Birawning Nam-Sheripini We Ünwanini Atash Heqqide!


Birawning nam-sheripini shu kishi özi yaxshi körüdighan ünwan, texellus we leqem bilen atash xudagha qilin’ghan eng aliy  éhtiramdur!
-xatiremdin

 

Autori:Korash Atahan

37596267_2640877082604534_3877368029536845824_n.jpg

 

Birawning Nam Emili we Ünwanini Atash Heqqide!

Insanlarning yep-ichish, sayahet qilish we qanun yol qoyghan dayiride eyish-ishret qilish, aile qurush we perzent körüsh erkinliki bolidu.Bu erkinlikni kapaletke ige qilish üchün dewletke ihtiyaj bar. Dewlet bu wezipini sot, ediliye we teptishning birlikte élip barghan heriketi arqiliq kapaletke igeqilidu!

Insanlarning yep-ichish, sayahet qilish we qanun yol qoyghan dayiride eyish-ishret qilish, aile qurush we perzent körüsh qatarliqlar insanning tughma heq-hoquqliri bolup, dewlet uni yoq qilish üchün emes, bu muqeddes hoquqlarning bixeterliki we xewipsizliki üchün qurulidu. Muningha xilapliq qilghanlar insanlar teripidin hetta ilah teripidin kechürülmeydu!

Insan ewladi meyli yaxshi we yaman, biguna we gunahkar bolsun qanun aldida barawer bolup oqush, terbiyelinish we jemiyetning tereqqiyatigha hesse qoshushta teng hoquqluqdur! Qanunda insanning til-yéziq, örpi-adet, diniy-étiqat we qayide-yosunliridin ibaret tughma heq-hoquqlirini qoghdash, tereqqiy qildurush we ewlatlirigha pen-maarip arqiliq miras qaldurush yolluq dep qaralghan.

Telim-terbiye we uzaq yilliq japaliq izlinish, keshpiyat hemde nam-abroy qatarliqlar étirap qilinishi we qoghdulishi, ilmiy, penniy we maddiy jehettin netije qazanghan Birawlarning nam-emel we ünwanliri hörmet bilen tilgha élinishi we kishilerning ismining axiri er bolsa ependi, xotun bolsa xanim diyilishi medeniyetlik jemiyetning belgüsi bolup, bundaq namlandurush rabbimizning ilahiy qanunigha bolghan itaet we shu kishilerning tughma, özgermeydighan ilahiy sheripini hürmetligenlik bolidu.

Qanunda herqandaq bir ademning, türmidiki tughma jinayetchilerning wehetta ölümge höküm qilinghan qatillarningmu japaliq izdinish we hayat-mamatliq küresh arqiliq qolgha keltürgen ghelbe méwiliri insanning anadin tughma shan-sheripi qatarida qoghdilidu!

Rabbim insanni yaratqanda uni yaxshi körüp turup yaratqachqa, Adem neslila bolidiken texiche tughulmighan bebek, yéngi tughulghan buwaqtin tartip, qérighan boway-momaylardin ölgen ölüklergichemu heqqi-hoquqi bar bolup, insanning shan-sheripi toqunulmastur!

Insanlarni özliri pexirlinidighan namlar bilen atash we xitap qilish rabbimizning ilahiy qanunlirigha körsütülgen insangha qilinghan hürmet we izzet bolup, bu halni téximu riyalliqqa uyghunlashturup béridighini asasiy qanunlar, qanunlar, xelqara qanunlar we ehdinamilerdur. Herqandaq qanun we ehdinameler bu meselige kelgende noqul insane eqli, hökümdarning iradisi we ilmiy ijadiyetke emes, samawiy kitaplarning- Quraniy Kerim hem buning ichide- rohini asasiy ölchem qilghan!

Diwanelerning, Ölüklerning We Saranglarning Könglige Azar Bermenglar! Barliq Charesizlerning Tek Sahibi Alemlerning Rabbidur! Sarangni Tepme, Ölükke Qarap Tükürme, Diwanilerni Qoghlima! Sotchi Sen Emes Belki Alemlerning Rabbi Perwerdigaringdur!

Adettiki ehwalda: Kündilik turmush, gheyri-resmi yazmilar- astida düshmenni bolupmu weten satquchlarni, munapiqlarni, bigunah adem öltürgenlerni we zinaxorlarni hürmet süpetliri we ünwanliri bilen atimisaqmu bolidu. Emma ularni eyipleydighan we aqlaydighan mundaqche qilip éyitqanda ofitsiyel/resmiy qarilighan, aqlighan yazmilarda-eyipname, hökümname, kechürümname, erizshikayet we ölüm xeti-shu kishi er bolsa ependim hotun bolsa xanim dep, xuddi mertiwisi yoquri kishilerni atighandek xitap qilimiz, bu bir insaniy exlaqtur!

Herqandaq ademning insanliqqa uyghun shekilde hürmet we izzet körüsh hoquqi bar yerde elbette tariximizda ötken Burhan Sheyidi, Seypidin Ezizi, Abdukérim Abbasof, Isa Yüsüp Alip Tekin, Mesud Sabiri qatarliqlarni ependim diyish xata emes beliki teshebbus qilishqa erziydighan ishtur! Hilighu millitimiz yétishtürgen her xil ediologiyeni özining dunyaqarishi we iddiysi süpitide toghra dep qarighan tarixiy shexislirimizni, Ölümge höküm qilinghan qatil, hetta herqandaq jinayetchinimu hürmetlesh üchün qollunilghan ependim yaki xanim digen nam bilen qoshup atash hergiz xata emes!

Herqandaq adem qanun aldida bap-barawer bolup, hemmisining mertiwisi, inawitiwe shan-sheripi qanuniy shertlerge uyghun halda hürmet qilinishi lazim! Bolupmu tarixiy shexislerge salmaqliq bilen baha berginimiz yaxshi! Bu yerde men ependim yaki xanim dep atashni teshebbus qilghanlar tariximizdiki selbiy kishiler bolghini bilen, ular yenila mening qan-qérindashlirim, ular özlirining iddiysi, dewirning cheklimiliki we millitimizning qalaqliqi sewebidin nurghun xata ishlarni qildi. Buningliq bilen biz ularni pütünley inkar qilip düshmen qatarigha chiqirip qoysaq, hetta ulargha düshmendinmu qattiq pozitsiye bildürsek toghra bolmaydu!

Herqandaq ademni resmiy sorunlarda we resmiy yazmilarda meyli u kim bolsa bolsun -hetta qatil Shing shisey xitay, qatil Wang lechüen Xitay we qatil Ching chuengo xitaymu shuning ichide-ependim dep turup meselini hel qilishni ügünishimiz lazim. Ademge hürmet we izzetning, chetke qéqish we nepretning oxshimighan meydan we sorunlarda emel qilinishqa tigishlik qizil we yéshil siziqliri bar bolup, u shexistin üstün bolghan topluqlar, topluqtin üstün bolghan milletler we millettinmu üstün bolghan samawiy kitaplarning iradisi boyinche bir terep qilinidu!

Biz bir ish qilghanda adem peyda bolghandin tartip ilghar jemiyetlerdin bixewer yawayi yashighan we bizge zulum séliwatqan medeniyetsiz xitaylarni emes, insangha allahning ilahiy qanunliri asasida heq-hoquq tonuydighan, qedimki yunan, qedimki babilon, qedimki rum we qedimqi sak we toxar medeiyetlerini özide sintizlep, xas rayon xaraktirlik medeniyet berpa qilip, büyük dewletlerni qurghan ejdadlirimizning yolida méngishimiz lazim!

Dunyada xitaylarla insanning sherepini hürmet qilmaydu.Birawni ependim yaki xanim digenlik insan neslini hörmetligenlik bolup bu bir milletning ang sewiyesige baghliq chong ishtur! Emma qatil we jinayetchilerni ependim digenlik hergizmu ularning jinayitini aqlighanliq yaki shiriklik hisiyatida bolghanliqni bildürmeydu! Insan esli mahayitidin ulugh yaritilghan, shunga uning insaniy heq-hoquqliri muqeddestur!

 

Uyghuristan Kultur Merkizi

22.07.2018

Büyüklük We Qulluqning Chek-Chigirisi Küresh Bilen Sizilidu!


Autori:Korash Atahan

4756661749_45ff6286e0_b.jpg
Aliy nesep yeni mertiwe we tégipeslik yeni mertiwisizlikning chigirisini hayat-mamatliq küresh belgüleydu! Hedislerde namratliq kufurliqqa yéqin, ajizlarni yölenglar, qérindashlargha sahip chiqinglar, xelqinglargha méhriban bolunglar, emma risqinglargha chang salghan reqibinglargha rehimsiz bolunglar, qénini chéchinglar, degen misralar bar!
Qérindashliringiz achken, muhtajken we ajizken herqandaq imtiyazlaringiz haramdur!
Bizning qiliwatqan küreshlirimiz aliy neseplik qérindashlar bilen mertiwilik millitimizning üstün heq-hoquqlirini dewlitimizni qayta qurush yoli arqiliq eslige keltürshtur!
Insanlar bilimi, hoquqi we mal-mülikige qarap mertiwilik we awam dep ikkige ayrilidu! Aliy mertiweliklrning bu dunyadiki küchi, erkinliki we istimali addiy awamlargha qarighanda periqlengini bilen, ölgendin keyinki mertiwisi hergiz Allahtin bisoraq bilim, hoquq we mülük sewebidin bu alemdikidek bolmaydu.
Dunyada mertiwilik ademlerge oxshashla mertiwilik milletler bar!Dunyada yene tégi pes mertiwisiz kishilerge oxshashla, mertiwisiz tégi pes milletlermu bar!Mertiwilik shexis we milletler özining ailiy nesebini qanliq küreshliri we japaliq izlinishliri arqiliq birlikte berpa qilghan!
Mertiwe yeni aliy nesep tegipes yeni mertiwisizlikning alamiti bolghan satqunluq, peskeshlik, shexsiyetchiliq, horunluq, xayinliq, munapiqliq, hesetxorluq, ichi tarliq qatarliqlargha ölüp tartip ketken we ach- yalingach qalghan teqdirdimu yéqillashmasliq, dégenliktur!
Aliy neseplik kishiler bilen tégipes kishilerning islamiyet aldida körünishte hichqandaq perqi yoqtur. Aliy neseplik kishiler bilen addiy awamning her biri hoquqta bap-barawerdur. Bu dunya her ikki sinip üchün sinaqtur!Allah xalighan kishini mertiwilik, xalighan kishini mertiwisiz qilalaydu!
Barliq ghelbe we meghlubiyetler Allahning iradisidin bolup, ichi tar, hessetxor, shexsiyetchi we körelmes ademler mertiwilik yaki mertiwisiz bolsun her ikki dunyada doztaqqa yeqilghu bolidu!
Eger mertiwilik yeni aliy neseplik adem mertiwisiz yeni tegipes neseptin kélip chiqqan bir ademni urup öltürse, uni qisas élish yüzisidin öltürüsh lazim. Bu höküm mertiwisiz yeni tegipes neseptin kelgen kishilerning mertiwilik yeni aliy neseplik ademlerni öltürishigimu oxshashla kecherliktur!
Bu dégenlik insaniy temel heq-hoquqlarning aldida hemme adem barawer digenlik bolup, hergizmu ademler olturaq öy, siyasiy erkinlik, iqtisadiy hoquq we eskiri imtiyazlardin teng behrimen bolidu, dégenni bildürmeydu!
Bir shexis yaki bir millet téximu köp bilim, hoquq we mülükke ige bolay deydiken, japaliq küresh qilish lazim!Xuda herqandaq imtiyazni tilemchi tebiyetlik, horun, qashshaq, xurapiy we jayil kishi yaki milletlerge bermeydu!
Allahning zeper derwaza we yollari ümit, ichench we irade bilen yolgha chiqqan jassur shexisler yaki jessur milletlerge échilidu!
Emma Allahning neziride aliy neseplik we tégi pes dep ayrilmaydu. Allahning adaliti aldida insanlarning öz-ara perqi bardur. Kimning teqwaliqi köp bolsa, allahta’alah aldida uning mertiwisi yoquri, kimning gunahi köp bolsa derijisi derijidsi hergizmu ulughlardin sanalmaydu.
Aliy neseptikilerning ichidin we awamning arisidiki yaxshiliq qilghanlar jennetler bilen yamanliq qilghanlar jehennemler bilen özlirige uyghun shekilde riziqlandurilidu!
Nusret we zeper allah teripidin bolidu, her qandaq bir ishqa kirishmekchi bolsaq, eng awwal dinimizda buyrughini boyiche öz niyitini toghrilash perzdur.
Alihan Törem „Tewarixi Muhemmidiye“ esiride:Eger biraw hayatliq ilmini oqumaqchi iken, bilginige özi birinchi bolup emel qilishi, bilmigenlerini sorishi, bilgenlirini ögitishke niyet qilishi lazim. Oqush we ögitish allahning raziliqi üchün bolsun. Bu toghrida Allahning emrisiz héch kimdin hichnime téma qilmisun.“dep xitap qilip adimiylikimiz üchün güzel chaqriqta bolunghanidi. Aliy neseptikiler exlaqliq, edeplik we peziletlik kelidu.Pesler yeni qul mijez insanlar tam uning eksiche kelidu! Aliy neseptikilerning ghayisi dayim birawning yelkisige yük bolush emes, belki birawning yükini yenggillitish koyida bolghachqa, niyiti dorust bolghachqa rabbim teripidin shunga toxtimay yükseldürülgen. Qisqisi, insan oghli qaysi penni, qaysi ilimni bilse, qandaq hünerni ögense xuddi Alihan Törem hezretliri bizge buyrighandek meqset insanlargha yardem bérish, insaniyet alimige bir ölüsh payda yetküzish üchün bolsun. Yalghuz özini oylap, bashquilarni xor körüp, özining paydisighila ish körüsh aliyjanap, mertiwelik we peziletlik kishilerge yat bolup, bundaq qilmishlar insaniyliqqa ochuqtin qilin’ghan xiyanet we kechürgili bolmaydighan, aliy nesep ejdatlirimiz teripidin qanche ming yildin béri meniy qilin’ghan éghir jinayettur.
Eger kishi dinimiz buyrighandek ish qilishtin burun niyitini toghrilap, insaniyet jümlidin milliti paydisini közlimeydiken, yetmishikki türlük ilim pen’ge ige bolghini bilen, ölgüche qoli ishtin, béshi ghemdin, yüriki derttin boshiyalmaydu. Köngli ghem qayghudin xali bolalmaydu. Eger emili aliy nesepke layiq bolidiken, ishi az bolsimu ünümlük bolidu, saz bolidu. Uning yaxshiliqi xuddi köl süyidek özidin téship bashqilarning chöllirighimu yitip baridu.
Aliyjanap we mertiwilik kishiler öz milliti bolsimu, tegipes, qul tebiyetlik insanlar heset we körelmeslik sewebidin ularni wetenge qoshup düshemnge sétiwitidu. Millitimizning beshigha chiqqanlar arimizdiki yalang töshler sinipidur! Insan alimi yaritilishtin bashlap ashundaq mertiwisi töwen, tegipes ach köz, körelmes, niyiti yaman, hesetxor, munapiq we satqun kishilerdin pütün xelq esir-esirlep ziyan tartip kelmekte. Insan alimi yaritilishtin bashlap ashundaq beriketlik aliy neseblik kishilerdin pütün xelq paydilinip kelmekte.
(K.Atahan)

Aliyhan Törem Hetretlirining „Tewarixiy Muhemmidiye“siden özleshtürüp elindi!

20.07.2017 Gérmaniye

Murajetname:  Boldi Bes Közünglarni Échinglar, Oyghuninglar, Ittipaqlishinglar!


Murajetname:
Boldi Bes Közünglarni Échinglar, Oyghuninglar, Öz-Ara Yol Bériinglar!

uyghur-bayraqi

Qérindashlar boldi bes közünglarni échinglar, oyghuninglar, ittipaqlishinglar! xitayning wetinimizdiki zulumi tarixtiki eng chong rekortni yaratti! Xitay zulumigha parallel halda xitay istixbaratining pilanliq heriket qilishi, bir qisim yaman niyetlik ademlerning ichkiy jehettin masliship dawa qoshunida pitne tarqitip qutratquluq qilishi we bir bölük nadan kishilerning qaymuqup such-chöcheklerge we siyasiy buzghunchiliqlargha arliship qélishi netijiside milliy dawa qoshunimizdaki ichkiy riqabet öz-aera düshmenlikke aylinip ketip, xitaylar tamashsha körmekte!
Boliwatqan bu öz-ara eyipleshlerdin kélip chiqqan achchiq tiragidiyelerdin xelqimizning yüriki qan bolup ketti.
Boldi bes, yeter artuq, silerning orunsiz jidel-majraliringlardin jaq toyduq! Özenglarni tüzep gunahinglargha towa qilinglar!
Boldi bes, ichkiy urushni toxtitinglar, helimu bir-biringlarni eyipleymen dep özenglarning nam abroyi we inawitini bir tiyin qilip boldunglar!
Hey qérindashlar millitimizning birlik we barawerlikige paydisiz bolghan herqandaq nerse herqanche toghridek körüngini bilen milliy herkitimiz üchün paydisiz!
Eziz millitimizni qusurlini qoshup söyüshni, millitimizning düshmenliridin artuqchiliqini qoshup nepretlunishni bileyli qerindashlar!
Dunyada mukemmel insan bolmighinidek, mukemmel milletmu yoq!
Emma tereqqiy qilghan millietler bir-birining eyipini yépip, artuqchiliqini küchlendürüp, bugünkidek güllengen dewirge qedem qoyghan!
Yoqulang ishlarni bahane qilip, milletning büyük ishlirigha ziyan salmayli!
Bashqilarning chong kichik eyibini yapayli, hayattiki kichik xatalirini amalbar körmeske salayli!
Gheywet-shikayet ,söz-chöchek we pitnilerge hemmimiz birliship turup yol qoymayli!
Méningche dawa qoshunimizdaki qérindashlarning hemmisi xelqimiz üchün muhim insanlar, artuqche bir-birimizdin süpiti yaman guman qilip yürmeyli!
Boliwatqan öz-ara riqabetlerning chek-chigirisigha diqqet qilmisaq dost bilen dost ottursidiki ziddeiyet, düshmen bilen düshmen ottursidiki hayat-mamatliq küreshke aylinip kétidu!
Arimizdiki riqabet öz-ara düshmenlikke aylinip ketse, düshmenge toy bolidu, asan meqsidige yétidu, meghlup bolimiz, xelqimizge musibet yetidu!
Barliq imkanimiz bilen bir-birimizge yardemchi bolayli!
Öz-ara riqabetni düshmenlikke aylanduriwetmeyli!
Sharayit yar berse azghanlarni toghra yolgha bashlayi, imkanlar yar bermise qérindashlirimizning insabi üchün jiq dua qilayli.
Qérindashlar mushundaq bir kiritik dewirde bezi aghiniler suni leyitip biliq tutiwatidu, samanning astidin su yügertiwatidu!Bu ishning arqisida xitayning aghdurmichiliq herkiti bar!Bu jengk meydanida öz qoshunigha qarishi isyan qilghandek ish boliwatidu. Talishiwatqan, öz-ara qaralawatan we bir-birini inkar qiliwatqan ishlarning arqisidiki qara qoldin hushshar bolsaq weziyet tizla ongshulup ketidu!
Söyümlük qérindashlar, inqilapning idiywiy qurulushi we telim-terbiye ishlirigha selqarap qoynimizda qandaq bir yilanni büyütkenlikini uzaqqa qalmay bilip qalimiz!Emdi bolsimu boliwatqan ichkiy ittipaqsizliqlargha qarishi téximu köp chare qollanmisaq dunyamizni apet basidu! !
Eghirbesiq bolayli, bir birimiz heqqide pitnepasat tarqatmayli! Birbirimizge rehimdil, epuchan we keng qursaq , düshmenge rehimsiz bolayli!
Dostni yighlitip, düshmenlerni küldüridighan ishlardin uzaq turayli! Ümitlik bolayli, xuda buyrisa uzaqqa barmay Ishlirimiz tüzülüp ketidu, inshaallah!

Hürmet bilen: Küresh Atahan

Uyghuristan Kultur Merkizi

21.07.2018

Uyghur Tiragediyesining Yiltizi Tutashqan Jay!


Autori: Korash Atahn

37594177_230337391132760_5438527949449986048_n.jpg

Way derixa oqni tekküzduq chala, Hemmidin yaman iken sülhiy sala!

Ahmetjan Qasimi ependi, Isa Yüsüp Aliptekin Ependi we Abdukerim Abbasof Ependi Qatarliqlar Resimge Xeli Yaxshi Chüshüptiken.Resimge qarisaq, ularning iddiysi oxshimisimu könglide milliy musteqilliqtin ibaret oxshash bir armanning yélinjawatqanliqini körimiz!
Muellisep xelqradiki düshmen küchler ularning ching köngüldin birlishishige hergiz yol qoyushmidi.
Hemmidin chataq yeri qarighu yaki gacha bolsimu hemme adem ortaq étirap qilidighan bir lider yoqti!
Hemme adem jahangir dewletlerning ghidiqlishidin kélip chiqqan waqitliq imkanlirigha ishinip özini ajayip chaghlayti we asmandiki ghazning göshige nan chilap yeyti!
Üch at qoshulghan harwini bu u terepke, u bu terepke tartip, axiri inqilapning yüginini xeterlik küchlerge tartquzup qoydi.
Awazlar ala-taghil chiqatti, mana mushu biz burni quliqimizgha qeder toyup ketken xitaylar birsinla xelqimizning arisida pan türkizim we pan islamizimning himayichisi bolup ketti!
Alte sheherlikler shimalda qurulghan jumhuriyetke guman bilen qarap, öz hökümetini yétim qaldurdi.
Xelqara jemiyet bizde ortaq pikir bolmighan teqdirdimu angliq shekilde étirap qilinghan milliy bir mepkurening yoqliqini bilip, bizni yenila xitaylarning hakimiyiti astida yashap tursun, dep qarar qildi!
Tiragédiye shu dewirning her türlük chekliimilikliri tüpeylidin bu üch qerindashning milletning ortaq ghayesi üchün milliy qarar alalmasliqidin partilap chiqti!
Tosalghular nahayiti köp idi, birlishelmeyti, ruxset qilmayti!
Ichkiy tashqiy sharayitlar yenila piship yétilmigenidi, xelqimiz heqqide dunyaning hichqandaq ijabiy bir köz qarishi yoqti!
Bular qilimen depmu öz aldigha qarar qilalmayti, xelqimizning teriti boshti, yeqin kelgen yat milletlerning hemmisining niyiti buzuqidi!
Eyni waqittiki xelqimiz arisidiki ziddiyetler bugünkidin anche periq qilmayti!
Bu üch ademning boyni Rusiye, Xitay we Amerikadin ibaret üch terepke baghlinip qalghan idi. Hemmisi milletni zulumdin azat qilishni oylayti.
Hemmisi Sherqiy Türkistan xelqi siyasiy, iqtisadiy we meniwiy tereptin erkin we hür bolsiken, dep arzu qilatti!
Hemmisi izish we ézilishke uchrimaydighan bir ghayiwiy jemiyetni ghaye qilishqanidi.
Hemmisi mening toghra, dep qarayti.
Shu wejidin birlishelmeyti, ittipaqlishalmayti!
Bullar shu seweptin milletning heqiqi chiqish yolining achquchisining öz yanchuqida ikenlikini chüshenmeyti! Xelqimiz bu sirlarni chüshenmeyti, bularmu xelqimizge rast gepni qilalmayti.
Shunga ular xelqimizning közige, xelqimiz ularning közige ishench bilen qariyalmayti!
Düshmenler birlishiwalghachqa, bularning hichqaysisining atqan hoshiqi ong chüshmidi! Allah hemmisini raxmet qilsun, yatqan yerini jennet qilsun!
Amin!

21.07.2018 Germaniye

Weten Heqqide Qeside!


 

Autori: Korash Atahan

18222664_1199477953512760_6645505147193292415_n

Mezlum xelqimizning sahibi janabiy Allahdur!
Yaman künge qélishimizdimu bir xeyir bar qérindashlar!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz özini tonimayti!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz düshmenini tonimayti!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz uyqisini achmayti!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz özini xitayliq dep yüretti!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz özining Wetinining Isminimu éytiyalmayti!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz toghra yolini tapalmayti!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz poq chaynighandek xitayche kaldirlap yürett!
Mushu yaman künler bolmighan bolsa xelqimiz xitayni qérindishim dep yüretti!
Bezide oylap qalimen…Biz nime bolghan, nime koygha qalghan xeliq?!
Burundin tartip nime kün körsem wetende körgen bolsam yaxshi, deydighan bir iddiyem bar idi. Emma meqsetke yételmidim!
Yaman künge qalghan teqdirdimu yenila weten ewzel!
Tashmu özi chüshken yeride eziz deptiken ejdatlar!
Mening hergiz wetenni tashlap chiqip ketküm yoq idi eslide.
Ölsemmu tirilsemmu wetende öley wetende tiriley, dep oylaytim! Mening wetenni tashlap chiqip kitishimde alahiyde bir sewep bar. Bezi ishchi, dehqan we chopan qerindashlarning wetendin aylirilishining sewebini oylap, yene oylap hich tapalmaymen. Zulum herqanche yaman bolsimu yenila yat el wetenge yetmeydu!
Biz Uyghurlar Tirilsek wetendin qopishimiz, ölsek wetenge yiqilishimiz kerek!
Adem zadiche allahning bergen rizqini yeydu, artuq yashiyalmaydu!
Erkin we Hür Hayat Üchün wapasiz dunyadin ayrilip Allahning güzel dergahigha ketishmu nomusluq hayattin ming ewzel.
Nurghun hemshirelirimiz wetende zalim xitaygha teslim bolmidi, wijdani pakiz halda qadir igimizning derghahigha ketti!
Heq we Adalet üchün qadir igimizning derghahigha ketkenler nime digen ulugh insanlardur!
Heq we Adalet üchün qadir igimizning derghahigha ketkenler hozur ichide külüp yetiptu.
Heq we Adaletni depsende qilip, bayliq we hoquq üchün yashap qadir igimizning derghahigha ketkenler shühbesizki azap ichide dat-peryat kötüriwatidu!
Nusret alla teripidin bolidu, her qandaq bir ishqa kirishmekchi bolsaq, eng awwal sheri’et buyrughini boyiche öz niyitimizni toghrilashimiz perzdur.

Alihan törem ”tewarixi muhemmidiye“ esiride:eger biraw hayatliq ilmini oqumaqchi iken, bilginige özi birinchi bolup emel qilishi, bilmigenlerini sorishi, bilgenlirini ögitishke niyet qilishi lazim. Oqush we ögitish allahning raziliqi üchün bolsun. Bu toghrida allahning emrisiz héch kimdin hichnime téma qilmisun.“dep xitap qilip adimiylikimiz üchün güzel chaqriqta bolun’ghanidi. Aliy neseptikiler exlaqliq, edeplik we peziletlik kelidu.pesler yeni qul mijez insanlar tam uning eksiche kelidu! aliy neseptikilerning ghayisi dayim birawning yelkisige yük bolush emes, belki birawning yükini yenggillitish koyida bolghachqa, niyiti dorust bolghachqa rabbim teripidin shunga toxtimay yükseldürülgen. Qisqisi, insan oghli qaysi penni, qaysi ilimni bilse, qandaq hünerni ögense xuddi alihan törem hezretliri bizge buyrighandek meqset insanlargha yardem bérish, insaniyet alimige bir ölüsh payda yetküzish üchün bolsun. Yalghuz özini oylap, bashquilarni xor körüp, özining paydisighila ish körüsh aliyjanap, mertiwelik we peziletlik kishilerge yat bolup, bundaq qilmishlar insaniyliqqa ochuqtin qilin’ghan xiyanet we kechürgili bolmaydighan, aliy nesep ejdatlirimiz teripidin qanche ming yildin béri meniy qilin’ghan éghir jinayettur.

Allahim ne bolur biz azghun bendiliringning diligha birlik, ittipaqliq we nusretlerni ata qilip ber!

Allahim ne bolur bizni wetendin ayriwetting, tirik yetim qiliwetting emma weten-millet muhabbitidin ayriwetme!
Allahim ne bolur bizgemu Qazaq, Özbeg, Qirghiz we Türükmen qérindashlardek hür hayat ata qil!

Allahim ne bolur azghanlarni toghra yolgha bashla, gunahlirini baghishla, azmighanlarimizning, toghra yolda bolghanlarning bu alemliki we axiretlikini xeyirlik qil! Amein!

Uyghuristan Kultur Merkizi

19.07.2018 Gérmanyie

Milliy Musteqilliq Biz Uyghurlardin Yene Qanchilik Uzaqta?


Autori: Asiye uyghur

37407528_1797656943603725_2953914919474429952_n

1. Musteqilliqning shertliri we ré’alliqimizdiki mewjut mesililer

Milliy musteqilliq bolsa her bir döletning allah ata qilghan hoquqi bolup , mustemlikichi döletlerning küchliri zor derijide ajizlighan 21-esirdimu yenila nurghun milletler öz dölitining musteqilliqi üchün tinimsiz köresh qiliwatidu. Elwette xelq’ara weziyet intayin murekkep we milliy musteqilliq heriketliri yenila nurghun döletlerning soda menpe’etige yandash bolsimu, emma bundaq ehwalning kélip chiqishimu kontrol qilish mumkin bolmaydighan ishlardur. Chünki dunya jama’iti bilen birge yashawatqan héchbir millet jama’et ichidiki ishlardin mustesna birer ishlarni wujutqa chiqiralmaydu.
Undaqta biz yiraqni qoyup yéqinqi yeni ikki minginji yillardin kéyin musteqil bolghan döletlerge qarap baqayli:
1. Sherqiy timor démukratik jumhuriyiti, 16-esirdin bashlap portigaliye teripidin mustemlike qilin’ghan, kéyin gollandiye bilen birlikte mustemlike qilin’ghan dölet bolup, ikkinji dunya urushidin kéyin sherqiy timor portogaliyining bir ölkisi bolup qalghan. 1975-yili musteqilliq herikitini qozghighan we uzun yillar izchil köresh qilish dawamida 2002-yili musteqilliq élan qilghan we bashqa döletlerning birdek étirap qilishigha érishken.
2. Qara tagh jumhuriyiti. 19-esirdila musteqil dölet bolghan we étirap qilin’ghan bolsimu, lékin balqan ariligha jaylashqan bu dölet jughrapiyilik orni seweblik nurghun döletlerni „Bir Qismi“gha aylinip qalghan. 2-dunya urushidin kéyin yügüslawiye jumhuriyitining ittipaqdash dölitige aylinip qalghan. 90-yillardiki sowét ittipaqining parchilinishi bilen yuguslawiye ittipaqidiki nurghun döletler musteqilliq élan qilghan. Qara tagh bolsa 2006- 5-ayning 21-küni omum xelq awazgha qoyush arqiliq 5présenlik kichikkine üstünlük bilen musteqil bolghan we 6-ayning 3-küni 1-dunya urushidiki musteqil dölitini eslige keltürgen. Shu yili 6-ayning 28-küni b d t gha resmiy eza bolghan we dunya teripidin resmiy étirapqa érishken.
3. Jenubiy sudan jumhuriyiti. Afriqining sherqiy qismigha jaylashqan bu dölet sudan jumhuriyitidin ayrilip chiqqan bolup, 2011-yili 9-iyulda musteqilliq élan qilghan we afriqa chong quruqluqidiki 54-dölet bolghan shundaqla pütün dunyaning étirap qilishigha érishken. Bu dölet nöwette dunyadiki eng yash dölet hésablinidu.
Yuqarqi üch döletning musteqil bolalishi bizge shuni ispatlap turuptiki, uyghur xelqi üchün musteqilliq peqet bir chüshla emes, belki tarixiy pursetlerge tolghan hazirqi dunya weziyitide peqet pursetni körüp yételisekla musteqilliq biz üchün anche yiraq bolmighan bir menzil xalas!
Undaqta uyghurlarning musteqilliq arzusi üchün purset keldimu?
Biz bu so’algha jawab bérishtin awwal , bizning pursetlirimizni özide yoshurghan dunya weziyitige nezirimizni aghdurup , közimizni yoghan échip qarap baqayli,purset zadi qeyerde?
Biz izchil halda düshminimiz tajawuzchi xitaylar dep towalap kéliwatimiz, undaqta biz üchün eng deslepte bilishke tégishliki düshmenning hazirqi ehwali bolushi kérek elwette.
1. Xitay hökümitining nöwettiki ehwali
Xitay – amérika soda urushi nöwette hetta rossiyede uyushturulghan”dunya putbol musabiqisi“dinmu bekrek qizziq noqtiliq mesilige aylandi dések artuq ketmes. Chünki dunya iqtisadigha tesir körsitip turghan bu ikki iqtisadiy chong gewde arisidiki soda talashlirining aqiwette soda urushi derijisige kötürülüshi we siyasiy xaraktérge ige bolushi hem shundaqla bu soda urushi seweblik xitay iqtisadida dawalghush bolushi ………..wehakazalar kishilerge eyni yillardiki soghuq munasiwetler urushida amérika bilen sabiq sowétler ittipaqi arisidiki soda majrasi we uning tesiri seweblik kélip chiqqan sowét ittipaqining parchilinishi qatarliq bir qatar tarixlarni esletti. Derweqe eyni yilliri amérika sowét ittipaqigha iqtisadiy jaza yürgüzgenlik seweb iqtisadiyda chékinish bolghan we aqiwet parchilinishni keltürüp chiqarghan. Mana mushundaq tarixiy pursetler seweb bügünki qazaqistan, tajikistan, özbékistan, qirghizistan qatarliq nurghun döletler musteqilliqning buyük qedimini alalighan.
Undaqta tarix tekrarlinamdu? Kimning sözi ikenliki ésimde qalmaptu , mundaq bir söz bolidighan:”tarix tekrarlanmaydu, emma bezi tarixlar bir – birige kishini chöchütkidek derijide oxshaydu“. Belkim mana mushundaq oxshashliqlar yüz bériwatqanliqini bügün köp sandiki kishiler hés qilishmaqta. Amérika qozghighan soda urushi xitayning iqtisadiygha tesir yetküziwatqan bolsa, xitay ichidiki kommunist partiyege qarshi naraziliq heriketliri tézdin ewj élip biwasite halda xitay hakémiyitige tehdit élip keldi. Mesilen, taksi shopurlirining omumyüzlük ish tashlash herikiti, yük mashinishi shopurlirining memliken xaraktérlik teshkillinip ish tashlash herikti, kona eskerlerning memliket boyiche teshkillinip naraziliq namayishi élip bérishi qatarliq bir qatar weqeler keyni – keyndin yüz berdi. Buninggha ulapla shin jinpingning resimige siyah chéchish weqesi yüz bérip pütün xitay ichi – sirtidikiler arisida siyah chéchish herikiti keng kölemde tarqilishqa bashlidi. Mana bügün xitayda chong siyasiy özgirish yüz bergenlikige da’ir gep sözler we mulahiziler pütün intérnét dunyasini bir aldi…….
Biz amérikining jungshing shirkitini jazalash weqesidin shuni körüp yettuqki, özlirini yéngidin bash kötürgen chong dölet dep jar salghan we 2025 pilani arqiliq dunya pen – téxnika saheside yétekchi orun’gha ötüshni pilan qilghan xitayning hetta kichikkine “芯片” ötküzgüch pilanstinka yasash téxnikisidimu bashqilargha tayinidighan derijide pen – téxnikida bekla ajiz ikenlikini tonup yettuq. Undaqta pen – téxnikida shunche ajiz bir dölet qandaq qilip dunya pen – téxnika saheside rehberlik ornigha ötelishi mumkin? Bu del amérikining xitaygha soda urushi élan qilishidiki asasliq sewebdur. Chünki xitay taki bügün’ge qeder yuqiri pen – téxnikida bösüsh xaraktérlik tereqqiyatlargha érishkini yoq, uning tereqqiyatigha asas boliwatqini hemmisila gherbning yuqiri pen – téxnikisi we xitayning chet’ellerdiki uchur we téxnika jasoslirining töhpisi xalas. Amérika jungshingni jazalaymiz déyishi bilenla jungshing palech ehwalgha chüshüp qaldi, gerche xitay deslepte amérikining tomurini tutup baqqan bolsimu lékin amérika hökümitining qet’iyliki netijiside jungshing nahayiti zor iqtisadiy tölem tölesh we jungshing shirkitining rehberlik qatlimini pütünley almashturush we amérikining nazaritini qobul qilish sherti astida jazani bikar qilish purstige érishti. Biz bu yerde jungshingning nime üchün undaq köp iqtisadiy jazani qobul qilishni , shirketni weyran qilishtin muhim dep bilgenliki we bu atalmish „Shexsiy Shirket“ ning ishlirigha xitayning bir dölet süpitide qo l tiqip arlishishi netijiside biz jungshingning noqul haldiki shexs shirkiti emes belki xitayning uchur alaqisi we jasosluq sahesidiki muhim orgini ikenlikini bilip yettuq. Yeni amérikining téxniikisi iran bilen shimaliy koriyege sétip amérikining eqliy mölük hoquqigha dexli – teruz qilghan jungshingning keynide xitay hökümitining rehberliki barliqini amérika hökümitimu chongqur tonup yetken we shu seweb amérika xitay oqughuchilargha bolghan tekshürüsh, közitish we amérikigha xitaydin oqushqa we xizmet bilen kélidighanlarning wiza élish ishlirigha chek qoyush, wetendashliqqa chek qoyush, xitay grajdanliri yaki amérika grajdanliqigha ötken xitaylarnimu döletning téxnikiliq muhim xizmet orunlirigha qobul qilmasliq, hazir ish ornida bolghanlarning arqa körünüshini tekshürüsh qatarliq nurghun chare – tedbirlerni qollinishqa bashlidi. Shi jinping gerche deslepte”qan’gha qan alimiz“dep chong sözligen bolsimu, lékin trampning déginini qilidighan, xitaydin qorqup qalmaydighan jesur we qet’iyliki kélip chiqishi tijaretchi bolghan bir prézdéntning xitayning qarishidiki”pulni muhim bilidu“qarishining xata ikenlikini ispatlidi. Derweqe xitay hökümiti trampni peqet”güldüri bar, yamghuri yoq“ adem dep perez qilishqan we shu perizige asasen stratégiyisini tüzgen bolup, trampning oylimighan yerdin bundaq qattiq qol prézdént bolushi xitayni chöchütti. 6-iyul küni 50milyardliq xitay méligha baj aldighanliqini jakarlighandin kéyin xitaymu amérikining oxshash miqdardiki méligha oxshash baj alidighanliqini jakarlighanidi. Xitayning bu ipadisi amérikining qattiq ghezipini keltürdi we keynidinla tramp yene 200milyard we 300milyardliq xitay mallirigha baj alidighanliqi heqqide bayanat berdi. 6-iyul amérika xitay mallirigha resmiy yosunda baj élishni bashlighanda bolsa xitay portida amérikining malliri xitay portidin kirelmey turup qaldi, chünki xitay portidikiler téxi amérikining mallirigha qandaq baj élish heqqidimu éniq bir buyruqqa érishmigenidi…….yeni xitay bu soda urushining tunji oqining choqum étilidighanliqigha anche ishenmigen we teyyarliq körmigen…..
Undaqta bu ishtin némini hés qilishimiz mumkin? Xitayning siyasiy tüzülmisigimu tehdit élip kélish éhtimalliqi bolghan soda urushidek mushundaq chong bir ishta xitayning bundaq hamaqetlerche sewenliklerni sadir qilishi xitayning rehberlik qatlimida yenila tedbirsizlik we muqimsiz amillarning mewjutluqini körüwélishimiz mumkin.
Nurghun kishiler amérika – xitay soda urushining xitayni halaketke yüzlendürüshige anche ishinelmesliki mumkin. Emma bu dégenlik bundaq éhtimalliq yoq dégenlik emes. Chünki amérika 2017-yili dölet bixeterlik doklatida xitay bilen rossiyeni birinji derijilik düshmen dep élan qilghan idi. Yeni 11-sintebir weqesidin kéyin térorluq küchlirini amérikining dölet bixeterlikige tehdit élip kélidighan siyasiy küch dep qarighan amérika eslide özining we pütün dunyaning bixeterlikige chong tehdit élip kélidighan küchning islam dunyasidiki térorluq küchliri emes belki xitay we kommunist idiyisi ikenlikini chongqur tonup yetkenidi. Bu yil kirgendin buyan amérika trampning rehberlikide amérika bixeterlikige zor tehdit peyda qilghan shimaliy koriyenimu boysundurdi, mana bügün prézdént tramp bilen rossiye prézdénti putin uchrashti…….bu uchrishish rossiye bilen amérika munasiwetlirining yaxshilinishi üchün yéngi bir bashlinish élip kélidighanliqi éniq idi. 20yil awwal amérika sowét ittipaqigha qarshi xitay bilen hemkarliq ornatqan bolsa, bügünki künde nime üchün xitaygha qarshi turush üchün rossiye bilen hemkarlashmisun? Eger amérika rossiye bilen hemkarlashsa , shimaliy koriyeni boysundurghan, téror küchlirini yoqitip bolghan tursa , amérikining xitaydin bashqa düshmini qalattimu? Amérika nöwette elwette pütün küchini mana bu esheddiy düshmenni yoqitishqa qaritidu.
Bu esheddiy düshmen elwette ajiz we yöleksiz uyghur xelqiningmu esheddiy düshminidur. Düshminimizning düshmini bizning dostimiz bolidighanliqi heqiqet. Utuq qazinimiz deydikenmiz elwette düshmen bilen dostni perq ételigüdek eqil we közimiz bolushi kérek. Chünki biz düshmenni yéngish üchün dostlargha muhtaj bolghinimizdek, düshmendin ghalip kélip öz dölitimizni qurghan minutlardimu we uningdin kéyinmu dostlargha elwette muhtaj bolimiz. Chünki musteqil bolsaqmu biz yenila dunya chong a’ilisining bir ezasi süpitide mewjutliqimizni saqlaymiz.
Undaqta düshminimizning ehwali xarap, düshmenliri küchlük we köp boluwatqan bu tarixiy shara’itta bizge purset kelmidi déyishke yene qandaq sewebimiz bar?
2. Musteqilliq herikitimizning hazirqi ehwali

Yéqinqi waqitlardin buyan chet’elde yashawatqan uyghurlar we teshkilatlar arisida oxshimighan ixtilaplar meydan’gha chiqishqa bashlidi. Bu ixtilaplardin shuni bayqidimki ixtilaplarning sewebi, usuli we netijisi chet’eldiki xitay pa’aliyetchiliri arisidiki ixtilaplar bilen asasiy jehette oxshash iken. Yeni, bir birini xa’in, jasos dep zarlash, xelqqe pash qilish, öz ara qarilash we ékran’gha chiqip hékaye sözlesh. Yuqiri derijilik rehberlerdin tartip adettiki awam puxraghiche herxil pikir éqimigha egishish we bölünüsh, bir birige qarimu qarshi teshkilatlarni meydan’gha keltürüsh……..qatarliqlar. Méni heyran qaldurghini nime üchün uyghur pa’aliyetchiler arisidiki ixtilaplar xitay pa’aliyetchiliri arisidiki ixtilaplargha asasiy jehettin oxshap qlghaliqidur. Méning közitishimche xitayning jososluq herikiti dunyada xéli aldinqi qatarda bolup, ötken ikki yil ichidiki xelq’arada yüz bergen xitayning jasosluq heriketlirige da’ir weqeliklerdin kongzi mektipi weqesi , awstraliyediki bir parlamént ezasining ashkare bayanati, gérmaniye hökümet organliridiki 1000neper xitay jasosi weqeisi, kanadadiki xitay küchining hökümetke tesir körsitishi dégendek bir qatar weqelerdin xitayning chet’eldiki qara qolining neqeder keng yéyilghanliqini körüp yetkeniduq. Undaqta xitay qara qoli bashqa döletlerning hakémiyet qatlimigha tesir yetküzüsh derijisige barghan bundaq ehwalda bu qara qollarning chet’ellerdiki xitaygha qarshi küchlerning arisigha yamrimasliqi eqilge elwette uyghun emes. Xitay eslidimu wetende kishiler arisigha pitne sélish, bir birini chéqish, nazaret qildurush…….qatarliq peshkesh usullarda xelqni nezerbent astigha élip qul qilghan. Chet’ellerdimu oxshash usullarda xitay hakémiyitige qarshi herqandaq heriketlerge tosqunluq qilishi éniq bolupla qalmay yenila shu kona uslubini qollinidu. Chünki xitay hökümiti pitne térishning ademler arisidiki ishenchni suslashturup, inaqsizliq keypiyati shekillendürüsh arqiliq chongraq bir küchlerning meydan’gha kélishini tosalaydighanliqini nurghun yilliq tejribiliri arqiliq ispatlighan. Bu qurlarni oquwatqiningizda belkim etrapingizdiki pitne térigüchilarning köplikidin xitayning jasoslirimu bek köp bolsa kérek yaki hemme adem jasosluq qilishqa bashlidimu qandaq dégen oyghimu kélip qalghansiz – he? Lékin ensérimeng,chünki pütünley undaq bolushi natayin. Bir xelqning arisigha pitne sélish üchün bir éghiz gep, bir nechche adem bolsa meqsetke yétish unche tes bolmisa kérek. Xitayning uzun yillarche basturush siyasiti astida stokxolm uniwérsal késilige giripdar bolush éhtimalliqimiz nahayiti chong bolup, bu xil ehwalda xitayning arimizgha bek köp küchimeymu meqstige yétish imkani bar elwette. (stokxolm uniwérsal késili bolsa bir xil rohiy késellik bolup, yeni zulumgha uchrighuchi zulum qilghuchining qilmishini yolluq dep qarash we aqiwette zulum qilghuchigha yardem qilish arqiliq öz qewmige zulum qilishni körsitidu. Bu heqte tordin izdensengler téximu tepsiliy chüshenchige ige bolishinglar mumkin. Https://zh.wikipedia.org/…/%E6%96%AF%E5%BE%B7%E5%93%A5%E7%8…)
Chet’eldiki uyghur teshkilatliri yéqin yillardin buyan bölünüsh we teshkilat rehberliride bir biridin guman qilish, haqaretlesh hetta chet’el médiyalirigha gheywet qilip bérish……tin éghirlap adem toplash, yéngidin teshkilatlarni qurup , mewjut teshkilatlargha qarshi yosunda heriket qilish dolquni ewj aldi. Buning bilen hemme adem özini qaltis chaghlaydighan, hemme teshkilatlar özlirini uyghur dewasigha ige chiqalaydighan birdinbir teshkilat ikenlikini jar salidighan ghelite emma kishi könglini ghesh qilidighan ehwal shekillendi. Yillarche dawam qilghan bu de – talashlar uyghur dewasigha qandaq payda élip keldi? Nöwette barliq teshkilat rehberliri we teshkilatlar hemde barche xelq öz ara talash tartish we qarilashqa chüshüp kétip, dewa qilishtiki meqsitini untup qaldi. Bizning wezipimiz we meqsitimiz nime idi? Bizning wezipimiz wetinimizni azad qilish, musteqil qilish! meqsitimiz xitaygha taqabil turush we halak qilish idi. Nöwette biz qilidighan ishlarning eng muhimi barche uyghurni ittipaqlashturup, birleshkili bolghudek küchning hemmisini birleshtürüp birdinbir düshminimiz bolghan xitaygha qarshi zor bir qoshun shekillendürüsh! meyli siz qanche iqtidarliq siyasi’on, iqtidarliq rehber , iqtidarliq pa’aliyetchi bolung, siz talashqan shu hörmet we imtiyazlar xitay halak bolmay turup hergizmu sizge bérilmeydu. Töhpe talishish meyli siz xalang yaki xalimang peqet weten azad we musteqil bolghandila andin bu yolda köresh qilghanlargha emgikige yarisha teqsim qilinidu. Eger weten bir kün azad bolmaydiken, siz bu yerde taliship urushup qéliwérisiz we wetenni azad qilish arzuyingizni özingiz bilen birge görge élip kétishingizmu mumkin. Bizning tarixtiki ikki jumhuriyitimiz halak bolmasta ashu dölitimizni qurush yolida qehrimanliq körsetken töhpikarlarni xelq bilgenmidi? Xitaygha qarshi ghulja weqesi, ürümchi weqesi, maralbéshi weqesi, yeken weqeliridiki qehrimanlarni shu weqedin burun xelq bilgenmidi? Shu weqelikler ötüp ketkendin kéyin shundaq bir qehrimanlirimizning uyghur xelqning azadliq ishliri üchün hayatini qurban qilghanliqini andin bildüq we ularni qehriman dep teripleshtuq. Wetinimiz musteqil bolghanda elwette bu qehrimanlirimiz tégishlik töhpiler bilen tariximiz sehniside yüksek mertiwilerge ige bolidu.
3. Nöwettiki ré’alliqimiz

Herqandaq bir hakimiyetke qarshi küch aldi bilen siyasiy tüs élishi kérek. Yeni tarixtiki inqilabchilirimizmu melum bir siyasiy idiye asasida teshkillinip heriket qilghan we aqiwette hakémiyetke qarshi ghayet zor küch bolup shekillineligen.
Chet’ellerdiki uyghurlar yillardin buyan xilmu xil teshkilatlarni qurdi hem dawamliq quruwatidu. Ularning hemmisining özige tushluq arzu- nishanliri, ésil pilanliri bar we bolghan. Emma nime üchün uyghur dewasida bösüsh xaraktérlik zor netijiler qolgha kélip baqmidi? Buningdiki birdinbir seweb ularning zenjirsiman ish tertipini shekillendürelmigenlikidur. Elwette bir teshkilatni normal élip méngish üchün ghayet zor iqtisadqa éhtiyajliq bolimiz. Undaqta bizde iqtisad yoqmu? Undaq emes, iqtisadiy bar. Emma bu yerdiki mesile her bir teshkilat öz iqtisadini özi ishlitish, öz ishini özi qilish, héchkimning héchkim bilen kari bolmasliq hetta bir biri bilen riqabetlishish……..terepdari bolup iqtisadni birlikke keltürmigenliki we ish birliki hasil qilmighanliqtur. Shu seweb, xelqning iqtisadiy jehettin qollishighimu érishelmigen. Gerche nurghun kishiler teshkilatlargha iqtisadiy yardem bérishni xalisimu, emma shundaq qilishqa ikkilinip qalghan.bolupmu teshkilatlarning iqtisadiy kirimining ashkare bolmasliqi, yighilghan i’ane we yardemlerning hésawati éniq bolmasliqi, teshkilat ichide iqtisadiy xiyanetchilik ehwallirining mewjutluqi qatarliq bir qatar sewebler tüpeyli teshkilatlar xelqning we bir qisim döletlerning iqtisadiy jehettin qollishidin ayrilip qalghan. Mushundaq shara’itta xitaymu teshkilatlar arisigha pitne sélishqa bashlighan we teshkilatlarni bir birige qarshi turidighan, bir birini yaratmaydighan, teshkilat ezaliri arisidimu ittipaqsizliq peyda bolup, xelq qaysi teshkilatqa egishish yaki qollashta qiiynilip qalghan ehwallar kélip chiqqan. Mana hazir bu mesililer uyghur dewasi üchün iqtisadiy küch bolmasliq, chong bir küch bolup shekillinelmeslik, teshkilatlar öz ara bir birini chetke qéqishtek ehwallarni keltürüp chiqirip, burundin tartip uyghur dewasi béshidiki teshkilatlardin ümid kütüp kelgen nurghun shexslerning dewa sépigha qoshulushini tosup qoyghan. Undaqta oylap baqayli, uyghur dewasi shunche yillardin béri mana mushu halette dawamliship keldi. Netije chiqmidi, biz yene waqitni israp qilip mushu haletni saqlap méngiwérishimiz kérekmu? Nawada xitayda chong bir siyasiy özgirish yüz bérip weten musteqilliqige purset yaritilip qalsa biz qaysi halitimizde yéngi bir tarixiy dewrni kütüp alalaymiz? Bizning kütüp olturushqa waqtimiz barmu? Késip éytimenki emdi waqit yoq! emdiki köreshte musteqil bolush yaki yoqilishtin bashqa yolimiz yoq. Eger musteqil bolushqa teyyar bolmaydikenmiz undaqta uyghur dégen söz bir tarixqa aylinishi mumkin!
Hazir qilidighan eng muhim ishimiz, meyli siz qandaq adem bolushingizdin qet’iynezer peqet xitaygha qarshila bolsingiz, hayat waqtingizda wetenning azadliqini körüshni arzu qilidikensiz, qelbingizdiki öchmenlikni, ayrimichiliqni, tekebburluqni, yaratmasliqni , düshmenlikni we hemme nachar qilmishliringizni tashlap pütün diqqitingizni xitaygha qariting.eger shundaq qilmaydikensiz xitay hökümiti üchün chapan yapqan, weten xelqning azadliqigha tosqunluq qilghan bolisiz!
4. Qandaq qilishimiz kérek?

Uyghurlar qandaq qilishi kérek? Dégen bu so’al men üchün salmiqi tolimu éghir bolghan so’al bolsimu, lékin oylighanlirimni siler bilen ortaqlishishni muhim ish dep bilimen. Qarashlirimni aldi bilen amérikining musteqilliq xitabnamisi bilen bashlaymen.gerche amérikining musteqilliq xitabnamisi 200nechche yillar burun yézilghan we uyghur bilen qilche alaqisi bolmighan bir xitabname bolsimu, emma uningdiki pikir pütkül insaniyetke ortaq dep qaraymen. Undaqta bu musteqilliq xitabnamiside némiler déyilgen we uning biz bilen bolghan alaqisichu?
Musteqilliq xitabnamisining muqeddimisi:
Bizning qarishimizche töwendiki heqiqetlerge söz ketmeydu. Yaratquchi insanlarni barawer yaratti we ulargha tartiwélishqa bolmaydighan hoquqlarni ata qildi. Bularning ichide hayatliq hoquqi, erkinlik hoquqi we bext- sa’adetke érishish hoquqliri bar. Bu hoquqlargha kapaletlik qilish üchün insanlar arisida hökümet quruldi. Bu hökümetning qanunluq hoquqi bolsa boysun’ghuchilarning raziliqi bilen royapqa chiqti. Herqandaq shekildiki hökümet peqet yoqarqi hoquqlargha buzghunchiliq qilidiken xelqning uni özgertish we bikar qilish we qayta hökümet qurup chiqish hoquqi bolidu. Yéngi hökümet tayinidighan pirinsip bolsa hoquqni küchini teshkillesh arqiliq eng zor derijide xelqning bixeterliki we bextlik yashishini qolgha keltürüshtur. Heqiqeten estayidil oylinidighan bolsaq yenggilteklik bilen kichikkine waqitliq sewebler tüpeyli uzun yilliq hökümetni almashturushqa bolmaydu. Ötmüshtiki barliq sawaqlardin shuni bilduqki, herqandaq japa – musheqqetler peqet berdashliq bergili bolsila, insanlar adette sewr qilishni ewzel köriduki, öziliri uzundin béri könüp qalghan bu hökümetni bikar qilish arqiliq özlirining heq – hoqulirini qayturup élishni xalimaydu. Lékin, hökümet hoquqidin qalaymiqan paydilinip, zorluq- zumbuluq qilsa we izchil türde birla nishanni közlep mangghan bolsa, bu uning xelqni mutleq mustebit hakimiyet astigha alghanliqining ispati bolup, bundaq ehwalda xelqning bu hökümetni aghduriwétish arqiliq kelgüsi üchün yéngi bir kapalet yaritish hoquqi bolidu.
Mana yuqarqilar amérika musteqilliq xitabnamisining béshidiki muqeddime bolup, bu hem amérikining 200yildin béri yürgüzüp kéliwatqan qanun – siyasetlirining asasidur. Bu asaslar bolghachqila qanun tüzümlerde qandaqla özgirish bolushidin qet’iynezer erkinlik, hörlük, barawerlik we bextni qoghlishish hoquqi dexlige uchrimaydu we uchrimighan. Bu musteqilliq xitabnamisining yazghuchisi amérikining sabiq prézdénti tomas jéfférson bolup, uning qebrisige uning musteqilliq xitabnamisining aptori ikenliki yézilghan bolup, qiziqarliqi uning yene amérikining prézdéntimu bolghanliqi peqetla tilgha élinmighan.
Biz bu xitabnamige qaraydighan bolsaq bashta déyilgini her bir insanning yaratquchi teripidin ata qilin’ghan tebi’iy hoquqliri bolidighanliqi bolsa keynide bu hoquqlarning kapaletke ige qilinishi üchün hökümet qurulghanliqi tilgha élin’ghan we bu hökümetning hoquqi xelq teripidin bérilgenliki sözlen’gen. Yeni hökümet berpa qilishtiki seweb, xelqning hoquqini kapaletke ige qilishtin ibaret, eger undaq bolmaydiken bu hökümetni aghdurush yaki almashturushqa bolidu.
Undaqta bu xitabnamidiki bizge alaqidar mesile nime? U bolsimu insanlargha allah teripidin ata qilin’ghan tebi’iy hoquqlarning héchkim dexli – teruz qilishqa bolmaydighanliqidur. Démek biz yarilishimizdin hör yaritilduq. Bizning yashash we bext – sa’adetni qoghlishish hoquqimiz bar.
Undaqta bizning hoquqlirimiz qéni? Wetinimizni xitay mustemlike qilghan 70yilgha yéqin waqit ichide xelqimiz yaratquchi teripidin ata qilin’ghan bu heq – hoquqliridin tamamen mehrum halette yashap keldi. Shundaqla rohiy we jismaniy jehette insanliqtin halqighan zorluq, xorluq we buzghunchiliqlargha uchridi. Undaqta milletning bu hakimiyetke qarshi chiqish, bu hakémiyetni yoqitish heqqi barmu? Elwette bar! undaqta qandaq qilish kérek?
Uyghur xelqi heq – hoquqlirini xelq’ara qanunlar asasida qoghdishi we öz heq – hoquqlirini qoligha élish yolida izdénishi, köresh qilishi kérek. Undaqta xelq’ara qanunlarda bizge kéreklik bolghan paydilinishqa tégishlik qandaq qanun – nizamlar bar yaki bolghan?
Men bu heqte köp izdénishlerdin kéyin b d t ning 1514-nomurluq qararida mundaq qurlarni uchrattim. Yeni birleshken döletler teshkilati 1960-yili 14-dikabir mustemlike qilin’ghan döletler yaki milletlerning musteqilliq xitabnamisini élan qilghan. Yeni bu 1514-nomurluq höjjet töwendikidek 7 türlük qararni maqullighan bolup,ular töwendikiche:
1. Mustemlike qilin’ghan xelqlerge hökümranliq qilish we ularni éksplatatsiye qilishtek ehwallar normal insan hoquqini ret qilghanliq bolup, birleshken döletler teshkilatining nizamnamisige xilapliq qilghanliq bilen birge dunyaning ténchliqi we hemkarliqini ilgiri sürüshke tosalghu bolidu.
2. Herqandaq milletning qarar qilish hoquqi bolidu. Bu qarargha asasen ular dexlisiz halette özlirining siyasiy ornini belgilise, erkin halette özlirining iqtisadiy, jemiyiti we medeniyitini tereqqiy qildursa bolidu.
3. Siyasiy , iqtisadiy, jemiyet we ma’arip qatarliq tereplerde yéterlik teyyarliqi bolmighanliqi seweblik musteqil bolushini kéchiktürüshke bolmaydu.
4. Mustemlike qilin’ghan döletlerning yerlik xelqke qilghan barliq qoralliq heriketliri we basturushlirini tosush arqiliq shu xelqning ténch , erkin halette özlirining pütünley musteqil bolush hoquqini yürgüzüshini qollash bilen birge dölitining zémin pütünlikige hörmet qilinishi lazim.
5. Bashqilarning bashqurishida turghan, aptonomiyisi bolmighan rayonlar we téxi musteqil bolmighan bashqa rayonlardimu derhal shu yerdiki xelqlerning iradisi we arzusi boyiche millet , diniy étiqad we érq ayrimastin, shertsiz we toluq halette barliq hoquqlarni ulargha qayturup bérishi arqiliq ularni pütünley musteqilliq we erkinliktin behrimen qilishi kérek.
6. Herqandaq bölekni yaki bir döletning ittipaqliqini parchilash we zémin pütünlikige dexli – teruz qilish qilmishi b d t nizamnamisige xilap qilmishtur.
7. Herqandaq bir dölet barawer shekilde, bashqa döletlerning ichki ishlirigha arilashmighan we barliq dölet xelqlirining igilik hoquqi we zémin pütünlikige hörmet qilghan asasta, b d t nizamnamisige, dunya kishilik hoquq xitabnamisi we bu xitabnamining tüzümlirige boysunushi kérek.
Yuqarqi höjjetning mezmunidin qarighanda herqandaq bir millet musteqil bolushqa hoquqluq. Eger bir millet bashqilar teripidin mustemlike qilin’ghandin kéyin ézilish, basturushlargha uchrighanda qarshiliq körsitish we musteqilliq telep qilish hoquqi bar déyilgen. Yeni b d t ning 1514-nomurluq qararigha asasen biz xitaydin ayrilip öz dölitimizni eslige keltürüshni telep qilishimiz we buning üchün teshkillinip heriket élip bérishimiz kérek.

2-bölüm: ortaq nishan üchün teshkillinishning roli

Maqalemning aldinqi bölükide bizde musteqilliq shertlirining alliburun hazirlan’ghanliqi we b d t ning 1514-nomurluq höjjiti heqqide toxtalghanidim. Bu bölümide ortaq nishanimiz üchün teshkillinishimizning dewayimizgha élip kélidighan ijabiy tesiri heqqide toxtilimen.
Teshkil dégen söz xitay mustemlikiside yashap baqqan uyghurlargha nisbeten anche natonush söz bolmisa kérek. Chünki xitaylar wetinimizde hemme ishta teshkilning yol- yoriqi boyiche ish qilish, teshkilge boysunushni tekitlishetti. Idare organlardimu teshkiliy tüzüm we teshkilchanliq köprek tekitlinetti. Undaqta teshkillinish dégen zadi nime? Teshkillinish déginimiz keng menidin éytqanda köp xil amillarning belgilik yönülüsh boyiche sistémiliq birikishi bolup, éniqraq éytqanda, kishilerning melum meqset we nishanlirini emelge ashurush seweb öz ara hemkarlishish üchün tüzülgen bir kolléktip yaki guruhtur. Mesilen partiye guruhliri, ishchilar guruhi, karxana goruhi, herbiy goruhlar dégendek. Démek teshkillinishning meqsiti omumning melum arzusini ré’alliqqa aylandurush üchün guruhlishish iken. Undaqta uyghurlarning nöwette ortaq arzusi barmu? Elwette bar, u bolsimu wetenni xitay mustemlikisidin qutuldurush we musteqilliqqe érishish. Undaqta biz mushu nishan üchün teshkillensek bolamdu?
Elwette bolidu. Yeni wetinimiz xitay mustemlikisige ötkendin buyan dunyaning herqaysi jaylirida her xil yosundiki teshkilatlar arqa arqidin meydan’gha kélishke bashlidi. Bularning hemmisi wetenni musteqil qilishtin ibaret birla nishan üchün toplan’ghanlar idi. Lékin epsuslinarliqi maqalemning birinji bölikide tilgha élip ötkinimdek dewa ishlirimizda kishini xushal qilghudek chong netijiler téxi qolgha keltürülgini yoq. Bundaq bolushidiki sewebler heqqide men mundaq qaraymen. Yeni dewa yolidiki bu teshkilatlirimizning iqtisadiy küchi ajiz, adem küchi cheklik we ish béshidikiler ayrim ayrim jaylarda tarqaq ish élip baridighan bolghachqa hemde dewa ishliri köpünche kishilerning öz xizmet we turmushidin éshinip qiliidighan heriket bolghini seweb cheklimilerge uchrighan. Gerche Barin inqilawidek chong inqilablardin kéyin chet’ellerde bir qisim siyasiy cholpanlar meydan’gha kélip, uyghur dewasida birdinla janlinish haliti shekillen’gen we iqtisadiy yardemlerge érishken bolsimu emma meshghulattiki xataliq yaki bashqa nurghun sewebler tüpeyli bir mezgillik janlinishtin kéyin chékinish yaki izida toxtap qélish ehwalliri körülgen. 2017- yilidin bashlap weten bilen bolghan alaqining omumyüzlük üzüp tashlinishi we uyghur xelqining zor türkümde lagirlargha qamilishi qatarliq pewqulladde éghir weziyetning tesiridin dewa ishliri qaytidin janlinishqa yüzlendi. Emma intayin epsuslinarliqi shuki, omumiy xelq dewagha awaz qoshuwatqan bu künlerde teshkilatlardiki inaqsizliq we düshmenlishish ehwali xelqning dewagha bolghan qizghinliqigha soghuq su sépish bilen birge eslidimu psixikisida omumyüzlük mesile körülüshke bashlighan birxelqning rohiyitini sunduridighan we kelgüsidin ümidsizlendüridighan passip ehwalning kélip chiqishigha seweb boldi. Bundaq ehwallarning kélip chiqishi heqqide estayidil oylinip béqishimizgha erziydu. Xataliq zadi kimde? Teshkilattimu? Shexslerdimu? Xelqlerdimu? Yaki dewayimizni qollawatqan döletlerdimu?
Bu heqte méning qarashlirim mundaq, yeni seweb aldi bilen özimizde. Biz xataliqqa yoluqqinimizda aldi bilen mesilining sewebini özimizdin izdep béqishimiz kérek. Teshkilat rehberliri bolsun yaki ezaliri we egeshküchiliri bolsun, dewayimizda mesile körülgende aldi bilen özimizni tekshürüp béqishimiz kérek. Biz zadi némini xata qilduq?
Mesililerge bolghan qarishimizda, tepekkur usulimizda chataq körüldimu yaki bashqa seweblerdinmu?
Men bu xildiki ehwallarning kélip chiqishini töwendikidek bir qanche amilning sewebidin dep oylaymen. Yeni ,
1) her qaysi teshkilatlarning musteqil bir gewde sheklide öz aldigha guruh teshkillep, ayrim ish pa’aliyet élip bérishi. Yeni eng muhimi iqtisadiy birlik, ish birliki bolmasliqi;
2) mewjut teshkilatlarning bosughisi pes, kirmek asan bolushi seweblik herqandaq shexsning eza bolush imkanining yuqiriliqi
Teshkilatlarning musteqil bir biridin mustesna halda ayrim heriket élip bérishi eslidimu adem küchi anche zor bolmighan uyghur dewasida küchni merkezleshtürüp düshmen’ge taqabil turush dewa qilishqa qarighanda ünümi anche yuqiri bolmaydighanliqi éniq. Eger bu oxshimighan teshkilatlar öz da’iriside oxshimighan ish pa’aliyetlerni qilsimu emma ortaq bir gewdige jemlinip, zenjirsiman ishlesh usulini qollan’ghan bolsa téximu yaxshi ünümi bolatti .
Teshkilatlarning bosughisining pes bolushi bu teshkilatlargha herqandaq qatlamdiki herqandaq idiyidiki ademlerning hetta xitay jasoslirining singip kirishi üchün paydiliq shara’it hazirlighan. Yeni bundaq ehwalda xitayning jasoslirimu xalighan waqitta xalighan usulda dewa sépigha suqunup kirelishi we kichikkine ixtilaplarni chongaytip, inaqsizliq peyda qilish we hetta teshkilatni palech haletke ekélip qoyushtek rolnimu oynap qélishi mumkin. Chünki shunche qudretlik amérikining ichki qismighimu ishpiyunlirini sélip, jemiyet tertipini qalaymiqan qilalighan xitay chet’eldiki azghine uyghurning arisida pitne sélish we dewa sépini qalaymiqan qilish hetta dewani sugha chilashturushni elwette bilidu. Undaqta ehwalimiz yuqirida tilgha alghandek tertipsiz, bosughisi töwen we düshmenning paydilinip kétish éhtimalliqi yuqiri ehwalda iken, bundaq ehwalni qandaq qilghanda özgerteleymiz? Men bu heqte bek köp izdendim . Dewasida utuq qazan’ghan we qaziniwatqan milletlerning musteqilliq yolida élip barghan köreshliri, qazan’ghan utuqliri heqqide köp matériyallarni kördüm. Shuni hés qildimki, siyasiy dewada utuq qazan’ghanlardiki eng chong alahidilik bolsa teshkillinip heriket qilish, ortaq nishan tiklesh we hemmibap yol tutush iken. Bu heqte men aldinqi maqalemde tilgha alghan amérikining musteqilliq urushi buning tipik misali bolalaydu. Yeni amérika dölet bolup qurulushtin awwal en’giliye mustemlikisi astidiki 13 ölke bolup, chektin ashqan baj we séliqlarning sewebi ular musteqilliq urushi yolini tallighan we aqiwet urushta ghelibe qilghan. Ghelibedin kéyin bu 13 ölkining kishiliri özlirining heq hoquqlirini qoghdash yolida yenila bir hökümetke éhtiyaji barliqini hés qilishqan we bu heqte qattiq izden’gen. Aqiwette musteqilliq xitabnamisini we amérikining asasiy qanunini tüzüp chiqip, amérika dölitini qurghan. Ularning dölet qurushigha türtke bolghini mustemlikiliktin qutulush bolghan bolsa, qudretlik amérika dölitini qurup chiqalishidiki seweb teshkillinip ish birliki élip bérish we ittipaqlishishning netijisidin érishken ghelibisi seweblik bolghan. Démek birlikning özi küch démektur. Hemmeylen “uyghur xelqi oyghandi“ dégen sözlerni aghzidin chüshürüshmeydu. Toghra oyghanduq. Emma oyghan’ghandin kéyinki bu küchni birlikke keltüridighan bir sistéma bolmisa qayta uxlap qélish hadidisi körülüshimu éhtimaldin yiraq emes.

Undaqta qandaq teshkillinimiz?
Teshkillinishtiki meqset ittipaqlishish arqiliq xitay hökümitige qarshi ghayet zor küch peyda qilish. Undaqta bundaq bir küchni qandaq shekillendürimiz?
1) siyasiy teshkillinish : bu del bügünki témining asasliq meqsidi bolup, birlik we ittipaqliq üchün eng paydiliq bolghan bolghan yoldur! teshkillinish üchün aldi bilen barliq teshkilatlar we teshkilat ezaliri bir yerge jem bolup, muhajirettiki barliq uyghur xelqining awaz qoshushi bilen wetinimiz sherqiy türkistan’gha wekil bolup xitay bilen weten dewasini dunya sehniside élip baralaydighan bir hökümet qurup chiqishimiz kérek. Belkim bu sözümdin nurghun kishiler nöwettiki mewjut teshkilatlirimizdin dunya uyghur qurultéyi we sürgündi hökümet……..ler bar tursa yene hökümet quramdu? Dep oylap qélishinglar mumkin. Emma nöwettiki ehwalimizda xelqni qayil qilish we pütün xelqning dewa ishlirigha birdek awaz qoshushi, shundaqla adil we küchlük bolghan , xelqni ishendüreleydighan büyük bir dewa qoshuni bolup shekililnish üchün yéngi bir hökümet qurup chiqishimiz kérek. Yeni xelq’arada birdek étirapqa érishish, iqtisadiy yardemlerni qolgha keltürüsh üchün bu hökümet xelq’araning we uyghur xelqning birdek qollishgha érishken bolushi shert. Hökümet bolup qurulghandin kéyin biz andin xelq’arada xitaygha qarshi bir küch süpitide étirap qilinimiz we bashqa dölet we shexslerning hemkarlishish, yardem bérish, qollash obyéktigha aylinalaymiz.
2) hökümet qurush tertipi: ishlarning adil bolushi üchün hökümet qurush xizmitige bizning eng aliy hoquqluq orginimiz atalghan d u q barche teshkilatlarning wekillirini bir yerge chaqirip saylam élip bérishi kérek. (bu yerde dunya uyghur qurultéyini bu ishqa bashlamchi bolush teklipini bérishim peqet dunya uyghur qurultéyi xelq’ara étirap qilidighan uyghur dewasidiki nopuzluq bir organ bolghanliqi sewebtindur.)yeni muhajirettiki ”uyghur dewasigha yétekchiliq qilish iqtidarimiz bar“ dep qaraydighan barliq teshkilatlar we shexslerning hemmisi bu saylamgha qatnishishqa teklip qilinishi, birmu teshkilat ayrip qoyolmasliqi, birmu shexs saylamning sirtida qalmasliqi kérek.
3) saylamgha teyyarliq qilish tertipi: saylamgha qatnashmaqchi bolghan barliq teshkilatlar belgilik muddet ichide özlirining xitaygha qarshi pilan layihelirini yazma halette tüzüp chiqishi we erkin médiyalar arqiliq xelqqe öz pilanliri heqqide chüshenche bérishi we layiq qollashlarni qolgha keltürüshke tirishishi kérek.

4) saylam ötküzüsh tertipi: herqaysi teshkilatlar öz pilanliri boyiche soshiyal médiyalarda nutuq sözlesh we qollashqa érishish basquchini tamamlighandin kéyin saylam duq ning yétekchilikide chaqirilishi kérek.

5) saylam nazariti: saylamgha nazaretchilik qilish guruppisi saylamgha qatnishidighan herbir teshkilatning qollighuchiliri bolghan xelq ichidin ikki neperdin saylam nazaretchisi saylap chiqish, andin saylap chiqilghan bu nazaretchilerdin teshkillen’gen saylamgha nazaretchilik qilish guruppisi qurush.

6) saylam netijisi: bir neper xelq saylighan prézdént, metbu’at bayanatchisi, tashqiy ishlar ministéri dégen’ge oxshash rehberlik qatlimi saylap chiqilishi kérek. Bulardin bashqa ichki kabént we kabént ezaliri saylinishi we katip bölümi, hésawat bölümi tesis qilinishi kérek. Saylam tertipi,saylam ötküzüsh mudditi , shertliri, qatnashquchilargha qoyulidighan telep, yéngi hökümetning nizamnamisi……wehakazalar élan qilinishi lazim.

7) yéngi hökümetning wezipisi: meyli qaysi teshkilat bu saylamda utup chiqsun bashqa teshkilatlar we barche xelq saylamda utup chiqqan teshkilat asasida shekillen’gen yéngi hökümetke egishishi kérek. Yéngi hökümetmu eger weten musteqilliqi qolgha kélish pursiti yétilse dunya étirap qilidighan qanunluq hökümet süpitide dölitimizni ötküziwélishqa hoquluq bir hökümet bolush shertini hazirlishi kérek. Yéngi hökümet wetinimiz sherqiy türkistanning birdinbir qanunluq hökümiti süpitide barliq döletler bilen déplomatik alaqe baghlishi hemde yéngi hökümitimizni xelq’arada birdek qollashqa érishtürüsh üchün tirishishi kérek.

Xatime:
Zulum chektin ashqan emma bizde zulumgha qarshi birliksep hasil qilinmighan bu peytte, hökümet qurush we démukratik usulda saylam élip bérish nöwettiki weziyetning éhtiyajidur. Wetenni azad qilish we erkinlik, musteqilliqqe érishish, shundaqla dunyadiki bashqa döletlerge oxshash normal bir dölet qurup chiqish we xelqimizni öz zéminida özi xalighan shekilde erkin we barawer, bayashat we bextlik hayatqa ige qilish üchün muqerrer halda dunyadiki zor köp sanliq döletler tutqan yolda shular bilen oxshash yönilishte méngishimiz kérek. Yeni din bilen siyasetni pütünley ayrishimiz kérek. Bu dégenlik diniy étiqadimizdin waz kéchish dégenlik emes belki démukratik dölet qurush asasida diniy erkinlikke hörmet qilish dégenliktur. Chünki wetinimiz sherqiy türkistan allahning rehmiti we özimizning tirishchanliqi bilen hörlükke chiqqan halette u zéminda nechche ewlat yashap kelgen xitay puqralirini qoghlap chiqirish yaki öltürüp tügitishimiz mumkin emes. Bu meyli biz qobul qilayli yaki qilmayli haman biz yüzlenmisek bolmaydighan achchiq ré’alliq. Chünki her ikki usul xelq’ara nizamlargha xilap qilmishtur. Nawada telyimiz ongdin kélip xitaylar wetinimizni tashlap bérip hemmisi chiqip ketkendimu xitaydin öylen’gen yene bir türküm uyghurlar we biz bilen shu zéminning tarixigha ortaq shahid bolup yashap kelgen bashqa qérindash milletlermu shu zéminda dawamliq yashishi we ularning heq – hoquqlirimu qoghdilishi, ularning qarashlirighimu hörmet qilinishi kérek. Siyasiy tüzülmimiz dölet ehwalimizgha uyghun bolushi bilen birge hemme ortaq qobul qilishi kérek. Yéngi qurulghan dölet bolush süpitimizde qoshna eller bilen dostane öteleydighan, bashqilargha xeter tehditi peyda qilmaydighan, özimizgimu we bashqilarghimu xatirjemlik béreleydighan tüzüm yenila dunya étirap qilghan démukratik tüzümdur. Dölet bolup qurulush bizningla rayimiz bilen royapqa chiqmaydighanliqini chüshinishimiz kérek. Musteqil dölitimizni qayturup élish dewasini qiliwatqinimizda bizning dewayimizni qollaydighan we bizni étirap qilidighan döletlermu bolushi kérek. Eger qollashqa we étirap qilishqa érishelmeydikenmiz dölet qurush bir chüsh bolup qélishi éhtimal elwette.
Aldinqi ikki qétimliq dölet qurush tejribimizdin melum boldiki dölet qurush üchün öz xelqimiz we dölitimizning menpe’etige uyghun bolghan bir dölet qurush bilenla qalmay, belki dunya qobul qilidighan we bashqilargha qorqunch, endishe élip kelmeydighan, hemmibap bir tüzümdiki dölet bolishimiz kérek. Yene kona senem boyiche yaki pan’islam yaki pantürkizimni milliy menpe’etimizning üstige qoyidikenmiz tarix yene tekrarlinishi mumkin. Chünki héchkim dunyagha tehdit bolush éhtimalliqi bolghan bir döletning musteqil bolushini xalimaydu!

 

21-07-2018 Awropa

Büyük Ural- Altay projekti we Uyghurning Siyasiy Kélichigi Heqqide Mulahize!          


Autori:Korash Atahan

31706608_2048311082089192_2560251741975085056_n.jpg
Büyük Ottura Sheriq projektide özimu kütmigende terrorist bolup dunyagha tonulghan Uyghuristanning kélichigi heqqide mulahize qilish lazim elbette! Büyük ottura sheriq projektide özimu kütmigende terrorist we islamiy jihadist  bolup dunyagha tonulghan Uyghuristan xelqining emdi kélip büyük ural- altay projektide qandaq rol alidighanliqi heqqide perez we mulahizelerni emdi bashlimisaq, perde arqisidiki dunya hakimiyiti heqqimizde yaman qarar chiqirip qoyidighandek qilidu! Biz keyinki ikki yüz yildin beri nahayiti köp sunuq köwrüktin ötüp hangha ghulap kettuq, millitimiz buning hésawini bekla éghir öteydu!

 

Körünp turuptiki bu weten we bu milletning heqiqi söz sayiplirining xewiride yoq bizning heqqimizde nurghun ishlar boliwatidu.  Sewzidin burun guruch dem yeptu, degendekla ish boliwatidu. Millitimiz we wetinimiz heqqide bizge paydisiz xata pilanlar tüzülüp xelqimiz dehshetlik bir chong oyunning qurbanliqi qilinishqa duch kelish aldida turiwatidu. Perde arqisidiki qaranghu küchler xuddi ilgirkige oxshashla beshimizni yene belagha tiqishqa hazirliniwatidu. Bu xuddi perde arqisidiki küchlerning ottura sheriq projektida Kürd xelqini yemchük qilip paydilinip, barliq meqsetlirige yétip bolghandin kéyin,  ularni yérim yolda tashlap kétip qalghanlarning  ishigha bekla oxshap kétidighan bir  pilan bolup, bu pilanda eger bir millet süpitide heqiqi söz sayibi bolalmisaq beshimizning tonurgha tiqilip qalidighanliqi besh qoldek ayan bir ishtur!

The Project for the New Middle East.jpg

Biz Uyghuristan xelqi xitaygha qarshi barliq seplerde gherip dunyasi bilen hemkarlishishqa razi emma toluq démokrattik, qanun bilen idare qilinidighan, jumhuriyet tüzimidiki yiraq sheriqte yaponiye, ottura sheriqte Israiliye, gheripte Germaniyeni model qilghan jumhuriyet qurushqa zimin hazirlap berish sherti bilen.Biz Taliban we dayishning tesiridiki herqandaq bir tüzümni ret qilimiz, xelqimizning milliy iradisi undaq bir jahaletlik dunyani hergiz qobul qilmaydu!
Xitaylar özining muntizim eskiriy küchini hazirqi xitay téritoriysining gherbiy shimaligha jaylashqan, ishghal astidiki Uyghuristangha toplidi. Amerika xitayni ochuq déngizda qistawatsa, ottura asiyaning qaynawatqan qazangha aylinip qéliwatqanliqining sewebini xelqara térorizimgha we Uyghuristan musteqilliq herkitige baghlap chüshendürüsh hedise bir tereplimilik bolup qalidu.Eslide mesele körüngendek undaq addiymu emes!

1200px-Verbreitungsgebiet_der_Turkvölker.png

Engilizlar, Ruslar we Xitaylarning ottura asiya jümlidin Uyghuristan heqqide tüzgen 100 yilliq toxtimi axirlishay, dep qaldi . Xitaylarning esli meqsidi Urush qilish. Xitay dewliti eghir kirzisqa duch keldi, urush qilip taliyini sinap baqmaqchi boliwatidu.Eger Xitaylar kingeymichilik urushini qilmisa éghir ichkiy urush patqiqigha petip qalidu.

Emdi Xitaylar qanche ming yildin beri kütken siyasiy we eskiriy kengeymichilik qilish meqsidige yetish harpisida turiwatidu.Hazir mesele Uyghuristan yaki terorizim meselisi emes. Uyghur musteqilliq herkitini basturush yaki terorizimgha qarshi turush, Uyghuristanning muqumliqi degenlerning hemmisi meselining anche muhim bolmighan yene bir teripi.

Xitay tajawuzchilliri Shanghey ish birliki teshkilatini qurup, qanche yillardin beri mana bu kéngeymichilik urushqa teyyarliq qildi. Xitaylar emdi Kazakistan, Kirgizsistan, Tajikistan, Üzbekistan we Afghanistanni bésiwalidu.Xitaylar emdi Kazakistan, Kirghizistan, Tajikistan, Üzbekistan we Afghanistanni besiwalmighan teqdirdimu- hich bolighanda derijisi bésiwalghan bilen oxshash bolghan halgha keltürüp-bayliqi mol, tereqiyatta arqida qalghan rayonlarning hakimiyet ishlirigha perde arqisida turup qomandanliq qilidu. Xitay tajawuzchilliri Türük we Erep dunyasigha bashqiche qilip éyitqanda musulmanlargha xalighanche hükmaranliq qilish pilanigha qarap sistémiliq we pilanliq halda herket élip bérishqa ötti.
Old_World_820.png

Bu yoqarqi xeritining kelgüsidiki bir alahidiliki biz xelqara tertipke uyghun toghra yolimizni tapalmisaq, xekqara jemiyet biz Uyghurlarni yene xitaylargha tashlap berip, uyghur emparatorliqining tupraqlirini büyük munghul dewliti qilip qurup chiqip uning imkanliridin paydilinishta munghullarni razi qilghan halda xitaylar bilen öz-ara kelishidu!

Uzaqqa qalmay Xitaylarning siyasiy chigirisi eng az bolghandimu qisqa muddetlik bolsimu tarixtiki Menching Émperiyesiningki teritoriysi bilen asasen dégüdek tengliship qalidu. Andin aridin uzaq ötmey Russiyening eskiriy yardimi bilen Türükler we bashqa musulmanlar xitay tajawuzchillirigha qarshi qayturma hojumgha ötidu. Belki 10-20 yilliq qanliq urushtin keyin, Uyghurlar özining igilik hoquqini qaytidin qolgha alidu, Uyghuristan musteqil bolidu.

Uyghuristan uzaqqa sozulghan rayon xaraktérliq urushtin kéyin musteqil bolidu, emma Uyghurlar qattiq eghir bedel tölesh hesabigha öz hakémiyitini tiklep chiqidu. Uyghurlar musteqil bolup qisqa waqit ichide xitaylarning qutratquchiliqi sewebidin ichkiy urush déngizigha gheriq bolup, qattiq qan tökülidu.Dewlet siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi tereptin éghir böhrangha duch kélidu.Uyghuristan dewlitidiki nopusning yérimi dégüdek urushta qirilip kétidu we bashqa rayonlargha köchüp kétishke mejbur bolidu. Xitaylar pursettin paydilinip Uyghuristanni yene bésiwélish xam xiyalida bolidu, singip kirip diniy we etnik ixtilap peyda qilip, ichkiy qalaymiqanchiliqlarni ewij alduriwétidu.Bu halet xéligiche dawamlishidu.Millitimiz shu chaghqa barghanda diqqet qilmisa qurghaqchiliq, qehetchilik we her türlük yaman süpetlik yoqumluq késeller bilen qirilip kétidu. Axirida xelqara teshkilatlarning eskiriy mudaxilisi netijiside xelqimiz öz-ara kelishim tüzüp, Uyghuristan, digen bir jumhuriyet bilen bügünki Amerikining hakimiyet sistemisini endize qilip qurulghan Büyük Türkistan Fidiratsiyesige qatnishidu.
18222664_1199477953512760_6645505147193292415_n
Uyghuristanliqlar bu dewirde dewlet eslihelirini qaytadin qurush, her türlük siyasiy we ijtimayi yaralarni dawalash, memliket miqyasida buzulghan tertipni qaytidin eslige keltürüsh ishida zor qiyinchiliqqa duch kélidu.Fédiratsiye ezaliri bilen siyasiy, iqtisadiy, eskiriy kirzislarni yashaydu. Mana mushu halqiliq peyitte ottura asiya dewletliri we Russiyediki Uyghurlarning roli intayin zor bolidu. Ruslarning eskiriy, iqtisadiy we siyasiy himayisi astida Uyghurlar özining hakimiyitini qaytidin mustehkemleydu. Uyghurlar özining bayriqi, hükimiti we quralliq qisimlirigha resmiy ige bolidu.Uyghuristan Jumhuriyitini eng bashta Russiye andin Türkiye étirap qilidu we xelqaradiki bashqa dewletlermu arqa-arqidin musteqqilliqimizni étirap qilidu. Xitay parchlinip ketidu.Tibeter yengidin teshkillengen bir xitay birlikige kiridu.Dunyada shuningdin keyinlam tinchliq, tereqqiyat we medeniyet qaytidin hüküm süridu.

Mana bu qanche milyon adem qirilip ketidighan, chong dewletler parchilinip, kichik dewletler qurulidighan yolgha qoyulush aldidiki dewir bölgüch xelqaraliq büyük Ural- Altay projekti.

Uyghuristan Kultur Merkizi

12.03.2017

Milliy Heriket: Milliy Irade, Milliy Roh, Milliy Sapa we Milliy Inqilap Tejiribeleri!


Autori: Korash Atahan

18222664_1199477953512760_6645505147193292415_n

Xitaylarining millitimizge qaratqan érqiy, kultural we diniy qirghinchiliqining barghanche küchiyishige egiship, milliy heriket sépimizdimu ijabiy we selbiy hadisiler arqa-arqidin bash kötürüshke bashlidi. Milliy qarshiliq heriketlirining béshidala tinch shekilde xitay mustemlikisige qarishi élip bérilidighan namayishlar yer alidu.Namayishlar bir milletning hür we azat iradisi, eqil-parasiti, kolliktip sapasi we inqilap tejiribisi bilen munasiwetlik. Namyish, milliy irade, eqil, bilim we tejiribe heqqide mushu bir dewirde köp izdinishimiz milliy herkitimizning tereqqiyatigha paydiliq tesir körsütidu.!Hazir biz Xitaylar bilen bir édiologiylik urush halitide turiwatimiz! Xitay dewliti bizge qarshi dewlettin muash élip her kün sekkiz saet ishleydighan ademliri bilen bizge qarshi küresh qiliwatidu. Biz heqiqet biz terepte bolghanliqidin ibaret paydiliq pursettin paydilinip, düshmenni halsiritiwatimiz! Mushundaq halqiliq bir peyitte namyish, milliy irade, eqil, bilim we tejiribe qatarliqlar heqqide köprek toxtilishni milliy heriket teqezza qilidu!

Xitaylar bilen bolghan keskin ediologiye kürishi milliy herkitimizge bilimlik, qabiliyetlik we tejiribilik kadirlar qoshunini telep qiliwatqan mezgilde, bizde eqil, bilim we tejiribe israpchiliqi kiseldek yamrimaqta!Ziyalilar qoshuni, ölimalar qoshuni we siyasetchiler qoshunining qandaq bolishi shu milletning teqdirini belgüleydu! Millitimizning bugünki halgha chüshüp qélishida millitimizge wekillik qilidighan biz bashta sanighan kishiler topining bash tartip bolmaydighan mesuliyiti bar!

Milliy herkitimiz sebirchanliq bilen özini mukemmeleshtürüp mushundaq kétiwerse wetinimizdiki xitay mustemlikisi haman bir küni yiqilidu. Xitay anglaydighan tilda sözlesh üchün xelqimizning, xoshnilirimizning we xelqara jemiyetning qollishini qolgha keltürüsh inqilapning birinchi basquchidur!Birinchi basquchni besip ötüshte namayish bek muhim! Xitaylar bizning hür dunyadiki naraziliq herkitimizning namayish sheklide küchüyüp, pütün dunyani qaplap kétishini hergizmu xalimaydu! Namayish biz üchünmu, xitay üchünmu oxshashla nazuk nuqta! Bu nuqtigha téximu köp küch chiqirishimiz, namyishlirimizni resmiy bir mektep haligha keltürishimiz, bu mekteptin esker, dost we ittipaqdash terbiyelep chiqishimiz lazim! Namayish Mezlum Xeliqlerning Zulumgha Qarshi Teshkillinidighan, Öz-Ara Terbiyelinidighan we Yiteklinidighan Jenk Meydanidur! Bundaq iken namayishning toluq ghelbe qilishi üchün shuarlarning mezmunlarigha, qatnashquchilarning türige we sepning tertiwige kapaletlik qilishimiz lazim! Namayishqa özimiz yitekchilik qilalaydighan qabiliyetke ige bolmisaq qatnashquchilar namayish qilishtiki meqsidimizni özgertip, özlirining siyasiy we diniy meqsetlirige bizni süyistimal qiliwétidu! Namayish bizning bolghanliqi üchün öz ghayimizge paaliyetni uyghun shekilde teshkillishimiz, namyishni milliy herkitimizni téximu yaxshi bilishning mektiwiy qilishimiz, namayish arqiliq biz bashqilargha emes, bashqilarni özimizning sépige qoshuwélish üchün tirishchanliq körsütishimiz lazim! Rabbim bizni eqilliq, bilimlik we imanliq qilip yaratti. Özimizni, wetinimizni we nomusimizni qoghdiyalmisaq chong gunah qilghan bolimiz!Wetenni, milletni we nomusimizni qoghdash ishi eng chong ibadet bolup, öz milliy iradisige iman keltürgendin bashqa xuddi resmiy ibadet qilghandek semimiy, rastchil we ixlas bilen qilishni bizdin telep qilidu! Biz wetenni, milletni we nomusimzni qoghdap qalayli, deydikenmiz derijidin tashqiri eqilge, yeni üstün bolghan meniwiy eqilge ihtiyajliq bolimiz! Insanda Biologiyelik Köz We Eqliy Közning Bolishila Kupaye Qilmaydu! Muhimi Meniwiyet Közining Ötkür Nuridur!, Milliy Inqilaptiki Meghlubiyetler Milliy Ediologiyemiz Ayit Telim-Terbiyedeki Ajizliqimizni Körsütiwatidu.

Milliy inqilawimizni küchlendüreyli deydikenmiz, awal öz aldigha chuwalchaq heriket qiliwatqan küchlerni, xelqara weziyet, ichkiy amillar, tashqiy imkanlar we emeliy küchimiz hemde qabiliyitimizge qarap teshkillishimiz, ortaq bolghan ediologiye qurulishi berpa qilip, shu arqiliq milliy kürishimizni dawamlashturishimiz lazim! Inqilawimizning Bu Basquchi Édiologiyelik Küresh Basquchi Bolup, Bu Küresh Bilim,Tejiribe We Milliy Iradeni Yéqilghu Qilidu! Tépish Müshkül Bolghan Bir Nadir Iddiye, Öldi Dep Qaralghan Herqandaq Bir Milletnimu Shühbesiz Bashqidin Tirildüreleydu!

Milliy Inqilap Awal Özimizni, Düshminimizni We Dostlirimizni Tarix, Medeniyet we Siyasiy Jehettin Tonushni Aldinqi Shert Qilidu!Bu Heqtiki Deiwir Xususiyitige ige bilimlerni xelqimizge aqturup, teshkilatlinishimizni zamaniwiylashturush, milliy herkitimiznining süpitini yoquri kötürüsh we xelqimizni toghra yolgha yiteklesh intayin muhimdur! Milliy Heriketdiki Ziddiyetler Ademler Özi Qilalaydighan Ishni Qilmay, Hemme Ishqa Teng Chat Kériwalghanliqdin Tughuliwatidu!

Men Milliy Inqilap Sépide 30 Yildin Ayrtuq Tejiribige Ige, Tariximiz, Medeniyitimiz We Milliy Herikitimiz Heqqide Sistimiliq Terbiye Körgen Bir Adem.Bu yerde bir nersilerni dep jar seliwatqan bolsam uning bir asasi bar. Emma teshkilatlinishmizdiki bezi ajizliqlar, milliy heriket qoshunimizdiki bir qisim chuwalchaqliqlar we xelqimizning unversal ang sewiyesidiki nurghun cheklimilikler manga oxshaydighan ziyalilarning milliy dawadiki rolini passip orungha chüshürüp qoyiwatidu.

Pikirlirim Ejdatlirimizning Ghayisi, Milliy Iradimiz We Siyasiy Küresh Ghayimizni Asas Qilidu!Buni xelqimizge aqturush asan emes. Milliy heriket qoshunidiki yitekchi orunda turghan shexislerning bu heqtiki bilimi, tejribisi we iradisi saghlam bolmisa bir pütün xelq onggha ketiwatimen, dep oylap, solgha ketip qalidu!Biz tar yolgha tiqilip kiriwalmayli, hemmimiz öz ixtidarimizgha, kespimizge yarisha ish qilayli!Hazirqi inqilap diniy inqilap emes, medeniuyet inqilawi emes, sanaet inqilawi emes, nesli qurup ketish tehditige duch keliwatqan millitimizni qutuldurush inqilawining quralliq emes édiologiye basquchi!Biz Periqliq Binalarni Emes, Hemmemiz Birlikte Oxsahashla Bir Binani Séliwatimiz! Herqaysimiz Öz Kespimizning Mahiri Bolayli!Mimarlargha egisheyli, qalaymiqanchiliq we öz-ara ziddiyetlerge xatime bereyli!

Tarixqa, Bugünge We Kélichekke Uyghun Pikir Qilish Asan Emes! Uyghur Milliti Bizning Pikir Qilishtiki Yortqinimiz! Putimizni Xelqimizning Közige Qarap Uzitimiz! Allahqa ming shuküri teshkilatlirimizning sapasigha qarighanda xelqimizning aktipchanliqi yoquri. Namayishlargha toxtimay qatnishiwatqan güzel qerindashlargha aperin! Emma xeliq terbiylesh, teshkillesh, yitekleshke muhtaj! Bu Xizmet köp küch telep qilidu! Xeliq toxtimay terbiyelengende, teshkillengende, yiteklengende andin xitayning üstimizdin ishligen jinayetlirini pash qilip, mezlum millitimizning awazini dunyagha anglitip, xelqarada aktip qollughuchi we hesidashliq qilighuchilarni köpeyteleydu!

Méni Cheteldela Emes, Memlikettimu Xelqimiz Bilidu. Biz milliy inqilapta tinchliq yolini talliwalghan bolsaqmu xitay zulumi sewebidin beshimizgha kelmigenler qalmidi.Biz bir dewir kishiliri milletimizni qulluqtin qutuldurushning tar yollirida nurghun nersilerni ügenduq, tejiribe topliduq we asan bayqighili bolmaydighan qanuniyetlerni bayqap chiqtuq. Shühbesizki bildighanlirimiz milliy herkitimiz üchün köp paydiliq. Bu tejiribilerni qolgha keltürüsh üchün biz yashighan hayatni qayta yashash ketmeydu! Tejiribe sawaqlardin ijabiy deris chqirish kupaye qilidu. Manga Oxshaydighan Ademler Wetende Türmide Yaki Öltürülüp Boldi! Chetelde manga oxshaydighan, emma bu herikette roli layiqida jariy qildurulmaywatqan yüzligen we minglighan kishi ler bar! Weten ichi we siritidiki aktip weziyet shundaq turuqluq namayishchilarning, teshkilatchilarning manga oxshaydighan ademge qaraydighan közi yoq. Chünki ularning hemmisi alim, reyislerning qolidin 10 professorning ishi kelidu! Xitay Uyghurgha qarshi turushta bilimge éhtiyaj bolsa boliduki, bizning teshkilatlirimizning qabiliyiti, bilimi , tejiribisi we abroyi inqilapqa yétip eship qalidu!Hey qeindashlirim bu bir qipqizil kinaye. Kashki inqilap qoshunidikiler eshundaq küchlük bolghan bolsa neqeder yaxshi bolatti, hemmimizning kütkinidekla ish bolatti demisimu.

Biz bilim, qabiliyet, tejiribe we talantqa muhtaj boliwatimiz! Biz his-tuyghugha emes, ilim we irpangha tayinip küresh qilishqa muhtaj boliwatimiz! Biz eslide obdan oylansaq bilim, eqil, tejiribe we qabiyet kirzisi ichide ingirawatimiz! Ehwal Shundaq Tursimu Bu Yil Münchenda Ötküzülgen 05-Iyul Nmayishida Sözge Teklip Qilayli Disek Bu Yerde Ayallar Kommetitining Reyisi, Ilham Toxti Jemiyeti Qatarliqlarning Reyisleri Barken, Özimizge Özimiz Aqmas Parangni Qilmay Shuarla Tolayli, Diyiship, Xitay Konsulxanisigha Qarap Ikki Saet Gellimiz Yirtilghudek Warqiarap Qayitip Kettuq! Namayish meydani Xitay zalimlirigha naraziliq bildürüsh we xelqara jemiyetning hissidashliqini qozghashtin bashqa mezlum millitimizning, zulum astidiki xelqimizning terbiyelinidighan, teshkillinidighan we yiteklinidighan meydanidur! Namyishta xelqimizge ikki éghiz yürikidikini sözleshni arzu qilidighan we heqiqiten sözligenliri weten-millet dawasigha paydiliq bolghan kishilerge söz birish, inqilawiy eserlerni diklimatsiye qilish, muhim tarixiy hadisilerni eslep ötüsh sheklinimu öz ichige alsa téximu yaxshi bolidu. Bashtin axirghiche shuar towlawirishmu xata. Nmayish meydanida notuq sözleshke sel qarap kélingechke, bu hadise dunyaning herqaysi jaylirida élip barghan paaliyetlirimizde nurghun ziddiyetlerni keltürüp chiqiriwatidu we bu ish keltürüp chiqarghan aqiwetler milliy obrazimizgha kütülmigen yerdin tetür tesir körsütiwatidu!

Toghra démisimu namayishta hemme ademge söz bérip, hemme ademning esirini diklimatsiye qilip blghili bolmaydu. Teshkiligüchiler buni ayrim pilanlishi lazim! Toghra demisimu sanimiz we qabiliyitimizge qarimay nime digen jiq reyis bu?! Reyis bolmisa inqilap qilghili bolmaydighandek oylap qéliwatidu bezi aghiniler. Bizde dawa mangmighanche teshkilat köpüyüp ketti. Bizde ish aqmighanche reyis köpüyüp ketti, dise bu qarghish tegken künlerde. Bu milletke reyis belasi tegdi, bu milletke teshkilat turup teshkilat qurush, mangduralmasliq, sewiyesi yetmeslik kesili tegdi! Boptula qurunglar, ish qilinglar emma silerni heqiqi yitekliyeleydighan bilim, tejiribe we qabiliyetke egishidighan bir sistem qurup chiqayli we milletni, inqilapni sapasiz reyis balasidin azat qilip, milletni qaysi terepke qarisam, qeyerge mangsam bolar digen beladin qutulduriwalayli!

Toghra dunyada boliwatqan namayishlarimizning körünishidin wezipini orundap qoysaqla bolmidimu, taghar bayning, ishek bayning yoqalsa tölimeymen, yiqilsa yölimeymen chiqip turidu, eslide namayish biz yoqurda dep ötkendekla bizge oxshash mezlum xeliqlerning zulumgha qarshi teshkillinidighan, öz-ara terbiyelinidighan we yiteklinidighan jenk meydanidur!.Namyishlarni namayishqa oxshash qilishimiz lazim! Biz hazir dunyadiki yüzdin artuq dewlet we rayongha tarqilip yashaymiz! Demokrattik ellerde we mustebit memliketlerde bolghan namayishlarni küzütishimiz we uningdin deris chiqirishimiz lazim! Hazirqi namyishlirimiz bek yiliman tuyghu béridu. Ghezep-nepret, öchmenlik we intiqam tuyghusi ipadilenmeydu! Bayraq we pilakatlarni tutushlirimiz we hereng-sereng, qalaymiqan we retsiz turushlirimizning özidinla xitay xatirjemlik tuyghusigha chökidu. Bu xildiki namayishlarni xitaylar bashtin-boygha video qilip, bizni tetqiq qilidu.Ikkiy milyon qerindishini türmige tashlisam hür dunyadiki hali mushu Uyghur degenning, dese bizge ne uyat, ne ar, ne nomus!

Milliy Inqilap Sehniside Yatmay Olturghanlargha Aferin, Öre Turghanlargha Ikki Aferin, Midirlighanlargha Üch Aferin! Pütün dunyada namayishqa kélwatanlarning dayim asasen oxsahash ademlerdin bolishi, hemme kishining toluq awaz qoshmasliqi, namayishni xuddi hashargha oxshash oyliwélish keypiyati, yiliman hesiyat, ölük qizghinliq we teshkillenmigen, aldin pilan qilinmighan istixiyilik paaliyet sewiyesige chüshüp qélish qatarliqlar milliy herkitimizning süpitini töwenlitiwitip barghan amillarning misalidur!Namayishta shexsiy ishlarni qilishqa, namyish bilen munasiwetsiz nersilerni sözlüshishke we chaqchaq we letipe sözleshke, héjiyip külüshke we shuwar towlashqa horunluq qilishqa hemde uxlashqa qettiy bolmaydu!

Hey qérindashlirim emdi hamaqetlik qiliwermenglar! Ishlar chaqchaq qilidighan yerdin alla burun ötüp ketti! Wetende könüp ketken özenglargha qatmu-qat azap we qulluq élip kelgen kona mijezinglsrni emdi tashlanglar! Hur dunyadiki küchlük milletlerdin hissiyat we iradenglarni ipadileshni azraq bolsimu ügüniwélinglar! Bir-biringlardin bolupmu siyasetchi we ziyalilardin yalghan kemterlikni, saxta exlaq ölchemlirini, rengwazliq we yasalmiliqlarni kütüshni qeyergiche kötürüp yürüysiler? Hey qérindashlirim men Küresh Atahan silerge özini silerge qurbanliq qilish üchün yétishtürgen millitimizning munewwer ziyalilarigha, ölimalirigha, siysiy paaliyetchilirige peqet yigit béshiliq we reyislik ölchiminglar bilenla baha bermeslikinglarni, ularning milliy inqilaptiki rolidin janliq paydilinishinglarni ümit qilimen! Dunya siler oylighandin jiq özgirep ketti, 300 yil gharda yetip, teypünemning waqtidiki tengini baqqalgha tengligendek ishni qiliwermenglar! Bizge qarshi düshmen samanning astidin yügürtiwatqan yündening ichide boldi bes emdi aqmanglar, sözimizge qulaq sélinglar!!! Silerning bizge tutqan pozitsiyenglarning toghra yaki xata bolishi özenglarning köz yéshi yaki shadiman külkenglar bilen munasiwetliktur! Siler bizning gepimizge chümpütmisenglar ziyan bizge emes özenglargha bolidu! Siler leghmen, poloning emes, emdi milliy irade we musteqil hayatning arqisidin yügürenglar!

Biz silerning ejdatliringlar silerge qaldurghan muellimlerdurmiz! Biz silerning aranglardiki hür dunyada turupmu xitay türmiside yashawatqan, tirik turupmu meniwiy tereptin allaburun xitaylar teripidin qetli qilinghan silerning aranglardin chiqqan shehidlerdurmiz! Bizning chuqanlirimizgha diqqet béringlar! Silerge bashqa biri zulum séliwatqini yoq, siler özenglargha özenglar zulum séliwatisiler! Siler qulluqtin waz kichishni xalisanglar, biz silerni xuda xalisa hür hayatqa bashlap mangalaymiz! Hür hayat kechürüshke bedel tölesh we tölimeslik silerge baghliqtur! Mushundaq bedel berilgen yerde bir milletni hüriyetke érishtürüshning eqildin, tejiribidin we bilimdinmu üstün yoli peyda bolidu! Ejdadimiz Molla Musa Sayramining „Tewarixiy Hemidiye“ dégen esiride: bir millet özining milliy erkinliki üchün küresh qilip milyon kishini shehid bergende taqilip qalghan ishikler échilip, yoruq tanglar atidu,- dégen mezmunlar bar! Biz Uyghuristan xelqi milliy musteqilliqimiz üchün allaburun milyon shehid berip bolduq, yollar échilip, ademler teyyar bolup, shertler piship yétilgende bolsa hemmimiz sheytanning arqisigha kirip, yene aq taghliq we qara taghliq bolushup küchimizni israp qiliwatimiz!

Qérindashlirim janabiy Allah manga tewekkul qilip yolgha chiqqanlarni özemning nusretim bilen mukapatlaymen, démigenmiti. Biz özimizni, ailimizni, özimiz mensup bolghan jemetimizni, millitimizni qulluqtin qurtuldurush kürishige semimi, rastchil, pigadar we estayidil muamile qilmisaq, millitimizge, bolupmu kelgüsi ewlatlirimizgha yüz kilelmeymiz! Ölümni Kütüp Yatqandin Olturghan, Olturghandin Öre Turghan, Öre Turghandin Bir Amallarni Qilip Elbette Midirlighan Yaxshi!

Men bu yerde Gérmaniyening München Sheheride ötküzülgen bir namayishidin qisqiche tesiratimni bayan qilip ötimen! Bu Künki Namyishqa 1000 Din Artuq Uyghur Yashaydighan Münchendin Aran 80-90 Adem Qatnashti! Namayishqa chiqqan adem sanning azliqi xitayni taza xushal qilidu! Namayishqa 400-500 adem qatnashqan bolsaq qanche heywetlik bolup kétidu-he?! Herqandaq namayishni namayishning eng töwen ölchemlirige bolsimu layiqlashturup qilsaq düshmenning yürikide qorquch peyda qilalaymiz!

Namayishta kötergen bayraq we pilakatlar mukemmel teyyarlanghan bolishi, xet we shuarlar her xil tillarda toghra yezilishi we jarangliq towlinishi lazim! Notuqlar hayajanliq, eslimiler tesirlik bolishi lazim! Sépi tom we küchlük yaghach we métallardin yasalghan bayraq we pilakatlarni mustehkem we ghezep bilen tutup turushlirimizni körüp, xitaylarni sür bassun! Bayraq ni chiwin qorughuchni yaki yelpügüchni tutqandek tutmayli, pilakatqa ingikimiz yaki jeynikimizni qoyuwalmayli! Namyishta quchaqliship, üssüshüp we mush etiship körüshmeyli! Namyishta qalaymiqan, egri-bügiri, maymaq-saymaq turmayli! namayishta sürlük keypiyat bilen janliq, titik we rohi kötürengü halda turayli! Herkitimiz, gep sözimiz, oy-xiyalimiz kolliktip bilen birdek bolsa namayishning ünimi yoquri bolidu! Namayishni ishench bilen, keskin we shiddetlik qilsaq xitayning wetinimizni mengü bésip yétish iradisi sunidu! Qiliwatqan ishimiz xuddi quralliq küreshtek ronaq tapidu! Nimishqa yilda 5-6 qetim ötküzilidighan azghine
namayishlirimizmu awat, janliq, shidetlik we tesirlik teshkiliyelmeymiz?!

Namyish teshkillesh usullirini tetqiq qilip, qayide békitip, shuningha pütün dunyada emel qilishimiz lazim! Namayishlar keskin, jiddiy we shiddet bilen élip bérilsa tesir küchi téximu yaxshi bolmamdu?! Namayishlarimiz dunyaning herqaysi jaylirida yaki undaq yaki mundaq qusurlardin xaliy bolalmaywatidu. Namayishqa kelgenlerning tolisi semimi niyet bilen kelgen bolsimu, beziliri weten-milletning kélichigini we allahning axirettiki öz wetining we qewming üchün nime qilding, dégen sualgha jawap bérishni oylap emes, namayishqa kelmisem memet nime dep qalarkin, semet nime dep oylap qalarkin, dep kelgendek qilishidu! Bu xuddi riya arlashqan ibadettekla milliy dawagha biz arzu qilghandek tesir payda bermeydu! Zalimlargha qarshi namayish xuddi ibadetke oxshaydu! Ixlas bilen qilinmighan namyish, ixlas bilen qilinmighan namazdek milletke hergiz payda élip kelmeydu!

Bir qétim bundaq bir namayish Germaniyening Frankfurt sheheridimu bolghan bolup, Sherqiy Türkistanliqlargha Türükler mawu bayraqni kötürüp mangsang bolmamdu, dégende qolam tonglap ketti, deptiken bizning hemsheriler! Namayishlarni oyan-chaqchaqtek emes, jiddiy we ghezep bilen qilishimiz, bayraq, resim we pilakatlarni xuddi bashqilarning ishigha tomuzda qol tonguptu, degendek emes, peqetlam xoshyaqmighandek emes, küch we pem-paraset bilen jessur bir shekilde tutishimiz lazim! Bu Ademler Weten-Millet Üchün Deyduyu, Weten-Milletke Duch Kelgende Hürmetsizlik Qilidu, Qebiliwazliq Qilidu,Gorohwazliq Qilidu, Teshkilatwazliq Qilidu! Biri qilghan namayishqa yene biri qatnashmaydu. Bu qandaq mentiqe?! Bundaq bolsa millet qandaq ittipaqlishidu, buning ziyini top-toplargha xuddi chashqanlar uwilirigha tarqilip ketkendek bölünüp ketken xelqimizning awazi teximu peslep, milliy heriket teximu ajizlap ketti.

Xitaylar chetellerdiki özige paydisiz küchlerni jimiqturush üchün allahburun heriketke ötüp boldi. Ular xelqimizni sotsiyal mediye goruppa we topliri arqiliq tarqaqlashturup, biz olturghan kimini biraqla sugha gheriq qiliwitishke orunmaqta. Xelqimizning teshkilatlardin uzaqliship, sotsiyal mediyelerdiki oxshimighan toplargha bölünüp heriket qilishtin yaxshi bir puraq kelmeywatidu!Hazirqi ehwaldin qarighanda milliy dawaning hulini kolaydighan yaman niyetlik ademler ochuq meydanlarda emes, yépiq toplarda heriket qilip, pitnixorluq we gheywet shikayet arqiliq siyasiy aghdurmichiliq qiliwatidu! Ademlerning bedini namayishta we teshkilatlarda bolghini bilen kallisi ishek hangirighan, it talshturghan yerde bolidighan weziyet shekillendi.Biz qandaq qilghanda namyishni ölchemlik qilghili bolidu, qandaq qilghanda namayishqa ademlerning teximu köp diqqitini tartqili bolidu, qandaq qilghanda namayishtin téximu köp netije qazanghili bolidu, degen timida muzakire, muhakime we izdinishlerni qilip. namyishning mezmuni, shekli we mitodini bir baldaq tereqqiy qildurishimiz, yüz bériwatqan xatalarni birlikte tüzitishimiz lazim!

Biz namyishlarda we her türlük bayanat we maqalilirimizda birlik, ittipaqliq we erkinlikni teshebbus qiliwatimiz!Kishiler bir qarisang wetenperwer we milletperwer körünidu. Aghzida weten millet digen bilen könglide emel qilmaydu.Herqandaq kiselning dorisi, shu kesel peyda bolghan tupraqta bar bolghanidek, biz Uyghuristan xelqiningmu derdimizge derman bolidighan küch, özimizning étnik terkiwimizde bar! Biz peqet özimizni tonup, yaxshi teshkillinip, xelqimizni toghra yitekliyeleydighan qudretning özimizde barliqini étirap qilishimiz, uni izdep-sorap tépip özimiz üchün xizmet qildurishimiz lazim! Bu Ademler Türmidiki Ziyalilargha Erkinlik, Millitimizge Azatliq, Dep Shuar Tolaydu, Emeliyitide Ziyalilargha Erkinlik, Millitige Azatliqni Artuq Köridu! Milliy Inqilapning Sehnisidiki Ussulgha Biz Tartqanlar, Laypachaq Bilen Gilemge Sekrep Chiqip, Konilarni Sehnidin Ittirmekte! Bu Ademler Oqumayla Alim, Tüzükrek Bir Ish Qilmayla Milliy Inqilapchi, Tört Ademni Yénigha Yighiwélip Özini Reyis Dep, Milletke Wakaliten Höküm Élan Qilip Yürse Ümit Kütüp 20 Yini Ötküziwettuq!

Milliy Inqilap Notagha Qarimay Turupmu Chalghili Bolidighan Xeliq Naxsha-Muzikilirigha Oxshimaydu! Milliy Inqilabimiz Ediologiyelik Basquchta Turiwatidu. Bu Inqilap Kespiy Tereptin Toghra Pilanlinip, Toghra Yiteklenmise Netije Yenila Nöl Chiqidu! Milliy Heriketni Ilmiy Yiteklesh Üchün Bilim, Tejiribe we Milliy Irade Hemmidin Muhim! Bu Millet Yene Qilidighanni Qilmay, Qilmaydighanni Qilip Yürse Aqiwitimiz Uzaqqa Barmay Kolliktip Halda Halaket Bolidu! Milliy Heriket Hemme Adem Otturgha Sekrep Chüshüp, Ala-Taghil Warqirap, Ongmu-Tetür Dessep Oynaydighan Héyitgahtiki Samagha Emes, Milliy Imamgha Egiship Oqulidighan Hayat-Mamatliq Namazgha Oxshaydu! Aqsaqalliqni az qilip, emeliy ishni köprek qilinglar! Bu Kimsesiz Qalghan Yalghuz Bayraqlar Sendin Nomus Qilmisun! Közüngni Ach Hey Tepse Tewrimes Öküz Milliti!

14.07.2018 Germaniye

Rashid-al-Din Hamadani


tumblr_otmvv3kdZY1rhlcb9o2_r1_500.jpg

Statue of Rashid al-Din Hamadani in Iran.

Rashīd al-Dīn Ṭabīb (Persianرشیدالدین طبیب‎), also known as Rashīd al-Dīn Faḍlullāh Hamadānī (Persianرشیدالدین فضل‌الله همدانی‎, 1247–1318), was a statesman, historian and physician in Ilkhanate-ruled Iran.[1] He was born into a Persian Jewish family from Hamadan.

Having converted to Islam by the age of 30, Rashid al-Din became the powerful vizierof the Ilkhan, Ghazan. Later he was commissioned by Ghazan to write the Jāmiʿ al-Tawārīkh, now considered the most important single source for the history of the Ilkhanate period and the Mongol Empire.[2] He retained his position as a vizier until 1316.

After being charged with poisoning the Ilkhanid king Öljaitü, he was executed in 1318.[2]

Historian Morris Rossabi calls Rashid-al-Din „arguably the most distinguished figure in Persia during Mongolian rule“.[3] He was a prolific author and established the Rab‘-e Rashidi academic foundation in Tabriz.

Biography[edit]

Mongol soldiers in the Jāmiʿ al-Tawārīkh of Rashid al-Din, 1305–1306.

Rashid al-Din was born into a Persian Jewish family in Hamadan, now in Hamadan Province. His grandfather had been a courtier to the founder Ilkhanate ruler Hulagu Khan, and Rashid al-Din’s father was an apothecary at the court. He converted to Islam around the age of thirty.[4]

Rashid was trained as a physician and started service under Hulagu’s son, Abaqa Khan. He rose to become the Grand Vizier of the Ilkhanid court at Soltaniyeh, near Qazvin. He served as vizier and physician under the Ilkhanate emperors Ghazan and Öljaitü before falling to court intrigues during the reign of Abu Sa’id Bahadur Khan, whose ministers had him killed at the age of seventy. His son, Ghiyas al-Din ibn Rashid al-Din, briefly served as vizier after him.

Jāmiʿ al-Tawārīkh[edit]

image

The Jāmiʿ al-Tawārīkh „Compendium of Chronicles“ was commissioned by Ghazan and initially was a history of the Mongols and their dynasty, but gradually expanded to include the entire history since the time of Adam to Rashid al-Din’s time.

Rashid was assisted by Bolad, a Mongol nobleman who was the emissary of the Great Khan to the Ilkhanid court. Bolad provided him with much background about Mongol history, especially about the Borjigin clan.

The Compendium was completed between 1307 and 1316, during the reign of Öljaitü.

Calligraphy Workshop: Rab‘ i-Rashidi[edit]

The work was executed at the elaborate scriptorium Rab‘-e Rashidi at Qazvin, where a large team of calligraphers and illustrators were employed to produce lavishly illustrated books. These books could also be copied, while preserving accuracy, using a printing process imported from China.

Hulagu Khan with his Eastern Christian wife, Doquz Khatun. Hulagu conquered Muslim Syria, in collaboration with Christian forces from Cilician ArmeniaGeorgia, and Antioch. From Rashid al-Din’s work.

The work was at the time of completion, c. 1307, of monumental size. Several sections have not survived or been discovered. Portions of the Jāmiʿ al-Tawārīkhsurvive in lavishly illustrated manuscripts, believed to have been produced during his lifetime and perhaps under his direct supervision at the Rab‘-e Rashidi workshop.[5]

Historiographical significance[edit]

Volumes I and II of the Jāmiʿ al-Tawārīkh have survived and are of great importance for the study of the Ilkhanate. Volume I is „contains the history of the Turkish and Mongol tribes, including their tribal legends, genealogies, myths and the history of the Mongol conquests from the time of Genghis Khan to the end of the reign of Ghazan Khan“[6] while volume II describes „the history of all the peoples with whom the Mongols had fought or with whom they had exchanged embassies“.[6] In his narration down to the reign of Möngke Khan (1251–1259), Ata-Malik Juvayni was Rashid al-Din’s main source; however, he also utilized numerous now-lost Far Eastern and other sources. The Jāmiʿ al-Tawārīkh is perhaps the single most comprehensive Persian source on the Mongol period. For the period of Genghis Khan, his sources included the now lost Altan Debter „Golden Book“. His treatment of the Ilkhanid period seems to be biased, as he himself was a high official, yet it is still seen as the most valuable written source for the dynasty.

The third volume is either lost or was never completed; its topic was „historical geography“.[6]

The most important historiographic legacy of the Jāmiʿ al-Tawārīkh may be its documentation of the cultural mixing and ensuing dynamism that led to the greatness of the Persian and Ottoman Empires, many aspects of which were transmitted to Europe and influenced the Renaissance. This was the product of the geographical extension of the Mongol Empire, and is most clearly reflected in this work by Rashid al-Din. The text describes the different peoples with whom the Mongols came into contact and is one of the first attempts to transcend a single cultural perspective and to treat history on a universal scale. The Jāmiʿ attempted to provide a history of the whole world of that era,[6] though many parts are sadly lost.

One of the volumes of the Jāmiʿ al-Tawārīkh deals with an extensive History of the Franks (1305/1306), possibly based on information from Europeans working under the Ilkhanates such as Isol the Pisan or the Dominican friars, which is a generally consistent description with many details on Europe’s political organization, the use of mappae mundi by Italian mariners and regnal chronologies derived from the chronicle of Martin of Opava (d. 1278).[7]

Book transmission: printing and translation[edit]

Mongol cavalry pursuing their enemy.

Ghazan on his horse. Rashid al-Din, Jāmiʿ al-Tawārīkh.

Rashid al-Din also collected all of his compositions into a single volume, entitled Jami‘ al-Tasanif al-Rashidi („The Collected Works of Rashid“), complete with maps and illustrations. He even had some of his shorter works, on medicine and government, translated into Chinese. Anyone who wished was given access to his works and encouraged to copy them. In order to facilitate this, he set aside a fund to pay for the annual transcription of two complete manuscripts of his works, one in Arabic and one in Persian.

The printing process used at the workshop has been described by Rashid al-Din, and bears very strong resemblance to the processes used in the large printing ventures in China under Feng Dao (932–953):

[W]hen any book was desired, a copy was made by a skillful calligrapher on tablets and carefully corrected by proof-readers whose names were inscribed on the back of the tablets. The letters were then cut out by expert engravers, and all pages of the books consecutively numbered. When completed, the tablets were placed in sealed bags to be kept by reliable persons, and if anyone wanted a copy of the book, he paid the charges fixed by the government. The tablets were then taken out of the bags and imposed on leaves of paper to obtain the printed sheets as desired. In this way, alterations could not be made and documents could be faithfully transmitted.[8] Under this system he had copies made, lent them to friends, and urged them to transcribe them and return the originals. He had Arabic translations made of those works he composed in Persian, and Persian translations of works composed in Arabic. When the translations had been prepared, he deposited them in the mosque library of the Rab‘-e Rashidi.[6]

Authorship and plagiarism accusations[edit]

The authorship of the Jāmiʿ al-Tawārīkh has been questioned on several grounds.

Abu al-Qasim Kashani (d. 1324), who wrote the most important extant contemporary source on Öljaitü, maintained that he himself was the true author of the Jāmiʿ al-Tawārīkh, „for which Rashid al-Din had stolen not only the credit but also the very considerable financial rewards.“[2]

According to Encyclopædia Iranica, „While there is little reason to doubt Rašid-al-Din’s overall authorship of the Jāmeʿ al-tawāriḵ, the work has generally been considered a collective effort, partly carried out by research assistants.“[9] Kashani may have been one of those assistants.[9]

Some also contended that it was a translation of a Mongol original.[2]

Authorship of his Letters[edit]

Scholars are in dispute about whether Rashid al-Din’s Letters are a forgery or not. According to David Morgan in The Mongols[10] Alexander Morton has shown them to be a forgery, probably from the Timurid period.[11] One scholar who has attempted to defend the letters‘ authenticity is Abolala Soudovar.[12]

Fahlavi poems[edit]

There are some fahlavīyāt by him apparently in his native dialect: a hemistich called zabān-e fahlavī (1976, I, p. 290), a quatrain with the appellation bayt-efahlavī, and another hemistich titled zabān-e pahlavī („Fahlavi language“).[13]

Loss of influence and death[edit]

 

The Mongol ruler, Ghazan, studying the Quran.

In 1312, his colleague Sa’d al-Dawla fell from power and was replaced by ‚Ali Shah. Then, in 1314, Öljaitü died and power passed to his son, Abu Sa’id Bahadur Khan, who sided with ‚Ali Shah. In 1318, Rashid al-Din was charged with having poisoned Öljaitü and was executed on July 13, at the age of seventy.[14] His Jewish ancestry was referenced numerous times in the court. His head was carried around the city after the execution and people were chanting :“This is the head of the Jew who abused God’s name, may God’s curse be upon him.“ [15]

His property was confiscated and Rab‘-e Rashidi, with its scriptorium and its precious copies, were turned over to the Mongol soldiery. A century later, during the reign of Timur’s son Miran Shah, Rashid al-Din’s bones were exhumed from the Muslim cemetery and reburied in the Jewish cemetery.[16]

National and political thoughts[edit]

Rashid al-din was an Iranian patriot and also an admirer of the Iranian state traditions. The name of „Iran“ is mentioned in his Jami‘ al-tawarikh, and he showed dislike for Mongols (whom he refers to as Turks).[17]

See also[edit]

Notes[edit]

  1. Jump up^ „Rashid ad-Din“Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online. Accessed 11 April 2007.
  2. Jump up to:a b c d Morgan, D.O. (1994). „Rāshid Al-Dīn Tabīb“. Encyclopaedia of Islam8 (2nd ed.). Brill Academic Publishers. pp. 145–148. ISBN 9004098348.
  3. Jump up^ Genghis Khan: World Conqueror? Introduction by Morris Rossabi http://www.blackwellpublishing.com/content/BPL_Images/Content_store/Sample_chapter/9780631189497/GK_sample_chap.pdf
  4. Jump up^ George Lane, Genghis Khan and Mongol Rule,Hackett Publishing , 2009 p.121.
  5. Jump up^ The large literatre on these includes: S. Blair, A compendium of chronicles : Rashid al-Din’s illustrated history of the world, 1995, 2006 ISBN 1-874780-65-X (contains a complete set of the folios from Khalili collection, with discussion of the work as a whole); B. Gray, The ‚World history‘ of Rashid al-Din: A study of the Royal Asiatic Society manuscript, Faber, 1978 ISBN 0-571-10918-7. See the article on the work for more
  6. Jump up to:a b c d e Lunde, Paul; Mazzawi, Rosalind (1981). „A History of the World“Saudi Aramco World32 (1).
  7. Jump up^ Jackson, p.329–330.
  8. Jump up^ Joseph NeedhamScience and Civilisation in China. v.5, „Paper and Printing“, ed. Tsien Tsuen-hsuin. Cambridge University Press, 1985. p. 306–307.
  9. Jump up to:a b Jāmeʿ al-Tawāriḵ at Encyclopædia Iranica
  10. Jump up^ The Mongols, 2nd ed., p. 183.
  11. Jump up^ A.H. Morton, „The Letters of Rashid al-Din: Ilkhanid fact or Timurid fiction?“, in R. Amitai-Preiss and D.O. Morgan, The Mongol Empire and Its Legacy (1999), pp. 155–199.
  12. Jump up^ Soudovar, Abolala (2003). „In defense of Rašid-od-din and his Letters“. Studia Iranica32: 77–122.
  13. Jump up^ Ahmad Tafazzoli, „Fahlaviyat“ in Encyclopedia Iranica
  14. Jump up^ Lewis, Bernard (2014). The Jews of Islam. Princeton University Press. ISBN 1-4008-2029-4., p. 101.
  15. Jump up^ Littman, David (1979). Jews Under Muslim Rule: The Case of Persia. Institute of Contemporary History., page 3.
  16. Jump up^ [Douglas, William O. (1958). West of the Indus. Doubleday., p. 417]
  17. Jump up^ PETRUSHEVSKY, I. P. (1 January 1970). „RASH͟ĪD AL-DĪN’S CONCEPTION OF THE STATE“. Central Asiatic Journal14 (1/3): 148–162. JSTOR 41926869.
    • Although Rashid al-Din was of a family of Jewish origin nevertheless in his correspondence (as well as in the Jami‘ al-tawarikh) he invariably speaks as an ardent Sunni Muslim and Iranian patriot, an admirer of the Iranian state traditions.
    • Equally, the state of the Ilkhans was to Rashid al-Din not a Mongol ulus, but „the state of Iran“ (Mamalik-i Irãn) (…)
    • In the Jami‘ al-tawarikh , a work of semi-official historiography, this Iranian patriotic tendency shows itself only here and there, and then in a disguised form. In his letters Rashid al-Din is more outspoken. There he speaks sharply about the Turks (i. e. the Mongols) as tyrants and oppressors of the Iranian ra’iyyats. Rashid al-Din’s dislike for the Turks was also due to the fact that under the last Ilkhans the Mongol-Turkish tribal aristocracy was the main bearer of the centrifugal tendency and a wilful element not always obedient to the central authority in the person of the Ilkhan. In a letter Rashid al-Din calls the Turkish (= Mongol) amirs „pure swindlers and accomplices of the devil“.

References[edit]

External links[edit]

https://www.google.de/search?q=rashid-al-din+hamadani&rlz=1C1KAFA_enDE578DE578&source=lnms&sa=X&ved=0ahUKEwjOhLSD1pbcAhUGEJoKHdQhCsoQ_AUICSgA&biw=1024&bih=666&dpr=1.25

Uyghur Milliy Tenherket Türliri we Uning Teqdiri Heqqide Izdinish!


 

Aotori: Korash Atahan

 

uyghur-putbol-amerika-1

Bizning yiraq qedimqi ejdatlirimiz, At üstide shungqardek uchidighan, arslannyürek soqashchi bolupla qalmay, öz nöwitide küchlük sporchilar idi.

Xitay Döliti Wetinimiz Uyghuristanni besiwalghandin buyan, milliy alayidiliklirimizni yoq qilishqa orunup we milliy kimlikimizge alaqidar belgülerni her tereptin boghup keldi. Xitaylar til-yéziq, din, maarip we soda-sanaet qatarliqlargha oxshash, eneniwiy tenherket türlirimizning tereqqiyatighimu dölet térori wastisi bilen buzghunchiliq qilmaqta. Ular xelqimiz her-türlük tenterbiye paliyetliri bilen shughullansa, „Néme meqsiding bar?“, „Milliy bölgünchi“, „Térorest“ dep eyiplidi. Beden chéniqturghanlarni iddiyside mesile bar dep solap qoydi. 1997-yildiki Ghulja qirghinchiliqining kélip chiqishighimu, Xitay hökümitining Uyghur yashlirining teshkillinip, ammiwiy tenherket paliyetlirige uyushishini cheklesh qilmishi sewepchi bolghanidi.Bu qétimqi weqede xuddi xelqara Amnestiy raporida tilgha élinghandek minglighan Uyghur yashliri qanliq basturuldi.

Ölüm jasasigha höküm qilinghanlar, muddetsis késilgenler, eghir ten jazasi bilen türmilerde yétiwatqanlarning xitaygha qarshiliq körsitishige, Xitay pashistlirining Uyghur xelqining milliy kimlikini shekillendüridighan amillarning biri bolghan tenherket paaliyetlirimizge erkin izna bermigenliki sewepchi bolghanidi. Sherqiy türkistanning bashqa rayonlirida mana yoqarqi seweptin öltürülgenler, késilgenler, memuriy jazagha uchrighanlardinmu minglap misalgha élish mumkin. Xitayning bir milletning tenterbiye ishlirigha qaratqan, bu xil pashistik herketlirining aqiwetide Uyghurlarning jismaniy we meniwiy sapasi, érqiy alayidiliki özgirep, ilgirkige oxshaydighan qiyapetlerdin söz achqili bolmaydighan haletke keldi.Milletning ten qurulushi özgireshke___Uyghurlar xitaydek wijikleshke, chüshkünlishishke, eksiche xitaylarning beden sapasi yüksilip, milliy iradési küchiyishke___ bashlidi. Shundaqtimu Uyghur xelqi özlirining intayin cheklik ijtimayi heqliri we iqtisadiy ewzellikliri asasida mol yerlik kulturimizning terkiwi qismi bolghan tenherket we tenterbiye tüsini alghan her türlük meniwiy paliyetlirimizni perwish qilip, ewlatmu-ewlat uninggha warisliq qilip kelmekte.

Uyghuristanda, Jümlidin Uyghurlarda mingdin artuq özige xas milliy alahidilikke ige her xil tenterbiye türliri bar bolup uning arxiologiylik we yazma tarixini miladidin ilgirki 3000-yillardin bashlashqa bolidu. Bularning ichide hazir xelqarada omumlashqan Neyze étish, Chawghantop oynash, Eghirliq Kötürüsh, Sekresh, Tiz yügiresh, Taghdin téyilish, Atbeygisi, Owchiliq we herbiy meshiq qatarliqlardin bashqa yene hazirghiche Uyghurlardila saqlinip kéliwatqan birqanche xil tenherket türi bar. Biz bu yerde „Uyghur örpi-adetliri“ dégen kitapta tilgha élinghan we Sherqiytürkistanda bügünmu keng tarqalghan we omumiy xelq yaqturidighan birqanche tenherket türini misal üchün qisqiche tonushturimiz.

Putbol

991cb12a-3f51-4a1a-aa76-8628d8583379.jpeg

Uyghuristanda keng tarqalghan tenterbiye türliri qanche yüzdin ashidu. Buning ichide putbol alahide orunda turidu.Putbol Sherqiytürkistanda qedimdin tarqilip kelgen tenherket türlirining biri bolup, U ejdatlirimiz terepidin keship qilinghan. Mundaqche qilip éytqanda „Putbol“ dégen nammu qedimqi Uyghur tilidin kélip chiqqan we shu asasta xelqaragha omumlashqan bolup, bu Hazirqi zaman buwaqlirimiz oynaydigha Balachuqtop we Uyghurlar at üstide oynaydighan oghlaq tartishish oyunining yene bir waryantidur.

Xelqarada nopuzluq tarixiy melumatlarda Ottura Asiyadiki Türkiy qewimlerning qozini tulumchilap soyup, ichige yel (hawa) toldurup ishlen’gen topni tépish usuli bilen qarimu qarshi qel’elerning ichige kirgüzidighan „Putbol“ namliq bir oyuni bar idi, déyilgen («Türk Qamusi», 29– tom, 384–bet) yene «Türk Milliy Medeniyiti» dégen kitabning 276– bétide putbol, chewgen oyunliri Hun, Tuchar dewridin buyan Türkiy qewimler arisida oynalghan» dégen ibariler bar.

Her türlük eneniwiy tenterbiye adetlirimizdin qarighandimu, Putbolning ejdatlirimiz teripidin ijad qilin’ghanliqi körünüp turidu. Derweqe, u chaghlardiki Top hazirqi zamandiki topqa pütünley oxshimayti. U chaghdiki Top/ Tep ottura esirde yashigha Uyghur alimi Mehmut Qeshqiri «Türkiy Tillar Diwani»da körsetkinidek, tulumche soyulghan qoza térisige yel qachilash, yip yögep kalleklesh, ösümlük we tere yunglargha oxshaydighan yumshaq nersilerni shar shekillde yögep, téyarlash qatarliq shekillerde hazirlanghan.

Uyghurlar arisida Putbol oynash uzaq tarixtin buyan örpi-adetke aylinip ketken. Biz maqalining bash teripide 1997-yilqi Ghuljidiki piwral qanliq weqesining kélip chiqishigha, Xitay hökümitining Uyghur yashlirining teshkillinip Putbol oynishigha ruxset qilmighanliqi sewep bolghanliqini tilgha alghan iduq. Dunyaning qeyiride bundaq bir yolsizliq bar!?Bunaq hadésiler xitaylar wetinimiz Sherqiytürkistanni ishghal qiliwalghan yérim esirdin köprek waqittin béri talay qétimlap yüz bérip kelmekte.

Sherqiytürkistanning Sheherdin uzaq, hazirqi zaman medeniyitining anche tesirige uchrap ketmigen yiraq yézillirida, Putbol oyinining eng iptidayi iznalirini tapqili bolidu. Uyghur baliliri orma waqtida bughday éngizi, küzde qonaq éngizi we xamanlarda éshek minip chewgentop oynaydu we oghlaq tartishidu. Uningdin bashqa muzay yaki qozining yéngila (tulumche soyulghan térisige saman tiqip yaki yel bérip) top yasap putbol oynaydu. Ular bu kengri seynada welley, aqsüngek, mükümükileng, Köch-köch we aghchaylam oynashtin tashqiri yip yögeshtin hazirlanghan yaki ikki kona tumaq ichige paxal, yung yaki paxta tiqip teyyarlanghan top bilen, chapanlardin qapqa (qel’e) yasap putbol oynaydu.

XIX Esirning 70– yilliri meshhur sodiger, meripetperwer zat Bawudun Musabayow sherqiytürkistandiki eneniwiy mekteplerde pen-téxnikigha ayit derslerni qoshup oqutushni yolgha qoyghan. 1883– Yili Artush sheherining Ékisaq kentide yéngi maarip yolgha qoyulup, deslep üch sinipliq mexsus penni mektep échilghan. 1885– yiligha kelgende zamaniwiy sekkiz sinipliq penniy mektep sélip, alte giktaar chongluqta tenterbiye meydani yasap chiqqan. 1885-yillardin kéyin bu xil penniy mektepler sherqiytürkistanning Ghulja, Altay, Chöchek, Qumul, Turpan, Qeshqer, Xuten rayonlirighimu kéngiyip yéngiche oqutush ishliri bilen birge, milliy tenterbiye oyunlirimizni qéliplashturush, zamaniwaiylashturush ishliri jush urup rawajlanghan. Herqasi sheherlerde tenterbiye meydanliri ara-arqidin yasalghan. Oqughuchilar bu meydanda yügürüsh, sekresh, yorghilap méngish, éghirliq kötürüsh qatarliq addiy tenterbiye meshghulatlirini élip bérishtin sirt, Chambashchiliq, Putbol, Tartishmaq (Arqan we Kaltek), Esir élish, we Tash keldi – Tash ketti qatarliq tenterbiye paliyetliri bilen meshghul bolghan.

1902– Yili Bawudunbay öz xirajiti bilen Rusiye we Türkiyige oqughuchi chiqiridu. Chetelde oqughanlar oqush püttürüp qaytqandin kéyin, bashqa eneniwiy tenterbiye türliri qatarida Uyghur Putbolchiliqimu zamaniwiylashqan, netijide sherqiytürkistanda Uyghurlar tunji bolup, zamaniwi putbol komandisi qurup chiqqan. Uzaq ötmey putbol pütün Sherqiytürkistangha tizla omumlashqan.

1927– Yili 7– ayda, Artushning Ékisaq kentide qurulghan Uyghur putbolchilar komandisi en’gliyining qeshqerde turushluq konsulining putbol komandisi bilen musabiqiliship, ularni birge qarshi ikki netije bilen, shwétsariyining ishtin sirtqi putbol komandisini nölge qarshi yette netije bilen yéngiwalghan.

Uyghuristanda ikkinchi qétimliq Jumhuriyet qurulghandin kéyin Ghulja, Ili, Altay we Artush teweside yéngi echilghan penniy mekteplerde we milliy armiyening bezi qisimlirida Putbol komandilliri arqa-arqidin qurulup, tiz sürette muntizimlishishqa, közge körünüshke bashlighan. Wetinimiz xitay tajawuzchilliri teripidin ishghal qiliniwelinghandin kéyin, milliy tenterbiye ishlirimiz intayin chékinip ketken bolsimu, eyni waqitta éksaqta, Sherqiytürkistanning azat rayonlirida qurulghan putbol komandisining ezaliri gerche yashinip qalghan bolsimu, yéngi zaman putbol meydanidin orun aldi. Kéyin (1951– yili) yashan’ghan milliy armiye ofiserliri we yerlik déhqanlardin terkib tapqan bu Uyghur putbol komandisi Xitay döletide gherbiy shimal rayoni boyiche ötküzülgen musabiqe qatarliqlarda birqanche qétim chémpiyon bolghan.

Bügünki kündemu Putbol Uyghurlar eng yaqturup oynaydighan tenherket türlirining biri bolup, Sherqiytürkistanning oxshimighan sheherliride chong kichik Putbol komandilliri bar. Ularning sewiyesi Xitay döliti boyiche aldinqi qatarda tursimu, Xitaylar Uyghurlarning milliy kimlikini yoq qilish we uni xelqaragha untulduriwétish meqsidide memliketlik we xelqaraliq chong musabiqilerge qatnashturmaydu.

Xitay döliti teshkilligen Putbol komandilar qanche qilghan bilenmu xelqarada tonulmaywatidu. Éger qanche yillardin béri Xitay döliti özining Putbol komandisini Uyghurlardin teshkilligen bolsa, ezeldin bu türdiki tenherketke xushtar we mayir Uyghur xelqi, Özlirining bu jehettiki küchini, üstün maharetini dunyagha yene bir qétim tonutup qoyghan bolatti. Mana bu téxiche Sherqiytürkistanning Xitay téritoriysi, Uyghur xelqining Xitay döliti puqrasi bolup tonulmighanliqining we étirap qilinmay kéliniwatqanliqining yene bir janliq ispati.

Yighinchaqlighanda Putbol ejdatlirimizdin miras qalghan, xelqimiz eng yaqturup oynaydighan eneniwiy tenherket türlirimizning biri bolup, uning Sherqiytürkistanda téximu tereqqiy qilip, dunyagha tonulush istiqbali bar bolsimu Xitay dölitining pilanliq türde ujuqtiriwétish siyasitining qurbani bolup kelmekte.

Darwazliq

Uyghuristanda keng tarqalghan tenherket türlirining biri Darwazliqtur. Uning wetinimiz Uyghuristandiki tarqilish tariximu 2-3 ming yillardin kam emes.

Darwazliq – Uyghurlarning uzaq tarixqa we milliy alahidilikke ige bolghan en’eniwiy tenherket oyunlirining biri bolup, uning tarixiy menbesi Uyghurlarning qedimki kök tengrige étiqad qilghan dewirlirige tutishidu.

Uyghurlarning dunyagha meshhur „Oghuzname“ éposida Uyghurlarning darwazliqigha ayit qurlar uchraydu. Tarixchilar kitapta teswirlengen Oghuzxaqanning yashighan dewrini, bügündin az dégendimu 7 ming yill ilgirige sürgili bolidighanliqini qiyas qilishmaqta. Qedimki ejdadlirimiz kök tengrige bolghan séghinish we uninggha bolghan yüksek hörmitini ipadilesh üchün yerdin muelleq turidighan égiz darlarni baghlap, her-türlük tenherket paliyetliri we ammiwiy murasimlarni ötküzüsh arqiliq özlirining tengri yükseklikige intilish rohini ipadiligen.

Ejdatlirimizning iptidaiy qarishida Uyghurlarning xaqanliri tengrining yer yüzidiki nurdin apiride bolghan perzrntliri bolup, dar üsti (textirawan) ge chiqish goyaki tengri makan’gha chiqqanliq we yaratquchi bilen birleshkenlik bolup hésablinatti.

Shunga Uyghur xelqning arisida dargha chiqidighan darwazni muqedesleshtüridighan, alahide ulughlaydighan we chong bilidighan adet hazirmu bar. Shu seweptin Uyghurlar dargha chiqishtin awal ibadet we qurbanliq késish qatarliq tentenilik murasimlarni ötküzüp, tengrining qudritige bolghan heyranliqni, yaratquchigha bolghan tengdashsiz söygisini ipadileydu.

Meydan we darning tiklinishi: dar uzunluqi yüz métir, kengliki atmish métir kélidighan jaygha tikilidu. Dar tüwrüki on métir etrapidiki uzun üch oq yaghachtin hazirlinidu. Öz-ara ulanghan yaghachning uzunluqi/égizliki ottuz métirdin artuq teyyarlinidu. Dar üstige taxta perde/Textrawan ornitilip, üsti teripi qizil shelper renglik rext bilen Kök gümbezi sheklide yasilidu.

Tiklengen daring üch bayriqi bolidu, taxta perde/Textrawan astigha üch métirliq yaghach toghrisigha baghlinip ikki béshigha yalang chighriq, uchma chighriq békitilidu ong terepke ilenggüch sheklide arghamcha téngip ikki uchini taxtayning ikki béshidin chigip qoyidu. Sol terepke yene arghamcha chigip diyamétiri ottuz santimétir tömür halqa békitilidu. Dar arghamchisi seksen ikki métir bolup oq arghamcha déyilidu. Uning bir uchi taxta perdining astigha, töwen uchini ottuzbesh yaki qiriqbesh gradusluq qilip yerge qozuq qéqip baghlaydu. Arqa tam arghamchisini dar tüwrükini tutup turidighan qilip, uni tüwrükning qarshi teripige baghlaydu. Yene dar arghamchisini kötürüp turidighan toqquz – on ikki métirliq ikki acha yaghach bolidu. Uni hawaz yaghichi dep ataydu. Arghamchining muqimliqini saqlaydighan, ikki terepke tartip turidighan perde arghamcha bolidu.

Lengger chüp (tengshek yaghach) alte métir we toqquz métirliq bolup yapilaq yaghachtin yasilidu. U hawa qarshiliqini peseytidu, darwazning tengpungluqini tengsheydu.

Darwazlarning xas murasim kéyimi bolup, Papaq, Selle, keshtilen’gen güllük puchqaqliq zer tutqan Tambal, Belwagh, Alma uruqi duxawa kalte chapandin ibaret. Undin bashqa dar yasighuchilar, yardemchi darwazlar we muzikantlarmu milliy qiyapetler bilen kiyinidu. Darwaz meydan’gha koldurma asqan rengdar yopuqluq atqa minip kiridu. Qarshi élish muzikisi chélinidu.

Dar üsti mahariti, arqan üstide yalangayaq méngish, olturup qopush, arqan’gha minish, arqanda mollaq étish, közini téngip méngish, putigha texse téngip méngish, taqlap méngish, yaghach ayagh bilen méngish, ghaltek (welsipit heydesh), dardin siyrilip chüshüsh qatarliqlar.

Chighriq oyuni yalang chighriqta pirqirash, belni chighriqta qoyup özini töwen’ge étish, özini arqigha étish, chighriq yaghichigha putining uchini élip turush, bir qoltuq arqiliq chighriqta turush, boshluqqa shungghush halitide turush, chighriq halqisigha bir putini bir teripige qoyup pirqirash, ikki halqigha putini sélip özini töwen’ge tashlash qatarliqlar.

Dar tétimliq saz – muzika sadasi bilen oynilidu. Darwazlar yalghuzla oynapla qalmastin, janbazliq, chewendazliq, sérikchilik qatarliqlar birge oynilidu.

Dargha chiqish bir xil alahide murasim tüsini alghan bolup, minglighan tamashibinlar darni chöridep, dar bashqurghuchigha egiship darwazning aman – ésenlikini tilep dua – tekbir qilishidu. Sherqiytürkistan darwazliri bélige héchqandaq «bixeterlik tasmisi» baghlimaydu. Shuning üchün Uyghur darwazlirining chebdesliki we héchnémidin qorqmas baturane rohi her qandaq tamashibinlarni heyran qalduridu.

Chélish

Chélish – Uyghur xelqining uzaq tarixqa ige en’eniwi oyunlirining biri bolup, nahayiti qedimki zamanlardin bashlap héyt – ayem, seyle-sayahet, toy – tökün qatarliq her xil ammiwiy paliyetlerde uruq we qebililer ara chélishish musabiqiliri élip bérip, palwanlarning gheyret – shijaitini sinash we tajawuzchilargha qarshi hebiy hazirliq qilish qatarliq seweplerdin adetke aylan’ghan.

Chélishish Uyghuristanliqlarning yiraq qedimki ejdatliri teripidin keship qilin’ghanliqi heqqide melumat bar. Emma, uning owchiliq emgikining we tajawuzchilar we qebililer ara urush éhtiyaji asasida iptidayi jem’iyette peyda bolghanliqini perez qilish mumkin.

Uyghuristanning Ürümchi muzéyida 1983– yili Barchuq (maralbéshi) ning chong tim xarabiliqidin tépilghan miladidin 10 nechche esir ilgirki dewrge ayit bir qizil sapal heykel saqlanmaqta. Bu heykelde ikki chélishchi rasa gireliship ketken. Bir chélishchi qarshi terepni sol yanpishigha alghan, yanpashqa chiqip qalghan chélishchi bolsa, peytni ching tutup, qarshi terepning sol téqimi bilen ong mürisige gire salghan qiyapet gewdilendürülgen. Bu meshhur heykelde teswirlengen ijtimayi hayatni we tereqqiyatni, Tarim oymanliqida kem dégendimu besh-alte ming yil ilgiri yashighan ejdatlirimizgha qeder sürüsh mumkin. Bu körünüsh del bizge hazirqi zaman Uyghurlirining chélishish halitini eslitidu. Bu xil chélishish merkizi asiyada yashawatqan xeliqler ichide peqet uyghurlarghila xas bolup, bu enene künümizge qeder xelqimiz arisida üzlüksiz dawamlashmaqta.

Mehmut Qeshqirining «Türkiy Tillar Diwani»da «Qiz bilen chélishma, tughmighan baytal bilen élishma» (Ⅰtom, 619–bet) dégen maqal uchraydu. Yuqiriqidek tarixiy pakitlar chélishning Uyghurlarning qedimki en’eniwi oyunlirining biri ikenlikini ispatlaydighan yene bir yazma yadikarliqtur.

Dunyadiki köpchilik milletlerning aditide chélishish ammiwi tenterbiyining bir xil en’eniwi shekli süpitide mewjud. Emma chélishish uslubi bir – birige oxshashmaydu. Jümlidin Uyghurche chélishishmu bashqa xelqlerning chélishish sheklidin perqliq halda özige xas milliy uslubqa ige.

Qeshqer, Qumul, Turfan, Hoten we uning etrapidiki rayonlarda Belwagh baghlash arqiliq, peqet bel tutup chélishish shekli asas qilin’ghan. Beldin bashqa ezalarni tutushqa, chemek sélishqa, charputlap yiqitishqa ruxset qilinmaydu.

Chélishish meydanigha chüshken ikki palwan bélige belwagh (pota) baghlaydu. A Terep B terepning, B terep A terepning belwéghidin tutidu. Meshqawul (Réfir) öz ara bel tutushush qayidige uyghun bolsa, chélishishqa komanda béridu. Shuning bilen musabiqe bashlinidu, kim yanpashqa élip qarshi terepni yerge yiqitalisa, shu kishi ghelibe qilghan hésablinidu. Utqan kishi meydanda qalidu. Uning bilen chélishishni xalaydighan palwanlar arqa – arqidin meydan’gha chüshidu eng axirida uning bilen bel sinishidighan adem chiqmisa, u shu meydaning chélishish palwani bolup qalidu. Bezide ikki palwan bir-birini qanche saetlep yéngelmey, bu meydan chélish axirlishidu. Sherqiytürkistanning Qumul, Turpan, Qutubiy, Beshbaliq, Manas, Altay qatarliq sherqiy we shimaliy rayonliridiki Uyghurlarning chélishish shekli qeshqerche chélishish sheklidin az – tola perq qilidu. Bu rayonlardiki chélishish shekli bir qeder qedimiyrek mundaqche qilghanda eskiriy uslubini saqlap qalghan.

Omumen, chélishish Uyghurlar arisida shunchilik keng omumlashqanki, yéza – kentler we chong kichik sheherlerde chélishish oyuni qish – yaz dégüdek étiz – ériq béshida, emgek meydanlirida xalighan peytte ötküzülüp turushtin tashqiri, her il we aymaqlar ammiwi murasimlarda kölimi chong bolghan chélishish paaliyetliri uyushturup turidu. Sherqiytürkistanliq erkekler chélishishni baliliq dewridin bashlap meshiq qilidu. Chélishishning eng deslepki meydani pishaywan supilliri, öylerdiki kigiz we palaslarning üstidur. Adette her bir mehelining, yurtning bir qanche neper chélishish palwanliri bolup, yurt jamaiti ularni alahide hörmetleydu we mushu mahirliri bilen pexirlinidu. Eger birer jayda chélishish bolidighanliqidin xewer tapsa, her qaysi yurt jamaetliri özlirining chélishchilirini élip, shu sorun’gha hazir bolidu.

Bügünki künde Uyghurche chélishish shekli milliy tenterbiyining muhim türliri qataridin orun élip, xelq’ara musabiqilerde öz alahidilikini toluq namayan qilishi kérekidi. Emma Xitay hökümiti Uyghurlarda omumlashqan Chélishish türining tereqqiy qilishini, millitimizning beden sapasining ösüshini, Uyghur xelqining dunyagha tonulushini xalimaydighanliqi üchün, Milliy tenterbiye türlirimizning engüshteri bolghan Chelish türi barghanche modidin qalidighan achchiq aqiwet kélip chiqiwatidu.

Oghlaq Tartish

Oghlaq tartishish – Bozqir Uyghurliri we Tengritagh Uyghurlirining eng qedimki kollektip eneniwiy at üsti oyunlirining biri bolup, u «atliqlar medeniyiti» dewrining yaldamisi. Sherqiytürkistanda qérindash xelqlerdin Tajik, Qazaq, Qirghiz we Mungghul qatarliqlardimu oghlaq tartishish keng omumlashqan.Bu oyun ademlerning baturluq we jenggiwarliq xislitini namayan qilidighan at üsti mahariti bolup, atni eng burun qolgha köndürgen Merkizi asiyada yashap kelgen Türkiy xelqler arisida barliqqa kelgenliki mueyyenleshtürülmekte.

Oghlaq tartishish oyunimu Uyghurlar we Uyghur nesillik bashqa xelqler arisida musabiqe sheklide toy –tökün, héyt – ayem, Ammiwiy murasim paaliyetliride uyushturulidu. Oghlaq tartishish köprek Tengri taghning jenubidiki keng Uyghur yéza bazarliri, charwichiliq rayonliri we sheherdin chetrek yéza – qishlaqlarda keng omumlashqan bolup, bundaq yurtlarning köpchilikide mexsus oghlaq tartishish maharitini yétildürgen chewendazlar bolidu. Ular oghlaq tartish xewirini anglighan haman alahide terbiyiligen atlirini minip, Il, aymaq, Yurt, Kent we Mehelliler boyiche sep tartip belgilen’gen oghlaq tartish meydanigha hazir bolidu. Oghlaq tartishqa qatnishidighan chewendazlarning sani cheklenmeydu. Oghlaq tartishish musabiqisige qatnishidighan ikki terep teyyar bolghandin kéyin, musabiqini teshkilligüchi shexs aldin teyyarlighan oghlaqni belgilen’gen orun’gha tashlap béridu. Shuning bilen musabiqe bashlinidu. Éti yügürük mahir chewendazlar bes – bes bilen at chapturup, oghlaqni burun éliwélishqa tirishidu. Oghlaqni yerdin élip üzengge astigha yaki téqimigha bésiwalghuchi oghlaqni bashqilargha tartquzup qoymasliq üchün nishan’gha qarap quyundek chapidu, Qarshi terep uni qoghlaydu, Yétishiwalghan chewendazlar at üstide turup oghlaqni talishidu, Shuning bilen bir meydan oghlaq tartishish jéngi bashlinidu.
Oghlaqchilarning bir qismi oghlaqni élip qéchish yönilishini tosidu. Éti küchlük, qawul chewendazlar ghujhmek boluwélip oghlaq talishiwatqan qizziq nuqtigha “Wurra, Wurra…!” dep warqirap bösüp kirip oghlaqni tartip chiqish üchün küresh qilidu. Mushundaq qayta – qayta talishish, tartishish arqiliq eng axirida kim oghlaqchilar topini yérip ötüp, bashqilarni arqida qaldurup, oghlaqni belgilen’gen pellige tashliyalisa (oghlaq tashlash nishani köpinche oghlaq tartishish meydanidin yiraqraq bolghan melum yurt ichidiki abruyluq bir ademning öyi yaki chetrek bir jaygha nishanlap sizilghan chember qilip belgilinidu) shu terep ghelibe qilghan bolidu. Oghlaq tartishta ghalip kelgen terep oghlaq tarishishni teshkilligüchiler teripidin alahide mukapatlinidu. Oghlaq tashlanghan öy igisi bu oyun sheripige ziyapet béridu, we meshrep uyushturidu yaki kéyinki nöwetlik oghlaq tartishish paliyitini uyushturushqa mesul bolidu. Utup chiqqan atlarning béshigha qizil tawar baghlaydu, chewndazlargha maddiy we meniwiy mukapatlar tarqitilidu.

Uyghurlar arisida yurt – mehelliler boyiche kolléktip ikki sep bolup oghlaq tartishtin bashqa yene tallanghan ikki chewendaz arisida yekkimu yekke oghlaq tartishish usulimu bar. Öz yurtlirigha wekillik qilidighan ikki chewendaz meydan’gha chüshkendin kéyin, teyyarlan’ghan oghlaq meydan’gha tashlinidu. Ular yerdiki oghlaqni tartishishqa bashlaydu, kimning küchi artuq, éti küchlük bolsa, shu kishi oghlaqni tartiwalidu, yekke tirkishish nahayiti jiddiy bolidu. Tirkishish netijiside oghlaqni qoldin bermigini ghelibe qilghan bolup hésablinidu. Bundaq yekke oghlaq tartishish kichikrek daire ichide élip bérilidu.

Sherqiytürkistanda At üstide oynilidighan oyunlar ichide oghlaq tartishishtin bashqa yene «at beygisi», «tengge élish», «qiz quwar»(Qazaqlarda), «at üstide küch sinishish», «yerdin yaghliq élish» we “Yerdin Gül élish” qatarliq en’eniwi oyunlarmu bar. Bu oyunlar küchlük jenggiwarliqni telep qilishtek alahidiliki bilen bügünki künde milliy tenterbiye paliyitining muhim türliridin biri bolup qaldi.

Janbazliq

Uyghurlar tarixta Büyük Asiya Hun Imperiyisi, Köktürk Imperiysi, Uyghur Urxun Imperiysi, Édiqut Imperiysi, Qrahanlar Imperiysi qatarliq küchlük herbiy döletlwerni qurghan xelq bolup, Ularda tenherket türlirining köp bolushini, ular yashighan alayide Jughrapiylik rayon keltürüp chiqarghandin bashqa ejdatlirimizning dunyaning herqaysi tereplirige qaritip élip barghan herbiy yürüshlirining tesiridinmu ayrip qarashqa bolmaydu. Uyghurlarda janbazliq (chambashchiliq) we chewendazliq (at üsti mahariti) ning qanche ming yillardin béri ewlatmu-ewlat dawamliship kéliwatqanliqining sewebini ejdatlirimiz yaratqan parlaq medeniyet tarixidin izdesh lazim.
Uyghur janbazliqni özige xas milliy alahidiliki we en’eniwi yerlik uslubi bilen Uyghur xelqining batur, qeyser, merdane xaraktéri we jasaritini ekis ettürüp béridu.
Uyghurlar musht mahariti, peshwa mahariti, kalla qoyush, aliqan mahariti, yelgumpisi mahariti, igizge sekresh mahariti, yanpash mahariti, yoshurun, ashkara we tiz hujum qilish mahariti, tash chiqish, tömür égish, pichaq étish, zerbini tosush we qarshi terepning tighini tutush mahariti, qilichwazliq, neyziwazliq, omutbazliq, kaltekbazliq, mollaq étish, uzaqqa sekresh, tosuqlardin ötüsh, ot chembirikidin ötüsh, köz baghlash, ateshpereslik qatarliq janbazliqning xilmu xil maharetlirige mahir. Uyghurlarning eneniwiy janbazliq mahariti ejdatlirimiz 10 ming yillardin béri yashap klegen shimaliy Tengritagh rayonlirida yeni meshhur Béshbaliq etrapida hazirgha qeder toluq saqlinip kelgen. Uzaqtin buyan dawam qilip kéliwatqan Uyghur janbazliqi hazir tereqqiy qilip, Uyghur janbazliq komandisi qurush bilen yigirme nechche orunda meshiq meydani, nechche yüzligen mektep, jamaet teshkilatlirida kolléktip – yekke meshiq qilish paaliyet orunliri barliqqa kelgen bolsimu, Xitay hökümitining bu herketke bolghan astirittin buzghunchiliqqilish herkiti sewebidin, tereqqiy qilip dunyagha tonulalmaywatidu.

Chewendazliq

Chewendazliq Uyghuristanning yerlik spor türlirining biri bolup, U sheqiytürkistandiki xitaydin bashqa Uyghur nesillik xeliqlerning hemmisige tekshi tarqalghan. Uyghurlar we ularning etnik qérindashliri bolghan Qazaq, Qirghiz, Tajik we Mungghullar iptidayi owchiliq hayatidin bashlap at minip adetlen’gen xelq bolup, ular at üstide soqash qilish, yawayi haywanlar bilen élishish, oqya étish qatarliq köp xil at üsti paaliyetlirige mahir. Qedimqi Yunan Tarixchisi Petlomusning Büyük Iskenderning sheriqqe qilghan kingeymichilikliri heqqide yézilghan “Tarixname” dégen esiride Uyghurlarning yaramliq chewendaz we yéngilmes soqashchi ikenliki heqqide bayanlar xatérlengen.

Uyghurlar qedimdin tartip, at minishni özlirining selteniti dep bilgen. Shunga Uyghurda “At erning qaniti” dégen temsil bar. Sherqiytürkistanliqlar her qaysi xanliqlar dewride, at minish mahirliri eskerlikke, orda xizmetchilikige tallan’ghan. Hetta qiz – yigitlerning özlirige layiq tallishimu chewendazliqni, qeyser we baturluqni shert qilghan. Shundaqla chewendazliq Uyghur jamaetchilikning héyt – bayram, toy – tökün, seyle – sayahet künlirining qiziqarliq we jelp qilarliq köngül échish nomurliri bolup qalghan. Mesilen, at beygisi, oghlaq tartishish, at topi (Chewgen), at üstide tengge élish, at üstide küch sinishish qatarliq musabiqe sheklidiki paaliyettin bashqa her qaysi chewendazlar at üstide qilich oynishish, chiwiq chépish, at üstide neyze, omut, qalqan ishlitish, qarigha étish, at chapturup atning ong – sol yénigha özini tashlash, at üstide öre turush, at üstide tornek oynash, atning ong – sol yénigha özini yoshurup bösüp ötüsh, chékinip zerbe bérish qatarliq köp xil at üsti maharetlirini namayan qilghan.
Sherqwiytürkistan Xitay mustemlikisige chüshüp qalghan yérim esirdin buyan, Milliy tenterbiye herkitimizning tereqqiyatida kishining könglini ghesh qilidighan chékinish barliqqa keldi. Shu seweptin hazir, Uyghurlarning chewendazliq enenisimu, xelqaradiki qoghdash we perwish qilish pilanigha kirgüzülgen medeniyet türige iltimas qilish girdawigha chüshü qaldi.

Ordikam Oyuni

Xitay hökümitining Uyghuristanda yerlik medeniyitimizge séliwatqan buzghunchiliqliri tüpeylidin xelq arisida qanche ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan tenherket türliri asta-asata ghayip bolmaqta. Uyghur tenherket türlirining senet we kulturluq xususiyiti küchlük bolup, u muskulni chéniqturushni meqset qilipla qalmay rohni chéniqturush, iradéni küchlendürüsh we ishleshke qulay bolushtek alayidiliklerge ége.Uningdin bashqa yene bu türlük heriketlerge Uyghur xelqi tarixta ishengen tutem we dinlarningmu melum nisbette tamghisi urulghan.
Ordikam oyuni – Uyghur xelqining yoqarda tilgha kechken milliy en’eniwiy tenherket oyun türlirining biri bolup, asasen Sherqiytürkistanning jenubiy rayonliridiki Uyghurlar arisida uzaq zamanlardin buyan oynilip kelmekte.

Ordikam oyuni dalilarda, tüzleng mehelilerde, yaylaq – janggallarda, yéza – mehellilerning azade kochilirida oynilidu. Bu oyun üchün aldi bilen adem sanining az köplükige qarap chember sheklide meydan sizilidu. Andin shu siziq aylanmisi boyiche texminen her bir ikki métir ariliqqa birdin kichik orek kolinidu (orekning hejmi chay piyalisi chongluqida) kolan’ghan orekning sani qatnishidighan ademning sanidin biri kem bolidu. Chember sheklidiki bu meydanning otturisigha lighuchiq (bu türdiki oyunda ishlitidighan topning yerlik shiwide atilishi) heydep kirgüzülidighan bir ana (merkiziy) orek (bu orekchek “orda” déyilidu) kolinidu. Oyun’gha qatnishidighanlar özining boy égizlikige asasen özliri tallap yaratqan noghuch sheklidiki birdin kaltek tayaq hemde yumilaq yaki uzunchaq (bashmaltaqtin sel chongraq) halettiki bir dane yaghach balachuq(bala sözidin kelgen) teyyarlaydu. Oyun’gha qatnishidighanlar tex(hazirlanmaq) bolghandin kéyin bir komanda bilen teng chaqmaq tézlikide her biri, birdin orekni igilep anachuq(ana sözidin kelgen) hasa (Top uridighan kaltek) ni orekke solap turidu. Bu oyun Orek igisidin hoshyarliq we chebdeslikni telep qilidu. Eger kim orek igiliyelmigen bolsa shu kishi topqa mes’ul bolup, balichuqni meydan sirtidin top urush kaltiki bilen meydan ichige heydep ekirip, pem bilen meydan otturisidiki merkiziy orekke solash üchün heriket qilidu. Qalghan oyunchilar hem özining orikini, hem merkiziy orekni qoghdaydu. Her bir orekning igiliri topni merkiziy orektin yiraqlashturush üchün, orekke kirish éhtimali bolghan topni kaltek tayiqi bilen urup yiraqqa heydiwétishke heriket qilidu. Orek baqquchi mushu meqsette tayiqini orektin chiqarghan haman, orekke ige bolalmighan top heydigüchi pursettin paydilinip, chaqqanliq bilen tayiqini héliqi bosh orekke tiqiwalsa, bu orekning igisi ordisi(özining oyun bazisi)din mehrum qalidu – de, oriki (ordisi) ni igiliwalghan kishi ornida meydanning sirtigha chiqip qaytidin top heydeshke mes’ul bolidu. Oyun mushu xil usulda dewirlinip, araq-arqidin dawamlishiwéridu. Ariliqta oyunni téximu qizitish we ewjige kötürüsh üchün oyun bashliqining «köch! – köch!» dégen komandisi bilen teng, orek igiliri tayiqini kötürüp, öz ara orek almashturidu. Eger mushu «köch – köch» peytide oriki yoq top heydigüchi chaqqanliq bilen birer bosh orekke tayiqini séliwalsa, u orek shuninggha mensup bolup, bixestelik qilip kim orek igiliyelmigen bolsa, yéngilgen sanilip, shu kishi dawamliq top heydeshke mesul bolidu. Eger top heydigüchi balachuqni bashqilarning kütülmigende urup yiraqlashturushigha yol qoymay, epchillik bilen topni merkiziy orekke kirgüzüwalsa, shu haman bir qétimliq orek köchüsh (köch – köch) bolidu. Shu jeryanda her kim chaqqanliq bilen orek igilishi shert. Nawada orek igiliyelmey sirtta qalghini yene top heydep kélishke mes’ul bolidu. Eger ikki kishining tayiqi bir orekke sélinip qalsa, kimning tayiqi orekke baldur sélin’ghan bolsa, orek shu kishige mensup bolidu we utup chiqqan bolidu. Kim burun igiligen ordidin( bazidin) ayrilmay orek talishish yüz berse oyun bashliqi hökümi bilen yene bir qétim «köch – köch» qilinidu. Bu oyunni oynashta oynighuchilarning top kaltiki bilen bir – birining putigha yaki bashqa jaylirigha urushqa, balachuqni qoli bilen tutup oynashqa ruxset qilinmaydu. Oyun tertipige xilapliq qilghuchilar sézilse, u kishi oynashtin mehrum qilinidu yaki bashqa usullar bilen jazalinip tenbih bérilidu.

Ordikam oyuni intayin qiziqarliq tenherket türi bolup, chebdeslikini, hoshyarliqini, pem-parasetlik bolushni telep qilidu. Bu oyun kishining gheyritini, iradisini kücheytip, ittipaqliq éngini östüridu.

Koyla Top

Uyghuristan tenherket türlirining köpliki jehette xoshna ellerdila emes dunya boyiche aldinqi orunda turidighan rayonlarning biridur. Milliy enenillirimizning xitay hökümiti teripidin yeklinishi, Xitay döwlitning, u türdiki tenherket oyunlirini resmiy shekilde qoghdimasliqi sewebidin kélip chiqiwatqan ziyanlarni xelqara medeniyet we örpi-adetlerni qoghdash teshkilatlirigha anglitish texirsiz ishlinishni telep qiliwatqan xizmetlerning biridur.
Koyla Top (Qach – qach) oyuni – Uyghurlarning milliy, en’eniwi tenterbiye oyunliridin biri bolup, u adettin tashqiri tézlik, chéwerlik, qeyserlik we hoshyarliqni telep qilidu.

Bu oyunmu ikki terep bolup, musabiqilishish sheklide élip bérilidu. Oyun’gha qatnishidighanlar köprek balilar we yashlar bolup, aldi bilen ular ikki sepke ayrilidu, adem sani cheklenmeydu, emma her bir sepke qatnishidighanlarning sani toqquzdin éship ketmeydu.

Koyla Top (Qach – qach) oyuni üchün yügürüshke eplik tüzleng yer yaki étizliq meydan qilinidu. Oyun meydanning chong – kichikliki qatnashquchilarning sanigha qarap sizilidu (adette bu xil oyun üchün teyyarlinidighan meydanning uzunluqi atmish – seksen métir, kengliki qiriq – atmish métir etrapida bolidu). Meydanning ikki teripige chember sheklide sizilghan top urush orni we qéchip baridighan jay orda(Baza) adette «koyla» dep atilidu.

Koyla Top (Qach – qach)oyuni üchün bir dane top (shaptul yaki örük üchkisige xam yipni orap, almidek chongluqta qilghandin kéyin, uni töt yaki sekkiz közlük qilip, oxshashmighan renglik yip bilen üstidin keshtilep chirayliq we chidamliq qilip böjep yumilap top sheklige kirgüzidu) we uzunluqi toqsan santimétir etrapida, tomluqi ketmen sépidek, top urush qismi (bir teripi) yapilaq shekildiki top urush kaltiki teyyarlinidu. Eger meydan kichikrek bolup top urush kaltiki bolmisa, kaltek, ornida qol bilen topni urup oynisimu bolidu. Köpinche qizlar we kichik balilar qolda urup oynaydu.

Oyun bashlashta ikki terepning komanda bashliqliri top urush tayiqini asmangha tashlap, tutqan yerdin üsti terepke besliship siqimdap mengip, axirda kim tayaqni toluq siqimdap turghan bolsa oyun bashlash hoquqi shu terepte bolidu. aldi bilen top urush hoquqini talishish oyunni qattiq qizitidu. Top urush hoquqi ayrilghandin kéyin, top urghuchi terep ezaliri top urush koylisi ichide retlik tizilip turidu. Qarshi terep ezaliri meydanda topni tutuwélish üchün eplik jay tallap, xuddi walibolchilardek orun igileydu. Top urghuchi terepke mudapie körgüchi qarshi terepning komanda bashliqi topni kaltekke toghrilap tashlap béridu.

Komanda ezalirining bir qétim, komanda bashliqi ( Rambatchi) ning ikki qétim top urush hoquqi bolidu. Top urghuchi urulghan top bilen teng meydanning qarshi teripidiki belgilen’gen koyla ichige kiriwalghuche qarshi terep topni turuwélip, top bilen uni uruwalsa, mudapiede turghan qarshi terep ezaliri nahayiti chebdeslik bilen gürride yügürüp bérip top urush koylisi ichige kiriwélishi shert. Eger belgilen’gen meydan’gha kirgüche ariliqta qarshi terep bilen ularning birer ezasini uruwalsa, ular top urush hoquqigha ige bolalmaydu.Top urush hoquqi bar terepning ezaliridin birsi top urghanda kaltiki topqa tegmey yaki yiraqqa mangmay, qéchishni layiq körmise, koyligha kirip turup, ikkinchi eza urghandin kéyin shu kishi bilen birge qachsimu bolidu yaki kéyinki üchinchi, tötinchi top urghuchi bilen bille qachsimu bolidu. Ishqilip top urghan kishi choqum belgilen’gen rayon’gha qéchip bériwélishi shert. U yene purset kütüp, özining komandisidiki bashqa biri top urghan zaman top urush koylisigha qayta qéchip kéliwalsa, «esir»liktin qutulup, top urush hoquqigha qayta ige bolidu. Top urghuchi terep ezaliri topni belgilen’gen meydan ichide xalighan yiraqliqqa ursa boluwéridu. Lékin arqa terepke ursa yaki meydan siziqidin chiqip ketse «köygen top» (sésiq top) hésablinip top urush hoquqi almishidu. Musabiqe jeryanida top urghuchi terepning top urush nöwiti tügep, hemmisi qachalmay qamilip qalsa, u halda mudapie qilghuchi qarshi terepning ikki ezasi meydan ichide öz ara top pasliship, top urghuchi terepning belgilen’gen rayonigha qéchip bériwélishqa purset yaritip béridu. Bu purset ichidimu qéchip bériwalalmisa yaki qéchish jeryanida qarshi terep top bilen uruwalsa, yéngilgen bolup, top urush hoquqi almishidu.Démek, Koyla Top (qach – qach) oyuni ene shundaq jiddiy tirkishish, dewr almishish ichide dawamlishidighan intayin qiziqarliq tenherket türlirimizning biridur. Bu oyunni yaxshi teshwiq qilip Olimpik musabiqillirining bir türige kirgüzgili bolghan bolsa, Milliy dawagha we xelqimizning maddiy we meniwiy menpeetlirige jiq paydisi bolghan bolatti.

Sarghaydi (chaqpelek)

Sarghaydi – Uyghuristanda, jümlidin Uyghurlar arisida keng omumlashqan milliy, en’eniwi tenherket oyunlarning biri. Bu oyun qedimdin bashlap her xil héyt – bayram, murasimlarda shundaqla déhqanchiliqning arisal peytliride, köprek qish künliri yaki bash bahar künliride uyushturulghan bolidu.Chaqpelek yaghach we yaghach chaqni méxanikiliq usul bilen gireleshtürüp yasalghan bolup, texminen on besh – yigirme métir égizliktiki moma yaghachqa, Yariya harwining chaqini kiydürüp, chaqning üstige yene ikki tal badra yaghach bir- birge jüplinip baghlinip yasilidu. Bu chaqning moma üstide mezmut turushni kapaletlendüridu. Oyunchilar uchidighan ilenggüch (arghamcha) lar chaqpelek üstidiki jüplime yaghachqa muqim békitilgen bolidu. Chaqni aylanduridighan yene bir tal yaghach moma (oq yaghach) yaghachning töwen teripige toghrisigha qilip muqim orunlashturulghan bolup, bu toghra yaghachning ikki teripide töttin sekkiz adem turup, bir xil tézlik bilen ong yönilishke qarap ittirilidu. Shuning bilen chaqmu bille aylinip, chaqqa baghlan’ghan ilenggüchtiki ikki (uchquchi) asta – asta kökke kötürülidu. Chaq qanchilik téz aylan’ghanséri ilenggüchmu shunche tézlikte barghanséri égizleydu. Bu oyunning peyda bolush tarixini, wetinimiz Sherqiytürkistan xelqining kök tengrige choqunush dewirlirige sürüp chüshendürüsh mumkin.
Bu xil oyungha Eger téni ajiz yaki béshi qayidighan kishiler qatnashsa, ilenggüch hawagha kötürülgenséri köngli aynip, béshi qéyip yaki qorqup,chirayliri sarghiyip kétishi mümkin. Bu oyunning mushundaq alahidilikke asasen, ejdatlirimiz uninggha Sarghaydi, dep nam bérilgen.
Bu oyunning özige xas qayide – yosunliri bolup, mexsus adem teripidin bashqurulidu.
Chaqpelek oyunining yuqiriqigha oxshashmaydighan yene bir xil waryantimu bar. Bu xil chaqpelekning momisi texminen sekkiz – on métirghiche égizlikte bolup, bu moma yerge tik qilip mehkem, midirlimaydighan halette kömülidu. Bu momining uchigha yenila Yariya harwa chaqi yaki sharikliq chaq kiygüzülidu. Chaqning üstige pilus (+) shekillik ikki basuruq yaghach mehkem baghlinidu. Bu bixeterlik tedbiri bolup, chaqning tasadipiy halda moma yaghachtin éghip ketmeslikini kapaletlendüridu. Chaqning chembirikige géométiriyilik tengpungluqi tengshelgen töt dane halqa mustehkem békitilip, bu halqilardin töt tal heriketlinish arghamchisi chüshürülidu. Bu arghamcha yüz kilogramliqtin artuq éghirliqqa berdashliq béreleydighan bolup, adette moma yaghachning égizlikidin ottuz – ellik santimétir kalte bolidu. Shunga u boshluqta muelleq halette turidu. Arghamchining töwen’ge chüshürülgen uchi ademning puti erkin patqudek ilmek qilip chigilidu, uchquchilar töt kishidin ashmaydu. Ular sol putini arghamchining ilmiki ichige sélip sol qolida arghamchini mehkem tutidu, uchush teyyarliqi pütkendin kéyin uchush komandisi bérilidu. Shuning bilen tört uchquchi tekshi rétim bilen ong putini yerge tépip, chaqpelekni heriketlendüridu. Buning bilen uchush dayirisi qush qanitidek kérilip, uchquchilar asta – asta yuqirigha yeni kökke kötürülidu we chaqpelekning aylinish oqigha mas halda hawada aylinish hasil qilidu. Uchquchilar égizrek uchushni xalap uchush maharitini namayan qilmaqchi bolsa, ular ong puti bilen yerni tépish sür’itini tekshi tézlitish we öz ara heriket jehette maslishish zörür. Eger uchushtin toxtashqa toghra kelgende, uchush sür’itini astilitip, yene shu ong puti bilen birdek yer tormuzi qilinidu.Bu oyunmu Sherqiytürkistan xelqining milliy tenterbiye türige mensup bolup, yürek we öpkini chéniqturushta körünerlik paydiliq rol oynaydu.

Yangaqatma

Yangaqat oyuni – Sherqiytürkistanda keng tarqalghan oyunlarning biri bolup, nishan’gha tegküzüshni meqset qilghan tenherket türlirining biridur. Bu oyun yangaq köp chiqidighan qeshqer, xoten, aqsu qatarliq rayonlardiki Uyghur yashliri arisida keng omumlashqan.Bu oyun adette héyt – bayram we her xil seyle-sayahet paliyetliride oynilidu. Bu bir qeder addiy oyun bolup, qatnishidighanlarning sani cheklenmeydu. Kimning yangiqi bolsa shu sepke qétilip ixtiyariy oynawéridu. Bu oyun üchün tamning tüwige yaki tüzleng yerge on – yigirme yangaq sighqudek bir orek kolinidu. Oynighuchilar öz ara kéngiship, orekke yangaq atidighan chégra siziqi belgiliwalidu yaki tamgha bir parche taxtayni yantu tiklep taxtayning yuqiri teripidin peske qaritip bir yangaqni domilitidu. Shu yangaqning domilap bérip toxtighan yéri yangaq étish chégra siziqi qilinidu.Qatnashquchilar muwapiq usul bilen kéliship orekke yangaq étish nöwitini belgileydu. Shu ret boyiche birinchi bolup yangaq atquchigha oyun’gha qatnishidighan her bir kishi oxshash sandiki yangaq yaki üchkilni béridu. Yangaq atquchi qolidiki pay qilip qoshulghan yangaqni «jüp» yaki «taq» dep ashkara jakarlap chégra siziqining sirtida turup orekke tashlaydu. Adettiki ehwalda orek bilen chégra siziqining ariliqi töt – besh métir etrapida bolidu. Eger yangaq atquchi «jüp» dep towlighan bolsa, orekke chüshken yangaqning sani jüp bolsa utqan hésablinip, bashqilar pay qilip qoshqan yangaq shu kishige tewe bolidu. Orekke chüshken yangaqning sani taq bolsa utturghan bolidu we oyun’gha qatnashqanlar qanche yangaq pay qoshqan bolsa, shunche yangaq tölem töleydu. Utquchida arqa – arqidin yangaq étish hoquqi bolidu. Utturup qoysa yangaq étish nöwiti almishidu. Her qétim orekke yangaq atqanda oyun’gha qatnashqanlar yuqiriqidek oxshash sandiki yangaqni aldin pay qilip tapshuridu. Yangiqi tügep oynashni xalimisa mejburlanmaydu. Bir orekte oynaydighanlar adette üch – töt ademdin ashmaydu.

Bu xil tenherket oyunining Uyghur yashliri arisida dostluq, barawerlik, Muhabbet, demokiratiye we kollektiwézimliq rohni yétildürüshte alayide ijabiy ehmiyiti bolup kelmekte.

Balachuq Top

Uyghuristanda tarqalghan tenherket türlirining yash, jins we kesip türlirige qarap ayrilidighanlirimu bar bolup, bu jehhette kishining alayide diqqitini tartidu. Meselen: Balachuq Top, Tashtermek, Keshte top, walley, Aqsüngek qatarliqlar. Bu oyunlarning ichide Balachuqtop oyuni, 6 ayliqtin oqush yéshighiche bolghaan balilarning oyuni bolsa, qizlargha xas tenherket oyunlirining biri Keshtetop oyunidur.Bu topta beden chéniqturush ishini Uyghur baliliri adette 6 ayliq bolghanda yeni bala ömiligende bashlaydu. Sherqiytürkistanda “6 ayliq bala atta olturalaydu” dégen neqle bar: Bala ömiligende ata – anilar topni domilitip balining ekélishini buyruydu. Buning bilen balining körüsh sézimi ashidu, ömilesh herikiti tézlishidu. Bala turalighanda, özi méngishini ögitish üchün topni domilitidu, buning bilen bala topqa qiziqip, uni tépip téz méngishqa adetlinidu. Kichik balilardin birqanchisi bolsa topni taliship, her terepke tépip qachidu.Bu del dunyagha meshhur Putbol musabiqisini kishige eslitidu.Ularning ichide kepsizrek balilar utup chiqidu. Balining tili sözge rawanlashqanda, chonglardin biri «bir, ikki, üch» dep topni yerge urup sanaydu. Buning bilen bala sanaqqa öginidu we topning yuqiri, töwen örlishige qarap közi chéniqidu. Bular hemme Uyghur ailisige omumlashqan adet, yuqiriqilar bilen chéniqqan bala mektep yéshigha yetkende, musteqil halda her türlük toplarni oynash basquchigha köchidu.

Keshte Top

Keshte Top – Uyghurlarda omumlashqan en’eniwi tenherket türlirining biri bolup, uni asasen qizlar oynaydu.Uyghur qizliri topni özliri yasaydu. Ular qurughan shaptul üchkisige paxta yipini yögep almidek bolghanda üstini her xil güllük yiplar bilen keshtilep bézeydu. Bundaq top yerge urulghanda téz kökleydu(örleydu) we top ichidiki shaptul üchke méghizi muzikidarliqqa ige shiriqlighan bir xil awaz chiqirip diqqetni jelp qilidu.Bu chaghda birqanche qizbala birliship shertlik top oynaydu. Uning qoshaqliri mundaq:Ikki sekkiz on alte,On altini kim yazdi,Akam bilen men yazdim,Ishenmiseng sorap baq,Hesel élip yalap baq.Uningdin kéyin «lam – jim» dep top oynighuchi topni tutuwélip jim turidu. Bashqilarmu gep– sözsiz midir qilmay turushi shert. Kim xilapliq qilsa oyundin qalidu (yéngilidu) yaki alqinigha bir – ikki shapilaq yeydu. Téxi yatliq bolush yéshigha yetmigen qizlar arisida bu xil topni naxsha – qoshaqning rétimige maslashturup oynash aditi omumlashqan. Oyunning sherti süpitide, topni qachurmasliq, qoshaq oqughanda duduqlimasliq, qoshaq topning örlesh – chüshüshige maslishish, buninggha xilapliq qilghuchilar oynash nöwitidin qalidu. Top oynash mahirliri qoshaqni yaxshi éytish bilen, topni aliqan bilen yerge urup örligende qol dümbiside toxtitip siyrildurup aliqan’gha chüshürüp qayta yerge uridu. Xelq arisida Keshte top qoshiqining türliri köp bolup, bir qeder omumlashqanliri mundaq éytilidu:Chégichi, bughdayghéchi,Ermeni doghdayghéchi.Kéchilep zowani qoy,Zowining qaysi qizi.Eng kichik wapa qizi,Wopini wapa démenglar,Wopa yalghanchi bolur.Wopidin köre bowangni tapBowa bek yaxshi bolur.
Bu türdiki oyunlar qizlarning beden we rohiy güzellikining yétilishige paydiliqtur.TashtermekTashtermek oyuni bezi jaylarda chakom oyuni depmu atilidu. Bu xil tenherket oyuni Uyghur qiz – chokanliri arisidiki uzun tarixqa ige en’eniwi oyunlarning biri bolup chirayliq tashlar we kichik kökleydighan(öleydighan) yel top bilen qoshup oynilidu.Bu oyunni ikki – üch qiz siliqlitilghan besh dane shaptul üchkisi yaki besh dane chirayliq renglik tash bilen oynaydu. Tashlarning biri yoghanraq bolup, u anachuq, kichikrek töti balachuq bolidu. Bu oyun alte basquchqa bölinidu. Aldinqi besh basquchta tashlarni bir qolda siqimlap turup, anachuqni barmaqning uchi bilen yuqiri étip balachuq tashlarni yerge chachidu. Yuqiri atqan anachuq tashni yerge chüshürmey tutuwélish kérek. Anachuq tash yerge chüshüp ketse, yaki balachuq tashni yerdin alghuche midirlitiwetse, yaki qoligha alghan balachuq tash anachuq tashni tutquche chüshüp ketse, uning oynash nöwiti bashqilargha almishidu. Ikkinchi qétim nöwiti kelgende, toxtap qalghan yéridin dawamlashturidu. Bu oyunda her bir basquchning heriketke maslashturup éytilidighan qoshiqi bolidu.Birinchi basquchta besh tashni ong qolda siqimlap turup, anachuqni barmaq uchi bilen yuqiri étip töt balachuqni yerge chachidu we anachuq tashni yaki yel topni yerge chüshürmey turuwalidu. Andin anachuq tashni yaki yel topni yuqiri étip, chüshkiche balachuq tashtin birni yerdin chimdip élip anachuq tashni yerge chüshürmey tutuwalidu. Bashqa tashlarmu mushundaq oynilidu. Buning qoshiqi mundaq:Chakom – tamakom,Kichiki – kélinchiki,Kümiki, kümüchiki,Böliki bilezükiIkkinchi basquchta birinchi basquchtek bashlinip, balachuq tash ikkidin élinidu we bu heriketke mas qoshaq éytilidu:Chong üzüm, cholpan közüm,Chong xata qilghan özüm.Chong bolay chokan bolay,Yaxshi yargha yar bolay.Üchinchi basquchta yerdiki chéchilghan tashni birinchi qétim üchni, ikkinchi qétim axirqi birini alidu. Buning qoshiqi mundaq:Üch özüm,Üchni men toldurimen.Üchni men toldurghiche,Sizip kéter qara közüm.Tötinchi basquchta balachuq tashni yerge top qoyup top alidu. Buning qoshiqi mundaq:Tok – tok, qosh tok –tok,Bu oyunda utturup, bashqidin oynashqa yoq.Beshinchi basquchta besh tashini biraqla chachidu we anachuq tashni ayriwalidu – de, uni yuqiri atidu. Chüshkiche balachuq tashtin birni sol qol astigha kirgüzüwalidu – de, anachuq tashni tutuwalidu. Sol qol astigha bir tashni élish, bashqa tashni midirlatmasliq shert. Qalghan üch tashmu sol qol astigha birdin kirgüzülidu. Buning qoshiqi mundaq:Hoyla, hoyla bir hoyla,Hoyla, hoyla ikki hoyla.Hoyla, hoyla üch hoyla,Hoyla, hoyla töt hoyla.Dep töt tashni yerdin salamet séyriwalidu – de, chikka – chikkang bir she (sheher) deydu. Bu utqanliq – sheher alghanliq bolidu. Shuning bilen altinchi basquch ayaghlishidu.Tashtermek oyuni herkiti balilarning beden güzellikini közining körüsh quwitini ashurushqa yardem béripla qalmastin, chaqqan we pem – parasetlik bolushqa yétekleydu.Walley OyuniWallay oyuniUyghuristanda keng yéza-qishlaqlarda we bir qisim sheherlerde keng oynulidighan tenterbiye herketlirining biri bolup, uni xelqara tenherket türlirige kirgüzüshke bolidu.

«Walley» – Uyghur tilida hayajanlinish, ghemze qilish, naxsha éytish, tiz qéchish, dégendek menilerde kelidu. U anilar balilarni uxlatqanda, bezi sopilar ramizanda axshamliri alligha chiqqanda éytidighan “Alley” dégen naxshilliri bilen alaqidardur. U yene Mueyyen ahang yaki ritimning isharilik belgisi bolup, u kishilerning chellesh, qarigha étish qabiliyitini östüridighan qol we put qatarliq beden ezalirining küchini ashuridighan, öpkining ishlesh iqtidarini kücheytidighan we yürekni tawlaydighan bir xil en’eniwi oyunning namidin ibaret. Qachqan yaki yügürgen adem, melum rétimge keltürüp walley, walley, walley…dep towlap yügireydu.Bu oyunda mexsus meydan we alahide qoral telep qilinmaydu. Qatnishidighan adem sanimu cheklenmeydu. Ikki kishi qarimu qarshi oynisimu, yaki bir qanche kishi ikki sepke bölünüp oynisimu boluwéridu.Walley oyuni üchün adette tüz ketken uchuq meydanning bir chétige yadirosi ellik santimétir kélidighan bir chember sizilidu. Bu chemberning merkizige anayaghach (balachuq uridighan kaltek)ning uchi patqudek yigirme – yigirme besh santimétir etrapida bir uzunchaq orek kolinidu. Oyun’gha qatnashquchilar eger balachuqni ana yaghachning uchida toxtitip urushni shertleshken bolsa, orek kolanmisimu bolidu. Ana yaghachning uzunluqi texminen seksen santimétir, tomluqi alte santemétir etrapida kélidighan qattiq yaghachtin siliq qilip yasilidu. Balachuqning uzunluqi on – on besh santimétir, tomluqi bashmaltaq qoldek bolup, qariyaghach yaki yulghun’gha oxshash qattiq yaghachtin ikki béshi oq sheklide yasilidu.Oyun’gha qatnashquchilar ikki sepke bölün’gendin kéyin, ikki tereptin birdin kishi otturigha chiqip oyun bashlash hoquqi talishidu, axirida oyun bashlash hoquqigha érishken terepning ezaliri ret – réti bilen balachuq uridu. Qarshi terep ezaliri meydan’gha tarqilip urulghan balichuqni hawadin yerge chüshkiche ariliqta turuwélishqa tirishidu. Eger turuwalsa balachuq urghuchi terepning top urush hoquqi «köygen» hésablinip, balachuq urush hoquqi qarshi terepke ötidu. Eger balachuqni hawadin tutuwalalmisa, u halda balachuq chüshken yerde turup, balachuqni orekke toghra qoyulghan ana yaghachqa nishanlap atidu. Balachuq belgilen’gen chember ichige chüshse yaki chember merkizidiki orekke toghra qoyulghan ana yaghachni soqup chiqip ketse, «utqan» bolup, balachuq urush hoquqi almishidu. Eger balachuqni chember ichige chüshürelmise yaki ana yaghachni soqalmisa, u halda balachuq urghuchi terep balachuqning chüshken yéridin ana yaghach bilen balachuqni chékip örlitip qayta – qayta üch qétim yiraqqa uridu. Shuning bilen balachuq qeyerge bérip chüshse, shu yerdin bir ölchem bilen chamdap balachuq urush chembirikigiche sanaydu. Bir terepning érishken nomuri (chamdam sani) qachanki ikki qarimu- qarshi terep aldin kéngiship békitken nomurgha yetse, shu terep ghelibe qilghan hésablinidu, qarshi terep yéngilidu. Buning bilen yenggen terepning her bir ezasi balachuq urush merkizidin bashlap uda üch qétimdin balachuq uridu. Bu chaghda urulghan balachuqni qarshi terep tosuwélishqa yaki tutuwélishqa bolmaydu. Shundaq qilip balachuqning chüshken ariliqi chemberdin barghanséri yiraqlishidu.

Yéngilgen terepning ezaliri buning bedilige balachuqning eng axirqi nuqtisidin chemberge qarap tinmay «walley, walley, walley…», dep muzikidarliqqa ége warqirap yügüridu. Ariliqta tinmay (dem éliwalmay) nishan’gha yétip kéleligen bolsa mejburiyettin xalas bolidu. Eger «walley» towlap nishan’gha yétip kelgüche tiniwalghanliqi sézilse, yenggen terep balachuqni tin’ghan yerdin bashlap yene bir qétim uridu. Yéngilgen terep yene shu balachuq chüshken axirqi chektin bashlap «walley, walley, walley…!», dep towlashqa mejbur bolidu. Öpke we yüriki chidamliq kishiler elwette «walley, walley, walley…!» towlash mejburiyitini yaxshi ada qilidu, uning eksiche bolsa mejburiyet barghanséri éghirlishidu. Qayide boyiche wslley towlash sherti béjirilip bolghandin kéyin bir qétimliq oyun axirlishidu. «Walley» oyunining jeryanidin qarighanda, u hem qiziqarliq, hem ehmiyetlik oyun bolup, uningda bedenni chéniqturushqa we eqil – parasetni östürüshke munasiwetlik nurghun amillar öz ara gireliship ketken.Qara – Qara Qushlarim OyuniBu oyun Uyghuristanda keng tarqalghan tenherket türlirining biri bolup, balilarda kolléktipni söyüsh, weten-milletni qoghdash, riqabet éngini ashurush, bedenni chéniqturush we milliy angni yétildürüshni nishan qilghan bolup, uningda «ayrilghanni böre yer» dégen idiye eks éttürülgen.

Bu oyun mundaq oynilidu: balilar arisidin bir yéshi chongraq qiz Anaqush bolidu, qalghanliri balaqush bolidu. Bala qushlar Anaqushning arqisigha tizilip, bir – birining chapini yaki könglikining arqa péshini mehkem tutup, zenjirsiman sep hasil qilidu. Balilar arisidin chaqqanraq biri asmandiki turnilarning sépidek retlik tizilghan balilar sépini yérip parchiliwétidighan Shungqar yaki lachindek bir yirtquch qushning rolini alidu. «Anaqush» bilen hujumchi qush bolghan bala otturisida drammatik bir shekilde diyalog bashlinidu:Yirtquch qush: qara – qara qushlarimArqangdiki némering?( némilliring demekchi)Anaqush: ushshaq – ushshaq ballarim (balilirim)Yirtquch qush: manga birni bersengchu?Anaqush: küchüng yetse alsangchu?Buning bilen yirtquchqush bolghan bala qatar tizilghan sepke hujum bashlaydu. Ana balilirini jan tikip qoghdaydu. Ana qaysi terepke qanat qaqsa balilirimu septin üzülmey anigha egishidu. Nawada balilardin biri bixestelik qilip septin üzülüp qalsa, ulargha hujum qiliwatqan hujumchi bala uni «olja» qiliwalidu. Netijide hujumchi ghelibe qilghan bolidu. Eger «olja» alalmisa yéngilgen hésablinidu. Bu oyun mushu shekilde dawamlishidu.

Aq Térek, Kök Térek

Uyghuristan balilirining birinchi mektiwi, balilar oyunliri tüsini alghan, hayatning egri-toqay, riqabet we japa-mushaqetlirini téma qilghan tenherket türliridur. Aq térek, kök térek_ oyuni xaraktér jehettin yuqiriqi oyun’gha asasen oxshishidu. Perqi bu oyun’gha qatnishidighan balilar ikki qarimu qarshi sep bolup tizilip, bir – birining qolini mehkem tutushidu we bir – birige qarimu qarshi halda qoshaq éytishidu:1–Ret:Aq térek, kök térekBizdin sizge kim kérek?2–Ret:Tumaristek qiz kérek1–Ret: batur qizning isim kim?2–Ret: ismi uning melikem.1–Ret: küchüng yetse al kélip, sépimizni sen yérip!2–Ret:Chiwiq bilen urimiz, Kempüt bérip aldaymiz.1–Ret:Uningghimu unimaymiz, Küchüngnimu sinaymiz.Buning bilen tartishmaq bashlinidu. 2–Ret 1–retning arisidin bösüp ötmekchi bolidu. Uninggha 1–rettiki balilar yol qoymaydu. Netijide sep boyiche öz ara sinishish bashlinidu. Nawada qaysi terep sepni yérip ötüp kételise, qoli ayrilip ketken balini «olja» alghan hésabta shu terep öz sépige qoshuwalidu. Qarshi terepning sépidiki balilar «olja» élinip tügise, u terep ghelibe qilghan bolup bir dörem( qétim) oyun axirlishidu.

Tepküch

Uyghuristan buningdin bashqa yene nurghun balilar oyunlirini körsitish mumkin.Tepküch– Uyghurlar arisida keng omumlashqan balilar oyunlirining yene bir türi bolup, uzun tarixqa ige. Mehmut Qeshqiri özining «Türkiytillar Diwani» (Ⅰtom, 501–bet) namliq esiride: «tepküch– dügilek qoghushunning töshükige öchke chupurini ötküzüp, balilar tépip oynaydighan oyunchuq», dep chüshendüridu. Tepküchni köprek qizlar, bezide oghul balilarmu oynaydu.Tepküch adette chongraq tinkepul, yarmaq töshükige öchke chupuri yaki xorazning renglik boyun péyi ötküzülüp yasilidu. Tepküchning tüw teripi (tinkepul qismi) éghirraq bolush kérek. Shundaq bolghanda, tepküch hawagha qangqip putqa chüshkende dachen qismi tépishke mas kélidu.Tepküchmu bashqa oyunlargha oxshash musabiqe shekilde bir nechche bala bir terep bolup kolléktip yaki yekke halda oynilidu.Tepküch asasen püt arqiliq maharet körsitish oyuni, bu oyun üzüldürmey aldiche tépish, arqiche tépish, bir putini yerge tirep yene bir putining yüzi bilen tépish, ong puttin sol putqa élip tépish putning ich yéni bilen tépish, sekrep chiqip putini almashturup tépish, putining tashqi yéni bilen tépish, öz ara udul turup nöwet bilen tépish qatarliq köp xil tépish shekillirini öz ichige alidu. Tepküch qachan tepküchning putidin ayrilip yerge chüshüp ketse, tépish nöwiti qarshi terepke ötidu. Tepküch gerche put maharitini asas qilsimu, lékin u pütün bedenni mas heriketlendürüshni telep qilidu. Yene bir tereptin tepküch közning körüsh sézimchanliqini ashuridu, shuning üchün bu oyun hazir milliy tenterbiye paaliyetlirining bir türi bolup qaldi.Yighinchaqlighanda, Uyghuristan kollektip we shexsiylerni asas qilghan halda élip bérilidighan her türlük tenherket sheklini alghan paaliyetler eng köp ijat qilinip, insaniyetning bu jehettiki medeniyet xezinisige aylanghan bir tupraqtur.Bu oyunlarni tenterbiye nuqtisidinla emes belki ulargha alaqidar tibabet, tarix, din, til, heriket, pisxika, söz we senet qatarliq oxshimighan tereplerdin tetqiq qilishqa we uningdin kelgüsi ewlatlargha paydiliq jewherlerni süzüp élishqa toghra kélidu.
Yoqarqi tenherket oyunlarni oynimay, uyghur yimeklirini yimey, Uyghur kiyim-kicheklirini kiymey chong bolghan balilar sözsizki Uyghur perzentlirige oxshimaydu we hayatini chüshendürüsh qiyin bolghan bir türlük ghéripsinish tuyghusi ichide yashaydu.
Wetinimiz sherqiytürkistan mustemlike bop qalghandin kéyin, Xitay tajawuzchilliri Uyghur xelqini assilimassiye qilip tügütiwetish üchün, özining hakimiyet jehettiki üstünlikini ishqa sélip we arimizdiki iradesi ajiz mangqurtlardin paydilinip, Uyghurlarni hedep bu enenige aylinip ketken beden we rohni chéniqturush paliyetliridin, yerlik yimeklerdin, yerlik Kéyim- Kécheklerdin waz kéchishke bilinmigen bir shekilde mejburlimaqta.Uyghur medeniyiti bolupmu Uyghur medeniyiti terkiwige kiridighan her türlük siporlar insaniyet medeniyet xezinisidiki muhim bayliqlarning biri bolup, uni perwish qilish, saqlash, tereqqiy qildurush biz kiyinki ewlatlarning jiddiy ehmiyet beridighan muqeddes wezipillirimizning biridur!

 

Pydilanghan matériyal: “Uyghur Xelqining Örpi-adetliri” dégen kitap we internettiki yene bashqa materiyallar asasida

 

06/07/2007 Gérmaniye, Frankfurt

 

Uyghur Milliy Qiyapetlerimiz Milliy Medeniyetimizning Yaldamisidur!


Autori: Korash Atahan

36509285_2597550110270565_5131480544185417728_n.jpg

Uyghur medeniyiti yer sharidiki tarixi eng uzun medeniyetlerning biridur. Uyghur medeniyeti özige xas xususiyetliri bilen insaniyet mededniyet gheziniside kam körülidighan engüshterlerning biridur! Arxilogiylik qizilmilar, tash kemir senniti, her türlük qol yazmilar we milliy folklorik miraslardin Uyghur xelqining tarixning uzaq qaranghuluq yilliridin bashlapla özige xas yol bilen milliy medeniyitini shekillendürgenlikini körimiz!

Insaniyet medeniyitining jümlidin Uyghur medeniyitining terkiwi qismi bolghan uyghurlarning yasinish we jabdunish kulturi millitimizning dunya qarishi, milliy istekliri we istetik intilishlirining alametliridur. Tarixning qarangghuluq yilliridin hazirghiche qolimizgha yétip kelgen her türlük qeyitlerdeki kiyinish, yasinish, jabdunush we perdezleshlerde ishlitilgen zibu-zinnetler, matériyallar, reng we shekilleride insanlarni heyretke chümdürüp ekis etkini, millitimizning milliy iradisidur!

36569398_196264491215447_2638968648445722624_n.jpg

Künimizgiche ulushup kelgen bizning milliy medeniyitimizning muhim bir terkiwi bolghan kultural alahiydiliklirimiz ming yillar awalqi we ming yillar keyinki tereqqiyatimizgha wekillik qilidighan maddiy we meniwiy shayidlar bolup, uningda awal közge tashlinidighini qoghdash, zamaniwiylashturush we zamanisigha layiq derijide güllendürüshni kütüp yatqan özige xas orginal halitidur…

Bugünki mustemlike astidiki hayatimiz milliy mediniyitmizning chöküsh dewri hesaplinidu! Shunga biz uyghurlar milliy medeniyitmiz tekshi tereqqiy qilip, jahan medeniyetliri arisidiki közni qamashturidighan menziridin mehrum yashawatimiz!

Uyghur medeniyeti bay, rengareng we mezmunluq bolushtek alahiydiliki, qanche ming yillardin beri ilmiy uslupta tereqqiy qilghan, milliy medeniyitimizdiki artuqchiliqlar we eqidiwiy alahiyidiliklerimiz toluq gewdilendürülgen özining kilassik we yerlik xususiyetliri bilen közlerni qamashturup kéliwatidu.

Dunyadiki medeniy xeliqlerning arisida meyli sheriqte yaki meyli ghepte bolsun uyghurlarning kilassik medeniyitining terkiwiy bolghan Uyghur keyim-kéchek medeniyitning tesirige uchrimighan milletler bek az! Bu hadise yeni uyghur medeniyitining dunyawiy tesiri hunlarning, hazarlarning, kök türüklerning we munghullarning chong köchüshliri bilen alaqidar bolup, inchikilep tetqiq qilsaq dunyaning bulung pushqaqlirighiche milliy medeniyitimiz iznalirini tapalaymiz!

36485308_2597553836936859_6162995246163558400_n.jpg

Biz Uyghurlarning keyim-kichek medeniyiti dimisimu hazirghiche özining riqabet küchini we jelipkarliqini yoqutup qoyghini yoq!Bizning milliy medenyitimizni jümlidin kultural alahiydilikimizni dunyawiylashturush ishigha bashqa milletlerningkidek köp küch ketmeyla qalmay, kiyim-kicheklirimizning shekli, lahiyilinishi, istitik alahiydiliki we rengliri dunyawiy sewiyedein anche uzaqta emes!

Biz özimizning tibabet, Pelesepe, edebiyat, sennet we muzika tereptiki alahiyidiliklirimizdin ghurur tuyghandek, kiyim-kichek medeniyitimizdinmu pexirlinishimiz lazim!

Pakistanliqlar, Keshmirlikler,Baluchlar we Tajiklar qanche yüz yillap uyghurlarning milliy bayriqi astida yashighan. Pakistanliqlar, Baluchlar we Keshmirlikler Uyghur medeniyiti we islam dinini biz uyghurlardin qubul qilghan.

Pakistan, Baluchistan we Keshmirlikler uyghurlarning ming yilliq kiyim-kechek medeniyitini we kultural adetlirini özige xas uslupta tereqqiy qildurup kéliwatqan, meniwiyet tereptin bizge yer sharida eng yéqin bolghan xeliqlerdur!

Ordu, Baluch we Keshmir xelqi özini Babur we Jahangirning hakimiyitining dawami dep qaraydighan Pakistandek bir awiatsiye we atom dewlitide birlikte yashaydu!

36514082_2597688560256720_5801772734039982080_n.jpg

Pakistan, Baluch we Keshmirlikler Awropa we Amerikining awat kochilirida chong kichik we er we ayal dimestin milliy iptixarliq ichide özining milliy keyim-kicheklirini bir-biridin qélishmaydighan derijide özlirige yarashturup kiyiship, milliy we diniy jehettin erkin yashaydu….

Pakistan, Baluch we Keshmirliklerning kultural alahiydiliki ekis etken keyim kechekliri islamiy enene we eqidilerge uyghun bolup, xelqara jemiyet jümlidin gherip dunyasi teripidin milliy medeniyet, dep toluq étirap qilinghan.

Biz özimizning milliy medeniyitning ayrilmas bir qismi bolghan yasinish, zinnetlesh we jabdunush qatarliq bir yürüsh kulturimizni, xuddi meniwiyitimizge waba tegkendekla tereddutsiz xitaylashturiwatqan, erepleshtüriwatqan we gheripleshtüriwatqan bir mezgilde, pakistan xelqi özlirining milliy iradisi yolida küchiyiwatidu, gülliniwatidu, dunyagha özgiche yol bilen yüzlinwatidu!

Milliy güllinishning, Milliy musteqilliqning we Milliy hüriyetning shanliq yoli Milliy iptixarliq köwrükidin ötidu! Bu qisqa yazmida ilgiri sürülgen merkiziy iddiye biz Uyghurlarni etrapliq oylandurishi kerek!

Uyghuristan Kultur Merkizi

02.07.2018