtimayi kirzislarning köpüyüp kétishige sewep bolup qéliwatqan dölet siyasetliri we emeldarlargha yéshil chiraq yéqip bergen qarangghu bulunglar, bu türdiki kirzislarning aldini élishqa köngül bölmeslikke ayit iqtisadqa, dawalinishqa, maaripqa we ammiwiy parawanliqqa alaqidar jinayi pakitlar, u türlük apetlerning yamrap kétishige qesten yol qoyuliwatqanliq heqqidiki xata siyaset we shexislerge ayit tepsilatlar, materiyallar;
8) Uyghur qizlirining qanuniy heq hoquqlirining depsende bolishigha ayit her türlük materiyallar. Uyghur qizliri xitay ölkilliride duch kelgen adem chidap turghusiz achchiq aqiwetler, ularning emgek, ish-heqqi, dem élish, ammiwiy parawanliq ishliridin behrimen bolush, dawalinish, istraxuwaniyelinish, tuqqan yoqlash, seyle-sayahet qilish, ammiwiy paaliyetlerge qatnishish, edebiyat-senet we diniy itiqat paaliyetlirige qatnishish, ish heqqini waqtida elish-alalmasliq qatarliqlargha ayit matériyallarni özlirining, ehwaldin xewerdar kishilerning we Ata-anisi uruq-tuqqanlirining guwaliq sözliri, mejburi emgekke tutulghan we jinsiy setchilikke zorlanghan, ozuqlinish, dem élish, erkin paaliyet qilish jehetlerde yoluqiwatqan kishini xorlaydighan qilmishlar we echinishliq aqiwetler.Mushu seweptin weyran bolghan, türmige tashlanghan aililer, öliwalghan qiz-yigitler, qudilashmaqchi bolghanlar arisidiki majralar, bikar qiliwétilgen toylar, yitim qaldurulghan perzentler, ata-ana we uruq-tuqqanlar. Ish heqqini kembérish we héch ish heqqi bermeslik meseliliri keltürüp chiqarghan éghir aqiwetler;
9)Déhqanlarning heqsiz emgekke sélinishi, xitaylar behrimen boliwatqan her türlük ewzel siyasetler, quralliq qisimlar, saqchilar, xitay eskerliri, éghir jazalanghan wetimizge sürgün qilinghan xitay jinayetchillirining türme ichi we siritidiki wehshiylikliri, Xitay hökümitining milletler siyasitining uyghur qatarliqlargha pütünley paydisiz yürgüziliwatqanliqigha ayit her türlük jinayi pakitlar, heddidin ziyade ewij éliwatqan xitay aqqunliri apiti keltürüp chiqiriwatqan ijtimayi, siyasiy, iqtisdiy meseliler, xitaylarning bayliship, uyghur we qérindashlirining namratliship bérishigha sewep boliwatqan hadésiler heqqide matériyallar qatarliqlargha ayit xitaylar we xelqimiz hazirlighan, mexpiy we ashkare élan qilinghan we élan qilinmighan tékist, vidiyo, resimler;
10) Jemiyetnini qaplap ketken, hemmila ademni rahetsiz qiliwatqan ishlar, térilghu yer, olturaq öy, qatnash, ammiwiy parawanliq, diniy ishlar, maarip, ishsizliq, muash we ish heqqi, soda-sétiq, balilarni öylük-uchaqliq qilish jehetlerdiki tengsizlikler, xitaylarning her türlük öktemlikliri, uyghur we qérindashlirigha zorawan emeldarlar we qonchaq emeldarlar teripidin yürgüziliwatqan naheq siyasetler, emeldarlarning shewhaniy qilmishliri, iqtisadiy jehettin chiriklishishi, satqunlar, pursetperesler, dinni qalqan qilip xelqning yilikidin su ichiwatqan ghalchilar, emeldarlarning paraxorluq we nepsaniyetchilikke bérilishi, buzup-chéchish we keypi-sapagha bérilip xelqni talan-taraj qilishigha ayit öktemlikliri, ularning chiriklikke bérilishige dölet teripidin yéshil chiraq yéqip béilgenlikige ayit jinayi qilmishlar, naheq enziler, bihude étilip ketken, muddetlik we muddetsiz türmige tashlanghanlargha alaqidar matériyallar we ularning ailisige ayit échinishliq weqeler, namratliq, tijarette yol tapalmasliq, oghurluq we bulangchiliq, zeher we qural-yaraq etkeschiliki, xotun-balilarni élip-sétish, ayallar we balilarni xorlash, Aydis, siblis, waba, yaman süpetlik ösme, diwenglik, horunluq, xamushluq késilige giriptar qiliwétilgenlerning eshu aqiwetke qélishigha sewep boliwatqan ishlar heqqidiki melulatlar, aydis ailliri, aydis anilar, aydis dadilar we aydis balilarning kemsitilishi, yaman aqiwetlerning aldi élinmasliq, xelqaradin bu meselilerni hel qilish üchün kelgen pul,dora-dermek we bashqa maddiy yardemlerni xiyanet qilish yoli bilen öz-jayigha ishletmeslik; qatarliqlarni axbaratchiliq qayidisi we pirinsiplirigha layiqlashturup, texist, vidiyo, resim we bashqa madiy pakitlar arqiliq eng bixeter yollarni tallap munasiwetlik orunlargha yollashta paydilinishinglar üchün aldi bilen axbarat we axbarat yéziqchiliqi heqqide az-tola sawatqa érishishimiz kérek. Shunga biz, weten ichide we siriti toxtawsiz élip bériliwatqan milliy herkitimizge ishtirak qiliwatqan bir qisim qérindashlirimizning qiyinchiliqlirini nezerde tutup bu matériyalni tüzüp chiqtuq.Bu peqet köz aldimizdiki bezi meselilerni nezerde tutqan we mushu xildiki matériyallargha jiddiy éhtiyaji bolghan, bu kesipte shu xil sewiyege ige kishiler üchün tüzüldi.Elbette bu heqte toxtimay izlinidighan we ügünüshni xalaydighanlargha her-tereplime izlinish tekliwini bérimiz.

Millitimiz qedimiy medeniyetlik, shanliq tarixqa ige, itiqadi küchlük, eqilliq, exlaqliq, emgekchan, batur we jasaretlik xelq. Tarixiy, ijtimayi we siyasiy sewepler tüpeylidin bashqa xelqlerge qarighanda köp arqida qalduq.Bu ehwalning téximu küchiyip yamrap kétishining aldini élishta eng awal axbaratchiliqqa tayinishqa toghra kéliwatidu.Yoqarda tilgha alghandek meselilerni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat we ochérik sheklide her-türlük axbarat wastillirigha axbaratning 7 amilini pirinsip qilghan asasta layiqlashturup teyyarlash intayin muhim. Shunerse éniq bolsunki xelqimizning béshigha kéliwatqan bu milliy zulum xelqara jamaetchilik teripidin bolupmu Amérika bashliq gherip döletlirining, yawropa birliki we birleshken döletler teshkilatliri qatarliqlarning qattiq gheziwini keltüridu.Xelqimizning üstidin yürgüziliwatqan zulum menggü dawamlashmaydu, u zorawanlarnimu jazalash üchün teyyarlap qoyulghan xelqara qanunlar bar.Zorawanlarning qattiq jazalinidighan künlirigimu barghanche az qéliwatidu.Bizning bundaq yaman aqiwetke qélishimizgha birinchidin özimizning bixutliqi, ikkinchidin zorawanlarning héle-mikireliri sewep boldi.Heqqaniyet haman biz terepte, azraq gheyret qilsaqla, azraq kallimizni ishletsekla, azraq bedel bérishtin qorqmisaqla, zulum we zorluqning üstidin ghalip kélip, mezlum xelqimizni qed küterteleymiz.

Nöwette kolléktip halda qiliniwatqan ishlirimizdin ghayet zor netijeler qolgha kelmekte.Bir milletning teqdirini özgertish undaq asan bolmighachqa téximu köp xizmetlerni birlikte ishlishimizge toghra kéliwatidu.Biz özimizge paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilinip, eqliy küchimizni siyasiy we maddiy ewzellikke aylandurushta, nangha qarighanda axbaratqa bolghan ehtiyaj téximu küchlük bolmaqta. Biz bu zulum ichide yashighili 60-70 yil bolup ketti. Dunya xelqige zorawanlar bizni buzek qiliwatidu deyli dések qolimizda milyonlighan jinayetlerni ispatlap béridighan birermu tüzükrek yéngi maddiy pakit yoq. Meselen barin, ghulja, xuten, qumul-turpan, aqsu, bay, toqsu, shahyar qatarliq jaylarda bir qisim ademler zulumgha qarshi partilap chiqip, éghir basturuldi. 10 minglighan adem jazalandi, türmige kirdi. Turmidikilerning emiliy ehwalini, basturulghan chaghdiki qebih hadésilerni mehele-mehelide körgezme qilghan idi, U heqte maqla, resim we maddiy pakitlarmu shunche köp idi. Emma hazirghiche u heqte qolimizgha tekken maddiy pakitlar, shu chaghdiki ishlarning mingden biri bolup, téxi uning köp qismini öz xelqimiz emes bashqilar erkin dunyagha élan qilghan. U nersilerning her biri milliy menpetimiz üchün xuddi chet-eldiki bir teshkilattek payda körsetmekte. Biz shunchilik yarimas, shunchilik bixut, shunchilik horun, shunchilik diweng, shunchilik bilimsiz bolup kettuqmu emdi?Elbette qilayli dések bizmu qilimiz, qilalaymiz. Bu ishlarni wujutqa chiqirish heqqide kesip ehli bolmighanlargha az-tula sawat bérish, ularning eqil-parasiti we heqqaniy istekliridin paydilinish we shu asasta her türlük qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qélish we milliy musteqilliqimizni baldurraq qolgha keltürüsh herkitige birlikte aktip qatnishish meqsidide bu matériyal tüzüp chiqildi. Paydilinishingizlarni ümüt qilimiz.Janabiy Alla herzaman yardemchingizlar bolsun!

Germaniye Frankfurt am/Main
06-Yaniwar 2008

Uygur Köchi We Qehriman Şireli 

Korash Atahan

Hemimizge melum bolğinidek, Xitay hokümiti 1996 – yili 3 – ayning 19 – küni Şerqiy Türkistan (Xinjang Uygur aptonum rayoni) heqqide mehsus qarar hésaplinidiğan „7- nomurluq“ höjjitini élan qilip, Uygur xelqining qan yaşqa tolğan mustemlike tarixining yengi bir sehipisini açqan idi.Xitay hökümitining, mehsus Uygur xelqining milliy kimlikini yoqutuşqa qaritilğan bu höjjet ijra qilinğandin başlap, Uygur rayonining siyasi we ijtimayi weziyiti qedemmu-qedem éğirlişip, Uygur siyasi panahliq tiligüçilerningning 10 ming yillardin buyan yaşap kelgen muqeddes zeminini terk étip, başqa ellerdin panahliq tileş weziyitini keltürüp çiqardi.

Xitay hökümiti Uygur siyasi panahliq tiligüçilerning çiqiş yolini kesip taşlap, xelqimizge qaratqan irqiy qirğinçiliqni menggü sir peti saqlap qélip, tajawuzçiliq mexsidige üzil-késil yétiş üçün teşebbuskarliq bilen „Shannghai anglaşmisiğa eza beş dölet ittipaqi“ni qurup, yüz yillardin béri Uygur musteqilliq herkitining arqa seplirining biri hésaplinip kelgen merkizi asiya Türk jumhuriyetlirini Kommunist Xitay hökümitining siyasi tesiri astiğa éliwaldi.

Xitayning siyasiy jehettiki besimi bilen, bu jumhuriyetler öz dölitidiki Uygur puqralar we siyasi panahliq tiligüçi Uygurlarğa qaratqan nazaretçilikini qattiq küçéytti. Uningdin başqa Xitay hökümiti Şeqiy Türkistan bilen biwaste çigirilinidiğan Pakistan, Hindistan, Nepal we Uygur siyasi panahliq tiliguchiliri bir qeder ziç olturaqlaşqan Türkiye we Germaniye qatarliq döletlerge ohşimiğan derijide déplomatiye jehettin bésim işlitip, xelqara ehdinamilerge xilap halda, Uygur xelqining bu rayonlardiki Xitay tajawuzçiliriğa qarşi élip bériwatqan, ténçliq şekildiki siyasiy pa’aliyetlirini éğir ziyanğa uçratti.Şuning bilen Uygur siyasi pananahliq tiligüçilar Xitay dölet çigira siziqining siritida turupmu insaniy heq hoquqliridin mehrum yaşaydiğan tiragediylik ehwal barğançe küçeymekte.

Bolupmu Uygur xelqining heqiqiy baş panasi boluşqa tegişlik Türkiye hökümitining bu rayondiki Uygur pananahliq tiligüçilarning siyasiy paaliyetlirige çek qoyuş heqqide qarar maqullişi we Russiye, pakistan, Qazaqistan, Qirğizistan, Özbekistan, Nepal qatarliq döletlerning, hayati xewp içide qalğan Uygur siyasi panahliq tiligüçilerning we Uygur siyasi pananahliq tiligüçilerni, Xitay hökümitige qayturup bérişi qatarliqlar, xelqara kişlik höquq ehdinamilirige pütünley xilap bolup, bu mesile munasiwetlik teşkilat we jemiyetlirmizning diqqitini téximu tartişi kérek elbette.

Xelq’aradiki munasiwetlik insan heq – hoquplirini qoğdiğuçi BDT kişilik hoquq kommutiti, Xelq’ara keçürüm teşkilati, Xelq’ara Amnesty qatarliq teşkilatlar teripidin tekşürülüp, Siyasi panahliq tiliiğuçi ikenliki bekitilgen, şundaqla siyasi pananahliq tiligüçilar qatarida tonulğan Abdujélil Turdi 2000-yil 4-ayning 13-küni Qirğizistan hökümiti teripidin , Ümid, Qasim, Ilyar qatarliqlar 2000-yili Qazaqistan hökümiti teripidin, 2003-yil 7-ayning 16-küni Abduwahab Tohti, Muhemmedtohti Metruzi qatarliqlarni Pakistan hökümiti Xitay hökümitige ikki qollap ötküzüp bérip ularning yaş hayatiğa zamen boldi, we Uygur xelqining musteqilliq herkitige éğir ziyan saldi.

Yéqinqi 10 neççe yildin béri Şerqiy Türkistanğa hoşna Pakistan, Qazaqistan, Qirğizistan qatarliq namrat döletler, Xitay hökümitidin kélidiğan azğine menpietke sétilip, özlirining diniy we qan-qérindaşliri hésaplanğan Uygur siyasiy panahliq tiligüçilerni, Xitayha qayturup bériş şeklide ölümge tutup bérip, xelqaraning siyasi panahliq tiliguçilar we siyasi pananahliq tiligüçilar heqqidiki qanunliriğa emel qilmayla qalmay, Uygur xelqining rohi dunyasida tarixtin dawamlişip kelgen, bu rayon xelqige bolğan semimiy héssiyat we qan qérindaşliq tuyğuliriğa éğir dez ketküzdi.Egelligen melumatlarğa qariğanda1990-yillardin Hazirğa kelgüçe neççe yüz qerindişimiz, Xitayning tömür tapini astdin aman esen qutulup, erkin dunyağa çiqqandin kéyinmu, birinçidin özimizning içkiy mesililirimizni, özimizning küçige tayinip hel qiliş organizimimizning mukemmel bolmiğanliqi, ikkinçidin şu pananahliq tiligüçining şehsiy beheterlikke toluq kapaletlik qilalmiğanliqi we ikkinçi dölettiki bir qisim qanun ijra qilğuçilirining wijdansizliqi qatarliq seweplerdin, Xitay Hökümiti teripidin ölümge höküm qiliwetildi yaki qattiq éğirlitip siyasi jazağa tartildi.

Xitay hökümitining xelq’arada oynawatqan pakitni burmilap, jamaet pikirini mujimelleştüriştin ibaret neyrengwazliqi, Uygurlarning xelq’aradiki insaniy biheterlikige éğir tehdit élip keldi. Uygur Amerika jemiytining 2003-yil 23-öktebirde élan qilğan raporining mezmunidin qariğanda, Xitay hökümiti yéqinda 2002-yili pewrualda Nepal hökümiti teripidin Xitayğa qayturulup (tutup) bérilgen Şiréli (Ğojamuhemmet Abbas), Abdulla Sattar, Qeyum Haşimeli qatarliq mujahid (Political activist) larğa höküm élan qilğan.“Xinjang Geziti“ning 2003-yil 21- Öktebirdiki sanida Şirélining, Xinjang Uygur aptonum rayonluq yoquri sot mehkimisi teripidin “ Milliy Bölgünçi“ (Ethnik separatism) jinayiti belen eyiplinip, ölümge höküm qilinğanliqi hewer qilinğan.

Xitay Hökümiti siyasi-panahliq tiligüçilerning mesélisini bir terep qilğanda, ularning eyiplinişining sewebini, Xitay dölet çigirisi içige bir hil, yeni asasliqi „milliy bölgünçi“, dölet çigirisi siritiğa bir hil, yeni“Islam téroristi“ dégen namlarda teşwiq qilmaqta. Xitay hökümiti Uygur xelqini basturuşta „milliy bölgünçilik“ we „Islam térorizimi“ degen kélimilerni , héligerlik belen qollunip, bir tereptin xelqara jamaetçilikni aldisa, yene bir tereptin Uygur xelqini basturuşta, éhtiyajğa qarap aptomatik özgertse bolidiğan “ ewrişim“ atalğu süpitide qollunup, özining tajawuzhiliqtin ebaret rézil meqsidige yétip kelmekte.

Bizning bundaq bayan qiliştiki meqsidimiz, Xitay hökümitining Şiréli, Abdujélil Turdi, Ümid, Abduwahap Tohti… qatarliq Siyasi panahliq tiligüçilerningni, BDT, Amnesty International, Xelqara keçürüm teşkilati we Yauropa Ittipaqi qatarliq bir qisim küçlük xelqara teşkilatlarning hewiri turğan ehwal astida, qandaqsige, Qirğizistan, Qazaqistan, Pakistan,Hindistan we Nepaldin ibaret musteqil döletlerdin élip çiqip ketéligenlikini, jamaetçilikimizge melum bir tereptin yorutup bériş.

Amerika qoşma şitatliri, Birleşken döletler teşkilati, Yawropa ittipaqi, Amnesty international, xelq’ara keçürüm teşkilati qatarliq küçlük xelq’araliq organlar Xitay hökümitige, Uygur xelqining milliy medeniyet, Diniy etiqat, Milliy teritoriylik aptonomiye hoquqlirini qoğdaş sewebidin kélip çiqqan mesililerni bir terep qilğanda, çoqum bundaq meséliler heqqidiki xelq’araliq kélişim we ehdinamilerge emel qiliş heqqide qayta- qayta agahlanduruş bérip kéliwatqan bolsimu, Xitay hökümiti özining Uygur xelqige qaratqan, insan qélipidin çiqqan siyasi qirğinçiliqidin waz keçmey, Xelqimizning Siyasi, Iqtisadi we Ijtimayi hoquqlirini téximu éğir, öç éliş şeklide depsende qilmaqta.

Biz yoqarda tilğa alğan teşkilatlarning Uygur meséliliri heqqide Xitay hökümiti we Şerqiy Türkistanğa hoşna döletlerge, Insan heqliri, Kişlik höqoq we zulum astidiki milletler mesélisi heqqidiki xelq’araliq kélişim, ehdiname we bayannamilerge hörmet qiliş mesiliside téximu küçlük besim işlitişini we bu mesilini hel qilişning çare tedbirliri heqqide téximu estayidil izlinip béqişini, téximu ünümlik şekiller bilen telep qilişimiz lazim.Şerqiy Türkistan Information merkizining 2003-yili 28-öktebirde bergen melumatidin qariğanda Xitay qanun ijra qilğuçi organlirining, xelqara ehdinamilerning rohiğa xilap halda‚ çeteldin qayturup bergen Uygur siyasi panahliq tiligüçilerni, éléktrik orunduqta olturğuzuş, elektrik karwatta yatquzuş, éléktirik kaltekte dumbalaş, elektrik kölçekke çümüldürüş, qaynaq su we muzluq suda yatquzuş , tirniqi we çişini yuluş, jinsiy ezasiğa elektrik yipi ötküziş, qol we put barmaqliriğa mih qeqiş, wehşilik belen urup dumbalaş qatarliq paşistik şekilliride jazalaşni téximu ewij alduriwatqanliqi melum.

Erkin Asiya Radio istansisining bir melumatidin qariğanda, Şiréli Xitay Dölet çigirisidin aman esen qeçip çiqiştin ilgiri, Xitay jandarmillirining Şirélini Insan qélipidin çiqqan şekilde qiyin qistaqqa alğanliqi melum boldi. Şiréli 1999-yil Hotende yüz bergen, milliy qehriman Küreş başçiliqidiki Xitay zulimiğa qarişi milliy inqilabning asasliq teşkilügiçilirining biri bolup, U şu qétimqi Inqilabta qurban bolğan rehbiri Küreşke wakaliten inqilabqa yetekçilik qilip, Xitay tajawuzçiliriğa, tillarda dastan bolğidek ejellik zerbe bergen.

Hoten weqesi yüz bériştin awal yeni 1994-yil Apreilda wetenning azatliqi we xelqimizning erkinliki üçün küresh qilip, Xitay saqçillirining qoliğa çüşüp qélip, Hoten welayiti Guma nahiyesidiki kona bazar türmisige qamalğan. bir mezgil Xitayning türmiside éğir qiyin qistaq, horliniş we eşeddiy usullar bilen jazalinişni baştin keçürüp, türmidin çiqqandin kéyin Küreş qatarliq sebdaşliri bilen birlişip, wetenning azatliqi üçün baturluq bilen küreş qilğan. Özi we sebdaşlirining hayati eng heterde qalğan mezgilde, behitke yarişa 2000-yil 11-ayda aman- esen weten siritiğa qéçip çiqip Nepal hökümiti we BDT’ning Nepaldiki alahide kommetitidin siyasi panaliq tiligen.Şiréli we uning ikki sebdişining, hayatining Nepalda xewp içide qalğanliqidin çet’eldiki Uygur teşkilatliri we xelq’ara insan heqliri teşkilatliri hewer tapqan.

Amerika erkin asiya radiosi Şirélini ziyaret qilğanda, U özining Xitay saqçillirining qoloğa çüşüp qalğan çağdiki türme hayati heqqide kişini eçinduridiğan, teragidiylik melumatlarni bergen idi.Şirélining melumatida, Xitay hökümitining Uygur siyasiy panaliq tiligüçilerning(siyasi mehbus-lar)ni xelqara qanunlarğa xilap halda wehşi usullarda jazalawatqanliqi, Xitay hökümitining Sherqiy Türkistanda yürgiziwatqan Insan heqliri we Kişlik hoquq meséliliri heqqidiki Xelq’ara qanunlarni qattiq ayaq asti qiliwatqanliqi heqqide janliq ispatlar otturğa qoyulğanidi.Şirélining Erkin asiya radiosi muhbériğa özining béşidin ötkenlirini bayan qilişiçe: Şiréli Xitay jandarmilirining qoliğa çüşüp qalğan eşu eçinişliq künlerde, insan çidiğusiz derijide qiyin–qistaqqa uuçriğan.

Xitay jandarmiliri Şirélini her 10 we 15 künde bir qétim biz yoqurda bayan qilğan élékter seplengen waste we qurallar bilen, özliri toqup çiqqan bir talay jinayi weqelerning jawapkarliqini öz üstige élişqa we özining qilğanlirini birni qoymay sözleşke mejburliğan.Şirélining deyişiçe „Xitay jandarmilirining her küni emes her 10 we 15 künde élip baridiğan wehşi soraq we qiyin qistaqqa élişi, siyasi mehbuslarni dem alduruş yaki alliqandaqtur insanperwerlik bolmastin uning del eksiçe aldinqi qétimliq qattiq jaza keltürüp çiqarğan jismaniy hestilikning bir az yahşilinişini kütüp, siyasi mehbusning kéyinki soraqlarda, ular mehsetke yetiştin ilgiri ölüp ketip qalmasliqining asasini séliş üçün iken. Şirélining éytişiçe, u bir qétimliq qiynaqta Xitay jandarmiliridin peqet çidiyalmiğanliqini, qiynaqni tohtutuşni qayta-qayta telep qilğan. Emma Xitay jandarmiliri özliri toqup çiqqan jinayi weqelerning jawapkarliqini üstingge almisang muşu kamerdila séni öltüriwetimiz, dep tehdit salğan we tok belen qiynaşni dawamlaşturğan.

Bir jandarma yene birsige köz qisip şeret qilip, Şirélini urup, tépip, itni sörigendek sörep kélip, tokluq orunduqqa olturğuzğan we uningğa yoquri besimda tok ötküzgen.Bu waqittiki ehwalini teswirlep, Şiréli mundaq deydu:“…bu waqitta huddi biraw mening üsti-béşimğa qaynaq su quyiwetkendek, pütün wujudum çidimaq tes bolğan ağriq azawi içide qaldi. tok ötküziş belkim 3 minut dawamlaşqan bolişi mumkin…“ 31 yeşida bu hil wehşiy qiynaqqa duç kelgen Şiréli dawamlaşturup mundaq degen edi:“…bir az waqittin kéyin bir Xitay jandarmisi men terepke burulup, terini buzup, yirginişlik we qorqunçluq elpazda „…biz sanga qançe qétim éytqandek, bu yerdin saq çiqip ketimen dep ham hiyal ealime, iqrar qil!,iqrar qil dedim iqrar qil!“ dep warqiriğan.Şiréli ularğa özining Şerqiy Türkistan Islam partiysining ezasi ikenlikini, bu teşkilatning heçqandaq bir quralliq téror weqéliri bilen munasiwiti bolmiğan musteqil bir teşkilat ekenlikini, bu teşkilatning Şerqiy Türkistan xelqining Insan heqliri we kişlik hoquqini özil-kesil qolğa keltürüş üçün küreş qilişni mehset qilidiğanliqini éytqan.Emma Şirélining Xitayda deslepki qétim jazağa tartilişi, Nepal hökümiti uni Xitayğa ötküzip bérişning aldi keynidiki işlar we Şirélining Ölümge höküm qilinişi heqqidiki Xitay gezitlirining hewiri we Xitaylarning xelq’arağa bergen melumatlirida, Şirélining Xitay hökümiti „heterlik téror teşkilati“ dep élan qilğan, Xitay tajawuzçiliri teripidin oydurup çiqirilğan „Şerqiy Türkistan Islam „hezbutehrir“ teşkilati“ning ezasi ikenliki bayan qilinğan.Bizning bundaq bayan qilişimizdiki meqset birinçidin, Xitay tajawuzçi hökümitining Uygurlarning musteqilliqqa ayit siyasi herketlirini basturuşta, xelqaraliq térorizimğa qarşi jamaet pikirini süi-istimal qiliwalğanliqini, ikkinçidin Xitayning tajawuzçiliqiğa qarşi turğan şehislerni xelqara qanun we ehdinamilarning rohiğa uyğun kelmeydiğan şekiller bilen jazalawatqanliqini, üçünçidin atalmiş“milli bölgünçi“, „térorçi“ degen atalğularni müjimel qollunup, Şerqiy Türkistanda yüz bériwatqan Xitayğa qarşi herqandaq hadise we weqelerni xelqarada yaman namğa érişip qalğan birer teşkilatning qalpiqi astida basturiwatqanliqini jamaetçilikke uhturuşni mehset qilidu.Xelq’ara teşkilatlar Xitay hökümitining siyasiy mehbuslarğa tutqan pozitsiysining insan heqliri ehdinamilliriğa uyğun kelmeydiğanliqi we Uygur xelqining heqqaniy heriketlirini térorizim mesilisi qatarida bir terep qilişning hataliqi heqqide Beyjingni köp agahlandurğanliqiğa qarimay, Xitay hökümitining bu mesililerni bir terep qiliştiki pozitsiysi we emiliy herikiti pütünley öç éliş şeklige özgürep ketti.Xitay jandarmilliri Şirélidin huddi barliq aççiqini çiqiriwélişqa ohşap ketidiğan öktemlik şeklide jazalaş élip barğan.Şiréli „Erkin Asiya Radiosi“ning muhbériğa Xitay jandarmillirining qiynaqliri heqqide tohtulup: ular meni bağlap asti, andin bir yérim saet etrapida qattiq urdi. Ağriqqa çidimay çirqirap kettim, bedenlirimning saq yéri qalmay qanğa boyaldi, ular urup harğandin kéyin meni peske guppide taşlap, üstibéşimğa çilek belen su quydi. Ular hedep wetenni parçilap musteqil dölet quruş heqqidiki jinayetliringni iqrar qil dep qistiğiliturdi.Men “ …men özem mensup bolğan teşkilatning Ablikim Memtimin we Ablimit Hoşur qatarliq rehberlirining qumandanliqi bilen iş qilişnila bildim, qalğan işlarni bilmeymen…“ dédim. Jandarmilar téximu esebiyleşti, ular meni yene tok orunduqqa olturğuzdi we elektir berdi, huddi birsi yürikimni yulup éliwatqandek yaki bedinimge saq jay qaldurmay yingne sançiwatqandek qattiq azaplandim. ağriq azabidin waqirimaqni istidim emma awazimni çiqarğudekmu halimning qalmiğanliqini teste bayqidim, bara-bara huşumning yoqawat-qanliqini, bedinimning sezmes haletke ötkenlikini bildim.Şiréli yene bir qétimliq özi üstide élip bérilğan qattiq qiynaq heqqide toxtulup muxbirğa mundaq degen: „Ularğa deydiğanning hemmini dédim, emma ular meni yene nimilernidur iqrar qilişqa qistidi, men iqrar qilidiğan başqa nersining yoqliqini éyttim, ular téximu wehşileşti, we manga warqirap, ağzini buzup tillap ong putumğa ikki tal miq qaqti, undin kéyin mixni yulup élip, sol putumning ikki barmiqiğa qaqti, peqet berdaşliq bérelmidim, qançilik waqit ötkenni bilmeymen, bir çağda közümni açsam kamérda turimen, şu yatqan péti yérim ölük yerim tiriklik arisida 7 saet etrapida bihuş halette, hudumni bilmey yétiptimen.Men yatqan öy 3-nomurluq, 3 métir uzunliqtikitiki we 2 metir kengliktiki bir kamér idi. Hawa almişidiğan yéri yoq, torustiki kiçik ikki qisilçaqtin yingnining uççidek yoruqluq aran çüşidiğan bu kamérda men belen 8 adem qamalğan iduq…“ Şiréli sebdaşliri we dostlirining nahayiti köp tirişçanliqi bilen, birnçidin qaçmisa bolmaydiğan xewp astida qalğan hayqatini we ikki sebdişini qutuldurup qéliş, ikkinçidin özining Xitay tajawuzçiliriğa qarşi körişini küçlük demokiratik döletlerde dawam qiliş, üçünçidin weten siritidiki Uygur teşkilatliri bilen birlişip, wetenning azatliqi üçün küreş qiliş meqsidide Tibet yoli arqiliq, 6 ay piyade yol méngip 2000- yili dikabirda Nepalğa kélip yoşurunğan we Uygur teşkilatlirining özige sahip çiqişini şuning bilen birge xelq’ara insan heqliri teşkilatlirining yardem qilişini murajet qilğan.Uygur teşkilatliri we bir qisim xelqara organlarning tolimu keçikken we ançe erengşip ketmigen tirişçanliqi bilen, 2001-yili Dekabirda BDT’ning siyasi panahliq tiligüçiler salayitini kütüş şerti belen, Nepal saqçilliri teripidin Hanuman Dhoka türmiside nazaret astiğa élip qoyulğan. BDT’ning Insan heqliri küzetküçiliri ehwaldin hewer tapqandin kéyin, Şiréli we uning sebdaşliri bolğan Abdulla Sattar, Qeyum Haşim qatarliq1arning siyasi salayitining siyasiy panahliq tiligüçiler ölçimige yetidiğanliqini bilip, 2002-yili yaniwarda Nepal saqçi dairliri we Xitay hökümiti bilen siyasi söhbetlerde bolğan.Helq’ara keçurum teşkilatining köp tirişçanliqi bilen BDT’ning alayide tekşürgüçilliri Şiréli qatarliqlarning siyasi panahliniş hoquqini resmiy étirap qilğan.Emma siyasi panahliq tiligüçilirimizning biheterlik işlirida puhta bolmasliqi, Teşkilatlirimizning bundaq weqelerge jiddiy inkas qayturalaydiğan ıqtıdarınıng mukemmel bolmasliqi, we Xitay hökümitining çaqqan heriketke ötüp, xelq’arağa Şiréli weqesini xelqara térorizim weqesi bilen qesten bağlaydiğan „…Şiréli heterlik térorizim orgini bolğan Şeqi Türkistan Islam „Hizbutehrir“ teşkilatining ezasi, bu teşkilat, Şerqiy Türkistan islam herkiti teşkilatining yene bir hil nami, ularning yene bir nami Şerqiy Türkistan partiyisi, ularning hemmisi bir gep, emma ohşimaydiğan namlarni qollanğan, ular 166 ademning ölüşi we 440 admning yarilinişini keltürüp çiqarğan“ digen mujimelleştüriwétilgen melumatlar bilen Nepal hökümitige bésim işlitip, qehriman üç perzentimizni, bolupmu 1997-yildiki Ğulja inqilawi we 1999-yildiki Hoten inqilawida Xitay tajawuzçiliriğa qarşi tillarda dastan bolğidek baturluq körsetken, ismi jismiğa layiq şir yürek teşkilatçimiz Şirélini erkin dunya we yaşaş höquqidin, bu yil 23-Dekabir ana yurti Hotende mehrum qildi.Şerqiy Türkistandiki Xitay hökümiti dairliri, „Erkin Asiya Radiosi“ muxbérining ziyaritini qobul qilğanda, Uygur siyasipanahliq tiligüçilerning wehşi usullar bilen qiyin qistaqqa éliniwatliqidin ibaret jinayi pakitni étirap qilmiğan we ret qilğan.

Xitayning Hotendiki yerlik hökümiti 2003-yili 22-öktebir muxbirning ziyaritini qobul qilğanda Şirélining ölümge höküm qilinğanliqini étirap qilğan emma qaçan, qeyerde ijira qilinidiğanliqini éytmiğan. Şiréli 2002-yili 11-noyabirda Nepal hökümti teripidin Xitay hökümitige ötküzüp bérilgen, 2003-yili martta, Xitay hökümiti teripidin“qanunsiz qoral-yaraq yasiğan, saqliğan we sinaq qilğan“,“milliy bölgünçilik herkitige yetekçilik qilğan“ we „Téror teşkilati qurup uningğa yetekçilik qilğan“ digen jinayet békitilip ölümge höküm qilinip, 2003-yili 22 – öktebirde Hotende resmi miltiq bilen étilip, ijra qilinğan.

Xitay tajawuzçiliri neççe on yillardin béri Şerqiy Türkistanda teşkillik yaki yekke halda yüzbergen Uygur xelqining qarşiliq körsitiş heriketliride siyasi sewep yaki kündilik turmuşta saqlanğili bolmaydiğan sewepler bilen; yüz bergen weqelerde ölgen 166, yarlanğan 440 ademni destek qilip, 100 mingdin artuq qan qérindaşlirimizni ohşimiğan derijide jazalidi, 20 milyonğa yéqin xelqimizning yürikini mujidi, 10 mingdin artuq mujahitlirimizğa ölüm jazasi berdi, yaki mengulük türmilerg qamidi. Hetta böşükte yatqan we ana qorsiqida yoruq dunyağa köz açay dep qalğan bowaqlirimizni qirğin qildi. bundaq bir ğayet zor térorluqning jawabini sürüşte qilidiğan adem yoq, Xitayning tajawuzçiliq qara niyitining mehsuli bolğan, yalğan teşwiqatlarğa aldanğan bir qisim xelq’ara jamaetçilikning Uygur mesilisini térorizim mesélisige bağlap çüşiniwatqanliqiğa nisbeten bir qatar ünümlik xizmetlerni işlişimizni dewir bizdin kütiwatidu.

Paydilanğan materiyallar:
1) Şerqiy Türkistan Information merkizi teripidin çiqirilğan“Uçqun“ gezitining 1999-yilliq 23-,24-,25-, 26- sanliri.
2) Şerqiy Türkistan Information merkizi teminligen Uygur Amerika jemiyitining 2003-yil 22-Öktebirdiki Engilizçe jeddiy rafori.3) Şerqiy Türkistan Information merkizi teminligen „Nury A. Turkel“– Uygur ameri-can.org’diki“Executed Uygur refugee left behind taped record of torture in çina“digen maqala.Eskertiş:“ Uygur siyasi panahliq tiligüçiler Xitayda wehşilik belen jazalanmaqta“ degen maqalining aptori ahirğa qoşup qoyğan bir qançe türlik mesilini menmu bu maqaliğa qoşup qoyuşni zörür dep qaridim.“Remetlik Şirélining yatqan yeri jennet bolğay amin.Şirélining Nepalda ekenliki bayqilip qélip Xitayning muhim bir teşkilatçimizni qayturuwalğanliqi nimini bildüridu?Uning nepalda ekenlikini Xitaylar qandaq biliwaldi?Buning sewebini töwendiki suallarning jawabidin izleng.

1)Her bir dölet öz ziminiğa kirgen Uygur siyasi panahliq tiligüçini Xitay hökümitige melum qilip turidu. Şiréli bu seweptin sizilip qalğan disek, u çağda, Nepal arqiliq qeçiwatqan mingliğan Tibet siyasi panahliq tiligüçini qandaq çüşendürüş kérek?

2)Xitay hökümiti Interpol arqiliq Nepalni öz içige alğan hoşna döletlerge we dölet içige uni tutup bergenlerge 60,000 dollar mukapat bériş şerti bilen élan çiqarğan.

3)Xitay saxçilliri ularni çigiriğiçe qoğlap bérip, ularning Nepalğa kirip ketkenlikini körgen.

4)Çet’eldiki Uygur teşkilatliri „DAWALIYALMAY BÉŞIĞA ÇIQIPTU“ digendek yardemge pul yiğimiz dep, dawrang qiliwetken, netijide Iqtidarliq bir qehrimanimiz aldirap hayati teqdirini tapşurup qoyğanning bedilini töligen.Sizningçe qandaq? Başqiçe oyliringizni jamaet bilen ortaqlişing.Ahirda özingizdin munu sualni sorap beqing: eger waqitni keynige yandurğili bolsa, Şiréli sizge telefon éçip, hayatim xewp astida qaldi, 2000dollar yardem qilsingiz dese qandaq qilattingiz? 2000 dollarning epini qilip, yaramliq bir qehrimanimizni, hiç bir insanğa tinmay Qutuldurup qalattingizmu? buning jawabini wijdaniy nuqtida turup özingiz uqsinğizla boldi. özingizni aldap yürmey, semmi jawap bérip wijdaningizni ölçep beqing.Yahşi köngülning dayim yahşi netije bérişi natayin.Rehmetlikning yatqan yeri jennet bolsun, Amin!!!(Aptorning maqalining ahirsiğa qisturğan bu parçisini mezmunğa sadiq boğan halda azraq özgertip saldim keçürgey.)

2003 – yili 11 – ayning 1- küni Germaniye

Anamgha

Korash Atahan

Ana, baghrim ana,
Séni ghurur tuydum her yerde,
Shirin söygü qaynimida üzgende,
Mushaqqetning chölliride kezgende,
Hem achchiqtin sewdalardek külgende.

Ana, ghururum ana!
Sen bilisen, sen bilisen tenha,
Men kim,néme oylaymen, isteymen néme,
Xorluq nime, dost nime hem düshmen.
Hemme sözler bar sende emma,
Bu sirlarni éytmaysen…
Namertlerdek méni pulgha satmaysen.

Hemme sözler bar sende ana,
Söz aldim sendin,
Söz emes,
eqil üchün köz aldim sendin.
Qanat berding buni kimse bilmeydu,
Ghurur berding, men ölsemmu ölmeydu.

Ana, hayatim ana!
Séni ghurur tuydum her yerde.
Qéning bar qénimda,
Tiling bar tilimda,
Izing bar yolumda,
Ehding bar dilimda,
Qanche kezsem millet yolida,
Tuyilidu sanga yéqin kelgendek.
Yénip turisen, bu qarangghu kéchide,
Köz yetküsiz upuqning u chétide.
Hörlüküngni alsam deymen qayturup,
Hem küldürsem kam-kütengni toldurup,
Hasil bolar idi muradim,
____Chirighim ana, yultuzum Ana !

12- Fewral 2004, Frankfurt-Gérmaniye

Mawzusiz

 Korash Atahan

Gürkirep yanimiz,
Üzülmeydu, U ateshler biz chachratqan.
Baqqinche ziminning u chétidin,
Öchti dep oylaysen, emma u yalghan!
Tirilidu Oghuzhan…
Yögilidu téxi bizge ming yillar,
Yügireymiz tarixning jenubidin shimali taman.Gürkirep yanimiz,
Üzülmeydu, u ateshler biz chachratqan.
Yögilidu bizge yene talay ming yillar,
Öchti, dep oylaysen, emma u yalghan!
Tirilidu Oghuzhan…
Yügreymiz tarixning Shimalidin jenubi taman,
Quyash tugh uyghurgha, asman qorighan!16 may 2005 Frankfurt am/Main

 Güzel Uyghuristan sanga nime boldi?!

N.Atahan*

Gülliring soluptu, qushliring tozuptu. Kishiler shunchilik jimip kétiptiki, yürek sözlirini yütiwétiptu. Közliridin qorqunch chiqip turuptu. Xuddi bet-beshire bir mexluqni körgendek. Anilarning közliridin toxtimay yash éqip turuptu.

Balilar qorqqinidin mehelilerde échilip-yéyilip oyniyalmaydighan, mekteplerde öz tilida oquyalmaydighan, kochilarda erkin nepes alalmaydighan, meschitlerge yüreklik kirelmeydighan boptu.

Kishiler shunchilik solushuptiki, yüz yil, yaq ikki yüz yil, yaq uningdinmu uzaq yillarningyaqi, ularni heqqaniyet yamghuri bilen héchkim sugharmaptu! Balilarning, anilarning hem ashu qarchuqliri qurup ketken atilarning közidin yash emes qan éqiptu!Hey Uyghuristan, sanga nime boldi?!Bizge nésip bolghan Meripet, til, senet we höriyet qeni!?Qedimki ata-bowilirimiz ming teste urush qilip, qan töküp, yaratqan möjiziler qeni!?

Parlaq medeniyitimiz, atamiras tupraqlirimiz eshu kishilerdek jim-jit, yoqap kétiwatidu, qum astigha pétip kitiwatidu!Eger eshu bichare xelqning arisidin mert ezimetler chiqip, dilliri rastchilliq hem musteqilliqni tartsa, ashu it siyaqidiki mexluqlar teripidin basturiliwatidu!Rastchilliqni, musteqilliqni towlighan tilliri késiliwatidu!

Rastchilliqni, musteqilliqni közligen közliri oyiliwatidu!Rastchilliqqa, musteqilliqqa érishish üchün midirlawatqan put-qollar késiliwatidu!Ey Alla igem! Pütkül kainatni yaratqan igem! Bizge nime boldi!? Bizge nime boliwatidu!? Bu nime bolghuluq!

Bichare anilarning, atilarning közidin qan-yiring éqiwatidu ! Ular köz nuridin ayrildi! Ular jan- jigiri bolghan perzentliridin ayrildi!Hey Alla igem, Ashu awat meschitliring qurughdilinip qaldi! Uningda ezan emes qara buran huwlawatidu.

Hetta öz imanimiz bilen, sangha muhebbitimizni bildürüsh üchün qaranghu bulunglargha kirmisek bolmaydighan boldi!Séning muqeddes jaying bolghan mekkige bérishqa teyyarliq qilghan waqtimizda, yol xetlirimiz tartiwélindi!

Alla igem! Büyükler neziri chüshken güzel Uyghuristangha köz tegdimu?!Atilar mirasi, qutsal tupraqlirimizgha lenet yaghdimu!? Nime boldi!? Bu néme körgülüktu emdi!?Yaratqan igem, bizge küch-quwet ata qil! Bizge nusret béghishla!

22-Iyul, 2007 Gérmaniye

Jengk

Korash Atahan

BISHARETNAME

Bésharetname

Küresh atahan

Muqeddime

Neshriyattin: Aptorning qisqiche terjimhali 3

Kirish Söz. 3

Birinchi bab: Diniy Etiqat we Xiristiyan dini heqqide omumiy chüshenche……….3

Ikkinchi bab: Muqeddes Kitaplar we Bible heqqidiki bezi mesililer………………….3

Üchinchi bab: Xiristiyanliq Enenisi we Biblediki Birqisim Ixtilaplar……………………3

Tötinchi bab: Islamiyet we Xiristiyanliq Muqeddes Kitabliri Ottursidiki Ixtilaplar.3

Beshinchi bab: Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar 3

Altinchi bab: Ilim Pen Bilen Xiristiyanliq Arisidiki Bezi Ixtilaplar ………………………3

Yettinchi bab: Xiristiyanliq Enenisi Yawropa Medeniyitining Özi Emes…………….3

Sekkizinchi bab: YawropadaKI Medeniyet Oyghinishi we Jahaletning zawali……..3

Toqquzinchi bab: Millitimiz we Milliy Mawjutliqimiz Heqqide Oylighanlirimiz…3

Oninchi bab: Milliy Herikette Diniy Meselilerni Helq Qilish Heqqinde Semimiy Agahlandurush…………..3

Axirqi Söz. 3

Küresh Ümer Atahan

Aptorning Qisqiche Terjimhali

Neshriyattin

Mol hosulluq, Talantliq Uyghur yazghuchisi, musteqil tetqiqatchi we jurnalist Küresh Atahan 1966-yili 5-ayning 24-küni Xitay mustemlikesi astidiki Uyghuristan Jumhuriyitining jenubidiki tarixiy makan Artush shehiride wetenperwer, milletperwer, meripetperwer bir maaripchi ailiside tughulghan.

Küresh Atahan bashlanghuch ottura we toluq ottura mekteplerni Artush shehiride ela netijiler bilen oqughan. Küresh Atahan1982-Yilidin 1987-yilighiche uyghuristanuniwérsitéti (atalmish shinjang uniwérsitéti)ning Filologiye inistituti til-edebiyat Fakultitida oqughan, 1995-yilidin 1997- yilighiche ürümchide inggliz tili ögen’gen. 1997-yilidin 1998-yilighiche yene Uyghuristan univérsitétining chetel tili fakultétida magistirlarni yetüshtürüsh kursida inggiliz tili

ebiyati boyiche bilim ashurghan. Aptor 2002-yili chetelge bilim tehsil qilish üchün seper qilghan. 2002-Yilidin 2003-yilighiche Germaniyedeiki martin lutér uniwérsitétida chetelliklerdin dokturlarni yitishtürüsh kursida bir mezgil Gérman tili we edebiyatini we ishtin sirit Gérman pelesepisi ögengen. 2006-Yilidin 2007-yilighiche firankfortta Xeliq Bashqurishidiki bir aliy mektepte gérman til edebiyati kespide bilim ashurghan.

Küresh atahan 1987-yilidin 1989-yilighiche Artushta oqutquchiliq kespi bilen shughullanghan bolup, 1989-yilidin 2002-yilighiche Uyghuristan xelq neshriyatida muherrirlik wezipisini ötigen we yüzligen muhim eserlerning neshir qilinishigha sewepchi bolghan. Küresh Atahan yene 2003-yilidin 2007-yilighiche Germanyiede türükche neshir qilinidighan höriyet gézitide, 2008- yilidin 2015-yilighiche firankfurtta germanche gezit we kitaplarni neshir qilidighan Frankfurter Sosaitet neshriyatida xizmet qilghan. Küresh Atahan yene 2016-yilidin hazirghiche Germaniye Awiatsiye qatnishi bixeterlik idariside ishlewatidu.

Küresh atahan hazirgha qeder ijtimayi penlerdiki til-edebiyat, pelesepe, tarix, sotsologiye we siyasetke berip chetilidighan köpligen janirlarda her xil ijadiyetler bilen shughullanghan bolup, nurghunlighan, hékaye-powéstlarni, ilmiy maqalilerni yézip oxshimighan metbuatlarda élan qildurghan. Küresh atahan shundaqla yenenurghun eserlerni engiliz, xitay  we german tilliridin terjime qilip chiqip xelqimizge teqdim qilghan. Bulardin sirt Küresh atahan yene nurghunlighan kitablarni yazghan we chetel we milliy aptorlarning yüzligen kitaplirining tehrirlikini öz üstige alghan. Alihan Törem saghuni hezretlirining „Tarixiy Muhemmediye“ we Abdureshid Haji Kerimiyning „Qarajüldiki Jengk“ qatarliq kitaplarning uyghurche neshrining tehrirlikini ishligen.

Küresh atahanning eserliri köp bolup, «Bayawan» namliq powistlar toplimi, «Qara Perishte» namliq hikayilar toplimi, «Firanz Kafka we uning ijadiyiti», «Uyghurlar we Uyghur medeniyiti hadisisi», «Bésharetname» qatarliq kitabliri we «Memtili Ependining hayati we ijadiyiti», «Bizdiki siyasiy sapa we pisxologiyelik ajizliqlar» qatarliq 150 parchigha yéqin ilmiy maqalisi we 500 parchidin artuq herxil janérdiki bedihiy eserliri bar bolup, weten ichi-sirtidiki metbuatlarda we tor betlerde élan qilinghan.

Küresh Atahan edebiy terjimichilik bilenmu shughullanghan bolup, «nobél mukapatigha érishken yazghuchilar» namliq kitabni, dangliq dunyawi yazghuchilardin firanz kafka, dékkins, turginif qatarliqlarning bir qisim eserlirini uyghurchigha terjime qilghan. Bulardin sirt Küresh Atahan yene «Turan Tarixi-merkizi asiya tarixi», «Uyghur islam medeniyiti», «Sewdaliqteejüpnamisi» we «Hazirqi zaman uyghur edebiyati» qatarliq yüz parchidin artuq yirik eserlerning tehrirlikini öz aldigha qilghan.

Küresh atahan nöwette Sherqiy Türkistan sürgündiki Hökumetning Parlamént reisi we Gérmaniye Uyghuristan Kültür Merkizining Pirezidentliq wezipisini ötep kéliwatqan bolup, hazir Gérmaniyening Firankfurt shehiride ailsi bilen yashimaqta.

Biz Tenritagh Akademiyesi mushu munasiwet bilen Uyghur ziyalisi, yazghuchisi, shairi, tetqiqatchisi, siyasiy paaliyetchisi  we jurnalisti Küresh Atahan ependining tinige salametlik, ailisige bexit we ijadiyitige teximu köp utuq tileymiz!

-Tengritagh Akademiyesi

01.08.2019 Germaniye

Kirish Söz

Biz bu kitabta hazirqi zaman uyghurliri arisida peyda bolghan «xiristiyan dini qandaq bir din?», «Uning heqiqiy étiqad bilen alaqisi barmu-yoq?», «Islam dini bilen xiristiyan dinining otturisida qandaq baghlinish we perqler bar?», «Yawropaliqlarning ilim-pen, pen-téxnika, iqtisad, ma’arip we pelsepe jehette tereqqiy qilishining xiristiyan dini bilen, asiyaliqlarning, jümlidin musulmanlarning arqida qélishining heqiqeten islam bilen alaqisi barmu?», «Din bilen tereqqiyat, yerlik medeniyet bilen zamaniwiliq heqiqeten chiqishalmamdu?»… Dégendek bir qatar mesililerge xiristiyan dini we xiristiyan étiqadigha alaqidar bir qatar mesililerni chöridigen halda, ilmiy tereptin jawab bérishke tirishimiz.

Xiristiyan dini ottura sherqte dunyagha kelgen bolup, xiristiyan medeniyiti xiristiyan dinining peyda bolushi we kéngiyishige alaqidar bolghan medeniyet hadisisi bolghachqa, u ottura sherqning medeniyet endizisige ige bolghandin sirt, yawropa medeniyitining del özini körsetmeydu. Bu xiristiyan dinining yawropagha tarqilishi makan, zaman we medeniyet arqa körünüshi tereplerdin birdeklikke ige bolmighachqa, yawropa jemiyitining tereqqiyati we medeniyet tereplerdiki güllinishimu tekshisiz we turaqsiz halette bolup kelgen. Yawropaning esirlep dawamlashqan xiristiyanlishish jeryani oxshimighan rayon we milletlerge tarqilish jeryanida noqul haldiki muqeddes bir dinning tarqilish alahidilikidin yiraqlap, bezide yerlik medeniyetlerni küchlük derijide cheklep, bezide yerlik medeniyet teripidin qattiq cheklimige uchrap, bir tereptin özining tüp pirinsipliridin uzap ketken bolsa, yene bir tereptin yawropa jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatini qélipidin chiqirip tashlap, xiristiyan dinini diniy xususiyettin, yawropa medeniyitini sap yerlik xaraktérgha ige medeniyet bolushtin ibaret tüp xaraktéridin yatlashturuwetken. Bu ehwal yawropada siyaset, medeniyet, iqtisad we hakimiyet tereplerdin axirini asan yighishturuwalghili bolmaydighan, tarixta az körülidighan kirzislarni élip kelgen idi. Bügünki dewrde yawropa jemiyitide közge körünmes shekilde küchiyip kétiwatqan ijtima’iy kirizislarda xiristiyan étiqadidiki cheklimilik tereplerning yéterlik derijide hessisi barliqi perez qilinmaqta.

Miladi 711-yili ereb impériyesining shimali afriqidiki bash waliysi musa yette ming kishilik qoshhunni serkerde tarikning qomandanliqida yawropagha hujum qildurdi. Qoshun üch yolgha bölünüp, urush qilip, tézlikte ispaniyening paytexti tolédoni ishghal qildi. Kéyinki yili 6-ayda musa özi on ming kishilik eskerni bashlap, ispaniyege kirdi. 759-Yili ereb qoshuni ispaniyede zor ghelibilerge ériship, pütün yérim aralni dégüdek hamiyliqi astigha éliwélip, ispaniyeni ereb umewiyler impériyesining bir ölkisige aylandurup qoydi. Umewiye impératorluqining kéyinki warisi bolghan abdurahman 756-yili ispaniyede musteqilliq élan qilip, bu döletning musteqil ereb döliti bolush tarixini bashlidi.

Abdurahman(756-788) hökümranliq qilghan mezgilde ispaniye medeniyet, iqtisad we herbiy küch jehette tereqqiy qilip, yawropadiki eng qudretlik bir döletke aylanghan idi. Abdurahman üchinchi (912-961) dewrige kelgende hazirqi zaman yawropa medeniyitining yiltizi bolghan rasa güllen’gen islam medeniyitining tesiri bilen ispaniyening siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we dölet mudapi’e tereqqiyati nahayiti téz boldi.

Bu dewrde ispaniye iqtisadida yawropada az körülgen yüksilish meydangha kélip, bu döletning nami yiraq-yéqingha pur ketken idi. Yawropaliqlar bu dewrge kelgende asiyaliqlarning déhqanchiliq téxnikisi, su insha’atchiliqi, shal térish we méwe östürüsh usuli qatarliqlarni özleshtürüp, ispaniyeni sheher-yéza iqtisadiy pa’aliyetlirining yawropadiki merkizige aylandurdi. Qol hünerwenchilik jehette kordiwaning yung toqumichiliqi, yipek toqumichiliqi we kön-xurumchiliqi, tolédoning tömür we qoghushun rudisi, urush qorallirini yasash we pishshiqlap ishlesh téxnikisi, almériyning eynekchiliki bilen malaganing merwayitchiliqi pütkül yawropaliqlarni heyran qaldurdi. Musulman ispaniye dölitining mehsulatliri yawropada sétilishtin sirt ispaniyediki ching prlar arqiliq pütkül ereb dunyasi, ottura asiya, gherbiy we jenubiy asiya we yiraq sherqtiki döletlerge qeder toshulup sétilishqa bashlidi. Qarimaqqa ilim-penning xasiyiti shu yillardin béri asiyani terk étishke bashlighandek idi.

Ereb ispan dölitining sheher qurulushi bilen medeniyet tereqqiyati oxshashla yawropadiki herqandaq bir döletning aldida bolup, ispaniye islam dölitining barliq sheherliri mislisiz bir güllinish dewrige kirgenidi. Bir kordowaning ahalisila 500 minggha yetken bolup, eyni dewrde medeniyet we ahale jehette dunya boyiche aldinqi qatarda turidighan sheherge aylanghanidi. Bu yerde yawropa boyiche eng dangliq bolghan kordowa uniwérsititi we ilim tehsil qilidighan zahire sariyi bar bolup, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen alimlar we oqughuchilar ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinatti we dunyaning herqaysi jaylirigha, bolupmu yawropagha bilim uruqini chachatti. Kordiwa kutupxanisi dunyagha meshhur bolup, uningda 400 ming xildin artuq asiya we yawropada yashap ötken qedimki büyük alimlarning, bolupmu islam we yunan alimlirining eserliri etiwarlinip saqlanghanidi. Kéyin islam dinining yawropadiki muweppeqiyetlirige chidiyalmay közi qizarghan xiristiyanlar qomandanliqidiki türlük bayliqlarni bulang-talang qilghuchi armiye bularni köydürüp tashlidi.

Yawropadek xiristiyan dini chongqur yiltiz tartqan bir rayonda néme üchün sherqliqlerning idé’ologiyesi asasiy menbe qilinghan? Bolupmu islam idé’ologiyesi hökümranliq qilghan ereb ispan döliti miladi 711-yildin 1492-yilgha qeder 700 yildin artuq qed kötürüp turalidi? Buning jawabi addiy bolup, ular bu rayonlarni idare qilip güllendürüshte insaniyetning merkizi asiya, babilon, misir, qedimki yunan, xitay we merkizi asiyada barliqqa keltürgen ilim-pen jewhiri bilen toyunup, alliburun xelqaraliship ketken islam medeniyitining küchlük énérgiyesige tayanghan idi. Yawropaliqlar hazir özliri pexirlinidighan qedimki yunan medeniyiti bilen, islam medeniyiti arqiliq tunji qétim tonushti.

Biz uyghurlar medeniyet jehettiki milliy oyghinish we milliy mewjutluqimizni saqlap qélish üchün idé’ologiye saheside aghriq azabigha tolghan tepekkur basquchlirini bashtin kechürüp kelduq we kechürüwatimiz. Meyli néme ish qilmayli, her qétimliq zor özgirishte tölen’gen bedelning chongluqidin asan hoshimizgha kélelmey kelduq. Buninggha tarixtiki sheherlishish, din we yéziq almashturush, kiyim-kéchek we örp-adetlirimizni özgertish qatarliqlar, bolupmu yawropaliqlarning medeniyet heqqidiki qimmet qarishining bésip kirishi bilen xitaylarning ikkinchi türlük hujumi bolghan meniwiyet tereptin assimilyatsiye qiliwétish herikitige tutqan pozétsiyelirimiz tipik misal bolalaydu. Bizdiki herbir özgirish milliy mewjutluqimizni inkar qilidighan passip amillargha bolghan istixiyilik qarshiliq ichide élip bérilghanliqigha qarimay, bezi muweppiqiyetlerning netijiside tarix sehnisidin yoqap ketmey, bügün’ge qeder bir étnik birlik süpitide mewjutluqmizni dawamlashturuwatimiz. Bizdiki bu milliy mewjutluq din we diniy étiqadni meniwi dunyarimizni normallashturup turidighan tengshek qilidighan melum aktip amillarni özige mujessemligen bolsimu, zamaniwi milletlerning özini qoghdash yoli bolghan milliy ma’arip, pen-téxnika we ilim-pen hüjeyriliri bilen zamanisi teqezza qilghan teriqide toyunmay kelgechke, mesililerni chüshen’gende herda’im dindin ibaret renglik közeynekni taqap, sheyilerning esli mahiyitini haman diniy chüshenchiler asasida sherhleshke mejburlap, milliy tepekkurimizni pendiki barliq möjiziwi hadisilerni tasadipiyliqqa oxshap kétidighan mesililer qatarigha kirgüzüwétidighan radikal métafizikliq dunya qarashning koyza-kishenliri bilen chirmap qoyup, gewdimizni siyaset, iqtisad, medeniyet, pelsepe, ma’arip we edebiyat-senet tereplerde asan kötürelmeydighan patqaq ichige paturup qoydi.

Jemiyitimizni teshkil qilghan kishiler topining medeniyet sapasi jehettiki perqliri, kishlik qarashlirimiz we barliq dunya qarashlirimiz özimizge paydisiz bolghan tashqi ghidiqlash amilliri seweblik, tebi’et hadisilirige bolghan inkas we közitish jehette ze’ipliship ketkenliki, milliy topimizni melum tereplerdin eqliy küchi yüksek bolghan haywanlar türkümidin üstün turidighan, insaniyet jemiyitidin töwen turidighan alahidilikke ige qilip qoydi.

Perqliq milliy medeniyetlerning ichide öz alahidilikimizni tereqqiy qildurush, diniy we penniy chüshenchilirimizni özimiz qilalaydighan eng yüksek imkaniyette qéliplashturush we zamaniwilashturushni telep qilmaqta. Bundaq qilish üchün aldi bilen medeniyet we dingha bolghan türlük pozitsiyelirimizge aktip tesir körsitidighan tarixiy hadisilerni tépip chiqip xelqimizge bildürüsh we shu asasta toghra bolghan dunya qarash yétildürüsh meqsitide kitabning bu qismida medeniyetke intilip turghan, emma melum cheklimiler tüpeylidin chiqish yoli tapalmaywatqan xelqimizge toghra bolghan meniwi yönilish belgilep bérish meqsitide «xiristiyan dini biz ozuqlinishni xalawatqan yawropa medeniyitining özimu yaki emesmu?» Dégen témida izdinip, bu heqtiki deslepki qarashlirimizni kitabxanlar bilen ortaqlishimiz.

Birinchi bab

Diniy Etiqat we Xiristiyan dini heqqide omumiy chüshenche

Diniy etiqat insaniyetning baliliq dewridin hazirghiche dayim nazuk bir tema bolup keldi. Dinning xuda, adem we jinlar heqqide, tughum we ölüm heqqide, madda we roh heqqide bizge bildüridighanliri ilmiy tereqqiyatning musapisini belgülep keldi. Pelesepe, edebiyat, sennet we sotsologiye diniy etiqatlar tereqiyati bashtin kechürgen chighir yollarni boylap mengip özlirining güllengen deweirlirini yaratti.

Her bir dinning muqeddisatliri arisida ilahiy kitaplardin bashqa yene peyghember we peyghember warisliri temisi bar. Shundaq bolghachqa Xiristiyan dinidimu hezriti iysa (isa) dégen nam islam dunyasidakidek keng qollinilidighan isim bolup, ibraychidiki «yeshu’a» yaki suriyeniche «yeshu»din kelgen) peyghember arqiliq kelgen din bolup, bu dinning nami gérikchidiki «xiristos» dégen kelimidin barliqqa kelgen. «Xiristos»ning erebchidiki atilishi «mesih»tur. «Mesih» atalghusining menisi heqqide oxshimighan izahatlar bérilmekte. Bezilerning bildürüshiche, bu atalghu qedimki ibraychidin élinghan bolup, «xushxewer» yaki «muqeddes» dégen menini bildüridiken. Bezilerning heziriti iysani mesih, mesihni iysa déyishi buning bilen munasiwetlik. Biz buningdin «xiristiyan» yaki «mesihya» déyilgenlerning iysa peyghemberning emrimeruplirigha, wez-nesihetlirige we u arqiliq kelgen wehiylerge, yeni injilgha ishinidighanlarni körsitidighanliqini bileleymiz.

Uyghuristan rayonigha «xiristiyan», «iysa», «injil» dégen kelimilerning qachan kirip kelgenliki heqqide azraq bir nerse bilishni xalisaq tarixqa hawale qilishqa toghra kélidu. Xiristiyan dini miladi 1-esirde ottura sherqte meydangha kelgen bolup, u meydangha kelgende teshebbus qilghan eqidiliri muqeddes islam dinimizning rohigha tamamen uyghun idi. Xiristiyan dini meydangha kelgen dewrlerde tarim oymanliqi, jungghar oymanliqi, turpan oymanliqi, yette su rayoni we perghane tüzlengliki qatarliq keng ketken zéminlargha tarqilip olturaqlashqan ejdadlirimiz chong bostanliqlarni merkez qilip, etrapini orap turghan égiz taghlar we yaylaqlarda téxiche köchmen hayat kechürüwatqan türkiy qowmlerdin perqliq halda, medeniyti yüksek derijide güllen’gen sheher hayatini kechürüwatqan, yuqiri tereqqiyat basquchidiki fé’odalliq jemiyette yashawatqan idi. Bu waqitta uyghuristan rayonining gherb dunyasi bilen bolghan medeniyet we soda alaqisi qoyuq bolup, bu xil ewzel shara’it dinlarning özara tesir körsitishige paydiliq bolghan bolushi mumkin.

Ereb we rim tarixchilirining yézip qaldurghan xatiriliri we kéyinki arxé’ologiyelik tekshürüshlerdin melum bolushiche, miladi 3-esirge kelgende merkizi asiyadiki chong sheherlerde xiristiyan dinining chong mezhepliridin biri bolghan néstoriyan chirkawlirining bolghanliqi we bu dinning uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda xéli keng tarqalghanliqi ashkarilinidu. Buningdin qarighanda yuqiridiki atalghularning tilimizgha kirgen waqtini we u heqte xelqimizning melum bir chüshenchige kelgen tarixini 1700 yildin ashti déyishke bolidu. (Alahide eskertip qoyushqa tégishlik bolghini shuki, u dewrdiki néstoriyan eqidisi bilen bügünki xiristiyan eqidisi otturisida asman-zémin perq bar bolup, tarixtikisining mahiyiti yerlik medeniyitimizni arqa körünüsh qilghan milliy kimlikimizge we hazirqi zamandiki islam eqidisige yéqin, kéyinkisi ottura sherq we yawropadiki qedimi yerlik dinlar bilen yughuruwétilgen.)

Bizge eng awwal xiristiyanliq heqqide mukemmel chüshenche bergen muqeddes kitab «quran kerim» we hedis sherifler bolup, bu kitablarda biz yuqirida tilgha alghan atalghu we isimlardin bashqa yene «nasara» dégen kelimimu bar. Nasara dégen söz pelestindiki nasire kentining ismidin kelgen bolup, iysa peyghemberning bu yerde tughulup din tarqatqanliqi we uning éytqanlirigha eng deslep ishen’genlerning nasirelikler bolghanliqi üchün, kéyin bu dingha étiqad qilghanlarmu «nasara» nami bilen atalghan. Buningdin qarighanda «xiristiyan», «mesihya», «nasara» dégen isimlarning dinimizda bildürgen meniside anche chong perq yoq.

Hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtida bu dingha kirgenlerning sani nahayiti az bolup, u ölgendin kéyin murtliri asta-asta köpiyip, 4-esirge kelgende xiristiyan dini bir dölet dini halitige kelgen. Deslepte jemiyetning töwen qatlimidiki kishilerning ishenchisige érishken bu din kéyinche asta-asta dölet erkanliri we yuquri qatlam ahalilirimu étiqad qilidighan dingha aylanghan. Deslepte bu dinning tarqilishigha yehudiy dini qatarliqlarni destek qilip, jan-jehli bilen qarshi turghan yuqiri tebiqe kishiliri dinning téz sürette kéngiyishige taqabil turalmay, bu din arqiliq özlirining türlük menpe’etlirini qoghdap qélish meqsitide, xiristiyan dini rohaniylirini yalliwalghan we özlirimu arqa-arqidin bu dingha kirip, siyasiy, iqtisadiy we meniwi mesililerni bu din arqiliq bir terep qilip, xelqni idare qilghan.

Bu din dunyagha kelgen ottura sherqte yehudiy dinining nopuzi küchlük bolghanliqtin, xiristiyanliqning yéyilishigha imkan bermigechke, qedimki köp xudaliq dinlargha (butqa) choqunidighan rim dölitige qarap kéngiyishke bashlighan. U dewrde rim impériyesining hakimiyet ishlirini bir terep qilishta qedimki dinlar (butperestlik) döletning siyasiy éhtiyajini qamdiyalmighachqa, köp til we köp irqqa mensup bolghan herxil bidet dinlargha étiqad qilidighan xelqlerni idare qilishqa meniwi jehettin bir xudaliq bir dinning bolushini jiddiy teqezza qilatti we bu wezipini orundiyalaydighan yene bir dinmu yoq idi. Deslepte bu dölette yéyilishqa bashlighan bu din rim impériyesining yawropagha bolghan kéngiyishige egiship, bu rayondiki herqaysi milletlerge tarqilishqa bashlidi.

Xiristiyanlar deslepki mezgilde özlirining zulumgha uchrighanliqidin shikayet qilip, méhribanliqni tekitligen bolsa, miladiy 4-esirdin kéyin hakimiyet ishlirigha ariliship, özlirining ötmüshlirini untughan halda dölet qanunliri arqiliq yat dindikilerge zorawanliq bilen özlirining étiqadini wasite tallimay téngishqa bashlidi.

Ular güllen’gen dewrge kelgende ézilgüchiler, ach-yalingachlar we xarlanghanlar terepte turushtek bir qatar rehimdil mewqeliridin waz kéchip, «bu dinni qobul qilmighanlarning yashighinidin ölgini ela» deydighan qarashni tekitlep, dölet hakimiyiti bilen birliship, esli dindin asta-asta uzaqliship, bu dingha kirmigenlerge bolghan öchmenlikni küchep tekitligen we qan töküshni dinning emrimeruplirigha uyghun teriqide chüshendürgen.

Bir nechche esir ichide dunyadiki eng chong dingha aylanghan xiristiyanliq 7-esirning bashlirigha qeder erkin-azade tereqqiy qilip, insaniyetning nechche ming yilliq eqil-parasiti bilen bézep chiqilghan we diniy xususiyettin bara-bara uzaqlashqan.

Éytip ötüshke tégishlik yene bir muhim mesile shuki, xiristiyanlarning muqeddes kitabi 14-esirlerge qeder téxi toluq birlikke kélelmigen bolup, ular éytqan xudaning bu muqeddes sözliri yüzligen kitabta bir-birige oxshimaydighan bayan qilinghan. Muqeddes quran kerim arqiliq dindin uzaqlishiwatqan kishiler hörmetlinishke bashlighandin kéyin, xiristiyan dinining jelp qilish küchi tézdin ajizlap, kéngiyishi astilap qalghan we bir izda toxtap qalghan. Muqeddes din(lar)diki peyghemberlerni, kitablarni we u din(lar)diki tüp pirinsiplarni testiqlaydighan we ulardin asta-asta yiraqliship kétiwatqan kishilerge heqni batildin ayrip béridighan muqeddes quran kerim dunyagha kelgendin kéyin, ilgiriki ikki muqeddes din – yehudiy dini bilen xiristiyan dini, bolupmu xiristiyan dini özi peyda bolghan muqeddes tupraqtiki seltenitini islam dinigha ötküzüp bérishke mejbur bolghan. Intayin qisqa mezgilde ottura sherqte hakimmutleq orunda turghan xiristiyanliqning ornini islamning élishi allahning insanlargha körsetken bir möjizisi ikenliki ispatlanghan.

Quddus, sham qatarliq xiristiyanlarning bir qisim muqeddes jaylirining asta-asta musulmanlishishi xiristiyan dunyasida türlük endishilerni peyda qilip, buninggha qarshi jiddiy chare-tedbir izdesh kérek bolup qalghan. Xiristiyanlar islamning tarqilishini cheklep, qoldin ketken quddus qatarliq muqeddes jaylarni qayturuwélish üchün, bir tereptin keng kölemlik herbiy hazirliqlarni kücheytse, yene bir tereptin türkümlep missiyonérlarni teshkillep, parallil yönilishte heriket qilishni özlirining küntertipige kirgüzgen.

Xiristiyan diniy jemiyetliri islam eqidisige buzghunchiliq qilish üchün herbiy küchini chéniqturush bilen birge, missiyonérlargha meqsetlik halda quran bilimlirini we ereb tilini ögitip, islamiy döletlerge ewetip, musulmanlarning diniy eqidilirini meqsetlik türde qalaymiqanlashturup, üzlüksiz élip bérilidighan herbiy heriketlirige asas salghan. Missiyonérlar ichki jehette masliship bergen ehwaldimu, he dése meghlubiyet bilen axirlishiwatqan qanliq ehliselip yürüshliri közligen meqsetlirige yételmisimu, héchbolmighanda bügünki künde dunyaning her teripige tarqalghan keng kölemlik missiyonérlar teshkilatlirining qurulup qélishigha seweb bolghan.

Missiyonérliq heriketliri islam dunyasida küchlük tesirge ige bolalmighan bolsimu, qedimki bidet dinlargha ishinidighan rayonlarda özlirining közligen meqsetlirige az-tola yetken idi. Dunyada xiristiyan dinigha ishinidighanlarning nopusining téz köpiyishide tajawuzchiliq bilen parallil élip bérilidighan missiyonérliq herikitining oynighan roli nahayiti küchlük bolup, bu hadise ularning din tarqitishni mustemlikichi herbiy küchlerning dunyani, dunya bayliqlirini bölüshüwélishtin ibaret qanliq heriketliri bilen birge élip barghanliqi bilen intayin zich munasiwetlik.

Tajawuzchilarning yuqiri qatlam emeldarliri xiristiyan muxlislirining diniy rohaniliridin teshkillen’gen bolup, ular bir tereptin dinni suyi’istémal qilip xelqni aldisa, yene bir tereptin qoral arqiliq tehdit sélip, mustemlike rayon xelqlirini eneniliridin, yerlik medeniyitidin we diniy étiqadidin waz kéchishke mejburlidi. Ular diniy étiqadi ajiz, butperes we bedewi dinlargha ishinidighan, tereqqiyati arqida qalghan, namrat döletlerni bésiwélip, xelqning étiqadini özgertip, bayliqlirini talan-taraj qilghachqa, bu dingha kirgenlerning nopusi téz köpiyip, ishinidighanlarning sani bir milyardtin éship ketken.

Ular achközlük bilen shu rayon kishiliri arisidiki nahayiti az sanliqni teshkil qilidighan baylardin érishken urush oljilirining nahayiti az bir qismini shu rayon xelqining 99 pirsentini teshkil qilidighan namrat xelqning ijtima’i ishlirigha ishlitip, islamdin xewiri yoq yaki diniy étiqadi ajiz we yaki dingha ishenmeydighan töwen qatlam xelqining könglini mayillashturup, bir tereptin bayliq toplash meqsitige yetse, yene bir tereptin namrat ahalini pulgha sétiwélip, ular arqiliq din tarqitish meqsitige yétip, özlirining mustemlike rayonliridiki menpe’etini qoghdap qaldi.

Eyni waqitta yehudiy, xiristiyan we islam dini peyda bolghan rayonda yashighuchi xelqler bu üch din arisida yüz bériwatqan keskin riqabet ichide arqa-arqidin közini échip, heqiqetke eng yéqin bir dinni talliwélish imkaniyitige ige idi. Ular u chaghlarda bu üch dinni dunyadiki her qandaq xelqtin yaxshi chüshinetti we u heqte azade pikir yürgüzeleytti.

Kishiler axiri bu üch dinni islamiy meydanda turup testiqlaydighan, hayatning hemme tereplirini özige mujessemligen, insan bilen dunya, ka’inat bilen xuda otturisidiki munasiwetler, janliqlar bilen jansizlar, rohiyet bilen tebi’et otturisidiki baghlinishlar, tarix we kelgüsi mesililiri keng türde eqildin üstün bolghan bir xil möjize sheklide otturgha qoyulghan muqeddes quran kerimni özlirige yolbashchi qilip talliwaldi. Shuning bilen xiristiyan dinigha ishinidighanlar bu üch dindiki mahiyetlik perqlerdin toluq xewiri yoq yawropa, awstraliye, amérika qatarliq qitelerde köp sanliqni igiligen bolsa, islam dini küchlük bolghan asiya, afriqa qatarliq rayonlarda u yerlerdikidek kéngiyelmigen.

Din insanning eqliy énérgiyesidin yüksek bolghan küchni özige mujessemligen bolup, bir milletning uningdiki heqiqetni bayqishi her waqit nahayiti küchlük eqliy quwwetni telep qilghachqa, kishiler bundaq mesililerge yoluqqanda sezgür we yiraqni köridighan, millet we rayon kishilirining omumiy menpe’etini perwerdigarning iradisige uyghun halda qoghdap qalalaydighan meniwi bayliq igilirining bu mesilidiki yardimige mohtaj bolidu. Xelqimiz 21-esirning kirishi bilen tarixtiki herqandaq waqittikidinmu keskin bolghan siyasiy we iqtisadiy kirizis ichige kirip qalghandin bashqa, yene bir qétim balayi-apetning uruqini tériydighan étiqad kirizisi ichige kirip qalidighandek turuwatidu. Buni bir tereptin islamiy chüshenchilirimizning dewrge uyghunlishalmighanliqi keltürüp chiqarsa, yene bir tereptin xiristiyan din tarqatquchilirining pursetni ching tutup, étiqadimizgha buzghunchiliq qilish heriketlirining qanat yéyishi keltürüp chiqiriwatidu.

Xelqimiz bir tereptin özlirining ming yildin béri dawamliship kéliwatqan islamiy étiqad adetlirini enenilirimiz asasida qoghdap qélishi, bizning islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan rayon xaraktérlik islamiy eqidilerning singip kirishini cheklishi, yene bir tereptin yat dinlarning, yeni xiristiyan dinining étiqadimizgha sighdilip kirip, milliy birlikimizge ziyan sélishining aldini élishi kérek boluwatidu. Yuqiriqi ehwallarni nezerge élip, islam dini, xiristiyan dini we uyghur milliti heqqide semimiy bir niyette oylinip béqish meqset qilinghan bu kichikkine xizmitimizge janabiy allah paydiliq yol körsetküsi, amin!

Bügünki künde xiristiyan missiyonérlirigha oxshash özining eqidisini dunya miqyasida teshwiq qilishni alahide küntertipke kirgüzgen, bu ish üchün siyasiy, iqtisadiy we eqliy jehettin sistémiliq küch chiqiriwatqan yene bir teshkilat yoq. Ular meqsetlirige yétish üchün nurghunlighan döletlerning hakimiyet küchini, iqtisadiy küchini we meniwi bayliqlirini ishqa séliwatidu. Ular aran-aran turghan xelqimizning bashqa ghemliri yetmigendek, bizning béshimizgha éghir kün kelgen bu peytni diniy étiqadimizni özgertiwétishning pursiti dep bilip, xelqimiz ichidiki türlük tehditlerdin qachalmaydighan, rohiy jehettin késel, xaraktéri ajiz ademlerning gejgisidin aldi. Uningdin bashqa bügünki islam dini biz bu muqeddes din bilen izzetlen’gen eshu yillardiki dindin perqliq yosunda tereqqiy qilip barghachqa, umu türlük guruppilargha parchilinip, ixtilaplarmu keskinliship ketkechke, bezi guruppilar özlirining türlük meqsetlirige yétish üchün xelqimizni dessep ötidighan köwrük qilip, diniy étiqadimizgha, xiristiyan muxlislirigha oxshash shekilde xelqimizge yat bolghan bir türdiki islamiy teshwiqatni küchep dawamlashturmaqta.

Xiristiyan missiyonérlar teshkilati we gheyriy mezmundiki islamiy teshwiqatchilar üchün uyghurdek bir milletning menggülük ziyan tartishi yaki millet süpitide yoq bolup kétishi we yaki esirlep xorluq ichide yashishi bir chiwinning tughulushi yaki ölüshige oxshash héchqanche ish bolmighachqa, ular bu xeterlik oyun ichige millitimizni tartip kiriwatidu. Ular her da’im béshigha éghir kün kelgen uyghurlargha hésdashliq qiliwatqan qiyapette meydangha chiqmaqta. Ular heqiqeten heqqaniy bir étiqadni teshebus qiliwatamdu? Ularning teshebbus qiliwatqanlirini bizdin kolliktip eqil paraset jehette üstün turidighan yaki xélila üstün turidighan özlirining diniy mewjutluqini milliy mewjutliqi bilen birge qoghdap qéliwatqan bizge étiqad jehettin alahide oxshiship kétidighan milletler chüshinelmey qéliwatamdu? Bu ademning közige hereng-sereng körünidighan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, ölgendin kéyinki teqdirimizge bekrek köngül bölidighan missiyonérlar heqiqeten heqiqetke wekillik qilalamdu? Ular rastinla biz uyghurlarning milliy menpe’itige köngül bölüwatamdu? Ular rastinla shundaq méhriban, yardemxumar, aq köngül we heqqaniyetchimu? Ular heqiqeten sizning milliy teqdiringizge köngül bölemdu yaki sizni bir künlik ma’ash élip ishlewatqan xizmitini ghelbilik orunlashning qurbani qiliwatamdu? Bu heqte azraqla bash qatursingiz mesilining mahiyitini asanla chüshiniwalisiz. Andin hijiyishlarning yalghanchiliq, méhribanliqlarning saxtipezlik, köyünüshlerning ziyankeshlik ikenlikini hés qilalaysiz. Siz da’im ularningkini toghra dep testiqlighan chéghingizda hemme ishlarning aptomatik yürüshüwatqanliqini, ularning chirayigha külke yügürüwatqanliqini, özingizning qimmet qarishini otturgha qoyghanda, ata-bowiliringiz heqqide sözlewatqanda chiraylirining tömürdek tatirip, daghdam ochuq turghan ishiklerning taqiliwatqanliqini köreleysiz.

Biz bu heqtiki bezi mesililerge tebi’iy yosunda jawab bérish we yekke-yégane quran bilen dunyada bir-birige oxshimaydighan, ular toghra dep kökke kötürüwatqan wekil xaraktérgha ige töt xil injilni sélishturup, toghra yolni özingizning talliwélishi üchün bu erzimes emgikimizni sizge teqdim qilimiz.

Biz bu emgikimizde xiristiyan dinining muqeddes kitabi bolghan injillardin parchilarni élip, 2000 yildin béri xiristiyan dunyasida dawamliship kéliwatqan bu din heqqidiki nopuzluq eserlerdin neqil keltürüsh usuli arqiliq izdinishimizni dawamlashturimiz. «Bu kitablar qachan, kimler teripidin yézilghan? Ilgiriki nusxiliri kéyinkilirige oxshamdu? Oxshisa qaysi tereplerdin oxshaydu? Oxshimisa qaysi tereplerdin perqlinidu? Qedimki dep körsitiliwatqanliri heqiqeten qedimki nusxilirimu? Qollinilghan yéziqlar heqiqeten eyni dewrdiki yéziqqa wekillik qilamdu? U kitablarning mezmunliri qandaq? Uningdiki alem we hayatliq heqqidiki bilimler 21-esirning bilim dunyasi bilen birdekmu? Töt aptor teripidin xatirilen’gen injil nusxilirida qandaq perqler bar? Bar bolsa qismen tereplerdimu yaki keng kölemdimu?» Dégen so’allarni chöridigen mezmunlar arqiliq, bir obdan dini tursimu, yenila ularning din tarqitish obyéktigha aylinip qalghan uyghur xelqige bu dinning mas kélidighan yaki kelmeydighanliqi heqqide diniy nuqtidin biterep meydanda turup, emeliyetni chiqish qilghan halda toxtilimiz.

Bir ademning dingha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolghinidek, bir milletningmu bir dingha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolidu emesmu!? Kishiler tarixtin béri özliri duch kelgen yéngi sheyiler heqqide pikir yürgüzmey turup, qara-qoyuq qobul qilghan emes. Bir milletning jama’et pikiri yéngi sheyilerge tutqan pozitsiye jehette belgilesh xaraktérge ige bolup, u duch kelgen yéngi sheyilerni yaki yéngi sheyilerning bir qismini tallaydu yaki shalliwétidu. Jama’et étrap qilmighan nersining yaxshiliq élip kélishi yaki xeyrlik bolushi mumkin emes.

Bizningmu xuddi talaylighan gherb we ottura sherq té’ologlirigha we diniy jemiyetlerge oxshash dinni özimizning milliy menpe’eti asasida tetqiq qilish we toghra jama’et pikiri hazirlap, xelqimizge toghra yolni belgilep bérish heqqimiz bar. Bizning ilmiy izdinishlirimiz gherblik we ottura sherqliq din missiyonérliridek he dése bir étiqadni yaki bir mezhepni wasite tallimay inkar qilishqa yaki shu xil étiqadtikilerning dinini özgertishke qaritilghan bolmastin, nechche ming yillardin béri xelqimizning hayat we pelsepe chüshenchiliri bilen birliship ketken, islam bayriqi astida muhapizet qilinip kéliniwatqan milliy kimlikimizni perwish qilishni meqset qilidu.

Biz tetqiqatimizda oxshimighan töt xil injilni merkez qilip turup, bizning muqeddes kitabimiz quran kerimni ret qiliwatqan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, rohiyet tüwrükimizni ghulitishqa urunuwatqan bir qisim missiyonérlargha, ular mensup bolghan étnik toplardin yétiship chiqqan nopuzluq bilim igilirining ilmiy tetqiqat netijiliri arqiliq reddiye bérimiz.

Bizning bu heqte izdinish jeryanida neqil keltürgen oxshash bolmighan töt xil injil perwerdigarimiz teripidin hezriti iysa peyghemberge chüshürülgen muqeddes kitabning özi bolmighanliqi üchün, kitabxanlarning bashqiche qarashta bolup qalmasliqini alahide tekitleymiz. Chünki quran kerimdin bizge kelgen melumatqa qarighanda, iysaning ümmetliri heqiqiy dindin chiqqandin kéyin yaki ular muqeddes dep qarighan kitab küchtin qalghandin (özgertiwétilgendin) kéyin islam dini dunyagha kelgechke, biz uyghurlar bir-birige oxshimaydighan bu kitablarni küchke ige dep qarimaymiz. Biz bu eserde neqil keltürüwatqan oxshimighan kitabi muqeddeslerni hezriti iysa peyghemberning hayatidin nechche esir kéyin her kim özaldigha xatirileshke bashlighachqa, uningda éytilghan sözler we bayan qilinghan hékayiler bu dingha düshmenlik bilen kirgen ümmetler teripidin burmilanghan bolup, uning nahayiti köp qismining hezriti iysa eleyhissalam bilen héchqandaq baghlinishi yoqtur.

Biz uyghurlarning diniy chüshenchiside hezriti iysa eleyhissalam allahning bir kelimisi bilen dunyagha apiride bolghan resuldur, mesihtur, nebidur. Uninggha allah teripidin nazil qilinghan muqeddes kitabning ismi quranda tilgha élinghandek, bizge bügün toluqi bilen yétip kélelmigen yaki din dunyasidin yoshurun tutuluwatqan «injil»dur.

Biz toxtalmaqchi bolghan u kitablarda hezriti iysa eleyhissalam süpetlen’gen «xudaning oghli», «perwerdigar», «muqeddes roh» qatarliq atalghular bilen allahning hezriti iysa eleyhissalamgha wehiy qilghan kitabi injilning we allahning resuli bolghan hezriti iysa eleyhissalamning héchqandaq alaqisi yoqtur. Bu süpetleshler bügünki künde özlirini bu dinning ümmiti dep qarighan xelqler muqeddes bilidighan kitablargha ularning xiristiyan dinidin ilgiriki bidet dinliridin yéngidin kirgen nersilerdur.

Yuqiriqi seweblerdin biz töwendiki izdinishlirimizde uyghuristanliq qérindashlirimizgha qolayliq bolsun üchün, shundaqla islamdin ilgiriki xiristiyanliqni islamdin kéyinki xiristiyanliq bilen, islamdin ilgiriki resul namini islamdin kéyinki bu kitablarda tilgha élinghan nijatkar bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitab namini islamdin kéyinki xiristiyan dunyasidiki oxshimighan töt kitab bilen perqlendürüsh üchün, islamdin ilgiriki xiristiyanlarni ehli kitablar, islamdin kéyinkisini xiristiyanlar, islamdin ilgiriki resul namini hezriti iysa eleyhissalam, islamdin kéyinki xiristiyanlar muqeddes bilidighan kitablarda tilgha élinghan nijatkarni jizes nami bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitabni injil, xiristiyanlar muqeddes bilidighan islamdin kéyinki muqeddes kitablarni bible metta, bible markos, bible luqa, bible yuhanna (we bible logiye)… qatarlq namlar bilen ataymiz. Shuning bilen birge, yüz bergen we yüz béridighan türlük xataliqlarning aldini élish üchün, qérindashlirimizdin bu namlarni yuqiriqi pirinsip boyiche qollinishni töwenchilik bilen iltimas qilimiz.

Xiristiyanliqning esli menbesi oxshimaydighan türlirini tapqili bolidighan «bible» namdiki töt kitab bolup, bu perqliq kitablar köp bésilish jehette dunyada birinchi orunda turghan bilen, oqulush jehette undaq bolmasliqi mumkin. Chünki bu kitablarni neshir qiliwatqanlarning meqsiti dingha meblegh sélish üchünla emes, sodidin kélidighan bir türlük paydigha meblegh sélish üchün bolghachqa, ularning ishtihasining chongiyishigha egiship, kitab terjime qilinghan tillarning sanimu on mingdin éship ketken. Biz uyghurlar duch kelgen kishilik hoquq depsendichiliklirining qanchilik derijige bérip yetkenlikini bilmeske séliwatqan, bu heqqaniyetsizlikler üchün xelqara sorunlarda bir éghiz lilla gep qilip qoyush xushyaqmay kelgen diniy jemiyetler bir tereptin bizge milliy zulum séliwatqan tajawuzchilar bilen éghiz-burun yalashsa, yene bir tereptin ölüsh aldida turghan méyitning namizini chüshürüsh zörüriyiti tüpeylidin oqup qoyulidighan kitablirini kötürüshüp, xuddi alwastilargha oxshash bizni untulup ketken bulung-pushqaqlardin izdigini we bu kitabni tilimizgha terjime qilip bolushi ajayip bir «möjize».

Insaniyetning 21-esirigiche özlirining milliy mewjutluqini saqlap kélip, atalmish «dunyaning yéngi tertipi» tekitlen’gen, xelqara kishilik hoquq heqqidiki qanunlarni öz tilida oqushqa muyesser bolalmighan bu xelqning tallash erkinliki bolmighan ehwalda bashqa étiqadlargha ishinishke mejbur qiliniwatqanliqi bizning tajawuzchilardin azad bolmay turup, xelqaradiki yene bir tiragédiyege teyyar qiliniwatqanliqimizning yene bir janliq ispatidur.

Dunyada eng köp tiraj we eng köp tillarda bésilidighanliqi bilen nami chiqqan bu kitabning alahidiliki zadi qandaq? Qachan xatirilen’gen? Qandaq toplanghan? Qandaq neshr qilinghan? Bu kitab rastinla missiyonérlar teripidin éytiliwatqandek muqeddesmu? U heqiqeten insanlarni nijatliqqa érishtürgüchimu? U rastinla heqiqetke wekillik qilamdu? Bu so’allargha jawab tépish üchün urunup béqishqimu elwette heqqimiz bar.

Dunyadiki bir-biri bilen oxshimighan diniy qarash tüpeylidin kélishelmeydighan missiyonérlar teshkilatliri uyghur we uyghuristan mesiliside oxshash qarashqa kelgen bolup, ularning hemmisi milliy hakimiyiti bolmighan, özining milliy menpe’etlirini öz küchige tayinip qoghdap qélishta qiyinchiliqqa uchrawatqan, diniy telim-terbiye erkinlikidin mehrum qaldurulghan, siyasiy, iqtisadiy we meniwi tereplerdin milliy bohrangha uchrawatqan xelqimizni tar yerge qistap, milliy birlikimizge tüptin qarshi bolghan, xelqimizning parlaq istiqbalini xireleshtüridighan bir qatar pa’aliyetlerni élip bérip, pakittin xewiri yoq, aq-qarini chüshenmeydighan awam xelqni xata yolgha bashlimaqta.

Missiyonérlar merkizi asiyadiki we uyghuristandiki kishilik hoquqliridin mehrum qilinghan xelqimizning yénida «qutqazghuchi» qiyapette meydangha chiqip, diniy jemiyet, chérkaw we mekteplerni qurup, ilim-meripet we insaniy hayatqa telpünüp turuwatqan xelqimizning héssiyatidiki ajizliq tereplerni tutuwélip, burnining uchidiki meqsetliri üchün gödek yash-ösmürlirimizni wasite qilishqa urunmaqta. Bir qisim kishilirimiz azghine menpe’etni dep kelgüside milliy birlikimiz ichide qanliq weqelerni keltürüp chiqirish éhtimali bolghan, idiyeni chiritidighan bu hadisilerge eqil közi bilen qarimaywatidu.

Yéngidin ösüp yétiliwatqan yash-ösmürlirimiz a’ililerde uyghurlargha xas bolghan milliy, diniy, siyasiy, iqtisadiy, exlaqiy terbiyege érishelmey, biwasite özige paydisiz bolghan missiyonérlar herikitining tesirige uchrighachqa, kündilik turmush we dunya qarash jehettin islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan adetlerni shek-shühbisiz dep qobul qilmaqta. Anilirimiz, qizlirimiz milliy we diniy terbiyening sirtida qalghanliqi üchün yaki xurapiy we radikal diniy eqidilerge chirmilip qalghanliqi üchün, ishimizni buzidighanlarning netijisi tüzeydighanlarningkidin zor bolmaqta. Wetinimizge her waqit tesir körsitip kéliwatqan gherblik gheyriy islamiy we xiristiyan missiyonérliri ajayip méhriban qiyapetke kiriwélip, qoligha ögitiwalghan qérindashlirimiz özining kélip chiqishidin nomus qilidighan, diniy étiqadimizgha öchmenlik bilen qaraydighan gheyriy dinlardiki radikal chüshenchilerde chong bolmaqta.

Hazir xiristiyan missiyonérliri we gheyriy islamchilar nahayiti köp iqtisad ajritip, diniy étiqadi xitay kumunistliri teripidin zeyipleshtüriwétilgen, musteqil halda aq-qarini perq ételmeydighan, janbaqar, xushametchi, munapiq ziyalilirimizni sétiwélip, her türlük kitab, jurnal, filim we ün-sin mehsulatlirini ishqa sélip bichare xelqimizning béshigha yene bir qétimliq balayi-apetning sayisini tashlawatidu. Bizning néme üchün bundaq dewatqanliqimizni azraqla eqli bar her qandaq adem chüshineleydu. Biz yoq hésaptiki weten millet dawayimizgha a’it radi’o, téliwizor, kino, tiyatir, gézit jurnal we mejmu’e qatarliq neshir boyumlirimizni weten’ge tarqitalmaywatimizyu, bizningki bilen oxshashla xitay dölet chigirisi ichide cheklen’gen, missiyonérlarning u türdiki xiristiyanliqqa we gheyri islamgha a’it neshir boyumliri xelqimiz arisida kengri hem qolay bir shekilde tarqiliwatidu. Bu yerde xitay hökümiti bilen xiristiyan we gheyri islam missiyonérliri qilishqan, milliy menpe’etimizni bughidighan bir ichki kélishimning meqsetlik türde ijra qilniwatqanliqi, ular öz meqsetlirige yétish üchün melum mezgillik shériklik munasiwet ornatqanliqi besh qoldek éniq tursimu, bu mesilige xelqimizning qayturiwatqan inkasi aktip bolmaywatidu. Eger undaq ehwal yoq déyilgen teqdirdimu uyghurlarning milliy we diniy étiqadini özgertish, suslashturush yaki yuqutiwétish üchün ular bir-birining qiliwatqanlirini körsimu körmeske séliwatidu. Bizning diniy étiqadimiz ajizlap, xelqimiz bir rohiy tüwrükke éhtiyaj buliwatqan, diniy jemiyetlirimiz xelqimizning diniy hésiyatini qoghdap qélishning bixeter yolini tépishqa ajizliq qiliwatqan, bash qaturalmaywatqan mezgilde, ular chaqqanliq bilen xizirning saqilini taqap, dunyaning oxshimighan yerliride xelqimiz topliship olturghan rayonlarda bolupmu uyghuristan, qazaqistan, qirghizistan, özbikistanning sheherliride peyda boldi. Bizni islam dunyasimu, xiristiyan dunyasimu aldimaqchi boliwatqan bundaq bir künlerde étiqad, millet we gheyri étiqad heqqide öteshke tégishlik mejburiyetlirimizni ada qilsh hemmimizning bash tartip bolmaydighan burchimiz ikenlikini unutmasliqimiz lazim.

Biz eqliy, siyasiy, herbiy we iqtisadiy jehettin bizge tehdit élip kéliwatqan, bizni tügimes balayi-apet patqiqigha tiqip qoyushni pilanlawatqan gheyri diniy küchlerge teng kélelmisekmu, ata-bowalirimizdin miras qalghan, özimizni türlük tashqiy ziyankeshliklerdin qoghdap qalalaydighan parlaq milliy medeniyet we pakiz bir uyghurgha xas xaraktérdiki islamiy étiqadqa igemiz. Biz uyghurlarning béshimizgha kéliwatqan kelgülikler bizge oxshaydighan xelqlerning béshigha héchqandaq bir dewrde kelgen emes. Biz millet süpitide bügünki zamaniwi milletlerde bolushqa tégishlik nurghun nersilerdin mehrum qéliwatimiz. Düshmenning küchlüklikidin emes özimizning bixestelikidin qanliq tiragidiyelerni béshimizdin kechürüshke mejbur boliwatimiz. Étiqad meseliside segek bolmisaq, özimizni, milliy kimlikimizni qoghdap qélish u yaqta tursun tariximizgha, milly medeniyetimizge, milyonlighan qehrimanlirimizning issiq qéni bedilige kelgen ana wetinimizning nam sheripige dagh tekküzüp, dost-düshmen aldida menggülük pushaymangha qalimiz. Qoral arqiliq qarshi turidighan nersilernighu cheklep qalalmiduq, qoghdap qélish imkaniyitimiz 100 pirsent qolimizda bolghan islami eqidimizni yisimu-yimisimu kün ötüp kétidighan bir qacha «umachqa» tégishiwetsek ejdadlirimiz we kelgüsi ewlatlirimiz aldida yüz kélelmeymiz. Bir ademning özige a’it gunah ishlishi anche chong mesile emes, chünki uning jawabini özi béridu. Birimiz yaki bir qanchimizning weten-milletni xata yolgha bashlap ishligen gunahimizning jawabini kim béridu?! Néme bolsaq bolup özimiz-özimiz bilen ketseqqu yaxshi, özimizning paskinichiliqi bilen milly medeniytimizni, dini étiqadimizni, muqeddes tupriqimizni, xelqimizning milliy ghururini, kolliktip istikini bulghashqa héchqandaq heqqimiz yoq. Xelqimizge ich aghritayli! Ular bizni bu dehshetlik éghir künlerdin qutulushqa bir kishlik hesse qosharmikin dep béqip chong qildi, oqutup qatargha qoshti. Biz bir kéchidila yer astidin köklep chiqip qalmiduq. Bizni terbiylep yétishtürüsh üchün xelqimiz az bedellerni tölimidi. Bizning yetilgenlikimizning özi xelq aldida bir türlük mejburiyetke buruch bolghanliqimizdur. Janabi allah «qan-qérindashliri, weten we milliti üchün paydiliq xizmetlerde bolarmikin» dep bizge eqil-paraset, bilim-hikmet we hüner-senet berdi. Dindin chiqip ketmigen bolsaqla, qilghan yaxshi-yaman ishlirimizning axirqi hésapta sürüshtürilidighan zamani kélidighanliqini obdan bilimiz. Eqilni, parasetni, bilimni, hünerni xelqingning bexti üchün ishlettingmu yaki zawal tépishi üchünmu?-Dep soralghanda néme dep jawab bérishke hazirlinishimiz lazim. Bilim we eqide aldi bilen öz wetiningizge mensuptur. Xelqimizning türlük menpe’etlirige, étiqad we örp-adetlirige zit bolghan «bilim» we «eqide» meyli u kimde bolsa bolsun idiyimizni chiritip, bizni gunahqa bashlap, xelqimizni menggülük qulluq qepizige bent qilidighan epsundur. Arimizda kimlerningdur ottura sherqliq bilen uchrashqanda ereb, yawropaliq bilen uchrashqanda in’giliz, jungguluq bilen uchrashqanda xitay bolghusi kéliwatidu. Biz undaqlarni öz qelbidin chiqiwatqan sadani anglap béqishqa dewet qilimiz. Ularning intiliwatqini hakimiyet, qudretlik milliy dölet, herbiy hoquq, pakiz étiqad we ejdadlirimizningkidek shan-sherep bolup, ösüp yétilishidiki melum bir terbiyening binormal bolghanliqi sewebidin küchlüklerning arqisidin diwanidek egiship yüriydu. Biz ulargha seltenetlik tarixidin, parlaq milliy medeniytidin, pak-pakiz islamiy eqidisidin, nur chaqnap turidighan milliy kimlikidin her waqit pexirlinidighan roh ata qilishimiz kérek. Biz yene uyghuristanliqlardin bashqa qérindishimizning, islamdin bashqa dinimizning yoqliqini, bashqilirining ötkünchi we saxta ikenlikini her waqit untup qalmastin, özimizning türlük diniy munasiwetlirini eqilge uyghun shekilde tengshep turishimiz, bashqilar bilen riqabette bille yashashni ügünishimiz, héch bir zaman milliy kimlikimizni xireleshtüridighan weqe we hadiselerning ishtirakchisi bolup qalmasliqimiz lazim. Yatlar teripidin qiliniwatqan din we étiqad heqqidiki tatliq sözler, biriliwatqan shirin-shéker wedilerning we siz érishken saqaldiki ashning arqisida néme barliqini oylap körüng. Eger allah sizge shundaq bir ilham bexish étip, u yerdiki heqiqi menzirini körelisingiz idi, qattiq qara bésip kétiwatqandek chüchüp, yaratquchidin baldurraq oyghutiwétishni telep qilghan bolattingiz.kéling qérindishim, ejdadlirimiz üchün, weten üchün, millet üchün, hör-azat kélechikimiz üchün özümizni qoghdap qélishning eng axirqi qorghini bolghan uyghuristan islam medeniytini birlikte qoghdap qalayli! Semimiy niyette, yekke allahqa tewekkül qilip niyet qilsaq, biz uyghuristanliqlarning rohiy dunyasida nur chaqnap turghan «quran kerim» bizning zéhnimizni urghutup, milliy zulumdin qutulishimizgha ilham bexish étidu.

Diniy étiqad meseliside hemmimizning bir éghizda «bolidu» bir éghizda «bolmaydu» dep irade bildürishke tégishlik nuqtilarda, janabi allah bizge paydiliq bir tereptin medet bersun! U bizni özi nepretligenlerning emes, meghpiret qilghanlarning qatarida qilsun!…Amin!

Ende

06.03.06

Ikkinchi bab

Muqeddes Kitaplar we Bible heqqidiki bezi mesililer

Biz kitabning aldinqi baplirida tilgha alghandek biblening téxiche neshir qilinmighan, oxshimaydighan we kemtük dep qaralghan yüzligen nusxisidin bashqa xelqara xiristiyan jemiyitining ruxsiti bilen bésiliwatqan metta bibeli, markos bibeli, luka bibeli we yuhanna bibeli qatarliq töt türlük nusxisi bar

Xiristiyan dunyasida «saxta bible» we «rast bible» dégen atalghu nahayiti köp qollinilidu. Ularning qarishiche saxta dégenlirining ichide téxi biz yuqirida namlirini tilgha alghan töt türlük oxshimaydighan nam bilen atilidighan bibleler yoq bolup, bu töt biblening yiltizi bir kitabmish. Ejiba bu töt biblening ottursidiki periqler héchnimige erzimemdighandu?

Biz kitabimizning bash teripide tilgha alghandek miladi 2-esirdin kéyin xiristiyan dunyasida bashlanghan oxshimaydighan bible we sani igikendidin köp bolghan kitablar heqqidiki talash-tartishlar 1 ming 800 yildin kéyinki bügünki kündimu dawamlashmaqta. Xiristiyan mezhepliri özlirining qolidikidin bashqa biblelerning özgertiwetilgenliki we saxtiliqi heqqide detalash qilishmaqta. Bu talash-tartishlar jeryanida kishining alahide diqqitini tartidighan bir ish bir zamanlarda metta biblesining saxta kitabqa chiqirilghanliqi we kéyin yene xiristiyan jemiyetliri teripidin testiqlanghan töt biblening terkiwige kirgüzilgenlikidur. Eger hazirqi metta biblesi héch waqit cheklenmigen déyilse, u zaman hazirqi yéngi ehdide yer alghan metta biblisige oxshimaydighan yene bir metta-2 biblesi otturgha chiqqan bolidu. Cheklen’gen metta biblisigha «pütükler» menasini béridighan «logi’a» dégen namni bergen idi. Riwayet qilinishiche matta bu pütüklerni jizes téxi hayat waxtida uning bilen birge yürgen künlerde qelemge alghanmish. (1) Bu kitab undaq bolishigha qarimay ming yillardin béri yawropa chirkaw jemiyetliri teripidin saxta kitablar tizimlikige kirgüziwétilgen bolup, téxi dunya jama’itige ashkarilanmighan (2).

Metta teripidin xatirlen’gen bu pütükler willi’am ramseyning bildürishiche hezriti iysa (yesus) kirsitqa mixlinishtin awalqi jeryanlarni yorutup bergen bolup, téximu emiliyetke uyghun bolushtek alahidiliklerge ige iken. E.kelletning baltimorede neshir qilinghan «the short history of religi’ons» dégen kitabning 1962-yilliq neshiri 169-bettiki melumatidin qarighanda bu kitab hezriti iysa (yesus) kirsitqa mixlanghandin kéyin yézilghanmish. Uning éytishigha qarighanda hezriti iysa kirsitqa mixlanghandin kéyin, u hayat waqtida iman éytqanlar arqa-arqidin dindin chiqip kétish ewj alghaniken, metta bu yaman weziyetni konturul qilish üchün «pütükler»(logi’e)ni xatirege alghan iken. Yene bezilerning déyishiche «pütükler» muqedes kitablarda tilgha élinghan injilning özi bolushi natayin bolup, injil dégen kitab (qandaq derijide özgertiwétilgen yaki özgertiwetilmigen bolishidin qetiynezer)ning saqlinip kelginining eng awalqisi gérmanche xatirelen’gen «qu’elle» (qaynaq yaki bulaq) dep atalghan qedimki qol yazmidur. Bu kitabning qol yazmisimu ghayip bolghan. Ti’olog harnak u kitab heqqide xatirelen’gen melumatlar asasida kitabni eslige keltürüsh üchün tirishqan bolsimu ghelbilik bolmighan. «Qu’elle» ning hazirqi nopuzluq töt bibledin burunqi kitab ikenlikide shek yoqken. Uningdin bashqa w.k. Lowther klarkning «konkise bible kumuntary» dégen kitabining 693-betide déyilishiche markos biblesi dep atalghan hazirqi markos biblesige oxshimaydighan, yene töt bibledin ilgiri xatirelen’gen bir kitab heqqidimu melumatlar bar. Markosning kéyinki sergüzeshtiliri pitros bilen birlikte ötken bolup, bu jeryanda u özining jizes heqqide bilgenlirini tertipsiz bir shekilde xatirligenken. Del shu kitab tüzeshtürülüp hazirqi markos biblisi dunyagha kelgenmish. Biz yuqirida tilgha alghan üch dane qedimi qol yazma hazir xiristiyan dunyasida étrap qiliniwatqan töt türlük bibledin ilgiri heqiqi étiqadchilar teripidin qelemge élinghan kitab bolghanliqigha qarimay iz déreksiz ghayip bolghan.

Yoqurda bayan qilghinimizdek hazirqi biblede yer alghan töt kitabtin bashqa biblilerningmu bolghanliqini bezi muqedds kitablardin we din tetqiqati arqiliq bileleymiz. Bu heqtiki eng nopuzluq delilni yene «luka biblesi» din tapqili bolidu. Jizesning sadiq shagirtliridin luka özining yazghan bibleside «béshimizdin ötken ishlarning heqiqetlirini, bizdin ilgiri ötken talay kishilerning öz béshidin kechürgenliri, öz közi bilen körüp, öz qulqi bilen anglap we bashtin-axir xatirligenlerning asasida, nurghun kishilerning kitab yézishqa kirishkenlikini körüp, menmu mumkin bolghan qol yazmilar ning hemmisini estayidil oqup chiqip tetqiq qilish arqiliq peziletlik te’ofilosqa oxshash bu kitabni yézishni munasip kördüm» dep yazidu. Hazirqi nopuzluq töt bibldin zadi ikki danisi yeni mette we markos bibleliri lukkadin ilgiri yézilghinigha raxmen ulardin bashqa bek köp injil heqqide kitab yazghanlar kimler bolushi mumkin? Xiristiyan chérkawliri bundaq so’allardin ming yillardin béri özini qachurup keldi yaki müjimel bayanlarda boldi. Lukas hezretlirining bu bayanlirigha köre hazir kishiler bible (injil) dep qarawatqan töt nopuzluq kitabqa oxshaydighan pütüklerni yazghanlar biz bileligenlerdinmu köp bolushi mumkin. Démek buningdin hazir kishiler bible(injil) dewatqan kitab injilning özi bolmastin injil heqqide yézilghan bibliler dégen xulase chiqidu.

Töt injil yézilishtin awal uninggha asas bolghan bir kitabning barliqi heqqide muqeddes kitablarda mexsus bayanlar bérilgen. Islam alimi ibin hazmaning éytishiche hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtida injilning nazil qilinghanliqi we qelemge élinghanliqi, meryem oghli wapat bolup uzaq ötmey yeni 2-esirge kelgüche bolghan ariliqta kapirlarning we yudestlarning xiristiyan étiqadchilirigha qaratqan wehshiy iskenjiliri we diniy étiqad erkinlikini boghidighan pashistik siyasetliri tüpeylidin étiqadchilar jamesi kitabi muqeddes-injilni köngüldikidek muhapizet qilalmay qalghan.

Hezriti iysa eleyhissalam alemdin ötkendin kéyinki üch esir uning toghra dinining jahalette qalghan yilliri bolup, hökümran siniplarning zeherxendiliki we buzghunchiliq qilishi, kitabning rohini özlirining menpe’iti asasida izahlashqa serip qilghan emgekliri netijiside 4-esirge kelgendila kitab ehli bilen tajawuzchilar arisida bir türlük sülhi (ular dinni qubul qilidighan, bular kitabni ularning menpe’etige mas kélidighan tebligh qilidighan) shekillinip xiristiyan dini dölet we döletler étrap qilidighan bir dingha aylanghan. Uningdin ilgiri injilni oqughanlar we köpeytkenler we yene u heqte kitab yazghanlar qattiq nazaret astigha élinghan. Insaniyet jahalet ichide qalghan bu üch esirde hezriti iysaning heq dinining muqeddes kitabi bolghan injil buzghunchiliqqa uchrap, étiqadchilar dindin uzaqlashturulghan. Hazirqi bibleler asasi qismi ghayip bolghan injil parchilliri we shahitlarning éytqanlirigha asasen taki yéqinqi esirler giche özgertilip we köpeytilip yézilghanliqining sewebi udur …

Tarixi melumatlargha qarighanda bezi rayonlarda hezriti iysa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqandin kéyinki bu üch yüz yil ichide, turalghusidin hezriti isagha we kitabi muqeddes injilgha we injil heqqidiki bayanlargha a’it her qandaq bir matériyal we étiqadchi bayqilip qalghan a’ililer ölüm jazasigha buyrulatti, menggülük türmige tashlinatti yaki ömürlük qul qilinatti. Din heqqidiki matériyallar yighiwélinip köydüriletti.

Hezriti iysa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqanda pawlus otturigha chiqip din tarqatqili bashlidi. Uning yazghan mektublirining köpi waqitning ötüshi bilen egeshküchiliri teripidin muqeddes kitab derijiside qobul qilindi. Chünki u waqitqa kelgende mukemmel bir kitab halitige keltürülüp bolalmighan injilni nahayiti köp ademler unutqan bolsa bir qisimliri uningdiki köp nersilerni özgertip xatirliwalghan yene bezilliri uningdiki bezi tereplerni sözleshke amalsiz qalghan we yaki meqsetlik yoshurup qalghan. Shuning bilen zaman ötkensiri esli kitab ghayip bolushqa qarap yüzlen’gen. Injilning ilahi qudriti ghayip bolghandin kéyin étiqadchilar muqeddes kitabning ornigha hezriti iysa eleyhisalamning terjimihalini, wez -nesihetlirini anglitidighan kitablar arqiliq özlirining étiqadini qoghdap qélish üchün tirishchanliq körsütüp kelgen. Bundaq kitablar oxshimighan dinlargha étiqad qilidighan milletlerning yashighan rayonlirigha tarqalghanche kitablar téximu yerlik tüs élip kétip, uninggha bidet dinlargha a’it parchilar we xurapiy epsane-riwayetler kirgüzilgen.

Uningdin bashqa hezriti iysaning allahtin kelgen wehilerni anglatqan waqtining bek qisqa bolushi we muhitning bu kitabning waqtida yéyilishigha pütünley paydisiz bolishimu injilning özidin bashqa muqeddes kitablardek mukemmel xatirlinip qélishigha imkaniyet bermigen bolishimu mumkin. Eger u kitab köngüldikidek toluq we estayidil xatirelinish imkaniyitige ige bolghan bolsa, yaki xatirlen’gen qisimliri buzghunchiliqqa uchrimighan bolsa, hemmige qudretlik allah xiristiyan eqidisi téxi mukemmel bir din halitige kélip bolmay turup, insaniyetni igikenayetke yéngidin bashlaydighan muhemmet eleyhissalam arqiliq quran kerimni nazil qilmighan bolatti.

M.k 325-yilda impirator kostanten étiqad jehette bir-birige anche oxshap ketmeydighan 2 mingdin artuq étiqadchilar goruppisining wekillirini yighip, mewqe we kitablirini birleshtürüp, diniy qérindashliq ornutishqa chaqirghan. Ularning ichide peqet 318 ademning qoshulishi bilen xiristiyan dinidiki buddizimgha mayil pawloschilarning étiqadini quwetleydighan töt dane bible heqiqisi dep tallinip, qalghan biblelerdin yüzdin artuq kitab saxtigha chiqirilip, ikki minggha yéqin diniy ölimaning éytqanliri yoqqa chiqirilghan. Kéyinki waqitlarda échilghan din yighinlirida dawamliq türde xiristiyan bolmighan bir buddist impiratorning din heqqide chiqarghan bu qarari dawamliq xiristiyan dinining dinni qéliplashturushtiki pirinsipi bolup qalghan.

Kishining diqqitini hemmidin tartidighan yene bir mesele 325-yildiki we 364-yildiki ikki qétimliq heqiqi biblelerni tallap, saxtilirini cheklesh herkitide xatagha chiqiriwétilgen biblelerdin bashqa yene merkiler biblesi, deysani biblesi we maniha’ist biblesi qatarliqlar bar idi.(3 G.P.Fishirning eserliridin melum bolishiche uningdin bashqa isimliri melum bolghanliridin tomas biblesi, yehudilar biblesi, marki’on biblesi, heq bible, petrus biblesi, misir biblesi qatarliqlar. M.ye’arsleyning eserliridin melum bolishiche pütükler(logi’e); nasara biblesi, hawariler biblesi, matiyas biblesi, nekomedi’os biblesi, ushshaqlar biblesi qatarliqlar, x.jakopning eserlirge köre arap injili, ermen injili qatarliqlar, undin bashqa m.y shelebining eserliridin melum bolghan yetmishler injili, xatire injil we barnaba injili qatarliqlar bar.

Barnaba injili bularning ichide meshhurraqlirining biri bolup, xiristiyan chirkawi teripidin qattiq ret qilinishqa uchrighan. Esli ismi yüsüp bolghan barnaba hezriti iysaning shagirtlirining biri bolup, pawloschiliqning xiristiyan jama’etige yéyilishigha alahide tesir körsetken. U pütün hayatini xiristiyan dinining tarqilishigha béghishlighan bir meshhur shexistur. Barnaba markosning ustazi, pawlosning teshwiqatchisi süpitide tonulghan erbap turuqluq xiristiyan jemiyetliri teripidin bügün’giche ret qilinmaqta. Xiristiyan chirkawlirining éytqanliridin qarighanda barnaba injili 14-esirde xiristiyan dinidin islam dinigha köchken, özining din almashturghanliqining toghriliqini ispatlap yézilghan bir injilmish. Halbuki kishini chöchütidighan bu töhmet bashqilar teripidin toqup chiqirilghan bolup, islam dini dunyagha kélishtin ikki yüz yil awal, mundaqche qilip éytqanda 5-esirning axirilirida yeni m.k 492-yili texitke chiqqan rim papisining saxta kitablarni chüshendürgen bir parche mektubida barnaba injili cheklen’gen kitab salahitide alahide tilgha élinghan. Bu emeliyet xiristiyan chirkawining barnaba injili 14-esirde yézilghan dégen qarishini pak-pakiz süpürüp tashlaydighan pakit bolup, xiristiyan din ademliri bu heqte dé’alog qilishtin özini élip qachidu. Xiristiyan chirkawining bu injilni ret qilishtiki asasiy seweb, bu kitabta hezriti iysaning xudaning oghli we ilah ikenlikining ret qilinishi we uning bir peyghember ikenlikini keskinlik bilen teshebbus qilishi qatarliq seweblerdindur.

Gheriptiki xiristiyan alimlirining tehlillirige asasen éytqanda injil eng deslepte islamiy bir mewqede emes eksinche hazirqi xiristiyan chüshenchilirige toyunghan halda otturigha chiqqanmish. Uning gheripte otturigha chiqishini xw we yaki xwi esirlerge baghlap chüshendüridighanlarmu bar. Bu xiristiyan dunyasidiki barnaba inijilidiki heqiqiy ehwalni yoshurup qalalmay ikkinchi bir xil saxta dinni qurashturup chiqmaqchi bolghanliqi heqqidiki yene bir pakittur. Latin rahip framinyo, xiristiyan ti’ologi aryanos qatarliqlarning eserliride tilgha élinishiche pawlosning mektublirida barnabas injilining tilgha élinip, uning eqidisining testiqlanghanliqi heqqide ispatlar bar. Ariyosning mektuplirini tepsili tetqiq qilghan framinyo barnabaning injilini tépip bu kitab heqqide tetqiqat élip barmaqchi bolghan iken. Rahip framinyoning ishliridin xewer tapqan rim papisi uni derhal yénigha chaqritiwélip, (xw esirning axirida) mexpiyetlikke hörmet qilishni jikiligen. Bu bilimde kamaletke yetken rahip papaning ishenchisige érishkendin kéyin mexpi halda watikan kütüpxanisida saqliniwatqan barbanus injilini oqup chiqqan. Rahip framinyo xiristiyan dini jemiyitide mertiwisining qanchilik derijide öskenlikige qarimay barnaba injilini oqup chiqqandin kéyin islam dinigha kirip, ömrining axirghiche xiristiyan dunyasigha barnaba injilini anglitishqa tirishqan.

Bügün’giche yétip kelgen barnaba injilining eng qedimki nusxisi prusiye padishahining ordisida meslihetchi bolghan krimer teripidin 1709-yili köchürüp chiqilghan kitabtur. Bu nusxa italiyanche bolup, kéyinki waqitlarda awustiriye impiratorluq kütüpxanisida pichetliwétilgen. Kirimerning bu nusxisi kéyin namelum bir aptor teripidin italiyanchidin ispanchigha, in’giliz alimi sayel teripidin ispanchidin in’gilizchige, uningdin kéyin in’gilizchedin erebchige, erebchidin yene in’gilizchige terjime qilinghan. Bu kitabning xiristiyan jemiyetliri teripidin xiw esirde dinini özgertken bir xiristiyan teripidin yézilghanliqi heqqidiki qarishini, bu kitabning pawlosning mektublirida w esirde cheklen’gen kitablar qatarida tilgha élinishi xiristiyan chirkawlirigha chüshendürüsh qiyin bolghan problimatik bir mesilini tughdurup bergen. Bu injilning eng deslepki nusxisining tili rim papisining esirlep qollinip kelgen til uslubida bolghanliqi, kéyin uning qoyuq bir xiristiyan eqidisi puriqida islamiy dewrlerge oxshimaydighan til uslubida ispanchigha we in’gilizchige terjime qilinghanliqi, kitabta islami dewrlerning héchqandaq tamghisi yoqliqini ispatlap turmaqta. Barnaba injilining kéyinki nusxilirida islami dewrning héchqandaq iznasi bolmighanliqigha qarimastin xiristiyan diniy jemiyetlirining bu kitabni saxtigha chiqarghanliqi xiristiyan dinidiki eng zor saxtiliqni ispatlap béridu.

Bezi xiristiyan alimliri latin rahip framiniyoning barnaba injilini oqughandin kéyin islam dinini qobul qilghanliqini bilgendin kéyin, bu kitabni framiniyo yézip chiqqan dégen hikayeni toqup chiqqan. Framiniyo ariyanosning risaliside bu injil heqqide toxtalghanliqini tilgha alghan. U bu injilni özining yazmighanliqini, ariyanosning risaliliridin bu heqtiki uchurgha ige bolup, bu kitabni rim papisining kütüpxanisida qolgha chüshürgenlikini tilgha alghan. Uningdin bashqa barnaba injilining eng kona nusxisini muhapizet qilghan kishi framiniyo bolmastin küchlük bir xiristiyan döliti bolghan prusiye xanliq kütüpxanisida ishligen bir danishmen xiristiyan muxlisi ikenliki bashqa pakit telep qilmaydighan heqiqettur.

Bu kitabning quran bilen her qandaq bir dewrdashliq alaqisining yoq bolghanliqi eyni dewrdiki radikal xiristiyan jemiyetlirining bu kitab arqiliq quranni ret qilishqa orunup we shu arqiliq endulus(ispaniye) musulmanlirini yawropadin qoghlap chiqarmaqchi bolghanliqi heqqidiki tarixi pakitlar barnaba injili heqqidiki söz-chöcheklerge éniq reddiye béreleydu. Uningdin bashqa barnabs injilining xiristiyanliqning eng radikal mezhipi bolghan protestanchilar teripidin eyni waqitta in’gilizchige terjime qilinishidur. Eger kitab heqiqeten saxta bolsa ular némishqa yene terjime qildi? Cheklen’gen bu kitab heqqide xiristiyan dunyasida élip bériliwatqan tetqiqat hazirghiche öksüp qalghini yoq. Eger bu kitab musulmanlar teripidin saxta yézilghan bir kitab bolsa idi, xiristiyan dunyasida u qeder shöhret qazinalmighan bolatti.

Hemmidin kishini heyran qalduridighini xiristiyan yighinliri heqiqi dep tallap chiqqan töt biblening yazghuchilirining u kitablarni yézip chiqishta biz yuqirida tilgha alghan, saxta dep qaralghan kitablardin bolushiche paydilanghanliqi, mundaqche qilip éytqanda heqiqi kitabta ular saxta dep élan qilghan kitablarning terkiwi qisimlirining yer alghanliqidur. Undaq bolghanda, ular toghrisi dep qarighan töt bible heqqide qandaq logikiliq höküm chiqirish mumkin ikenlikini kitabimizni obdan oqughan adem özi belgülise bolidu.

Xiristiyan dini jemiyiti özning diniy chüshenchilirini qéliplashturush üchün élip barghan tirishchanliqlarning biri kishilerning qolida mewjut bolghan bir-birige oxshimaydighan nechche yüz xil bibleni özlirining diniy teshebbusi we yerlik alahidiliki asasida birlikke keltürüp, qutsal kitablarning sanining köp bolushining aldini élish bolup keldi. M.k 325-we 365-yilliridiki din islahati netijiside töt dane injil tallap chiqilip bashqiliri qisqartiwétilgen idi. Bu hadise kishige xuddi yudestlarning tarixidiki kitab qisqartish we toghrisi-saxtisi dep kitablarni malimatang qilghan weqelerge oxshayti. Yudestlar tewrat meseliside del xiristiyanlar gha oxshash tewratning «saxtiliri» ni shalliwétip, nopuzluq töt danisini heqiqisi dep tallap chiqishqan idi. Xiristiyanlarning yighinida élinghan qarar del u hadisening parallél shekilde yene bir qétim yüz bérishi idi. Qiziqarliq bolghini tewrat üchün yahwist, elohist, rahip we tesniye qatarliq töt menbeni asas qilghan bolsa xiristiyan qutsal kitawining menbesini bir emes markos, luka, metta, yohanna xatirelirini asas qilghan töt menbege baghlap qoyghan idi. Qarighanda bu ikki din arisida bir-birige miras qéliwatqan, eyni waqitta, allahning peyghemberliri, bolupmu hezriti yesus teripidin qattiq tenqitlen’gen gunahlar tekrarliniwatatti. Tanach bilen biblege sélishturmashunasliq nezeriysi bilen tenqidi baqqan yudest we xiristiyan alimlirining bu ikki kitab heqidiki bayanliridin qarighanda, biblening yézilishtin awal tanachni teqlit qilip ish bashlash heqqide pilan tüzülgenlikidin xewer tapqili bolidu. Biblelerde sözlen’gen hezriti yesus hikayisining nahayiti muhim bolghan nuqtilarda tanachta teswirlen’gen moses(mosa)ning hayati heqqidiki hikayelerge bek oxshap kétidighanliqimu kishining alahide diqqitini tartidu. Tanachning töt menbesi bilen töt dane bibleni sélishturup baqqan her qandaq bir adem markosqa yahwistning, lukagha elohistning, mettagha tesniyening we yuhannagha rahipning örnek qilinghanliqini chüshiniwalalaydu. Tetqiqat netijiside yahwistqa oxshap qalghan markos biblesidiki hikaye we riwayetler emeliyette hezriti yesusqa a’it hikayeler ikenlikidin bekraq hezriti mosesqa a’it hikayelerge oxshaydighanliqi bayqalghan. Buningdin qanche ming yildin béri éghizdin éghizgha köchüp kelgen diniy riwayetlerning hezriti yesus dewrige kelgende uninggha yüklinip tebligh qilinghanliqini, hem bible yazghuchiliri kitabni qelemge alghanda shu dewrdiki muqeddes kitab tanachtin uslup jehettin zor derijide paydilanghanliqini körümiz.

Xiristiyan dinidiki shagirtlar (xawarilar)ning sanining 12 bolishimu bir tasadipiliq bolmastin yudezimdin öz péti köchürüp kélin’gen bir hadisedur. Yudezimda bezi sanlar qutsal hésaplinidu. Bulupmu 12 dégen san yudezimda qutsal hésaplinidu. Chünki yehudiy qewmini teshkil qilghan 12 qebilining ejdadi hezriti yaqubning 12 oghligha bérip chétilidu.

Xiristiyan alimlirining qarishiche bible hezriti yesus zamanida yézilmighan iken. Hezriti yesus xuda bolghini üchün heqni anglitishta yudist we musulmanlardek wehi yoli bilen nazil bolghan tewrat we qurandek bir kitabqa éhtiyaji yoqmish. Uning özi xuda, özi wehi, özi xudaning oghlimish. Hezriti yesustin kéyin injilni yazghanlar uning biwasite wehi qanili bilen yollighan uchurliri asasida qusursiz yézip chiqqanmish. Ular (yüzligen) biblelerni yézish jeryanida muqeddes roh biwasite medet bergenmish, biblening yézilishida her qandaq bir xataliqning körülüp qélishining aldini alghanmish. Kitablarning hemmisi her qandaq bir yétersizlik we kemchiliktin xali, her qandaq bir xataliqqa yol qoymighanmish. Xiristiyan dinining xuda bilen qutsal kitab, étiqad bilen wehi… heqqidiki bu meshhur meydanini xuhanna biblesi xireleshtürmekte. Chünki kishiler u kitabtin bir türküm kemchiliklerni bayqighan we étrap qilishqan. Bu heqte yohanna mundaq deptiken: «yesus shagirtliri bilen birge yürgen künlerde ajayip köp möjizilerni körsettiki bularning hemmisige bu kitabta yer bérilmidi. Uning körsetken möjizilirining hemmini birmu-bir yézishqa toghra kelse, yézilghan kitablarni dunyagha sighdurmaq teske toxtayti…»dep yazghan. Emdi xiristiyan alimlirining nuxsansizliq nezeriysi bilen buninggha qarisaq, yesusning talay möjizilirining beziliri yézilip beziliri shalliwétilgen. Undaq bolsa yuhanna biblesi xiristiyan alimlar éytqandek nuxsansiz we mukemmel emestur. Yuhannaning éytqanlirining xulasesidin qarighanda bu yétersizlik peqetla yohannaning biblesidila emes eksiche yer yüzidiki barliq biblilerde xataliq bardur. Chünki xiristiyan dini alimliri tekitlewatqandek kitabning yézilishigha xuda biwasite yétekchilik qilghan bolsa injil we bible weqesi bu qeder murekkep tarixni bashtin kechürmigen bolatti. Eslide hezriti yesusning peyghemberlik qilghan üch yilliq hayatidiki muhim ishlirini qa’idilik bir shekilde yazsa eng köp bolghandimu bir-ikki kitabqa yighinchaqlash mumkin idi. Emma biz yohannaning hésiyatini toghra chüshen’gen teqdirdimu bashqa biblelerning hem hezriti yesusning hayati we möjizilirini yézish jehettin intayin köp yétersizliklerge yol qoyghanliqini köreleymiz. Démek töt kitab bilen cheklen’gen bibleler hezriti yesusqa a’it matériyallarni, u peyghemberlik qilghan üch yil waqittiki özliri muhim dep qarighan hadiseler bilen tolduralmay qalghanliqini bir terepke qayrip qoyghandimu temel nuxsan we kemtükliklerning bolghanliqi, bu dinni insaniyet jemiyitige paydiliq bolghan nuqtilardin idi’ologiylik bir wasite süpitide paydiliniwatqanlargha qarighanda özlirining siyasiy we iqtisadiy menpe’etliri nuqtisidin we perdazlap körsütishke oruniwatqanlarning teshebbusini tewritip qoyidu.

Xiristiyan dinidiki peyghemberlik we wehi chüshenchisi gheriptiki kapitalizimning yene bir qoshkéziki bolghan kumunistlarning shexsiyetchiliki netijiside din tereqqiyatidiki qanuniyetke zit halda burmiliwétilgen bolup, uning arqa körünishi maddichiliq we atalmish insanperwerlikke a’it eqli bilimler bilen yasandurulghan. Hezriti yesusning öz etrapigha uyushqan étiqadchilardin tallighan üch gurupa kishi bar idi. Birinchi gorupida yesusning eng sadiq 12 shagirti yer alghan; ikkinchi gorupida uning tili boyiche élip éytqanda yetmish ikkiler yer alghan; üchünchi gorupida yüz yigirmiler yer alghan. Bular özlirining diniy salahiti tereptin deslepkiler birinchi orunda, otturdikiler ikkinchi orunda, axirdikiler üchünchi orunda turidu. Dimekchi bolghini étiqadchilar ottursida barawerlik inkar qilinghan bolup, eger allahtin bu din heqqide wehi kelse eng deslepte yuquri qatlamgha mensuplargha kélidiken, ularning xuda heqqide xatireligenliri eng ünümlik bolup, kemtüklik we xataliqlardin mustesna iken. Bu nezeriyedin mundaq bir kütülmigen logikiliq weqe kélip chiqidu. Biz yuqirida tilgha alghan xiristiyanlarning büyük yighinlirida tilgha élinghan «büyük» töt biblening eng az bolghandimu ikkisining aptorining we yene uning ichige kiridighan ikkeylenning bibleside yazmiliri yer alghan bezi böleklerning eng yuquri qatlam étiqadchilarning ichidin chiqish uyaqta tursun yetmish ikkiler we yüz yigirmilerningmu ichidin chiqmay, yuqiriqi üch goruppigha kiridighan 204 ezizning qatarigha kirelmey qalghan kishilerning qolida xatirege élinghanliqidur. Bizni bu yerde oylandurudighan ish kitabqa kitabni xatireligenlerning nami bérilmey xiristiyan diniy chüshenchiside muqeddes bilin’gen birinchi guruppigha kiridighan kishilerning namida, kitabni xuddi ular yézip chiqqan bir teleppuzda atighanliq ularning özlirining yuqiriqi nezeriysi arqiliq u ikki bible we uningdin bashqa biblelerde yer alghan tégi pes étiqadchilar yazghan böleklerni yoqqa chiqiridu. Uningdin bashqa bibleliri tallanmighan 202 ezizge hezriti yesustin héchqandaq wehining kelmesliki mumkin emes. Undaq bolsa ulargha kemtüksiz we toghra kélidighan wehiler xatirelen’gen kitablar qéni? Eger wehilerning hemmisi xatirelinip kitab halitige keltürülmise kéyinki ewlatlar hidayettin chékinip xata yolgha ketmesmu? Wehining yesusning wedisige asasen, özi tallighan 1-,2-,3-derijidiki xiristiyanlargha chüshmestin hezretning neziri chüshmigen pawlos we luka qatarliq ademlerge chüshkini xiristiyan dinining bu heqtiki meydanigha xilap emesmu? Yesus eger ular dégendek wede qilghan turup kéyinche u wedisidin yéniwalmighandu!? Yaki imtiyazliqlar wehi dep xatireligen kitablar saxta bolushi mumkin. Gepni eger bundaq uzartqili tursaq belkim qanche ming sehipini israp qilghan bolimiz. Xiristiyanliqning wehi we peyghemberlik chüshenchisi, bu dinni yighishturiwalghili bolmaydighan ichkiy we tashqiy késelliklerge griptar qilghan bolup, bu dingha étiqad qilish we toghra yolni tépip méngish insanning qolidin asanliqche kelmeydighan derijige bérip yetken bolup, ular özlirining jama’etini insaniyetning tebi’et we ilahyet, senet we edebiyat penliridiki eqil paraset enggüshterliri bilen muhapizet qilip turiwatqan bolsimu, mukemmel bir kitabning yoqliqi yaki bar bolsimu egishelmeywatqanliqidin perishan halette yashaydu.

Biz tilgha alghandek biblening bésilishqa yol qoyulup kélin’gen yuqiridiki töt nusxisining qachan we kim teripidin yézilghanliqi, uni némini, qandaq sewebni asas qilip yézilghanliqi we kimlerning yazghanliqi, biblege nam qilip qoyulghan shexislerning heqiqeten shu kitabning yazghuchiliri yaki emesliki heqqide kétiwatqan ixtilaplar, kishilerning qelbide tarixtin béri shühbe tughdurup kéliwatidu. Eger u nusxilarda biblening yézilghan tarixi bilen uni kimning yazghanliqi heqqide éniq melumat qaldurulghan bolsa bek yaxshi bolghan we bizning bible heqqidki bilimlerni élishimizgha qulayliq tughdurhan bolatti. Hezriti yesus we uning bible yazghuchiliri dep tonulghan étiqadchilar bilen bir dewrde yashighan tarixchilarning köpinchisining eserliride bu heqte yeni xiristiyan dinining meydangha kélishi we bibliler heqqide xiristiyan dinining tüp mahiyetliri we uninggha a’it hadiselerni ekis ettürüp béridighan melumatlarning yoq bolghanliqi kishini oygha salidu.

Tarixchi go’uldning kitablirida hezriti yesus bilen bir dewrde yaki xiristiyanliq taza tarqiliwatqan bir mezgilde yashighan emma u hadiseler heqqide héchqandaq bir nersini tilgha almighan seneja (m.k. 3-65), Petroni’us ( ?-M.k.66), büyük pliny (m.k. 23-97), Juwenal (m.k. 60-140), Marti’al (m.k. 40-104), Qu’intili’an( m.k. 40-118), Epiktetus (m.k. 40-120), Api’on(m.b 20-m.k.48) qatarliq meshhur tarixchilarni misalgha keltürishke bolidu. Emma shu dewrde yashighan kéyinki pliny (m.k. 61-105), Tajitus(m.k. 55-120) Qatarliqlarning kitabida xiristiyanliq heqqide intayin qisqa melumatlar bérilgen. Xiristiyan din ademlirining u dewrge a’it wezliridin qarighanda bundaq bir zor hadisening tarixta keng da’irilik halda tilgha élinmay qalghanliqimu bir shühbe. Xiristiyan kitablirida shu dewrdiki ijtima’i we siyasiy ishlargha eng küchlük tesir körsetti dep teswilen’gen bu zor weqe shu dewrde yashighan iskenderiyelik philo(M.b.20-M.k.60) we josephus (M.k.37-100) qatarliq ikki meshhur kishining kitabidimu héch tilgha élinmighan.

Klementning (M.k.95-140) larda korinoslulargha yazghan bir mektupta bible heqqide yene tepsiliy toxtalmighan bolsimu, peqet pawlosning mektubidin az tola bésharet bérilgen. Bu mektupta hezriti yesusning sözliri azraq tebligh qilinghan bolup uning hayati heqqide héchqandaq melumat berilmigen. Yuqiriqi bayandin shuni köriwalghili boliduki, u dewrdiki xiristiyanliq bashqilar sözlep yürgendek zor ijtima’i we siyasi hadise derijisige yetmigen.

Din tetqiqatchillirining qarashlirigha qarighanda xiristiyan jemiyetliri neshir qilip tarqitishqa ruxset qilghan pawlosning mektupliri m.k. 57-62-Yillarda, metta kitabining 50-yillarda, markos kitabining 55-75-yillarda, luka kitabining 80-90-yillarda, yuhanna kitabining 100-yillarda yézilghan bolup, emma u kitablarning esli orginali heqqide ne arxilogiylik pakit ne tepsiliy bolghan tarixi melumat yoq. Meyli u kitablar yüz yil awal yaki kéyin yézilsun, xiristiyan eqidisi boyiche xuda teripidin wehi qilinghan bu «ayetler» ning nazil qilinishidiki ilgiri kéyinlik, uning wehi yaki emeslikige shühbe tughduridu.uningdin bashqa bu wehi hadiseliri heqiqeten shu dewrde yüz bergen bolsa yuqiriqi meshhur bilim ademlirining kitablirida némishqa bu xil yaki u xil shekilde tilgha élinmaydu. Bu yerde melum bir ajizliq sewebidin we qalaymiqanlashturiwétilgen pakit we tarixi uchurlar bar, elwette.

Bu töt kitabning m.k. 60-Yildin 100-yilghiche melum bir kitabning örnek bolushi yaki qelemge alghuchining biwasite ilhami bilen yézilghanliqini peqet tesewwur we bezi wastiliq uchurlar arqiliq hökum qilalaymiz. (4) Hazir xiristiyan chirkawliri teripidin heqiqisi dep qobul qilinghan töt biblening orginal qol yazmiliri bilen ulardin köchürüp chiqilghanliqi texmin qilinghan kitablarning arisida eng az dégendimu ikki yérim esirlik bir boshluq bar. Shuningdin qarighanda eng qedimki bible dep sanalghan nusxilarning eng qedimki bir orginal qutsal kitabtin sözmu-söz köchürülgenlikini ispatlap béridighan we pakit bolalaydighan bir ispatmu yoq. Chünki bashqa kitab we hikayelerde tilgha élinghan bir samawi kitab ghayip bolghan we uni qiyas qilmaq bek tes. Tilgha élinghan eng qedimki samawi kitablar bilen hazirghiche muhapizet qilip kélin’gen kona orginal kitablarning 200 yildin 250 yilghiche bolghan yil perqi ottursidiki qarangghuluq nurghun sirlarni yutup yatmaqta. Héch bolmighanda kéyinki kitablarning ilgiriki kitablar yaki shu kitablar asasida yézilghanliqi heqqide birer xelq arisida saqlinip qalghan küchlük riwayet tüsini alghan ilahi zilzilimu yoq. Yaki bashqa shekildiki meselen: arxilogiylik, tarixi we shejerege oxshap kétidighan delil mewjut emes. Hemme nerse qiyas we yéngilinip turidighan toqulma hikayeler arqiliq bayan qilinmaqta.

Bu hadisege bir qeder ilmiy rewishte qarighinimizda M.k.325-yiliqi butperes impirator kostantin orunlashturghan iznik yighini we M.k.365-yilqi lodesiya yighinidin ilgiri hem shu hadisedin kéyinki xiristiyan döletlirining memuri buyruqi bilen yüzligen bible nusxilirining saxtigha chiqirilishi we heqiqi étiqadchilarning rim impiratorliri teripidin uchrighan siyasiy iskenjiler sewebidin qedimki ishenchlik nusxilar künimizge qeder kélelmigen. Kelgen bolsimu ijtima’i we siyasiy jehettiki mülükdarlarning menpe’itige uyghun bir shekildiki jemiyet we rohiyet muqimliqini saqlash yüzisidin yoq qiliwétilgen yaki ilan qilinmay kelgen bolushi mumkin.

Xiristiyan chirkawliri yuqiriqi ikki yighindin ilgiri mewjut bolghan muhim qolyazmilarni, u ikki yighinda qarar qilinghan kitabqa jümlidin butpereslikke sülhi yoli tutqan pawloschiliqqa uyghunlishish üchün, eslidiki tallanghan töt bible oxshutup kitablarni yézish jeryanida yoq qilghanliqi ilim sahesidikilerge sir emes. Alimlarning bayan qilishiche bible qoldin qolgha köchürülüsh jeryanida eng köp ish qoshiwétilgen kitab bolup, insaniyet medniyet tereqqiyatida melum bir kitabning u qeder özgertiwétilgenliki heqqide ikkinchi bir misalni tapqili bolmaydiken. Bügünki künde bible(yéngi ehde)ning peqetla gérikche yézilghan besh mingdin artuq yiraq qedimqige oxshimaydighan qedimiy nusxisi bar. Emma bu besh ming qol yazmining ichide bir-birige pütünley oxshaydighan ikki nusxini tapmaq tes. Uningdin bashqa u kitablargha türlük ilawe yézilghan on mingdin artuq qol yazma saqlanmaqta. Uningdin bashqa kishilerning qolida neshir qilinip qalsa hazirqi xiristiyan dinining mewqelirini astin-üstin qiliwétidighan yüz minglarche kitab saqlanmaqta. Bu kitablar arisidiki perqler 150 mingdin 250 minggha qeder dep perez qilinmaqta. Peqet luka biblesining 150 xil qol yazmisida 30 mingdin artuq öz-ara perqlinidighan jayi bayqalghan.

20 –Esirdin kéyin ilghar pen téxnikining yardimi bilen kitablardiki periqler insan eqlige uyghun bir shekilde organizatsi’onlashturulghan bolsimu, eslisini perq etküsiz derijide buzulup ketken kitabni birlikke keltürmek we eslidiki nopuzini tiklimek, xataliq we kemtükliklerni yoshurmaq xiristiyan diniy jemiyetlirige éghir kelmekte.

Xiristiyan dinining qutsal kitabi bibleler( injil heqqidiki kitabliri) eng deslepte hezriti iysa eleyhissalam bu alem bilen xoshlushup texminen on töt esirdin kéyin yeni m.k. 1481-Yili tunji qétim metbe’e bilen bésilghan bolup, uningdin kéyin uning basmiliri qéliplishishqa bashlighan. Xiristiyanlarning bu qutsal kitabi resmi neshir qilinghanda kitabning bezi terkipliri téxiche neshirge hazirlanmighan idi. 1516-Yiligha kelgende yeni islam dini dunyagha kélip üch esirdin köprek waqittin kéyin erasmus yunanche neshir qilinghan bibledin parchigha birleshtürüp kitabning latinche qol yazmidiki yene bir böliki (wulgata)ni qoshup neshir qilghan. Kitab neshir qilinghandin kéyin qol yazmilarning eslisige warisliq qilinmighan dep qarilip, xiristiyan chirkawlirining qattiq tenqidige uchrighan. Shuning bilen u basmigha ulapla «komplutensi’on polyagot» dégen yene bir kitabni neshir qilishqan. Bu kitab nahayiti köp talash we tartishlardin kéyin neshir qilinghan bolsimu watikanning testiqidin ötmigen. 1546-Yiligha kelgende stehphanus kitabni bashqidin neshirge teyyarlighan. Biblening bu neshri testiqtin ötken yazmilar dégen mezmunduki «textus rekeptus» dégen nam bilen atalghan. Arqidin bu kitabmu saxtigha chiqirilip qattiq tenqitlen’gen. Bu weqedin yüz yilgha yéqin waqit ötkendin kéyin, andin hazirqi biblege biraz yéqin bolghan bir bible gollandiyede tüzüp chiqilghan. Gollandiyede tüzüp chiqilghan kitabqa xiristiyan alimliridin charlis lachman nahayiti köp bash qaturup ish qoshqandin kéyin 1850-yilgha kelgende bir dane yéngi bible neshir qilinghan bolup, quran kerim yawropa tillirigha terjime qilinghili nechche yüz yil bolghanda neshir qilinghan bu nusxa ilgiriki nusxilardin yene köp derijide perq qilidighan bügünki biblelerning anisi bolup qalghan. Xiristiyan alimlirining déyishiche bu kitab 4-esirdiki qol yazmilargha asaslanghanmish. 1857-We 1872-yillargha kelgende charlis lachmanning neshirge teyyarlishi bilen bésilghan bible beziler teripidin yene saxtigha chiqirilip samu’el pride’a’ux tregelles teripidin hazirlanghan, téximu ilgiriki qol yazmilarni asas qilghan bir bible yézilip neshir qilindi. Bu halet hala künimizgiche xuddi tarixta qandaq bolsa shundaq dawamlishiwatqan bolup, bible dawamliq özgertilip, dawamliq yézilip kelmekte. Shunga bir neshiriyat oxshimighan dewrde bir tilda neshir qilghan biblelerning arisidimu yüzligen periqlerni tapqili bolidu.

Buningda xiristiyan chérkawlirigha kim qomandanliq qiliwatqanliqini bilish intayin muhimdur. Miladi 4-esirdin kéyin taki hazirghiche xiristiyan dini dölet dini derijesige kötürülgen bolsimu, u peyda bolghandin tartip uchrap kelgen bir türlük rijimdin qutulup yene bir türlük iskenje ichige kirip qaldi. Hakimiyet üstidikiler bir tereptin étiqadchilarni bastursa, yene bir tereptin ularning küchi arqiliq xelqni idare qilishni oylaytti. Shuning üchün ular kitablarda özlirining menpe’etlirige uyghun teleppuzining peyda bolishini ilgiri sürdi. Kitabni özgertip yézishqa, periqleni azaytishqa we dinni rayon xaraktérige ige qilishqa köp küch serip qildi. Xiristiyan dinining qoghdighuchiliri qiyapitige kiriwalghan hökümran siniplarning yene qilghan bir ishi özlirining menpe’etlirige layiqlashturup yézilghan biblilerge yesusning sadiq shagirtlirining namini bérip, ular arqiliq kelgen qutsal kitablarning hemmini saxta kitabqa chiqiriwetkenlikidur. Saxta we rast dégen atalghular hazirqi xiristiyan étiqadchilirining özidin bashqilarning qolidiki biblelerge qaritip éytidighan erzan bir kelime ikenlikini biz ilgiri sözlep ötken iduq. Biz quran we tarixi kitablardiki injil heqqidiki bayanlardin, hezriti iysa eleyhissalamgha wehi arqiliq nazil qilinghan injilning we uning sadiq murtlirining injil we hezriti iysa heqqidiki heqiqi xatirelirining ghayip bolushi we hazirqi gospel (bibleler) ning meydangha kélishi qatarliqlarni qara niyet, sawatsiz we bilimsiz kishilerning kemtük we yaman gherezde dingha qilghan bir buzghunchiliqi dep qarisaq xatalashqan bolmaymiz.

 (1) G.p. Fischer, essays on the supernatural origins of christi’anity, p. 156

(2) Arhur k. He’adlam, the life and te’aching of the jesus the christ, london,1924,p.15

(3) Ebu reyhan bironiyning “ el –asarul baqiye anil-quranil-haliye” le’ipzig, 1923, s.23

(4) J.paterson symith, “how we got o’ur bible” london, ?, P.3

Ende

03.06.06

Üchinchi bab

Xiristiyanliq Enenisi we Biblediki Birqisim Ixtilaplar

Bizning melumatimizgha köre uyghuristan rayonida 20-esir ning axirida xiristiyan missiyonérliri terjime qilip tarqatqan uyghurche bibledin bashqa, islam alimliri, du’axan we pirxonlar din tetqiqati we kisel saqaytish üchün ming yillardin béri qollunup kelgen qedimki uyghurche we erebche injil nusxiliri bar iken. Injil (biblening emes)ning qedimki nusxilirigha a’it bezi parchilarni bir qisim kishiler hélighiche yénida saqlap kelgenmish yaki yada bilermish.

«Injil» dégen nam eyni waqitta «quran kerim»de qollinilghandin bashqa qedimki semiti xelqlerning tilida we latin tilliridimu qollinilghan bolup bu atalghuning erebchidin yunanchigha yaki yunanchidin erebchige kirgenliki heqqide éniq bir nerse déyelmeymiz. Emma hazir gherb fililogiye alimliri bu namni qedimki yunanche «e’u+angeli’on» dégen söz birikmisidin özgergen «ewangile» dégen sözdin kelgen bolup, in’gilizche «gospil»ning del özi —«xudaning sözliri» yeni «xosh xewer» dégen meniliri bar,-dep qarimaqta. Kelimining tilimizgha qachan, qandaq sewebtin kirip kelgenliki heqqide biz yuqurida tilgha alghan tarixi we arxi’ologiylik pakitlardin bashqa ochuq bir nerse déyelmeymiz. Emma shu nerse éniqki bizning ikki ming yillardin ilgiri güllinishke bashlighan sheherlishish hayatimizning siyasi, iqtisadi we meniwi tereplerdin eyni waqitta allahning neziride qutsal atalghan «injil» arqiliq dunyawilishishqa qarap yüzlen’genliki, étiqadimizgha dunyawi medeniyet arqa körünüsh qilinghan musulmanliq eqidilirining singip kirgenliki wetinimizning her qaysi rayonlirigha keng tarqalghan diniy hékayetler we qisiler dep atiliwatqan ming öy bézekchiliki, tash-qiya sizmiliri, we yüzlep tépilghan tarsha pütükler, arxitekturluqqa, toqumichiliqqa, kulalchiliqqa, edebiyat-senetke a’it arxi’ologiylik tépilmilar arqiliq melum bolmaqta.

Bizning bügün «injil»dep atawatqan kitabimiz, xiristiyan dindikiler «bible» dep muqeddes körüdighan kitab bolup, u bizge eng deslepte yétip kelgen we «quran kerim»de tilgha élinghan kitabning del özi emes. Hazir dunyada bible dep atiliwatqan bu kitabta quranda tilgha élinghangha oxshash perqler bar bolghandin bashqa, u kitabning hazirghiche neshir qilinmaywatqan nusxiliridin sirt bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt dane wariyanti bar. Shunga «injil» bilen «bible»ni we «bible» dep atilidighan bir-birige oxshimaydighan töt muqeddes kitabni öz-ara perqlendürüp chüshen’ginimiz yaxshi. Biz kitabning muqeddimisidiki pirinsipimizgha asasen bu namlarni téximu toghra bolsun üchün emeliy ehwalgha qarap periqlendürüp qollinimiz.

Xiristiyanlarning muqeddes desturi bolghan töt kitabning omumi nami «bible» bolup, bu nam eng deslepte hazirqi süriye, liwiye we pelestinde meydangha kelgen qoyuq iptidayi diniy xususiyetke ige qedimki eserlerni we ottura sherqte qurulghan poyenisiye (pho’eniki’a) impiratorluqigha a’it yazma yadikarliqlar we medeniyet hadisilirini ipade qilishta qollinilghan qedimki gérikchidiki «bible»(birlik isim) we «ta bibli’a» (köplik isim) dégen (uyghur tilida muqeddes xatire we xatiriler menisini béridighan) kültür we étiqad meniside kélidighan kelimidin kelgen. Kéyinche hezriti iysa eleyhissalamgha wehi bilen kelgen muqeddes kitabning namimu yawropaliqlar teripidin shu nam bilen atalghan bolup, uning birinchi qismi yehudiy dinining muqeddes kitabi «tanach» tin ikkinchi qismi hezriti iysa eleyhissalamning wez-nesehetliri bolghan «gospel» din terkip tapqan. Eyni waqittiki bu kitabning qurandiki namliri «zebur», «tewrat» we «injil» bolup, yawropadiki u kitablarning hemmisi we yawropaliqlarning qedimki yat dinlargha a’it idiyeler qoshulup birlikte neshir qilinghan kitabning nami «bible»dur. Shunga tilimizdiki «injil» dégen söz bu kitablarning hemmisini körsetmeyla qalmay belki shu kitabqa kirgüzülgen gospel (injil/yéngi bible) dégen nam bilenmu üstimu-üst chüshmeydu.

Bible biz yuqirida éytqandek xiristiyan dini taki mukemmel bir din haligha kelgüche bolghan ariliqta, shu din yéyilghan rayondiki xelqlerning tarixida saqlinip qalghan qedimki dinlarning eneniliri asasida yéngidin-yéngigha özgertip tüzülgen yiraq qedimki we qedimki, qedimdin hazirgha kelgiche birlikke kelmigen nopuzluq töt+bir chong kitabning omumi namini körsütidu. Shunga bu kitabning oxshimighan dewrlerge a’it oxshimighan nusxilirini oxshimighan milletlerning qolidin tapqili bolidu. Bibleni teshkil qilghan mezmunlar hazirghiche ikki chong türge ayrilghan bolup, bash teripi «kona ehde» (1) (hezriti iysa eleyihissalamdin ilgiriki qismi), axiri «yéngi ehde»(2) (hezriti iysa eleyhissalamdin kéyinkisi) dep atalmaqta.

«Quran kerim» xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolghan «injil» dégen bir kitab heqqide we bu kitabning özgertilgenliki heqqide ré’alliqqa uyghun bolghan nahayiti nurghun melumatlarni béridu. «Quran kerim» de tilgha élinghan injil «yéngi» we «kona» dep ikkige ayrilmayla qalmay, injilning birdin bashqa nusxisining barliqi heqqidimu xewer bermeydu.

Bizning xewerdar bolghinimizgha oxshash, xiristiyan dinining tüp merkizide peyghembirimiz hezriti iysa eleyhissalam yer alghan bolup, u hazirqi zaman xiristiyanlarning neziride peyghemberdin üstün bolghan, qandaqtur qedimki yunan epsaniliridiki öy-ochaqliq, er-xotunluq we bala-chaqiliq munasiwetke ige tengriler ning «mertiwisige» ige qilinip qoyulghan. Ularning neziride biblediki yesus/jesus (isa) ata xudaning insan qiyapitidiki parchisi yeni xuda bilen meryemning oghlidur. Yaratquchi xudaning balisi-erkek bala xuda, ata xudaning hökmini ijra qilish üchün adem qiyapitige kiriwélip, insanlarning arisigha kélip azapliq dunyada yashap, insaniyetni qutulduriwélish üchün hesret-nadamet chékip, dunyaning wapasizliqi üstidin küresh qilip axiri ölüp kétidu. Qarang bu bible qissesi qedimki gériklarning epsane riwayetliridiki mehbutlar xudasi ziwis (3) we uning xudalashturilghan perzentliri heqqidiki fantaziylik hikayelerdin kelgenlikini besh qoldek körsütüp turidu.

Biblening ikkinchi qismida yésusning sadiq murtlirining yésus (xiristiyanlarning xudasi) ölgendin kéyin, uning dunyagha kélishi, hayati, hayat waqtidiki tesirlik ish-heriketliri, éytqanliri we iztirap chekishliri heqqide öz aldigha bir-biridin periqliq halda yézip chiqqan eslimiliridin teshkillen’gen(melum bir tereptin hedis sheriflerge oxshap kétidighan) hadiseler orun alidu. Yésus ölgendin kéyin uning heqqide yézilghan bu tesirlik hékayiler, u hayat waqtida allah teripidin wehi qilinghan injil eqidilirini asta-asta siqip chiqirip xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolup qalghan. Yésusning nam sheripi bilen birlikte otturigha chiqirilghan kishilerni rehimdillikke, dostluqqa, méhri-shepqetlik bolushqa, düshmenni söyüshke, sewri-taqet qilip yashashqa, ölgen nijatkarning u dunyadiki iradisige boy sunushqa ündeydighan, xelq arisida tarqilip yürgen aghzaki qissiler, parche-purat berishuriler, mektuplar we yerlik dinlarning «muqeddes» hikayiliri öz-ara kirishtürülüp yézip chiqilghan bu kitab tilimizda hazir yudézimning tanah dégen kitabi bilen qoshulup xata halda injil dep atalmaqta. Emeliyette biz yuqirida éytqandek tanah dégen kitab tewrat we zeburning özi emes bolghinidek, xiristiyanlarning muqeddes kitabi biblemu «quran kerim» de tilgha élinghan injil dégen kitabning del özi emes bolup, bizning tilimizgha xata halda tewrat (kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini xiristiyanlar old testament dep ataydighan biblening birinchi qismidur; injil(kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini xiristiyanlar new testament dep ataydighan biblening ikkinchi qismidur. Yuqirida tilgha alghan kitablarda «quran kerim»de tilgha élinghan tewrat, zebur, injilgha oxshap kétidighan bezi mezmunlarning bolghanliqi, u kitablarning yuqarqi kitablarning del özi ikenlikidin dérek bermeydu. Xiristiyan missiyonérliri «quran kerim»diki tewrat, zebur we injilgha a’it bezi bayanlarni tanaxtiki yaki biblediki mezmunlar bilen ustiliq bilen baghlap, bu kitablar heqqide bilimi yétersiz bolghan uyghuristanliqlarning pikirini qalaymiqanlashturup, ularning özige yarisha shekillen’gen diniy kimlikidin uzaqlashturiwatidu. Biz tanah we bible dégen kitabta tewrat, zebur we injilning barliqini toluq inkar qilalmaymiz, emma tewrat, zebur we injilning dewrimizge öz pétiche yétip kélelmigenlikini yaki hökümranlar we yerlik xelqlerning esli dingha uyghun kelmeydighan türlük éhtiyajliri sewebidin özgertiwétilgenliki qatarliqlarni yudezim, xiristiyan we islam alimlirining öz-ara bes munaziriliridin asanla köriwalalaymiz.

Hazir dunyada bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt türlük bible bar bolup, xiristiyanliqning deslepki dewr liride bu dinda töt türlük kitabning barliqi heqqide héchqandaq melumat bérilmigen. Miladidin kéyinki tötinchi esirge kelgüche yeni bu din resmiy dölet dini bolup shekillen’güche bolghan ariliqta xiristiyanlarning qolida bu dinning muqeddes kitabi dep qarilip kéliniwatqan yüzdin artuq kitab bar bolup, hazirqi bu töt kitab yüzdin artuq kitab asasida diniy rohanilar teripidin bashqidin tüzüp chiqilghan, türlük ziddiyetlik mesileler sewebidin téxiche birleshtürüsh imkaniyiti bolmaywatqan kitablar bolup, uning téxi neshir qilinmaywatqan, hazirghiche mexpiy tutiliwatqan yene bashqa nopuzluq nusxilirimu bar. Xiristiyan dinining oxshimighan mezhipige mensup étiqadchilar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarning özgertiwetilgenliki heqqide ixtilap qilishidu we shu arqiliq «quran kerim» ning bu kitablar heqqidiki meydanini özliri sezmigen halda testiqlaydu.

Perqliq biblelerde yer bérilgen «quran kerim»diki hedis sheriflerge oxshap kétidighan xiristiyanliqqa a’it (esli kitabtin bolmighan) kona bérishurilar, ruhanilar yézishqan mektublar we xiristiyanlashturulghan dindin ilgiriki qedimki diniy hikayeler bezi hazirqi zaman küchlük te’ologlirining neziride u kitablarning qutsalliqi heqqide guman tughdurmaqta.

Xiristiyanlar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarni saxta déyiship qanliq urushlarni élip barghan we kélishtürgili bolmaydighan bes-munazire ichige kirip qalghan. Axiri xiristiyan döletliri bu dindiki hel qilghili bolmaydighan mesilelerni dini yol bilen emes siyasiy yol bilen hel qilishni qarar qilip, memuri buyruq we qanun arqiliq bashqurushni mejburi yolgha qoyup, biblening yéngi ehde qismi(töt bible)ni sadiq murtlar qissesi, pawlosning 14 dane mektubi, yaqubning bayani, petrusning ikki mektubi, yohannaning üch parche xéti we bayani we yehudaning bayani qatarliq, töt xil 27 kitabtin terkip tapidighan qilip békitip chiqqan we xelq arisida muqeddes sanilip kéliwatqan bashqa kitablarni zorluq bilen emeldin qalduriwetken. Xiristiyan dunyasi shuningdin kéyin bezi ushshaq ziddiytlerdin qutulghan bolsimu töt aptur teripidin töt xil tüzüp chiqilghan bezi mahiyetlik mesilelerde bir-biridin perqlinidighan yuqiriqi 27 kitabni asas qilip neshir qiliniwatqan töt türlük biblening bolghanliqining özila islami eqidimizning toghriliqini tuluqi bilen ispatlap turidighan pulattek pakittur. Yuqiriqi töt perqliq biblege kirgüzülgen ismi we bezi mezmunliri oxshap kétidighan 27 kitabning töt nusxidiki perqliri perezdikidinmu köp bolup, töt biblede yer alghan bir kitabning tékistidimu minglarche perqning barliqi éniqlap chiqilghan.

Xiristiyan dinidiki bezi ziddiyetlik mesilelerning yiltizi, bu din meydangha kelgen pewqulade özgichilikke ige muhit we shara’it bilen baghliq bolup, bu din yéngidin peyda bolghanda héchqandaq ishini ochuq ashkare halda élip baralmighan. Dinning emir-meruplirini normal bir shekilde anglitishta birinchidin radikal yudestlarning bésimigha uchrisa ikkinchidin tajawuzchi hökümran siniplarning qattiq cheklimisige uchrap, diniy pa’aliyetlerni mexpiy shekilde élip bérishqa mejbur bolghan. Muqeddes kitab nazil qilinip birla waqitta nahayiti köp sandiki étiqadchilargha anglitilish pursitige ige bolalmighachqa, mexpiy shekilde élip bérilghan diniy teblighler her kim özi xalighan bir shekil we til bilen anglitilip, xiristiyan dinining tüp pirinsiplirigha yat bolghan bir qisim idiyilerning qutsal atalghan kitabqa bolghan tesirini éghirlashturiwetken. Xiristiyan dinidiki sheri’etning terghip qilinishida merkizi bir konturul séstima bolmighachqa mundaqche qilip éytqanda jama’et birla waqitta toghra dep qarighan wehi sheklini alghan xelq ichige jakarlanghan emr-merup bolmighachqa sirliq tüs alghan diniy hadiseler éghiz edebiyati hadisisige parallil yölünishte barghanche burmulinip barghan. Chünki her qandaq bir jama’et topi yene bir jama’et topining yaki jama’et topini shekillendürgen yekke ezalarning bu din heqqide nime ishlarni qilip, qandaq teblighler bilen shughulliniwatqanliqini küchlik bir jama’et pikiri asasida konturol qilalmighan we dinni her kim özi xalighanche tebligh qiliwergen. Shuning bilen asta-asta bir-biridin nahayiti uzaq diniy mezhepler otturigha chiqqan. Xiristiyan étiqadchilirigha qaritilghan diniy zulum keltürüp chiqarghan bu perqler öz aldigha bir pikir pundamenti shekilendürüp, bu xil halet nahayiti uzaq zaman dawam qilip barghanche öz-ara yat bolghan étiqadchilar gurupilirining meydangha kélishige shara’it yaritip bergen. Peqet hezriti jizes bu alem bilen xoshlushup 400 yil ötkendin kéyinla bu din dölet hakimiyiti teripidin étrap qilinip, bir tereptin étiqadchilar jama’etige paydiliq imkanlarni yaritip bergen bolsa yene bir tereptin 400 yilliq dinni mexpiy tebligh qilishtin kélip chiqqan mezhepler ottursidiki keskin ziddiyetlerni su yüzige chiqartqan. Shuning bilen bir xiristiyan jama’etining diniy chüshenchlirining yene bir xiristiyan jama’etidin perqliq bolghan étiqad, köz-qarash we pikirge ige ikenliki xiristiyan dep bir nam bilen atalghan emma alla burun periqliq batil étiqadlargha özgirep ketken dinlar ottursidiki kélishtürgili bolmaydighan ziddiyetni otturigha chiqarghan. Shuning bilen géritsiyedin ichki erminiye giche, türkiydin türkistanghiche yéyilghan minglighan xiristiyan jama’etidin öz-ara oxshaydighan ikki jama’etnimu tapqili bolmaydighan haletke kelgen. Xiristiyan dinida tekitlen’gen diniy qérindashliq tekitlen’genséri hem étiqadchilar öz-ara mihri muhabbet we chüshünish hasil qilish üchün bu heqtiki xizmet salmiqini kücheytkenséri del meqsetning eksiche periqler ashkarilinip, bir jama’et yene bir jama’etke shühbilik qarashqa bashlighan. Bérish-kélish we dé’aloglar awughanche perqler keyni-keynidin ashkarilinip, ixtilap küchiyip düshmenlik ewj alghan. Xiristiyan dinining teshebbusining del eksiche xiristiyan jemiyetliride birlik baraberliktin héchbir söz achqili bolmaytti. Bezi siyasi goruhlar xiristiyan dinigha qaritilghan ichki jehettin konturol qilip, tashqi jehettin uning ichki potensi’alidin(tengpungliqidin?) Paydilinip, döletni idare qilish we kengeymichilik qilish üchün xiristiyan jama’eti arisidiki ixtilaplarni qayrip qoyup, bu din bilen héch alaqisi bolmighan xelqlerge bolghan nepretni yétildürishke her tereptin alahide küch serp qilghan. Buninggha 7-esirdin kéyinki xiristiyan dunyasining islam dunyasigha qaratqan ehli selp yürüshliri misal bolalaydu. Eger bu urushlar bolmighan bolsa xiristiyan dunyasi ichki ixtilaplar tüpeylidin bir-birini wehshi qirghin qilghan bolatti. Hökümran siniplar bir tereptin étiqadchilarni özliri bilen héch alaqisi bolmighan rayon xelqliri bilen urushqa sélip qoyup, yene bir tereptin heywetlik chirkawlarni sélip, oxshimaydighan yighinlarni oyushturup, periqliq kitablarni cheklep, qarshi chiqqanlarni qirghin qilip, her terepte qan töküp, axiri bir qanche öz-ara yéqin bolghan mezheplerning mewjut bolishigha yol qoyghan shekilde muresseliship, bu dinning her tereptin chak ketken we lingship qalghan kona binasini küchlük herbiy, siyasiy we iqtisadiy tirishchanliq bilen tinch shara’itta bir biri bilen öz-ara inaq yashalaydighan bu haletke ige qildi.

Xiristiyan dinini dölet dini qilip bikitkenlerning meqsiti özidin ayan idi. Ular bir tereptin öz hökümranliqini qoghdap qélishni oylisa yene bir tereptin bashqa döletlerdiki xiristiyan jama’eti bilen normal bolghan bir türlük alaqini shekillendürishni xalaytti. Shunga ular birlikni ilgiri süridighan yighinlarni oyushturushqa bashlidi. Buning meshhurraqi 325-yili échilghan iznik yighinidur(yighilishi-mejlisi?). Roland h ba’ingtonning 1967-yili en’giliyede neshir qilinghan «the pengu’in history of christi’anity» dégen kitabi bilen, ge’offerey barraklo’ughning 1968-yili en’giliyede neshir qilinghan «the medi’ewal papaky» dégen eserliride bildürilishiche, yighin impirator kostantin terepidin orunlashturulghan idi. Impirator bu yighilishni uyushturghan bilen özi bir butperes idi. Impiratorluqtiki xiristiyan jama’etining sanining köpliki we ixtilaplirining keskinlikini körgen kostantin bu ehwalning impirator luqning mewjutluqini sürdürüshke tehdit ikenlikini chüshünüp yitip, özi idare qiliwatqan cheksiz ketken yawropa tupraqliridiki xiristiyan rohanilirini iznik dégen sheherge toplidi. Meqsiti xiristiyan dunyasidiki ichki tepriqichiliktin kéliwatqan impiratorluqqa qarshi tehditni peseytip, ularning arisida birlik, itipaqliq ornutup döletni qudret tapquzushtin bashqa bir nerse emes idi. Bu yighilishqa 2048 neper oxshimighan mewqediki xiristiyan dinining meshhur erbapliri qatnashqan bolup, yighin öz-ara di’alog sheklide élip bérildi. Yighin ehlining ottursidiki u qeder keskin ixtilaplarning yoshurun saqlinip kelgenlikini körgen kostantin heyret ichide qaldi we chöchüp ketti. Ularning xuda, peyghember, insan we wehi heqqidiki qarashliri teswirligüsiz ziddiyetke tolghan bolup, ularning beziliri iysani peyghember dése beziliri xudaning oghli yene beziliri xuda, yene beziliri her ikkisining birleshmisi, beziliri peqetla oghul yene beziliri ikkinchi xuda deytti.

Bu qeder sanap tügetkili bolmaydighan ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan xiristiyan eqidichilikidin wehimige pétip qalghan kostantin ularning hemmisini bir yerge solap qoyup we herbiy jehettin tehdit qilip, hemmisi ortaq étrap qilidighan bir mewqeni yasap chiqishni we uni özige chüshendürüshke emir qildi. Chare pütünley kar qilmighan bolsimu, 2048 ademning ichide aran 318 adem testiqlighan «hezriti yesus (isa) allahning oghli we yaratquchidur» dégen qarash birlikke kéleligen köp sanliqlarning mewqesi süpitide dölet dinining resmi meydani salahitide qobul qilinip yighin qatnashquchilirigha élan qilindi. (5) Xiristiyan tarixchisi ibin batrik özining yuqiriqi esiride tepsili chüshendürgen bu weqelerdin melum bolishiche yuqiriqi ikki mingdin artuq xiristiyan rohanilirining qolida pütünley periqliq bolghan, özlirining mewqesini kötürüp chiqishqa tamamen asas bolalaydighan az dégendimu yüz türdin artuq injil bar idi. Kostantin oxshimighan qarashtiki 2048 kishidin bezi ixtilaplarni unutqan halda köz qarashta birlikke kelgen 318 kishi qobul qilghan pawlosizimni yighinning qarari we döletning meydani süpitide élan qilip, az sanliqqa wekillik qilidighan, özining butpereslik eqidisige yéqin kélidighan bu mezhepning qoli arqiliq muxalipetlerning tesir da’irisini asta-asta taraytishqa bel baghlidi. Bu yerde ademning diqqitini eng tartidighini impirator kostantinning butperes bolghanliqi we butpereslikni quwetleydighan, az sanliqqa wekillik qilidighan pawloschilarni qollighanliqidur. R.H.Baingtonning bayaniche yighindin kéyin pawloschiliqni qollaydighan emma yene periqliq bolghan butpereslerning kitabi rast bible, qalghan yüzdin artuq jama’etning qolidiki kitablar saxta dep ayrilip, öktichi étiqadchilar bolishiche chetke qéqilip, qolliridiki kitab we imtiyazliri yighiwélindi.

Xiristiyan dinini qanuniy shekilde qéliplashturushni bashlap bergen iznik yighini kéyinki nöwettiki qéliplashturush heriketlirining örniki bolup qaldi. 364-Yili u xildiki yene bir qétimliq heriket bashlandi. Bu qétimqi herikette iznik kélishimide testiqlanghan töt biblening terkiwidiki parchilar yeni yéngi ehdidiki kitablarning sani meselisi muzakirige qoyuldi. Bu yerde yene éniqki bu tallanghan kitablargha kirgüzülgenlerning qaysisi rast, qaysisi saxta dégen mesile talash tartish qilindi. Deslepki muzakiride yéngi ehdide yer alghan kitablarning sanining 27 emes 21 ikenliki békitilgen idi. Bular töt bible, luka xatireliridiki resullarning ishliri, pawli’osning 13 risalisi, petrosning birinchi mektubi, yehudaning xéti we yohannaning birinchi mektubidin ibaret idi. Bularning sirtida qalghan petrosning ikki mektubi, yohannaning wehisi, yohannaning ikkinchi, üchünchi mektubi, pawlosning yodistlargha yazghan xéti, we yaqupning mektubi qatarliqlar saxtigha chiqiriwétilgen idi.

Xiristiyan alimi esebi’o’usning qarishiche, 324-yildiki yighinda u toghra dep qarighan emma ret qiliwétilgen kitablar bar idi. U toghra dep qarighan lékin imtiyazliq boliwalghanlar ret qilghan kitablarning ichide yehudaning xéti, yaqubning mektubi, petrosning ikkinchi mektubi, yohannaning ikkinchi we üchünchi mektubi, pawlosning sergüzeshtiliri, petrosning wehisi, barnaba mektubliri we ezizlerning ügütliri… Qatarliqlar bar idi. Eger ulargha qoyup berse hemmisi bir-birini saxtiliqta eyiplep, hazirqi bibleni teshkil qilidighan parchilar bolmighan bolatti. Ularning saxtini saxta, rastni rast deydighangha heqiqeten heqqaniy bir ölchemni tapqili bolmaytti. Muqeddes kitablargha qoyulidighan ölchemler arqiliq u kitablar ichidin qutsallirini ayrish mumkin emes idi. Xiristiyan dini yuqirqidek hökümran siniplar teripidin nazaret qilinishqa uchrimaydighan dewrge kelgende, ular bir-biri bilen kélishtürgili bolmaydighan tereqqiyatni bashtin kechürüp bolghanliqlirini hés qilishqan.

Xiristiyan dinidiki bügün’ge qeder dawamliship kelgen talash-tartishlargha tipik bir misal bérish teqezzasidin xiristiyan dini alimi we tarixchisi ibin batrikning iskendiriyediki xiristiyan episkopi ariyos heqqidiki hikayisini diqqitinglargha sunimiz. Ibin batrik mundaq bayan qilidu: iskendiriyede ariyos isimlik bir kapir bar idi. U «allah tek allahtur, oghul mexluqtur, yaritilghuchidur, ilah emestur, chünki oghlidin dada ilgiri idi» dégen. Iskendiriye kardinali bir shagirtigha yesosning ariyosni lenetligenlikini, ariyosning teblighini anglashning kupurluq bolidighanliqini, hezriti yesosning chüshide yirtiq kiyim bilen ayan bolghanliqini, kiyimlerni kimning yirtqanliqini sorighanda ariyosning yirtiwetkenlikini éytqanliqini, ariyosni chérkawgha kirgüzmeslikni éytqanmish. Biz buningdin xiristiyan dunyasidiki dada-bala mehbutlar heqqidiki talash-tartishlarning neqeder bir xurapiy derijige yetkenlikini köreleymiz.

Undaq bolsa heqiqi qutsal kitab(injil) zadi qandaq bolghan? Dégen so’algha xiristiyan alimlirining ichide «xiristiyan dinining deslepki dewrliride qutsal hésablanghan bir kitab bar idi. Bu kitab heqiqeten hezriti isa(yesos)ni öz közi bilen körmigen, teblighlirini öz quliqi bilen anglimighan étiqadchilar üchün wehi sheklide nazil qilinghanti. Bu kitabning heqiqi qutsalliqigha qarimay xiristiyan dini bir ilahi tertip we intizam ichide emes idi» deydu. Dinning bundaq zor derijide buzghunchiliqqa uchrap kétishige hökümran siniplar teripidin xiristiyan diniy pelsepisige zorlap téngilghan xuda we xudaning oghli, peyghemberlik we wehi, xuda we adem té’ormisidiki ilahi dinlargha yat bolghan cheklimilik terepler seweb bolghan. Biz kitabning bashqa terepliride belkim bu heqte yene chongqurraq pikir bayan qilishqa orunimiz.

Xiristiyanlar yéngi ehdini muqeddes bilgen’ge oxshash yehudular «tanah» dep ataydighan, tilimizda «tewrat» (quranni asas qilip) yaki «kona ehdi» (bibleni asas qilip) dégen nam bilen atilip kelgen kitabnimu qutsal bilidu. Bizge «quran kerim» arqiliq téximu toghra we éniq chüshendürülgen «tewrat» eslide injil we qurangha oxshash allahning qutsal kitabi bolup kéyin türlük sewebler bilen mahiyetlik mesileler özgertiwétilgen. Biz uyghuristanliqlar tewrat nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin injil, injil nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin quranning nazil qilinghanliqini étirap qilimiz.

Biz uyghuristanliqlar tewrat dewatqan kitabta zeburgha a’it parchilar, bible/injilda tewratqa a’it parchilar, muqeddes kitabimiz «quran kerim»de bolsa zebur, tewrat we injil dégen kitablarning tüp idiyesi yer alghan.

Yehudilarning xuddi xiristiyanlargha oxshash bir türlük shekilde muqeddes bilidighan «tanah/tewrat» dégen kitabi(xiristiyanlar teripidin kona ehdi déyiliwatqan kitab) ularning neziride xiristiyanliqtin ilgiri nazil qilinghan kitab bolup, uningda hezriti musa eleyhissalamdin ilgiriki peyghemberler heqqidiki qissiler, hezriti musa eleyhissalam bilen allahning di’alogi we undin kéyin dunyagha kelgen peyghemberlerning ish izliri we yehudiy millitining tarixigha a’it«telmut» dégen eserler yer alghan. Xiristiyanlar biblege yehudilarning muqeddes kitabi tanahning yehudiy tarixigha a’it bolmighan qisimlirini, yésusning hayatini belge qilip turup, «kona ehde» dep atap biblege birinchi qisim qilip kirgüzgen. Xiristiyanlar her waqit yéngi ehdini we özlirining uninggha a’it diniy risalilirini kona ehdidin we bashqa muqeddes kitablardin üstün köridu. Xiristiyanlargha köre biblening terkiwimu qimmet jehette periqliq bolup, ular üchün eng qimmetlik bolghini biblening yésusqa a’it qismi(yéngi ehdi yaki gospel) dur. Xiristiyanlarning bibleside ularning öz köz qarashliridin élip éytqanda muhim we anche muhim bolmighan ikki qisim bolghandin tashqiri her ikki qisimda muhim we anche muhim bolmighan terkiplermu bar iken. (Musulmanlarning tewrat, zebur, purqan, we «quran kerim» heqqidiki chüshenchilirige diqqitingizni aghdurung.) uningdin bashqa xiristiyanlarning bibleliride bezide kona ehde bash terepte yer alsa, bezide kitabning otturisida we bezide kitabning axirida yene bezide kitabning axirisida kélidu. Bezide bu ikki kitab melum terkiplerni merkez qilghan halda öz-ara arlashturiwétilgen halda neshir qilinghan bolup ademning bu kitablarning muqeddeslikige nisbeten ishenchisini tewritip qoyidu. Hemmimiz bilgendek quran kerimdiki ayetler melum bir qanuniyet asasida tertiplik we bash axiri baghlanghan shekilde bayan qilinghan bolup, ayet we böleklerni emes jümlilerni ilgiri-kéyin tizip baqsimu uning omumiy qurulmisi buzulup esli halitini saqlap qalalmaydu yaki bir pütün gewdisidin ajrap kétidu.uninggha yehudilardek we xiristiyanlardek muqeddes kitablar bilen biwasite alaqisi yoq shu dingha a’it yaki yaki shu dingha ishen’genlerning tarixigha a’it héchqandaq eserlerni qoshup neshir qilghili bolmaydu. «Quran kerim» diki bundaq möjizilerni dunyadiki yene bashqa herqandaq kitabtin tapqili bolmaydu. Biz éytqandek yehudilar özlirining muqeddes kitawini xiristiyanlar atighandek kona ehde dep atimayla qalmastin hezriti iysa eleyhissalamni nijatkar(xuda) déyish u yaqta tursun, peyghember depmu atimaydu we uninggha «injil» dep bir kitabning wehi qilinghinighimu ishenmeydu. Ular: kona-yéngi ehde dégen nerse bolmighan, bar bolsa peqet musaning tur téghida allah bilen sözleshkenlikige a’it birla ehde bar, musadin kéyin héchkim allah bilen sözliship baqmighan,-dep qaraydu we injilni yéngi ehde dep tonumaydu.

Islam, xiristiyan we yehudiy dinliridiki tarixi baghlinishlar, oxshashliqlar we keskin periqler sewebidin te’ologiye, pelsepe we sotsologiye tetqiqati jeryanida qalaymiqanliship ketken söz we atalghular nahayiti köp bolup, u heqte téxiche héchqandaq bir birlikke kelgen pirinsiplar bolmighanliqi üchün isim we atalghular qalaymiqan, mesililer müjimel we chüshüniksiz péti kétiwatidu. Meselen, xiristiyan we islam dunyasida «kona ehde» dep tilgha éliniwatqan kitabning bundaq atilishigha yehudiy alimliri chish tirniqighiche öch bolup, ular bu kitabni özlirining aditi boyiche «tanah» dep ataydu. Ularche bu kitab üch bölümdin terkip tapqan bolup, ular: tora (tilimizda tewrat), newim (tilimizda peyghemberler qissesi), ketuwim(tilimizda kitablar) qatarliqlardin ibaret. «Tanah»/«tanak» musteqil mena anglitidighan ayrim bir términ emes bolup, u oxshimighan dewrlerde yuqirida biz sanighan mushu kitabning ichige, namelum aptorlar teripidin kirgüzülgen üch kitab isimliridiki bash heriplerning ibray elipbesidiki oqulishigha asasen tüzülgen söz bolup, biz bilidighan tewrat, zebur qatarliq kitablarningmu del özi emes. Tanak yaki tanahqa kirgüzülgen u kitablarmu yene öz ichidin nurghun kitablargha parchilinidu. Meselen: tora/tewrat besh kitabtin, newim 19 kitabtin we ketuwi’im 11 kitabtin teshkil tapqan. Bu jehetlerdin yehudilarning muqeddes kitabi tanak/tanah we xiristiyanliqning muqeddes kitabi bible hergizmu quran kerimge oxshimaydu. Hazir xiristiyan missiyonérliri we gheyri islami din tarqatquchilar teripidin uyghuristangha injil we tewrat dep terjime qiliniwatqan kitablar hergizmu u kitablarning özi emes bolup, ularning ayrim alahidilikliri, biz az tula bilidighan injil we tewratqa oxshighandek qilghan bilen, u kitablarning bu «din» ademliri bizdin yoshurup kéliwatqan yene bir-biridin perqlinidighan talay nusxilirimu bar bolup u hergizmu quran kerimde tilgha élinghan muqeddes kitablar emes.

Ibrayche xatirelen’gen tanah bilen xiristiyanlar tanah (kona ehde) dewatqan kitab öz ichige alghan mezmunlarda, kona kitablarning tertiplik tizilishida we bezi mezmunlarning artuq we kemliki terepliride bir-birige alahide oxshimasliqlar bar bolupla qalmastin, yehudilarning qolida tarqilip yürgen tanah we xiristiyanlarning qolida tarqilip yürgen tanahlarningmu bir-biridin roshen perqlinidighan terepliri bar.

Qedimki ibraychida yézilghan tanah (tewrat yaki zebur emes) qa eng yéqin dep qariliwatqan «kona ehdi» yeni atalmish «tewrat» hazir xiristiyan dindiki chong mezheplerning biri bolghan protestantlarning muqeddes kitabidiki qismi bolup, ularning kona ehdi dégen kitabigha 39 kitab kirgüzülgen. Emiliyette qedimki ibraychida u kitablarning sani 41 din ashidu. Bundaq bolushi ibraychidikiside samu’el, kirallar we yehudilarning ayrim tarixliri protestantlarning kitawidikidek bashqa böleklerge qushiwétilmigen.

Yehudilarning muqeddes kitabi tanah bilen xiristiyan mezhipi protestantlarning kona ehdiside perq bolghan iken, elwette xiristiyanliqning yene bir mezhipi bolghan katoliklarning kona ehde dégen kitawidimu tanah bilen pirinsipliq periqler bar bolghan bolidu. Hetta katoliklarning ichki qismida tarqilip yürgen kona ehdeler bir-biridin periqliq bolup, katolik missiyonérliri erebchige terjime qilghan kona ehde 48 kitab bolup, uning latinchisi 46, fransuzchisi 45, qedimki yunanchisi bolsa 53 kitabken. Bu xil periqlerni xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliri ichidinla emes belki bir mezheptiki her türlük étiqadchilar gurupilirining arisidinmu köplep tapqili bolidu. Uningdin bashqa xristiyanlar muqeddes kitablarning rohigha uyghun bolmighan bir shekilde yehudilarning tanah dep atawatqan kitabliridiki oxshimighan qisimlarning namini özgertip, shu qisimlarning asasiy mezmunlirigha layiqlashturilghan yéngi isimlarni qollanghan. Hazir bizge tewrat dep tonushturulghan kitabning terkiplirining ibraychidiki (yehudi/aramik yéziqi) nami bibildiki namlargha oxshimaydu. Uni tilimizgha terjime qilghanlarning bu heqtiki bilimliri yéterlik bolmighachqa, bu namlarni bizge bir qeder tonushluq bolghan islam we xiristiyan bilimi asasida ipadilep bérishke tiriship, bu dinlardiki nazuk söz-atalghularni qalaymiqanlashturiwetken. Bundaq özgertiwétilish xiristiyan missiyonérliri we ular pul bilen sétiwalghan zéhni ajiz medikarlarning birinchi qétim yol qoyghan xataliqi bolmighachqa, bu sewiyesizlik we dinlargha bolghan semimiyetsizlik ularning alliburun qélipidin chiqip ketken atalmish diniy xizmetlirige tesir körsetmigen bilen awam xelqning kallisida islam dini bilen xiristiyanliq, xiristiyanliq bilen yudezim oxshap qalamdu-néme? Qaysisigha ishense perqlenmise kérek! Dégen xata chüshenchini keltürüp chiqarghan we kitablarni tallimay, arilashturup oquydighan aqiwetni keltürüp chiqarghan.

Bizning bilishimizche xiristiyanliq yéngidin tarqilishqa bashlighanda, yudézim (4) ning qattiq cheklishige uchrighan bolup, xiristiyanlar birinchidin qanliq weqelerning kélip chiqishining aldini élish, ikkinchidin eyni waqitta öz dinlirini teshwiq qilishta bir muqeddes kitabning kem bolishidek boshluqni toldurush, üchünchidin tanah arqiliq özlirining eqidilirining toghriliqini ispatlashqa orunush… qatarliq seweblerdin, deslepki chaghlarda yudezimning bu muqeddes kitabidin öz péti paydilanghan bolsa, hökümran dingha, öz kitabi biblege yeni gospelgha ige bolghandin kéyin bolupmu yudezimning biwasite hökümranliqidin qutulghandin kéyin u kitabning terkiwidin özlirige mas kelmeydu,-dep qarighan we yehudiy millitining tarix, edebiyat, hakimiyet mesilelirige a’it qisimlirini, uningdin bashqa islami chüshenchilerge uyghun nurghun nersilerni shallap chiqiriwetken.

Islam alimliridin mütewali yusup shelebining 1968-yili kuweytte neshir qilghan hezriti iysa we yudezimgha a’it kitabida, bu dinlardiki bezi mesililer heqqide toxtalghanda xiristiyanliqni yudezimning, islamni xiristiyanliqning dawami ikenlikini ilgiri sürgen. U iysa tanahni, muhemmed injilni inkar qilish üchün emes téximu mukemmel chüshendürüsh üchün kelgen. Xiristiyanlarning tewratni, musulmanlarning injilni muqeddes bilishi tebi bir ehwal, emma kéyinki ümmetler bezi kitablarni xalighanche özgetip dindin uzaqliship ketken dep eqilge uyghun bolghan hökümni chiqiridu. Xiristiyan te’ologlardin makle’od ye’arsleyning 1948-yili londunda neshir qilinghan «bible qisseliri» dégen kitabida, 3-,4-esirlergiche xiristiyanlarning qolida hazir biblening ikkinchi qismi bolup tonulghan-yéngi ehde(new testament)ning kitab halitige keltürülgen mukemmel nusxisi bolmighanliqi üchün tanahqa tayinishqa toghra kelgen,-dep yézilsa, P.R.L. Birownning dunya tarixi eniskilopédiyesining (1971-yili londunda neshir qilinghan) 102-,120-betliride yer alghan «pelestinde xiristiyanliq» dégen maqalisida, qedimki xiristiyanlar ning eqidiside yéterlik derijidiki qanun we idare qilishqa a’it mezmunlarning yoq bolghanliqi, bu dinning yéngi muxlislirini bu heqte eyni waqitta eng nopuzluq dep qaralghan tanahni öz eqidilirige maslashturghan shekilde qobul qilishqa mejburlighan, dep yazghan. Miladi 7-esirgiche bolghan ariliqta yudezim bilen xiristiyanliq arisida hel bolmay kelgen hezriti musa yehudilerning peyghembirimu? Hezriti iysa kimge peyghember qilip ewetilgen? Ularning teblighliri ottursida qandaq periqler bar idi? Hezriti musa rastinla yehudilarning shexsiy peyghembiri, hezriti iysa yawropaliqlarning yaki bashqa milletlerning peyghembirimu? Dégendek keskin ziddiyetlik so’allar «quran kerim» ning nazil qilinishi bilen étiqad we eqilge uyghun chüshendürülgen bolsimu, ular muqeddes biliwatqan kitablar esli pétiche zamanisigha ulishalmighanliqtin, insaniyetni bir türlük étiqad kirzisi ichige paturup qoyghan. Ejiba bu türlük kirzis jemiyet tereqqiyatini ilgiri süremdu? Xiristiyan dunyasi heqiqeten siz ular tarqatqan kitablardin oqughan we kinolardin körgendek möjizikarmu? Bu türlük «güllünish» insaniyetke heqiqeten bir rohiy azadilik we bext yarattimu? Bu heqte biz yuqirida otturigha qoyghan mesilelerni chöridigen halda gherb dunyasida talash-tartish dawam qilmaqta.

Xiristiyanliq deslepte yudezimgha (peqet shu dewrde tewrat we zebur dep atalghan kitablarghila emes) öktichi süpitide meydangha kelgen din bolup, bu dinlar otturisidiki ixtilap yenila eslige sadiq bolghan-bolmighanliq meselisidin köklep chiqqan. Hezriti iysa eleyhissalam tughulup ösken muhit radikal yudezimchilar, tajawuzchilar bilen til biriktürüp hakimiyet yürgüziwatqan, eyni dewrning tipik yehudiy jemiyiti bolup, din u dewrge kelgende hökümranlar we diniy rohanilarning menpe’itini qanduridighan wastige aylinip qalghan idi. Dunyadiki nahayiti köp étnik topluqlar xiristiyan dinigha qedimki dinlirining bezi alametlirini birge élip kirgen bolsa, xiristiyanliqmu bu xelqlerning ichige özidiki bezi tüp pirinsiplarni terk etken halda kirip keldi. Biz yuqirida sözlep ötken bu hadiseler yudezim bilen islamning, islam bilen xiristiyanliqning, xiristiyanliq bilen yudézimning arisida insan eqilge tayinip özgertish mumkin bolmaydighan ortaqliq we perqlerni keltürüp chiqardi.

Xiristiyan we yudézimchilar muqeddes biliwatqan tanah we bible hem uninggha a’it kitablar her bir étnik topluqqa kelgende shekil we mena jehettin özgürüp barghan bolup, kishilerni parchimu-parche irqiy we irsiy birlikni merkez qilghan étiqad dunyasigha ittirip kirip, diniy mesilelerde hel qilghili bolmaydighan bir qatar ziddiyetlerni keltürüp chiqardi. Shu sewebtin étiqad meseliside bügün’ge qeder özliriningmu béshi saq emes, ularningkini toghra dep qarighan, emma néme üchün toghra ikenlikini angqiralmaydighan, medeniyet arqa körünishi, tarixi we kolliktip pisxik alahidiliki ular bilen oxshimaydighan xelqlerning tartiwatqan rohi azabi özlirige yétip ashidu.

Bu mesilelerde musulmanlarning bash aghriqi bashqa dindikilerge qarighanda yoq déyerlik bolup, islamdiki pütkül insaniyetke ortaq kélidighan rohiy we maddiy istekler hemde qanun we irade qarashliri, milletler arisida dostluq we qérindashliq, méhribanliq we xeyri-saxawet tuyghulirini chingitip turmaqta. Beziler gherb dunyasining qudret tépishini xiristiyan dinining qutsalliqidin, sherq dunyasining zawalliqqqa yüzlinishini islam eqidilirining «kemtükliki»din köriwatidu. Gherb dunyasining güllünüshining xiristiyanliq bilen, sherq dunyasining zawalliqqa yüzlinishining islam bilen héchqandaq alaqisi yoq bolup, asiya xelqining chüshkünlishishini yaki yawropaliqlarning güllinishini dingha baghlap chüshendür gili bolmaydu. Eger bu xil séstima nezeriysini xiristiyan dinigha tedbiqlashqa toghra kelse, u dinning bügünki chuwalchaq halitinila emes, uning tereqqiyat jeryaninimu inkar qilishqa toghra kélidu.

 (1)Kona ehdi-erebchide el-ahdul atik, in’gilizchide old testament, dep atilidu.

(2)Yéngi ehdi-erebchide el-ahdul jedit, in’gilizchide new testament, dep atilidu.

 (3)Ziwis-girik epsane riwayetliridiki san-sanaqsiz xudalarning dadisi.

(4) Yudezim-din, wetenperwerlik, milletchilik we tarix bilen singiship ketken bir eqide bolghachqa, biz bu dinni yehudiy dini dep atimay yehudichiliq yaki yudezim dések téximu chüshidu.

 (5) Sa’id bin el-batrikning «et tarixul-mejmu alet-tahkik wet-tasdik» 1905-yili beyrut, 126-bet.

Ende

06/04/06

Tötinchi bab

Islamiyet we Xiristiyanliq Muqeddes Kitabliri Ottursidiki Ixtilaplar

Étiqad insaniyet üchün kem bolsa bolmaydighan meniwiy énirgiyler buliqidur. Kishiler bu énirgiyge ériship hayatliqini menggülük dawamlashturush üchün yene bashqa tereplerge oxshash, eqliy jehettinmu intayin köp bedel tölep keldi. Insaniyet siwilizatsi’on dewrige qedem qoyghandin tartip türlük ijtima’i munasiwetler arqiliq étiqadni, étiqad arqiliq türlük ijtima’i munasiwetlerni ilmiy halda chüshendürishke orunup, bir tereptin dinning tereqiyatigha aktip tesir körsetse yene bir tereptin hel qilghili bolmaydighan chigish mesile lerning meydangha kélishige sewebchi bolup qaldi. «Quran kerim» nazil qilinghandin kéyin türlük talash tartishlargha xatime bérilishi kérek bolsimu kishiler haman hésiyat, tuyghu we eqilni étiqadtin üstün körüshke adetlinip qalghachqa yaki ular otturisidiki baghlinishlarning éniq derijisini subiyktip asasta toghra mölcher liyelmigechke, shexsiyet we pidakarliq, roh we madda, ölüm we hayatliq qatarliqlarning ulardin tashqiri bolghan nerse we hadiseler bilen bolghan munasiwetliri heqqidiki chüshenchilerde haman xataliqlarning bolishigha yol qoyup keldi. Maddiy menpe’et, herbiy idare qilish we siyasi éhtiyaj diniy mesilelerni bir terep qilishta haman bu türlük dogma, bir tereplime qarashlarning bash kötürishining asasi yiltizigha aylinip qaldi. Shu sewebtin yudezim, xiristiyan we islam étiqadlirida asasiy diqqetni merkezleshtürishke tégishlik mesileler sel qarilip, barghanche merkezdin uzaqliship öz-ara ixtilapni kücheytidighan hadiseler oxshimighan dewrlerde oxshimighan shekillerde körülüp turdi.

Xiristiyanliqtin ilgiriki dewrlerde yeni miladidin ilgiriki 13-esirlerde hezriti musa eleyhissalam arqiliq nazil qilinghan tewrat islamiy xelqlerning qolidiki birdin-bir qutsal kitab hésaplinatti. Emma tarixning ötüshi bilen bolupmu hezriti sulayman eleyhissalamdin kéyinki yehudiy dölitining munqerz bolushi bilen tewrattiki muhim mezmunlar we xiristiyanlar ning kona ehdeside orun élishqa tégishlik tewrattin kéyin otturigha chiqqan zebur we bashqa peyghemberlerge a’it kitablarmu arqa-arqidin iz déreksiz ghayip bolghan. Ilim sahesidiki bezi kishiler tarixtin béri yoqap ketken kitablarni xelq arisidin toplap, kemtük tereplerni toluqlashqa küchining bériche orunup kelgen bolsimu, ularning érishken netijiliride mahiyetlik periqler körülgen. Miladidin ilgiridin tartip bügün’ge qeder yudezim mezhepliri öz aldigha tanah (tewrat we bashqa kitablar)ni mukemmel qiyapetke kirgüzish üchün insan eqli bilen ayrim tereplerdin ish qoshiwetkechke, qaysining rast qaysining yalghanliqini ayrighili bolmaydighan derijige yetken. Yudezimchilarda miladidin ilgirila din sahesidiki ixtilap bashlanghan bolup, xiristiyan eqidisining meydangha kelishimu, u xil ré’alliqning teqezza sidin bolghan. Bu wejidin künimizdiki xiristiyanlar biblening birinchi qismigha kirgüzgen u kitabni inkar qilidighan, shu kitabning yene bashqa waryantliri yehudi, xiristiyan we musulman ruhanilirining qolida saqlanmaqta. Ilim dunyasi kéyin retlep bashqidin neshir qilinghan nusxilardiki mezmunlarning ilgiri retlep chiqilghan tewrattin we bashqa peyghemberlerge a’it kitablardin bek periqlinip ketkenlikini ilgiri sürmekte.

Xiristiyan eqidisi tarqalghan deslepki mezgilliride étiqadchilarning qolidiki muqeddes kitab mezmun we shekil jehettin shu dewrdiki yudestlarning muqeddes kitabidin anche köp perqlenmeytti. U kitabning asasi qismi hésaplanghan bash böliki yenila tanachni teshkil qilghan bolup, yéngi ehde qismi toluq retlinip bolmighan idi. Retlen’gen qisimliri bolsa din düshmenliri teripidin qattiq buzghunchiliqqa uchrap turatti we köydüriwétiletti. Shunga hemmini bashqidin bashlashqa we yéngidin tüzüp hem yézip chiqishqa toghra kéletti. Shu seweblerdin yéngidin retlen’gen qisimliri barghanche eslisidikidin yiraqlap kétetti. Melum tereptin qarighanda birlikke keltürülgen oxshimaydighan biblelerning yüz minglarche perqi yéqinqi dewrlerningla mehsuli bolmastin, bu xil buzulush islamdin ilgiriki yillardila bashlanghachqa, janabi allah insanlarni bu xil étiqad kirzisidin qutuldurup qélish meqsitide «quran kerim»ni nazil qilghan.

M.ye’arsleyning éytishiche, 2-esirde yashighan kelkus (180-) xiristiyanlargha qarshi yazghan bir esiride eyni dewrdiki biblelerdiki qubul qilghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni tilgha alghan. Kelkusning bu tenqidige xiristiyan ruhaniysi origen (182-251) biblediki bu ziddiyetlik mesilelerni étirap qilip, bu perqlerni yaman niyettiki ademlerning keltürüp chiqqanliqini, buningliq bilen dinni haqaretleshke bolmaydighanliqini idiyalistik bir shekilde tekitligen.

Hazir dunyaning her qaysi jaylirida bir-birige oxshimaydighan yüzge yéqin, téxiche nopuzluq töt bibledek tonulmighan yaki u töt kitab ichidin orun alalmighan bible we biblige a’it risaliler bar bolup, ilim dunyasi bible qataridin orun almighan bu böleklerning melum tereptin islam dinining eqiddilirini quwetleydighanliqini otturigha qoyushmaqta. Xiristiyan dunyasi saxta dep tonuwatqan u kitablar oxshimighan dewrlerde xiristiyan rohaniliri teripidin qelemge élinghan bolup, u hergizmu bu dingha düshmenlik bilen qaraydighan bashqa din muxlisliri teripidin yézip chiqilghan emes.

Bibledeki yéngi ehde heqqidiki tetqiqatlargha qarighanda, bu kitabning bash teripini teshkil qilghan metta, markos, luka we yuhannalargha munasiwetlik qisimlardin ilgiri pawlosning mektupliri neshir qilinghan iken. Shu sewebtin beziler pawlosning mektuplirini bible(yéngi ehde)ning bash qismigha tizilishini tekitleydiken. Bundaq bolushidiki seweb, bu qutsal kitabtiki bölekler bayan qilinghan weqe-hadiselerning we qelemge élinish jeryanining ilgiri-kéyinlikige munasiwetlik bolup, bu weqe étiqadchilar arisida ziddiyet tughduridighan kichik sewebler ning biri bolup qalghan.

Xuddi yudezimdikige oxshash téxi hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtidin bashlap xiristiyan eqidichilikide mezhep shekillinishke bashlighan bolup, kéyinki chaghlarda ular özliriningkini heqliq chiqirish üchün qolidiki biblelerni özlirining menpe’etige uyghun bir shekillerde bes-beste özgertip yézip chiqishqan. Kitabni nusxilandurghanlarning terkiwide bu ishning ehmiyitini chüshinidighanlar, yéziqchiliq bilimliri heqqide we din heqqide bilimi yéterlik bolghanlar az bolghachqa saxtapezlik qilidighan, toghra yézishni meqset qilghan bolsimu bilimi yétersiz bolghachqa xata yazidighan ehwallar körülgen. Kitabni nusxilandurghanlarning beziliri özliri köchüriwatqan kitabning tilini hetta qaysi tilda yéziliwatqanliqini bilmey turup yaki chala bilip köchürgechke sözler xata köchürilidighan, abzas we faragraflar tashlinip qalidighan, tekrar köchürilip kétidighan, tertip qalaymiqanlashturiwétilgen we chüshinelmigen yerdin atlap ötüp kétidighan xataliqlargha yol qoyghan wehakazalar. Bu sewebler tüpeylidin, biblelening türi barghanche köpüyüp, perqlirimu öz-ara chongiyip barghan. Uning aldini élish üchün 2-esirde süriyelik tati’an dégen xotun perqliq biblelerdiki ortaq alahidelikni chiqish qilghan halda «di’atesseron» (1) dep atilidighan bir kitabni yézip chiqqan bolsimu, étiqadchilarning ortaq étirap qilishigha érishelmigen. 4-Esirde dini jemiyetler bible nusxilirining téz küpüyüp kétishidin kélip chiqqan ijtima’i hadiselerning aldini élish üchün hakimiyet üstidiki siniplarning bésimi astida, süriyelik tati’an dégen kishining izidin méngip, zamanisida tarqilip yürgen qanche yüz parche biblening ichidin töt danisini tallap chiqip, bir nopuzluq bible yézip chiqish we bashqa biblelerni mejburi yighiwélip bir terep qiliwétish xizmitini yolgha qoyghan bolsimu, mexsetlirige yételmey yenila étiqad kirzisidin qutulalmay qalghan.(2)

Diniy jemiyetler 4-, 5-esirlerde özliri heqiqisi dep békitken töt türlük biblening xiristiyan dunyasini qaplash derijisini, saxta dep élan qilinghan yüzdin artuq biblelerdin ashuriwetish üchün jemiyettin, oqutquchilar, oqughuchilar, tetqiqatchilar, qullar we esirlerdin emgek küchi teshkillep, muqeddes kitab, risaliler we mektublarni nusxa aldurghan. Eyni waqittta tarqalghan kitabning nahayiti nurghunliri mejburi halda chala sawat kishilerge nusxilandurulghan bolup, u kitablarning yéngi nusxiliridiki xatalar we perqler ilgiri cheklen’gen bezi nusxilarning perqliri we xataliqliridin éship ketken. Mejburi we zorlash ichide qullar we din düshmenliri teripidin xata nusxilandurulghan kitablar keng tarqalghan bolup, ularning ichide qaysisining heqqiy qaysisining saxta ikenlikini ayrighili bolmaydighan derijige bérip yetken.

Xiristiyan jemiyetliri tarqiliwatqan perqliq bibleler ichidiki nopuzluqlirigha anche oxshap ketmeydighanlirini közdin yoqutiwetish üchün, nahayiti köp sanda meblegh ajitip, mexsus muqeddes kitablarni köchüridighan mirzilarning terbiyelep chiqilghanliqi, ularning chirkawlarning bir tutash qomandanliqi astida kitabni özgertip yézish we tertipke sélish xizmiti bilen shughullanghanliqi heqqidimu mol melumatlar bar. (3)

Nusxilandurilghan kitablardin qilinghan yéngi nusxilar meyli konini we yaki yéngini ölchem qilsun, ilgiriki nusxilardiki xatalar yéngilirigha öz pétiche kelgen we yéngi-yéngi xatalar bilen meselini téximu éghirlashturiwetken. Bir kitabning ilgiriki nusxisi bilen kéyinki nusxilliridimu barghanche nahayiti köp perq körülgen.

Bibleni toplash, neshirge teyyarlash, teherirlesh we neshir qilishta ilgiri bashlanghan bu xatalardin asanliqche qutulup kétish mumkin bolmighachqa, zamanning ötishi bilen biblining qudretlik, sirliq we ilahi küchi téximu ajizlap barmaqta. Chünki bible nusxilandurulghanda qedimqisini ölchem qilish pirinsipi bolghachqa, shunche köp téximu qedimqisi bolmighan qedimqilerning sanining köpliki, oxshimighan tillargha terjime qilinghan xata terjimilening köpliki we hemmisi öz aldigha heriket qiliwatqan mezhepler we diniy rohanilarning teshebbusi bilen biblening qayil qilish we ishendürüsh küchini töwenlitiwetken.

Xiristiyan dini buningdin ikki ming yillar ilgiri pelestinde dunyagha kelgen bolup, u yéngidin tarqilishqa bashlighanda islami eqidiler bilen meydangha chiqqan. Hezriti iysa eleyhissalam bir tereptin kishilerge tewratning emir meruplirini eslige keltürishni wez-nesihet qilghan bolsa yene bir tereptin öz jama’eti ichide injil eqidilirini tebligh qilghan. Hezriti iysa eleyhissalam alemdin ötüp bir esir bolmay turup, xiristiyan jama’etining köpiyishige egiship, tepriqichiliq we mezhepwazliq bash kötürüshke bashlap, étiqadchilar ichide din we muqeddes kitablar heqqide oxshimighan qarashlar shekillinishke bashlighan. Bezi mesilelerning hezriti iysa eleyhissalamning on ikki murti teripidin on ikki xil shekilde chüshendürülüshi ularning we kéyinkilerning sewenliki tüpeylidin bu dindiki islamdin perq hasil qilidighan bidi’et tereplening ündürmisi bolup qalghan.

Rim impériysi we islam dunyasi arisidiki jiddiy sürkilish netijiside sherq dunyasi islam bayriqi astigha, gherb dunyasi xiristiyan bayriqi astida özlirining mewjutluqini dawamlashturup keldi. Bolupmu ottura sherqte xiristiyan dinining nopuzining ajizlap, islam dinining bash kötürishi, italiyediki rim sheherini xiristiyan dinining merkizige aylandurup, bu qedimiy medeniyetlik awat sheherde muqeddes din we muqeddes kitablar heqqide keng da’irilik izdinishlerning élip bérilishigha seweb boldi. 5-Esirlerde italiye we ispaniye qatarliq rayon we döletlerde bible(kona ehde we yéngi ehde)ning yunanchini asas qilghan terjimiliri meydangha kelgen. Terjime qilinghan kitablar buzulghan yaki buzulmighanliqini bilgili bolmaydighan derijige yetken oxshimighan arginallarni asas qilghachqa ularning ottursidiki periqler, zadi qaysisining rast, qaysisining toghriliqi heqqide izdinip, toghrisini, rastini tépip chiqip, saxtisini chekleshning zörüriyitini tughdurghan. J. Patrerson smythning «how we got o’ur bible» dégen kitabida bildürilishiche, 5-esir din kéyin metbe’ening yawropada omumlishishi bilen birge nopuzluq dep qaralghan bible we bible parchiliri resmiy rewishte neshir qilinishqa bashlighan. Bu kitablar öz ichige alghan bölek we mezmunlarda hel qilghili bolmaydighan müjimel mesileler bar bolup, bu ehwal étiqadchilar otttursidiki türlük ziddiyetlerni kücheytip, «quran kerim»ning rohi boyiche éytqanda xiristiyan dini eqidisini chak ketken bir binagha oxshutup qoyghan.

Xiristiyan dini jemiyetliri ming yillardin béri jimiqturghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni küchining bériche yoshurup we uningdin özini qachurup, xiristiyan dinning esli mahayitige bérip chétilidighan hadiselerni, nuqul halda «muqeddes kitablar»ni asas qiliwalmay muzika, tarix, arxilogiye, étika, pelsepe, istitika, pissixologiye we edebiyat tereplerdin insan eqli arqiliq ish qoshulghan meniwi mehsulatlar asasida chüshendürishni tekitlep, xiristiyan étiqadchilirining éghir étiqad kirzisining ichige kirip qélishining, siyasiy we ijtima’i qalaymiqanchiliqlarning kélip chiqishining aldini élip, gherb dunyasining édi’ologiysini nahayiti zoruqush ichide tengshep turmaqta. Mundaqche qilip éytqanda bu din diniy xususiyettin alliburun yiraqliship, melum tereptin qarighanda, gherb dunyasining (menggü étiqadtin üstin turalmaydighan) eqiliy pundamintigha aylinip qalghachqa, hazirghiche özining diniy xususiyetke toyunmighan mewjutluquni sürdürüp kéliwatidu.

Xiristiyan chirkawliri öz ichidiki ziddiyetlerni amal bar sirtqa anglatmasliq, dinning omumiy abruyigha chétilidighan eyiplerni sir saqlash we qutsal kitablardiki periqlerge ésiliwalmasliq pirinsiplirini qobul qilishqan. Melum bir nuqtidin sherqi we gherbi dep atalghan shu chirkawlar arqa -arqidin xiristiyan dinining bash orgini teripidin békitilmigen, tarqilip yürgen, yaki téxiche keng türde neshir qilinmighan biblelerni tetqiq qilishni, neshir qilishni chekiligen. Rim watikani dunyada shunche köp öz-ara perqliq biblelerning barliqini jama’et aldida peqet étirap qilmidi. Emma sherq dunyasi bu xil arqa körünishtin pütünley xewersiz bolghini bilen, gherb dunyasi öz rayonidiki oxshimighan dewrlerde we her bir étnik topluqqa kélip oxshimighan derijide özgertiwétilgen yaki eslige sadiq bolunmay kelgen bible heqqide bilidighanlar köp bolsimu, ular bu dinni din qilip tutup turush heqqide barliq eqlini ishqa sélip keldi. E. Won dobschütz (a.g.md,b.579-615) ning qarishiche rim watikani bashtin tartip, ular özliri békitip neshir qilghan(kitabning bashqa bölümide xewerdar bolghinimizdek) biblening pütünley xudaning wehisi ikenlikide we uning ikkinchi bir nusxisining yoqliqi heqqide ching turup keldi. Tewrat we injilning wehi ikenliki rast, emma tanach we bible tewrat bilen injilning özi emeslikini biz ögünüp öttuq. Xiristiyan popliridin ge’orge ewery qatarliq bir qisimlar, peqet ottura esirde biblege a’it bir qisim xata nersilerning neshir qilinghanliqini étirap qilishidu. Uning qarishiche bularning bir danisi mopsu’estali te’odorning yazghini bolup, u hezriti dawut eleyhissalamgha wehi qilinghan zeburdiki shi’erlarning, uning sürgündiki waqtida wehi qilinghanliqini sözligen. Yehudiy nesillik isak bin yesusning (1501) teqwimide tilgha élinghan ipadilerdin, bu kitabning hezriti musa eleyhisalamdin kéyinki bir zamanlarda yézilghanliqi chüshendürülgen. J.strachan, (a.g.md.,b314-318; faruq harman, a.g.e.,b211-212) de éytilishiche yehudiy alimliridin ibin ezra tewratning oxshimighan waryantlirida kechken ipadilerdin, bu kitabning hezriti musa eleyhissalamdin xélila kéyin xatirelen’genlikini ilgiri sürgen iken.

Islam dinining meydangha kélishi xiristiyan chirkawlirini küchlük sarasime ichige sélip qoydi. Bundaq bolishining birinchi sewebi islam dini peyda bolup 3, 4 esir ötkiche bolghan ariliqta ular özlirining quran kerim arqiliq dunyagha ashkare qiliwétilgen ajiz tereplirini eqil, bilim we adem küchige tayinip tolduralmidi. Allahning «quran kerim»de bayan qilghan tewrat we bible heqqidiki bayanliri waqit ötüp dewrlerning almishishi we tarixning yéngilinishi bilen insaniyet ilim-pen möjiziliri arqiliq ispatlanmaqta.

Bügünki künde xiristiyanlar eng qedimki mukemmel nusxa dep saqlawatqan qol yazma halettiki bible parchisi miladi 1000-yilgha a’it bolup, bu kitabning miladi 3-esirde köchürülgen bir nusxidin biwasite nusxilandurulghanliqi sözlen’gen bilen u heqte maddiy pakit yaki éniq bir yazma xatire yoq. Bu heqte boliwatqan talash-tartishlargha xiristiyan dunyasi éhtiyatchanliq bilen bilmeslikke sélish pozitsiysini tutup keldi. Eger qedimki nusxilar bar déyilgendimu ular bible we biblege alaqidar bir birige oxshimaydighan ayrim parchilar bolghachqa téximu neshir qilghili bolmaydu. U parcheler, risaliler, mektublar peqet arxipxanilarda saqliniwatqan bolup, ularning alahidelikige qarap üch türge ayrishqa bolidiken. Birinchi: térilerge orginal tilda xatirelen’gen parchilar (4) ikkinchi: orginal tilda bolmighan süriyeche, koptiche, latinche…tillarda xatirelen’gen nusxilar (5) üchünchi:3-esirdin 5-esirgiche xiristiyan rohaniliri teripidin yézilghan eserlerdin ibaret. Xiristiyan ti’ologliri hazirmu yuqiriqi üch türlük matériyal menbesi bilen tarqilip yürgen bibleler we «quran kerim» diki injil heqqidiki bayanlardin paydilinip biblening eng toghra bir nusxisini (yeni injilni) tüzüp (yézip) chiqish üchün tirishchanliq körsütiwatidu.

Dini jemiyetler bu ehwallarni tüzitishtin burun oxshimighan tillar we oxshimighan dewrlerdiki biblelerning öz ara perqini étiqadchilardin mumkin bolghan derijide sir tutup, bu heqte ochuq ashkare ilmiy munazirilerning bolishini melum derijide cheklep kelmekte.

Islam dini dunyagha kelgendin kéyin, miladi 7-esir lergiche bolghan xiristiyanliq heqqide ilgiridin dawamliship kéliwatqan bes-munaziriler téximu keskinliship, ayding bolmighan mesileler otturigha chiqishqa bashlidi. Chünki dinimizning qutsal kitabi «quran kerim» tarixtin kéliwatqan dinlarni, peyghemberlerni, qutsal kitablarni we muqeddes tawapgahlarni, chong weqelerni we ewliya-enbiyalarni testiqlighuchi we insaniyetke yol körsetküchi nijatliq yoli süpitide nazil qilinip, tewrat, zebur we injilning yiraq ötmüshi, ötmüshi we kélechiki heqqide rushen melumatlarni berdi. Dunyagha dangliq sherqshunas goldziher tanach we bible heqqidiki mesilelerni qesten bilmeske sélip, bu heqte toxtalghanda:-xiristiyanliq bir din süpitide otturigha chiqishtin burunqi yudezim mezhepliri özliri qutsal dep qarighan kitablar(tanach)ni muqeddes bilip, bashqa mezhepler muqeddes dep qarighan qutsal kitablar(tanachlar)ni saxta dep kelgen idi. Xiristiyan dini dunyagha kelgendin kéyin yudezimchilar mezhepliri biblede yer alghan tanach (kona ehde) ning xataliri aldida, yudézim mezheplirining qolidiki tanachlarning xatalirining anche chong mesele emeslikini, bu kitabning téximu chong bir saxtisining dunyagha kelgenlikini éytishqan idi. Islamiyetin ilgiriki xiristiyan rohaniliri bolsa del yudezim rohanilirining yolidin méngip, özlirining notuqliri, teblighliri we mexsus eserliride özliri mensup bolghan mezhep qutsal köridighan bibledin bashqa biblilerni saxta dep jakarlighan idi,-dégen pikirlerni özining köz qarishi asasida sherhilep, «quran kerim»ni ilgiriki muqeddes kitablar bilen bir orunda qoyup, quran kerimdiki muqedds kitablar heqqidiki bayanlirini ilgiriki diniy hadiseler bilen dogma halda sélishturup, islamiy dewetlerni mahiyet tereptin inkar qilghan bolsimu, uning idiyesi xiristiyan chirkawlirining qutsal kitablar heqqidiki ajiz tereplirini toluqliyalmayla qalmay, muqeddes kitabimiz quran kerimning shan-shöheritige dagh tekküzelmidi (6).

Meshur sherqshunaslardin herishfi’eld(herschfi’eld) yudezimchilardin qarayim mezhibidikilerning bezi qarashlirining quran kerimning qarashliri bilen ortaq ikenlikini ilgiri süridu. U yene qarayimlerning özliridin ilgiriki yudezim mezhipi hésaplanghan hahamlarning tewratni burmiliwetkenlikini tekitleydighanliqini, qarayim étiqadida teshebbus qilinghan bu teshebbuslarning quran kerim rohi bilen birdeklikini, quran kerimge tewratning özgertiwetilgenliki heqqidiki bilimlerning yudezimchilarning qarayim mezhipining qutsal kitabliridin kelgenlikini otturigha qoyup, «quran kerim» ge bolghan dunya qarash jehette bir az ijabiy qedem tashlighan bolsimu, quran kerimdiki allahning u qeder köp möjizilirige köz yumghan yaki diqqitini merkezleshtürelmigen.(7)

Bu heqte islam dunyasidiki bezi alimlarning qarishi bashqiche bolup, ularning köp qismi yudezimchilar mezheplirining biri bolghan qarayimlarning étiqad chüshenchisining islamning bésimi bilen kéyinki mezgilde meydangha kelgenlikini ilgiri süridu. Meselen: te’olog f.doktur shaban quzghun «sherqshunas herishfi’eldning diqqitidin qachqan bu terepler heqqide analiz élip bérish biz üchün paydiliq bolup, qarayim mezhipi, islamiyetning bésimi bilen kéyinki zamanlarda otturigha chiqqan yudezim mezhipi bolup, bu mezhep otturigha chiqishtin burun quran kerim nazil bolup bolghan idi. Quran kerimning bu mezhepning qutsal kitabi hésaplanghan tanahtin herqandaq bir nersini qubul qilishi mumkin emes. Hadise herishfi’eldning éytqanlirining tamamen tetüri bolushi mumkin, qarayim mezhipi belkim quran kerimdin paydilanghan bolushi mumkin. Eger herishfi’eld toghra dep qarilip, qarayim mezhipi otturigha chiqishtin burun, ular teshebus qilghan asaslar islamdin ilgiriki yudézim mezheplirining qutsal kitabliridin yeni tewrat we zeburdin keldi dep qarisaq, u halda herishfi’eld janapliri sherqshunas goldziherni inkar qilghan bolidu. Chünki goldziher ependi tewratqa qarshi tunji tenqitning quran kerimdin kelgenlikini ilgiri süridu. Herishfi’eld bolsa tewratqa qarshi tenqitlerning xiristiyanliqtin ilgiriki yudezim mezhepliri arisida bashlanghanliqini ilgiri sürgen bolidu»(8) dep qarap ularning pikirlirini logikisizliq bilen yoqqa chiqarghan. Bizche goldziherning qarashliri herishfi’eld teripidin ret qilinmaydu hem «quran kerim»diki qarayimlarning tanah kitabidiki oxshashliqning qurangha oxshap qélishi, qarayimlarning islamning tesirige uchrap, kitabini özgertkenlikinimu chüshendürmeydu. Eksiche qarayimlar qutsal dep qarighan kitab «quran kerim»de tilgha élingha tewratning anche özgermey kelgen bir nusxisi bolushi téximu eqilge uyghun. Ottura sherqte islamlishish yaki islamdin chiqip kétish meseliside doktur shaban quzghun ependi éytqandek hadiseler bolup baqmighan. Eger qarayimlar islamning zorlishigha uchrighan bolsa tanahni anche-munche özgetip qoyush bilen meselidin qéchip qutulalmaytti yaki toluqi bilen islamliship kétetti. Ularning qolida quran kerimge eng yéqin bolghan bir parche kitab yeni injil/tanah saqlanghan bolishimu mumkin. Chünki quranda özgürüp kétiwatqan yaki özgertishke oruniwatqan étiqadchilar tilgha élinghan, kitablarning qanchilik derijide saqlanghanliqi yaki saqlanmighanliqi heqqide tepsili bayan yoq. Biz bu yerde qarayimlar qutsal dep qarawatqan tanahni, tanahning dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen tewrat ikenlikini inkar qilalmaymiz. Dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen tewrat dégenlik u quran kerimde tilgha élinghan tewrat emeslikini unutmasliq lazim.

«Quran kerim»ning emiliyetke uyghun bir shekildiki tewrat we injil qatarliq kitablar heqqidiki bayanliri xiristiyan we yudezimliqning ilgirikidek tarqilishigha tesir körsetti.

Janabi allah «quran kerim» arqiliq mushriklargha, ehli kitablargha we möminlerge shu dewrdiki buddist, yudézimchi, xiristiyan ehlining allahning iradisididin qandaq yiraqlap ketkenlikini, tewrat we injilning qandaq özgertiwétilgenliki we néme üchün küchtin qalghanliqini otturigha qoydi. Hezriti muhemmed eleyhissalam allahning izni bilen esli dindin uzaqliship ketken mekke we medinidiki yudest, buddist we xiristiyanlar nimu toghra dingha dewet qildi. Hezriti muhemmed eleyhissalam mushriklarni hem yudest we xiristiyanlar ni islamgha dewet qilghanda pakit süpitide otturigha qoyghini, tanachning eslidiki tewrat, biblening eslidiki injilgha oxshimay qalghanliqi, allah teripidin nazil qilinghan qutsal kitablarni xalighanche özgertip, xalighanche neshir qilip ketkenliki, xalighanche mezhep peyda qilinip, muqedes kitablar xalighanche oqup yürülgenliktin kitab we étiqadchilarning ottursidiki periqlerning chonguyup ketkenliki, bolushqa tégishlik nersiler yoq, yoq nersiler kirgüziwélinghan yudest we xiristiyanlarning qolidiki nechche yüz xil bir-biridin uzaqlap ketken kitablarning alliburun qutsalliqtin, ular din dep tonuliwatqan nersining allahning neziridiki toghra dindin bekla uzaqliship ketkenliki, ular nijatkar dep tonuwatqan kishining allahning oghli emes peyghembiri ikenliki, ilgiriki xatalarni tüzitish üchün dinlarning ornigha islamning, kitablarning ornigha quranning, peyghemberlerning ornigha muhemmedning kelgenliki, islamning, quran kerimning we muhemmedning kelgenliki ilgiriki dinlarni inkar qilish üchün emes eksiche u dinlarni testiqlash we étiqadchilarning xatalirini tüzitish üchün ikenliki qatarliqlarni jakarlashtin ibaret boldi. Hezriti muhemmed eleyhissalam xiristiyan we yudestlarni qayil qilish üchün waqitning ötishi bilen köpiyiwatqan tewrat we injildiki xataliqlarni, bu dinda saqliniwatqan emeliy mesilelerni misalgha élish arqiliq, bu kitablardiki tuturuqsizliq we saxtiliqlarni küchimeyla aydinglashturup berdi. Buning netijiside türküm-türküm yudest we xiristiyan jama’eti arqa-arqidin islam bilen shereplendi. Hezrti muhemmed eleyhissalamdin kéyinkiler quran kerimning yol körsütishi we muhemmed eleyhissalamning métodi asasida tanach, bible we quranni bir-birige aktip bir shekilde sélishturma qilish arqiliq étiqad mesilelirini chüshendürüp, islamning tarqilishi üchün keng yol hazirlidi. Islam eqidisining quran kerim we hedis sheriflerge tayinip élip bérilghan teshebbusliri netijiside nejran, pelestin, süriye, iraq we ejem qatarliq jaylarda yashawatqan yuquri qatlamdiki xiristiyan we yudest kishiler ashkare we yoshurun halette islamgha kirdi we islam üchün tillarda dastan bolghidek xizmetlerde boldi.

Hijiriye 3-esirdin kéyin bügün’giche islam eqidisining yéyilishi téximu muntizimliship, islam dinining tarqilishini quwetleydighan tanach bilen biblening «quran kerim» bilen munasiwetliri heqqide minglighan ilmiy eserler yézilishqa bashlighan. Bu dewrde bashqa dinlardin chiqip musulman bolghan ali b. Rabban et taberigha oxshash küchlük alimlar «ed-din we dewle», «er-redd alen nasara» dégen’ge oxshash yüzligen kitablarni yézip, yudestlerning tanach bilen xiristiyanlarning bible dégen kitabi heqqide quran kerimde éytilghanlarning heq we toghra ikenlikini bayan qilghan.(9)

Islam dunyasida xiristiyan eqidisining xata terepliri heqqide xiristiyanlar bilen yüzmu-yüz dé’aloglar hazirghiche dawamlashmaqta we xiristiyan dunyasini islami eqidige dewet qilidighan xizmetler élip bérilmaqta. Tarixtiki islami dewetlerning beziliri mektup sheklini alghan bolup, uning meshhurraq bolghini abdulla ismayil el-hashimining abdulmesih ishaq el-qindige yollighinidur. Bu mektub islam dunyasida quran kerim we hedistin qalsa bashqa dindikiler(xiristiyanlar) ni islamgha dewet qilghan eng qimmetlik eser hésaplinidu.

Xiristiyan we bashqa gheyri dindikilerni islamgha dewet qilidighan kilassik eserlerni yazghan alimlardin juweynini(1085),ghezzali(1117), el-jaferi (1221) qatarliqlarning nami biz uyghuristanliqlargha xéli tonush. Uningdin bashqa yene ibrayim müteferrika(1747), haji abdibeg(1886), rehmetulla ependi(1888), ishaq xoja(1892), sirri pasha(1895), qatarliqlar bir qeder meshhurdur.

20-Esirde xelqimizning diniy étiqadini qoghdap qélishta we xiristiyanlashqan türki qewimlerni toghra yolgha dewet qilishta abduqadir demullam, ismayil ghaspirali, musa jarulla we riza’uddin pexridin qatarliq zatlarning ishligen xizmetlirinimu alahide tilgha élishqa erziydu.

Hezriti muhemmed eleyhissalamdin bashlanghan gheyri musulmanlarni islamgha dewet qilish ishi bezide tinch yol bilen élip bérilghan bolsa bezide xelqimizning ichide ichki urushlarning kélip chiqishigha seweb bolup qalghan. Sultan satuq bughraxanning yette su, qipchaq dalisi we idiqut dölitige qilghan herbiy yürüshliri bu rayondiki xelqlerning türlük dinlargha étiqad qilishtin ibaret chéchilangghuliqigha xatime bérip, étiqadni birlikke keltürishtin ibaret tereqqiyatqa uyghun tarixi wezipini orundighan bilen, din üchün élip bérilghan ichki urush netijiside xelqimiz eskeri jehettin ajizlap, qanche ming yilliq jasaritidin mehrum bolghan. Din oynushidighan nerse emes. Uninggha qilinghan bir qétimliq tenteklerche mu’amile bir yüksek medeniyet we bir qudretlik hakimiyetnimu chöktüriwétidu. Biz uyghuristanliqlar islam üchün az bedel tölimiduq. Bezi nersilerning ornini toldurush üchün ming yillap waqit ketti, bezilirini tolduralmaywatimiz. Din almashturushning milliy tiragidiyimiz ning hazirghiche dawamlishishigha seweb bolup qalghanliqinimu unutmasliqimiz kérek. Bizning jénimiz uyghur islam medeniyitining ichide. El-farabiy(870), ibni sina (980), ebu reyhan bironi (?), Jalalidin romi (?), Mehmut qeshqiri(1008), yüsüp xas hajib(1019), exmet yesewi(1090) we nesridin rabghuzi(1250?) Qatarliq ellamiler gherb we sherqtiki étiqadlarni tetqiq qilip, islam dini heqqide özlirining ijabiy idiyelirini otturigha qoyghan. Ular bizge qarighanda némining eng toghra, némining xata ikenlikini téximu obdan biletti. Milliy medeniyitimizdiki ular yaratqan enggüshterler bizning meniwi dunyayimizni nurlandurup, hazirghiche bir millet bolup yashap kélishimizni meniwiy asasa bilen teminlep turmaqta.

—Izahat

(1)Di’atesseron-bir riwayettin qarighanda«di’atesseron» dégen kitabni tati’anning éri justinu’o’us yunanche yazghan bolup, tati’an uni qedimki süriyechege terjime qilghan iken.

(2) Isak ibrahim faris, medhal ilel-ahdil-mesihiyyel-ewwel, misir, ernest r. Trattner, «unrawelling the bo’ok of bo’oks», new york, 1929, p.283(kitablarning kitabi heqqide izahat)

(3)E.won. Dobschütz,a.g.md. S.579-615

(4)Birinchi bölekke in’gilizche«biblikal manuskripts» dégen nam bérilgen.

(5)Ikkinchi bölekke in’gilizche «wersi’on» dégen nam bérilgen. Biblening kona ehde qismining orginal tili ibrayche, yéngi ehde qismining orginal tili yunanche bolup, xelqaradiki eng nopuzluq bible tüzilgende kona ehde qismigha ibrayche nusxisini asas qilmay 5-esirde st.jerome latinchigha terjime qilinghan, eslidikidin mezmun jehette köp periqlinidighan bir nusxa asas qilip ibrayche nusxisini chekligen.

(6) Ignatz goldziher-«über muhammedanische polemik gegen ahl alkitab», ze’itschrift der de’utschen morgenlandischen geselschaft, xxxi’i, le’ipzig, 1878, p.341-387 (uyghurche terjimisi-ignatz goldziherning 1878-yili gérmaniyening layfizig sheheridiki sherqshunasliq jornilida élan qilinghan «muqeddes kitablarni inkar qilidighan islam» dégen maqalining 341-din 387-bétigiche.)

(7)Hartwig herschfi’eld—new rese’arches into the kompositi’on and exegesis of the quran, jewish qu’arterly rewi’ew, w.xi’i’i; london, 1902.p.223 (uyghurchisi—Hatwig herishfeldning yehudiy pesilllik jornilida 1902-yili élan qilinghan «quranning qurulmisi we teblighi heqqide izdinish» dégen maqalining w.xi’i’i qisimliri, londun, 223-betlerdin.

(8) Féroféssor doktur shaban quzghunning enqerede neshir qilinghan«töt injil»dégen kitabining 91-, 92-betlirige qaralsun.

(9)Ibrayim el-hardluning, «et-tewrat wel-yehud fi fikri ibn hazim», hartum, 1984-yil neshir qilinghan.

Ende

18/05/2006

Beshinchi bab

 Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar

Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar heqqide elip beriliwatqan tetqiqatlarning hich ayighi üzülmey dawam qiwatidu. Eytishlargha qarighanda dunyadiki hemme milletke birdin peyghember, hemme milletke birdin muqeddes kitap köndürülgeniken. Xiristiyan dinining muqeddes kitabi bible heqqide xiristiyan dunyasida «bible» demduq yaki «bibliler» demduq?-Dégen talash-tartishlar bar. Ularning bezilirining qarishiche bible, hezriti iysa eleyhissalam zamanida nazil qilinghan (künimizgiche yétip kélelmigen) injilni körsetse, bezilirining qarishiche bible, hezriti iysa eleyhissalamdin kéyin uning töt yéqin chariyasi terepidin perqliq bayan qilinghan töt türlük bibliler (gospels)ni körsütidiken. Islam alimliri we bir gurupa xiristiyanlarning bu meselidiki qarishi ortaq bolup, perqliq töt bibleni, bible dégen bir nam bilenmu, injil dégen nam bilenmu atighili bolmaydiken we ularni bibliler dégen toghriken. Chünki bu kitabta injil dégen bir bölek yoq bolghandin bashqa tewratqa, qedimki yawropa dinlirigha, hezriti iysa eleyhissalamning shexsiy hayati we uning sadiq murtlirigha we meshhur xiristiyan rohanilirining iysa we injil heqqidiki türlük hékayilirige salmaqliq orun bérilgen.

Xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliridiki bezi rohanilirining qarishiche, peqet ularning qolidiki bible, bible yazghuchiliri teripidin bir türlük ilahi ilhamning türtkisi bilen xatasiz yézilghan bolup, bashqa mezheplerning qolidikisi yalghanmish.

Bezi xiristiyan muxlislirining qarishiche jizes hayat waqtida injil dégen bir kitab nazil bolmighan iken, u ölüshtin awal birer muqeddes kitabni qaldurmighan iken. U ölgendin kéyin uning chariyaliri (xiristiyanche qilip éytqanda peyghemberler) uning ölüshtin awalqi üch yil ichide béshidin kechürgenlirini we xitap qilghanlirini éghizdin-éghizgha köchürüp sözlep, uning teblighlirini dawamlashturghanmish. Chariyarlar her terepke tarqilip hezriti jizesning ölümidin awalqi we kéyinki körgen-bilgenlirini, möjizilik weqelerni, alahide bolghan chong kichik ishlarni aghzaki anglatqan. (Chariyarlar–jizesning teblighini bashlighandin tartip taki uning ölümige qeder birge bolghan sadiq murtlarni körsütidu.) uning murtlirining ichidiki beziliri jizes namidiki diniy teblighlerning téximu yaxshi bolushi we kéyinki künlerde bu diniy dewetlerning üzülüp qalmasliqi üchün, jizestin anglighan we bilgenlirini xatirege élishqanmish.

Buningdin melum boldiki xiristiyan dunyasi injil atliq bir kitabning allahning wehisi bilen hezriti iysa arqiliq nazil qilinghanliqini inkar qilmaqta. Hazir tilimizda injil dep éytiliwatqan bibleler hezriti iysa eleyhissalamgha biwasite wehi qilinghan kitab bolmastin, uning shagirtliri teripidin yézip qaldurulghan xatirilerdur. Bular quran kerimde tilgha élinghan «tewrat» we «injil» dégen wehi arqiliq nazil bolghan kitablargha hergiz oxshimaydu. Alahide diqqet qilishqa tégishlik bolghini wehi qilinghan kitablar bilen wehi qilinghan kitablar heqqidiki herkim özi xalighanche yazghan xatirilerni perqlendürüsh lazim.

Murtlardin metta, markos, luka we yuhanna teripidin yézilghan töt kitabqa yene bulargha a’it 23 kitab qoshulghandin kéyin yéngi ehdi dep atalmaqta. Xiristiyan dinidiki yüzligen ziddiyetlik mesilelerning ichide, bu neshir qilinghanda oxshimighan mezmunlarda we oxshimighan namlarda neshir qiliniwatqan kitablarning ortaq isim bilen atilish yaki atalmasliqi heqqide xiristiyanlar téxi ortaq bir köz qarashqa kelmigen.

Islami menbelerdin qarighanda injil quran kerimge oxshash bash axiri maslashqan, mukemmel bir pütün gewdidin hasil bolghan, allahning wehisidin ibaret bolup, kéyin uning esli orginali ghayip bolghan. Allah teripidin hezriti musagha we peyghemberimiz muhemmed eleyhissalamgha wehi qilinghan tewrat we quran ayetlirining kéyinki dewrlergiche muhapizet qilinghinidek, injilmu iysa eleyhisalamning hayatidin kéyin muhapizet qilinghan bolghiymidi? Eger undaq bolsa u kitab qéni? Bizge melum bolishiche hezriti iysaning étiqadchilar arisida allahning wehisini tebligh qilghan waqti üch yil etrapida bolghan bolup, bu waqitta étiqadchilar iqtisadiy, siyasiy we türlük ijtima’i imtiyaz tereplerde özlirini we meniwiy hasilatlarni qoghdap qalalaydighan imkaniyetlerge ige bolalmighanliqi üchün, wehiler waqtida xatirelinip melum bir shekilde saqlinip qélish imkaniyitige ige bolalmighan bolghiymidi yaki heqiqeten hedis bilen wehi we kéyinkilerning xalighanche qisqartish we uzartish netijiside bügünki halgha kélip qalghan bolghiymidi? Bu téxi sir péti turmaqta. Eger undaq bolghan bolsa hazirqi bibledin injilni ayrimaq yaki ayrip tesewwur qilmaq insan eqlige éghir kélidighan bir ish bolup, bu xuddi quranni yoq dep qarap hedislerdin uninggha 100% oxshaydighan bir kitabni tépip chiqqangha oxshaydighan, insanning qolidin kelmeydighan bir ish. Belkim «quran kerim»ning bezi parchiliri ghayip bolghan injilning del özi bolup, allah özining ayetlirini shu xil shekilde qoghdap qalghan bolishimu mumkin.

Bezi xiristiyan rohaniliri miladidin kéyinki 200-yillarda yashighan papiyas we irene’a’us qatarliq xiristiyan mu’elliplerning qarishini desteklep, töt injil tarqilishtin awal xiristiyanlarning qolida logiye (injil) isimliq bir qol yazmining bolghanliqini, hazirqi metta biblesining u kitabqa asasen girikche kéngeytip yézilghanliqini quwetleydu.

Bezi xiristiyan alimliri logiya dégen kitabqa anche ünüm bérip ketmeydu. Papiyasning melumatiche metta bu kitabni iysa eleyhissalam hayat waqtida ibray tilida qelemge alghan iken. Logiyaning hezriti isagha kelgen wehi ikenliki bir qeder eqilge uyghun bolsimu, uning xiristiyan dunyasida anche diqqetke élinmasliqi ademde bir xil shühbe tughduridu. Emma xiristiyanlar u kitab künimizgiche yétip kilelmigen deydu. Eger u kitab heqiqeten ghayip bolghan bolsa, xiristiyan rohaniliri némishqa yene u kitab anche muhim emes dep qaraydu? Künimizgiche yétip kilelmigen kitabning muhim yaki emeslikini ular qandaqsige éytalidi? Démek kitab bir yede saqliniwatqan bolishimu mumkin.

Xristiyan alimliri töt bible yézilishtin awal logiya atliq bir ana kitabning bolghanliqini, u kitabning injilning esli nusxisi ikenlikini, bashqa nusxilirining shu kitab asasida kéyin yézip chiqilghanliqini étirap qilishidu. Undaq bolsa biblediki «allahning ayetlirini allah qoghdap qalidu, héchkishi özgertelmeydu!»-Dégen mezmundiki ayetlerni qandaq chüshendürüsh mumkin? Su’at yildirimning 1988-yili enqerede bésilghan «xiristiyanliqqa a’it menbeler» dégen kitabida yuqiriqi qarashni tekitligüchilerdin lessing töt bible yézilishtin awal heqiqeten «injil dégen bir kitabning bolghanliqini, uning tilining aramiche ikenlikini, töt kitabning logiye heqqide töt chariya yazghan hedis xaraktérini alghan kitablar ikenlikini ilgiri süridu. Xiristiyan alimliridin j.g. E’ichhonmu logiyening barliqini tilgha alidu, j.wellha’usning qarishiche markos atliq injil del logiya dégen kitabning özidur. Uningche markos aramiche xatirlen’gen bu kitabi muqeddesni kengeytip we bashqa terkiplerni qoshup, gérikchigha terjime qilghanmish. Uning qarishiche yene metta we luka bibleleri markosning gérikchige özgertip terjime qilghan kitabliri asasida yene ish qoshup, kengeytip we qisqartip yézilghan nusxilarmish. Yene bezi xiristiyan alimliring qarishiche logiyedin eng awal paydilinip bibleni yazghan kishi markos emes mettamish. Yene te’olog l.waganay esli nusxidin tunji paydilanghan kishining markos ikenlikini testiqlash bilen birge, markosning terjime jeryanida petrusning wezliridin paydilanghanliqini tilgha alidu. Lukka bilen mettaning kitabliri markos we petrosning wez-nesehetliri injil ayetlirige arlashturiwétilgen gérikche nusxa asasida yézilghan kitabken, wehini qandaqmu kéngeytip yaki qisqartip yazghili bolsun? Eger undaq bolsa bu qandaq wehi bolidu? Sözley dése gep jiq dégendek xiristiyanlar özlirining bu mentiqisiz oydurmisini jizes bir xudadur, uning 12 shagirti we shagirtlardin kéyinki xiristiyan alimliri peyghembermish. Ularning esli bibledin parchilarni chiqiriwétip we parchilarni qoshqanliqi wehimüsh. Qarang allah hemmini körüp turghuchidur, u eger bir nersini özgertishni xalisa sewebini sözleydu, xiristiyan xudasi we «peyghemberliri»ning birsining yene birsidin xewiri yoqtek qilghan «wehiliri» ularning wehisining arqisida özliri étirap qilghan bir türlük salahiyettiki xudaning yoqliqini ispatlap turmaqta.

Derheqiqet biblelerde allahning hezriti isagha wehi qilghan ayetliridin buzulmighanliridin birqanchini tapqili bolidu. Bible we chariyalarning xatireliride injil tilgha élinghan parchilarning barliqinimu nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. Undaq yerlerde iysa eleyhissalam heqiqeten allahning resulidek injildin wez éytidu. Meselen: biblidiki yehya eleyhissalam heqqidiki bayanlargha qaralsun. Biblediki bu böleklerde jizes (isa) bir resulning salahitide allahning injilini tebligh qilidu. Xiristiyanlar bolsa buninggha köz yumup, uning wehi tüsini alghan teblighlirining heqiqitini étirap qilishtin özlirini qachuridu. Ularche jizes (isa) dada xuda bilen bir gewde yaki oxshash bir mewjutluq bolghini üchün xudaning wehisi emeliyette jizesning wehisidur. Undaq bolsa hezriti iysa némishqa allahni we allahning muqeddes kitabining ismini peyghember salahitide tilgha aldi. Eger jizes ilahliq mertiwiside bolsa biblediki «jizes allahning injilini tebligh qiliwatatti» dégen jümle «allah allahning injilini wez étiwatatti» dep bayan qilinghan bolatti. Emdi bu ehwalda iysaning allahtin mertiwesining töwenliki, uning wehini allahtin élip özige oxshash yaritilghuchilargha tebligh qiliwatqanliqi ayding bolidu. Biblede dada ilah we bala ilah dégen kelimidin bashqa ilahning balisi we dadisi barliqi heqqide héchqandaq bir bayan yoq. Bu yerde peqet jizesning yaritilghuchi, resul, insan ikenliki, tek allahning bolsa uning yaratquchisi we uninggha möjizilerni ata qilghuchi ikenlikige a’it tepsilatlar orun alghan. Jizesning bala xuda, allahning dada xuda ikenliki heqqidiki bir qatar tuturuqsiz epsaniler yunanliqlarning qedimki epsaniliridin kelgenlikini biz ilgiriki baplarda bir qétim tilgha alghan iduq.

Hezriti iysa eleyhissalam yehudiy a’iliside dunyagha kelgen bolup, u yehudiy millitining qa’ide-qanun we örp-adetliri ichide ösüp yétilgen. Muqeddes kitablardin melum bolishiche u yehudilarning eneniwiy tiradétsi’onlirini toluq chüshen’gen halda meydangha chiqidu. U eyni dewrdiki yedestlar kütiwatqan bir nijatkarning qandaq alamette bolidighanliqi heqqide éniq chüshenchke ige idi. Perqliq töt biblening biri bolghan markosta éytilishiche, u özining peyghemberliki heqqidiki xewer allahtin yétip kelgende, özining del étiqadchilar saqlawatqan resul ikenlikini jakarlap otturigha chiqqan idi. Uninggha peyghemberlik nésip qilinghada kishiler uningdin: -sen allah bizge wede qilghan mesihmu yaki ilyasmu we yaki yehyamu?-Dep sorighanda, u özini allahning peyghemberlirining nam-emeli bolghan mesih ( xush xewer élip kelgüchi) dégen shereplik nam bilen tonushturghan.(1) quran kerimde bolsa meryem oghli mesih dégen nam bilen isimlandurulup, heq din üstide talash tartishqa chüshüp qalghan yudestlargha peyghember qilinip ewetilgenlikini bayan qilidu.(2)

Din tetqiqatidin qarighanda muqeddes kitablarda tilgha élinghan peyghemberler özlirining ulughliqigha qarap bir qanche derijige ayrilidu. Ular mesih, peyghember, resul, nebi, elchi we bashqilardur. Yudist din tetqiqatchilirining qarishiche mesih derijisidin téximu töwen bolghan nebilergimu allah teripidin muqeddes kitab nazil qilinghan iken. Kitablardin melum bolishiche hezriti jizes deslepte tewratni testiqlighuchi süpitide, u kitabtin arqimu-arqa tebligh qilidu. Tewrat heqqide hich nerse bilmey turup, u arqiliq insanlarni meghpiretke dewet qilish mumkin emes. Undaq bolghanda hezriti jizesning hezriti musaning tewratni qandaq muhapizet qilghanliqi heqqide bilidighanliri köp bolushi mumkin. Undaq ehwalda hezriti iysaning allahtin kelgen wehilerni xatireletmesliki mumkin emes. Bezi xiristiyan rohanilirining qarishiche mesihtin derijisi töwen peyghemberlerningmu kitabi bolghan yerde mesihningmu kitabi bolushi kérek iken. Undaq bolsa u kitab qéni? Eger muqedds kitablarda éytilghandek bolsa, iysaningmu bir kitabi bar bolghan bolushi, u kitab bashqa kitablargha qarighanda töwenrek orunda emes, yüksek, téximu qimmetlik we mukemmel, héchqandaq xatasiz bolushi kérek idi. Bir tereptin jizesni nijatkar derijisige kötürüwélip, uning tilgha alghudek bir muqeddes kitabqa ige emeslikini sözlise uninggha kimmu ishinidu? Mesih dimek elchi, islahatchi we buzulghan dinni tüzetküchi dégenliktur. Xiristiyanlarning déyishiche jizes «men mesih we xudaning oghli bolimen, ilgiriki we kéyinki gunahlani epu qilip insanlarni qutquzush üchün keldim» deydiken. Bu yerde uning qaysi sözni qilip qaysi sözni qilmighanliqi heqqide birnerse déyelmeymiz. Emma mesihning kelgenliki, tarixtin, eyni dewrdin, kelgüsidin xewer tarqatqanliqi rast, lékin uning éyitqanliri eynen xatirlen’gen, uning wehi sheklide éytilghan teshebbuslirigha üstimu-üsti chüshidighan buziwétilgen we özgertiwétilgen nusxisi bolmighan birer kitab yoq.

Bu yerede bizning bileleydighanlirimiz peqet bibledin kelgen jizes heqqidiki xewerlerge qarighanda quran kerimdin kelgen hezriti iysa heqqidiki xewerler téximu kishini qayil qilidu, téximu samawiy dinlarning tüp alahidelikige mas kélidu. Bible jizesni xudaliq tereptinmu we peyghemberlik tereptinmu ispatlashta problimatik zidiyetlerge toyunghan bolup, quranning xiristiyanliq we hezriti iysa heqqidiki bayanlirining toghriliqini aptomatik bir shekilde ispatlaydighan eng köngüldikidek qoralgha aylinip qalghan. Eger xiristiyan dunyasi quran kerimdin biz bibledin bayqighan sanap tügetkilimu bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerdin birerni ming yillardin béri tapalighan bolsa allah yoqalmaydighanliqigha, özgertiwétilmeydighanliqigha 100% kapaletlik qilghan «quran kerim»ge üzil-késil ziyan salalmighan teqdirdimu islam étiqadchilirining diniy chüshenchilirige xéli zor derijide buzghunchiliq qilghan bolatti. Emma allah her zaman shirik keltügüchiler terepte emes, heq din terepdarliri terepte turup, özining tash yaki polatqa emes qeghezge yézilghan ayetlirini sheytan we dinsizlarning özgertiwetishi we yoq qiliwetishidin qoghdap kelmekte we «quran kerim»de ming yillar awal bergen wediside turup étiqadimiz bostanliqigha quyash nuri chüshürüp turmaqta.

Eger jizes xiristiyanlar éytqandek tengri derijisidiki möjize we karametlerge usta bir adem bolghan bolsa bir kitabni:-xatirlen!,-Dep yoqtin bar, yoqal!, -Dep bardin yoq qiliwételeytti we dinni tebligh qilghanda he dése yehudiy eneniliri we tewrattin misallar keltürüp sözlimigen bolattti. Yaki özi nazil qilghan kitabni özgermes qanun shekilde qanche ming yillap qoghdap kelgen bolatti. Démekchi bolghinimiz u we uninggha alaqidar ishlardin biz uning ilah emes peyghember, hetta eng yuquri mertiwidiki peyghembermu emes bir mesih ikenlikini üginimiz. Eger jizes xiristiyanlar éytqandek heqiqeten xuda bolghan bolsa u özi yaratqan bendilerning aldida u qeder köp passip haletke chüshüp qalmighan bolatti. Hemmidin kishini oygha salidighini uning özini insaniyetning zaman axirighiche bolghan yétekchisi dep jakarlighanliqi we özi kishiler arisidin ketkendin kéyin insanlargha yétekchilik qilidighan bir qanun (kitab) qalduralmighanliqi yaki qaldurghan teqdirdimu u qanunni ilahi iradisi bilen qoghdap qalalmighanliqi. Undaq bolghanda u ölgendin qiyametkiche, u qutulduriwalmaqchi bolghan insanlargha néme yétekchilik qilidu? Bible heqiqeten shundaq bir möjizilik kitabmu yaki ghayip bolghan u kitabning özi quran kerimmu?! Démekchi bolghinimiz uning xiristiyanlar xuda dewatqan bir shertni orunlash uyaqta tursun hetta peyghemberlik derijisidimu musa, dawut we muhemmed eleyhissalam derijiside emeslikige eqelliy bir misal bermektin ibarettur. Eger u heqiqeten biblede we xiristiyan étiqadida éytilghandek bir ilah derijiside möjizilerge ige bolghan bolsa u möjizilerning biri, uningdin «quran kerim»ge oxshash héchqandaq bir waryanti bolmighan, özgertip we bashqidin yézip chiqqili bolmaydighan, hetta bu kitab nazil qilinipmu ming yillardin kéyin her qandaq bir tereptin inkar qilghili bolmaydighan, insaniyetning pikiri we téxnika jehettiki izdinishlirige ilham béreleydighan bir haletni özige mujessemligen bolushi kérek idi. Eger bible «quran kerim»dek halette bolup, bügün’giche yétip kileligen bolsa, xiristiyan dunyasining biblini qoghdap qélish üchün körsütiwatqan u qeder köp tirishchanliqisizmu bashqa dinlar mewjut bolalmighan bolatti. Shundaq turuqluq bashqa dindikilerning islamgha tutqan qarighularche inkar qilish pozitsiyesi kishini ejeplendüridu.

Ularche bu dindiki xuda, peyghember we wehi heqqidiki qarashlar bashqa dindikige oxshimasmish. Ularning bashqa din dégini yudezim we islamni körsetken bolup, biblening birinchi qismigha gospelni (yéngi ehde)ni kirgüzüp turup, we jizesning hayat chéghida tewratttin tebligh qilghanliqini étirap qilghan turup we xiristiyan étiqadini chüshendürüshte islami métodlarni keng külemde oghurluqche qollanghan turup yene özlirining diniy mewqesidin küchlük tarixi asasqa ige bolghan quran bilen tewratni qara qoyuq inkar qilidu.

Yohanna yazghan biblide jizes «men dadamda, dadam mende» (3) -deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli jizes eyni waqitta xudaning özidur, yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohaniliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arilashturup eqliy yekün chiqirishqa urinidu.

Hazir qolimizda bar bolghan biblelerdin qarighanda jizes (isa) allahning oghlidur. Ejeblinerlik bolghini ularning neziridiki bu bala xuda dadisining, muqeddes rohning we özning birikmisidur. Undaq bolghanda dadimu xuda, oghulmu xuda we muqeddes rohmu xudadur. Ularning éytqan xudani chüshendürüshtiki bu mitodi milyonlighan ziddiyetlik mesilelerge toyunghan bolup, estayidil izden’gen ademge buningdiki heqiqi mahiyetni chüshünüsh asan. Chünki izdinish jeryanida biblediki pen we din bilen chüshendürgili bolmaydighan undaq bir qarash biblilerning özi teripidin inkar qilinip baridu. Heqiqetning bu teripini xiristiyan étiqadchiliridin sir saqlash ishini üstige alghan xiristiyan jemiyetliri, dinlar ottursida dostluq qérindashliq shekilinip qélishning aldini élish üchün jénining bariche xiristiyan dinining bu jehettiki ajizliq tereplirini yoshurushqa eqil we maliye serip qilip özliriningkini toghra körsitishke tirishchanliq körsetmekte.

Yohanna yazghan biblide jizes «men dadamda, dadam mende» (3) deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli jizes eyni waqitta xudaning özidur yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyan rohanilirining qarishiche jizesning shagirtliridin tartip hazirghiche bu din heqqide tetqiqat élip barghan web u dinni tebligh qilghanlarning hemmisi peyghember bolup, ularning bu din heqqidiki qarashlirining hemmisi xudaning ulargha yetküzgen wehisidur. Undaq bolghanda bu xuda bir mesile heqqide oxshimighan ademge oxshimighan dewrlerde oxshimighan mezmunda sözleydighan, ilgiriki gépide turmaydighan, dawamliq özgürep turush éhtimali bolghan bir xudadur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohanilliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arlashturup eqliy yekün chiqirishqa urinidu.

Xiristiyanlarning hezriti iysaning tewrat we «quran kerim»ge oxshaydighan birer heqiqi wehi yoli bilen nazil bolghan bir kitabni qalduralmighanliqini, heqiqi étiqadchilar herqanche küchigen bilenmu qobul qilalmaydighan, özlirige paydiliq bir shekilde chüshendürgen nezeriywi sistémisi bardur. Ularningche jizesning (xuda yaki xudaning oghli) ölümidin kéyin uning sadiq murtliri yeni uning sözlirini, ish heriketlirini, möjizilirini ölchem qilip turup, uning diniy eqidisini yürgüzgenmish. Jizes béjirelmigen muqeddes kitabni kéyinkilerge qaldurush ishini ilahiy ilham hésaplanghan wehi yoli bilen uning shagirtliri ada qilghanmish. Xudadin kelgen ilham ularni her qandaq bir xataning sadir bolup qélishidin saqlighanmish.

Undaq bolsa eger ular éytqan xuda heqiqeten xuda, ular éytqan resullar heqiqeten peyghember, ular éytqan kitab heqiqeten wehi bolghan bolsa, bügünki bu perqliq biblelerning wehi qilghuchiliri qanche? Mehbut némishqa u shagirtqa bir xil bu shagirtqa bir xil wehi qilidu? Bu bir yürüsh burmiliwétilgen we xalighanche ish qoshuwétilgen peyghember we kitablar heqqide quran kerimde qaysiliri tilgha élinip qaysiliri tilgha élinmighan? Es-hushi jayida bir adem bu ikki dinda muqeddes dep qariliwatqan kitablarni oqughandin kéyin öz yaratquchisini inkar qilmaydighanla bolsa toghrisidin birni talliwalalaydu.

Izahat

_______________________________________

(1) Bible-markos—–8:27

(2) «Quran kerim» al-imran 45-49

(3) Bible, yohanna, 14:11

Ende

26.05.06

Altinchi bab

Ilim Pen Bilen Xiristiyanliq Arisidiki Bezi Ixtilaplar

Qedimdin tartip medeniyet merkizi bolup kelgen sherqi türkistan jahalet dewrige kirgen 16-esir lerdin kéyin yawropada medeniyet oyghinish dewri bashlandi. Beziler bu hadiseni bu rayon xelqlirining diniy étiqad tereplerdiki alahidilik we nuxsanliri arqiliq chüshendürüshke orunmaqta we xelqimizning pikir yönilishide biz üchün tamamen paydisiz bolghan bir qatar édilogiylik kirzislarning meydangha chiqishigha seweb bolmaqta.

Xwi esirlerde biz merkizi asiyaliqlar, jümlidin uyghurlar yawropaliqlar 1400 yildin béri yashap kelgen diniy jahalet ichige kirip qalghan bolsaq, ular diniy we penniy islahatlar arqiliq özlirining meniwiy dunyasini pakizlap, parlaq bir medeniyet dewrige qedem qoyup, pütün insaniyet dunyasida zil-zile peyda qildi. Xwi esirning aldi keynide xiristiyan dunyasi italiyediki merkezi chirkawni nuqta qilip, siyasiy jehette tarqaq, chuwalchaq, iqtisadiy jehette xaniweyran, ijtima’i kirizisqa tolghan halette turiwatatti. Xiristiyan dini ma’arip we medeniyet ishlirini monopol qiliwélip, jahaletpereslikni terghip qilip, xelqni nadanlashturup, siyasiy hökümranlarning menpe’eti üchün xizmet qildi. Xiristiyan jemiyetliri ilim-pen we medeniyetni bidi’etlik dep qarap, «bilim ügenmeslik ixlasmenlikning anisidur»-deydighan teshebbusni otturigha qoydi. Papa girigoriy(590-604)ning telimati bilen étiqadchilar nahayiti köp qedimiy kitablar saqlanghan rum kütüpxanisini köydüriwetken. Ular yene chirkawlarning küshkürtishi bilen tire qeghezlerge, tash we yaghach parchilirigha yézilghan qedimki qolyazmilarni qirip öchürüp, uning üstige özliri toqup chiqqan diniy hikayelerni, munastir yilnamilirini xatirligen.

U dewrlerdiki xiristiyan dini xuddi wetinimizde xi’i’i esirdin xix giche höküm sürgen sopistlargha oxshash qiyametni, jahaletpereslik we zahitliqni terghip qildi. Ular ré’al dunyani jinayet dunyasi dep qarap, «ré’alliqtiki rahet-paraghettin waz kéchip, öz nepsini yighqandila baqi dunyada menggülük hayatqa erishkili bolidu»,-dep qaraytti. Ularning bundaq qilishtiki meqsiti kishilerni ré’al dunyadiki maddiy turmushqa sel qarap, hayat müshkilatlirigha ita’etchanliq bilen bash egip, razimenlik bilen öz teqdirige razi bolush, milliy zulum we mustemlike bolushni «allahning teqdiri bilen orunlashturulghan»-dep oylaydighan haletke keltürüsh üchün idi. Diqqet qilsaq ular ottursidiki rushen baghlinishni körüwalalaymiz. Ularning her ikkisi teriqet hemmidin üstün turishi, bilim étiqadqa boy sunishi, pelsepe ilahiyetke boysunishi kérek dep qarap medeniyetning tebi tereqqiyatigha tosqunluq qildi. Chérkawlar xuddi eyni dewr islam sopistliridek jahaletpereslikke yardem bergenliktin eyni dewrdiki yawropaning meniwi tereqqiyati bir izda toxtap qalghan idi. Bu waqitta xuddi wetinimizdikige oxshash, ma’arip chérkawlar üchün xizmet qildurilatti. Mektepler bizde jamelerde échilghandek yawropada chérkawlarda échilatti. Dindarlar oxshashla deris bérish hoquqini kontrul qiliwalghan bolup, ötülidighan dersler ilahyetchiler teripidin tüzüp chiqip bikitilgen muqeddes kitabtin ders berishtin bashqa girammatika, logika, hésap, gé’ométiriye, astronomiye qatarliq dersler ötületti. Bu deslerde asasen muqeddes kitablarni yadilash, natiqliq senitini meshiq qilish, wez éytish, étiqadqa a’it nersilerni logikiliq ispatlash, diniy bayram künlirini hésaplap chiqirish, we yultuzlarning herket yülinishige qarap ilahning ulughliqini chüshendürüsh qatarliqlar ügitiletti. Dersler bizde erebche ötülgen bolsa yawropaliqlargha latin tilida ügütiletti. Yawropaliqlarning bizdin perqlinidighan yéri yuquri qatlam kishiliri dindin xali mekteplerni échip, özlirining perzentlirige bashqa mekteplerdiki derislikke oxshimaydighan dersliklerni tüzüp, öz ewlatlirigha awam -puqralarni qandaq idare qilishni, chong siyasiy meqsetlerge qandaq yétishni we heqiqi ilim-pen qanuniyetlirini ügetken. Uningdin bashqa at minish, su üzüsh, neyze étish, qilichwazliq, ow owlash, shahmat oynash, yéziqchiliq qatarliq eskerlik we siyasetke a’it derislermu qoshumche qilinghan. Xi esirdin kéyin yawropaliqlar upuq siziqining nérisida yingnining uchidek aqirip körüniwatqan bir nurni körüp qaldi. Bu bolsimu islam dunyasidiki medeniyet oyghinish dewri idi. Her bir medeniyet özige melum bir dinni arqa körünüsh qilish teqdiridin mustesna bolmighanliqi üchün, yawropaliqlarning bu medeniyetni ügünishi dindin mustesna bir ma’aripning bolishini teqezza qilatti. Undaq bolushi islam eqidilirining radikal xiristiyan eqidiliri teripidin ret qilinishqa alaqidar idi. Bir qanche qétimliq ehliselip yürüshi sherq bilen gherb ottursidiki ming yillap dawamliship kelgen qarangghu we qélin perdini nipizlitiwetti. Yéngi échilghan soda yolliri we xelqara qatnashning üzlüksiz tereqqiyati medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürüp, yéngi ma’aripning jush urup rawajlinishigha türtke boldi. Eng deslipide italiyede dindin ayrilip chiqqan boluniye qanun mektiwi quruldi. Uningdin kéyin yeni xi-xw kiche gherbiy yawropaning herqaysi jaylirida faris uniwérsitéti (12-esir);oksiford uniwérsitéti(1168-yili); kémbirij uniwérsitéti(1209-yili) qatarliq aliy mektepler keyni-keynidin quruldi. Biz uyghurlar taza ajizlishishqa qarap yüzlen’gen yeni se’idiye uyghur döliti ze’ipleshishke qarap mangghan 1500-yilgha kelgende bizning uniwérsitétlar taqilip, yawropada 65 uniwérsitét qurulup bolghan idi.

Uniwérsitétlarda tetqiq qilinidighan penler din dersliri bilen cheklinip qalmay pelsepe, qanunshunasliq, meditsina, ximiye, bi’ologiye we edebiyat-senet penlirimu oqutulidighan boldi. Oqutquchilarning penniy sapasi barghanche tereqqiy qilip, dindin ayrilip chiqqan, dinnimu bir ilim qatarida tetqiq qilidighan halet shekillendi. Bu tereqqiyattin iztirapqa chüshüp qalghan xiristiyan étiqadchiliri jénining bériche bu yéngi ma’arip endizisidiki uniwérsitétlarning rehberlik hoququni changgiligha kirgüziwélishqa orundi. Chirkawlar ilim-penni musteqil tetqiq qilidighan meripetperwer oqutquchilargha ziyankeshlik qilip, insaniyet medeniyitining tereqqiyatigha üzlüksiz ziyan sélip keldi. Faris uniwérsitétidiki firoféssor abelyar (1079-1142) xiristiyan dinining xurapatliq bilen tolghan aliy nopuzigha qarshi chiqip, ilim-penning küch qudiritini tekitlep, penniy ma’arip nezeriyesini küchep otturigha qoyghanliqi üchün, chérkaw teripidin bidetchi dep qarilip, eserliri pütünley köydürülüp, nazaret astigha élinghan.

Chirkawlar bundaq bir medeniyet qirghinchiliqini élip bérishta tereqqiyatqa qarshi bir yürüsh pelsepening bash kötürishige shara’it hazirlap bergen. Bu xil pelsepe medrise pelsepisi dep atalghan bolup, u hökümet terepning xelqni basturush we pikir erkinlikini cheklesh éhtiyajini qandurdi. Uning nigizi xiristiyan dinining eqidiliri we bu ziddiyetke tolghan eqidilerning perez we tesewwurgha tayanghan haldiki pelsepiwileshtürülgen nezeriyewi sistimisi idi. Awgustin (354-403) eyni chaghdiki popchiliq pelsepisining atisi idi. Xiristiyan ruhaniliri bu pelsepe arqiliq ewj éliwatqan bidetchilik ma’aripigha qarshi chiqti. Bu pelsepe yawropa quruqluqida 8-esirdin 11-esirgiche bolghan jahalet dewrige saye tashlap turdi. Meselen: medrise pelsepisi ilahyetchilikni téximu idi’allashturup, xiristiyan dinidiki pirinsipal mesilelerni asasiy yadro qilip, xiristiyan dini bilen héch alaqisi bolmighan aristotil pelsepisidin formal logikini dogma halda ajritiwélip, pikirlirining toghriliqini ispatlashta qara qoyuq paydilandi. Uning wekilliri emeliyet we tejiribini qayrip qoyup, özliri toghra dep qarighan diniy eqidilerdin muhekime arqiliq bilimsiz ademlerning közini boyaydighan natoghra yekünlerni chiqiratti. Ular toyunmay kelgen xiristiyan diniy eqidilirini nizamlashturiwélish we nezeriye derijisige kötüriwélish üchün alem we kishlik hayat heqqide pendin xali eksiyetchi bir yolni gherb idi’ologiysige yétekchi qilshni xalaytti. Ular eqliy hadiselerni jénining bériche inkar qilghan bilen özlirining ilahiyet qarashlirini kem kütsiz qilip körsütish üchün eqilge we sap dinlargha a’it islamiy bilimlerge beyet qilishatti. Buni adettiki ademlerning kallisi arqiliq biliwalghili bolmaytti. Ularning meshhur wekilliri xiyali «injil» kelimisini keship qilip, biz kitabning bash qismida tilgha alghan xataliq we ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan injilni bilim we pelsepe bilen perdazlap, xuddi quran kerim heqqide sözlewétip, söz kontikisida kelgen quran dégen namning ornigha bible dégen sözni dessitip ish élip bériwatqandek tuyghu bérishetti. Ular kitablirida, derisliride, nutuqlirida «bible» dep atalghan ajayip bir mukemmel kitabni éghizidin chüshürmeytti. Ular sözleshke tili adetlinip ketken u xiyaliy kitabni we u kitab heqqide meshhur poplarning yazghanliri we notuqlirini heqiqet, menggülük özgermeydighan nerse dep sepsetilerni toqup chiqip, kishilerning héch kalla ishletmey turup, bu eqidilerni shertsiz qobul qilishini teshebbus qilishatti. Bu pelsepe xiristiyan dini eqidichilikining jéni bolup, uning eqilni chetke qaqmaydighan yéri, din heqqidki munazire we tetqiqatlarda özliri yol qoyghan da’iride, özlirining diniy mewqesining toghriliqini ispatlap bérishke küchining bériche ilimliklerge ilham bérishtin bashqa ish emes idi. Medrise pelsepisini küchep terghip qilghanlar dunyadiki nopuzluq dinlarda bash kötürgen radikal iddiylerni nezeriywi pirinsip qilip, eqil arqiliq eqliylikni chetke qéqip, özlirining izdinishliride din we pendin uzaq bolghan bidet mesilelerni bimene shekilllerde talash-tartish qiliship insaniyetning eqil közini kör qilghandin kéyin meqsetlirige asan yételeydighanliqini tesewwur qilishqan idi. Ular heqiqetni bilip tursimu, rengwazliq qilip, da’im kishilerning diqqitini «jennettiki etir gülning tikini barmu yoq?», Perwerdigar özi kötürelmeydighan sheyini yaritalamdu?»,«Perishtiler néme yeydu?»,«Sheytan erkekmu chishimu?»,«Tuxum awalmu chöjimu?», «Bir dane yingnining uchida qanche perishte turalaydu?», «Qiyamet bolghanda ölgen ademler tirilse yash bolamdu yaki qérimu?», «Qarighu chashqanning qanche közi bar?» Dégendek insan eqli yetmeydighan mümkinsiz so’allargha jawab bérishke jelip qilatti. Bu xil pelsepe sistémisini kamaletke yetküzgen kishi tomas akwinas (1225-1274) bolup, uning «ilahiyet qamusi» dégen esiri xiristiyan dini jemiyetlirining inskilopidiysi bolup qalghan. U bu eserde «bilim eger dingha xizmet qilishni meqset qilmisa haramdur» dégenni otturigha qoyghan.

Tomas akwinasning alem, tengri we mewjudat heqqidiki qarashliri xiristiyan din dunyasida meshhur bolup, u özining «alemiy qanun» dégen kitabida insaniyetning ilim-pen netijiliri heqqidiki bilimlerni süyistimal qilip, shu arqiliq xiristiyan dinining muqeddes kitabliridiki yétersizliklerni teqwadarlardin sir saqlash meqsitide:-biblidin melum bolishiche pewerdigar pütün alemning tertipini öz derije séstimaliri boyiche orunlashturghan, eng töwen derije jansizlar dunyasi, uningdin yoquridikiliri ösümlikler dunyasi, uningdin yoquridikiliri haywanatlar dunyasi, uningdin téximu bir baldaq yoquridikiliri bolsa adem, uningdin yoquriliri peyghemberning shagirtliri, uningdin yoquridikiliri peyghemberler, uningdin bir derije yüksek turidighanliri perishtiler, hemmidin yüksek pellide turidighanliri xudadur, -dégenni ilmiy ispatlashqa orunghan.

Medrise pelsepisi xiristiyan dinidin tashqiri bolghan insaniyetning bilim xezinisi üstige qurulghachqa, uningda ayrim ijabiy tereplerning barliqini inkar qilghili bolmaydu. Emma uningdiki ilimge wekillik qilidighan terepler xiristiyan diniy eqidisining möjizisi emes. Tomas akwinas «mewjudatlar ichide yuquri derijilikler töwen derijiliklerni idare qilidu, töwen derijilikler yuquri derijiliklerning qomandanliqigha boy sunidu, qewtmu-qewet idare qilinish we idare qilishtin ibaret bu mentiqe alemning qanuniyitidur» dep körsetti. U eqil we talantni terghip qilip, küchlüklerning haman talant we eqil terepte turidighanliqini otturigha qoyghan bolsimu, eqilsiz, bilimsiz lerning, bilimge, hoquqqa we talantqa intilishi xudagha qilinghan asiyliq dep chüshendürüp, ottura esirning radikal diniy ilahiyetchilik ramkisidin qutulalmay obiyktip qanuniyettin chetnep ketti. Démek u xuda, alem we adem heqqidiki bu ijabiy qarashlirini qanuniyetke uyghun derijide chüshendürishke ajizliq qildi.

Kéyin chérkaw pelsepisi namida bir türlük pelsepe éqimi isyankarane qiyapet bilen bash kötürüp chiqip yawropa jahalet asminida xire bir nur chaqnatti we chérkaw pelsepisining ze’ip tereplirini yorutti. Buning bashlamchisi oksiport uniwérsititétining proféssori rozir bikon (1214-1294) «bilish tejribige tayinishi kérek, tejiribe hadisini tonushning sewebi, nopuzluqlar(bolupmu xiristiyan jemiyitide ming yildin artuq put térep turghan) gha qarighularche choqunushqa bolmaydu, ilim-penni emeliy delilleshtin ötkezmey turup aq dése aq, qara dése qara dewérish xurapattur!» Dégen idiyeni teshebbus qildi. U ömür boyi maddining ichki qanuniyetlirini échip béridighan fizika, ximiye qatarliq penlerni tetqiq qilip, tejirbe-sawaqliridin bu xil pelsepiwi qarashlirini ispatlashning nurghunlighan tewrenmes pakitlirini tépip chiqti. Bu pelsepe ottura esir qarangghuliqini ghuwa derijide bolsimu yuritalmighanliqigha qarimay, eyni dewrdiki aktip islami medeniyet hadiseliri (bu heqte kitabning bashqa bölekliride toxtulimiz) bilen birlikte qanche esir kéyinki yawropa idi’ologiyside yüz béridighan diniy cheklimilerdin xaliy medeniyet hadisilirining meydangha kélishide hamildarliq rol oynidi.

Ottura esirde xiristiyan eqidisi insaniyetning özi bilen chiqishalmaydighan barliq medeniyet hadiselirige, bolupmi islam idi’ologiysige öchmenlik bilen qaraytti. Islam dinining eqidiliri bilen prinsipal mesilelerde chiqishalmaydighan xiristiyan dini uning radikal we xurapiy nezeriyeliri bilen qorallinip, ilim-penning tereqqiyatigha tosqunluq qilip kelgen idi. Shunga ular özlirining ajiz we kemtük tereplirini yoshurush üchün bir tereptin qedimki dindin xaliy medeniyet hadiselirini we islami eqidilerning yamrap kétishini tossa yene bir tereptin ilim-pende bügünkidek, xiristiyan dini bilen qilche munasiwiti bolmighan ilim-pen tereqqiyatining pütün dunyagha yéyilip ketishidin ensireytti. Shunga ular kütülmigen hadiselerdin saqlinip qélish üchün dinni merkez qilghan ilim-pen we edebiyat-senetni küchep perwish qilishqa alahide küch serip qildi.

Bu dewrde xiristiyan dunyasida tashqiy jehette tinchliq höküm süriwatqandek qilghan bilen ichki jehette chirkawlarning qurghaq diniy munajatlar, du’a-tilawet shé’irliri we xiristos hékayiliri, peyghember murtlirining mektup we seper xatireliri we diniy tiyatirlar merkez qilinghan medeniyet hadiselirige qarshi halda xelqning xiristiyan dinigha bolghan naraziliqini ipadilep béridighan mezmundiki ammiwiy sorunlarda qoshaq eytishish, aylinip yürüp oyun qoyush, ammiwiy yighilishlarda qissilerni sözlesh, xelq naxshilirini éytish, muzika chélish we komidiye oynash pa’aliyetliri arqiliq diniy xurapatliqqa qarshi ghayet zor bir heriket barliqqa kelgen bolup, xiristiyan jemiyetlirining öchmenlik qilishi we ziyankeshlik qilishigha bahane seweb tughdurup berdi. Bu xil folklor heriketlirining meydangha kélishi sheher edebiyat-senetining güllinishige yol échip berdi. Sheher ahaliliri yanchiliqtin kelgenliktin, ularning edebiyati mezmun we shekil tereplerdin xelq folklorigha warisliq qilghan bolup, uning janirliri her xil, siyujitliri ré’al turmushtin élinghan, istilistikiliq wastilar we türlük obrazlarni yaritish, til ishlitish we orundash jehette janliq bolushtek alahidilikliri bilen kishining diqqitini alahide jelip qilatti. Bu edebiyat mezmun jehette xiristiyan eqidisidiki qarangghuluqlarni pash qilishni özige asasiy pirinsip qilghanliqtin, uningdiki ötkür daritma we keskin tillar xiristiyan dini eqidisini destek qilip özlirining shexsiy menpe’etlirini qandurup kéliwatqan yuquri qatlam kishiliri we diniy rohanilarning kemsitishi we mesxire qilishigha uchrighan. Bu edebiyat hadiseside «tülke heqqide qisse» dégen’ge oxshash wekil xaraktérge ige eserler meydangha kélip, xiristiyan chirkawlirining meniwiy jehettiki hökümranliqini tewritip, xiristiyan dinining merkizi bolghan rimda xiristiyan diniy eqidilirini inkar qilidighan dunyawi edebiy oyghinish herikitining meydangha kélishige asas salghan.

Mundaqche qilip éytqanda yawropa oyghunish herikiti diniy öktichilerning bir qétimliq idé’ologiye saheside élip barghan dewr bölgüch islahatidur. Medeniyet saheside meydangha kéliwatqan yéngi qan özlirining maddiy we meniwiy éhtiyajini qandurushta jangha esqatidighan ilim-pen bilimlirige éhtiyajliq idi. Buning üchün yawropa medeniyitining süt anisi dep qaralghan qedimki yunan we rim medeniyitini bashqidin janlandurush arqiliq chakina we radikal diniy boyunturuqlardin qutulmisa bolmaytti. Yéngidin gülliniwatqan islahatchilar qedimki yunan we rimning pelsepe, edebiyat-senet eserliri we tarixi asare-etiqilerini keng-külemde toplap, xiristiyan dini tarqalghandin kéyin yoqap ketken kilassik medeniyetni yéngi bashtin tetqiq qilishqa kirishti.

Xiristiyan dinining yawropadiki merkizi dep qaralghan konistantipol ejdadlirimiz teripidin istila qilinghandin kéyin xiristiyan alimlirining mutleq köp qismi italiyege qéchip bérip, özlirining teqdiri heqqide bashqidin oylanghili bashlidi. Ular yunan, rim we islam medeniyitige a’it kilassik medeniyetni tetqiq qilish dolqununi shekillendürdi. Eyni waqitta italiye siyasiy jehettin chak-chekidin bösülüp ketken bolup, iqtisadiy tereqiyati tekshisiz, tereqqiyati ilgiri ketkenler bilen arqida qalghanlarning perqi intayin chong bolup, bezi rayonliri ottura esir qarangghuliqida yashisa islam dunyasi bilen bolupmu gherbiy asiya döletliri bilen qoyuq alaqide bolghan wenitsiye, genoya qatarliq bezi sheherliridiki xéli burundin bashlap dindin tashqiri ma’arip terbiyesi körgen aq söngeklerning kéyinki ewlatliri soda sana’ette tereqqiy qilip, xi esirdin bashlapla yawraziye (yawro-asiye) chong quruqluqining iqtisadini konturol qiliwalghan idi. Bu dewrde diniy islahat heriketliri yawropani qaplap ketti. Yawropa siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehetlerde keng külemde islahat élip bérish arqiliq fé’odalliq jemiyetning qalqini bolup qalghan xiristiyan dinigha shiddet bilen zerbe bérip, ularning ming yildin ashqan nopuzini ul téshidin tartip tewritip qoydi. Bezi peylasoplarning éytishigha qarighanda, bu hadise insaniyet öz béshidin kechürüp baqmighan mislisiz bir inqilabiy heriket bolup, bilim, eqil we talant qedirlen’gen, xurapatliq we jahalet qesri pachaqlap tashlanghan bir altun dewr bolup qaldi. Yawropadiki xiristiyan chérkawliri xuddi wetinimizdiki tajawuzchilar bilen til biriktüriwalghan appaq xoja dewridikige oxshash yawropadiki nurghun ellerde heddi-hésapsiz yer-mülük we mal-dunyagha ige boliwalghan idi. Chérkawlar naheqchiliq bilen tolghan fé’odalliq hakimiyet chüshenchilirige xiristiyan dinining palaket chapinini keydürüp qoyghan idi. Xuddi eyni chaghdiki uyghur jemiyitige oxshash diniy eqidiler siyaset we qanun derijiside tonulghachqa, periqliq biblelerdiki söz ibariler oxshimighan döletlerde dölet qanuni ornigha dessitilip, insaniyet jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatining put-qolidiki kishen’ge aylinip qalghan idi. Yawropa yéngliqqa köchüsh herikiti awan’gartliri aristotil, eplatun, soqrat we pipagur eserliridiki insanperwerlik nezeriyilirini zamanisigha yarisha özleshtürüp we tereqqi qildurup, zamaniwiylashqan humanizim(gumanizim?) Iddiysi bilen xiristiyan dinining idi’ologiye sistémisigha ejellik zerbe berdi.

Humanizim hadisesi eyni dewrdiki yawropa oyghunish herikitining yadrosi bolup, uning tüp nigizi xiristiyan dinining ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan boyunturiqidin qutulushni merkez qilghan. Humanizim yéngiliqperwerler we din islahatchilirining diniy ton bilen niqapliniwalghan fé’odalizimgha qarshi turup özlirining siyasiy we iqtisadiy ornini qolgha keltürishtiki idiywi qorali idi. Tarixta kishiler her qandaq bir dinni özlirining étnik we ammiwiy menpe’etlirini qandurushning wastisi süpitide paydilinip kelgen. Shuninggha oxshash xiristiyan dinini konturol astigha éliwalghan hökümran siniplar diniy étiqadchilar arqiliq bir tereptin yat dindiki kishilerning özlirining igilik hoquqlirigha chang sélishining aldini élip kelgen bolsa, yene bir tereptin dindin xelq arisida yüz bérish ihtimali bolghan her türlük isyanlarni basturushning qorali süpitide paydilanghan. Hökümran siniptikilerge nisbeten éytqanda étiqadchilar meqset emes wasite, adem emes nerse bolup, ularni özlirining menpe’etlirige asasen xalighanche qurashturup, xalighanche chuwup oynaytti. Xiristiyan jemiyitimu xuddi yuqiriqi teswirdikidek halette bolup, özige hökümranliq qiliwatqan siyasiy gorohlarning qul-dédikige aylinip qalghan idi. Ular xuddi yéqinqi zaman tariximizda ötken jahalet pirlirigha oxshash bir tereptin tajawuzchi xitaylarning könglini élishqa orunsa yene bir tereptin qurandin xata tebligh chiqirip xelqning nijadiyet (hidayet) yultuzini eqil asminimizdin saqitiwetken idi. Ularning hemmisining teshebbusi: allah alemlerning yaratquchisidur, hemmini bilgüchidur, hemmige qadirdur, xuda (xuda dégini özlirini körsitetti) hemmidin üstün turidu, insan tughulishidinla gunahkar mexluq, pes we erzimes nerse,-déyishtin ibaret bolup, özliri allahning qiyapitige kiriwélip, bilindürmestin milletni zawalliqqa élip baridighan mustemlike patqiqigha paturup qoydi. Özlirining déginidek allahning yoli bilen mangmay xelqning, allahning eng eziz qilip yaratqan keshpiyati hésaplangha insanni qul emes hetta quldinmu töwen bolghan haywan ornigha chüshürüp qoydi.

Chékawlar terghip qilghan ewliya-enbiyalar bilen ilahiy nopuz emeliyette hökümran siniplarning étiqadchilarni menggülük béqindiliq orungha chüshürüp qoyidighan bir qatar bilim wastisi arqiliq toqup chiqirilghan izish we ézilishni bizep körsütidighan pelsepiwiy sistéma idi. Eyni waqitta humanistlar dep atalghan heqiqiy étiqadchilar we yéngiliq perwerler bolsa ademning izzet-nepsini, kishlik qedir-qimmitini, insaniy heq-hoquqlirini merkez qilishni teshebbus qilip, insan tebi’itining aliyjanapliqini medhiyelep, insanning nopuzini yuquri kötürüshni oylaytti.

Insanning tebi’itidin alghanda xiristiyan dinining tüp nigizi ularning arzu heweslirining ottursida chiqishalmasliqtin ibaret ré’al ziddiyetni inkar qilghili bolmaytti. Xiristiyan dini tereqqiyat jeryanida esliy mahiyetidin bara-bara yiraqlap, hökümranlarning, tajawuzchilar ning menpetige wekillik qilidighan, awam-xelqni kemsitidighan nezeriyewi ramkigha aylinip qalghan idi. Ular yene bashqa dinlargha oxshash ré’al dunyadiki rahet -paraghettin waz kéchip, azap we oqubetlerge sewrichanliq bilen chidap, baqi dunyaning hozuri üchün terkidunyaliq kochisigha kirishni terghip qilidu. Mana bu teqwadarlarning ré’al dunyadiki milliy zulum we irqiy qirghinchiliqqa chidap, tajawuzchilar we zorawan küchlerning menpe’eti üchün xudaning namida toqup chiqirilghan sepsete idi. Emeliyette bolsa kishlik turmushning meqsiti ré’al dunyadiki rohiy, maddiy we meniwiy heq-hoquqlirini qoghdap, hörlükke we bexitke érishishtin bashqa nerse emes. Insan ré’al turmushning yaratquchisi we behrimen bolghuchisi, insan bilimge intilishi, tebi’et heqqide izdinishi, maddilarning qanuniyitini tépip chiqishi, senet we hayatning me’ishetliridin zoqlunishi, her türlük ijtima’i munasiwetlerning xushalliqliridin behrimen bolushi kérek idi. Xiristiyanlar bilim élish, madda we roh heqqide izdinish, rahet we aktip bir shekilde ishlepchiqirish pa’aliyetlirige qatnishish, yaratqan netijiliridin hozurlinish, bay bolush qatarliqlar esli insan tebi’itidin kélidighan allahning iradisige uyghun bolghan insaniy exlaq -peziletlerni he dése inkar qilghachqa bu din ikki ming yildin béri insaniyet jemiyitige tebiy we saghlam bir shekilde yiltiz tartalmay xiristiyan dini sorunliri körünishte diniy, emeliyette insanning eqli yetmeydighan mesilelerni shekilwazliq qoghliship bir terep qilidighan heywisi yoq bir meydangha aylinip qaldi. Din we penniy bilimler bilen toyunghan dantiy, shékispir, bukkacho qatarliqlar islam heqqide biwasite toxtalmighan bolsimu quran kerimdiki heqiqetlerge yéqinliship, ayetlerde éytilghandek «bayliqqa intilish we allahning nazu-nimetliridin xalighanche hozurlunush bexittur» dep qarighan.

Humanizimchilar nöwitide xiristiyan dini bilen islamiy eqidiler heqqide köp izden’genler bolup, ular nezeriye sépide emeliyetchan bolushni terghip qilip, alliburun din bolush xususiyitidin ayrilip qalghan xiristiyan eqidilirini inkar qilghan. Ular bilimni, kishlik qedir -qimmetni terghip qilip, nadanliq, xurapatliq we kitabwazliqqa qarshi turghan. Humanizimchilarning yene bir wekili lé’ornado dawinchi bolup, u «allah yaratqan dunya ubiyktip mewjuttur, tebi’et dunyasidiki hadiseler allah yaratqan qanuniyetke boy sunidu» dep qarap, diniy rohanilarning allahning wehisi ornigha dessitiwalghan biblediki bayanlirini tenqitligen. Yene humanistlardin dawinchi «bigunah kishilerning xiristiyanlarning sésiq ewrizige chüshüp kétishtin agahlandurayli! Bu aldamchilarning qolidiki bilim rengwazliqi bilen tolghan heqiqiy din we wehidin yiraq bolghan atalmish muqeddes kitablarni ot yéqip köydiriwéteyli! Neyrengwazlarni dargha ésip öltüreyli! Qarangghuluqtin chiqip, ilim-penning ichidin heqiqetni tapayli!» Dep chaqriq qilidu. Kopérnik bolsa xiristiyan diniy jemiyetliridiki saxtapezliklerni échip tashlashni, heqiqiy hayatqa yüzlinip, tebi’et dunyasidin allahning heqiqitini tépishni; birono kishilerni eqil idrakning parlaq nuri yorutup bergen heqiqetke tayinip, xiristiyan dinining bu heqte éytqanliridin gumanlinishni; galiliy kishilerge saxta diniy kitablarning quli bolup qalmasliqni, allah öz qoli bilen yaratqan ka’inattiki möjiziler arqiliq heqiqiy étiqadni tépip chiqishni buyrighan.

Yawropada dunyagha kelgen edebiyat-senet oyghinishi we sana’et inqilabi alliqachan ilahiy küchini yoqutup qoyghan xiristiyan dinining xarabiliqqa tolghan hakimmutleq nopuzini berbat qilip tashlidi. Bu ikki qétimliq chong inqilap, humanizimning taza güllen’gen dewridiki ilghar mutepekkurlarni yéngiche bilish nezeriyesi we métodologiyining tüpki idiyiliri bilen temin etti. Ular meripetperwerlikni terghip qilip, xiristiyan medeniyet hadisesining qatmal we radikal idiylirige qarshi turup, diniy jemiyetlerning yasalma ilahiyyetchiliki we alem heqqidiki eslige keltüriwalghusiz derijide burmilinip ketken alem heqqidiki qarashlirini süpürüp tashlap, qanche yüz esirdin béri insaniyetning bilish iqtidarigha saye tashlap kelgen xiristiyan dinining gherezlik qurashturup chiqilghan «ilim-pen qesri»ni buzup tashlap, tebi penlerdin paydilinip, iqtisadni güllendürüp, milletni runaq tapquzushtiki tusalghularni süpürüp tashlash üchün kengri imkaniyet yaritip berdi.

Yawropadiki humanistlar madda we roh heqqide keng da’irilik izdinishlerni élip bardi. Ularning zor köpchiliki alemlerning bir yaratquchisining barliqini inkar qilmisimu, biblege we bible telimatigha guman bilen qaridi. Insaniyetning eqil parasiti bilen pelsepiwi tereptin dashqaynaq qiliwétilgen xiristiyan medeniyitining ana menbesi bolghan bible we bible heqqidiki nezeriyelerning yéngi qan, eqilge uyghun métot bilen chüshendürülishini asasi kün tertipke qoydi. Beziler tejirbidin érishken we étiqadtin érishken ikki xil heqiqetni teshebbus qildi. «Bu ikki xil heqiqet öz-ara bir-birini toluqlaydu, tereqqiyatni ilgiri süridu, teqezza qilishidu, insaniyetning qedir-qimmiti, maddiy we meniwiy bayashatliqini wujutqa chiqiridu» dep qaridi. Ularning wekilliridin biruno qatmallashqan, merkezdin éghip ketken xiristiyan dini eqidilirini ret qilghan bolsimu, pütkül ka’inatni yaratqan bir qadir küchning mewjut ikenlikini, tebi’ettiki insan eqli yetmeydighan möjizilerning sirliq bir küchning insaniyetke zahir bolishidin ibaret hadise ikenlikini otturigha qoydi. Galiliy allahni tebi’et we hayatliqtin tashqiri dep qarap, uning alemning mewjut bolup turishidiki heriketlendürgüch küch ikenlikini keskinlik bilen étirap qildi. Emma ularning ortaq inkar qilghini saxta we neyrengwazliq bilen tolup ketken xiristiyan eqidisi idi.

Ende

 28.06.06

Yettinchi bab

Xiristiyanliq Enenisi Yawropa Medeniyitining Özi Emes

Uyghur medeniyiti islam dinining özi bolmighinidek yawropa medeniyitimu xiristiyan dinining özi emes. Uyghur islam medeniyiti dégen atalghuni islam dini dégen atalghu bilen, yawropa medeniyiti dégen atalghuni xiristiyan dini dégen atalghu bilen periqlendürüp chüshenmigende, nezeriye jehettin orunini tolduriwalghili bolmaydighan xataliq kélip chiqidu. Yene bashqiche qilip éytqanda islam medeniyiti tereqqiy qilish jeryanida bügünki xiristiyan medeniyitining tüp alahidiliklirini özige jemligen, xiristiyan medeniyiti yawropa medeniyet oyghunishidin kéyin islamiy tüske ige bolghan. Bu hadise hazirghiche her ikki dindiki medeniyet hadiselirini tetqiq qilghuchilarning nezeridin saqit bolup turmaqta. Xiristiyan dinini islamiy qimmette, islam dinini xiristiyaniy qimmette tesewwur qilip, ikki din arisida xuddi ikki éghizliq öyning birde ichkirisige birde tashqirisigha chiqip yüriwatqan kichik balidek yashawatqanlar din bilen medeniyetni, étiqad bilen téxnikini, namratliq bilen bayashatchiliqni perq qilalmighanlar bolup, ular burnining uchidiki menpe’elerge aldinip, kim kempüt berse shuning arqisidin, kim süngek tashlisa shu öyning keynidin kételmey yashawatidu. Xiristiyan diniy eqidisige hewes bilen qarighan wetendashlirimizning neziride xiristiyan eqidisi medeniyet we ilim-penning simiwoli bolup, islam qalaqliq, nadanliq we namratliqning simiwoli bolup qalmaqta. Emeliyette yawropada ilim we din ikkisining otturisida köwrüklük rol oynawatqan nersining islamiy medeniyet oyghinish herikitining yawropadiki xiristiyan dini étiqadidin tashqiri bir hadise ikenlikini chüshen’gen bolsa idi, özining tepekkur we pikir jehette din tarqatquchi missi’onérlar teripidin qanchilik derijide aldanghanliqini, az-tola iqtisadiy paydigha érishken bilen, rohiy jehettin neqeder büyük bayliqtin mehrum bolup yashawatqanliqini bilip yetken bolatti. Biz bu yerde tekitlimekchi bolghan nerse islam medeniyiti-del siz yawropadin izlewatqan bir türlük medeniyet bolup, bügünki künde islamiy ellerning pen téxnika we iqtisadning tereqqiyatida arqida qalghanliqi hergizmu islamning, quran kerimning yaki islamgha étiqad qilip yashawatqanliqning sewebidin bolghan emes. Belkim heqiqiy islamiy yashawatqanlar yawropadiki insaniyetke bexit we hörlük keltüriwatqan medeniyetni yaratqan we xiristiyan dinining jahaletlirige ewlatmu-ewlat ejellik zerbe bérip, dunya, adem we ka’inatning qanuniyetlirini allahning iradesige asasen idare qiliwatqanlar bolsa kirek. Shunga melum bir nuqtidin islam étiqadini, islam medeniyitidin, xiristiyan étiqadini xiristiyan medeniyitidin ayrip qarighan yaxshi. Chünki xiristiyan medeniyitige islam medeniyet hadiseliri, islam medeniyitige xiristiyan medeniyet hadiseliri üzlüksiz türde tesir körsütüp, bir-birini aktip we passsip tereplerdin toluqlap kelgen. Bu jehettin éytqanda heqqiy yawropa medeniyitige mayil bolghan diniy medeniyet, xiristiyan medeniyiti emes eksiche islam medeniyitidur.

Dunya tarixigha nezer tashlaydighan bolsaq herqandaq diniy we siyasiy mewqe melum bir étnik yaki siyasiy goruhning janijan menpe’etini aldinqi shert qilip kelgen. Meyli dini yaki siyasiy mewqe bolsun özlirining teshebbusuni milliy yaki ijtima’i menpe’etlirige layiqlashturup, öz tereptarlirini köpeytishte haman insaniyetning ilghar ilim -pen qarashlirini shexsiy menpe’etlirige uyghun bir shekilde nezeriyewi jehettin yorutup bérishke orunup keldi. Biz uyghurlarning bu jehettiki tereqqiyatimiz qanche esirdin béri dewrning ihtiyajidin chiqalmighachqa milliy tepekkurumizni milliy menpe’etimiz üchün aktip bir shekilde xizmet qilduralmay haman yat milletlerning bezide din siyasetning, bezide siyaset dinning niqawigha kiriwalidighan, peqet özlirining milliyetliki üchün xizmet qilidighan milliy medeniyitining tesirige uchrap özlikimizdin bara-bara yiraqlap kettuq. Islam dini bilen islam dinini, xiristiyan dini bilen xiristiyan medeniyitini ayrip chüshenmiduq. Islam dégen sözning tar menide noqul dinni, keng menide islam medeniyitini, xiristiyan dégenning tar menide xiristiyan dinini, keng menide xiristiyan medeniyitini körsütidighanliqini, bu ikki dinda pirinsipliq periqlerdin bashqa ortaqliqlar bar bolghangha oxshash, islam medeniyiti bilen xiristiyan medeniyitining arisidimu kishini heyran qalduridighan derijide ortaqliqlar we oxshimighan derijide perqlerning barliqini inchike bir shekilde aydinglashturalmay, bezide ularning ottursidiki perqni inkar qilsaq bezide ular arisidiki periqni ilgha qilalmay kéliwatimiz. Bizni eng qaymuqturiwatqan nerse shu din we medeniyet hadiselirige qumandanliq qiliwatqan siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy küchlerning özliriningkini toghra qilish üchün allah hemme ademge bilish we bayqash iqtidarini ortaq bergen ilim-pen möjiziliridin qandaq paydiliniwatqanliqtin ibaret yoshurun sirdur. Biz bu sirni téxiche yéshelmey yürgechke héli gheripliklerning édilogiysini, héli sherqliqlerning édilogiysini toghra dep qarap, bayqighanlirimizning toghriliqini, milliy tepekkurimizdin ayrilghan halda ispatlashqa zoruqup, birdem dinning oxshimighan dewrlerdiki milliy menpe’et üchün qiliwatqan xizmetliridin tughulghan kapitalizim, sotsiyalizim we radikalizim qatarliqlarning arqisidin milliy sépimizni buzghan halda yügürep yürsek héli özimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy eqidilirimizdin gumanlinip, ümüdsizlik patqiqigha chongqur pétiwatimiz. Bundaq bolushi bizning gherb we sherq, islam we xiristiyan dinlirigha a’it türlük bilimlerni ügünish, tetqiq qilish, pishiqlap ishlesh, shu asasta özimizning milliy menpe’etige payda keltürüsh sezgürlikimizning piship yétilmigenliki bilen baghliqtur. Bizning xiristiyan dini we medeniyti uyaqta tursun, özümiz bilen ming yildin béri yashawatqan islam dini we medeniyiti, xitay we xitay medeniyiti heqqidiki chüshenchilirimiz bilishning eng eqelliy derijisigimu yetmigen. Bizning bu heqte qilidighan ishlirimiz köp we japaliq. Bu kitabta xelqimizge xiristiyan dini, xiristiyan medeniyiti, yawropa we yawropa medeniyiti heqqide chüshenche bérishni meqset qilghanliqimiz üchün pikirimizni bashqa terepke shaxlatmaymiz.

Yawropa medeniyitining xiristiyan medeniyiti ikenlikini uduldin-udul inkar qilmisaqmu, uning xiristiyan dinining özi emeslikini yawropa medeniyet oyghinish dewridiki hadiseler arqiliq chüshendürüshke orunimiz. Yawropa medeniyet oyghinish herikitini yawropa édi’ologiyisining xiristiyan dinining radikal idiyelirige qaritilghan edebiy oyghinish herikitidin ibaret islahat dewridiki bir qatar tereqqiyatlardin ayrip chüshendürgili bolmaydu.

Edebiyat-senetning janlinish herikiti xiristiyan dinining merkizi italiyede meydangha kelgen bolup, bir qisim awan’gartlar kilassik medeniyet we edebiyat-senetni qobul qilsh arqiliq xiristiyan dinining tereqqiyatni boghidighan ramkilirini inkar qilip, insanperwerlik idiysini teshebbus qildi we yawropaning xiristiyan dinning boyunturuqliridin qutulghan yéngi medeniyet herikitining asasini saldi. Ularning pishwaliri danté aligéri (1265-1331), pétrarka(1304-1374), bokkachchu (1313-1375) qatarliqlar idi.

Danté 1265-yili florénsiyidiki sunghan aq söngek a’iliside dunagha kelgen bolup, ösmürlik chaghlirida xiristiyan dinidin xéli mukemmel terbiye alghan, qedimki yunan pelsepesi we edebiyat-senitini pishshiq ügen’gen. U kéyin florénsiye sheherining memuri emeldari bolghan bolup, xiristiyan dinining ma’arip, edebiyat-senet we sheher memuriyitige arlishishigha qarshi turghan. U bu ishi üchün eyni waqittiki italiye jemiyitide nopuzi üstün bolghan xiristiyan rohanilirining qattiq qarshiliqigha uchrap, 1302-yili sürgün qilinghan. U sürgün jeryanida xiristiyan dinining biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan méhnetkesh xelq bilen uchrushup, xiristiyan dinining kishlik hayatqa keltürgen balayi apetlirini chongqur körüp yétish pursitige érishken. Danténing «ilahiy komédiye» dégen shé’iri esiri yawropa edebiy oyghunish dewrining wekil xaraktérge ige esiri bolup, uningda ottura qedimki zamandiki senet bilen pelsepe mujessemlen’gen. Xiristiyan dinining qarangghu terepliri yüksek bediy maharet bilen teswirlen’gen. Bu kitabning mezmuni muqeddes kitablardiki ilah, adem, duzax, jennet, gunah, azap we paklinish qatarliq meselileni chöridigen bolup, xiristiyan dini bashlap mangghan yoldiki étiqadchilarning ijtima’i hayatigha yiltiz tartqan kirzis éngi qurulmisi mesxirilik, tili yomurluq we kinayige tolghan halda ipadilen’gen. Hejimi 14000 misradin ashidighan bu yirik eser duzax, mehshergah, jennettin ibaret terkiplerge bölinidu. Bu zor hejimlik dastanda eserdiki bash qehriman «men»ni qedimki rim sha’iri wérchilliy bilen uning meshuqi biyatliz duzax, mehshergah we jennetni ziyaret qilduridu. Ular ziyaret jeryanida diniy rohanilar we ularning egeshküchi murtlirini duzaxta, menpe’etperwer zatlar we xelqperwer padishahlarni jennette köridu. Dantiy bu eserde eqil édrakni medhiyelep, xurapatliqtin, diniy radikal idiyelerdin azat bolushni, bilimge intilish, kilassik medeniyetke sel qarimasliq qatarliqlarni teshebbus qilghan.

Pétrarka 1304-yili tughulghan plorénsiyilik sha’ir bolup uning dunya edebiyatida meshhur dep qaralghan sonitlirida, xiristiyan dini rohaniliri keltürüp chiqarghan jahaletlik yillardiki diniy mustebitlik we xelqning échinishliq hayati meyüslik bilen teswirlen’gen. U edebiyatta tunji qétim xiristiyan dini teripidin konturol qiliwélinghan edebiyat-senettiki zahitliq, diniy tüs arqiliq perdazlinidighan sirliqlashturmichiliq qatarliq xiristiyan pelsepisining senetning üstidiki boyunturuqlirini buzup tashlap, muhebbetni biwasite teswirlep, nazuk pisxik hadiselerni ré’alliqqa sadiq bolghan halda teswirlep, allahning heqiqi küch qudiriti we uning tebi’ettiki möjizillirini medhiyeligen. U bir tereptin xiristiyan dini ademlerge yükligen tengrilik xususiyitini inkar qilsa yene bir tereptin uningdiki cheklimilik tereplerni rastchilliq bilen teswirlep, uning yaritilmish obékitlar ichide pilanliq, progirammiliq we nishanliq élip baralaydighan ijtima’i küreshlirige hésidashliq qilip, özining meripetperwer we xelqperwer idiyesi arqiliq xiristiyan dini keltürüp chiqarghan hakimmutleq idé’ologiyeni inkar qilghan. U rohni, maddini, hayatni, ilah we ademlerni chongqur közütüp, xiristiyan pelsepisidiki cheklimilik tereplerni keskinlik bilen inkar qilip, rim watikanigha shidddet bilen hujum qilghan we uning etrapidikilerni allahning heqiqiy iradisige asiyliq qilghan qanxorlar dep atighan.

Bokkachchu 1313-yili tughulghan. U xelq arisida tarqilip yürgen xiristiyan diniy eqidisdin mustesna haldiki epsane-riwayet we tarixiy weqelerni asas qilip, xiristiyan diniy jemiyetlerining kechürgüsiz jinayetlirini ré’al turmushqa sadiq bolghan halda pash qilidighan insanperwerlik idiyisi bilen sughurrulghan «on künlük söhbet» namliq eserni yézip chiqqan. Bu romanda xiristiyan rohanilirining yalghanchiliqi, achközliki, shehwetperesliki, din hamiylirining kalwaliqi, peskeshliki we rehimsizliki qatarliqlar échip tashlanghan bolup tenqitning tigh uchi xiristiyan dinining eng nopuzluq orgini hésaplangha rim watikanigha qaritilghan. Kitabta xiristiyan dini eqidisidiki insaniy tengsizlik ret qilinip, insanning tughulush bilenla teng barawer ikenliki, kélip chiqishigha qarap aliyjanap we pes dep ayrishqa bolmaydighanliqini küchep tekitligen. U bu esiride sap muhebbetni medhiylep, shexisning maddidin we rohiy hadiselerdin sezgü ezaliri arqiliq hozurlinalaydighan hoquqqa intilidighanliqining teripleshke erziydighan pezilet ikenlikini otturigha qoyghan. Bu kitab élan qilinghandin kéyin chirkaw we diniy rohaniylarning qattiq qarshiliqini qozghap, aptorning hayati xewip ichide qalghachqa, jemiyette küchlük zilzile peyda qilghan we bu xil idiyening téz tarqilishigha seweb bolup qalghan.

Uningdin bashqa lé’ornardo bironiné (1369-1444) bilen lornitsi’o walla(1407-1457) qatarliqlar bar. Lé’ornardo bironiné chirikleshken xiristiyan idi’ologiysining ma’arip idiyesini tenqit qilip, qedimki milliy enene asasida moda ma’arip sisitémisi yaritip, xiristiyan dinining ma’arip endizisini buzup tashlash heqqide «florénsiye tarixi» dégen kitabni yézip chiqip, diniy jemiyetlerning xelqning qudret tépishini boghudighan bir qatar ma’arip endizisige ejellik zerbe bergen.

Lornitsi’o walla dunyagha dangliq tilshunas bolup, özining uzaq yilliq qedimiy eserlerni tetqiq qilish emgikidin paydilinip, rim watikanining bile we bible heqqidiki nurghun mesilelerde saxtapezlik qilghanliqini, ularning oxshimighan dewrde muqeddes kitablarni xalighanche özgértip, «konstantinning iltipati» dégen’ge oxshaydighan yalghan tarixiy höjjetlerni toqup chiqqanliqini, biblediki wehi dégenlerning qipqizil yalghanchiliq ikenlikini, wehi digenlerning wehiy kitabliri heqqide étiqadchilar yazghan wehi heqqidiki xatireler ikenlikini, ularning esli kitabqa wekillik qilalmaydighanliqini, chirkawlarning bu mesilide qedimki zamanlardin tartip barghanche heq dindin uzap kétiwatqanliqini pelsepe, din, exlaq, arxilogiye, tilshunasliq we itmologe tereplerdin pakitliq we qayil qilarliq échip tashlighan.

Yawropa edebiyat-senet oyghinish herikiti tereqqiy qilip xiristiyan dinining diniy alahidiliklerdin uzaqlashqan, yerlik xurapiy we hakimmutleqlikning dédikige aylinp qalghan qiyapitini özliri yaratqan obrazlargha mahirliq bilen singdürüp, insanperwerlik iddiysi bilen ré’alistik uslupni yüksek derijide béyitti. Florénsiyilik ataqliq alim lé’ornado dawinchi (1452-1519) tebi pen alimi bolupla qalmastin talantliq menyator pishwasi idi. U dindiki bidetlikke bolghan ghezep-nepriti bilen, pendiki qanuniyetlerni qollinip, resimler we heykellerdiki reng tuyghusini tengshep, siyujitlarni senetning pelsepiwiy qanuniyetliri boyiche organizatsi’onleshtürüp, ichki pérsonajlarning tebi’et qanuniyitige uyghun bolghan pissixik alahidiliklirini teswirlep bérishke alahide diqqitini jelip qilghan. Uning wekil xaraktérge ige eserliri watikan chirkawidiki isyankarliq tuyghusi bilen toyunghan tam sizmilar, «axirqi kechlik tamaq» we«monalissa» lardin ibaret. «Axirqi kechlik tamaq»ta yesusning xiristiyanlar peyghember dep qaraydighan 12 neper murti bilen eng axirqi qétim ghizalanghan ehwali ekis ettürülgen bolup, yésusning «aranglarda biri manga xayinliq qildi…» dégen közni yumup achqiche bolghan ariliqtiki «12peyghember»ning keskin ziddiyetke, heyret we hoduqushqa, guman we derghezepke kelgen bir-biri bilen oxshimaydighan nazuk hés tuyghuliri partilash xaraktérini alghan küchlük bir ré’alistik uslup bilen teswirlen’gen. Xiristiyan diniy eqidisidiki bu «12peyghember» heqqidiki kemtüksiz, ilahiy we nuxsansiz süpetlerni toluq bilidighanlargha nisbeten, bu bible aptorliri we wehiy anglatquchilarning, rohiy keypiyatidiki addiy ademlerdimu az körilidighan turaqsizliqning ashkarilinishi, ularning rohhiyet tüwrükining ghulap chüshishige tamamen seweb bolalaydighan derijidiki éghir mesxire bolup, bible we xiristiyan eqidisige yoshurunghan saxtapezlik we yalghanchiliq bu obrazlarning qelbidiki, bible rohigha uyghun bolghan emma heqiqiy étiqadchilargha mas kelmeydighan dirammatik toqunushlar arqiliq wayigha yetküzülüp teswirlen’gen. Dawinchi her bir kishini del özige oxshitip, xiristiyan dinidiki atalmish «salahiti» we «derijisi» boyiche jaylashturup, «12peyghember»ning heqiqiy étiqadchilarningkige oxshimaydighan 12 xil rohiy halitini teswirlesh arqiliq, muhimi ular arqiliq kéyinkilerge yétip kelgen xiristiyan dinining qutsal kitabi bibleni merkezlik teswirleshni asasiy meqset qilghan. Bu eserni her qandaq bir ademning chüshünüp kételishi tes. Emma u özige singdürgen parlaq idiye bilen insaniyetning qarangghuluq qaplap ketken qelb dunyasigha wastiliq yaki biwasite halda hazirghiche izgülik bilen tolghan bir nur chüshürüp turmaqta.

Mihayil anjilo (1475-1564) dangliq heykeltirash, ressam we injinér bolup, uning eserliri zulmet qaplighan ottura esir asminida chéqilghan chaqmaq. «Dawud»,«musa» qatarliqlar uning wekil xaraktérgha ige eserliri bolup, dawutta aliyjanap ghayige ige, eqilliq, rohiy we jismaniy küch quwetke tolghan bir milliy qehrimanning obrazi ekis ettürülgen. Musada bir nijatkarning milliy azatliq yolida ölümge téz pükmestin xelqqe bashchiliq qilip, gheyri milletlerning hakimmutleqlikige qarshi turup, zorawanliq üstidin ghelbe qazanghanliqi teswirlen’gen. Bu ikki eser eyni dewrdiki xiristiyan dinining qatmal eqidilirige qarshi turup, insanning hayatliq üchün her zaman küreshke teyyar turidighan, milliy zulum we insaniy kemsitishlerge igilmey, sunmay qarshiliq körsütidighanliqi heqqidiki aktiwal témigha béghishlanghan bolup, insan tebi’itidiki teqdirchilik, xurapatliq, ümidsizlik, bash egish, satqunluq we hurunluq qatarliqlargha kélishtürüp bérilgen zerbe. Gérche bu ikki eserning témisi muqeddes kitablardiki dangliq hékayilerdin élinghan bolsimu, eserning mezmuni qutsal kitablarning rohiy bilen birdek emes idi. Ularda insan tebi’itidiki teqdirge ten bermeslik, zorawanliqqa bash egmeslik, milliy zulumgha süküt qilmasliq, diniy jemiyetlerning milliy menpe’etni inkar qilidighan qa’ide-nizamlirigha shertsiz boysunmasliq, öz teqdirini yaritish yolidiki igilmes-sunmas iradisini teswirlesh asasiy meqset qilinghan.

Mihayil anjilo dunyagha meshhur talantliq heykeltarash bolupla qalmay, ressamliq maharitidimu insaniyetning qelb töridin orun élip kelmekte. Uning isyankarliq we küresh rohiy bilen tolghan heykelliri eyni waqitta xiristiyan rohanilirini anche xushal qilmighachqa, watikan uninggha tehdit sélip, u qilip baqmighan, qilsa utuq qazinalaydighan yaki qazinalmaydighanliqi éniq bolmighan, utuq qazansimu, qazanmisimu hayatigha tehdit kélish ihtimalliqi tughulidighan, shistén chirkawining ichini biblediki dunyaning yaritilishi we qiyamettiki höküm hikayiliri asasida resim bilen bizep chiqishni buyrighan. Bundaq bir wezipining höddisidin chiqish xiristiyan dini eqidisige isyankarliq pozitsiysini tutqan, uslubi dinni eslidiki radikal idiye bilen téximu perdazlep körsütüshke adetlinip ketken yallanma minyatorchilargha oxshimaydighan, yene kélip ressam emes heykeltarash bolghan, téximu qamlashmighini ilgiriki eserliri xiristiyan chérkawlirining oghusini qaynitip qoyghan mihayil anjilodek gigant senetkarlar üchün bir qétim ölüp, yene tirilgendinmu qiyin toxtaydighan bir ish idi.

Mihayil anjiloning «dunyaning yaritilishi» we«qiyamettiki höküm» dégen meshhur eserliri popning buyruqigha asasen injildiki hikayelerni asasiy tima qilghan bolup, u bu eserlerge ustiliq bilen shu dewrde bash kötürgen humanistlarning xiristiyan dinining qutsal kitawidiki we xiristiyan dinidiki ajizliq tereplerni inkar qilidighan pelsepiwiy idiyisini singdürgen. Uning bu eserlirige yesus xuda emes adem, tengrining oghli emes peyghember, bible digen kitab injil emes injil heqqidiki hikayeler, uningdikiliri wehiy emes uning yazghuchilirining kallisigha kelgen adettikidek oy pikirliri dégendek mezmunlar singdürülgen. Uning «qiyamettiki höküm» dégen esirige xiristiyan dunyasidiki qelbi oyghaq, bilim we ilahiyet penliride wayigha yetken, emma bibleni heqiqi qutsal kitab, yesusni xuda deydighan, dunyaning yaritilishini xiristiyan dinidiki üch menbechilikke emes islamdiki bir menbechilikke baghlap chüshünidighan awan’gart alimlarning idiyesi singdürülgen bolup, uningda teswirlen’gen bulut arisidiki yésus allahning heqqiy hükmi chüshkende insanperwer bir adem we xosh xewer keltürgen bir peyghember qiyapitide meydangha chiqip, allahning zaman axiridiki zilzilisidin qorqup, özining sürlik halitini yoqutup, xuddi allahning ijadiyetliri ichidiki bir insandek yaki bir peyghemberdek chirayidin nur qéchip we halsizlinip, qorqunchtin titirep kétidu.

Rafayél (1483-1520) yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining üch meshhur namayendisining biri bolup, u senet ijadiyitide xiristiyan dinining barliq cheklimilikliridin qutulup, erkin ijadiyet élip bérishni, eserde insanning murekkep ichki dunyasini tashqiy yüzlinishchan yeni ré’al ijtima’i hadiseler bilen qoshup teswirleshni we hayattiki tiragédiyilerni humanistik yol bilen ipadileshni teshebbus qildi. Uning eserlirining témisi gérche injildiki shexislerni ipadileshni asasiy téma qilghan bolsimu, chirkaw pelsepisining insanning tughma tebi’iti we ijadchanliq rohini boghidighan kona ramkilarni inkar qilishqa béghishlanghan. U meryem anining her xil obrazlirini sizip chiqqan bolup, her bir parche eserde qandaqtur bir qisim xiristi’an muritlirining neziridiki ilahe yaki ilahning anisini emes, eksiche qelbi aniliq méhri-muhebbet we insaniy söygü bilen tolup tashqan bir méhriban anining güzellik we eqil-paraset urghup turidighan obrazini yaratqan. Eserde xiristiyan dinining ilgiriki sirliqlashturmichiliq we zahitliqqa éghirliq bérip teswirlinip kishilerni dinning küchidin emes senetning küchidin artuqtin artuq teshwish we endishige salidighan yasalma uslub qollinilmastin rafayél we uning dewrdashlirining xiristiyan dinigha we uning qutsal kitabigha guman bilen qaraydighan isyankarane rohi öz ipadisini tapqan.

Meselen,«yaylaqtiki meryem ana»,«a’ina akademiyesi» dégen eserliri meshhur bolup, bu eserlerde shu dewrning diniy jahaletke qarshi pidakarliq rohi teswirlen’gen. «Afina akademiyesi» dégen eserler chirkaw tamlirigha sizilghan bolup, bu eserde yunanning qedimki peylasopliridin aristotil, eflaton we soqrat qatarliqlarning obrazliri yaritilghan bolup, ularda shu dewr yawropa kishilirining xiristiyan dinining möjiziliridin alliburun gumanlinip ilim-penning küch-qudritini tonup yetkenliki hem shexis, ka’inat we ilah heqqideki chüshenchilirining yimirilishqa qarap yüzlen’genliki körünüp turidu.

Bu dewr senetkarlirining yene bir wekili jaljani (1478-1510)bolup, uning wekillik eserliridin «uxlawatqan winas», «buran chapqunluq yamghur» qatarliqlar bar. Ressam «uxlawatqan winas» dégen eserde yunan epsaniliridiki muhebbet ilahining teqi-turiqini simiwolluq menige ige tebi’et motifliri bilen kirishtürüp teswirlep, ajayip güzel shé’iri tuyghu hasil qilghan, «buran chapqunluq yamghur» dégen eserde upuqtiki buran chapqun bilen etraptiki tebi’et hadiselirini parallil teswirlep, buran chapqun we qara bulut, parlap turghan quyash we jimjit tebi’etni teswirligen bolup, hüküm süriwatqan hayatliq we ölüm, allahning iradisi we insanning titrep turghan nazuk tebiyiti qatarliqlarni teswirligen bolup bu yawropa edebiyiyat-senet janlinish herikitining peyda bolush, tereqqiy qilish we janlinish jeryaninini chüshünishte ijabiy ehmiyetke ige eserdur.

Edebiyat-senet oyghinish herikitining yawropadiki tereqqiyati birqeder tekshisiz bolghan bolsimu, emma qazanghan netijiliri alemshumul boldi. Bundaq yéngiliqning barliqqa kélishini türk osmanilar impratorliqi we ereb umeyye impratorluqi dewridiki islam dini we qedimki yunan pelsepisi asasida özini bizep chiqqan islam medeniyitidin ayrip qarighili bolmaydu.

Yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining yene bir güllen’gen merkizi gérmaniye bolup, deslepte xiristiyan dinining her türlük boyunturuqliridin qutulalmighan bu heriket, türlük insanperwerlik pikir éqimliri we diniy islahat netijiside axiri özige chiqish yoli tapti. Eyni waqittiki gérmaniyening siyasiy jehette bölünüp kétishi xiristiyan rohaniylirining shüliwélishigha paydiliq bolghanliqtin, ezeldin xiristiyan eqidisige guman bilen qaraydighan gérmanlarning chirkawlargha bolghan öchmenlikini téximu kücheytti. Mushundaq bir tarixiy arqa körünish netijiside diniy angdin milliy angni yüksek köridighan yéngi medeniyet herkiti barliqqa keldi. Dunya pelsepisining ochiqigha aylinish aldida turghan gérmaniye bundaq bir shöhretlik namgha érishishtin awal alahide bolghan ashundaq tarixi arqa körünüshlerning tejiribe sawaqliri toplanghan bir muqedes tupraqqa aylinip qalghan idi. Gérmaniyede barliqqa kelgen yéngi medeniyet herkitining deslepki wekilliri hésaplanghan rotérdamliq érazm, réyixlin qatarliqlar medrise pelsepisige qarshi turup, xiristiyan dini eqidilirining milletke keltürgen balayi apetlirini tenqit qilip, diniy islahat dewrining bashlinishigha puxta asas saldi.

Edebiyat senetning gérmaniyedeki tereqqiyati yawropada omumyüzlik yétip kélish aldida turghan ilim-pen dewrining bashlinidighanliqining deslepki siginalini chaldi. Miladiy xi esirdin xwi giche bolghan yüz yil bu heriketning gérmanlar arisidiki altun dewrini kütiwaldi. Xwi esirning bashlirida éghfurt uniwérsitéti gérmaniyediki humanizim herikitining merkizige aylandi. Bu mektepni merkez qilghan diniy rohanilarning inkar qilghuchiliri külin uniwérsitétini asasiy baza qilghan xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan medrise peylasoplirigha ejellik zerbe berdi. Humanistlar dinni axiret üchünla emes, ré’al dunyaning éhtiyaji üchün qollinishning eng muhimliqini tekitlep, insanperwerlik idiysi bilen bible we diniy étiqadtiki mesilelerni izahlap, ti’ologiye penlirining simowlluq rolini tekitlep, téxnik, pelsepe we edebiyat-senet penlirini dindin xaliy shekilde tereqqiy qildurushni teshebbus qildi.

Rotérdamliq érizarm (1467-1536) dégen kishi bu heriketning deslepki namayendilirining biri bolup, uning «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eseri shu dewrning wekil xaraktérgha ige esiridur. U bu esiride exmeq yésusni meydangha chiqirip wez éytquzup, uning dé’alog we monologliri arqiliq xiristiyan dinining xelq arisidiki wekilliri hésaplanghan papa, kardénal, épiskop, mute’essip medrise peylasoplari we chérkaw mötiwerliri qatarliqlarning insan qélipidin chiqqan hile-neyrengliri we yalghanchi-saxtapezliki qatarliqlarni qattiq tenqitligen. Eserde xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan bu yilan chayanlarning ishretwazliqi, chirikliki, shehwaniyliqi, achközlüki, shöhretperesliki we alemning yaratquchisigha qilghan munapiqliqliri ré’alliqni ölchem qilghan halda teswirlen’gen. Érizar xiristiyan dinining bidet tereplirini keskinlik bilen tenqitlep, insaniy erkinlik we milliy rohni medhiyelep, xiristiyan dinining diniy qa’ide yosunliridiki jemiyetning tereqqiyati we milletning qudret tépishigha putlikashang boliwatqan müjimel tereplirige baturluq bilen qarshi chiqidu. U xiristiyan dinining allah burun din ala’igikenilikini yoqutup, jemiyet exlaqi we qa’ide yosun qatarliqlarning waqti ötken ewrishkisi bop qalghanliqini, uning tereqqiy qildurush we islah qilishqa mohtaj bolup qalghanliqini, uningdin bashqa siyaset, hakimiyet, ilim-pen, we edebiyat-senet, iqtisad we téxnika qatarliqlarni dinning boyunturiqidin azat qilishni, ma’aripni piraktik penlerge yüzlendürüshni we dinda tamamen milletning ronaq tépip, güllinishige paydiliq bolghan derijide bir islahat élip bérishning texirsizlikini otturgha qoyghan. Uning muhim hujum qilish nishani rim watikani we chirkaw peylasopliri bolup, u chirkawlardiki betbeshirilikni tazilap, insaniyet tereqqiyatigha uyghun derijidiki bir türlük diniy tereqqiyatning barliqqa kelishini ümüt qilghan. U özining awam xelqqe paydiliq bolghan pelsepiwiy we diniy chüshenchilirining xiristiyan dinining biwasite ziyinigha uchrawatqan étiqadchilar jama’etchiliki teripidin he dése soghuq qarshi élinghanliqigha narazi bolghan halda xelqni epsane-riwayetlerdiki özining béshini özi yeydighan köp bashliq yalmawuzgha oxshatqan. Emma xelq haman uning yalqunluq xitablirini meniwiy jehettin asan hezim qilalmighini bilen, u yazghan «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eser arqiliq kéyinki waqitlarda özlirining xiristiyan dinigha qarshi élip barghan küreshlirige meniwiy énirgiye toplighan.

Yawropa edebiyat-senet oyghunish herikitini yéngiliqqa köchüsh herikiti dep atashqimu bolidu. Bu heriketning ispaniyede bash kötürishi bir qeder asta bolghan bilen, özliri qazanghan alemshumul netijiliri kishining közini chaqnitidu. Bundaq bolishida belkim eyni dewrde yawropaning tereqqiyatigha öchmes tesirlerni körsetken islam medeniyitining tesiri bar bolushi mumkin. Xiw esirlerde téxiche mustebit padishahliq we diniy jemiyetning wehshiylerche hökümranliqi astida turiwatqan ispaniyede yéngiliqqa köchüsh herikitining bolushi we xiristiyan chérkawlirining saxtapezlikige chek qoyidighan humanistik idiyelerning bash kötürüp chiqishi yawropa tarixida az körülidighan dewr bölgüch ehmiyetke ige idi.

Yéngiliqperwer humanistlar küchlük insanperwerlik herikitining yuquri ewjige kötürülüshi bilen xiristiyanche ma’aripning matem siginalini chélip, uni hökümranliq ornidin, özige eng mas kélidighan simiwol xaraktérlik bir pen derijisige chüshürüp qoyidighan, dindin we dinning boyun turuqidin tamamen xaliy bolghan yéngiche uniwérsitétlarni qurdi. Ma’arip programmisida burunqidek ilahiyet we dinni merkez qilidighan, pen we téxnikini dinning maliyigha aylandurup qoyidighan ölük ramka yéngilinip, derisliklerde sherqte güllen’gen islam medeniyitidiki idi’ologiye, üstiqurulma we pen-téxnikigha hem shundaqla qedimki yunan, rim we italiyening ilghar medeniyitige a’it yéngiliqlargha yer ajritilip hazirqi zaman yawropa medeniyitining ul téshi bolup qalghan bir türküm dunyagha dangliq awan’gart alimlarning yétiship chiqishigha aldinqi shert hazirlighanidi.

Ende

10.09.07 Germaniye

Sekkizinchi bab

Yawropadaki Medeniyet Oyghinishi we Jahaletning zawali

Merkizi asiyada, jümlidin uyghuristanda nechche yüz yil höküm sürgen jahalet yilliri bashlinishi bilen yawropada ming yillap höküm sürgen jahalet yilliri axirliship, asta-asta upuq süzülüp, ilim-penning parlaq téngi étishqa bashlidi. Yawropada dini islahatchilar we humanistlar élip barghan edebiyat-senet oyghunishidin kéyin uzaq ötmey yawropadiki xiristiyan dinining asasliq mezhepliridin martin liyutérchilar, yunan prawéslaw gorohidikiler, rim katolik mezhipidikiler, kalwénchilar qatarliqlarning xelqni aldap kelgen her türlük saxtapez likliri su üstige leylep chiqip, ilim-penning zor derijide janlinishigha, ilgiriki herqandaq dewrdikige qarighanda téximu mas kilidighan mümkinchilikler tughuldi. Astronomiye, mashinsazliq, fizika, anatomiye we fizi’ologiye tetqiq qilish qizghinliqi qozghulup, yéngidin peyda bolghan sheher aqsöngekliri özlirining ishlepchiqirish ünümini östürüsh üchün tebi’ettiki jisimlarning fizikiliq xususiyetlirini we tebi’et küchlirining heriketlinish qanuniyetlirini tetqiq qilidighan penlerge éhtiyaji chüshti. Uningdin ilgiri ilim-pen yawropada xiristiyan dini telimatining her tereplime boghushigha uchrap, chiqish yoli tapalmay dini jemiyetler belgilep bergen tar da’ire ichide özining put-qolini özi nadanliq we xurapatliq, jahilliq we bilimsizlik bilen chüshep qoyghan idi.

Humanistlar (pelsepichiler, yazghuchi-senetkarlar, ilim -pen keshpiyatchiliri…) xiristiyan diniy jemiyetlirining hérip halidin ketken, konirap juluqi chiqip ketken, radikal idiye we konserwatip rohqa tayinip, özlirining xurapiy we aldamchiliqqa tolghan hayatini sürdüriwatqan kona qorghini bilen bolghan küresh jeryanida, bashqa penlerge oxshash tebi penlerningmu musteqil tereqqi qilish imkaniyetlirining yaritilishigha shara’it yaritip berdi. Ilim-pen alimliri tejribe we matématikini pen tetqiqatida ishlitip, insaniyetning bexit-sa’aditi üchün yéngiliq yaritishqa yürüsh qildi. Xwi esirdin xwi’i esirning otturilirigha qeder hazirqi zaman tebi penlirining tereqqiyat asasi tiklinip, jemiyet tereqqiyatida yéngi bir sehipe échildi. Bu mezgilge kelgende matématika, ximiye, fizika, bi’ologiye we meditsina penliri xiristiyan dini eqidisige tighmu-tigh halda ilmiy, sistémiliq, programmiliq we parallil qedemde tereqqiy qildi. Bu ottura esir jahaletlik dewrige üzül-késil ilmiy tenqidi pozitsiye tutalighan humanistlarning pelsepe we edebiyat-senet saheside élip barghan musheqqetlik izdinishlirining méwisi bolup, insaniyetning ilim-pen tarixidiki yene bir qétimliq ghayet zor kölemde élip bérilghan inqilabi idi. Bu dewrge kelgende pen we téxnika ilimliri xiristiyan dini eqidisi’iki insaniyetning ijadiyet we tereqqiyat iqtidarini boghushlap qoyghan bir qatar ilahiyet qarashlirini bolupmu medrise pelsepisining tüp pirinsiplirini ilmiy tereptin inkar qilip, ishlepchiqirish küchlirining uchqandek tereqqiy qilishini ilgiri sürdi we yéngiche dunya qarash we yéngiche pelsepige tewrenmes asas sélip, ilim-penning kéyinki esirlerdiki dunyawiy partlash dewrlirining ul téshini wujutqa keltürdi.

Tebi penlerning tereqqiyati mahiyet jehettin éytqanda eqiliy we jismaniy emgekchilerning ishlepchiqirish emeliyiti dawamida biriktürgen qollinishchan tejirbiliri we sawaqlirining eqliy jehettin rawajlandurulishi we omumlashturulishi idi.

Ottura esirning axirqi mezgilliride yawropa elliride ishlepchiqirish küchliri meniwiy tereptiki türlük cheklimiliklerdin azat bolup, texnika yéngilinip, qol sana’etning tereqqiy qilishini ilgiri sürdi. Ishlepchiqirishning kölimi kéngiyip, ünümdarliqi yuquri kötürildi. Ilim-pendiki yéngi ilgirlesh kishilerning nezer da’irisini kéngeytip, bilimini mollashturup, ilmiy nezeriyening tereqqiyatini ilmiy asaslar bilen teminlidi. Uningdin bashqa kündilik turmush we emeliyet jeryanida köp uchraydighan tebi’et hadiselirimu nezeriyewi jehettin chüshendürülüshke bashlidi. Shunga kishilerning emeliy mesileler we nezeriyewi mesilelerni tetqiq qilishimu burunqidek xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerning tesirige uchrimastin pelsepe, matématika, fizika, astronomiye, zo’ologiye, botanika we jughrapiye tereplerdin erkin tereqqiy qilalaydighan imkaniyetlerge asta-asta ige bolushqa bashlidi. Tebi pen alimliri tekshürüp tetqiq qilish, logika we gi’ométiriyege uyghunlashturush, toghra we ishenchlik bolishigha kapaletlik qilish üchün yardem béridighan téliskop, térmograf, gégrograf, we paragraf qatarliqlarni keship qildi. Yuquri örlesh basquchida turiwatqan milliy igilik, texnik penlirining dinning tesiridin xaliy halda tereqqiy qilishini teqezza qildi. Tebi penlermu kapitalistik payda menpe’et qoghlushushning keskin riqabetliri ichide shiddet bilen tereqqiy qilip, jemiyet tereqqiyatining milliy menpe’etler ge mas qedemde tereqqiy qilishigha türtke bolup berdi.

1400-Yillarda dunyagha kelgen yéngi pelsepe éqimliri bilen ming yillardin artuq hökümran orunda turup kelgen xiristiyan dini pelsepisining ottursida kélishtürgili bolmaydighan ixtilaplar bara-bara meydangha kelgili turdi. Humanizim we yéngi pelsepe meydanida turup éytqanda alem madda bolup, maddilarning özige xas heriket qilish qanuniyiti, xususiyetliri we ichki qurulmiliri bolghachqa uni küzitish we tejiribe qilish usullirini qollinip, heqiqetke yétish allahning iradisige uyghun dep qaralghan. Shunga bu dewrge kelgende ilim-pende tarixta körülüp baqmighan partlash hadisesi barliqqa kelgen. Bu dewrning nadir ilim-pen namayendiliridin nikolay kopérnik, dijordano biruno, galiléy, képlér, turichélli, buyl, harwéy, frénsis békon, dékart, sipinoza qatarliq munewwer tebi pen alimliri yitiship chiqti. Biz bu yerde ularning ilmiy qarashliri bilen xiristiyan dinining tüp qarashliri ottursida periqning bar-yoqluqini, we bu jahanshumul alimlargha bolghan cheksiz hörmitimizni ipadilesh üchün, ularning pelsepiwiy qarashliri, keshpiyat we ilim dunyasigha qoshqan öhpilliri bilen qisqiche tonushup chiqimiz.

Nikolay kopérnik (1473-1543) polshaliq ulugh astronom. Uning astronomiye sahesidiki muweppeqiyetliri dewr bölgüch ehmiyetke ige. Uningdin ilgiri xiristiyan dinidiki türlük cheklimiler tüpeylidin ilim-pen dunyasi ka’inatning tüzilishi heqqidiki heqiqetni tüp mahiyiti bilen bayqap bolalmighanidi. Téxiche kishiler qedimki peylasop arstotél we astronom pitoléméylarning yer merkez telimatini heqiqet dep qaraytti. Medrise pelsepichiliri xiristiyan dinining qarangghu tereplirini insaniyetning eqil paraset miwiliri arqiliq bizep körsütüsh üchün yer merkez telimati bilen dada xudaning ka’inatni yaratqanliqi heqqidiki qutsal kitablarda sözlen’gen qissilerni ustiliq bilen birleshtürüp, uni allahning heqiqiti süpitide ulughlap, tewrenmes diniy eqide derijisige kötüriwalghanidi. Xiristiyan rohaniliri yene bu heqte bir yürüsh «meqset nezeriysi» dégenni oydurup chiqip, dada xudaning méhribanliqi heqqide qarisigha hikayelerni toqup, dada xudaning insanni ulughlighanliqi üchün yerni ka’inatning merkizi qilip yaratqanliqi heqqidiki epsaniler ni allahning möjizisi qilip körsütishke orunghanidi. Ular allahning iradesige qarisigha höküm qilip, «yer shari muqerrer halda alemning merkizi bolushi kérek» dep qarighan. Bu quduq ichide tughulup, quduq ichide yashighan bir paqining alem mushu déginidekla bir qiziqarliq hékaye idi xalas. Bu qarash xiristiyan dini menggü özgermes dep qarighan dada xudaning iradisi idi. Kopérnik özidin ilgiri merkizi asiya we ottura sherqte güllen’gen islam medeniyitining küchlük namayendilirining ka’inat we alemning tüzülishi heqqidiki ilim-pen netijiliri we özining ottuz nechche yilliq asman jisimlirini emeliy közitish jeryanidiki istastikiliq inchike hésaplashlar dawamidiki eqliy xulaselerdin paydilinip, «quyash merkez telimati» ni otturigha qoyup, yer shari we bashqa seyyarilarning quyash etrapida aylinidighanliqini, yer sharining yene öz oqini merkez qilip aylinidighanliqini ilmiy yosunda, nezeriywi asaslargha ige halda ispatlap chiqip xiristiyan eqidichilirining allah heqqide toqup chiqqan bir talay yalghanlirini xelqalem aldida ashkariliwetti. Bu bilgen kishilerge din we allahning iradésidin barghanche uzaqlap kétiwatqan xiristiyan eqidisining matem siginali bolup qalghanidi.

Kopérnikning «quyash merkez telimati» nuqtineziri, uning 1516-yili yézishqa bashlighan 1536-yilliri tamamlighan «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida otturigha qoyulghan bolup, 1543-yili küzde gérmaniyining baden-württemberg uniwérsitéti teripidin neshir qilinghan. Shu yili kopérnik 24-may wapat bolghan bolup, u wapat bolushtin awal kitabning emdila neshir qilinghan nusxisini tapshuruwalghan.

Kopérnikning «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabi insaniyet ilim-pen tarixida kemdin-kem körülidighan möjize bolup, u insanlarning allah heqqidiki iptida’iy qarashlirini aghdurup tashlap, quran kerimdiki allahning derijidin tashqiri, insanning eqil-parasiti arqiliq chüshendürüp bérish qiyin bolghan küch-qudriti we iradesi heqqide bisharet bérish arqiliq xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerni su üstige leylitip chiqarghan. Bu telimatning otturigha qoyulishi insaniyetning qanche ming yilliq qarangghuluq ichide tinep yürgen ijatchanliq rohigha küchlük medet bérip, ilim-penning salmaq qedem bilen ilgirlishige yiqilmas köwrük hazirlap bergen.

Kopérnik «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida nurghun pakitlarni keltürüp, xiristiyan dini pelsepisidiki «quyash yer shari etrapida aylinidu» dégen qarashning bir xil xata tuyghudin kélip chiqqanliqini, yer sharining öz oqida aylanghach quyashni pirqiraydighanliqi qol sighmas heqiqet ikenlikini su kirmeydighan bayanlar arqiliq estayidilliq bilen yorutup bergen. U bu meshhur esiride tuyghuning tejiribidiki rolini inkar qilmighan bolsimu bezide tebi’et hadiseliri keltürüp chiqarghan tuyghularning insanning eqil-parasiti we tejiribisidin tashqiri haletke duch kelgenliki üchün asanla xata tonush keltürüp chiqiridighanliqini, obyéktip sheyilerning qanuniyetlirini toghra tonush üchün tuyghu tejiribilirini yenimu ilgirligen halda analiz qilish, we tehlil qilish, shakilini chiqirip tashlap méghizini qobul qilish, heqiqetke sadiq bolup, xata tuyghularning éziqturishidin saqlinish kéreklikini tekitligen. Kopérnikning meshhur «quyash merkez telimati» ilan qilinip, yawaropada ming yildin artuq xiristiyan pelsepisining bésimigha uchrighan allahning möjizilirini téximu échip béridighan matériyalistik pelsepe yawropada azatliqqa érishti. Shuning bilen emeliy tejirbini asas qilghan tebi penlerning xurapatliqqa qarshi turush, pelsepining xiristiyan dini eqidisidin kelgen jahaletlirige qarshi turush inqilawining muqeddimisi bashlandi.

Kopérnik telimati pütkül xiristiyan dunyasining jümlidin rim papisining qattiq ghezipini qozghap, «asman jisimlirining herikiti» dégen kitab qattiq meni qilindi. Lékin quyashni itek bilen yapqili bolmighandek, kopérnikning bu meshhur telimati, diniy jemiyetning bésimigha, qattiq meni qilishigha we nazaret qilishigha uchrighanche téximu shiddet bilen pütkül dunya miqyasigha tarqilip ketti.

Djordano biruno(1548-1600) italiyilik peylasop we astronom. U yazghan «cheksiz alem we sanaqsiz dunya», «nohning kémisi» qatarliq meshhur eserliri bar. U jahanshumul alim kopérnikning dewr bölgüch idiylirige warisliq qilip, quran kerimde otturigha chiqqan alem we ka’inat heqqidiki qarashlarni ilmiy jehettin sherhiylesh we xulasileshke pütün hayatini béghishlap, xiristiyan dinidiki waqti ötken madda we hayatliq heqqidiki allahning namigha toqup chiqilghan saxta heqiqetlerni inkar qilishta shanliq netije yaratqan.

Biruno dunyaning chong kichikliki we alemning qurulushi heqqide ilgiri ötkenlerge qarighanda téximu toghra téximu éniq bolghan bir yürüsh qarashlarni otturigha qoyup we ispatlap, insaniyetning tesewur küchimu ajizliq qilidighan derijidiki mesilelerni tejiribe we biwasite küzütish arqiliq yekünlep chiqqan. Biruno «alem cheksiz we bir pütündur» dégenni teshebbus qilghan. U «quyash peqet insanlar turiwatqan seyyareler sistimisining merkizi, alemning merkizi emes. Ademning tesewwur küchi yetmeydighan derijidiki sirlargha toyunghan alemde kopérnik merkez dep qarighan quyashtin yene nurghuni bar. Ular öz-ara sistéma hasil qilishqan, quyash sistémisigha oxshimaydighan yene nurghunlighan yultuzlar sistémisimu bar. Alemning merkizi yoq, emma herqandaq bir sistémidiki quyashni asasiy nuqta dep qarap, bu nuqtini shu sistémigha nisbeten merkez dep qarashmu xata emes» dep jakarlighan.

Biruno yene: «alem maddidur, bir pütündur, uning öz yaratquchisi belgilep bergen bir qanuniyiti bar. Alem menggülüktur (tar menidiki hayatliq emes). Uni insan küchige tayinip yaritiwalghilimu, yoq qiliwetkilimu bolmaydu, köpeytkilimu, azaytqilimu bolmaydu. Xiristiyan eqidiside tekitlen’gendek tebi’ettin tashqiri bolghan dada we bala ilah dégen nerside bu qanuniyetlerni öz iradisi bilen kontrol qilip turalaydighan alliqandaq bir inirgiyemu yoq» dep körsetken. Buning bilen biblediki dada we bala ilahning mewjutluqi inkar qilinghan. Biruno yene tebi’et dunyasi bilishning ubyékti, peqet bilim we eqil idrakka tayanghandila allah yaratqan murekkep sirlarni, singdürgen ejrige layiq yeshkili bolidighanliqidin bisharet bergen. Eqil we bilimge toyunghan étiqadning heqiqiy étiqad bolidighanliqini, bilim we tejiribidin ayrilghan étiqadning yiltizi yoq derextek hayatliq inérgiyesidin ayrilip qalidighanliqini tekitligen. U cheksiz tebi’etni qadir allahning bir türlük zahir bolushi, hemme nerside uning iznasi bar, uning herikiti we iradisi insanning iradisi bilen baghlinishliq emes dep körsetken. Bu telimatlarning heqiqitige islam heqqide mukemmel bolghan sistémiliq terbiyege emes, quran kerimni bir qétim oqush pursitige ige bolghan eqliy qabiliyiti xéli töwen derijideki ademmu asanla yételeydu.

Biruno bible we yésusni ötkür pelsepiwiy we ilimiy tejiribe arqiliq inkar qilip, xiristiyan dinidiki iptida’i madda we ilah heqqidiki qarashlarni xuddi qara borandek süpürüp tashliwetken. Xelqning qelbidiki zulmet alimining biruno telimati asasida yurutulishi, xiristiyan dinini ikkinchi qétim hergizmu ilgirikidek eslige kéleleydighan imkaniyetlerdin ayriwetken. Bu dehshetlik zerbige chidiyalmighan, étiqadchilar aldida yüzi chüshüp, diniy we penniy tereptin birunoni inkar qiliwétishke amalsiz qalghan rim watikani, munewer alim birunoni dindin chiqirip tashlighanliqini jakarlap, 15 yil chetelge sürgün qilghan. U shunche uzaq sergerdanliq hayatini kechürüp qaytip kelgendin kéyin, «yesusni inkar qilghan, xiristiyan dinigha qarshi chiqqan» déyilip, qolgha élinip, türmige tashlinip, wehshiylerche qiyin qistaqqa élinghan. U éghir suraq jeryanida xiristiyan dinigha qarshi chiqmasliqqa, biblini heqiqet dep tonushqa qanche mejburlanghan bolsimu heqiqet aldida baturluq körsütüp, papa we medrise pelsepisige qarshi chiqip, xiristiyan diniy eqidisidiki saxtapezliklerni, diniy jemiyetlerning aldamchiliqini pash qilghan. Xiristiyan dinining dunyadiki eng chong muriti hésaplanghan rim watikani, birunoni türmide yette yil insan qélipidin chiqqan halda qiyin qistaqqa alghandin kéyin uni iradisidin tewritelmey, uni qan tökmeydighan herqandaq bir wasite arqiliq öltürüsh hökmini ilan qilip, jaza meydanida iradisidin yandurmaqchi bolghan. Rim watikani uninggha: «öz pikiringdin yanmisang otta köydürülisen!» Dep tehdit salghan bolsimu, bu qehriman alim heqiqet üchün öz iradisidin yanmighachqa, xiristiyan dinining eng yuqiri hoquqluq orgini bolghan rim papisi uni 1600-yili 2-ayda rimdiki büyük watikan chérkawining aldidiki güllükte dargha ésip qoyup otta köydürüwetken.

Biruno insaniyet teqdirige hawadek zörür bolghan heqiqet üchün hayatining xewipke uchrawatqanliqini bilip turghachqa, özige shepqetsizlerche yüzliniwatqan ölümge perwa qilmayla qalmay, özining ölümge buyrulghanliqi heqqidiki höküm oquliwatqanda:-xiristiyan sotigha siler méni ölümge buyrup, özenglarni qorqunch bésip kétiwatidu. Xam-xiyal qilishmanglar, ot méni boysunduralmaydu! Kelgüside haman méning pikirimning toghriliqini bilip qalisiler!-Dep xitap qilghan.

Galiléy (1564-1642) italiyilik meshhur astronom we fizika alimi. U téliskop arqiliq asman boshluqini közitip, kopérnik telimatini yenimu bir qedem ilgirligen halda ispatlap chiqqan. U yene ayning yüzide igiz tagh we chongqur hanglarning barliqini bayqighan. U yene etrapliq küzitip, yopétirning etirapida aylinidighan töt hemraning barliqini bayqighan. Quyash yüzidiki qara daghlarning üzlüksiz özgürüp turidighanliqini küzetken. Saman yolining sansizlighan yultuzlardin terkip tapqanliqini chüshendürgen. Wénéra we yer sharining quyash etrapida aylinidighanliqini bayqighan. Galiléy kichikrek asman jisimlirining chongraq asman jisimlirining etrapida aylinishini bir xil tebi’et qanuniyiti, dep hésaplighan. 1632-Yili galiléy «pitolémiy bilen kopérnikning ikki xil meshhur alem sistémisi toghrisida dé’alog» dégen esiridiki bayqashlar asasida méxanika qa’ideliri bilen birleshtürüp, pitolémiy telimatidiki bezi tereplerni tenqit qilghan. Bu eser kopérniktin kéyin xiristiyan diniy eqidisi we medrise pelsepisige bérilgen yene bir qétimliq éghir zerbe bolup, u téximu ilgirligen halda xiristiyan rohaniylirining allahning namida yalghandin toqup chiqqan saxtapezliklirini ashkarilap, xiristiyan diniy eqidisining alliburun muqeddes diniy eqide bolush xaraktéridin ayrilip qalghanliqini xuddi quran kerimde körsetkendekla yene bir qétim tekitligen. Bu alimlar bu xil izdinishning eng deslepki ilhamini quran kerimdin alghan bolushi ihtimalgha eng yéqin. Chünki u dewrlerge kelgende merkizi asiya we ottura sherqte barliqqa kelgen ilim-pen möjiziliri xatirelen’gen xurum tashliq meshhur eserler we quran kerim alliburun bir qisim yawropa tillirigha terjime qilinip bolghanidi. Shundaq qilip galiléy kopérnikning telimatining toghriliqini emeliy piraktika jeryanida ispatlap chiqip, xiristiyan rohanilirining nechche ming yildin béri tayinip kelgen meniwiy asasini tewritiwetken.

Galiléyning fizika ilimide qazanghan muwepeqiyetlirinimu shu dewr xiristiyan dini eqidisidiki saxta tereplerni ispatlap chiqishtiki alahide rolini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. U mayatnikning tewrinish da’irisi haman biridin biri kichik bolsimu, emma her bir qétimliq tewrinishning waqtining haman teng bolidighanliqini bayqighan. Buning bilen mayatnik waqit hésaplashta ölchem birliki qilinidighan meshhur mayatnik qanuniyiti keship qilinghan.

Galiléy uningdin bashqa boshluqtin erkin chüshken jisimning qanuniyitini bayqighan bolup, boshluqtin chüshken jisim tézlikining éghirliq bilen alaqisiz ikenlikini otturigha qoyup, xiristiyan medrise pelsepichiliri muqeddes bilip kelgen «yoquridin chüshiwatqan jisimning tézliki bilen uning éghirliqi ong tanasip bolidu» dégen aristotilche eneniwiy qarashni inkar qilghan.

Galiléy 1638-yili ilan qilinghan «ikki xil yéngi pen toghrisida dé’alog» digen kitabta jisimlarning ariliqi, éghirliqi, tézliki we tézlik derijisi otturisidiki munasiwet qanuniyetlirini otturigha qoyup xwiw we xx esir fizikisining tereqqiyat yolini échip bergen.

Galiléy yuqirqidek bir yürüsh ilim-pen keshpiyatlirini otturigha qoyghandin kéyin xiristiyan dunyasi we din arqiliq xelqni idare qilip kiliwatqan hökümran siniplarning eng öch köridighan düshminige aylinip xiristiyan chirkawlirining her türlük haqaretlirige we qiyin qistaqlirigha uchrighan we barliq eserlirining neshir qilinishi we tarqitilishi qattiq cheklen’gen.

U 1633-yili xiristiyan dinining merkizi rim sheherige élip kélinip, watikan teripidin soraqqa tartilip, öz qarishidin yénishqa mejburlinip, qiyin-qistaqqa élinghan. U hayatigha qilinghan rehimsiz tehdit aldida öz köz qarishidin kechkenlikini körünishte ilan qilishqa mejbur bolghan bolsimu, emeliyette ilmiy tetqiqat xizmitini bir minutmu toxtatmighan. U özining ilimiy izdinishlirini xiristiyan chirkawliri teripidin dawamliq yoshuralmighanliqi üchün, watikan qattiq ghezeplinip, uninggha «aristotilgha hujum qilghan, bidi’etchilik telimatini terghip qilghan we xiristiyan dinini inkar qilghan» dégen betnamlarni chaplap, menggülük qamaq jazasigha höküm qilghan. U türmige solanghandin kéyin her türlük wehshiy usullar bilen jismaniy jehettin kardin chiqirilghan. Xiristiyan rohaniliri uni bash egdürimiz dep éghir qiynaq we jismaniy jazani toxtimay élip barghachqa galiléy deslepte ikki közidin, kéyin ikki quliqidin, axirda eqil-idrakidin mehrum qilinip azap oqubet we hesret nadamet ichide ölüp ketken.

Xiristiyan dini eqidisidiki saxtapezlikke qarshi isyan kötergen namayendilerning yene biri képlér (1571-1630) bolup, u gérmaniyede dunyagha kelgen. Képlér kopérnikning telimatlirini ijadiy halda tereqqiy qildurup, seyyarelerning herkitining élippis sheklide bolidighanliqini, quyashning tesewwurdiki bu élipisning melum bir pokusida turidighanliqini otturigha qoyup, kopérnikning «seyyareler quyash etrapida heriket qilidu, orbitilliri chember sheklide bolidu» dégen qarishigha yarishimliq tüzitish berdi. Képlér 1609-yilidin 1619-yilighiche daniyelik astronom téxbiragiyning seyyarilerning herikiti we orni qatarliqlarni emeliy küzitip toplighan qimmetlik melumatlarni tetqiq qilip, téximu ilgirlep tekshürüsh élip bérip, inchike hésaplap, seyyareler herkitining üch chong qanuniyitini keship qildi. Shuning bilen kopérnik telimati matimatékiliq jehettin puxta asasqa ige qilindi. Képlir yaratqan qanuniyetler arqiliq ilgiriki her qandaq waqitta seyyarelerning boshluqtiki ornini asanliqche hésaplap chiqqili bolmaydighan ilmiy ötkelning yene mewjut bolup turishigha mümkinchilik qalmidi. 1666-Yili en’giliyelek alim niyuton képlérning seyyareler herikiti heqqideki üch chong qanuniyitidin paydilinip, «alemning tartish küchi qanuniyiti» otturigha qoyup, kopérnikning meshhur quyash merkez telimati üchün nezeriyiwiy asas yaritip berdi. Képlérmu xuddi galiléygha oxshash xiristiyan diniy jemiyetlirining yazghan kitablirini cheklesh we chetke qéqishi shundaqla qiyin qistaqlirigha élishi sewebidin éghir ziyankeshlikke uchrap, achchiq yutup, ach-yalingachliq ichide ölüp ketti.

Yawropa ilim-pen oyghinish dewrining yene bir meshhur wekili wilyam harwéy(1578-1657) bulup, u en’giliyelik fizi’ologiye alimi bolup, u janliqlardiki qan aylinish sistémisining qanuniyitini yekünlep chiqqan keshpiyatchi. Harwéydin ilgiri bi’ologiye we fizi’ologiye anche tereqqiy qilmighan bolup, hayatliq we janliqlar heqqidiki qarashlarda xiristiyan dinining xurapatliq bilen toyunghan bir qatar sepsetiliri hökümran orunda turup kelgenidi.

 1543-Yili bilgiyilik doxtur wésallos (1515-1564) «adem organizimining tüzülishi» dégen esirini ilan qilip, xiristiyan diniy eqidisidin tashqiri bolghan anatomiyeni tiklep, qan aylinish heqqidiki yéngi keshpiyatning yaritilishigha asas salghan idi. Shuningdin kéyinla islamiy medeniyet muhitida ösken ispaniyelik doxtur serwét (1509-1553) qanning öpke shaxcheliridiki heriket qanuniyitini tépip chiqti. Bu ikki doxtur adem organizmining tüzülishi we fizi’ologiyilik iqtidarini tetqiq qilip, xiristiyan dinida cheklen’gen ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinip, xiristiyan dini jemiyetlirining qatttiq naraziliqini qozghidi. Xiristiyan dinining hoquqluq organliri ularni tutup qattiq bir terep qilishni jakarlidi. Wésallos tetqiqatni yérim yolda toxtutup qéchip kétishke mejbur boldi. Serwét xiristiyan diniy jemiyiti teripidin qolgha élinip, otta köydürüp öltüriwétildi.

Harwéy bu ikki munewer alimning izidin méngip, ularning tetqiqatini dadilliq we qehrimanliq bilen dawamlashturup, 1628-yili «yürektiki qanning aylinishi» dégen esirini yézip chiqip, qanning adem bedinidiki herikitini tunji qétim mukemmel halda ilmiy yosunda sherhiylep chiqti. Bu kitabning élan qilinishi qedimki yunan doxturi garun(129-200)ning janliqlar bedinidiki qanning herkiti heqqidiki bir yürüsh nezeriyelirini aghdurup tashlidi. Garun «yimeklikler jigerge kirip özgürüsh yasighandin kéyin qan bolidu» dep qaraytti. Uning neziride qan qizil we kök tomurdiki qan dep ikkige ayrilatti. U bu ikki xil qanni xuddi ikki xil éqingha oxshaydu, ularning yürek teripidin ittirilip, bir kötürülüp yene pesiyishi uning aylinish herikitini belgüleydu, dep qarighan. U «kök tomurdiki qanda tebi maghdur bolidu, qizil tomurdiki qanda hayatliq maghduri bolidu, ularning oxshimighan tomur yolliri bilen bedenning oxshimighan qisimlirigha melum qanuniyet bilen yetküzilishi hayatliqning mewjut bolishini belgüleydu» dep qarighan. U yene «ikki xil qan her biri özining yuqiriqi wezipisini orundap bolghandin kéyin yene öz yoli bilen yürekke qayitidu we hayat shu xil shekilde dawamlishidu» dep qarighan. Garun, undaqta kök tomurdiki qan bilen qizil tomurdiki qan qushulamdu-yoq? Dégen meselide öz qiyasigha tayinip, bu ikki qan bir-biridin xewersiz halda körgili bolmaydighan hüjeyrilerning yardimi arqiliq yürekning ong teripidin sol teripige, sol teripidin ong teripige ötidu,-dep qarighan. Uning bu nezeriyesi yawropa tibabitide 1500 yildin köpraq hökümranliq qilghanidi.

Garun nezeriyisining yadrosi, uning «adem bedinining barliq tüzülishi we fizi’ologiyelik iqtidarliri angliq, meqsetlik halda orunlashturulghan» dégen qarashtin ibaret idi. Bu xil sirliq meqset nezeriyesidin xiristiyan dini ustiliq bilen paydilinip kelgenidi. U arqiliq özlirining bezi qarashlirini ispatlap chiqishni adet qiliwalghan xiristiyan rohanilirining qolidiki yene bir qutsal kitab garunning janliqlar dunyasi we qan aylinish heqqide 1500 yil höküm sürgen «meqset telimati» idi. Harwéy garunning xata perez we ilmiy bolmighan chüshenchiler asasida otturigha qoyghan meqset nezeriyesidiki xata tereplerni, özi keship qilghan yürek qan tomurliri we qanning herikiti heqqidiki yéngi telimat arqiliq inkar qilip tashlap, xiristiyan dini pelsepisining qanche yüz esirlerdin béri insaniyetning qelp dunyasida qed kötürüp turghan heykilini pachaqlap tashliwetti.

Frénisis békon (1561-1626) en’giliye peylasopi we dunyada hazirqi zaman tejribe penlirining buwisi dep shöhret qazanghan, yawropa medeniyet oyghinish dewrining büyük wekilliridin biri. Uning «pen-téxnikining tereqqiyati», «ilim-penning qudiriti» dégendek meshhur eserliri we «bilim-küchtur!» Dégendek meshhur hikmetlik sözliri bar. U «tebi’et dunyasi maddidin ibaret, kishilerning iradisige boysunmastin qanuniyetlik heriket qilip, obiyktip mewjut bolup turidu. Kishilerning idirakiy we eqliy jehettin bilgen nersiliri tebi’etning inkasidin bashqa nerse emes» dep qarighan. Uning qarishiche kishilerning bilimi aldi bilen tebi’et bilen uchrushish we uni küzitish arqiliq tejribining deslepki matériyaligha érishidu. Toxtimay tejribe qilish we ispatlash, tekshürüp békitish, eng axirida ilmiy yighinchqlash arqiliq andin omumiy xaraktérliq bilimge kötürilidu. Mana bu bekonning bilish nezeriyisining qisartilmisidur. U bu arqiliq emeliyetning bilish jeryani, heqiqetni sinash we ilimning qimmitini belgilesh jehetlerdiki muhim rolini tunji bolup sistémiliq sherhiylep chüshendürgen.

Bikon, insaniyetni tebi’ettiki möjizilerni özi üchün xizmet qildurushqa righbetlendürüp, möjize we pütünley chüshünüp kétish mumkin bolmaydighan tebi’etni insanning bexti üchün xizmet qildurushta tebi’et qanunliri asasida ish körüshni, tebi’ettiki möjizini özi üchün xizmet qildurushta zoruqmasliqni we uning qanuniyiti asasida ish qilishni teshebbus qildi. U «kishiler tebi’etning qanuniyetlirini tekshürüp tetqiq qilmay turup, tejiribilerni yekünlep we u heqtiki bilimlirini mukemmelleshtürmey turup hergizmu kélechek nesillerge bext yaritalmaydu» dep qaridi. U tebi’etni bilishni ka’inatning yaratquchisi allahning ilhami bilen baghlap chüshendürgen. Uning ilim pen’ge qoshqan muhim töhpisi, insaniyet bidet din we medrise pelsepisini menbe qilghan ilahiyetning jahaletlik qarangghuliqida tinep yürgen bir waqitta, tebi’et we ilim-pen heqqide izdinish qandaqtur xiristiyan dini eqidiside körsütülgendek allahning iradisige uyghun bolmighan ish emeslikini ilmiy shekilde izahlap, penni diniy eqidilerdin xaliy halda tereqqiy qildurushning qimmitini heqiqiy rewishte tépip chiqqanliqida körülidu. Bikon bu arqiliq yawropa yéqinqi zaman pelsepisi we tebi penlirining xiristiyan eqidisining meniwiy tüwrüki bolghan medrise pelsepisining boyunturiqidin qutulghan halda güllep yashnishi üchün munbet zémin hazirlap berdi.

Yawropa medeniyet oyghinish herikitining yene bir namayendisi firansuz peylasopi we matématiki dékart (1596-1650) bolup, uning wekil xaraktérgha ige eserliridin «métodologiye», «mitafizika», «pelsepe qa’idilliri» qatarliq eserliri bar. Dikart özi bilen bir dewrde ötken ilim-pen namayendilirige oxshashla xiristiyan dini eqidisidiki tereqqiyat we ilimge qarshi bolghan medrise pelsepisige qarshi ilmiy pa’aliyetler bilen shughullanghan. Bikon bilen bu ikkisining perqi, bikon tejribe qilish we yighinchaqlash usulini qollanghan, dikart bolsa eqliy muhakime qilish usulini qollanghan. U «eqliy bilish sheyilerning tüp mahiyitini bilishte eng ishenchlik, eqliy bilishni asas qilghanda logikiliq xulase chiqirish menggü xata bolmaydu, sheyilerni bilishke bolidighanliqi, ularni sezgü ezalar arqiliq tuyghuli bolidighanliqidin emes, belki ular heqqide idiyde chüshenche hasil qilghili bolidighanliqidin» dep qaraydu. Beziler pelsepidiki oy pikir we ilmiy mitodlarning melum menidin éytilidighanliqini yene melum menidin qarighanda uni bashqiche chüshendürüshke tamamen bolidighanliqini nezerdin saqit qilip, dikartni idraki bilishning rolini inkar qilghachqa eqliy bilishning kélish menbesini chüshendürüp bérishke amalsiz qalghan, dep tenqitleydu. Dikart dini étiqad we muqeddes kitablar heqqide toxtulup, bu heqtiki barliq chüshenchiler mitafizikigha tewe bolup, eqliy bilishning yeni fizikiliq tejribining tekshürishidin ötishi kérek! Digen aktiwal pikirni otturigha qoyghan. Bu xiristiyan dinining ilim-penni monopol qiliwélip, jemiyet tereqqiyatigha passip tesir körsitidighan rohaniy idiysige ünümlük qarshi turushning yoli bolup, matématika we dédoksiye logikisining tereqqiyatida türtkilik rol oynidi. Dikart: «barliq jisimlar melum boshluqta turghan bolidu, melum boshluqtiki barliq maddiy jisimlarning massisi bolidu, ular özige xas ichki xususiyet arqiliq mewjut bolidu, iddiye we rohning maddiyliqi bolmaydu. Madda bilen rohning xaraktéri insaniyetke nisbeten oxshimaydu, herqaysisi béqinmaydighan musteqil halette mewjut bolghan bolup, bu alemlerni yaratqan hemmige qadir bir küch teripidin sirliq bir shekilde békitilgen»dep qaraydu.

Dékart öz pelsepiside din we ilahiyet, pelsepe we istitéka edebiyat we senetke mensup bolghan tebi’ettin tashqiri turidighan telimatlarni métafizika dep atap, barliq tebi’et dunyasigha a’it telimatlarni fizika dep atighan. Dikart fizika telimatidin ilahiyet heqqidiki idé’alistik iddiylerni chiqirip tashlap, emiliy xaraktéri oxshimaydighan madda bilen roh heqqidiki bir-birige biwasite baghlinishliq bolmighan xususiyettin paydilinip, penlerni nisbiy musteqil tereqqiy qildurushning mümkünchilikliri heqqide izden’gen. U özining pelsepiside maddini musteqil ijadiy küchke ige, dep qaraydu. Uningche fizika bilen mitafizika melum bir mewjutluq ichide musteqil halda bir-birige tesir körsetken qiyapette teng yaki yekke mewjut bolghan bolidu. U özide jemghurlen’gen fizika bilen mitafizikini, özide mewjut bolup turghan bir-birni shert qilmaydighan emma tesir körsütüp turishidighan, özi teripidin nispiy konturol qilinip turidighan hadise, dep qarap, bu kichik birlik ichidiki ayrimiliqlarning özi bilen bolghan baghlinishliri arqiliq alem we allah, madda we roh, yaritish we yaritilish heqqidiki chüshenchilirini otturigha qoymaqchi bolidu. U özining fizikisining ichidiki birdinbir esli zat maddini mewjudiyet bilen bilishning birdinbir asasi dep qarap, rohning uninggha bolghan belgilesh we yéteklesh küchini chetke qaqmighan. Dikartning ikki menbechilik nezeriyisi tüp menidin éytqanda xiristiyan eqidisini ghuwalashturidighan yaki inkar qilidighan nezeriye bolsimu, chérkaw rohaniliri bu nezeriyeni ustiliq bilen yasap-jabdup, özlirining diniy eqidisini perdazlep körsütishning wastisi qilip paydilinilghan bolsa sipnoza we dédro qatarliq munewwer alimlar teripidin tereqqiy qildurulup, ilim-penning xiristiyan diniy eqidisining hujumliridin qutulishigha qalqan süpitide paydilinilghan.

Dikartning matématika jehettiki keshpiyati gé’ométriyini algébralashturup, algébraliq tenglimiler bilen gé’ométriylik shekillerni ipadiligen we analitik gé’ométriyini keship qilghan. Dikartning özgürishchan sanlarni matématikigha kirgüzüp, matématikidiki burulush nuqtisini hasil qilghanliqi pen texnikida burulush dewruni shekillendürdi. Özgürishchan san bolghachqa heriket we di’aléktika matématikigha kirip, uning ikki menbechilik pelsepisidiki tebi penler üchün muhim bolghan nisbiy turghunluq nezeriyisi we niyutonning différénsiyal matématikisi xiristiyan diniy eqidiside 1500 yildin béri qatimalliship, qétip qalghan ramkilarni buzup tashlap, ularning xuda we dunya, bible we yésus heqqidiki bir qatar telimatlaridiki ilimpenge zit elimintlarini yoqqa chiqirip, étiqadchilar jama’éti qelbide bible we étiqadtiki muqeddes roh, dada xuda we bala xuda, alem we axirqi zaman heqqide küchlük shühbe tughdurdi.

Yawropada medeniy oyghunush dewri bashlinishtin awal Ottura esirdin bashlap shekillinip qalghan diniy jemiyetlerning medeniy maaripni, edebiyat-sennetni we pen-texnikini moniypol qiliwelishi jemiyet tereqqiyatigha dayim passip tesir körsütüp, insanlarni jahaletlik hayatqa muptila qilghanidi.

Yawropa medeniyitining hul tashlirining biri Gollandiyelik büyük alim Sipnoza(1632-1677) bolup, uning yengiche materiyalistliq pelesepisi tebiyet heqqide, jemiyiet heqqide we insanlarning meniwiyiti heqqide öz dewrige nisbeten yengiliq hesaplinidighan nezeriyelerni wujutqa chiqardi.

Sipnozaning etika, teologiye, matématika we siyasiy jehetlerdin elip barghan izdinishliri madda bilen rohning, xuda bilen insanning arisidiki qaranghuluqqa yoruq chüshürdi. Sipnoza tebiyet dunyasini bir pütün jisim, bu jisim köpliktin emes bir pütünliktin ibarettur, yengidin apiride bolmaydu, menggü mawjut bolidu, yoqalmaydu, dep qarighan.

Madda we enirgiye yoqluqtin bar bolmaydu, yoqluqtin bar bolmaydu, digen ulugh nezeriye uning keshpiyati bolup, uningche dunya bashqilarning oylap tessewwur qilghini boyinche emes eksinche özining tereqqiyat pirinsipi we qanuniyiti asassida tereqqiy qilidu, dep qarighan we hemmini mistik chüshenchilerning türtkiside bilgili bolmaydu, dep qarilip qelipliship qalghan eski jemiyet sisstimisida tewrinish peyda qilghan.

Sipnozaning bu bir qatar bayqashlirida tebiyet dunysidiki oxshimasliqni mahayet emes, shekil, dep qarighan. Sipnozaning qarishiche alaemdiki jisimlarning shekli cheksiz bolup, üzlüksiz özgürep turidiken. Sipnoza jisim bilen jisimning tashqiy shekli ottursidiki baghlinish, murekkeplikke ige bolup, bu munasiwet mahayet bilen hadisining ottursidiki, omumiyliq bilen qismenlik ottursidiki, chekliklik bilen cheksizlik ottursidiki qanuniyetni chüshendürüp beridiken.Sipnoza yene adem bir pütün jisimning melum bir shekli, mayet jehettin tebiyetning murekkep qanuniyetlirige boy sunidu we maddining ortaq xaraktérini chüshendürüp beridu, dep qarighan.Sipnoza adem we tebiyet ottursidiki tebiy baghlinishlarni sobiyektip dunya bilen objektip dunyaning diyaliktik munasiwetliri derijisige kötürüp izahlap berelmigen bolsimu, ilim pen tereqqiyatida rushen ijabiy qedemlerni atti we ademni radikal rohbanliq alimidin riyalliqqa, tereqqiyatqa we emeliyetchanliqqa yüzlendürdi.

Sipnozaning ilim pen jehettiki izdinishliri Yawropa pelesepisining besip ötüshke tigishlik jeryanlarning bir parchisi bolup, uningsiz medeniyet tereqqiyatini zinjirdek bir-birige ulighili bolmaydu.

Xulasiligende Yawropada otturgha chiqqan medeniyet oyghunishi, insaniyet jemiyiti tereqqiyatining altun dewrini achti. Kopernik we uning quyash merkez telimati, Brononing kainat we alemning cheksizliki heqqidiki telimatliri, Galiliyning sheriq pelesepisi asasidiki astronomiyelik bayqashliri Kéflérning seyyarilerning herkiti heqqidiki qanuniyetler üstidiki izdinishliri,Turichilliyning hawa besimi heqqidiki yengi bayqashliri, Harwiyning qan aylinish sistimisi, Frensis Békonning materiylistik pelesepe heqqidiki izdinishliri, shundaqla dikart we Sipnozaning ikki menbelik diyaliktikisi we jisimning shekli we mahayiti heqqidiki iddiyliri Yawropada ming yillap höküm sürgen jahaletning zawalliqqa yüzlinishige we insaniyet medeniyitining bugünkidek güllinishige sewepchi boldi.

Insaniyetning bolupmu Yawropa medeniyitining qaytidin güllinishige qedimqi Yunan medeniyiti asas hul tash bolghan bolup, elbette bu medeniyetni sheriq medeniyiti jümlidin türük islam medeniyitining tesirige uchrimidi, degilimu bolmaydu.

Gherip hazirqi zaman medeniyitining yiltizini Yawropa medeniyet oyghunush dewrige, Yawropa medeniyet oyghunush dewrini, Türük Islam medeniyti dewrige, Türük Islam medeniyitini Büyük sheriq medeniyetlirining partilash xaraktirliq tereqqiyat dewirlirige baghlap chüshendürüshke bolidu.

Yawropa medeniyet oyghunishining shekillinishide Al-Farabiy, Ibin Sina, Jelaliddin Rumiy, Al- Xarzemiy, Yüsüp Xas Hajip we Ahmet Yesiwiy qatarliq büyüklirimizningmu tesirini chetke qaqqili bolmaydu. Al-Farabiyning subyektip materiyalizimi we peziletlik sheher ahalisi heqqidiki pelesepiwiy qarashliri, Ibin Sinaning tib heqqidiki telimatliri, Yüsüp Xas hajipning dewletchilik we exlaq heqqidiki telimtliri, Ahmet  Yessiwiyning sofistik telimatliri we Elshir Newaining Yawropa Oyghunush dewri bilen oxshash bir zamanda otturgha chiqqan pelesepe, sennet, din we istitika heqqidiki iddiyliri muhim rol oynighan diyishke tamamen heqliqmiz.

Yaman bolghini keyinki ikki esirde bolupmu 19-esirdin bashlap medeniyet bizde zawalliqa yüzlengen bolsa, gheripte güllinish dewrini bashtin kechürdi.Bir bulbulning sayrishi baharning kelginini bildürmigendek, bir gülning echilish bük-baraqsanliqqa tolghan yaz peslining kelgenlikini bildürmigendek, bizdiki ilim pen we edeiyat sennetnining güllinishidiki tekshisizlikler, milliy maaripning tereqqiyatidiki illetler, bir pütün jemiyetning bilim we texnologiyege toyunmasliqi, soda sanaet we hünerning güllinelmesliki jemiyet tereqqiyatimizni jemiyet tereqqiyatining ilgirki dewridinmu qaranghu bir dewirge bashlap ketti. Yengi soda yollirining echilishi, medeniyetler toqunishidiki passip amillar, siyasiy kingeymichilik, bayliq we inirgiyening monopul qiliwelinishi qatarliqalar bizde iqtisadiy, siyasiy we qanuniy jehetlerdin chekinishlerni peyda qildi. Hazirqi mesele milletni qandaq aqartish, milliy rohni qandaq urghitish, milletning meniwiyitini qandaq güllendürüsh we milliy mawjutluqni saqlap qelishning chare tedbirliri heqqide ilmiy yol tepishtin ibarettur!Shunga tebiyet dunyasi we insaniyet jemiyitidiki hadisiler ortaqliqqa ige bolup, yoqalghan, chüshkünleshken, zawalliqqa yüzlengen, mawjutliqini qoghdap kelgen, oyghuniwatqan, tereqqiy qiliwatqan, güllengen milletlerning teqdiridiki ortaqliqlarni we periqlerni bayqap, milliy mawjutliqimizni, medeniyitimizni we muqeddes heq-hoquqlirimizni qoghdap qelishning texirsizlikidin xuda, alem, adem we etiqat heqqidiki bu temani teximu köp we teximu keng dayirilik tetqiq qilishning ehmiyiti zor dep qaraymiz.

Ende 

25-04-2007 Germaniyede yezildi we 12-11-2007 Germaniyede axirlashturuldi

Toqquzinchi bab

Millitimiz we Milliy Mawjutliqimiz Heqqide Oylighanlirimiz

Milliy til-yéziq bir milletning jéni. Öz til-yéziqi bolmighan milletlerning milliy mawjutluqidin söz achqilimu bolmaydu. Milletning mawjut bolup turishini, shu milletning medeniyet tereqqiyati belgüleydu.medeniyet tereqqiyati shu milletning milliy til-yéziqini aldinqi shert qilidu.milliy til-yéziqisiz milliy medeniyetning mawjut bolup turishi we rawajlinishini hergiz tesewur qilghili bolmaydu.

Bir milletning til-yéziqi shu milletning kolléktip pissixikisi, shu milletning milliy xaraktéri, shu milletning milliy tepekkuri we shu milletning hayatliq pelesepisining menbiyidur. Milletlerning hés-tuyghuliridin chüshenche, chüshencheliridin pikir, pikirleridin idiye, idiyeleridin medeniyetler köklep chiqidu.yoqarqilarning hemmisi til-yéziq wastisi arqiliq emelge ashidu.

Biz ejdatlirimizning hés-tuyghusi, chüshenchisi we pikirliridin insha qilinghan medeniyet baghchisida yashaymiz.bizdin bashqa dunya milletlirimu ejdatliridin miras qalghan medeniyetler bostanliqida öz-ara keskin riqabet ichide hayat kechüridu. Milletlerning ottursidiki u