Immanuel Kant (1724-1804 . Germany)

Meripetchilik bolsa kishiler özi özige artiwalghan sadda halettin qol üzüsh démektur . Saddiliq déginimiz ,bashqilarning yiteklep yol körsitishi bolmisa özining eqliy tepekkurini ishlitelmeydighan naqabilliqni körsitidu . Bundaq saddiliq eqilning kemtüklüki seweblik emes , belki bashqa birawning yol bashlishisiz shu eqilni ishlitidighan jüret we qetiylikning ajizliqi sewebidin bolghanda , mana shuchaghda kishiler bu xildiki saddiliqni özige artiwalghan bolidu . « Bilishkejüret qil ! » ,
« Özüngning eqlini ishqa salidighan jasaret bolsun ! » Manabular meripetchilerning shu’arliridur .

Gerche ana tebi’et nahayiti burunla insanlarni özidin bashqa yol bashlighuchidin azad qiliwetken bolsimu , biraq köp sandikiki shiler özining hurunluqi we toxu yürekliki sewebidin , razimenlik ichide birömür saddiliqta turushni xalaydu , yene del shu sewebtin, bezibir kishilerning özini shu köp sanliq xam kishilerning « qoghdighuchi atamani » dep jakarlishi tolimu asangha toxtaydu .heqiqetenmu , sadda bolush bek ongay . Eger méning eqiliy tepekkurim ornidamanga xizmet qilidighan bir muqeddes kitabim bolsa, wijdanim ornida men üchün xizmet qilidighan bir bastér bolsa ,méning yémek-ichmikimni belgilep biridighan bir doxturum bolsa , undaqta méning özümni upritip jiq tepekkur qilishimning esla hajiti yoq , men peqet ularghapul tölep bersemla boldi : xeterlik ishlarni bashqilar manga «lebbey » dep turup beja keltüridu . « Cheksiz méhri-shepqet» bilen ularni bashqurup kiliwatqan « qoghdighuchi ataman » lar shuni körüp yettiki, barliq ayallarni öz ichige alghan eng köp sanliq kishiler piship yétilishkeqarap élinghan her bir qedemni besiy müshkül depla qarimastin , belki dehshet xeterlik dep hésablaytti . Shundaq qilip , aldi bilen köndürülgen öy haywanlirigha oxshash gep qilalmas qiliwétish , andin bu ita’etmen janiwarlarning shu qoghdighuchi atamanlar heydep méngiwatqan qol harwisining sirtighabirer qedem élip qilishini nahayitimu éhtiyatchanliq bilen tosush arqiliq ,qoghdighuchilar u janiwarlarni yalghuz méngishning neqeder xeterlik ikenlikige’ishendürgen . Emeliyette , bu xeter unchiwala chongmu emes , bir ikki qétim harwidin chüshüp ketkendin kiyin , ular jezmen özi méngishni öginiwalidu . Biraq bundaq chüshüp ketkenlerni körgen bashqa kishiler tiximu qorqunchaqliship kitidu ,shundaq qilip yenimu ichkirilep sinap biqishqa jüret qilalmaydu .

Shunglashqa , melum shexsning özige tayinip tebiytige aylinip ketken saddiliqtin qutulup chiqmiqi besiy müshkül. U hetta özining hazirqi halitidin bekmu razi , waqitning ötüshi bilen u’özining eqil-idrakini pütünley ishlitelmes bolup qalidu , chünki hetta’eqil-idrakini sinap béqishqimu héchkim yol qoymighan . Ölük qa’ide-nizamlar ,eqliy tepekkurgha yat bolghan méxanikiliq yardem , tashlinip qalghan tughma talant qatarliqlarning hemmisi insanni menggülük saddiliqqa ilip baridighan boyunturuq . Egerdebirersi bu boyunturuqlarni pérqiritip chörüwetken teqdirdimu , u peqetla eng kichik bir ériqtin atlap ötti , xalas , chünki u bundaq erkinlikke könmigen. Netijide , intayin az sanliq kishilerla öz rohini tawlash arqiliq saddiliqning boyunturuqidin qutulup chiqidu we téximu éniq kapaletlendürülgen ishlargha qarap yürüsh qilidu .

Halbuki , awam xelqning özini meripetlendürüp aqartish mumkinchiliki bekraq chong . Derheqiqet , erkinlikke yol qoyulsilameripetchilikmu bille kilidu . Chünki , weswssige chüshken qoghdighuchi atamanlarningichidiki az bir qismi haman musteqil tepekkur qilalaydu , shu az bir qismi’özining pishmighan boyunturuqidin qutulghandin kiyin , özining shundaqla bashqaherbir kishining qedr-qimmitini idrakiy tepekkurgha tayinip perq itidighan musteqil tepekkur qilish rohini keng tarqitip teshebbus qilidu . Biraq bu yerdeshuninggha alahide diqqet qilish kérekki , eger « qoghdighuchi atamanlar »teripidin boyunturuq silinghan awam xelq heqiqiy meripetchilikke yarimaydighan birersining bashlamchiliqi bilen qozghilip chiqqan bolsa , undaqta , axirighakilip ilgiriki « qoghdighuchi atamanlar » ning özi boyunturuqqa chüshüp qalidu térilghan adawet uruqi shunchilik qebihki , boyunturuqtiki «qoghdighuchi atamanlar » shu heriketning bashlighuchisi yaki uning uruq ewladlirini tépip qisas almighuche boldi qilmaydu . Shunga , awamning meripetlinip aqartilishi asta-asta bolmqi zörür . Inqilab belkim mustebit hakimiyetni , mekkarsodigerning haram paydisini shundaqla mustebit hoquqdarning kallisini yer bilen yeksan qiliwéter , biraq bundaq inqilab hergizmu kishilerning tepekkur usuligha’inqilap ilip kilelmeydu . Eksiche , kona bir tereplimilikning ornini alghan yéngi bir tereplimilik héchnémini oylimaydighan awamni chüsheydighan arghamchining rolini dawamliq oynaydu .

Wahalenki , bu meripetchilik herkitige erkinliktin bashqa héchnéme kérek emes , shundaqla biz dewatqan bu’erkinlik eng ziyansiz erkinliktur , u bolsimu ammiwi jama’et ishlirida’özining eqliy-idrakiy tepekkurini ochuq ashkare ishliteleydighan erkinlik .biraq méning hemme yaqtin anglighinim bolsa : « munazirileshmenglar ! » Herbiy qomandan éytti : « munazirileshmey meshiqingni qil ! » Bajgir éytti : «munazirileshmey baj töleshni bil ! » Bastér éytti : « de-talash qilma , ishen we’étiqad qil ! » ( Dunyada peqet birla pasiban bar , u shundaq deydu : «qanchilik de-talash qilsang qil , némini tashsang talash , emma boysun ! » ) Buyerde biz erkinlikning hemme yerde cheklimige uchraydighanliqini körüp yettuq .undaqta , zadi qaysi xildiki cheklime meripetke tosqunluq qilidu ,qaysi xildiki cheklime uni ilgiri süridu ? Ménng jawabim : öz eqil-idrakini ochuq ashkare ishlitish her waqit erkin bolushi kérek , peqet we peqet mushu’erkinlikning özila insaniyetni meripetke bashlaydu . Biraq shexsiy ishlitilgeneqil-idrak bir qeder tar bolghan cheklimige uchrisa muwapiq bolidu , undaqbolmaydiken , qelemdar ilim ehlining özining yazghan-pütkini arqiliq pütkül ziyaliylar aldida öz eqil-irakini ochuq-ashkare ishlitidighan erkinlikining rolini chüshinishke amal bolmaydu . Men dewatqan shexsiy ishlitilgen eqil-idrak bolsa melum bir kishi hökümet , jama’et organlirida özige tapshurulghan xizmetwezipisining höddisidin chiqish jeryanida ishlitdighan eqil-idrakini körsitidu .bir jemiyetning kolliktip payda-menpe’etige taqishidighan nurghun ishlarda ,bezibir méxanizmlar bolmisa bolmaydu , mushu méxanizmgha asasen , shu jemiyetezaliri passip halda özlirini bashqurushqa boysunduridu , shundaq qilip ,puqralar meqsetlik halda shekillendürgen birlik asasida qurulghan hökümetawam-puqrani yiteklep , ularning ortaq meqset-nishanini ishqa ashuridu we yaki héchbolmighanda mushu türdiki ortaq meqset-nishanning weyran bolushining aldini alidu . Shunga , bundaq méxanizmning astida , munaziriliship talash-tartish qilghandin köre , boysunush eqilge muwapiqraq kilidu . Halbuki , eger u özinimushu pütünlükke ige bolghan méxanizmning , hetta pütkül insaniyet dunyasining bir ezasi dep hésablaydiken , hemde shuningliq bilen bir qelemdar ilim ehliningsalahiyiti bilen pütkül insaniyetke söz achidiken , undaqta u elwette’erkin halda munazirilisheleydu , u hem bundaq qilish arqiliq özi passip haldaboysunushi kérek bolghan méxanizmgha hergiz ziyan salmaydu . Shundaq qilip , egerhökümet orginidiki birer mesul xadim özining bashliqi tapshurghan wezipe-xizmetlerning muwapiq-namuwapiqliqi yaki payda-ziyini toghrisida bashliqi bilen de-talash qilip , zokunliship yürse , bu bir apet bolidu , u boysunushi kérek . Biraq uning bir ilim ehli salahiyitide turup , bu xil wezipe-xizmettoghrisidiki sewenliklerge baha bérish yaki uni awamning aldigha qoyup ,ularning hökümige tapshurush qatarliq jehetlerdiki erkinliki boghulmasliqi kérek.

Puqralar özige wezipe qilinghan bajni tapshurushni ret qilmasliqi kérek , bundaq ret qilish bashqa puqralardiki keng kölemlik boyuntawliqni keltürüp chiqiridighanliqtin , bir xil reswachiliq we shermendichilik hésabida jazaghatartilishi kérek . Biraq , bajgha narazi bolghan shu ademning özi , birölima-ziyaliy süpitide ochuq ashkare halda özining bu türdiki baj-siliqningnamuwapiqliqi , hetta adaletsizliki toghrisidiki pikirlirini yéziq arqiliqmetbu’atta bayan qilsa , bu özining puqraliq mejburiyitige xilap emes .shuninggha oxshash , bir bastér özining étqadchi muxlislirigha telim bergende ,choqum özi xizmet qiliwatqan chérkawning nishani boyiche terghibat qilmiqi zörür ,chünki u del ashundaq shertler astida xizmetke belgilengen . Biraq bir ölimabolush süpiti bilen , shu chérkawning nishanidiki xatalashqan tereplershundaqla diniy ishlar we chérkawning bashqa ishliridiki téximu yaxshiraq bolghanorunlashturush toghrisida özining inchikilik bilen oylashqan yaxshi niyitini awamgha bildürüshte , uning erkinliki , hetta mejburiyiti bar . Bu ishtahemmidin üstün turidighini uning wijdani . Shu chérkawning chakiri bolush süpiti bilen , xizmet ornining bésimi tüpeylidin , oqutush jeryanida u öz ichidin chiqmighan , erkin höküm chiqiralmaydighan bir terzde wez éytidu , u « palani mundaq digen » , «pustani mundaq dep qaraydu » digen sözlerni ishlitidu .shundaq qilip , u özining oqughuchiliri bolmish étqadchi muxlislargha shu chérkawning ulargha ögetmekchi bolghan tebih-nesihetlirini yetküzüp bireleydu . Uning özibolsa bu tebih-nesihetlerge pütünley étqad qilmisimu bolidu , biraqu mushu tebih-nesihetlerge yenila chidashliq bireleydu , chünki mushu tebih-nesihetlerde’azraqmu heqiqet yoq digili bolmaydu . Yene kilip , u nesihetlerning ichideheqiqiy dinning mahiyitige zit kilidighan nersiler yoq , eger uning mushundaq nersilerni bayqap qalidighanliqgha közi yetse , undaq chérkawda ishlewérishni wijdani kötürmeydu , istipa bergini tüzük . Shundaq qilip , wezipidiki biroqutquchining muqeddes yighindiki muxlislirigha qaritilghan eqil-idraki peqetlashexsiy bolidu , chünki meyli bu muqeddes yighin qanchilik chong bolmisun , uningda’ishlitilgen eqil-idrak haman köndürülgen bolidu . Mushu nuqtidin ilipéytqanda , pop bolush süpiti bilen , u bashqa birawlarning buyruqi boyiche ish köridighanliqi üchün erkin emes . Eksiche , u ilim ehli bolush süpiti bilen, öz qelimi arqiliq awam aldida ochuq ashkare halda öz eqil-idrakinishlitip iddiye-pikirini , idrakiy tepekkurining hasilatlirini sözliyeligenliki’üchün cheksiz erkinliktin behriman bolidu . Rohiyetni qoghdighuchi atamanlarning özining sadda bolushidek bimenilik üzlüksiz bolup turidighan bashqa bimeniliklerge menggülük menbe bolidu .

Biraq , bastérlar , diniy heyet yaki atalmish hörmetke sazwer moysipit aqsaqallardin terkib tapqan bir jemiyet yaki teshkilat , orunluq seweb yoq ehwalda qesem-ehde arqiliq birlishiwélip ,jemiyet ezalirigha we bashqa kishilerge bolghan « atidarchiliq » qilish hoquqini mustehkemlesh üchün éniq qilip bezibir özgermes we mutleq bolghan nishan ,qa’ide-nizamlarni békitiwilip , kishilerni menggü kontrol qilish oyida bolidiken, mining ulargha deydighan gipim : bu pütünley mumkin emes . Insaniyetning meripet ishlirini menggülük chüshep qoyushni meqset qilghan bundaq toxtam-ehdni testiqlighini meyli dunyadiki tengdashsiz hoquqdar bolsun , meyli parlamént bolsun we yaki eng sürlük we daghdughiliq tinchliq shertnamisi bolsun , bundaq toxtam-ehdmenggü mutleq inawetsizdur . Bir dewr özini baghlap qoyalmaydu , shundaqla u’özining süyqesti we hiyle-mikirige tayinip , ewladlarning öz bilimini kéngeytishini , xataliqlirini tüzitip , meripet we aqartishqa qarap daghdam yol élishini tosupmu qalalmaydu . Undaq qilish , pishanisige pütülgen qismitining özimushundaq meripet we yüksilishte bolidighan insaniyetke qaritilghan bir türlük jinayet . Shunglashqa , kéyinki ewladlar mushu türdiki toxtam , ehdinamilerni jinayet süpitide yirtip tashlashqa tamamen heqliq . Qanun dep qarashqa bolidighan qararning ölchimi mundaq bolushi kérek : qanun tüzgüchi shu qanunni özigimutedbiqliyalamdu ? Shuni perez qilishqa boliduki , yaxshiraq bolghan döletlerde ,melum bir mezgil , shu dölettiki barliq puqralargha , bolupmu diniy sahediki rohaniylerge ilim ehli salahiyitide turup nöwettiki asasiy qanunning bolmighurterepliri toghrisida qelem arqiliq bayanat élan qilish erkinliki biridighanqisqa mezgillik tertipni ornitish mumkin . Bundaq qisqa mezgilliktertip kishiler bu türdiki erkinlik toghrisida omumyüzlük chüshenche hasil qilghangha qeder dawamlashsa bolidu . Bu xil chüshenche omomiyliq we chongqurluqtashundaq wayigha yetkenki , ular özining bu yéngi chüshenchisige asasen muqeddes diniy yighinni öz qaniti astigha ilip , yéngidin özgertilgen eqide-étqadbilen ularni qayta teshkillep chiqidu , biraq hergizmu buningliq bilen ishlarning burunqigha oxshash turup özgermeslikini ümid qilidighan kishilerning ishighaputlékashang bolmaydu . Halbuki , ular hergizmu bashqilarning guman qilip so’al sorishigha mumkin bolmaydighan özgermes uyushma bolup shekilliniwalmasliqi kérek ,chünki undaq qilish kiyinkilerning dawamliq tereqqiy qilip ilgirlishi üchüntolimu ziyanliq . Melum bir kishi özige tigishlik sahede özige qaritilghanmeripetchilikni waqitliq toxtitip qoyushi mumkin , biraq özi we bashqilarningmeripetchilik herikitini tüptin , waqitsiz bikar qilimen déyish insaniyetning muqeddes hoqoqini depsende qilish bilen barawer . Xelq özi üchünrawa körmigen ishni ularning xaqani bolmish hökümranmu rawa körmeydu , chünkiqanun hökümrangha bergen hoquq-mejburiyet bolsa ashu awam-xelq ortaq birlikasasida hökümdargha bergen hoqoqtur. Eger u heqiqiy yüksilish bilen jama’ettertipining birlishishi zörür dep qarisa , u halda , gerche uning her qandaqkishining zorluq zomburluq bilen bashqa birawning öz tirishchanliqi bilen tereqqiyqilip yüksilishige dexli qilishining aldini ilishi zörür bolsimu , biraq uhökümran öz puqralirining xalighanni yézish arqiliq özining rohiy dunyasini yaxshilishigha ruxset qilidu , uning kari bolmaydu . Eger u mundaq ishlargha’ariliship yürse , özining sür-heywe , izzet-inawiti kimiyip kitidu . Chünk imeyli u yazghuchi özining tengdashsiz chongqur chüshenchisi seweblik öz-özidin xorluqhés qilmisun , we yaki u özining zalim rohiy halitini hemmidin üstün qoyush arqiliq hakimiyetning nopuzini yerge urmisun , puqralarning öz chüshenchiliri toghrisida qelem arqiliq yazghan-pütkenliride hökümranning hakimiyet tutushining heqiqiy menisi her waqit ekis étip turidu .

Eger birsi « biz hazir meripetlendürülgenzamanda yashawatimizmu ? » Dep sorap qalsa , uning jawabi : « yaq , emma bizhazir meripetlendürüsh zamanisida yashawatimiz . » Hazirqi ehwaldin qarighanda ,pütkül insaniyet tashqiy yitekleshtin xaliy halda ishench bilen özining eqliy tepekkurigha tayinip diniy ishlirini hel qilalaydighan bundaq haletke kélishi üchün yene xili bar . Biraq bisharetlerdin körünüp turuptiki , mushu nishanghaqarap erkin halda ilgirleshke bolidighan yol alliqachan échiwitildi ,insanlarning özige salghan boyunturuqlardin qutulush yolidiki tosuqlarmubara-bara yoqilishqa bashlidi . Mushu nuqtidin ilip éytqanda , biz yashawatqan dewr bolsa meripetlendürüsh aqartish dewri bolghan frédrikning zamanisi .

Diniy ishlarda puqralirining erkin bolushigha yolqoyush bilen bir waqitta özige bérilgen « keng qorsaq » digen tekebbur namni yoqqachiqirishni özining mejburiyiti dep hésablighan bir hökümdarning özi meripetlik hökümdardur , shundaqla puqralirini özlirining wijdaniy ishlirida’eqliy-idrakiy tepekkurini erkin ishlitishige qoyuwetken birinchi hökümdarbolush süpiti bilen , u hazirqi zamandiki minnetdar kishiler we kelgüsidiki ewladlar teripidin medihyilinishke layiq . Uning hökümranliqi astida ,alliqichan békitilgen nishangha anche-munche oxshmay qalghan teqdirdimu , bastérlarözining sirtqi dunyagha bolghan köz qarash we hökümini erkin azade otturighaqoyalaydu . Hökümetke ishlimeydighanlar bolsa tiximu kengri bolghan erkinlikke’érishti . Özining rolini taza bilelmey qilishqan bezi hamaqet emeldarlarning bimehel tosqunluqigha uchrighanliq sewebidin tirkishishige toghra kelgen teqdirdimu, bu xil erkinlik rohi tarqilishtin toxtap qalmidi . Bundaq erkinlikning jemiyet tertipi we döletning inaq-asayishliqini untup qilishqa seweb emeslikini körüp yetkendin kiyin , u emeldarlarningmu dili yorudi . Özige’özi boyunturuq salidighan hünirige hay birelisila , insanlar haman yawayilqini tashliyalaytti .

Insanlarning öz-özige artiwalghan pishmighan sadda halitidin qutulush yolidiki meripetchilik herikiti toghrisidapikirimni bayan qilghinimda , diqqitim asasliqi diniy ishlargha merkezleshti ,buning sewebi , birinchidin , bizning emeldarlirimiz öz puqralirining senet we’ilim-penni özide saqlap qoghdiyalaydighanliqini tesewwur qilishqimu hepsilisi yoq ; ikkinchidin , shu xildiki sadda halet hem rezil hem shermende . Biraq , birdöletning diniy meripetchilikni yaxshilash oyida bolghan hökümraning oylaydighini tiximu yiraq bolidu . Chünki u shuni körüp yettiki , puqralirining hetta özzamanisidiki bezi qanun-nizamlarni ochuq-ashkare tenqid qilidighan mumkinchiliki bolghan teqdirdimu , biraq ularning öz eqliy tepekkurini awam aldida’ochuq-ashkare ishlitishige yol qoyush hergizmu u hökümranning qanun-siyasetlirigexeter keltürmeydu . Biz öz zamanimizda mushundaq bir hökümranning hayat örnikni körüp turmaqtimiz . Meripetchilik jehette , biz ulughlighan bu pasibangha yétidighanhéchkim yoq .

Wahalenki , peqet we peqet özi alliqachan meripetlengen , qarangghu kölenggidin qorqup qalmaydighan , shuning bilen bir waqittayaxshi meshiqlendürülgen , döleting tinchliqini kapaletlendüreleydighan küchlük birarmiyige ige bolghan pasibanla bashqa héchqaysi pasiban éytalmighanni éytalaydu: « qanchilik de-talash qilsang qil , némini tashsang talash , emma boysun ! » Bashqayerdikige oxshashla , ishlar omomiyliqta turup mulahize qilinghanda da’imlaziddiyet kilip chiqidu : yuqiri sewiyidiki puqraliq erkinliki kishilerning rohiy erkinlikige paydiliqtek körünidu , biraq puqraliq erkinliki rohiy erkinlikke’ötkili bolmaydighan tosuq hasil qilip qoyidu ; buninggha qarshiy , töwenrek sewiyediki puqraliq erkinliki bolsa kshilerning rohiy erkinlikining kéngiyip jari qildurulushi üchün boshluq hazirlaydu . Shundaq qilip , ana tebi’et özi eng etiwarlaydighan bu yadroluq méghizning qattiq shakélini éliwetken haman ,kishilerni erkin heriketlendüridighan bu yadroluq méghiz kishilerning rohiyitige tesir körsitishke bashlaydu , hemde shuninglq bilen hökümetning qanun-siyasetlirige tesir körsitidu , axirigha kilip , bu hökümet ademlergemashinigha mu’amile qilghandek mu’amile qilishtin emes , belki ulargha adimiylik izzet-ghoruri boyiche mu’amile qilishtin payda chiqidighanliqini bayqaydu.(M.Obul terjimisi)

 

1784-Yili 9-ayning 30-küni

 

Aotori: Prof.Herbert N.Casson
 
Terjime qilghuchi: Hebibulla Ablimit

Ilawe:

Insan , tuyghu we pikir qilish jehette nahayiti ilghar  we murekkep bolghan bir mexluqtur. Shuning üchün uning héssiyatigha we Anglirigha xitap qilip we rohiy bayliqining rolini toluq jariy qildurushqa toghra kélidu. Buni qedirlesh, uning qimmitini bilish we uning muhimliqini hés qilghuzush arqiliq Insaning rolini toluq jariy qildurghili bolidu.

Bu Eser Ishik baqardin, Soda-Sanaetchilergiche  bolghan barliq insanlarning oqushi uchun muhim bolghan bir mukemmel Kitab. Bu Kitab insan hayatigha hararet we ilham béridu.
Insan nime bolsa bolsun u bir jewherdur. Hayatta eng addi bir ish bilen shughullan’ghan  ademmu u ishnidin ghelibe qilip , kelguside chong ishlarni qilish imkanlirini yaritidu. Eng muhim bolghini qiliwatqan ishidiki pütün imkanlardin toluq paydilinip we bu imkanlar arqiliq mexsetni emelge ashurush kirek. Bu Kitab sizge u imkanlarni körsitip bérish arqiliq , hayatta yalghuz algha bésishnila emes belki jem’iyet tereqiyatini algha surush yollirini körsitidu.
 
Bu Kitab ishlewatqan herqandaq késhige qandaq ishleshnila ögitip qalmay belki qiliwatqan ishqa pütün  ishtiyaqini bérishke ündeydu.
Her küni ishqa bolghan ishtiyaqni ashurush, ish ünumini ashuridu we bu imkanlar yalghuz bir késhi üchun emes , belki her késhi we hemmimiz üchün küchke ige. Ish hayatingizda bay bolush we köz aldighizdiki pursetlerni ching tutushingiz kirek.
 
Men bu kitabni Weten ichi we téshidiki Aliy mektep we kespiy mekteplerni putturup ish tapalmay we ish tapqan bolsimu ishidin razi bolmay yurgen qirindashlirimgha we oqumighan birer hüner üginip, ish tipishning yolida beshi qetip yurgen yaki tijarette algha basalmay turmushning qattiqchiliqidin temtirep yurgen ashu bibaha qirindashlirimgha az bolsimu paydisi bolup qalar dep, shuningdek bu kitabni oqughandin keyin  herqandaq ishni dadilliq bilen öz üstige qorqmay élip, ish hayatidiki birinchi qedemni bisip , kelguside mol netijilerni qolgha kelturushige umid bilen qarap, bu « Hayatta Algha Qarap, Algha Bas » digen kitabni Türkchidin terjime qilip , keng oqurmenlerge  hörmet bilen teghdim qildim.
 
Hörmet bilen :
 
Hebibulla Ablimit ( Germany)

 

1.Ishliringizda Pellini Nishanlang
 
Qiliwatqan ishingizni pütün yolliri bilen tekshürüp tetqiq qiling.
Eqlingiz we mentiqingizde u ish heqqide  bilmeydighan héchqandaq bir nuqta qalmisun.
Ishingiz bilen dost bolung, chünki bu muweppeqiyet qazinishning achquchidur.
Uning eksiche bolghanda meghlubiyetke uchraysiz. Ishta muweppiqiyet qazinish  üchün qanchilik az ishleydighanliqingizni emes, belki qanchilik köp ishleydighanliqingizni köz aldingizgha keltürüng.

 

Qiliwatqan ishni emelge ashurush üchün köp ejir qilishqa toghra kélidu.
Qiliwatqan ishingiz tirishqa teyyarlan’ghan baghqa oxshaydu. Baghning  ishlirini jan köydürüp qilsingiz mol hosul alisiz, bolmisa quruq qol qalisiz. Elwette baghlarmu birbirige oxshimaydu, eslidila birbirige oxshimighan baghlarda ishligenler baghwenlerdur. Shundaq bir baghwenler barki ünümsiz Tupraqlardinmu mol hosul alalaydighan. Bular peqet  qizghinliq bilen ishlesh arqiliq  , mol darametni qolgha keltüridu. Yene bezibir baghwenler barki , shundaq ünümlük tupraqlardinmu héch bir darametke érishelméy, bu janijan tupraqlarni bashqilargha sétiwétishké mejbur bolidu.
 
Zawutlarda we magazinlarda yuqiri ünümge érishelmeslikning sewebimu oxshashla ishlarni qiziqish bilen qilmay, yérim-yarta qaldurup qoyghanliqtindur.
Ish qilghanda estaqyidilliq sherttur .
Bashtila köngülshimestin qilin’ghan ishlarda payda yoq. Shuning üchünmu ishni bashlash bilenla u ish üchün munasiwetlik  herqandaq bir nersini depterge xatirilep ménging.
Qilmaqchi bolghan ishingizni pütün yolliri bilen tehlil qiling.
Eqlingiz we mentiqingizde u ish toghriliq bilmeydighan héchqandaq bir nuqta qalmisun.
Ishingiz bilen dost bolung, chünki bu muweppeqiyet qazinishning achquchidur. Eksiche bolghanda meghlubiyetke uchraysiz.
Bir ish   üchün qanchilik az ishleydighanliqingizni emes, belki qanchilik köp ishleydighanliqingizni köz aldingizgha kéltürüng. Ghayingizni köp ejir qilish arqiliqla emelge ashuralaysiz.
Bashqa-bashqa ishlar bilen waqtingizni israp qilghan bolsingiz, bumu bir ish qilghanliq hésablinidu. Bu ishlarni eng yaxshi shekilde öginiwélishqa tirishing.
 
Ötkende manga bir yash xet arqiliq bu soalni soridi: «Bu 10 yil ichide , 27 qétim her xil ishlarni qilip baqqinimgha qarap, manga hazir qandaq bir ishni qilishni tewsiye qilisiz?»
Méning bergen jawabim bekmu addi we shu idi:«Eng axirida qilghan ishingizgha mehkem ésilip, uni pishshiq üginishke bashlang……»
Bu yash, ömride bir qétim bolsimu , qilghan ishida meqsidi éniq bolmighanliqi üchün, netijige érishelmigen we 27  ish bergüchi uni yolgha sélip qoyushtin  bashqa bir nersini qilip bérelmigen.
 
Qiliwatqan ishlarda, qanchilik az ishlep , maashimni  élishni dawamlashturimen  dep oylap olturghanning ornigha , yaxshi we estayidil ishlep, ishni aqsatmastin, halal teringiz bilen heqqingizni éling.
Birmunche ishlarda muweppeqiyet qazinalmasliqning  seweblirining biri : ishlarda tertiplik bir teshürüp-tetqiq qilishning bolmighanliqi, ishchilarning özi qiliwatqan ishi toghrisida bilimlirining yoqluqidindur.
Yéngi ishchilar ish bashlighanda , tertiplik halda terbiyelinishi we tekshürülüshi kérek; Bolmisa ular yéngi nersilerni öginishke tirishmastin, kona ishchilarni bezi nachar illetlirini asanla qobul qilip , zawutning ishlepchiqirishigha zor tesir yerküzidu. Bundaq bir mewqede bolush insapsizliqtur. Her hil sewebler bilen ishni her küni bir saet keynige sürgen ishchining ayliqidin 12% tutup qélish, omumiy mehsulatni ashurushqa paydiliq.
Ishingizni qiliwatqanda uni kichik ish dep bilgendin köre, qiliwatqan ishingizning ehmiyitini nahayiti chong dep bilip ishléng. Eng yaxshisi, hetta kichik bir ishni estayidil qilish arqiliq , u ishning qanchilik muhim bir ish ikenlikini ispatlang.
 
Dunyaning eng bay  we nami bar karxanichiliridin biri, bir polat zawutida az maashqa razi bolup sopurluq qilghan ikén. Eng  axirida , choqqini nishan qilghanliqi üchün bu zawutning xojayinigha aylan’ghan.
 
Qandaq ish bolushtin qét`iynezer ishqa kirishishning özi , putingizning birinchi pelempeyni dessigenlikini bildüridu. Bu chaghda yuqirigha qarap ilgirilimisingiz, buning pütün jawabkarliqi özingizde bolidu.
 
Qilghan ishingiz néme bolsa bolsun , eng axirida közge körün’gén bir netije mutleq bolidu.
Bu toghriliq birqanche misal bérey:

Ishni yaxshi qilidighan bir xizmetchi , xizmet qiliwatqan ornida bashliqining ishlirini yenggillitidu, xizmet ünümining yuqiriliqidin wezipini yaxshi orunlap , maashi ashidu.
 
Ishni yaxshi qilidighan közetchi, ishleydighan idariside külümsireydighan yüzi, chiqishqaqliqi bilen özini bashqilarning yaxshi körüshige muyesser qilsa, utuqliri bilen ishleydighan yéride hessidarlardin bolushi mumkin.
 
Ishini pakize we estayidil qilidighan bir eynek sürtküchi üchünmu tépilmaydighan pursetler bardur.
Ishni alahide qizghinliq bilen qilidighan Léfit ishchisi, yuqiri -töwén chiqip-chüshiwatqan kishilér bilen tonushup, özi üchün yéngi bir pursetlerni meydan’gha keltürüshi mumkin.
 
Ishini netijilik qilidighan bir magazindiki malsatquchi , xéridarlarni razi qilish arqiliq birmunche imkaniyetlerge érishidu
 
Ishini epchillik bilen qilidighan kütküchi , xéridarlar bilen dostluq ornitip, künlerning biride öz  aldigha birer Résturan échishi mumkin.
 
Yoluchilarni we seper qilishni yaxshi köridighan shopur, exlaqi , diqqet we muweppeqiyiti bilen shöhretke érishishi mumkin.
 
Namimizni eng yaxshi chiqiridighan özimizdur. Chünki qabiliyet, hüner wé terbiyening chéki yoqtur. Bularning hemmisini peqet özimiz üchün qilimiz.
Eger siz bir ishta  yüzde 50 nisbet bilen muweppeqiyet qazansingiz, yüzde 50 lik bir adem hesablinisiz. Inawitingiz érishken netijiliringiz bilén ölchinidu, buni peqet ésingizdin chiqarmang.

Ishligen yéringizdin chiqip ketméslik peqet sizning qolingizda. Buni wezipingizni eng yaxshi halette orundash bilen emelge ashurisiz.
 
2.Yalghuz ishingizni qilipla qanaetlinip qalmang
 
Yuqiri pellige chiqqanlarning hemmisining ghelibe qilishi yéngi bir ishni qilghanlardur.
Qiliwatqan ishingizni yaxshi ügen’gendin kéyin qandaq qilimen? Ishingizda yüzde yüz ghelibe qazinidighanliqingizni dadilliq bilen éytalaydighan bolushtin  bashqa siz üchün qilishqa tégishlik bashqa ish yoqmu?
Jezmen bar. Siz qilmaqchi bolghan herqaqndaq ishni xataliqsiz qilalisingiz, qilghan ishingiz netijilik bolghan bolsa we éliwatqan maashingizdin razi bolghan bolsingiz buning özi sizge yéterlik bolghan bolidu. Peqet men bu esirimni pellige yétishni arzu qilidighan, qizghin kishiler üchün yéziwatimen we bu esirimni birer organ üchün emes belki sizdek emgekchan kishiler üchün yazghanliqimdin, organ we idare qilghuchilarni razi qilidighan uqumlarning yéterlik emeslikinimu sözlep qoyay.
 
Insanlarning qiyinchiliqliri bulardur:
Qandaq qilsam yuqirigha chiqalaymen?
Yaxshi  bir xizmetni qilip , bu xizmette qandaq qilip netijige érisheleymen?
Yaki qiliwatqan ishimda qandaq qilip köp pul tapalaymen?
 
Chong zawutlarda ishleydighanlarning bir qismi, ish orunliridiki qaynam-tashqinliqtin özining aktipchanliqini toluq jariy qilduralmay, ish qilish qizghinliqi yoqqa chiqip, özlirini chong mashinilarning kichik bir parchisidek hés qilidu.
 
Bu jehette qilishqa tégishlik eng muhim ish , bu xeterlik idiyelerdin qutulush.
Ish ornida , karxanichilarning diqqitini jelp qilishning eng yaxshi chariliridin biri, u zawutning namida shu ishqa munasiwetlik bolghan bashqa bir qoshumche ishlarni qilip, xojayindin heq telep qilmay yardem qilish kérek. Bu qilghan ishliringiz bashliqliringizda nahayiti yaxshi tesir qozghaydu we sizge alahide bir yaxshi sharaitlarni yaritip bérishi mumkin.
Ish orningizning mudiri xojayin’gha: «ish ornimizda ishlewatqan ishchilardin biri bu axsham , 5 minutluq bosh waqtini ajritip yéngi kelgen sebdishigha , mashinini qandaq tazilashni ögütiwatidu, bu yashqa azraq köngül bölüp qoyayli chünki u nahayiti eqilliq balidek qilidu» déyishi mumkin.
Xojayinlar , ishchilarni bir wezipige teyinlesh üchün achqan yighinlarda , bu wezipige kimni teyinlésh toghrisida , muwapiq adem tapalmay köp waqitl ajratqanliqini uchratqan idim.
Ejeba qaysini bu wezipige qoyay? dégen soal daim jawabsiz qalatti. Sürüshtürüp yürüp sirtin alghan xizmetchiler bezide ishning höddisidin chiqalmaytti.
 
Éniqki, chong bir ish ornida ishlewatqan ishchilarning köpi qiliwatqan ishigha bolghan qiziqmasliq sewebliri asasen bir-birlirigé oxshash. Shuning üchün qiliwatqan ishidin azraq perqlinidighan bir ishta hünirini körsitelmeydu, u ishni qilishqa jasaret qilalmaydu. Hetta shundaq chong mashinilar ichide , ashu mashinilarning bir wéntisidek ghayip bolup kétidu.
Shübhisizki, özlirining bu halidin razi bomaydu. Waqitning ötüshi bilen , özlirige bolghan hörmetke érengsimeydu.
Közliri tamgha ésighliq turghan saette , qulaqlirini ishtin chüshüshke chélinildighan qongghuraqqa ding tutup turghan bu ishchilar , qongghuraq chélinishi bilenla qotandin qachqan kalidek sirtqa yügreydu.
Yaxshi bashqurulghan we ishchilarning ish heqqini yaxshi béridighan bir zawutta ishleydighan  ishchilar ishtin chüshkende bu xil qiliqlarni hergiz qilmaydu.
Méning  bashqurushumda ishleydighan qizlarning ish waqti saet 17.00 toshidu, lékin  tutush qilghan ishini qilip bolmay turup qaytmaydu, ishlar aldirash bolghan künliri 1-2 saet artuq ishliwétidu we  menmu téléfon arqiliq «ishliringlarni yighishturup qoyupla kétip qalmanglar » dep uqturup qoyimen.
Bu qizlarning qiliwatqan ishlirigha semimiy bolushining sewebliri, yamghurluq künliri we aldirash hepte axirlirida öylirige rahet qaytishi üchün yérim saet yaki bir saet burun qaytip kétishige ruxsét qilimen wé özüm yardemlishimen.
Bu hem karxana üchün hem ishchilar üchün paydiliq bir usul. Bundaq qilish méning burchumdur, chünki omumning paydisi üchün, ish ornimizdiki ishchilarning keypiyatini yaxshilash nahayiti muhimdur. Qattiq qollarche bashqurush usuli tüptin xata.
Ish hayatimdiki chaghlarda , eng muhim ishlardin biri islahatchi bolushumdur, yéngi-yéngi pikirlerni otturigha qoyushumdur.
 
Eng ésil karxanichi yéngi-yéngi mehsulatlarni bazargha salghanlar. Nishanigha yetkenlerning hemmisining ghelibisi bir yéngi shey’ilerni meydan’gha keltürüshide, yalghuz ish bilenla cheklinip qalmasliq lazim. Yéngi bir ishni qilalidingmu ? dégen soalgha jawab bérishide.
Peqet eng muhim bolghan nuqta ishni nahayiti yaxshi qilishning yollirini tépishida. Bu ishni özige yük qiliwélish emes , belki qizghinliq bilen qilip iqtisadiy ünümni yuqiri kötürüshte.
 
Bir ishchining peqetla unutmaydighan nuqtisi shuki : kim üchün, néme üchün  ishlisémmu bu yene özüm üchündur déyelishide. Mushu nuqtidin qiliwatqan ishni qanchilik yaxshi qilalisa shunchilik yaxshi qilishi kérek.
Her ishchining wezipisi, ish ornida mashinigha oxshash ishlesh bilenla cheklinip qalmay, belki pikir qilish heqqinimu qoghdash kérek.
Eng addiy bir ishta ishligen kishimu özining ishi bilen munasiwetlik bolghan chüshenchilirini otturigha qoyup , bir ishni oylighuchiligi bar bir adem ikenlikini ispatlash kérek.
Diqqét qilish, oylinish we pikir bérishimiz kérek. Bular  idarimizdin bekrek özimiz üchün paydiliq.
 
Éng dangliq karxanichilar hayatida addiy bir ishchi bolup, peqet wezipisidin sirt bashqa bir ishlarni qilish arqiliq, bashqilarning diqqitini qozghashtin bu netijilerge érishken.
Bügünki künde desmayisi milyartlar bolghan chong  sirketlerning xojayinliri, hayatida kichik birer katip bolup ish hayatini bashlighanliqini bilemsiz?
 
Bulardin misalgha biri: “Andrew Carnegi” burun Tömüryol télégrap idarisining télégraf xadimi idi. Bir etigini tömüryolda weqe yüz bériptu, uning wezipisi bolmisimu, buyruqlarni bérip , qazagha uchrighan poyizni ittérgüzüp, yolni échip tömür yolning normal qatnishigha kapalétlik qiptu. Bu nemunichiliq heriketliri qisqa bir waqit ichide tömüryol bashliqining diqqitini tartiptu, shuning bilen katta bir bay bolup qélishning hulini shu chaghda tikligen iken.
Diqqet qilishqa tégishlik bir nuqta shuki , ish qilghan waqtimizda , eskerlerge oxshash bashtin-axir intizamgha we buyruqqa boy sunushimiz kérek.
 Ishchiliq hayatimizda , ishlewatqan bashqa ishchilarning pikirliridin paydilinish we uni ishlitish imkanlirimiz bar.
Insanlar teleyning yardimi bilen yuqirigha chiqalmaydu, bu sewebtin teleyge köp ishinip kétish xata. Chünki u insanlarni emgek qilish iqtidarini ajizlashturup, ziyini köp bolidu.
Kichik chaghlirimda , yoldin yérim dollar tépiwalghan idim, kéyin nechche kün hetta heptigiche oxshash yoldin méngip dollar izdigen idim, eger buning üchün ajratqan waqtimni ishletken bolsam uningdin köp pul tapar idim.
Her insan tayinidighan eng chong küch, özige ishinishtur.
Muweppiqiyet qazan’ghan bir adem , ishning özini aldigha séliwélishigha yol qoymaydu. Eng muhimi yalghuz ishingizni qilipla qanaetlinip qalmang.
 
 
3.Qiliwatqan  ishingizning alahidilikini bilishingiz kérek.
 
Her insan öz xizmitini , meshghul boluwatqan ishini, köz boyamchiliq bilen qilmay  belki alahidiliklirini pishshiq öginishi kérek. Öginidighan nersiler mana bular. Gheywet, quruq gep we yaki hiyle-neyreng bilen ish pütmeydu.
Bir kesip igisi üchün , öz kespining ehli bolushi bilen üstünlükni igileshtinmu muhim ish bolmisa kérek. Buninggha qarshi kélidighan birer qanun-prinsip yoq. Shunga insan ögineleydighan herqandaq nersini öginish bilen mol tejribilerge ige bolidu.
Hemmimiz öginish iqtidarimizni , hayatimizdiki qiliwatqan ishlirimizda toluq jariy qildurmighanliqimizni , kirimimizni ashuralmasliqta, belgilik emeliy bilimlerni ögenmigenlikimizni bilimiz. Chünki emeliy bilim élish mektep hayatimizdin kéyin bashlinidu.
Men qiliwatqan ishimning A din Z gha qeder hemmisini nahayiti pishshiq bilimen  dégenlerning sözlirige ishenmeng , chünki mundaq sözligenler mangghan yollirini birqanche qedem méngipla boldi qilidu we yer yüzidiki qilghan ishlirini béshidin axirighiche bilidighan insanlar barmaq bilen sanighuchilik. Chünki insanlar bir nersini qanche ögen’genséri , bilmeydighan nersilirining shunché köp ikenlikini hés qilidu.
 
Bu shuninggha oxshaydu, insan bir ishta bir qedem basqandin kéyin hakawurlishidu we her ishni özüm bilimen dep hés qilip, ikkinchi qedemni basqanda , putlirini nege qoyushni bilmey  qéliwatqanliqini tuyidu. Üchinchi qedemde özining bilidighanliridin bilmeydighanlirining shunchilik köp ikenlikini bilip qalidu.
Ögenmékchi bolghan nersilirimizni kitablardin we tejribisi mol kishilerdin öginimiz. Bilimingizni sinap baqmaqchi bolghanlar daim:«buni qeyerdin ögendingiz? » dep soraydu.
 
Insanlarning meshghul boluwatqan ishlirigha qiziqmasliqi , köngülshimesliki nahayiti ghelite bir ehwal. Bu xil ehwal satquchilarning sétiwatqan mallirining süpiti toghrisida héchqandaq bir uqumgha ige bolmighinidek, bu tiptiki kishiler özi ishlewatqan mashinining alahidilikini öginishkimu hewes qilmaydu.
Magazinlarda ishlewatqan satquchilarning köpi, sétiwatqan mallirining peqet bahasinila yadliwalghan, u mal toghrisida héchwandaq  bir uchur birelmey  sodini chüshürüwétidu. Bularni ispatlimaqchi bolsingiz magazin’gha bérip  satquchi xadimdin: bu ikki chapanning qandaq perqi bar ? dep sorisingiz, érishidighan jawabingiz, buning bahasi 50 dollar, buning 60 dollar arisida 10 dollar pérq bar dép jawab béridu. Chünki u satquchining bu chapan toghriliq bilidighini shunchilik.
Bahasinighu bilduq , buning qaysi yaxshi dep sorisingiz, sizge bir malning yaxshi bolushi üchün kéreklik bolghan 10 sewebtin aran birini teslikte dep béreleydu. Bu xil ehwalda u satquchini xijil qilishtin bashqa bir ish qalmaydu.
Satquchilarning eng ünümlük qorali, bahani eng axirqi orun’gha qoyushtur, chünki bahasini derhal deydighan mal eng erzan bolghan maldur, yeni bahasidin bashqa bir xéridarlarni jelp qilghudek yéri yoq.
 
Süpetlik malni satqanda aldi bilen malning heqiqiy artuqchiliqini sözlep, xéridarmu bu malni maxtighandin kéyin , andin bahasini éytish kérek. Xéridarlargha malning artuqchiliqini birqanche söz bilen chüshendürüshimiz kérek. Artuqchiliqini sözlimeydighan’gha héchqandaq asasimiz yoq.
 
Meshhur soda sanaetchi M.Selfridi:«Soda sariyimda 250 ming türlük mal bar, bularning her türi bir ademni risqi bilen teminleydu» dep qiliwatqan ishining artuqchiliqlirini bilishning qanchilik muhimliqini chüshéndürüp ötken.
 
Dunyaning eng bay sodigerliridin biri bolghan John Wanamaker qol astidiki 80 söbe sirkitining herbiri üchün birdin kitab hazirlap, shirket xadimlirining bu kitabni oqup bilishini sert qilip, bu 17000  ishchi ishleydighan zawutlarning qurulushigha asasi seweblerning biri bolghanliqini chüshendürüp ötkenidi.
 
Ziyaret qilghan soda yermenkiliride , qolidin ish kélidighan satquchilarning bu yermenkilerni alahide janlandurghanliqini körimiz. Chünki bu yerde xéridarlar sorighan her bir soaligha  nahayiti yaxshi qanaetlinerlik jawab alalighanliqidin razi bolushidu.
 
Aptomobil körgezmiliride, özi kespini pishshiq bilidighan xizmetchilerni körisiz, ularning tejribiliridin we eqilliqliqidin heyran qalisiz. Chünki sizge, aptomobil bilimliri toghrisida yéngi-yéngi uchurlarni béridu.
 
Soda saraylirida sétiliwatqan mallarning türlirini bilidighan we bu bilimliri bilen hörmetke sazawer bolghan satquchilarni körimiz.
 
Misal, adem wujuduning pütün alahidilikini bilmekchi bolsingiz Anatomiye oqughan bir mashinichi sizning aldingizgha kélip chüshendürüp qoysa yaki sétiwatqan kitablirining néminilerni teswirlep yézilghanliqini bilidighan we bu kitablarni  qandaq türlerge ayrishni bilidighan kitabchi sizni heyran qaldurup qoyar. Bu xildiki insanlar az we asan yétishmeydu.
 
Insanlar qiliwatqan ishlirigha köngül bölmeslikige héchqandaq  bir seweb yoqtur.
Bir idarining katipi xatire depter tutush arqiliq eng yaxshi nersilerni öginiwalidu. Bu bir nahayiti yaxshi adet. Eger katip pütün küchi bilen qiliwatqan xizmitini yaxshi ögenmise  taghning baghrida qalidu, taghning choqqisigha chiqish üchün köp ejir qilishqa toghra kmlidu.
 
Bir shaqchi qanunlardin xewersiz bolsa , bu saqchi bu qanunlarni ögenmeslikke néme sewebchi? eger shundaq bolidighan bolsa saqchi yérim kilométir  uyaqtiki kochinimu tonumasliqi mumkin. Shuning üchün saqchi xadimlar daim tirishishi, hetta kishilerning turqigha qarapla ularning ehwalini biliwalidighan bolushi lazim.
 
Neshriyatchi daim qeghez bilen hepilishidu, metbuatchiliq jem’iyet tereqqiyatini ilgiri süridighan, edebiyat-sen’etni yüksek pellige kötüridighan bir kesip. Bu kesip shundaq tereqqi qilghan bolsimu, epsuski bezi neshriyatchilar hérip katoligini échishtinmu érinidu.
 
Usta bolghan bir adem buyruq bérishni, mashinilarni tekshürüshni bilse kupaye qilmaydu , ishchilarni bashqurushnimu öginishi kérek. Bularni ögenmeslikke néme seweb bar? wezipini eng yaxshi shekilde orundimaq mehsulatni ashuridu.
 
Eger eqilni ishlitip qolidiki sharaitlardin paydilansa  nahayiti yaxshi pursetlerge ériship özige we etrapidikilerge payda yetküzidu.
 
Ashpez usta her türlük yémekliklerdin yéngi bir lezzetke ige taamlarni pishurushi kérek, bolupmu  ashpezlerning köpi ozuqluqlarning terkibidiki maddilarning alahidilikini öginishke peqetla qiziqmaydu. Eger ögen’gen bolsa buninggha néme kétetti? bularni öginishke tirishqan bolsa idi, pishurghan tamaqliri hem lezetlik hem quwwetlik hemde körkem bolatti.
 
Bir doppichi qiz rengler otturisidiki maslishishchanliqni bilgen bolsa , xéridarlargha eng yéqin yardemde bolup , tijariti yükselgen bolar idi. Qisqisi her ishta maharetni ashurup , bilimini ashuridighan birmunche imkaniyetler mewjut. Eger jiddi we semimiy bolup, paydilinishqa bolidighan barliq imkaniyetlerdin eng yaxshi paydilansingiz tijaritingizni rawajlandurushning heqiqi yolini taptingiz dégen gep.
 
Misal : toqumichiliq hünerwenchilikde özgiche alahidilikke we terkiwi oxshimaydighan san-sanaqsiz yip türliri bar. Bir kishining bularning hemmisini bilish imkani yoq,  shunga bu sahening jelip qilish küchi we istiqbali bar. Hetta bu sahede köpligen nersiler téxiche keshp qilinmighan.
 
Xurum ishlesh hünerwenchilikide, kishilerning köpi pütün ömrini bu ishqa béghishlighan we bu toghriliq otturahal bilimlerge ige bolghan bolsimu, bu ishning béshidin axirighiche bolghan nurghun nersilerni bilelmigen.
 
Yaghachchiliqta , xémiklar yumshaq yaghachlarni qattiqlash üchün ijat qilghan yéngi métotlarni burunqi kishiler xiyalighimu keltürelmigen bolghiytti. Shundaqlar yéngi ijadiyetlerde yaghachlardin qeghez we sun’iy yipek ishlep chiqirishning emeliy yolini bilip boldi.
 
Déhqanchiliqta ximiyiwi oghutlardin paydilinip yerlerdin alidighan yilliq hosulni ikki-üch hesse ashurushning mumkinchiliki boldi. Shunga bu ishlarda charchap qattiq emgek qilghandin köprek kallini ishlitip ilim-pen’ge tayan’ghan yaxshi.
 
Her kespke, hér hünerge ilim-penni tedbiqlash tamamen mumkin. Chünki pen – téxnika tetqiqatchisi, herqandaq ishni qilishta téxnikigha tayinish kérek. Buninggha oqushla shert  emes, téxnika  tekshürüp tetqiq qilghuchi herqandaq bir kishidur. Tupraqtiki qurutlar bilen 16 yil hepileshken Darwin bular toghrisida bitaplar yazghanidi.
 
Hemmimiz qiliwatqan ishlirimizgha ishtiyaq baghlap, keng-dairilik bilimlerni igilep, axirqi pellige yétishimiz kérek. Bu özimizning inawiti, menpeitimiz we yuqirigha örlishimiz üchün muhimdur. Qiliwatqan ishimizgha heqiqiy ishtiyaq baghlap , bizdin soralghan soallargha toghra jawab béridighan bolghiche bilimimizni ashurup méngishimiz kérek. Bular menpeitimiz üchün özimizde yétildürüshke tégishlik eng yaxshi adet.
 

 

 

1. Ish orningizdikiler bilen dosluq ornutung.

 

Ish orningizda eng yaxshi kishi kim ? Dep bahalash ilip barsa siz qanche awazgha iréshesiz? Engköp awaz alghan 3 kishi ichige kérelesizmu? „ bir insanning hayattiki ghelbisi, jénazisigha chiqqan kishilerning  sani bilen ölchinilidu“ digen söz heqiqeten toghra éytilghan.

 

Her küni 8 saetni bille ötküzidighan ish ornungizdikilerni tonunimay qilishingiz mumkin emes. Chünki etigendin kechkiche bolghan arliqta qandaqla bolmisun ular bilen uchrishisiz. Bu seweptin ular bilen yaxshi ötushingiz, ulargha özingizni yaxshi körsitishingiz lazim.

 

Ish orningizdikiler bilen düshmenliship qalmasliq üchün qolingizdin kelgenni qiling. Bir munche kishilerning hayatta mewepiqiyetke irishelmesligi nimidin?, ish orundiki hizmetdashlirini özidin sowutqanlighi we düshmenliship qalghanlighidin.

 

Ish hayatingizning birinji künidila , sizge yéqinchiliq qilmighan hizmetdashliringizgha qarap ichingiz tit-tit bolidu. künlerning ötishi bilen, bezi hizmetdashliringizning nahayiti ghérip ikenligini chüshunup qalisiz. Kiyin ulargha burunqi ötken ishlarni sözlep birish arqiliq  , kishiler bilen chiqishalmaydighanlighini ispatlap bérisiz.

 

Men töt yil hizmet qilghan gézitxanida peqet birla dos tutalighantim. Buningdin men idaremdiki hizmetdashlirimning nahayiti ghérip bir kishiler ikenligini chüshengen idim. Yene bir nerse heqiqetki , mining ulardinmu beter gérip ikenligim, özemni ulargha yaxshi körguzelmigenligim idi ,men özemni söyundurushke sazawer qilghan bolsam bolatti.

 

Yashlighimda , musteqqil we yalghuz yashash mining birdin-bir mexsitim idi. Peqet béshimdin tejurbiler ötkendin kiyin, yalghuz yashashqa bir chek qoyushning kérekligini ügendim. Chünki, insan peqet yalghuzluq bilenla algha basalmayti.

 

Insan bashqilar bilen dost bolup, birlikte yashamaydighan bolghangha qeder ,yalghuzluqning pishwasi bolalmaydu. Eger Robenson Crusoe dek bolmaqchi bolsingiz, ya chölning otturisida yaki Déngiz arilida ishlisingiz bolidu. Bolmisa insanlarning arisida turup yalghuz yashash mumkin emes.

 

Bezi insanlar, shundaq köp ishchilar bar zawutlarda, yalghuz özila bardek yuruydu. Tonimaydighan biri yénigha yéqinlashsa ornudin derhal qupup özini qachiridu. Bundaq insalar ish ornida héchqandaq bir dos tutalmaydu.

Bundaq qilish pütünley xata. Insanlar bir-biri üchün yaralghan. At , ishttek haywanlar bilen dost bolushla kupaye qilmaydu. Dostsiz kishiler tenqit qilish emes, belki hésdashliq qilidighan kishilirimiz.Chünki ular qorunup yuruydu. tartinchaqliq, qorunush nahayiti  nachar bir eyip bolghachqa uni tézginlesh lazim.

 

Emeliyette qorunup yashaydighan kishi, hizmet hayatida algha basalmaydu. Shuning üchünmu qorunush kemterliktek bir artuqchiliq emes. peqet we peqetla insan üchün azaptur. Qorunup, sözléydighan yerde sözlimeslik bir ishni qilanmighanliqtin ibaret.

 

Qorunush  , insanning tepekkur qilish iqtidarini ajislashturup, bu seweptin insanlar keynige chikinidu. bu qusur bolsa zimastandiki qar uchqunlirigha oxshaydu. Buning sewebidin til tonglaydu, insan iqtidarini yoqutidu. Sewir, chidamliq we mustekkem irade bilen bu eyiptin qutulush  kirek.

 

Isan özini her kishidin üstün tutishi, qorunushtinmu bekrek xatadur, bundaq qilisa insan düshminni köpeytiwalidu.

Bir ishqa kérgen chaghda, bashqilarni töwen körup, özingizni ustun tutsingiz yahayiti xata we xeterlik. Ustun bolghan halettimu yenila bundaq qilmaslighiz lazim. chünki deslepki qedemdila nachar tesir birip,bashqilarning nepritige qalisiz. Dostsiz qilip, yétimsiraysiz.

 

Ichingizde nepret we öchmenlik emes belki söygü we dostluqni yétildurushingiz lazim. Bashqilarning kemchilik tereplirini körgendin köre yaxshi tereplirini körushke térishing. Xeqning xatalighini izdesh, xataliqning eng chongi.

Bashqilarni teghdirlep, yaxshi teripini mueyenleshturush, qizghanchaqliqtin köp yaxshi. Qizghanchaqliq bolsa  chüshkünlik we dötlukning alamiti.

 

Dunyada boliwatqan naheqchilik bek köp. Tuzutushke toghra kélidighan birmunche ishlar bar. Bularni tuzutushning yoli qizghanchaqliq we düshmenlik qilish emes, belki özara kélishish rohini küchlendursh kirek. Sundaqla qizghanchaqliq we düshmenlikke tayinip qilidighan herqandaq ishtin saqlinishingiz lazim.

 

Ya birlirining bayliqlirining köpligige qizghanmaymiz, ya birlirining kembeghellikidin kemsitmeymiz. Kishilerning tashqi dunyasigha emes ichki dunyasigha qaraymiz.

közliringizdiki qara köz eynekni éliwitip, aq köngul we toghra-dürus insanlarni körush seripige ige bolung.

 

Yaxshi roman we operalarning eng ünumlük paydisi, kishilerge  yaxshiliq qilishni ügetkenligide.

Misal: ataqliq yazghuchi Locke „Méhri-shepqetlik Abdal“ namliq esiride , kemsitishke üchrighan kishilerge tayinip, ijadchanliqning paydilirigha eriship, intayin muhim bir mezmunni shehirligen idi.

 

Heqiqi hayat sekniside bir kishlik adem bolush, kinolardiki pütün xéyali roman qérimanliridin ülge qilinghan idi. Egerchende kinolardiki artistlerge choqunup yurgendin, hizmetdashlirimizni yaxshi körup we ular bilen yaxshi ötushning özi  toghra idi.

 

1-Dunya soqushida , ish orunlunlarda qeqrimanlar meydangha kelgen idi. Birmunche yashlar , ishlirini tashlap eskerlikke kétip, meydilirige medallarni qadap qaytip kelgen . bundaq doslirining qéqrimanlighini burun oylapmu baqmighan dosliri heyran qalghan idi.

 

Démek biz insanlarni teshurup-tetqit qilidighan bolsaq , dunyadiki eng alhide bir tetqiqat témisi bolidighanlighini bilip qalimiz. Insanlarni tonighansiri yaxshi körup kitimiz. Chünki insan bilmeydighan, tonushmighan nersining düshmini. Etrapidikilirimizning köngul ichish paaliyetige , sayahatige, merikilirige qatniship ular bilen munasiwet qurung.

 

Sözlesh qabilyitingizni yétildurush üchün köp japa tartishingizgha toghra kilidu.buni kitaplar yaki üniversitlarda emes , belki emeli tejurbiler ügütidu. Tughma qabiliyitingiz bolmisa tirishish arqiliq yétildurisiz.

 

Söz, dünyagha hakimdur. Birmunche kesipler sözgila tayinidu, shung atilar „ Ighizingdin chiqqan yahshi soz aqar sugha ohshaydu, u qayaqqa aqsa, shu yerdin gul chichek ichilidu “ digen idi .

Küchluk insanlar  daim mulayim bolidu , sözni del jayida qaplashturup qilalaydighanla nahayiti bexitlik yashiyalaydu.

Öz awazingizni anglashtin qoruqmang. Ish hayatingizda sözning bek roli bar. Sözni ustuluq bilen qilidighan kishi itibar birishke we ustunlukke irishidu.

 

Qisqisi dosqa irishish, pulgha irishkendinmu beter paydiliq. Pul bezide asanla qolingizdin chiketken bilen dost undaq asasan ghayip bolmaydu.dosliringizning yardimi bilen pul tapalishingiz mumkin.

Peqet pulgha tayinip dost tutalmaysiz, hetta ghayip étishingiz mumkin.

 

Hayatta muwapiqiyet qazinishning  eng muhim amili, dost tutush.

Etrapimizdiki kishilerni dost tutushqa térishing. Insanlar dost tutmighanlighining zéyinni qérighanda bilidu. U chaghda ulgirelmeydu .

Birmunche nersilerge tewsiye bilen ige bolidu . Insanning küchi we iqtidari hemmige qadir kilemeydu. Muwapiqiyet bolsa bashqilarning bizge  beridighan bir midali buni biz doslirimizning yardimi bilen érishimiz.

 

Kishilerning pikirlirini eqlimizde ching tutayli. Pikirlerning hemmisi toghra bolmisimu likin insanlarni hayatta eng küchluk qilghan bular.bu küchning sayéside insanlar aldigha qarap ilgirleydu.

 

Bayliq we shökrettin  irishken netije bilen birlikte öz özingizni yétildurushke tirishchanlik körsiting. Shuning bilen birge salapetlik, merhemetlik we ochoq chiray yurushni ügünung.

 

Hayattiki xapiliq we boran-chapqunlar sizni qorqatmisun.

Dost tutushni  dawamlashturung. Chünki dost sizni sizdin qutqazghuchidur!

 

5.Ustingizge alidighan wezipini  arturung

 

Jasaret, Ghelbige bashlashtighan bir-bir söz. Qandaq bir ishni qilishtin qet`i nezer jasaretlik bolung.

Ustingizge aldighan wezipiti arturishqa tirishing, qorqanchaq insanlar tedbirlik we bixeter yashaydu dep xéyalingizghimu kelturup qoymang. Qorqanchaqlar hayattin lezzet alalmaydu. Müshkul ishlarni bashqa echiqqan kishilerning irishkenliri dosluqlardin mehrum qalghanlar.

 

Yéngidin ishqa kirgen birmunche kishiler , bu künning tukgenligidin hoshal bolup öylirige qaytidu

we sorighanlargha „ Xudagha shükri, bekmu asan ish iken !“ deydu.

Bu söz , algha bisishni xalimaydighan , meghlubiyetke namzat bolghan kishilerning deydighan sözi bolup, dunyadiki eng tehlikilik sözlerning biri.

 

Bu xildiki insanlar az ishlep, köp qazinishni oylaydu. Bundaq  idiye insanni muwapiqiyetke bashlimaydu. Dunyada buningdinmu beter bir xata chüshenche bolmisa kirek.

 

„Xudagha shükri , bekmu asan bir ish iken ! „ digen sözni deydighan bir yashning ishliri bilen munasiwetlik bir pütün  pelsepesining yoqlighi sewebidin bu külfetni murisidiki yüktek köturup yüruydu. Eger özige ejdadidin bire miras qalghan bolsa idi , bir ishqa qolinimu tekkuzmestin, ishsiz, zeiplikte yashighan bolatti.

Uning chüshenmeydighan nersisi, ishning hayatta eng yaxshi bir dost ikenligi. yene chüshenmeydighan bir noqtisi, ishsiz insanlarning hayatta inawitining yoqlighi we parazit qurutlardek yashaydighanlighi.

 

Dunyada eng bexitsiz kishi , nime ish qilishni tapalmighan kishi. Bu xildiki insanlar hayatta chüshkunlik, kirizis ichide we köp waqitlarda özini ölturwilishni oylap yurgenlerdur.

 

Eger bu türdiki kishiler bay bir kishiler bolup qalghan bolsa , bexitsizlikini her waqit  hés qilghanlighidin bir yéride turalmay daim sayahet qilar idi.

 

Mundaq bir meshhur söz bar: “Hichbir here , képinekke hewes qilmaydu. Chünki képinekning ömri qisqa hem heselmu chiqiralmaydu“. Peqet yashlarning köpi ishsiz-küchsiz, bir yerdin bir yerge qonup yurgen képineklerge hewes bilen qaraydu. Bu qiliqlirining xata ikenligini kiyin chüshunidu.

 

Qilghan ishini nepret bilen bashlighan kishi  peqet  horunluq qilmaychu dep ,  Toshqanlardek yashaydu. Emma pütün ghem-qayghusi horunluq bilen yashighanliqida. Bu xil ghem-qayghular insangha peyda yetkuzmey belki birmunche ziyanlarning kilip chiqishigha sewep bolidu.

 

Bu türdiki insanlar özilirining bu hil exwalini özgertmise , haraqkeshlik we yaki zeherlik chikimlik chikishke bashlar. Chünki insanlar , ghem-qayghulirini untush üchün haraq ichidu, kallisini ishletmestin chüshkunliship zeherlik chékimlik chikidu, hayatliq  ular üchün pütmes-tügümes bir yuk bolup körilidu.

 

Ishingiz, bashpanaliq téleydighan bir ghilwet yer, yoshurundighan bir öngkur emes. Ishingizda, hich kimge körulmestin uyqumu uxlimastin ishleydighan kichidiki kuzetchilerdek qilmang.bundaq hayatingizda bir qedemmu ilgirlimestin ötkuzushingiz zadi  nimidin.

Bundaq oylaydighan insanlar bir chette turup, jawapkarliqni ustige ilishni xalimaydu. Ügengen nersiliri asan , özliri üchün yeterlik ikenligini deydu.

Misal: Mérsidis fabrikalirida , bay bolushning imkanliri köp bolishigha qarimay , bu türdiki insanlar yalghuz bir ish bilenle qanaetlinip, oxshash ishni tekrar qilip yuruydu. Hetta Gurp bashliq bolushtinmu qorqudu.

 

Bundaq qorqaq qanaetchan insanlarning, Muwepiqiyet qazinalmaslighi nimidin. Shu bir heqiqetki , hayatta muwepiqiyet qazanghan insanlarning köpi jessur insanlar idi. Qorqanchaq bolmastin… ish hayatimizda jesur bolup, algha ilgérlep , choqqigha chiqishimiz kirek.

 

Dunyada eng bay Karhanichilardin biri bolghan Uoyd, kérimini ,bashqilarning jasaritini sétiwilish arqiliq saqlap turwatidu. Paraxut igiliri, Paraxutlarning paydisining az bir qismigha ularni sughurtaliq qilidu. 265 yil ichide qet`i ziyan tartmay  we Engiliye Bankasigha qerzini ötep   ishenchiligini körsetken idi. Köp insanlar bundaq qilishning paydisini chüshunelmeydu.

 

Bizning  köngul bölidighan kishilirimiz parazitlar emes , meniwi küchke ige bolghan, qabiliyetlirini dawamliq ashurushni oylaydighan  kishiler.

 

Andrew Carnegie ning 1600 kütüpxana quralishining sewebi nime, özige yardémi bolidighan ish  üchün qolidin kelgenni qilghinini  körmigiche , hich bir yashqa yardem qilmighanlighida. Chünki u, oqush we ügünushni oylighanlargha yardem qilishni mexset qilghan idi.

 

Parazit bolghan kimlerning bextini özining sewenligidin körmesligi bashtin axirghiche bolghan xata bir shüchenchidur.

Emeliyette . Bexitlik bolushning birmunche türliri bar. Kéchidiki kuzetchining öyge kirip  uxlash bilen irishken bexti bilen  Dünyadiki eng téz Paraxut Kapitanining bextiyarliqi birbiridin periqliq.

 

Dunyada hichkim 12 chong magazini we 17 ming ishchisi bolghan John Wanamaker chilik bexitlik bolalmaydu. Jawapkarliqni üstige élishni yaxshi körushtin bashqa hayatni söyup turup  yashighan bu kishi 84 yashida alemdin ötken idi.

 

Anilarning mesulyiti eng chong bolup buni peqet Anilar özila orunliyalaydu. Normal her bir ayal üchün hayattiki eng chong jaza bala yuzu körmesliktur.

Dimek bulardin , mesulyetning hayatta insanlargha eng yéqin bir dost ikenligini bilimiz. Ishlirimizda ghelbige irishkensiri xoshallighimiz éship mangidu.

 

Zöruriyetler bizni oylinishqa yéteklep, bizning küchimiz we iqtidarimizning yuquri ikenligini hés qilghuzidu. bu hil exwal emeli küchimizni , insanalrni bashqurush qabiliyitimizni ashurdu. Bu oqush arqiliq emes, bir shni qilish arqiliq qolgha kélidu. Bu arqiliq iradimiz tawlinip,qarar birishimiz asanlishidu. Axirda özimizge éshinidighan  insanlardin bolup chiqimiz.

 

Algha ilgirlep we bashqilardin téximu köp kérimge  ige bolushimizning sirri, özimizge ishinip, toghra qarargha ige bolushimizda. bu bizning iqtisadi mesilimizni hel qilidu. Pellini közlisek, ishlirimiz algha bésidu. Hayatta Muwapiqiyet qazanghan insanlarning köpi bushundaq yükselgen idi.

Dunyaning heme yerliride köp yaxshi körush we hörmetke sazawer bolghan kishilerning mesulyiti bilen ishlar yurguzilidu.

Undaqta bizning wezipimiz,  mesulyitimiz ashurup ularning digen yéridi chiqish. Közlirimizni saetke, qulaqlirimizni zuwanikke ding tutup turidighan ishchilardin peqet bolup qalmaslighimiz kirek. Insanlargha  muwapiqiyet qazanghan ishigha  qarap baha bérishimiz kirek. Emgek insanni ölcheydu.

 

Elbert Hubbard ning „Garciagha Xet“ namliq eseri milyonlarche sétilghan idi.

Garcia, Küba inqilawining lédiri idi . Küba ormanliqlirining birige mukuniwalghanda , hichkim uning nede ikenligini bilmeyti. Düshmenler uni tutup bergenlerge nahayiti chong bir mukapat

bermekchi bolghan idi.

Amérkidin Garciayagha bir het ewetish kirek idi. Hetni ewetish üchün , özige ishinishte dang chiqarghan yash bir ishchini chaqirip, hetni Garciagha yetkuzush wezipisi birilgen idi.

Yash yigit hichbir soal sorimastin , Kübagha ketip, Garciayani tépip, hetni tapshurup bergen.

Uning bu ishni emelge ashurushi özini bayliqqa irishturgendin bashqa yene uni dunyadiki eng qeqriman kishilerdin birige aylandurdi. Elbert Hubbard  uninggha layiq ölmes bir namgha érishti.

 

Ish hayatingizda hüküm suridighan heqiqi roh mana mashu roh yeni tewekkulluk we jasaret rohidur. Ishingizda bu rohning uchqunidin yanghin chiqiralaysiz. Buning usuli köz aldingizdiki wezipiliringizni ashurush.

Sap qéyin bolghan ishlarni tallap qiling. Chünki éliklerning eng lezzetlikliri eng qattiq söngekte bolidu. Shexsen özingiz algha basmaqchi bolsingiz,  hichkim siz bilen iytiship olturmaydu, tirishmisingiz algha basalmaysiz.

 

Herbir purset we imkan yéngi bir mesulyet demektur. Herbir ötken kün qoldin ketken pursetler bilen tolghan . Pursetler qoldin bérip qoymang, pursettin ching tutup qedri-qimmitini biling.

 

Yetilgen kishiler ta baliliq waqliridek ishlarni qilip yuruydu bu bir ichinishliq heqiqet. Bular chong bolup qalghinigha qarimay bashqilarning yéteklishini, özige yardem qilishni kutidu. Bular héch algha basalmay bir izdila toxtap qalidu.

Bu türdiki insanlarning eqli we iqtidari 8 yashtiki ballardek. Ya bashqilarning yardimi bilenla yashaydu ya Télemchilik qilidu. Chünki ularda oghurluq qilish üchünmu jasaret yoq . Bu türdiki insanlar jemiyetning eng üstin tebiqisidimi, eng töwen tebiqisidimu tépilidu.

 

Bular bir derexni quchaqlap  yuqurigha yamashqanlargha oxshaydu, bular hem yamashqan derexni hem ozini nabut qilidu.

 

6. Darametni ashurung

 

Herqandaq bir ish orunning eng chong ghémi sermayini köpeytip, küchini ashurush. Bu herkim üchün paydiliq. Peqet sermayining artishi bilen ,

Karxanining hayati küchi éship  ishchilarning maashni artidu. Bügen 18 yashtiki ish izdep yürgen bir yash boghan bolsam , sermayisi köp bir yerge ishqa kiretim, chünki sermayisi köp bolghan yerler kapaletke ige bolidu.

 

Eger alahide bir ishta ishlisingiz, sizge layiqida bir ayliq  bérilidu. eger ishta sap bir payda  bolmisa bu Karxana  mangmaydu.

Her ish orunda isimléri „qizil qelem“ bilen yézilghan ishchilar bar we bulargha bérilgen ayliq ziyanning ornida berilidighan ayliq. Bular axiri ishtin chiqirilidu.

Bu seweptin ishchilar, salametlikke bolghan zéyinini ölchem qilip ayliq alidu. Misal: Kömur kanda ishligen ishchi bilen Déngizda béliq tutquchi hayatini heterge atqanlighi üchün alidighan ayliqliri yuquri bolush kirek digen tereptari men.  

Peqet kömurchi bilen béliqchining ayliqlirining ösushige tosqunluq bolidighan sewep bu mexsulatlarning qimmet bahada sétilmaydighanlighida . Chünki helq mejbur qalmisa bularni almaydu.

 

Herqandaq Zawut ishlepchiqiriwatqan towarning bahasi ya réqabet yoli yaki qanungha asasen we yaki helqning éhtiyajigha asasen bekitilidu. Ishchilarning ayliqlirimu bu towarning sétilip yaratqan qimmitige asasen bolidu. Bu seweptin her bir ishchi daramet teqsimatigha ortaq bolghangha oxshaydu.

 

Karxanining hayati, sermayigha emes, ishchilarning payda yetküzgüchi bolushi bilen baghliq. Payda yaratmighan birsige ayliqmu birilmeydu. Bir ish orunda ishligen kishi , yalghuz jismani we eqli küchni  serip qilghuchi bolup qalmay belki yene ishqa ait pütün eshyalarni hazirlighuchidur.

Ishlepchiqirishta insan emgigining yénida mashinning yardimini inkar qilamaydu.

 

Ish yerlirining kérasi, tok, su ….baj qatarliq chéqimlar bar. Bu ish xérajetsiz pütmeydu. Chünki mal özini özi satmaydu.

 

Bularning yénida zéyan tartishmu bolidu. Hatta bir yalghuz zéyan , yillar boyuche qolgha kelturgen paydini tügütishi mumkin. Qerz bolush, devalishish, qazalar, bahalarning chüshushi qatarliqlar hésap-kitap qilidighan nuqtilar.

Idealislar, qeghez yüzige bularning hesawini qilmay yazidu, peqet payda bilen zéyan ikkisining qérindash ikenligini chüshenmeydu.

Sodégerler; maashni, qerz ösumini, kirani, rasqutlarni, zéyanlarni hésap-kitap qilghandin kiyin qolliri qupquruq qalghanlighini köridu.

 

Ish hayati memuri hizmetke oxshimaydu. Chünki memuri hizmette payda-zéyan muhim söz temisi bolmaydu.

Soda – Sanaetchiler zéyanni mejburi ustige élip ya az paydigha irishidu yaki palesh haletke chüshup qalidu.

Ish we tijarette eng ésil mexset sap paydini saqlap qilish. her Engilish Karxanisi eng axirda mejburi halda ikki yaqini bir yerge kelturidu.bu seweptin emgekchiler téximu köp kérimge ige bolush üchün yaxshi ishlishi kirek.

 

Magazida ishleydighan hizmetchiler, ish ornida ishleydighan ishchilar  qilghan yaxshi ishliri bilen  , sap paydini ikki qatqa chiqirishi mumkin.Tertiplik we yaxshi ishlep, qilghan ishlirida zéyan tartishning aldini élishi mumkin.

 

Weziyet yamanlap, ishchilar ish tashlisa, buning bilen ish tashlighanlarni ishhtin boshutewetse, kélishmeslik yene shu ishchigha bolidu. buning bilen bu hildiki herketler qazanchigha ziyan salidu. Zapas ixtisat kemiyip, maashlar chüshidu.

Dünyada, ishchilarning turmushlirini tayinip, aran ötkuziwatqan ishni weyran qilishqa  urunghanlighidinmu yaman bashqa nime ish bar deysiz? Bu hildiki heriketlerning tereptari bolup sözligenler bilimsiz jahillardur.

 

Karl Maks ning köz qarishi boyiche ishchilar, ishlepchiqarghan mexsulatlarni tekrar sétip alidighan derijide maash alamaydu. Buning sewebi xojayinliq hoquq ishchilarning qolida bolmighanlighida. Idare qilghuchilar, bughaltérlar, satquchilar, hessedarlar we bashqilar ayrim tapshurdihan bajlarning hemmisi medeniyetlik döwlette yashawatqanlighimiz üchün ötulishke tigishlik nersiler.

 

Qandaqmu bashqisining salgha öyide kira tolep olturup turup nersilirini oghurlisun, ishlewatqan  fabrika yaki magazinda  oghurluq qilidighanlardin bolmaslighimz kirek.

 

Buning üchün ishlewatqan ornimizning sermayisining yuksilishini oylaydighan bolishimiz.ishlewatqan zawutimiz yéngi uskunlerni alsa, téximu köp réklam qilsa, sétishni artursa bu yerdiki qazanchimiz ashidu.

 

Méhnet bilen sermaye ikkisi birbiri bilen qérindashqa oxshash bolup, birlikte herket qilidu.

Orkistirda bille ishleydighan dumbaqchi  bilen sunaychi arasida zich maslishish bolghinidek , sermaye bilen méhnet arasidimu shundaq munasiwet bar. Bu seweptin ish ornimizgha pay qoshqandek ishleyli we qazanchi imkanlirimizni arturayli.

Köp pul tépip hörmetke sazawer bolushning birdin-bir chiqish yoli mana budur.

 

7.Dawamliq paydiliq kitaplarni oqup turung

 

Kitapning paydisini bashqa insanlardin téximu yaxshi bilidighan Carnegie, öz zamanisida 60 milyon font stérling(Engiliye puli) qazanghan we bu pulning yarimi bilen, herkimning paydilinishi üchün Kütupxana qurdurghan idi.

Meshghul boliwatqan ishingiz qandaq bir ish bolushtin qet`i nezer, ishingizni algha basturush üchün sizge yardemchi bolidighan nurghun Kitap bar. Oqushni bilgendin kiyin nadanliqta qilishqa sizning körsitidighan  hichqandaq bir banayingiz yoq. Hayatta insangha eng ziyan salidighan nerse qalaqliqtur(nadanliq). Qalaqliqtin qutulushning birdin – bir yoli oqushtur.

 

Yashlarning köpi toy qilghandin kiyin muhabetni, ishqa kirgendin kiyin ügünushni untuydu. Muhabetmu, bilimmu turmushning birqismi dep bilishimiz lazim.

Muhabetni untush sewebidin qanchilighan aililerde bexitning ornini bexitsizlik alghan. Peqet eng güzel yol, daim yashash, daim söyush, daim ügünush. Ügünushning eng ésil yoli, her waqit paydiliq bir Kitapni éliwilip bosh waqit chiqqanda derhal oqush.

 

Kitap bilen munasiwitini kesken adem muwapiqiyet qazinalmaydu. Chünki Kitapsiz hayat, qarghu, gas – gachidek yashighan bilen barawer. Peqet Kitapla pütün dunyagha hakim we siyasettinmu qudiretlik. Qanchilighan kabinétler(Hökumetni teshkil qilghan aparat) Kitapning iqtidaridin orunlirini boshatqan idi.

 

Insanlar Kitaptin medeniyetke ige bolidu. Newton „Principia“ digen kitawi bilen dunyani chüshunushni tégishturgen idi. Darwinning „ Haywan türlirining menbesi“ namliq kitawimu oxshashla tesir qozghighan .

 

Adam Smith „ Milletlerning baylighi“ namliq esiri bilen Engilislargha tijaret qanuniyetlirini ügetken idi. Pitt bu kitapni oqup Engiliye wezirlirining eng danglighi digen namgha irishken.

 

Faradaning 14 yashlirida Hémiye kitaplarni köturup yurgen chaghlirida, kimmu künlerning biride Engiliye Alimlirining rexpiri bolidighanlighini tesewur qilalayti?

 

Edison, mektep yüzi körmigen, peqet apisining oqughan  kitapliridin paydilinip dunyada eng zor muwapiqiyet qazanghuchi boldi.

 

Özimizning tejurbilirige tayinip bir nersilerni  ügünush bizge bek teske toxtaydu. Tejurbilirimiz yéterlik emes. Qaysi birimiz öz tejurbilirimizge tayinip elektrik, Hémiye, we Mati-matik ügüneleymiz?

 

Oqughan insan, yalghuz özining tejurbiliri bilen yétishmeydu, bashqilardinmu paydilinishimiz lazim. Buning sayiside estayidilliqni, sélishturushni, özleshturushni, ügengen bilimlerni emeliyette qollinishni ügünidu.

 

Bügünki künde tejurbe we pratikigha munasiwetlik kitaplar minglarche bar. Bulargha érishish bekmu asan.

Kütupxanilargha ige bolush bir hil alahidiliktur. Her heftide birtaldin kitap alsaq birqanche yildin kiyin yaxshi bir kütupxane quralaymiz.

 

Ügünushning eng yaxshi usuli, oqughan yerlerdiki muhim nuqtilar dep qaralghan yerlirige isharet qoyup mingish. Köpunchimiz gézit oqush üchün birmunche waxtimizni ajritimizyu ejaba Kitap oqushqa undaq köngul bölmeymiz. Gézit her kim üchün yézilghan. Gézitte muhim dep bilgen uchurlarni oqughandin kiyin qalghan yerlirige közliringizni yugertip qoysingizla bolidu.

 

Teshwiqatni asas qilip yazghan kitaplargha qulaq salmang. Peqet sayahet kitaplarni tijaretni mexset qilghan halda paydilansingiz bolidu. Shexsilerning terjimali yézilghan(Biyografi) kitaplarni qimmiti bolup bizge ilham bexish itidu. Emma yalghuz mediye shekilde yézilghan bolmaslighi kérek.

Romanlarda teswirlengen bash qeqrimanlarni heqiqi türmushtiki qeqrimanlardek  ela biling.

 

Kitap oqushtiki ghaye, yalghuz oqush üchün bolmastin belki u oqughan kitaptin paydilinish. Birmunche kishilerdek waqit ötkuzush üchünla kitap oqumang. Bu hem payda hem zéyan kelturidu. Kitap oqushtiki mexsitimiz mengimizni ötkurleshturush  üchün.

Mahéyettiki tüp mesile méngining iqtidarini ashurush. Eger  küchluklerni yéngish üchün paydilanmisaq, méngimizni hemme nerse bilen toldurwalghanning nime paydisi.

 

Bir kitap oqughandin kiyin ügen`gen nersilirimizni türmushimiz we ishlirimizda eksetturelisek, mexsetke yetken bolimiz. Kitap ghayimiz üchün xizmet qilishi kirek.

 

Edebiyat bilen munasiwetlik bolghan kitaplar medeniyet hésaplinidu. Emma bu yiterlik emes.

Insanning közliri kor bolmisila dunyadiki pütün bilimlerni ügünush  uning heqqi.

 

Bilishimiz kirekki; bilim, tepekkur we hésyat bilen qurulghan hayat, ajayip bir hayattur. Bular hemmiz üchün bir alemdur.

 

Eger körelisek we oquyalisaq, dunyadiki pütün kitaplar bizge ait. Mushu seweptin yalghuzchiliq tartmaymiz, qalaqliqta  yashimaymiz. Ghelbige irishelmesligimizge  hechqandaq bir bane sewep yoq. Mexsitimizni emelge ashurush oqushimizgha baghliq.

 

8.Ishingizni Köngulluk halgha kelturung

 

Bugünki künde birmunche emgek küchliri nahayiti rohsiz. Ishlardiki bu japa-musheqetni yéngi üchün ilmi ish qilish késhini söyundurudu.  Shundaq bir ishlar barki

peqet pishanidin ter aqquzmighiche pütmeydu. Bashqa hich bir nerse kargha kelmeydighan ishlar mana bular. Elbette bu ishlar bilen munasiwetlik téchnik we ilimge tayanip qilidighan chaghlar bir kün kilidu, hetta kömur kanliridimu bir küni ziyan we xeterdi qutulup ishleydighan chaghlar kilishige ishinimen.

 

Köp hallarda pütün ishchilar ish hayatida xata bir idiye we pikirlerde bolidu, bunimu bir az normal exwal dep qarishimiz kirek.

Köpumiz 14 bilen 18 yashlar arisida, kallimiz nurghunlighan qalaymiqan, pishmighan xéyallar bilen meshghul bolup, qilishqa bashlighan ishimizdin hozur alamaymiz. Oyun-tamasha ichide ötkuzgen künlirimizning ötup ketkenligini hés qilimiz. Halbuki buningdinmu chong bir hataliq yoq bolsa kirek.

 

Qiliwatqan ishimizda muwapiqiyetke irishish üchün uni oyungha oxshash qiziqturidighan halgha kelturishimiz kirek. Huddi kespi ten-herketchiler oyunlirini jiddi bir ishqa aylandurghandek bizmu ishimizni oyungha we ten-terbiyege aylanduralaymiz.

Ten-terbiye paaliyetliride bolghangha oxshash ishlepchiqirishtimu dostane riqabet imkanliri bar.

Musabiqe bilen küreshni tertipke sélip ilip birishimiz kirek. Boslar bilen ish birligi qurup, ular bilen birlikte bir kamanda qurup, hemmiz birlikte pütün küchimiz bilen ishlep bashqa kamandilarni yéngish üchün küresh qilishimz tamamen mumkin.

Musabiq her küni etigende ish bashlighanda bashlinidu. Shu kün axirlashqanda ghelbe qilghanlarning ish numurliri shu musabiqidiki urghan topliridur. Kamandining biridin ayrilip , bashqa bir kamandigha kérip, uning ghelbisini saqlap we ghelbisining ishishi bilen özimiz longqilargha irishimiz.

 

Ish dunyasida eng muwapiqiyet qazanghanlardin biri bolghan Sélfridgé: „ish ornidek ademni jelip qilidighan bir yer yoq „ digen idi. Chünki özi, ishni daim bir ten-terbiye dep bilip we ish hayati heqqide bir eser yézip uninggha „Roman“ dep nam bergen idi. Bu ademning muwapiqiyet qazinishidiki eng muhim amil bolsa ishida ozini bir Ten-herketchi dep bilgenligide. Buning netijisi bilen bir magzindin 30 magazinning igisige aylanghan idi.

 

Burun Engilis sodigerlirini „ tewekkulchi Sodigerler“ deyti. Chünki bu ademler tijaretni ichi séqilghan halda emes belki bir ten-terbiye, bir tewekkulchilik dep bilip ish hayatigha shundaq atlinatti. ularning bushundaq  ishlishi netijiside Engiliye pütün dunyaning soda bazirigha aylandi.

 

Yashlar ishleshni yaghuz pul tépish üchün dep chüshenmesligi kirek. Her insan hayatta turmushi üchün mutleqe pulgha muxtaj. Uning üchün ish orunliri pul tépishning vastesi dep taqetsizlik bilen pul tépishqa yugreydu. Ular üchün pul birinji, puldin bashqisi bikar. halbuki „emgek“ uqumi, pütün insanlar terepidin qilinghan ishlarda, özingizge tégishlik ishni emelge ashurush we ozingizning iqtidarini tereqqi qildurush. Ish orun  mutleqe bir ailédur. Emgek bilen dost bulup rahat bir halda yashash we bundaq yashash hayatning peyzini surush digenlik.

 

Eqilliq insanlar bundaq deydu:“Hayatta birmunche nersilar barki, puldin beter qimmetlik. Bulargha ige bolush üchün pul kirek.“  pul, kanséritqa kirish üchün ilinghan bilet. Pul tépish oylighanlirimizning bir qismini emelge ashurghuchi bir küch. Bexit bilen teley hayatnin bir sirri bolup, pul tépish we ghejleshning yollirini bilishimiz kirek.

 

Esirlerdin burun ishlar qullar teripin qilinilatti. U zamanlarda, mashinimu yoq idi. Technik tereqqiyatimu yoq idi. Ingénir we alim dek türluk ilim tetqiqatchilarmu yoq idi.

Emgekchiler mejbur qosaqni toyghuzush üchün ishleyti. Emek bir rahat bighishlaydighan we yaki ten-terbiye bolmaytin belki bir jaza we zulum idi.

 

Zamanimizda birmunche zérikishlik ishlar bar. Emma bu ishlarni zérikishlik halettin qutuldurushqa bolidu. Bizning bügün bu ishlarni zérikishlik körushimizdiki sewep bu ishlarni nahayiti nachar qanuniyet bilen qiliwatqanlighimizda.

Zérikishlikni yéngishning birdin-bir amali, qiliwatqan ishimizni qabiliyet we barliq amallar bilen bijéridighan yönulushni tépishimizda. Bular tetqit qilishqa tégishlik ishlardur. peqet bek az bir ishchilar bu jehettiki qabiliyetke ige.

Qiliwatqan ishimiz her kün qilidighan we hich tigishmeydighan ish bolsa qabiliyetni ashurushning yollirini oylap téping.

Misal: bir hefte ichide qanche qitim xata qilghanlighizni tetqit qilip xata qilip qoymasliqning yolirini tépip chiqishingiz kirek. Bularni tépip chiqqandin kiyin qiliwatqan ishni peyzingiz bilen qilghanlighingiz üchün belki maashingiz ösushi mumkin.

 

Qiliwatqan ishingizni qanchilik yaxshi qilsingiz, u ishta bilmingiz ashudu. Eger qiliwatqan ishingizda séqilsingiz  we waxtingiz asta ötken bolsa u ishni yaxshi qilmawatqanlingizdin shubilensingiz bolidu.

 

Her insan özi yaxshi bilidighan bir oyunni oynashni xalaydighanlighi toghra emesmu? Yeni bir oyunni ügünushke bashlighan chighingizda u oyun sizge zérikishlik körunmesmu?

Misal: Golf oyunni bashta körgen chighingizda, bumu oyunmu deysiz. Chünki bu nahayiti asta (qéyin ) bir oyun. Bizde hichqandaq bir hayajan qozghimaydu. Peqet bu oyunni ügengendin kiyin buning shunchilik bir jelip qilarliq bir oyun ikenligini itirap qilisiz.

 

Her ishchining zérikishini kelturup chiqarghan nerse, ademning méghisini tumandek qapliwalghan bir ishqa irengshimesliktur. Bu xil exwal bir rohi késelliktur. Bu xil exwal insan mengisini kardin chiqiridu. Bu shundaq bir késelki ademnimu perishan qilidu, ishinimu nabut qilidu.

Saqlinishqa kirek bolghan yene bir nerse,  hewes we hayajanning zerbige uchrishi we umutsizlikning roqqa tesir qilishi.

Bolupmu yashlar, ishni xata bashlap qoyghanliqtin bushundaq halgha chüshup qalidu we kelgusi istiqpalidin umudini uzudu. Halbuki ten-terbiyede körgunimizdek, uzun bir musabiqida, xataliq bilen bashlash bekmu chong bir mesile emes. Muhim bolghhan nerse axirqi ghelbe. Untumaslighimiz kirekki uzungha yugresh musabiqisida, bir hil  yugurgen tenherketchi bashta axirda yugursimu eng axirda birinjilikke irishishi mumkin.

 

Bir qétim Kristal Palas putbol kamandisi Bristol kamandisi bilen  oynighan musabiqiside,  15 minuttin kiyin 3 top yigenti. Mushundaq turup Kristal Palas kamandisining putbolchiliri rohini chüshurmey, eksiche téximu janliq yaxshi oynidi. Eng axirda 7 de 4  netije bilen qarshi terepni utiwaldi. Ular musabiqini nahayiti nachar bashlighanlighidin rohini chushurmidi, héris we qizghinliq bilen oynap  reqibini yengdi.

 

Tenherketchiler rohini, ishlewatqan ishimizgha tebbiqlisek, harghinliqning nime ikenligini bilmeymiz. chünki harghinliq, bedendin burun roqqa tesirini körsitidu. Harghinliq Bedenning ajizlishidin bekrek ,  méngining chéchilishidin kélip chiqidu.

Misal: bir bala bir kün keshkiche béliq tutush bilen meshghul bolsa, axsham öyge  dem alghan we rohluq halda qaytidu. Eger uninggha azraq otun toshughuzsingiz andin haridu.

Bir atning huy-peyli buzulghanda, buning bu qilighi kallisidin bolghan, yukidin emes.

 

Her ishta idéal bolishimiz, sizni jiddileshturmesliki we ghemge sep qoymaslighi kirek. Ésimizdin chiqarmaslighimz kirekki herqandaq ish biz oylighinimizdinmu ulugh we bek muhim .

 

Bir zawutta ishlepchiqirish ishchisi bolup ishlisek; bir mashinning aldida turup, qolighizni herket qilish bilenla kupaye qilmaydu. Bu ish, késish, chushurush, köturush , toshush bilenmu kupaye qilmaydu. Bu bir ishlepchiqirish emgigi.

 

Her nersini yaratqan sühpésiz Allahdur. Emma uning qulliri bolghan biz insanlar yéngi yéngi nersilerni meydangha keltureleymiz.

Ishlitiwatqan mashinlar, qolliniwatqan her türluk qoral-saymanlarni téximu keng dairide tétqit qilsaq we emeliyette qollansaq, ishlirimiz we qiliwatqan kespimiz bilen bolghan munasiwitimiz tehimu ashidu.

 

Bir soda-téjaret ishini alsaq : bu ishning özini, alahidiligi bilen her kimning nimige ihtiyji barlighini bilish lazim. Her kimning ihtiyajigha jawap tépishimizning özi bir hüner. Yer yüzide hich kim, bu hünerning pütün sirlirini bilemeydu. Bu hünerning mexsidi, insanlarni diqqitini qozghap , ularni herketke kelturush. Bu hüner bishidin axirghiche bir tenherket we tewekkulchiliktur.

 

Muxpirlargha nezer közimizni salidighan bolsaq , ular hewerni tépip, yézip we merkezge ewetip birishning özi her küni qilidighan tewekkulchiliktin bashqa bir nerse emes.

Yer sharida tézlik bilen qilidighan we eng köp jawapkarliqni telep qilidighan kesip belki Muxpirliq. Chünki Muxpirlar her küni gézitni yéngi hewerler bilen dolturishigha toghra kilidu.

 

Sughurtichiliqqa qaraydighan bolsaq, bu hizmetning mexsidi, ot apiti, ölum, yashanghanliqqa oxshash xeterlikke qarshi ishenchi ichide yashashqa kapaletlik qilish. Bu hizmetning qilidighan yaxshi ishliri, bashqa hayri-saxawet jemiyetlirining qiliwatqan hizmetliridin az emes. Chünki birmunche yétim-hésirlar, tullar we mejuruqlar istiqpalidin ensirmeydu. Yeni sughurtichiliq, jasaret, abroy we pulgha tayanghan paydiliq bir hizmettur.

 

Vexbilerni misal aldighan bolsaq , bu bir  yoqsul kishilerge we ali mektep oqughuchilargha yardem qilidighan  jemiyet ikenligini bilimiz.

 

Döwlet organlirigha qarap baqidighan bolsaq, bu xizmetni tenherketke aylandurush undaq asan emes. Chünki qeghez ustige san-sanaqlarni yézish, insanni hayajanliq bermeydu. bu idaréler bolsa pütün ishlarning merkizi, xata yerge yézilghan  bir san-sanaq , pütün hésawetlerni astin-ustin qiliwitidu. Buning üchün her idaridiki eng muhim mesile, xizmetni estayidilliq bilen qilish. Shunga bu xizmetni bir tenherketke aylandurush undaq asan emes. Peqet pütün zéhningizni xizmetke bergen asasta yaxshi qilishingiz lazim.

 

Köktatchiliq bilen shughullinidighan dixangha kelsek, bu ish tupraqni asas qilghan halda eng yuquri mexsulat élishni mexset qilghan. Dixan hawa  kilimatigha qarap tenherket sahasige kirgen bir tenherketchidur. Bu tenherkette bezide yéngidu, bezide unturidu. Buningda heter  muhim bolup musabiqige chüshkensiri küshuyup mangidu, hemde buning bilen aldighan hosulmu ashidu.

 

Siyaset ustidinmu bire ighiz gep qilayli: siyaset nime üchün mundaq séhirgerlik? Nime üchün bunchilik küchluk? Bir tenherket  mahiyitidin shundaqmu? Siyasetchiler tenherket  rohidin ayrilghan  waqitta, téshilip ketken bir shargha oxshash pare-pare  bolup tétilip kitidu.

 

Omumen qilip éytqanda hayat bir tenterbiye herkitidur. Biz buni mushundaq itirap qilishimiz we buningdin eng yuquri sewiye bilen unumluk paydilinishqa mejburmiz.

Bu oyunni qaydilirige uyghun halda axirghiche oynushimiz lazim. Bu yolda qolgha kilidighan birmunche ghelbiler bolghangha oxshash , bir munche meghlubiyetlermu bolidu.

Arimizda dunyagha bay bolupla tughulmighanlar , bu “ emgek tenherkiti” ni bir ömur dawamlashturidu.  Bexitlik, bexitsiz hemmimiz  sewiyelik bir hayatta yasaymiz. Oyunni qaydilirige boy sunmay oynisaq ömur boyi turmushning éghirchilighini tartip ölup kitimiz. Oyunni eng yaxshi shekilde oynishimiz kirek. Chünki hayatning menisi mana mushu.

Oyunda  qaydilerge boysunush , qaydilerni buzushtin yaxshi. Toghra oynash , oyunni buzghandin yaxshi. Pewet özimizni qoghdashni oylimay turup oyun oynashni bashlimayli.

 

Qolidin kelgenni qilghan ziyan tartmaydu. Chünki qiyamet-qiyimda janabi Alla, insanlardin nime qazanghanlighini, nime yoqatqanlighini we bu hayattiki oyunni qandaq oynighanlighini mutleqqe soraydu.

 

9.Salametlikke diqqet qiling

 

Salametlikni qoghdash üchün birinji qilidighan ish, wujudingizni bilishingiz we uni tonushingiz lazim. Chünki ademler özining wujudi bilen munasiwetlik bilimlerge ige bolghanliri nahayiti az.

Insanning bedini bir motorgha oxshaydu. Ozining wezipilirini orunlash üchün ichi bilen téshini pakiz tutushqa toghra kélidu. Bedendiki organlarning her birining ayrim-ayrim wezipiliri bar. Bu organlardin biresi buzulsa, uning ornigha qoyudighan zapas birsi yoq. Mushu seweptin méyip bolup qilishingiz mumkin.

 

Insanlar salametlikke diqqet qilishi lazim. Ishlesh, algha ilgérlesh we hizmet qilishni oylughan her bir adem salametligini qoghdashni bilishi we ügünushi lazim.

Salametligingiz yaxshi bolmisa, minglerche ademler qiliwatqan ishlarda arqida qalisiz. Xojayinlar bu exwalgha qarap „salametligingiz yaxshi bolsunde, u chaghda maashingizni östurimiz“ deydu.

 

Bügünki künde birmunche ademler, salametligige diqqet qilmaydu, bularni yarim saghlam ademler dep hesaplaymiz. Bular bedenning salametligining nime ikenligini bilmneydu. Qérish sewebidin ölidighanlar, omomi ölum nispitining aran 3% igenleydu, salametlikni qoghdashni bilmigenliktin öludighanlar 97% igenleydu. Bu xil exwal bizni nahayiti muhim bolghan bir emeliyet bilen teminleydu.

Herbir insan 65 yashqiche özining salametligini qoghdiyalaydu. Dangliq sodigerlerdin John Wanamaker 84 yashqiche yashighan bolup ömrining axirghiche ishligen. Glandstone 86 yashtimu Engiliyening bash weziri bolghan. 95 yashtiki bir Ingénirning ish ustilining aldida turup chirtoj sizghanlighini körgen men.

 

Insanning bedenide 200 ustixan, 400 dek muskul bar. Bularning hemmisi ömurtqini asas qilip orunlashqan. Ömurtqa ustixini 24 parchidin tuzulgen bolup bular bir élektronluq méghe torigha oxshash tutashqan.

 

Kallimizning ishlishini asanlashturidighan we uning tengpunglighini saqlaydighan 20 muskul bar. Omurtqining ishlishi bilen  tengpunglighini saqlaydighan muskullarning sani 144 kiche.

 

Ustixanlar adem balisi 20 yashqa kirguche qatidighanlighi üchün. Balilarni éghir emgek we ularni charchitishning özi toghra emes. Insanning bedinining eng küchluk bolidighan waxti 25 – 40 yash arlighida.

Ustixan janliq bolghan kichik hujehérlerdin meydangha kelgen.bu hujehérler osteoblastlar dep atilidu. Bulardin minglarchini bir retke tizsaq aran bir santimétir yerni igenleydu. Ustixan hundi bir here uwusigha oxshaydu. Her bir hujehérde milyonlarche here bar.

Ustixan hem küchluk hem yenggil hemde özini özi yasaydighan halette yaritilghan. Ustuxan; polat. Tömur we taxteylerdek maddilarning hemmisidin beter küch béridighan bir maddidur.

 

Muskul minglerche kichik silindérdin we her bir silindér bolsa  kichik qara we aq sharchilrdin tuzulgen. Bu silindérlar kingiyidu hem tariyidu. Bular bir nérwin ewetken buyruqqa asasen herket qilidu. Bu sharchilar qandaq qilip birlikte herket qilidighanlighini bügünge qeder bilemiduq. Bu tebietning sirliridin biridur.

Muskullar bolsa ustixangha oxshash konirmaydu, bular qanche herket qilsa, shunche küchlunup baridu.

Bir ademning küchi, bir atning küchining yettiden birige( 1 / 7 ) teng.eng küchluk bir ademning yaratqan rékordi bir at küchining yérimichili bolushi mumkin.

 

Pachaqlirimizgha kelsek, bir qedem bésish üchün, yarim sékunt ichide 54 dane muskul herketke kilidu. Pachaqlirimizgha bek ishinip ketmeyli. Chünki qazalarning köpi putlirimizning qéyip kétishidin yaki qayrilip kétishidin kilipm chiqidu.

 

Nérwinlar insanlarning bedinidiki elektronluq ménge séstimisigha oxshashdu. Pütün bedinimizge tarqalghan nérwin yolliri 300000 gha yétidu. insan bedinidiki pütün nérwinlar sani 180milyon, yalghuz közimizdiki nérwinlarning sani 18000.

Nérwinlarning wastisi bilen ewetilgen telegramlar sékunttigha 4 mile ( 1 mile = 1609 métér), yeni saetige 14400 mile suret bilen herket qilidu. Huddi elektronluq telegramgha oxshash.

Méngimizdin butimizgha bir buyruqni ewetse, buyruqning yétip birishi üchün sékuntning ikki yüzde birichili (1 / 200 ) waqit kitidu. Otqa tége – tegmes qolimiz yaki tekken yérimizning köyup qilishining sewebi budur.

 

Tére bedenning issiqliq hararitini saqlaydu. Bedendiki issiqliqning dörten üchi ( 3 / 4 )  tére töshukchiliridin chiqidu. Ter bedinimizni muzlitidu. Köp emgeg qilghan ademler normal térning 8 hessisini chiqiridu. Héch térlimeydighan adem salametlik tuqtisidin qarighanda saghlam digini bolmaydu.

 

Yurukimiz bir ömur herqandaq waqitta biz üchun soqulidu.. Yurugimiz kéche we künduz bir ömur saatige 4320 qétim soqidu. Olturghan waxtimizda minutigha pompilighan qan 5 litér, mangghan chaghda 20 litér bolidu.

 

Bedendiki néfit bolsa qénimizdin ibaret. Peqet bu néfit partlimay köyidu. Uning qandaq muskulni teshkil qilghanlighigha qarap baqidighan bolsaq buni bileleymiz. Biz buni „ Okspidasyon“ deymiz. Peqet buning nime ikenligini bilmeymiz. Muskullar qanchilik herket qilsa  qan uninggha shunchilik

téz kitidu. Bu bizning herket qilishimizning qanchilik muhim ikenligini körsitidu. Bundaq chaghda qan aylinip zeherlik we bedinimizdin chiqirishqa tigishlik bolghan maddilar yoqulidu.

 

Öpkimiz bir meshke oxshaydu. Qandiki kéreklik maddilar köyduruldu. Öpkide 6 milyongha yéqin hawa haltiliri bar bolup, tübérkolyuz kisili  öpkimizni asrap ishletmigenligimizdin kilip chiqidu.

 

Xulaslap éytqanda bedinimiz bir qan zawuti. Uzuqlutin qan hasil bolidu we sap hawa bilen sap bir haletke kilidu. Bedinimiz dukanlar we laboraturlar bilen tolghan bolup eng muhim laboratur jégerimiz. Chünki ozuqluqning sérnisi élip uningdin gösh, qan, ustixan we muskul qilish üchün yene sérne teyarlaydu.

 

Shuning üchünki insan vujudi héch toxtimastin ishleydighan motorgha oxshaydu shuning bilen birge héch öchup qalmay yénip turidighan bir mesh`elge oxshaydu. Paskina hawada yashap, vitaminsiz qalsaq mesh`elni par-par yanmaydighan halette körimiz. Melum bir waqit ötkendin kiyin, doxtur sizning kisel bolghanlighizni éytidu.

 

Bedinimz ochaqqa kömur étip yandurghan otlargha oxshaydu. Atidighan kömur nachar bolsa otning yanmaslighigha heyran qalmisaq bolidu.

Insaning bedini bir énérgiye membesi. Salametlikning qanuniyiti shundaq: énérgiye élish, énérgiye bérish. Bedinimizning turaqlighi üchün énérgiye alimiz shuning bilen birge énérgiye ajirtimiz.

 

Bir késelge gériptar bolushni toxtitiwaldighanlar bekmu az. Késel boldimu uni tartmastin bashqa amal yoq. Chünki uni pütünley dawalaydighan dorolar bek az. Antitoksinlarning boghma késilige, qinining bezgekke qarshi tesiri barlighini bilimiz. Her etigende bir limon yaki yarim istakan üzüm sirnisining rématizimgha paydisi barlighini bilimiz. Herqandaq yarigha oksigén yaki bashqa tazlash üchün qollinidighan maddilarning dawalashta ishlitidighanlighi hemmimizge melum. Peqet emeliyette dawalash üchün körsetken tirishchanlighimizning köpi texminlerge asasen qawamlishiwatidu.

 

Emeliyette köp dora échish yaxshi emes. Chünki bularning paydisi bolghinigha oxshash zéyinimu bar. Méjezimiz yoq chaghlarda choqum öz kespige puxta, tejurbilik doxturlargha bérip körunishimiz lazim.

 

Soghaq tégip  yötulup qalghanda, kishiler qandaq qilishini bilidu. zukamni saqaytish üchün issiq limon siqilghan chay échimiz, vitaminC ni échip terlinip yétishimiz kirek.

 

Insan bedini 5 nersige muxtaj; „Ozuqluq“, „Hezim qilish“, „Emgeg qilish“, „Sap hawa“, „Uyqa“

Ozuqluq; insan yémeklikler bilen vujutning ihtiyajini qanduridu. Buning üchün ozuqluq maddiliri yuquri, vitamin yuquri bolghan nersilerni istimal qilishimiz kirek.

Emgeg qilish birmuche késellerning shipaliq dorisi. Horunluq insanni herxil nérwin késellerge giriptar qilidu. Bikar yurgen ademning rohi keypiyati yaxshi bolmaydu. Shundaq horunlar barki, ishleshni bashlapla késeldin saqiyip, tensalametligi yaxshi bolup kitidu. Insan bedinining hemme teripini ishlitishni oylaydu. Insanni ish emes belki horunluq belgilik waqit ötkende herket qiliwatqan hujerilerni ölturidu.

 

Eger birsi eqilliq we ishchan bolsa teghdirlishimiz lazim, eqilliq we horun bolsa gheplettin qutuldurush üchün herket qilishimiz lazim, eqilsiz we ishchan bolsa diqqet qilishimiz lazim.

Saqlinishqa kireklik bolghan nersen horunliq. Peqet heddidin artuq ishleshning özimu héch ishlimigenge oxshash vujutqa zéyan biridu. Qanchilik ishlishimiz toghrisida ilim ademlirimiz bu sözni qilghan: „ Insan saette ikki mil arliqqa öz éghirlighidin beshten üchini toshalaydu, insan buni qisqa arliqta qilalaydu“

dunyaning eng küchluk adimi bolghan Thomas Leach bir qoli bilen 200 Pfund (1 Pfund = 500 g )  kilidighan nersini köturup dunya rekordini yaratqan.

Salametlik nuqtisidin iytqanda insanning küchini ashurushi bek muhim.chünki yalghuz muskul salametlikni bilduridighan muhim amil emes. Tenherketchilermu bashqilardek uzun yashamaydu. Eslide muhim bolghan nerse vujutning ichki orqanlirining saghlam bolushi we kuchluk bolishida.

 

Ishlirimizni harghinliq hés qilmay qilishimiz üchün uni özimizge yéqinlashturishimiz lazim. Bir adem bir kün keshkiche dem almastin ishlishi toghra emes. Her küni az digende ikki saetni dem élishqa ajirtishiniz lazim. Qanchilik köp ishlisek shunchilik köp dem élishimiz kirek.

 

Emdi aldiraqsanliq, ghezeplinish, qorqush, tuyuqsiz térikishtin saqlinishimiz lazim.insanning keypiyati buzulghan chaghda bedenning normallighimu teng buzulidu. Chünki kalla bilen vujut birbiri bilen munasiwetlik. Bizning biaramlighimiz oxshash waqit ichide bashqa organlarning saghliqliqigha tesir qilidu. Méghe bedinimizning fizikiliq herketlirige qomandanliq qilghuchidur.

Kallimizda oylighan oylar bilen pütün nérwinlarning nahayiti yéqin munasiwiti bar. Kallimizning saq bolishi doxturning aldigha birishni azaytidu. Herküni bir az köngul ichip külushimiz we xoshal bolishimiz lazim.bulae qanda bolidighan qézil qan danchilirini köpeytidu. Xoshalliq we keypiyat insanni késellerdin qoghdaydu.

 

Hayatimizni külup, söyunup we xoshal bir halette ötkuzeyli.

Allah hayatning qimmitini bilgeshke, insanlargha hayatliq bergen. Allah  bu yaxshiliqni bilmigenlerni esirge alghuchidur.

 

10-bölum. Rexberlik qilghuchi bolushni ügüneyli

 

yaxshi bir rexber bolush üchün gheyretlik, chidamliq, sewrichan bolushimiz lazim. Iqtidarni sinaydighan nerse, qopalliq qilish emes belki pilanliq idiyewi herket qilip , herqandaq birsidin eng yuquri olchemde paydilinishtinj ibaret.

Rexber digen küchluk iradige ige bolushi, kelgusini köreleydighan bolushi, kélidighan ay we yillardiki ishlarni  bügünde turup chüshuneleydighan bolushi lazim.

 

Siz kichik körgen bir ish, sizni bir küni eng yuqurgha  chiqishqa sharait yaritip birishi mumkin. Birmunche siyasonlar  partiye ezaliqtin jumhur reislikke we ministir prizintliqqa  örligenligini bilimiz. Birmunche tijaretchiler uxxaq ishlarni qilip eng  yuquri orunlargha  ciqqanlighini bilimiz. Yuqarde sözlep ötkunimizdek demugratik döwletlerde herqandaq bir adem, hayattiki eng ghilwet  kochilarda herket qilip yurup, ilgirle-ilgirle axiri döwletning pütün bashqurushini qolgha alghan dangliq shexislerge aylinish imkanliri bolidu.

 

Shuning üchün bir ishqa kire kirmey  öz-özimizdin mundaq soallarni sorayli:

Bu ish mining üchün bir bashlinishmu yaki axirlishishmu?

Bir bashlinish bolsa, bu sih bilen qanchilik meshghul bolushim kirek, bu ishta algha basalamdin yoq?

 

1. özliridin kutken ishtinmu töwen ishlarni qilip yurgenlerdin umut kutup yurmeyli. Chünki bular pütun ömurlirini kichik ishlargha serip qilip ötkuzidu.
2. Özliridin kutken ishlarni toluq orunlighan. Algha basalaydighan lékin eng yuquri mexsetlerge yételmeydighanlar dawamliq ikkinchi orundiki birsi bolup qalidu. Bularning lidér bolush imkaniyetliri yoq.
3. Özliridin kutken ishni ashurup orunlaydighan, közligen pellige yétip ghayilirini emelge ashurdighanlar. Mana bular lidér  bolushning namzatliri.

 

Siz özingizdin sorashqa tigishlik 3 soal bar: men qiliwatqan ishimdin töwenmu? Qiliwatqan ishimgha layiqmu?  Yaki qiliwatqan ishimdin sewiyerim yuqurimu?

 

Hayatta yuquri ghayige yétishni oylaydighan herqandaq adem, dawamliq algha qarap algha bésishi lazim. Buning üchün öz ishini qilishtin sirt özidin telep qilmighan  yaxshi bir ishlarni qilishi lazim.

Xeliq arisida mundaq bir söz bar: lidérlar anisidin tughma lidér idi. Bu söz melum jehettin toghra. Heqiqeten bularning köpi tughulushtin tartipla özini yétildurgen.

Bezi balilar, yaritilishidin lidér qilip yaritilghandek öz ailisidimu we mekteptimu daim bashqilarning aldida maghidu. Dostliri arisida özining ustunligini namayen qilidu. Bular ish hayatidiki lidér bolushqa tigishlik namzatlar.

Tughulushidin lidérliq alahidiligi yoqlarmu bar . peqet bular lidérliqqa héris we niyet qilghanlar bolup, köp ishleydu, gheyret qilidu, hayatta qedemmu qedem algha bisip künlerning biride közligen mexsetlirige yétidu.

 

Hayatta uchraydighan tosqunluqlarning eng chongi  horunluq bilen tartinchaqliq . shuning bilen birge özimizge bolghan ishenchisizlik. Halbuki bularning herbirini yéngish imkaniyetliri bar. Heqiqeten bezi yashlar körsetken qabiliyetliridin bekrek qabiliyetke we eqil-parasetke ige, peqet horunluq bilen tartinchaqliq bularni körsitishke eng chong tosqunluq qilghan.

Idare qilishta ayallarmu erlerdin  arqida qalmaydu. Bügünki Londonda minglarche ayal bashliqlar bar. Londonda soda-sanaet birleshmisige eza ayallarning sani adettiki körsitilgen sandinmu yuquri. Hoquqdar ayallar, parlamit ezaliri bolghan ayallar, Lady Rhondagha oxshash 50 shirketni bashquridighan ayallarning  bolghinigha qarighanda, hayatta erlerge nésip bolghan pursetler ayallarghimu nésip bolmaydighanlighidin ensiresh toghra emes.

Ish hayati yalghuz erlergila xas bolushi allaburun emeldin qalghan. Tijaretning 60% ni ayallar qiliwatidu we dunyadiki pulning qudritige ayallar wekillik qiliwatidu. Bügünki künde ayallar idare qilishqa arlashmaydighan hichqandaq bir sewep qalmidi.

 

Bügünki zamanda insanlarni idare qilishtiki mexset ularning özliri  arqiliq özlirining muesesisige eng yuquri sewiye bilen paydiliq ishlarni qilishni qolgha kelturushtin ibaret.

Bürunqi idare qilghuchilar, idare qilish emes hükumranliq qilishni oylayti. Shuning üchün qarghularche buyruqlirigha boy sunushni telep qilatti. Xeliqning hémayisini qolgha kelturushni bilmeyti. Yalghuz shunda bir oyi barki:“qéni téz bol, ishni tuget „ dep atchiqlinip yuretti.emgekchilerge haywangha oxshash muamile qilatti. Bu xil usul tijaret we ishlepchiqirishqa payda bermey belki zéyan ekiletti.

 

Bügünki idiyege asasen, bashqurghuchi bir oqutquchidur. Bu oqutquchi  ishchilargha özliri we zawut üchün paydiliq bolushni ügütidu. Bashqurghuchi  mushu seweptin bir lidérgha oyshaydu.

Bir ish orunda ishleydighanlar bir ailining ezalirigha oxshaydu. Séyiqning mudiri téximu köp mexsulat ishlepchiqirish üchün ishchilargha nesihette bolidu.

 

Tereqi qilishni oylaydighan herqandaq zawut yalghuz bir shexisning bashqurishigha ishenmeydu we idare qilish ishlirigha her bir  kishining öz hessilirini qoshushigha ehnmiyet biridu. Bashqurushqa qanche köp kishining hessisi qoshulsa zawut shunchilik algha qarap tereqqi qilidu. Shuning üchün bashqurushta yéngi bir  nersini ügenmekchi bolsingiz, bashta öz-özingiz yétildurishingiz lazim, andin kiyin bilgenliringizni bashqilargha ügütisiz. Sizge bashqilarni kuzutish  wetipisi birilgende, kuzutishning ügünishtin tes bolidighanlighini körisiz.chünki kuzutish digenlik bashqilargha buyruq birish we itaet qildurush küchige ige bolush digenlik.

 

Buyruq we itaet qildurush küchige ige bolush nahayiti chong bir sinaqtur.chünki buyruq we itaet  qildurush küchi birmunche insanlarni buzudu, ularni tekeburlashturwitidu. Bundaqlar bashqilarni heqiqi bashqurmighanlighi üchün qisqa bir waqit ichidila hoquqliridin ayrilip qalidu. Birmunche insanlar bashliq bolghandin kiyin bashqilargha yol bashlighuchi emes belki kishilerni sörelmilik qilishqa ügütidu, shuningdek bashqilargha waqiraydu we ghorurigha tigidu.

Halbuki qilishqa tigishlik ish herket, bashqilargha waqirap-jaqirap emes belki ulargha téximu yaxshi ish qilish yollirini körsitish. Ishchilargha bésim ishlitish héchqandaq payda ekelmeydu. Eksinche bésimgha uchrighan herqandaq birsi bashqilarghimu bésim qilip uning tesiridin qutulushni oylaydu.

 

Bashqilarning qilghan ishliridin putaq chiqarmayli. Yaxshi sihlarni teghdirleyli, yaman ishlarni tenqit qilayli, dawamliq tenqit qilip, teghdirlimisek bu ulargha qilinghan heqsizliq we insapsizliq bolidu. Eger bir ishchining ish-herketliri yarmisa we uni toghra yolgha qayturushni oylisingiz buninggha bashqilar yénida qopalliq bilen waqirmay belki uni yalghuz ishxaningizgha chaqirip töwen awaz bilen terbiye qilishingiz lazim. Her bir ademning izzet hörmiti bolidu. Ishchimu izzet hörmitige dexli-teruz yetkenligini his qilalaydu, mushundaq bir qopalliqa uchrighan ishchi insan bolghanlighi üchün köngli aghriydu.

 

Ish yerlirimizde birilgen buyruqqa boy sunush yaxshi bir exlaqtur. eqil-parasetmu nahayiti muhim. Bankilar we idarilarning ishenchisige ige bolushqa ehmiyet bergenge oxshash, qol astimizda ishleydighan ishchilarning ishenchisige ige bolushqimu ehmiyet bireyli.

Toghra bolghini ishchigha qiliwatqan ishini yaxshi körguzush. Ishchilar mijip suyini chiqiridighan limon emes. Ularmu bir ishlarni oyliyalaydighan we his qilalaydighan insanlar. Bashqurghuchi ularning oy-pikirlirini we hisyatlirini zawutning paydisi üchün qollinishni bilishi lazim.

 

Eqilliq bir bashqurghuchi jazaning ornigha mukapatni qoyghuchidur. Chünki bashqurghuchi nime qil dise ishchi shuni qilidu we ishchigha qilghan semimiyiti bilen yaxshilighining ornigha yaxshiliq we hörmetke sazawer bolghini bolidu.

 

Ishlepchiqirishni rawajlandurushning usulliridin biri her nersini özining tebiitige qarap bashqurush. Istakangha, uning istakan ikenligini bilip sunup ketmeslik üchün herkette bolimiz. Kitapqa, uning kitap ikenligini bilip uni paskina qilmay, yirtiwetmey  tutimiz.ishlepchiqirishta  mashinlargimu ene ashundaq muamile qilip, ularni pakiz, asrap ishlitimiz. Insanlargha qilinghan muamilidimu, ularni yashash, oy-pikir, his-tuyghulargha ige qilip yaritilghanlighigha qarap muamile qilimiz.

 

Bir zawutni ziyan tarquzidighan karxanichi  bolmastin belki ishlepchiqirishni ashuridighan bolishimiz, qanchilik yuquri örligensiri , kelgusini shunchilik chüshunup méngishimiz lazim.

Bashqurghuchi aldi bilen özini andin öz dairisini andin kiyin pütün jemiyetni chüshunushke bashlaydu.

Idare qilghuchilar toghruluq yézilghan nurghun oqushqa tégishlik kitaplar bar. Bulardin birqanchisini oqup ügengen nersilirimizni öz ishlirimizgha tebbiqlishimiz lazim.

 

Insanalarni téximu yaxshi chüshunishimizge toghra kilidu. Mashinlar we meddi nersilerni bashqurush anche tes emes, emma insanlarni idare qilish undaq asan emes.

Bir buyruq berguchini teyinlesh üchün eng muwapiq bir kishini wezipige qoyushimiz kirek. her kim bu wezipini toluq bijiremeydu. Peqet qanchilik yaxshi qilsa shunchilik muwapiqiyetke irishidu.

 

Insanlarni muwapiqiyetlik bashqurush senitini siyasette “Diplomat” deydu. Buning menisi, bashqilarni öz pikrige köndurush we öz küresh yoligha bashlash. Buni emelge ashurush üchün, insanlarning xuy-peylini, oy-pikirlirini nahayiti yaxshi bilishke toghra kilidu.

Idare qilish shexiske baghliq bir ish. Bu ish pul muamile, qerz yaki sitatistik ishlirigha oxshimaydu. Yalghuz küch bilen idare qilish emes, insanlarni toghra bir yol bilen herket qildurush üchün ulargha ustuluq bilen tesirimizni singdurushke toghra kilidu.

 

Mal-dunyalargha iriship dangliq bir shexiske aylanghanlighi uning möluktar bolghanlighida emes belki uning eng adil bir bashqurghuchi bolghanlighida.

Dasmayisi tiryonlar bolghan chong zawutlarning bashqurulishi yaxshi bolmighanliqtin pütün desmayisidin ayrilip qalidu. Shuning üchün herqandaq bir zawut  bashqurulishigha qarap ya tereqqi qilidu ya ziyan tartip yoqulidu.

Yaxshi bir bashqurghuchi, ziyan tartishqa yüzlengen bir zawutni qoligha ilip uni payda alidighan bir zawutqa aylanduralaydu. Bundaq insanlar jemiyitimizde bekmu az.

 

Bir bashqurghuchining ustidin ilip birilidighan imtihan soalliri 3 chong nuqtigha yighinchaqlinidu.

1. qol astida ishleydighanlarning pütün maddi küchliridin paydilinishni bilemdu yoq? Ularning téximu yaxshi ishlishi üchün kéreklik bolghan shertlerni hazirliyalamdu yoq? Ularning salametligige ehmiyet birelemdu yoq? Ishchilarning énérgiyesi we pütün küchlirini zawutning paydisi üchün qollinishqa ehmiyet biremdu yoq?
2. qol astidiki ishchilarning eqli küchidin paydilinishni bilemdu yoq? Bular ishlirigha munasiwetlikmu? Oylighan oy-pikirlirini zawutning mempeti üchün ishlitelemdu yoq?  Chong ishlarni qilish üchün qilghan hizmetliridek oyliyalamdu yoq?
3. qol astida ishleydighanlarning rohi küchidin paydilinishni bilemdu yoq? Dortliri teripidin yaxshi körushke muyeser bolamdu yoq?  Uni jemiyetning mempetini özining mempetini qoghdaydighanchilik qoghdaydighan bir dost dep bilemdu yoq?

 

Bu küchlerning ichide eng köp ige bolushqa tigishligi könguldin ibaret.

Herqandaq jemiyette hich bolmighanda bularning üchten ikki nisbette bolishi muhim. Buni eqlimizdin héch chiqarmaslighimiz lazim. Melum boldiki idare qilish nahayiti muhim bolghan bir sen`et . dunya ishliri uning sayisida ilip birilidu. Uni tetqit qilip shu boyiche mangsaq ishlirimizda qanchilik algha basidighanlighimizni chüshuneleymiz.

 

11-bölum. ish ornimizgha hessidar bolayli

 

Pulning  qandaq pul tapidighanlighini, bankidiki pulingizgha qarap bileleysiz. Pul küch dimektur, ghezine we énérgiye dimektur.

Pulgha herqandaq nersini sétiwalghini bolidu. Yer-zimin, qora-jay, mashina qatarliqlar. Ish orningizgha hessidar bolush, qilishqa tigishlik ishlar ichidiki eng isil ishlardin biri. Ismi-jismigha layiq bir yaxshi ish. Ish hayatimizdiki pütün nazuk nersilerni bu arqiliq bilimiz.

 

Buningdin kéyin kishiler puli üchün paydiliq bolghan bir ishqa meghleq silishi, öz ish ornigha shirik bolushi kirek. Buning bilen sizning qazanchingiz yiningizda bolidu.

Paydini közligen ishlarda ziyan tartip qalsingiz bu siz üchün atchiq bir sawaq bolup heqiqi ishlarni ügünisiz.

 

Yéng keshpiyatlarni qoghlushup, özingiz bilmeydighan ishlargha meghleq salmang, bu ishenchilik emes. Bundaq tewekkulchilik ishlar milyonirlargha layiq kilidu. Siz milyonir bilmighandikin ihtiyat qilishqa toghra kilidu. Eger qazanghan birinji qitimdiki bu pullarni yoqatsingiz, qizghinlighingiz soyup mal-mölukingiz ziyan bilen tugeydu. Mushu seweptin qazanghan pulimizni ishenchilik yerlerge meghleq qilip silishimiz kirek. Shunga eng ishenchilik yer öz ish ornimizdin ibaret.

 

Pulgha ige bolush üchün bankida hésap numuri achquzishimiz kirek. Öz waxtida bizge az körungen bu pullar tama-tama köl bolidu.

 

Bashqilargha  muxtaj bolmastin yaxshi we meydimizni köturup yashaymiz disek bu pul digen nerse bek muhim. Puli yoq kishiler ömur boyi yétim balilardek boyunlirini qisip yashaydu. Siz iqtisat qilghan pulingiz bilen ishlewatqan ish orningizgha hessidar bolsingiz muhim bolghan bir ishni bashlighan bolisiz. Bu turmushingizning burulush nuqtisi bolup qalidu. Buning sayisi bilen özingizge bolghan ishenchingiz we hörmitingiz iship, turmush exwalingiz yaxshilinidu.

 

Ishlewatqan yéringizdiki xizmitingizni saqlap qilish üchün , bashlighingiz bilen munasiwetni yaxshilang. ish orningizgha hessidar bolsingiz bu ish yérige baghliq ikenligingizni ispatlash arqiliq orningizni uyquri köturisiz. Hem özingiz hem ish orningiz üchün ishlisingiz téximu zor unumge irishisiz. Oxshash waqitta  qoshqan hessingizning sayiside ishchiliq orningizdin ösup shériklik  ornigha köturulisiz. Chünki ish orningiz sizge ait bolidu. Bu munasiwet bilen yilliq paychek yighinlirigha qatniship, teklip pikirliringizni birip özingizni körsitisiz.

 

Desmini eqilliq bilen ishlitip, ishlepchiqirishni ilgiri surush ish hayatidiki eng muhim bolghan ishlardin biri. Öz iqtisadidin eng yaxshi paydilanghan kishi bashqilarning ishenchisige irishidu. Iqtisat qilghan pulingizning sayisida özingizning ishenchilik ikenligingizni ispatlap we özingiz ishliri üchün qerz alalaysiz. Qerz ilish, bankigha irishish digenlik. Banka sizge pul birip turup sizdin razi ikenlidini ipadileydu.

 

Desmi bekmu muhim. Buningda biz milyonlargha ige bolghanlarni oylighinimizda, bu milyonirlarning köpi kichikn pullarni yighip, waqitning ötushi bilen bille bay bolghanlar. Chünki milyonirlar anisidin milyoner bolup tughulmaydu, waqitning ötushi bilen ishlep tapidu.

 

Yawropada minglerche kishilerge mensup bolghan birmunche shirketlerning meghleqlirini peqet bankilar arqiliq bilidu. Banka pulingizni ishenchilik saqlaydu we qazanchingizning ishishi üchün sizge yardem qilip yol körsitidu we sizdin bir nime telep qilmay eksiche paychekliringizni qoghdaydighan bir qurulushtur.

 

Engiliyening maliye chiqimlirini kuzutup turidighan we pütün qurulushlargha yardem qilidighan engiliye bankisi bolup, bundaq bankilardin engiliyede yene 5 danesi bar.

Bu chong bankilar xalqning kichik iqtisat qilghan pullirini chong meghleq igilirige qerz birip ilghar ishlepchiqirish orunlirini meydangha kelturidu.

Eger bankilar bolmisa, kichik qol-hunerwenchilik orunlirida ishlep tereqqi qilalmaymiz. Shuning bilen kündilik ihtiyajimizni qol-hünerwenchilikke tayinip ötkuzup ömrumiz öter idi.

 

Paychek we zayum bazarliri kishiler üchün paydiliq. Bu sahede qolingizdiki paychek, zayumlarni qisqa waqit ichide pulgha almashturalaysiz. Paychek bazarlirida paydimu alisiz, zéyanmu tartisiz bu shundaq bazar. Bu bazardiki paychek bahasi qolingizdiki paychekning bahasini saqlaydu. Bu bazar unchilik tosalghuluq emes. Pulliringizni derhal qayturup ilishning yolliri bar.

Qisqisi desmini qolimizda uzaq waqit tutup yatmayli. Kemchiliklirimizni tuzutup, yolni tépip bu hayatta emgeg qilsingiz, alahide éytilghan sözlerge qarighanda meghleq igiliri bolush unchilik tesewur qilghini bolmaydighan bir ish emes.

 

Desmini toplap bankida hésap achquzush birinji qilidighan ish. Mushundaq bolghanda erkin herket qilalaysiz. Hetta buning bilen bay bolghanlargha heset qilmay we tetur qarimaysiz. Netijide muwapiqiyet qazanghan  iqtisat igilirige aylinisiz.

 

Hayatta tuyuqsiz duch kilidigha her xil kiseller , toghra bala qazalar, ölum- yétimlargha her waqit hazirliqta bolung. Eng az iqtisat qilghan pulliringiz bilenmu soghurtaliq bolalaysiz, bu sizning béshingizgha kün chüshkende esqatidu.

 

Burunqi zamanlarda banka yoq idi. Insanlar quldek ishlep, qosaq toyghuzush üchün emgeg qilatti, ayliqmu almayti.

Bugünki künde pulimizni yéghip, semayi qilip toplishimiz, yashawatqan zamanning ihtiyajidur.  Mushundaq qilip yoqsulchiliqtin qutulishimiz mumkin. Yene bir jehettin baylarning izishidin qutulup, sermayigha ige bolush heqqimizge ige bolishimiz mumkin.

 

Ish orningizgha hessidar bolush, qilishqa tigishlik ishlar ichidiki eng isil ishlardin biri. Ismi-jismigha layiq bir yaxshi ish. Ish hayatimizdiki pütün nazuk nersilerni bu arqiliq bilimiz.

Bu jehette eng muhim bolghini, öz igidarchilighimizdiki paydilarni qolimizda tutishimizda. Irishken pulingiz ish hayatingizgha kirish üchün sewep bolidu.

Buning sewebi bilen  birinjidin ishingiz arqiliq tejérbige ige bolisiz, karxanigha zéyan yaki payda tekkuzidighan mavzularni ügünisiz.

Ikkijidin dost tutisiz. Bu bir nahayiti chong qazanchidur. Shérikliringiz bilen özara parangliship özingizni karxanining muhim bir hizmetchisi dep hés qilisiz.

Üchinjidin xarektirgha ige bolisiz. Öz-özingizni tonup yétip, hayati küchingizni ashurup, hörmetke ige bolup pikir we chüshenchide kamaletke yétishni mexset qilisiz. Chünki yelkini yoq kémige héchqandaq bir shamal yardem qilamaydu.

 

Kishilerge  yardem qolingizni sunup, insanperwerlikingizni ashurung. Bashlighan ishingizgha ishenchi bilen qarang.

 

12. Ish orningizda özara hemkarda bolung

 

Hemkarlishish(baghlinish) bolsa ish hayatining uli.

Bezi ish orunlirida guman we nefretler bilen tolghanlighini körimiz. Eger mushundaq bir yerde ishlisingiz, bu yerdin chiqip ketsingiz toghra yolni tapqan bolisiz. Bu yerde ishlewirip tirkishishning özi, özige késel  yuqturwalghandek bir ish. Bundaq késel ademni kardin chiqiridu.

 

Insanlarning köpi hemkarlishishni chakar, yalaqchilargha xas bir ish dep qaraydu. Bu pütünley xata bolghan bir qarash. Epsus hemkarlishish nahayitimu yaxshi bir artuqchiliq we ésil bir xislet.

 

Dunyadiki chong baylardin biri bolghan Carnegie hemkarlishish toghrisida eng yaxshi ülge yaratqan idi. U shundaq qilghan; özige yaxshiliq qilghan ademlerni untumasliq üchün, dostlirini xatirleydighan bir xatire depter tutup, ularni hatirlep mangghan, shuning bilen her yili özini ashkarlimastin ulargha pul ewetishni özige bir wezipe qilip bikitken. Uning bu depterni tutishi hemkarlishish exlaqining netijisi idi. Buninggha qanaetlinip qalmastin yene özige hemkarlishiwatqan ishchilardin 43 kishini tallap, ularni hayatida milyonér qiliwetken.

Carnegiening bundaq muwapiqiyetke irishishning siri bashqilar bilen bolghan hemkarlighida.

 

Insan yashanghansiri, bashqilar bilen bolghan hemkarlishishning yaxshilighidin ilham alidighan bolup qalidu. Kishiler Xéridarlar bilen, oqughuchilar bilen, xizmetdashlar bilen özara hemkarda bolushi mümkin. Chünki bular kishilerni jelip qilidu. Hemkarlishish bolsa ish hayatining uli, yaxshi bir herketning membesi.

 

Insanning méjez xuyi yaxshi bolmisa, u bir erzimes nersidur. Undaq adem héchqandaq bir ishta bashqa chiqalmaydu.

Oxshash bir orunda xizmet qililiwitip turup bir birliri bilen uzaq waqit tetur qariship yuruydighanlar, xojayinni zéyangha uchrutish üchün xéridarlar bilen jédel qilidighanlar, bashqa orunlargha yötkelgende  birge ishlewatqan yiqinlirini bille ilip kitidighan mudir qatarliqlarning bu xil qiliqliri insanni yirgenduridu, bu bir xainliq bolup hésaplinidu.

 

Paxta zawutlirini aylansingiz, yipliri birbirige yépishmaydighan tiwiti qisqa  paxtilarning bir chetke tashlaghliq turghanlighini uchritimiz. Insanlarning köpi mana mushu paxtilargha oxshaydu. Chünki bu xildiki kishiler bashqilar bilen hemkarlishalmaydighan tiwitliri qisqa shexsiyetchiler. Peqet özinila oylaydighanlighi üchün köpchilik bilen hemkarlishalmay, tiwitsiz paxtilardek bir chette ayrilip qalidu.

 

Yalghuz hemkarlishishla kupaye qilmaydu, yene gheyretlik bolush lazim.ikkisi bille bolush kirek. Hem bashqilarni, hem özining mempeeti üchün ishlisingiz insaniyetke paydiliq bolghan bir adem bolisiz.

 

Insanninmg öz huqoqigha ige bolishi nahayitimu muhim bir alahidilik. Bashqilarning quqoqini közge ilmisingiz, siz huqoqdar bolghan teghdirdimu, qolgha alghan huqoqingizdin tézla ayrilip qalisiz.

Milyonlarche insanlar özining wetendashliq huqoqini bilmeydighanlighi üchün, gerche awaz birish huqoqigha ige bolsimu, bu huqoqlirini del jayida ishlitelmey özini özi qedirlimeydu.

 

Herxil hemkarlishish usulliri bar bolup aile hemkarlighi bolsa bularning ichidiki eng muhimi. Ata -anilar bilen bolghan hemkarliqta balilarning ata-anigha bolghan qerzini ada qilishi insanlarning öz ömride öteshke tigishlik mejburyetlirining biri.

Dada bilen bala oturisiki hemkarlishish bolsa insanlarning hayatidiki eng muhim bolghan bir tuyghudur.

Weten bilen insanlar otturisidiki baghlinishta bolsa, insan öz weteni üchün orundashqa tigishlik pütün wezipilerni eng yaxshi shekilde orundishi muqerer.

 

Eng küchluk birsimu ish ornigha hemkarda bolidu. Bu insanlarda yétilgen bir artuqchiliq. Ish orningizgha baghliq bolushingiz uning bilen toy qilghandek bir ish. Bu semimiyitingiz bilen özingizning  we omumning mempeetini kapaletke ige qilisiz.

 

Jemiyet  bolsa insanlardin periqlinidu. Insanlar ölidu, emma jemiyet dawam qilidu. Jemiyet bolsa insanlarning xataqliridin weyran bolidu.

Mesilen: Engiliye bankisining esirlerdin biri mewjut bolup rawajlinishini teghdirlishimizgha erziydu, ular duch kelgen mesillerni qandaq hel qilidighanlighini ügünishimiz lazim. Bu ishlar hemmimizni oylanduridu.

 

Ustingizge bir teshtek gülning chushiwatqanlighini tuyghan zaman közliringiz derhal putingizgha telefon qilip“ yugre“ deydu, buning bilen putingiz derhal herketke kilip téz qichishqa bashlaysiz we özara hemkarlishish arqiliq özingizning bir pütün bedinini xeterdin qutquzisiz. Közliringiz bergen buyruqqa putliringizning itaet qilmaslighi mumkinmu? Eger mushundaq bolishini tesewur qilayli, bu itaetsizlik netijisidin bediningiz yarilinidu, bedenning birligi yoqilidu.

 

Parijdiki dangliq bir körgezmide „ yaridar bir ademni köturup kitiwatqan bir qarghu ademning heykili“ bar . Bu eserde birlikte ish qilishning, özara hemkarlishishning ne qeder muhimlighini eng yaxshi ipadiligen.

Bir birimiz bilen özara hemkarliship, kam qalghan yerlirimizni toluqlap mangsaq choqum algha ilgirleymiz.

 

Chong bir shirketning yurushi üchün minglarche ademge éhtiyaji bolidu. Xuy mijezliri birbirige oxshimaydighan bu kishilerning mempeetilirining bir bolghanlighi sewebidin birbirlirining ishliri üchün örara yardemlishidu.

Ish yeliride intizamchan bolush lazim.intizamsizliq hemkarliq we hayajanni yoqutidu.

 

Dosluq we özara hemkarliq bilen qilinghan ishlarda irishken netije nahayiti yuquri bolidu. Bashqurghuchilar bilen ishchilar özara ish birligi qurushi shert. Her kim hemkarliq ichide herket qilishi lazim. Chünki ishlewatqan herqandaq yerde özara hemkarlishish torini qurush zörur.

 

Tereqqi qiliwatqan ish yerliride her kim öz ishigha mes`hul. Her kim bashqa birsidin ügünidighan nersilermu köp. Chünki insanlar birbirige bire nerse ügetkichilik bir eqilge ige. Özara hemkarliq ichide ishlesh nahayiti yaxshi we paydiliq. Bu insanlarning yashishi üchün küch-quwet biridu.

 

Özara hemkarliq, eqil we hünerdin téximu ustun turidu. Periqliq alahidilikler we her xil xarektirdiki insanlar hemkarliq sayéside bir arigha kilip omumning mempeeti üchün güzel bir itipaqliqni meydangha kelturidu.

 

13. Ish  orningizning  tuzumige boysunung

 

Ish orningizning tuzumige boysunushni oylighan herbir adem bashlighidin ruxset almay turup ish ornidin ayrilmaslighi, yeni ruxsetsiz, xewer qilip qoymay turup bashliqning ishxanisigha kirmesligi lazim.

Birilgen wezipini eng  yaxshi halette  orunlishingiz, bügünning ishini ertige ashurup qoymaslighingiz lazim.

Bashliq chaqirghan waqitta, ishikni chekmey turup kirmeyli, bashliqning aldida adep-qaydiliq bolayli, olturushqa ijazet bermise olturmayli, ishxanigha kirish chiqishta salam bireyli.

 

Bir döwletni we döwletni shekillendurgen muesselerni mewjut qilip turidighan, algha basturup tereqqi qilduridighan her sahediki bilimlik, tejurbilik, eqilliq insanlar bar. Emdi döwlet muesseliride bolsun, alahide ish orunlirida bolsun xizmet unumini saqlawatqan, mukemmmel iqtidargha ige yétilgen qabiliyetlik insanlarning küchi.

 

Ishchidin zawut bashlighiche hemmisi öz ustige yuklengen wezipisini eng yaxshi halette orundishi, ish intizamigha riaye qilghan halda paaliyet qilishi lazim.

Dunyaning herqandaq yéride tuzumge boysunmighan shexislerdin tuzulgen bir jemiyet, milletning arqida qilishi nahayiti tebiiy bir exwal.

 

Oxshash sharaitta, oxshash ishni qilghan we oxshash  mexsulatni ishlepchiqiriwatqan ikki fabrikidin biri payda élip, ishchilarni razi qilghudek ayliqni öz waxtida berse, yene biri zéyan tartip, ishchilarning aylighini öz waxtida birelmeydu. Buning sewebi „ish tuzumidin“ körushimizge toghra kilidu. Peqet we peqetla ish tuzumi iqtisadi unumning kapaliti.

 

Xojayin ishchini oylighan asasta adil bir maash tuzumini belgilishi kirek. shuning bilen ishchimu oxshashla barliq küchi bilen ishlep, xojayinni bash pana dep bilip pütün küchi bilen ishlepchiqirish unumini yuquri köturushi muqerer.

 

Ishchini paydini ashurushtiki xam-eshyadek körgen, ishchini yoqsuzluq ichide siqintigha qoyup, özi nahayiti bayashatchiliq ichide yashighan  xojayinlarning selteniti uzungha barmaydu.

Ish ornidiki ish tashlash, xatérjemsizlikler bolsa ishlarni aqsitip, ishlepchiqirish mexsulatliri töwenlep axiri birip bundaq karxanilar zéyandin bash köturelmey weyran bolidu.

 

Pütünley bolsun yaki bir qismi bolsun herqandaq yerlerde ishligenler arisida bir unwan tuzumi bolidu. Bu ish turige asasen bebiiy bikitilidighan nerse. Ishchilar birbirini hörmet qilishi, birbirini chaqirghanda  unwanliri bilen qoshup chaqirishi lazim.

 

Xizmet waxtida, xéridarlar bilen sözleshkende, singiz chaynimaslighingiz, tamaka chekmesligingiz,bir nersilerni yémestin xizmet exlaqigha boy sunushingiz lazim.

Xizmet waxtida bashqa shexsi ishlarni qilmaslighingiz, shexsi ziyaretke kelgenler bilen uzun paranglashmaslighingiz, hizmettiki telefonni shexsi ishlar üchün ishletmesligingiz lazim.

Ishqa waxtida kilip, burun qaytmaslighingiz,özingizge chüshken wezipini yaxshi orundushingiz, xizmetdashliringiz bilen itipaq ötushungiz lazim.

 

Kiygen kiyimliringizge qiliwatqan ishingiz mas kélishi, pakiz we supetlik bolushi lazim, kömurchining kiyimi bilen ishxanida olturmighandek, ishxanida kiyidighan kiyim bilen kömur kanlirida ishligini bolmaydu.

Kiyim-kichekke oxshash ish yérimizning pakiz, retlik bolishi xéridarlargha tesir qilidu. Ustilining ustide qeghez we herxil matéryallar qalaymiqan qoyulghan bir katip yakide ish yéride qalaymiqan nersiler chörulup yatqan bir ishchi héchkimge yaxshi ishleydiken digen bir tesirni bermeydu. Herqandaq bir xizmetchi ish yérining tazlighigha we retlik bolishigha diqqet qilishi kirek bu hem bediiy güzellik jehettin bolsun hem bixeterli jehettin bolsun nahayiti muhim.

 

Herqandaq wezipe ustingizge yuklense buningdin özingizni qachurmang, xéridarlar aldida özingizni ikkinchi orungha qoyung.

Nahayiti yaxshi bir shirkette ishik aldidiki kütkuchi bolup ishligen bolsingiz, sizning wezipingiz xéridarlargha we ziyaret üchün kelgenlerge yardemde bolush. Ziyaretchi yaki xéridarlarni ure turup qarshi ilishingiz, ulargha salam birishingiz lazim. Olturghan yéringizdek ashiqlardek yaki saqchilerdek qapaqni turup „nime kirek“ disingiz, shu zamat özingiz we ish orningiz üchün yaxshi tesir bermeysiz. Eger hakawurlighingiz tutup, sirketning dériktoridek qiyapetke kirwilip ulargha qolingiznimu sunmisingiz pütünley xata qilghan bolisiz. Siz choqum „xosh keldingiz, yaxshimu siz“ digen sözlerni qilishingiz, semimi, xosh chiraydu bolishingiz kirek. Xéridar körushmekchi bolghan birsining ismini berse “ ependile nime ishinglar bar idi? “ yaki “ bashliq bilen nime ishinglar bar idi?“ dep ularni soraqqa tartmang. Peqet “ kim keldi disem bolidu ependim“ diyish arqiliq ziyaretke kelgen kishining ismini biling we munasiwetlik xadimlargha bildurung, munasiwetlik xadimning digini boyiche herket qiling.

 

Kichik tijaret dukanlirida ishlar bashqiche bolidu. Pukey arqisidiki satquchi waxti kelgende xojayinlardek herket qilalaydu we pütün kün xéridarlar bilen öz aldighan ish ilip baralaydu. Xéridarlar bilen qanchilik yaxshi munasiwet quralisa, qanchilik yaxshi mal satalisa netijide bu hem xojayin üchün hem özining paydisi üchün yaxshi bolidu.

Mal satquchilar bolsa chong shirket xadimliridek pochiliq qilamaydu. Satquchi malni sitish üchün xéridargha bekmu béxilliq qilmaslighi lazim.“sizge bir nime satmay qoymaymen“ dep oylap xéridarni dukandin quruq chiqarmasliq kirek.

 

Bashliqning közige yaxshi körinimen yaki xizmet körsitimen dep oylap xizmetdashliringizni bashliqqa chiqishturmaalighi, yalaqchiliq qilmaslighi, özining insanliq ghorurini özi ayaq asti qilmaslighi lazim.

 

Bashlighining qilghan yaxshilighi aldida boshangliq qilmaslighi, estayidilliq bilen muamile qilishi, yaxshiliqqa yaxshiliq bilen jawap qayturushni bilishi kirek. Bashliqni hörmetlesh bashqa, meddalliq  qilish bashqa, ikkisini birbirige arlashturwetmeng.

 

Alghan maashqa razi bolush, ishini qildurghuchilardin herqandaq banalar bilen hergiz par almasliq lazim.

 

Bashliq hizmetchining, xojayin ishchining küchini bir xam eshya qatarida körup paydilinish pütünley xata. Bashliq bilen hizmetchi arisida ayrimchiliq qilmasliq, „pistanchi digenmu bashliq bolamdu“ dep gheywet qilishqa purset bermeyli.

 

Bir xizmetchi qesten qilmighan kichik bir biperwaliq sewebi bilen qilip qoyghan bir ishigha , ghezeplirimizni bisiwilishimiz, uninggha haqaret qilidighan sözlerni qilmaslighimz lazim.

Bashliq ammiwi sorunlarda söz-herkette bir az kemter bolishi, éghir-bisiq bolishi lazim. Bashliq bolghan adem öz xizmetchilirining ige bolushqa tigishlik huqoqlirini birishi, xizmetchi özining hörmitini qoghdash üchün éghir-bisiq bolishi lazim.

 

Zawut – kan –  karxanilardiki zidiyetlerni hel qilish we ishlepchiqirish mexsulatlirini téximu yuquri köturidighan emgeg küchige ige bolush üchün her sahediki ishchi-xizmetchilerge murajet qilishi, ularning köz qarashlirigha qulaq sélishi kirek.

 

14. Ijabi tenqit tuyghusi bilen xataliqlirimizdin ibret alayli

 

Hemmimiz kapitan bolalmighandikin matoruz bolushqa mejburmiz. Dunyada hemmimiz qilishqa tushluq bir ish bar, qilidighan chong ishlarmu bar, kichik  ishlarmu bar…………qilidighan ishimiz  özimizning qolidin kilidighan ish.

 

Ijabi tenqit algha bisishtiki herketlendurguchi küch. Peqet tenqit xataliqlarning qayta sadir bolmaslighi üchün, qoldin birip qoymaydighan bir purset. Dunyada xataliq ötkuzmeydighan adem yoq. Her kim xataliq ötkuzidu. Kechurushke bolmaydighan birdin bir xataliq bolsa, ötkuzgen xataliqni tonup yetmeslik. Bu seweptin xataliqni özingizge qobul qildurmasliqtin xataliq ötkuzmeyli. Xataliq ötkuzgen bolsingiz, bu xataliqni ötkuzmigendek boliwalghanning ornigha, u xataliqni qayta ötkuzmeslik üchün tiriship payda qazinishqa yuzlining. Ish yéridiki xataliqlarning köpining sewebi xizmetdashlar bilen bolghan munasiwetning tohra bolmighanlighida.

 

Insanlar özlirige subjektif qarashta bolghanlighi sewebidin bashqilarning xatalighini köreligendek özlirining xataliqlirini körelmeydu, yaki insanning bilimi bilen tejurbiliri, xataliqlarni körushke yéterlikbolmaslighi mumkin. Bundaq exwal astida ijabi tenqit bilen ihtiyajdin chiqqili bolidu.

 

Ishlepchiqirish bilen shughulliniwatqan her bir adem xataliq we yétersizliktin qutulidighan bir tuyghugha, insan  bolghanlighi üchün hayatqa ehmiyet birish heqqi bar.

„men mukemmel, héch kim mini tenqit qilamaydu!“ digenlerning özi réyalliqni körelmesliktek chong xataliq sadir qilidu. Bundaq ademlerni biz  meniwi jehettin özini ölturwalghanlar deymiz.

 

Qilghan tenqitni anglishimiz, uninggha itiwar birishimiz, estayidil muamile qilishimiz bilen xataliqni qayta tekrarlimasliqqa herket qilishimiz lazim. Chünki siz, özingiz oylighandek, chüshengendek emes siz.

 

Bashqurushtiki xataliq asasen hökum jehettiki xataliqtin ibaret. Hökum xataliqliri bolsa hökum chiqarghan orunning bilimining yétersizligi, sheilerge xata baha bergenligi, sélishturushqa sel qarighanlighidin kilip chiqidu.

Hökum qilishtiki xataliq, bashqurushtiki xataliqni kelturup chiqiridu. Qayta tekrarlimighan xataliqlar paydini saqlap qalidu, tekrarlanghan xataliq bolsa hörmet we rohni yoqitidu.

 

Chüshendurushke tigishlik bolghan, chüshunushke bolidighan xataliqlardin birnechche misal:

 

engiliye Dora shirketliridin biri, ishlepchiqarghan hasharetlerni yoqutush dorisigha bihush qilghuchi dorini arlashturup yéngi bir xil dorini meydangha kelturgenligini we hasharetlerni yoqutushta téximu yuquri unumge irishkenligini hetta hasharetlerni bu dora arqiliq tuxumidin qurutiwetkini bolidighanlighini dep nahayiti pexirliniptu.

Likin helqqe qilghan bu xizmiti uzaqqa barmamtu. Yéngi dorini tonushturush üchün, soghaq we qattiq qar yaqqan künlerning biride Londonda yéghilish boptu. Dorining ölturush küchini körsitish üchün birinji petmistiki yasharetler üstige hushsuzlandurush dorisi, ikkinji petmistiki hasharetler ustige yéngi dorini tökuptu, buning bilen yéngi dorining hasharetlerni tezlik bilen ölturidighanlighini helqalemge körsetmekchi boptu. Eslide bu dora quyulushi bilenla hasharetlerning putliri bir-birige almiship dora rolini körsiteti likin qattiq soghaqning destidin muzlap uchekke ketken bu hasharetler qimirlimighanliqtin dora öz tesirini körsitelmidi. Netijide dorining layaqetsiz ikenligige hökum chiqirildi. Helqning paydisi üchün munasiwetlik bolghan bu hizmet shuning bilen meghlubiyetlik axirlashti. Kishilermu söz-chöchek qiliship “ dorini tökup 40 minittin kiyinmu hasharetlerning bedini téximu dunamik we saq idi“ dep  yurushti.

Netijide hökumning xatalighi, bashqurush jehettiki xataliqni kelturup chiqardi. Xatalishish her waqit mumkin, qisqisi xatalashsingiz qayta xataliqni tekrarlimang.

Özini ta bibaha dep bilgen herqandaq birliri xataqliqlarni körsetken, kemchiligini toldurghan, yétersizligini tuzetken kishilerge tirikmeydu. Undaq kishiler yétishni, qopushni, yarim yolda qipqalsa qandaq qilishni bilidu.

 

Xataliqimiz, kemchiligimiz, yétersizligimiz murimizde ömulep yuruydighan zeherlik bir chayan.

Bu chayan bizni ya hazirla yaki azraq waqit ötkendin kiyin gedinimizni chiqip yerge dumultishi belki ölturushi mumkin.

 

Nime qilsingiz qiling uni eng yaxshi shekilde qilishqa tirishing.

Héchkimning közi mukemmel bir ishni körmey qalmaydu, mukemmel bir ish özini mukemmel bir halette bashqilargha qobul qilghuzidu.

Qandaq bir ish yaki bir kesip bolsun uni eng yaxshi we eng chirayliq shekilde qiling, eng chirayliq shekilde qilish insangha yarishidighan bir herket ikenligini hergiz untup qalmang.

 

Douglas Mallachning töwendiki sözliri bu jehette nahayiti yaxshi ipadilengen:

„Tangning ustuduki bir qarighay bolalmisang, tagh baghridiki bir chatqal bol, peqet u yerdiki eng yaxshi chatqal sen bolishing lazim!,

chartqal bolalmisang bir ot-chöp bol , yolgha chirayliq tus birisen“

 

Bir ipar bolalmisang, bir qumushluq bol, belki kölning ichidiki eng chirayliq qumushluq sen bolushung mumkin.

Chong kocha bolalmisang, chighir yol bol!

Kün bolalmisang, yultuz bol!

Érishish yaki yoqutush ölchem emes, sen her nerse sen, uning eng ésili sen!

 

„Arqidin mangidighanlar, hergizmu idare qilghuchi bolalmaydu.“

Hun Imp. Atilla

 

„Insanning qilghan herbir ishi, uning niyetining ipadisi“

Herbert G.Hichs

 

„Idare qilish ügengini bolidighan, emme ügütulmigen bir sen`ettur“

Isabel Werner

 

“ Ghelbe aldimizda, siz mangghansiri, qiyinchiliqlarning ayaqliringizning astida yenchiliwatqanlighini körusiz“

Herbert N.Gasson

 

„Choqqini közleng! Qudritingizning nelerge yétidighanlighini chüshunup yetken bolsingiz ghelbe sizni izdeshke bashlaydu“

Rajneesh Bhagwan

 

“ Her kim yalghuz özi anglighanni tuyudu!“

J.Volfgang V. Goethe

 

„Yalghuz özinila oylap dost arighan, chakar izdawatidu digenlik“

Cenap Sehabettin

 

„Aldi bilen öz xataliqingizdin söz iching“

Dale Carnegie

 

„Déngiz we deryalarning yuzlerche tanglardin paydilinishi, daim özlirini ulardin töwen derijide tutqanlighidin“

Lau Tse

 

„Yaxshi nersilerning hemmisining bir yerde yashash arzusi, yaman weqelerni kelturup chiqirishi mumkin“

Jere E.Yates

 

Tügdi.

 

 

 

Uyghurlarda Kolliktip Ang we Milletning Pissixik Saghlamliq Meselisi

Uyghurlarda Kolliktip Ang we Milletning Pissixik Saghlamliq Meselisi

Rohi jismigha, jismi rohigha yük bolup qalghanlar, kolliktip meniwiyeti échirqap ketken, tereqiyati arqida qalghan, bashqilar teripidin iziliwatqan, milliy maarip we iqtisadiy tereqiyatta chiqish yoli tapalmighan insanlardur! Meniwiyettiki achliq xeterlik bir késel bolup, bundaq bimarlarni aile terbiyesi, mektep, jemiyet we kütüpxana arqiliq qutqazghili bolidu!
Qayide-yosunning heddidin köp bolup kétishi kolliktip meniwiyetning achliqidin bolidu.Kolliktip meniwiyetning ach bolushini köpünche mustemlike hayat keltürüp chiqiridu. Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning jemiyiti körünüshte xélila mukkemmeldek tesir bersimu, emeliyette xurapatliq, exlaqsizliq, buzuqchiliq we aldamchiliq bilen toshup ketken bolidu.

Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning uruq-tuqqandarchiliq, qérindashliq, xoshnidarchiliq, yurtdashliq, sawaqdashliq, xizmetdashliq, wetendashliq hetta qandashliq munasiwetliri saghlam bolmighan ölchemlerning üstige qurulghan. Kolliktip meniwiyiti ach xeliqler yaman künlerde öz-ara bir-birini himaye qilish, milliy mawjutluqni jan tikip qoghdash u yaqata tursun, bir tawaq zhünde üchün milletning hayatliq derixige közini mit qilmay ot qoyiwiteleydu.Qarap turup amanetke xiyanet qilidu, sözide turmaydu, yalghan sözleydu!Heqiqet aldida jiddiy peyitte közini yumiwalidu!Semimiyet we rastchilliq bilen ish qilmaydu.

Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning atalmish serxilliri weten, millet…dégendek zürür tépilsa bedilini qan we jan bilen öteydighan nazuk témilarni diniy itiqat, insanperwerlik we ilim-penning aliy ghayisi dégendek özige yarashmaydighan matrikoshang malzemilerning astigha exlettek kömüwétip, milletperwer, wetenperwer we heqqiy meripetperwer insanlarning dümbiside olturup, nishe tartip jerri-sama séliship, haraq-sharap ichiship, keypi-sapa sürüshüp eyish ishretlik rezil bir hayatni yashiyalaydu.

Kolliktip meniwiyiti ach xeliqler dayim bashqa yat milletlerning qul qilishigha uchrighachqa, insaniy arzu-hewesliri toluq kapaletke ige bolmighachqa shöhretperes lékin rohi sulghun, hakawur emma chüshkün, söletwaz emma qorqunchaq, mishchan emma géligha amraq we hesetxor emma xeterge tewekkul qilalmaydighan bolup qalidu.
Kolliktip meniwiyiti ach xeliqlerning közliri néminidur izdep shu dewirde yétiship chiqqan ziyalilarning qoligha tikilse, qolliri parlaq kélichigini tilep, rebbige duagha kötürülgen bolidu.

Közler qarighan péti, qollar boshluqqa kötürülgen péti tashqa aylinip kétidu.Esirlep, bezide hetta ming yillap arzular chichek achmaydu, dualar ijabet bolmaydu!

Dunyada özgermeydighan hich nerse yoq!Küresh qilghan millet tallinidu, teslim bolghan millet shallinidu!Milletni qudret tapquzay deydikenmiz awal iddiyni azat qilishimiz, pikirimizni dunyagha layiq yéngilishimiz, örpi-adetlirimizni we qayide-yosunlirimizni eslige sadiq bilghan halda peydin-pey islah qilishimiz lazim!

Birlik, barawerlik, hemkarliq we pidakarliqni qandaq wujutqa chiqirish, uning rolidin qandaq paydilinish heqqide rastchilliq, semimiylik we estayidilliq bilen eng toghra bir yol tutush lazim.Undaq bolmaydikenmiz shexsiy we kollitip engimizdiki qulluq rohi yoqulup, milliy irdade parlimaydu.

Mexsum, eng axirqi qétimliq türmidin chiqqinidin béri, zadila özining zéhnige ige bolalmay kétiwatatti. Uning xiyalliri pat – patla burunqi künlirige kétip qalatti. Ene shundaq künlerning béride uning xiyaligha Exmetjan Qasimni tunji qétim söhbetlishish üchün öyige chaqirghan waqti kélip qaldi:

Mexsum, bu yigitning eqli hushi jayida bir yash ikenligidin xéli burunla xewer tépip bolghachqa, bu qétimqi söhbitini bekla ghelite bir Ili chaxchighi bilen bashlimaqchi bolup, uzun ketken qorosining qosh qanatliq ishigi ichige ariliqlirini neq ölchep turup ikki terepke ikki itni zenjirlep baghlidi. Ikki kündin béri tüzük birnime yigüzülmigechke, bu itlar qoyiwitilse adem turmaq déwini körsimu talap yéwetkidek échirqap ketkenidi. Ependimmu ehtiyat yüzisidin,Xitay türmilirini ömürlük makan qiliwalghan bu wetenperwerning öyige özi tepip kelgenidi.

Ehmetjan Qasim ishikni qaqmayla échip kirip kélishi bilen teng, ishikning ikki qasnighidin éshektek kélidighan biri sériq, biri qara ikki qawan it wehshilerche étilip kélip ependimning üstige tashlandi. Her qanche ‘er’men digen bilenmu, bunche yoghan qawanlarni körgen herqandaq kishining yürigi ornidin qözghilip kétishi turghanla gep idi. Ependimmu nime körgenligini perq étip bolghiche, yüz – közi tatirip bolghanidi. Yürigimu qepidin chiqip kétidighandek rasa düpüldep ketti. Turup qalghan yéridin udulgha qarighanidi, qoraning u béshida turuwalghan Mehsum, ependimge qarap küldi. Itlirini kosh – kosh déyishning ornigha, Exmetjan Qasimgha qarap warqiridi:

“Exmet Ependim, sériq itqimu, qara itqimu qarimay qorqmastin udulingizgha qarap yolingizgha méngiwéring!”

Exmetjan Qasim shu chaghdila hushini yighiwilip mexsumgha qarap zorliniwaraq bolsimu külümsiridi we temtirimestin udul aldigha kéliwerdi.

“Üstazim, bügünki söhbitimizning témisini nahayiti yaxshi tallap, eng toghra jawapni teyyarlighan ikensiz. Endi bizning siyasi söhbitimizni tamamliduq disekmu bolidu. Eng yaxshi sözleshtuq diginimizdimu aranla mushunchilik uqturalighan bolar iduq. Men emdi sizdin bashqa temilar üstide ders alimen.” …

Yaq, Ehmetjan Qasim shunche kommunistperes bolghinida, ejiba Seypidin Ezizdek kommunistlarning qoynigha özini étip yashashni bilmigüdek eqilsiz bir ademmidi? U, ene shu pelsepelik mentiqe qayidisi boyiche düshmenni tehlil qilish yolini Mexsumdek kishilerdin Ögengenidi. U, meyli Gomindang Xitayliri bolsun, meyli Kommunist Xitaylar bolsun, yaki Rus Kommunistliri bolsun wetini üchün düshmenlik niyitide, kozur qiliwélish niyitide bolghanlarni yaxshi bileligenidi. SHunga, ularni allimu qachan sézip bolghan kommunistlar mexsus ujuqturiwetken. – zomiger döletler bizge allimuqachan mexpi öltürüsh usulliridin paydilinip, yeni bügün bizge töhmet qilip tengishqa uruniwatqan térorchiliq usulidin 50 nechche yil ilgirila paydilinip wetinimizni qolgha keltürüshning yolini échiwalghanidi. Emdi biz nime üchün mexpi qarshiliq körsütüsh usulliridin ujuydin qorqqandek qorqushimiz?
Bizge bashqilar térorluq usulidin paydilinip izchil türde hujum qilip keliwatsa yolluq bolidikenu, bu usuldin paydilinishtin biz nimishke qorqimiz? yaki bolmisa biz rastinla qorquwatamduq yaki birsilirining arzusigha boy sunushni terghip qilishiwatamduq?

“Eqilliq bala” dep öziche külüp ketti Mexsum. U, texichila özini yoqlap kelgen méhmanlirigha diqqet qilmighanidi. – Toghrisi, ularni texi körmigenidi. – Yoqlap kelgenler, Mexsumning hazirche ichidin chiqqili bolmaydighan tarixi xiyallar ichige petip ketkenligidin bixewer,uning it weqesidin wiliqlap külüshlirige qarap, towa diyishkiniche yaqilirini chishliship chiqip kétishti. Mexsum Exmetjan Qasim qataridiki bu yash ezimetlerning qapqan’gha chüshürülüp öltürülgenligige ichi örtünettii. Bezide chidimay yighlap ketse, yene bezide düshmenge ghezeplinip warqirap – jarqirap kétetti. Bumu uni körgili kelgenlerge ghelite bolup körünüp kétishige sewep bolup qalatti.

Mexsum, bir ömür Xitay türmiside jismani jehettin qamilip yatqanidi. SHunga kishiler arisida shundaq riwayetlermu chiqqanidi: Abliz Mexsum Jing SHurinning türmisidin chiqip qarisa yenila oxshash Sheng digen Xitay bu yurtni sorawatqidek, yaq men yene kirip ketkinim tüzük dep, Shengshicai’ning türmiside qamilip yétiptu. Kéyin yene türmidin chiqip qarisa, Gomindang digen Xitaylarning bu yurtni sorawatqanlighini körüptu, yaq men yene kirip ketsem bolghudek dep qayta türmige kirip yétiptu. Axirida yene bir türmidin chiqqinida qarisa Komunist digen oxshashla bir Xitay bu yurtni sorawatqanlighini körüp yene kirip kétimen dep türmide yetiptu. Eger bu qétim öz zéhnige ige bolalisa idi, bu qétimmu yene qayta türmige kirip kéterkenduq.

Bu addi dehqan teswiri shuni körsitiduki, Mexsum bir ömür herqandaq Xitay tajawuzchilirigha qarshi chiqip qamilip kelgen. Mana emdi u, rohi jehettimu türmige qamilip yatmaqta.Uning rohi dunyasi qamaq ichide düshmini bilen, milliti, Wetinining düshmenliri bilen sirtqa ashkarilinishi cheklengen roh türmisi ichidimu yenila tinim tapmay Xitay tajawuzchilirigha qarshi jeng qilishni bir minutmu toxtatmay kelmekte.Peqetla bizdek dötler uni sezmey kelmektimiz!

Nurghun kishilirimiz bundaq türmige kirip qélishida, özining rohi dunyasini ala qoymay düshmini aldida échiwétip, mana men türmidin saq – salamet chiqalidim dep meghrurlinip kétidu. SHumidi undaqlarning rohi saqlighi!

Muhebbet söygüsi digen nerse undaq söygü düshmenliri bilen xalighan waqtida xalighanche kopiratsiye quralaydighan Marksning chüprende exliti emeste! Söygü tikliyeligen adem, bu söygüsi üchün hemmini pida qilalaydu.U, bundaq söygüsi üchün barliq maddi nersilirinila pida qilip qalmay, hetta eqlini, zéhnini, we jéninimu qilche ikkilenmey pida qilalaydu.Yéterki, bu kishide ene shundaq heqiqi bir söygü bolsun.Bu heqte büyük alimimiz Elishir Nawayi bundin besh esir awalla shundaq digen: Söygü, undaq xalighan birliri érisheleydighan nerse emes, bekla az ademlerge nésip bolidu. Xuddi shuningdek, söygü, eng mukemmel insan bolushning kam bolsa bolmaydighan shertliridin, yeni kishilik hoquq asasliridin biridur.

Kindik qéni tökülgen ana tupraq, ene shundaq pidakarliqlargha erziydighan bir söygü menbesidur. Uning üchün tarixtin buyan ni–ni baylar pütün mal–mülkini ayimighan, ni–ni alimlar zéhinlirini bériwetken, ni–ni baturlar qimmetlik jénini atiwetken idi. SHunga, bu tupraqlar bizning ejdatlirimizgha weten bolalighan! Hetta bu ana wetini üchün barlighini pida qiliwatqanlar hazirmu körülmekte: nurghun tijaretchiler bir tiyin–bir tiyindin yighip toplighan mülkini qilche ikkilenmey weten yolida jénini pida qiliwatqanlargha atashmaqta. Ular sarangmidu? SHunche nurghun baturlirimiz bu weten üchün jénini tikishmekte. Ular eqlidin ézip qalghanlarmidu? Yene nurghun oghlanlar zéhnini pida qiliwetti. Ularnimu sarang diyish kérekmidu?

Bundin yigirme yil burunqi bir axshimi, dostluq aptowuz bikitige közliri ghelitila parqirap turidighan birsi kélip aptowuzgha qistilipmu bu xitaylarning destidin chiqalmay bir chette turghan bir yigitning yenigha kélip noqudi: “Siz mikroskopta körüp baqqanmidingiz?” – dep gheyrila soridi. Yolda turghan bala bu tuyuqsiz soaldin hangwaqqiniche etirapigha bir qariwétip zoruqupraq deydu: “He, körüp baqqantim.” GHelite közlük yene deydu: “Qarang, bu aptowuzgha esilishiwatqanlarni, migh – migh – migh, neq mikropning özi!” – depla burulup yoligha rawan bolidu. Bundaq mukemmel oxshutush saqlarning qolidin kelidighan bir ishmidu? Oylap baqayli, u namelum kishi nemishke shu halgha chushup qalghandu?

Bumu yigirme besh yil awalqi bir weqe: Qushxanining mal yötkesh ponkitining bir boghaltéri ‘eqlidin ezip qalidu’. U kishi tagh boyidiki kona bir qewetlik yalghuz öyining aldigha asanliqche chiqipmu qoymatti. Emma seher sa’et yette yérimdin sekkizgiche, chüsh waqti saet on ikkidin birgiche we axshimi sa’et beshtin besh yérimghiche bolghan ariliqlarda, bir minutnimu néri – béri qiliwetmey del waqtida herkünisi öyidin chiqip, zérikmey shotisini kötürüp ögzisige tirep üstige chiqidu. Ong qoligha inchike bir yulghun tayighini éliwilip yolda ishigha kétiwatqan we ishtin qaytiwatqan yurtdashlirigha tinmay nutuq sözlep chiqidu: “Halayiq, qaranglar bu sheherning haligha, bu kapirlar hemmila yerni bulghap paskina qilip boldi! bulap – talap boldi! …”

Uni nurghun qamidi, urdi, qiynashti, saranglar doxturxanisigha solashti. Yénip chiqipla qilidighini yene shu heliqi ish! U axirqi ömürini ene shundaq ‘qanunsiz nutuq sözlesh’ bilenla ötküzdi. Qarang uning waqitni neq bilishige, neq kishilerning toplinip ötidighan waqtini igelliginige! Buni qandaqmu saranglardin déyishimiz kérek?

Abliz Mexsum, umu ene shu yigirme yillar awal ene shundaq rohi türme ichide yashawatqan waqitliri idi. Bolmidi, bundaq jim yétiwérish uning xaraktirige zadila mas kelmeytti.Etikapta qamalghhan bolsimu uning wijdani bundaq yetishigha zadila yol qoymidi. Bu xelq, wetinide mighildap köpiyip kétiwatqan xitay tajawuzchilirigha qarshi zadila birer heriket bashliyalaydighan oyi bardek emes. U, béribir bir ölüm digen qarargha keldi. – Seher öyidin oghurluqche qéchip chiqip, kona sen’et mektiwi, hazirqi 12- xitay ottura mektiwining aldidiki tömüryol köwrügining üstige chiqti. U, bu yerning xitaydin kelidighan yoluchilar poyizining ötidighan birdin – bir eghizi ikenligini bekla yaxshi biletti!
U bichare boway köp saqlidi. 80 yashliq bir sunmas iradilik wetenperwerimiz etigen kün chiqishtin tartip ta sa’et on’ghiche özini bilindürüp qoymasliq üchün tiriship aldi – keynige mengip yürüp, yimey, ichmey saqlidi. Nimini saqlaydu? U, Xitaydin kelidighan yoluchilar poyizini saqlidi. Uni wetinining kelgüsi paytextige kirgüzmeslik üchün öz gewdisi bilen bolsimu poyizning yolini tosash qararigha kelgenidi! CHünki bu péshqedem wetenperwerimizge melum idiki, uning endi bu kindik qeni tökülgen ana wetinige atiyalighidek shu zeipliship ketken jismaniyitidin bashqa qorali qalmighanidi!…

Hey xalayiq! Jawap béringlarchu, bumu sarangliqmu?!

Bu, ömürini weten azatliqigha beghishlighan bir rohning weten üchün jénini pida qilish iradisini teshwiq qilishi, heriket ülgisi yaritishi idighu!!!

Maqule, bundaqlarnimu sarang, eqlidin azghan dep turayli. Emma bundaq bekla köp uchraydighan misallardin shuni xulasilashqa qet’i heqqimiz barki, ana weten ishqi, insan’gha hemmini pida qildurghuzalighidek söygü weslisi bolalighaniken, démek u bir insanning eng tipik we eng eqelli adimi heqliridin biridur. Bundaq bir kishilik hoquqning sirittin kelgen yengi tajawuzchilar teripidin tartip elinishi, shu shexsini bu hoquqini qayturiwélish üchün qolidin kelidighan barliq charilardin paydilinip, choqum qayturup alghiche, biri yiqilsa yene birsi uning izini besip jan tikip küresh qilishni mejburi we heqqani wezipe qilidu. Undaq qilmighinida ya sarang bolup tirik widalishidu, ya bolmisa menisiz ölüp tügeydu. CHünki weten ishqi uning üchün xuddi hawa, yimek – ichmek, turalghusi, jinsi teliwi, jismani bixeterligi, ijtimai parawanliq teliwi, tereqqiyat ishqi, teng barawerlik ehtiyaji, … digenlerdek adem bolushining eqelli shertliridur. Bu shertliridin mejburi ayrilish dimek, eqelli adem bolup yashashqa ruxset qilinmasliq digenlik bolidu. Adem bolush üchün yashatquzmaymen digenlerge qandaq mu’amile qilishimiz kérek? Bu yerde yene shunimu unutmaslighimiz kérekki, adem bolup yashatquzmasliq herikiti digenlik, térorizimgha bérilgen eng mukemmel éniqlima digenliktur. SHundaq iken, xelqimizning adem bolup yashishigha yol qoymaywatqan Xitay tajawuzchiliri mutleq türde sepi özidin térorchilardur!

Bundaq bir térorchilargha sukut qilish, ular bilen yarishiwélish yaki kélishishni terghip qilish digenlik, térorchiliqqa yardem bérimen, ularning herkitini étirap qilimen digenlik. Bu yene dunya kishilik hoquq qanunlirini hörmet qilmasliq, uni inkar qilish, hetta insaniyetke qarshi chiqish digenlik bolidu. Ejiba biz Uygurlarda insanlarni qoghdaymen deydighan bir ghurur yoqmidu?! Qéni jawap bérip baqayli, aldimizda turghan bu térorchilar bilen kéliship mesile hel qilishni tallaymizmu yaki ulargha üzül – késil zerbe bérip ularni el qildurush yolini tallaymizmu? Buning jawabini bizning Abliz Mexsumdek ejdatlirimiz tarixtin béri emili misalliri bilen bérip kelmekte. Qeni shu ejdatlarning ewlatliri bügün barmu? Bar diyeligenler qeni shu Abliz Mexsumdek,Axunoptek,Zeydindek,Barin qehrimanliridek, … emma bügünki düshmen weziyitige eng muwapiq kelidighan usul – taktikilar bilen otturgha chiqalamsiler?! Mexsumdek shéhitlirimizning qéni buni telep qilidu!

Halbuki, nurghun ‘moysipit – bilermen’ lirimiz, bu qehrimanlirimizning tillarda dastan bolghudek bu türdiki pidakarliqlirini nomus qilishmastin ‘Ezip özini öltüriwaldi, putlikashangliq qildi,aramida yashashlirimizgha tosalghu bolushti, …’ diyiship chalwaqishmaqta! Mana qaranglar bizning bu ‘eqlidin azmighan’ eqilliqlirimizge!

Biz bundaq bikarteleplerning aldida, üstazimizgha wede bérimizki, “Hey Üstazimiz Abliz Mexsum Ependimiz, sizning chachqan uruqliringiz choqum köklep yashnaydu, ösüp yétilidu, axiri choqum méwisini béridu! Üstazlar, siler xatirjem bolunglar! …

Izcimen

********************************************
Surette: Merhum milliy qehrimanimiz, mujahid Abliz Mehsum we ayalining hayatining axiridiki körünüşiliridin biri
(Resimni Zeynure Mu’ellim teminligen, Zeynure Mu’ellimge alahide rehmet éytimiz.
Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi Neshirge Hazirlighan

– See more at: http://www.yenidenergenekon.com/863-tarihte-aryan-ve-turan-tartismasi/#sthash.AwqA0i8H.dpuf

Honlar resmi xanliq qurghan waqit miladiyidin burunqi 209-yildin tartip ta eng axirqi qétim tarix sehnisidin chüshken dewr miladiye 5-esirgiche bolghan 600yilliq tarixi jeryanda mongghul égizlikining shimali we jenubi, ottura tüzlenglik rayoni, pütkül ottura asiya yayliqi hem sherqiy yawropa, gherbiy we gherbiy jenubiy yawropada pa’aliyet qilip, jonggu we dunya tarixigha ghayet zor tesir körsetken.
1. Xanidanliq parchilinishtin burunqi xaqanlar
1-tümen tengriqut
Hon xanidanliqining asaschisi, u miladiyidin burunqi 3-esirning otturiliridin bashlap, hazirqi ichki mongghul aptonom rayonidiki choghay taghliri etrapi we ordosh rayoni qatarliq jaylarni asas qilip, barliq hon qebililirini bir tugh astigha yighqan hem hökümranliq merkizini hazirqi ichki mongghul aptonom rayoni wuyüen nahiyisi tewesidiki tümen shehiride qurghan. Miladiyidin burunqi 209-yili tümen tengriqut oghli batur tengriqut teripidin qestlep öltürülgen.
2-batur tengriqut
Batur tengriqut — tümen tengriqutning oghli, miladiyidin burunqi 209-yildin miladiyidin burunqi 174-yilghiche texitte turghan. Tümen tengriqut kéyin alghan alchisidin bolghan kichik oghlini yaxshi körgechke, baturni yawchilargha bayrimtayliqqa ewetken, lékin batur u yerdin qéchip kelgen, batur bir xil awazliq oqyani keship qilghan, bir qétim atisi bilen owgha chiqqanda atisini étip öltürüp tümen shehiride hon xanidanliqni resmiy qurghanliqini jakarlighan. Batur tengriqut hon jemiyitining tereqqiyati, hon qebililirining küchiyishi we hon xanidanliqining mustehkemlinishi uchüsh zor töhpilerni qoshqan, miladiyidin burunqi 174-yili késel sewebidin wapat bolghan.
3-qayuq tengriqut
Qayuq tengriqut akisi batur tengriqutning wapatidin kéyin texitke chiqqan, miladiyidin burunqi 174-yildin miladiyidin burunqi 161-yilghiche texitte turghan, miladiyidin burunqi 161-yili, qayuq tengriqut öz ejili bilen wapat bolghan.
4-kün tengriqut
Kün tengriqut — qayuq tengriqutning oghli, miladiyini burunqi 161-yildin miladiyidin burunqi 126-yilghiche texitte turghan, u atisining wapatidin kéyin hon textige warisliq qilghan, miladiyidin burunqi 126-yili qishta, kün tengriqut öz ejili bilen ölgen.
5-ichighse tengriqut
Ichighse tengriqut — kün tengriqutning inisi, miladiyidin burunqi 126-yildin miladiyidin burunqi 114-yilghiche texitte turghan, u akisining wapatidin kéyin, özini tengriqut dep élan qilghan hemde akisining oghli yotanni meghlup qilip hon textini tartiwalghan.
6-uwi tengriqut
Uwi tengriqut — ichighse tengriqutning oghli, miladiyidin burunqi 114-yildin miladiyidin burunqi 105-yilghiche textte turghan, u atisining wapatidin kéyin textke chiqqan, u 10 yil textte olturup miladiyidin burunqi 105-yili wapat bolghan.
7-ushilu tengriqut
Ushilu tengriqut — uwi tengriqutning oghli, miladiyidin burunqi 105-yildin miladiyidin burunqi 102-yilghiche textte turghan, u textke chiqqanda téxi kichik bolghachqa bala tengriqut dep atalghan. Miladiyidin burunqi 102-yili xen sulalisige qarshi qoshun bashlap mangghanda yol üstide tuyuqsiz késel bolup ölgen.
8-güyliqu tengriqut
Güyliqu tengriqut – owi tengriqutning inisi, ushilu tengriqutning taghisi. Miladiyidin burunqi 102-yildin miladiyidin burunqi 101-yilghiche textte olturghan, késel sewebidin wapat bolghan.
9- chetqu tengriqut
Chetqu tengriqut — güyliqu tengriqutning inisi, miladiyidin burunqi 101-yildin miladiyidin burunqi 96-yilghiche textte olturghan. U akisining wapatidin kéyin textke chiqqan, 100ming kishilik atliq qoshun bilen jengge atlinip xen qoshunining dangliq san’ghuni li guanglini meghlup qilghan, miladiyidin burunqi 96-yili wapat bolghan.
10- quluqu tengriqut
Quluqu tengriqut —- chetqu tengriqutning oghli, miladiyidin burunqi 96-yildin miladiyidin burunqi 86-yilghiche textte olturghan. Miladiyidin burunqi 91-yili xen sulalisining shangu, wuyüen, jyuchüen qatarliq wilayetlirige basturup kirgen. Miladiyidin burunqi 86- yili quluqu tengriqut wapat bolghan.

http://www.slavorum.org/women-warriors-in-slavic-and-scytho-sarmatian-culture/

1930- we 1940- yillarda sabiq sowétlar ittipaqi kompartiyisi özining asiya istratégiyisi boyiche mexsus terbiyilen’gen alahide xadimlirini mexpiy wezipiler bilen uyghur élige ewetkenidi.
2012-09-24
Ular k g b ning tapshuruqi boyiche pilanliq türde chégradin ötüp millitarist shéng shiseyning uyghur élide tikligen hakimmutleq herbiy hakimiyitige yantayaq bolghanidi. Undin bashqa ular yene gomindang merkiziy hökümiti bilen yaponiye, en’gliye, amérika qatarliq döletler tesirining özining arqa hoylisi bolghan uyghur élige singip kirishining aldini élishtek bir qatar alahide wezipilernimu öz üstige alghanidi. Sowét ittipaqi tereptin ewetilgen her millettin bolghan alahide xadimlar ichide xelq arisida «qan icher üch haji» dep nam alghan sirliq shexsler alahide orun tutidu.
Undaqta, öz isimlirining arqisigha «haji» dégen mubarek namni qoshuwélip, shéng shiseyning saqchi orunlirigha bashliq bolghan, öz dewridiki uyghur xelqini qan yighlatqan bu «üch haji» kimler idi? Ular qandaq shara’itta, néme wezipiler bilen uyghur élige kirgen? Ular yene 1930- yillardiki uyghur élining siyasiy hayatida qandaq jarahetlerni qaldurdi?
Yazghuchi abduréhim ötkür «oyghan’ghan zémin» namliq romanining 2- qismida k g b ning alahide xadimliridin bolghan «üch haji» ning sowét ittipaqining ürümchidiki bash konsuli apréséfning tewsiyisi hemde shéng shiseyning teklipi boyiche mexpiy halda ürümchige yétip kelgenlikini qeyt qilidu. Ularning birinchisi, «gösh yüzlük, poltay köz» séyit haji, ikkinchisi, «taz chiray, badam doppiliq» hashim haji, üchinchisi, «büdür chachliq, sörün telet» qadir haji idi. Yene bir qisim tarixiy matériyallardin melum bolushiche, bu ücheylenning hemmisi uyghur élide tughulup öskenler bolup, bala chaghlirida ata- bowilirigha egiship sowétlar ittipaqining ottura asiya jumhuriyetlirige barghanlar iken. Ular shu yerde oqup melum sewiyisige ige bolghandin kéyin, k g b teripidin terbiyilesh obyékti qilip tallinip moskwa we bashqa jaylarda alahide xadim süpitide terbiyilen’gen. Shéng shisey sowét ittipaqining yölishi bilen özining uyghur élidiki hakimiyitini mustehkemliwalghandin kéyin k g b teripidin alahide wezipiler bilen ürümchige ewetilgen shexsler idi. Bash konsul apréséf yene shéng shiseyge teklip bérip séyit hajini ürümchidiki, hashim hajini qumuldiki, qadir hajini qeshqerdiki saqchi idarilirige mes’ul xadim qilip orunlashtursa muwapiq bolidighanliqini alahide tekitleydu.
Shundaq qilip, 1935- yilining otturilirida «üch haji» chégradin ötüp, shéng shiseyning duben mehkimisige yétip kélidu. Shéng shisey sowét bash konsuli apréséfning pikri boyiche dégendek séyit hajini ürümchidiki ölkilik bash saqchi idarisining soraq-térgaw bashqarmisigha, hashim hajini qumul wilayetlik saqchi idarisige, qadir hajini bolsa qeshqer wilayetlik saqchi idarisige mes’ul qilip ewetidu. Stalinning qizil térrorluq yillirida k g b ning sistémiliq terbiyisini alghan bu sirliq üch shexsning birdinla ürümchi, qumul we qeshqerdin ibaret üch muhim jayning saqchi orunlirigha mes’ul xadim qilip ewetilishide hem sowét ittipaqiningmu hem shéng shiseyningmu soqqan chotliri bar idi.
Séyit hajining ürümchidiki ölkilik bash saqchi idarisige teqsim qilinishida uning k g b din ögen’gen «kommunizm düshmenliri» ni soraq- térgaw qilish jehettiki alahide qabiliyiti we xizmet tejribisi seweb bolghanidi. 1930- yillarning otturilirida uyghur élige étnografiyelik tekshürüsh üchün kelgen, kéyinche aqsuda sowét ishpiyonliri teripidin tutulup bir mezgil shéng shiseyning ürümchidiki türmiside yatqan amérikiliq yash ehmed kamal «tebessum yütken zémin» namliq kitabida özining shéng shisey türmiside sowét alahide xadimi séyit haji teripidin soraq qilghanliqini tilgha alidu. Ehmed kamalning yézishiche, séyit haji qazaq bolup, shéng shisey teripidin tutulghan chet’elliklerni, bolupmu gherb elliridin uyghur élige qedem qoyghan «kommunizm idiyisi» ge qarshi bolghan ejnebiylerni soraq qilish jehette sheytannimu ussulgha salalaydighan k g b xadimi iken. U ehmed kamalni soraq qilish jeryanida özining nechche onlighan «kommunizm düshmenliri» ni bash egdürgenlikini, buning ichide uyghur élige kelgen gérmaniyilik téxnik gé’orgé
Wasél bilen hannikinlerningmu barliqini tilgha alghanliqini yazidu.
Hashim hajining qumulgha ewetilishide yolwastin kélidighan tehditni tügitish meqset qilin’ghan idi. Öz dewride ma jungying terepte turghan, kéyinche qolidiki milliy eskerlirige tayinip qumul wilayitining garnizon qomandanliqini qolgha éliwalghan yolwas shéng shiseyge toluq boysunmay qumulda öz aldigha yerlik xaqan boluwalghanidi. Bu hal shéng shiseyni qattiq bi’aram qilghan bolup, yolwasni bir amal qilip yoqitishning koyigha chüshkenidi. Del shu peytte hiyle-neyreng ishlitishte yolwastin qélishmaydighan hashim haji qumul wilayetlik saqchi idarisige mes’ul xadim bolup qumulgha yétip baridu. Dégendek hashim hajining peyda bolushi bilen qumul weziyiti birdinla jiddiyliship kétidu. U terep-tereptin tor qurup yolwasning hoquq da’irisini taraytishqa, eskiri küchini parchilashqa hemde qumul xelqi arisidiki tesir küchini ajizlitishqa tutush qilidu. Emma sezgürlüki heddidin yuqiri bolghan yolwas hashim hajining süyiqestlirini bir-birdin bitchit qilip, öz ornini saqlashqa tirishidu.
1937- yiligha kelgende shéng shisey bilen sowét alahide xadimlirining bésimigha berdashliq bérelmigen yolwas qumulni tashlap ichkirige qéchishqa mejbur bolidu.
Qadir hajining qeshqerge ewetilishide nahayiti éniqki, mehmut muhitining pa’aliyetlirige köz-qulaq bolush hemde uning amma ichidiki yuqiri abruyini bir amallar bilen ajizlitish muhim nishan qilin’ghan. Melumki, xojaniyaz haji ölkige mu’awin re’is bolup ürümchige ketkendin kéyin mehmut muhiti qeshqer garnizonining mu’awin bash qomandani hemde uyghur atliq eskerler 6-déwiziyisining bash qomandani süpitide qeshqerde turushqa qalghanidi. Emma shéng shisey qolida uzun yilliq jeng qilish tejribisige ige 3 mingdin artuq xillan’ghan uyghur eskerlirini tutup turuwatqan mehmut muhitidin kéche-kündüz xatirjemsiz idi. Shunga u sowét konsuli afréséfning körsetmisi boyiche yawuzluqta uchigha chiqqan qadir hajini qeshqer saqchi idarisige bashliq qilip ewetip mehmut muhitining tesirini tazilimaqchi bolidu. Qadir hajining qeshqerge yétip bérishi bilen général mehmut muhitigha her tereptin kéliwatqan bésimmu birdinla küchiyishke bashlaydu. Qadir haji sowét terepning yölishi bilen qirghiz polki teshkil qiliwalghan is’haqbeg we mewlanoflar bilen birliship mehmut muhitining eskiri küchini chekleshke kirishidu. 1937- yilning aprél éyigha kelgende général mehmut muhiti chet’elge chiqip kétishke mejbur bolidu. Buning bilen qadir haji öz dewride mehmut muhiti himaye qilip kelgen qeshqer we atushtiki nechche yüzligen ziyaliylarni, oqutquchilarni hemde her sahe serxillirini tutqun qilip türmige tashlaydu. Mehmut muhiti chetke chiqip ketkendin kéyin, uning eskerliri abduniyaz kamalni déwiziye qomandani qilip saylap shéng shiseyge qarshi jaza yürüshi qozghaydu. Ular qeshqer kona sheherni tézlikte ishghal qilip, qadir haji tutqun qilghan türmidiki mehbuslarni azad qilish aldida turghanda, qadir haji qol astidiki mewlanop qisimlirigha buyruq bérip qeshqer yawagh türmiside qamilip yatqan 300 din artuq gunahsiz mehbusni pilimotqa tutup qirip tashlaydu. Andin kéche qarangghuluqidin paydilinip ölüklerge bénzin sépip köydürüwétidu. Qadir hajining biwasite buyruqi bilen öltürülgen ene ashu gunahsiz mehbuslar arisida uyghur hazirqi zaman tarixidiki ot yürek oghlan hem meripet mesh’elliridin memtili tewpiq bilen qutluq haji shewqiylermu bar idi.
http://www.rfa.org/uyghur/programmilar/sohbet-inkaslar/uch-haji-09242012170704.html

Xojiniyaz hajini boghup öltürgen jallat hashim hajining terjimihali

Hashim haji, uyghur, sabiq sowét ittipaqi özbékistan jumhuriyiti dölet xewpsizliki komitétining polkownik derijilik emeldari (hashim hajining sowét ittipaqidiki ismi hesen). 1935– yili sowét ittipaqi shéng shiseyge yardemge ewetken yüy shyusung (esliy ismi wang shuchéng) bashchiliqidiki 25 neper xenzu, uyghur bolshéwiklar partiyesi ezaliri bilen shinjanggha kélip, shéng shiseyning saqchi bashqarmisida ishleydu. 1935– yili qomul wilayetlik saqchi bashqarmisining mu’awin bashliqi bolidu. 1937– etiyazda xizmitidin doklat bérish üchün öz dölitige qaytidu. Shu yili siminof (rus) bilen shinjanggha kélip, shéng shisey tesis qilghan mexpiy sot hey’itining ezasi bolidu. 1938– yili sowét ittipaqi shinjanggha ewetken siminof, yaqup (qazaq)lar bilen sowét ittipaqigha shinjangdiki asasliq mehbuslarning iqrarnamisini élip kétip uzaq ötmey, shu yili qishta sowét ittipaqi hökümitining jang shing, ying lyang, xojiniyaz hajim, xang xenjang, shéripxan töre, mashawwu, mepuz wang, abdulla damolla, sopa shenjang qatarliq 108 kishige ölüm jazasi berse bolidu, dégen testiqini élip kélip shéng shiseyge yetküzidu. Shéng shisey tekshürüp testiqlighandin kéyin shu yili 12– ayda mexpiy sot hey’iti hashim hajining nazaret qilishi astida ikkinchi türme (hazirqi ottura xelq sot mehkimisi orunlashqan orun) de bularning hemmisini arghamcha bilen boghup öltürgendin kéyin, hashim haji öz dölitige qaytidu.
Hashim haji 1939– yili etiyazda moskwadin qaytip kelgendin kéyin shinjang ölkilik sabiq saqchi bashqarmisida 6– bölüm dégen axbarat bölümige bashliq bolidu we mexpiy sot hey’itining xizmitinimu ishleydu.
1939– yili shéng shisey sowét ittipaqigha qarshi heriket bashlaydu. Sowétperes xadimlarni qolgha alidu. Mesilen: saqchi bashqarmining mu’awin bashliqi qurban niyaz (sowét ittipaqi qizghizistan qizil armiye uniwérsitétini pütküzgen), maliye nazaritining naziri qurban se’idi, teminat naziri abdulla damolla we milliylardin sowét ittipaqida oqup kelgenlerning zor köpchilikini qolgha alidu, ulargha «turpan, pichan, toqsundiki déhqanlar topilingini pilanlighan» dégen gunahni artidu. Sowét ittipaqi hökümitige bu topilangning pilanlighuchiliri ürümchide turushluq sowét konsulxanisi bilen saqchi bashqarmisidiki sowétlik axbarat mutexessisi hashim hajilar, dep melum qilidu, netijxde sowét ittipaqi sowét konsulxana xadimliri bilen hashim hajini qayturup kétidu. Shuningdin kéyin hashim haji shinjanggha qayta kelmeydu.
Yéqinda uqushimizche, hashim haji (hesen) almutada 1972– yili ölgen.
(hashim hajining terjimihali «shinjang tarix matériyalliri» 1– san 111– bettiki «shinjang mexpiy sot hey’iti toghrisida» dégen maqalidin we qomul saqchida hashim haji bilen birge ishligen hoshur musa qatarliqlarning sözidin élindi.)
—————
Menbe: shérip niyaz xushtar yazghan «shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler» namliq kitab, shinjang xelq neshriyati, 2003– yil 1– ay 1– neshri, 141 — 143– betler | elpida tor tehriratida ishlendi. | tor menzili: elpida uchur tori — http://www.uchur.com
Eskertme: «elpida uchur zhurnili»da élan qilin’ghan yazmilarni ishletmekchi bolghan taratqular elpida uchur torining ijazitini élishi we «elpida uchur zhurnilidiki yazmilarni ishlitish kélishimi»ge asasen, menbelerni toluq eskertishi shert.

http://www.uchur.com/?act=view&id=5187

Buningdin 77 yil ilgiri sa’et 9 din 5 minut ötkende zaman toxtap qalghanidi. 77 yil ilgiri sa’et 9 din 5 minut ötkende türkiye jumhuriyitining qurghuchisi mustapa kamal atatürk shéhitlerning qéni bilen boyalghan zéminni türk millitige amanet qoyup, menggülük uyqugha ketkenidi.

Türkiye awazi radiyosi xewiri: mislisiz büyük rehber atatürk her yilqigha oxshashla bu yilmu türlük murasimlar arqiliq minnetdarliq we cheksiz iptixarliq tuyghusi ichide xatirilendi.
Tunji murasimning adrési atatürk xatire sariyi idi.
Jumhur re’is erdoghan we uning hemrahliqidiki hey’et etigen tereplerde atatürk xatire sariyini ziyaritini qobul qildi hemde gülchembirek qoydi.
Atatürk, medeniyet, til we tarix tetqiqatliri aliy kéngishi teripidin uyushturulghan bu yilqi atatürkni xatirilesh murasimlirining merkizi enqere soda birleshmisi yighin zali idi.
Murasimlargha jumhur re’is erdoghan, bash ministir dawut’oghlu we mu’awin bash ministir tughrul türkesh qatarliq rehberlermu ishtirak qildi.
Paytext enqerediki atatürk medeniyet mekirizi tenterbiye zalida yene etigen tereplerde atatürkni xatirilesh meqsitide yügresh musabiqisi ötküzüldi.
Murasimlar sa’et 9 din 5 minut ötkende 2 minutluq hörmette turush bilen bashlandi, bu ikki minut ichide pütün kochilarda jiddiy ehwallargha taqabil turush orginining signalliri chélindi.

http://www.trt.net.tr/uyghur/

I. GiRiŞ

Birçoklarımız bilerek veya bilmeyerek eski medeniyetlere hayranlıkla bakıyor, bu medeniyetlerin yaratıcılarının birtakım konularda bugüne nazaran daha ileri olduklarına inanıyoruz. Hepimiz milattan 3 bin yıl önce eski Mısırlı hekimlerin beyin ameliyatı veya diş dolgusu yaptıkları gibi haberleri, popüler kitaplarda veya gazete sütunlarında oldukça sık okumuşuzdur. Ancak birinci elden kaynaklara inip, yazılı belgelerin ışığı altında o medeniyetlerin verilerini araştırdığımızda, bu tür savlardan birçoğunun, yanlış yorumlar sonucu ortaya çıktığını görüyoruz.

Herkesin büyük ümitlerle baktığı, bir mucize beklediği ve sayıları 30 bini geçen Bogazköy Hitit arşivi tabletlerinden hareketle din, hukuk, bilim , teknik, edebiyat, güzel sanatlar, felsefe, matematik, ekonomi, coğrafya, tarih, astronomi, harp tekniği, sosyal ve ekonomik yaşam, tıp, doğa gözlemleri v.s. ve daha birçok konularda derinlemesine bir inceleme yapıldığında araştırıcı, yönelttiği ve metinlerden yanıtını beklediği sorunlardan bazı hallerde %70’in üzerinde bir oranın açık kaldığını görünce hayretler içinde kalıyor.

Bu arşiv arasında örneğin, „falanca kral veya adam öldüğünde 65 yaşındaydı; askerlerin birçoğu harpte yaralandı; bugün kar yağıyor; bay-bayan X kara saçlı, kara gözlü, güzel-çirkin bir kimseydi; X merdivenleri inerken ayağı kaydı ve düştü; deprem oldu “ v.s. ve daha bunun gibi binlerce, insanın dış ve ruh dünyası ile ilgili birgok şeylerin hiç ifade edilmemiş olduğunu görüyoruz. Bu durum tabiatıyle bu arşivin bir kraliyet arşivi olması, yalnız kral ve kraliyet ailesiyle ilgili konuları kapsaması, halkla ilgili hemen hiçbir konuya yer vermemesinin bir sonucudur.

Hitit ve genel olarak eski doğu insanının dünyaya bakış şekli de elbette büyük rol oynamıştır. Ion doğa düşünürlerine kadar, kim ne derse desin, bu konuda fazla bir ilerleme yoktur.

Yalnıca var olanları değil, eksik olanların da bir „olumsuz kataloğu“nu yapmak, araştırıcı için elbette büyük yararlar sağlamakta, belirli bir uygarlığı daha iyi anlamamıza yardımcı olmaktadır.

Bu açıdan bakıldığında, Hitit tıbbına da bir göz atıp, insanlığın çok önemli ve kaçınılmaz bir konusunu oluşturan bu dalda Hititlerin neleri bilip, neleri bilmediklerinin kısa bir bilançosunu vermek,
yararlı olacaktır.

Şimdiye dek bu konuyla ugraşan araştıncılar, haklı nedenlerle bir Hitit tıbbı olmadığı , Hititlerin dünya tıp bilimine hiçbir şey katamadıkları kanısındadırlar . (1)

Son zamanlarda Hitit tıbbı üzerine bir doktora tezi yazmiş olan C. Burde bunun aksi kanıdadır. Bazı tek tük ilaçlara dayanarak ve sünnetsiz erkeklik uzvunun tedavisinde ayrı yöntemler uygulanmış olduğu tezinden hareketle, Hititlerin Babil tıbbını aynen kopya etmiş olmakla birlikte, ona bir takım katkılar yaptıklarını öne sürmektedir .(2)

Hititçede „tıp“ sözcüğünün karşılığı dahi yoktur. Hint – Avrupai dillerdeki „medicina, medicus, medicine “ v.s.’nin kökü *med – „ölçmek, ölçülü olmak“ ile ilgilidir. (3) Hititçede bunun benzeri bir kelime yoktur. mat – „katlanmak, cesaret etmek“ fiili herhalde bu kelimeyle etimolojik ilişkiye geçirilemez.

MÖ. I. bin yılın ikinci yarısında medeni dünyanın hiçbir yöresinde görülmeyen bir zirveye ulaşan ve Achamenid sarayına Istanköy’lü Apollonides ve Knidos’lu Ktesias gibi doktorlar gönderen, modern hekimliğin babası gene Istanköy’lü Hippokrates’i ve daha sonra da Lokman Hekim‘ i yetiştiren batı Anadolu’nun, eğer tabiri caizse MÖ. II. bin yılda bir „cehalet devri“ yaşamış olması, insanı gerçekten şaşırtıyor.

O Hippokrates ki (MÖ. 460-370) bir hastalığın teşhisinde esas aldığı faktörleri şöyle sıralamaktadır:

„insanın tabiatı, hastalık durumu, hastanın bizzat kendisi, verilen ilaçlar, verilmesi gereken ilaçlar, hava durumu, arazinin yapısı , alışkanlıkları, yaşam tarzı , uğraşları, yaşı , konuşmaları, davranışları, suskun olup olmadığı, düşünceleri, uykusu, uykusuzluğu, gördüğü rüyaların cins ve zamanı , saçlarıyla oynayıp oynamadığı, kaşıntı, gözyaşları, ateşi, büyük ve küçük abdestleri, balgamı, istifrası, o zamana dek geçirilen hastalıkların sayısı ve silsilesi , nasıl iyileştikleri veya geliştikleri, terleme, üşüme, nöbet tutması, öksürme, tıksırma, yutkunma, nefes alma, bağırsak gazı (gürültülü veya gürültüsüz), kanama ve basur“ (4 ).

MÖ. II bin yıl Anadolu’sunda maalesef bu kadar gelişmiş bir tıp ve böyle bir hekim göremiyoruz. Buna karşın Hippokrates’ten yaklaşık bin yıl önce yaşayan Hitit prensi Kantuzili , şu sözleriyle kaderciliğin adeta somut bir örneğini veriyor:

„Yaşam ölümle, ölümse yaşamla yakından ilgilidir . İnsanoğlunun ömrü ebedi değildir. Onun günleri sayılıdır. Eğer insanoğlunun ömrü ebedi olsaydı, bir süre kötü bir hastalığa katlanabilirdi ve bu hastalık onun için bir intikam olmaktan çıkardı“ (5).

Mukayeseli dil bilime dayanarak erken devir Hint – Avrupai kavimlerde tip bilimine baktığımızda, tedavi yöntemlerinin hakim olan uğraşı sahalarına göre şu üç sınıfa ayrıldığını görüyoruz (6):

1 — Din ve dolayısıyle rahiplerin hüküm sürdüğü toplumlarda büyüyle tedavi (mathro. baesaza -) .
2 — Savaşçı toplumlarda „bıçak“la tedavi, yani cerrahi kareto. baesaza-) .
3 — Tarımla ugraşan toplumlarda şifalı otlarla tedavi ,
(urvaro. baesaza-. )

Eğer Hitit tıbbını bu kategorilerden birine sokmak gerekirse bunun, tarımla ugraşan bir toplum olarak droglara (hit. wassi- , ak. SAMMU ) dayanan bir tip olduğunu, aşağıda vereceğimiz bilgilerden sonra görecegiz. Ancak bu arada dinin de etkisi büyük olduğundan, büyü ile tedavinin de büyük yer tuttuğunu izleyecegiz. Bu sonuncu faktör MÖ. 13. yy. da ağırlığını gösteren Hurri etkilerinden sonra daha da artmıştır. Majik ritüellerin pek çoğu Hurri , Luvi ve Arzava kökenlidir. Savaşçı bir kavim olmalarına rağmen, cerrahinin, tabii metinlere aksettiği ölçüde, Hititlerde hiç yer almadığını görüyoruz.

Sosyal yaşamın tüm diğer yönleri gibi, hastalıklar konusu da tanrılarla çok yakından ilişkilidir. Hititçede „hastalanmak, hasta olmak“ sözcügü (istark- ) geçişli bir fiildir (7) , ve bunun çoğu zaman belirtilmeyen öznesi, tarihi devirlerde unutulmuş ve kalıplaşmış olmasma rağmen, tanrılar veya demonlar olacaktır. Bundan dolayı, açlık, kıtlık, doğal afetler, hastalıklar v.s. gibi ilahi cezalardan kurtulmanın tek çaresi, tanrılara gerekli ihtimamı göstermek, onlara hiyerarsik bir şekilde programlaştırılmış olan kurbanları zamanında sunmaktı .(8)

Diğer taraftan, tanrılar da aynı şekilde insanlara bağlıydılar; Romalılarda olduğu gibi „do ut des “ (veriyorum ki veresin) prensibine ve karşılıklı çıkar esasına dayanan bu bağımlılığın, tanrılar da, insanlar da farkındaydılar. Bu karşılıklı çıkarın en güzel örneğini, Kumarbi efsanesinde tanrı EA’nin , insanları yok etmeyi planlayan tanrılara verdigi şu öğütte buluyoruz:

„İnsanlığı niçin mahvetmek istiyorsunuz? Onlar tanrılara kurban sunup, ıtriyat olarak sedir ağaçı yakmıyorlar mi? Eğer insanları mahvederseniz, tanrılar varlıklarını sürdürebilirler mi ? Onlara ekmek ve şarabı kim sunacak? Kahraman Fırtına Tanrısı’nın sapana yapışıp ekin ekmesi; İştar ve Hepat’ın da öğütme taşında (un) öğütmeleri gerekmeyecek mi? “ (9).

II. Mursili veba dualarında tanrılardan vebayı durdurmalarını, aksi halde, Hatti ülkesinde herkesin öleceğini ve onlara kurban sunacak kimsenin kalmayacağını, gayet kurnazca ve açık bir mantıkla dile getiriyor. Kraliçe Puduhepa’nın adak metinleri, kocası Hattuşili’nin iyileşmesi, hayatta kalması karşılığı sonsuz vaatlerle doludur (10).

Başka bir metinde, kralın sefere çıkmadığı yıl „sefere çıkma bayramı“’nın kutlanmıyacağı yazılıdır. Bu kadar dindar olarak tanıdığımız Hitit insanının kurnazlık ve pratik zekası, gerçekten insanın takdirini kazanıyor.

Burada hastalıklarla tanrılar arasındaki yakın ilişkiyi gösterebilmek için bazı örnekler vermekte yarar vardır:

Gene Kantuzili duasına benzeyen bir metinde şunları okuyoruz:

„Bana bu hastalığı hangi tanrı verdi? Ey güneş tanrısı , o tanrı ister gökte ister yerde olsun, sen ona git ve ona sor ! Ey tanrım ben sana ne yaptım , ne günah işledim? Beni yaratan tanrım ! Kara toprağı yaratan(? ) tanrı ! şimdi ben sana ne yaptım (da bana bu hastalığı verdin?)“ (11) .

Fal metinleri hastalık nedenlerinin ve bu hastalığı yapan tanrıların araştırılıp bulunması ile ilgili olarak sorularla doludur (12).

Puduhepa, eniştesi Tattamaru’ya bir mektubunda şöyle diyor:

„Sen Tattamaru, kızkardeşimin kızını zevce olarak almıştın. Ancak talih tanrıçası (Gulses ) sana kızdı ve o senin için öldü.“ (13)

Bir fal metninde kral, bu sene mi , yoksa 2., 3., 4., 5., 6., 7., 8., senede mi öleceğini tanrısından soruyor .(14)

Gene II. Mursili veba dualarında, Hatti ülkesini kırıp geçiren büyük salgın hastalığına neden olarak şu ihtimalleri sayıyor:

1 — Tanrıların ihmali.
2 — Genç Tathalya’nın haksız yere öldürülmesi.
3 — Mısır – Hitit antlaşmasının getirdiği yükümlülüklere uyulmaması.
4 — Mala (Fırat) nehrine sunulan kurbanların ihmali.
5 — Babası I. Suppiluliuma’nın Mısır’dan getirdiği esirlerin vebayı taşımaları ve Hatti ülkesine yaymaları ki , bu sonuncusunu gerçek nedenlerin başında saymak gerekir; diğerleri ise hep tanrılarla ilgilidir .(15)

Gerçekte ise, bu esirlerin hastalıklı olarak geldikleri kesin değildir. Veba herhalde kötü bakım ve sıkışık konaklama sonucu Hatti ülkesinde çıkmış olacaktır . (16)

Diğer taraftan dualar ve majik rituallerde tanrılardan genellikle şu iyilikler istenmektedir:

Hayat (huiswatar), sağlık (haddulatar, tarrilatar), zindelik (innarawatar), uzun yıllar (MUHLA GID.DA) , sağlık , selamet (assul) , gelişme, bereket, bolluk (minumar), erkek veya kız evlatlar (DUMU MEŞ, DUMU . SAL MEŞ ), sevgi, şefkat (assiyatar), sevinç, neşe (duskaratt-), ruhun tenviri (ZI-aş lalukkima-) , gözlerin görme gücü (IGI HIA – was uskiyawar), boyunun dikliği (?) , kasgücü (?) (GU-tar), diklik [Sara appatar), cinsel kudret (tarhuilatar), muzqffer silahlar (para neyantes GlS TUKUL) , gelişme, büyüme (sisduwar), itaat (tummantiya-) (17) .

Buna karşı tanrılardan şu kötülükleri de alıp uzaklaştırmaları istenmektedir: hastalık (irman-), korku (?) (wetman- = weritema-?), harnapista-, baş hastalığı (harsanas GIG-an), insanın kötü şeyleri (antuhsas idalu INIM MES -ar) , intikam (kattawatar), diz hastalığı (ginuwas GIG -an), kalp/iç hastalığı (SA-as GIG-an) (18) .

II. DOKTORLAR

devamı pdf de
https://epub.ub.uni-muenchen.de/5390/1/5390.pdf
________________________________________

Sümerlerde Ninhursag hayat tanrıçasıydı. Asurlularda İştar hem ana tanrıça, hem de sağlık tanrıçasıydı. Mısırlıların ulu tanrıçası İsis aynı zamanda hekimdi. Hititlerin Kubaba (veya Kubebe)’sı, Friglerin Kibele’si, Efeslilerin Artemis’i, Yunanlıların Demeter’i hayat. bereket ve ölüm tanrıçalarıydı. Minoslular, Mikeneliler, Giritliler de iyileşmek için sağlık ve hayat tanrıçalarından medet umarlardı. Ölüm tanrıçası, aynı zamanda yeniden doğuş tanrıçasıydı. Asurluların ölüm tanrıçası Gula „ulu hekim“ olarak da bilinirdi. İsis de ölüm sembolleri taşırdı. Varoluş çizgisinde hayat ve ölüm birbirinden ayrılmaz gerçeklerdi.

https://www.facebook.com/groups/1454978088050849/

Aotori:Achnuq

Yash chongayghansiri baliliqni eslesh bekla hozurluq bolidiken. Yurtumgha ajayip bir muhabbitim bar (külkilik anglandi belki, xuddi jahanda méning apamdek köyümchan apa yoq dégen gépimdek). Bundaq bolushi asasliqi sürettek heywetlik tengritaghlirining muzluq choqqilirini ishiktin chiqipla körüsh, hem shu tékes jilghisidiki ili deryasining béshi bolghan tékes deryasini igizde turup köreleshtek imkaniyet bolsa kérek. Xantengrining shu meghrur turiqi kishige ajayip bir küch biridu. Shundaq, méning yurtummu shu wetendiki bashqa jaylargha oxshashla sizge tebi’etning güzellikini her waqit eslitip turidighan bir yurt, eng muhimi, bu yurttiki kishilermu oxshashla teb’et söyer xelq. Gerche 5 tin 10esirgiche islam dini itqadida bolsaqmu (elbette islammu bizni teb’etni söyüshke chaqiridu, ussuz yaki ach qalghan haywanlargha shepqet körsitish sizni jennetke bashlaydighan ishlardin biri hetta), teb’et bilen zich birikken tengrizim itqadimizning qalduqliri yenila saqlinip qalghan. Emeliyette islamda islamdin burunqi itqadlarni pütünley yoqqa chiqiridighan ish yoq, her dewirlerde peyghemberler kelgen, roza tutushqa oxshash ishlar bolghan. Kishiler haman bir ilahi küchning barliqigha ishinip kelgen, bizge nisbeten, bu xil itqad yaki yaratquchigha bolghan chüshinish islam bilen tügüllendi, yaki shu zaman’gha kelgende insanning bilimi andin allahni toghra chüshinishke qabil boldi dep chüshensekmu bolar. Nimila deyli, biz, uyghur xelqi, tarixtin béri shundaq bir itqadta yashap kelgen xelq. Bu itqadlirimiz bizni insaniyliqqa, teb’etke shundaq yiqin qilip keldi (elwette bu yerde bashqa tesirlermu bar).

Tughulup ösken shu yurtumda, ejdatlirimiz bilen ortaq itqadda yashap kelgen mongghullarmu xili bar. Mehellimizde, uyghur, qazaq, mongghul bolup xoshna -xolum bolup ötettuq. Apamning bashlan’ghuch mekteptiki xizmetdashliri bolsun, dadamning aghinéliridin bolsun, mongghullar xili köpti, hem bek yiqin ötetti. Bizmu ayrimliq qilmay bille qoy – kala baqattuq, xonixeyning süyide chömülettuq. Hetta, mekteptiki mongghul qizlargha mongghul aghinilirimizdin öginiwalghan gepler bilen chaqchaq qilattuq. Ularning geplirimizni anglighandiki xijilliq chiray ipadiliridin mest bolattuq (kichiklikte emdi… …, artuqche chüshendürüp kettimmu). Bowamning jine ésimlik bir bek yiqin aghinisi bar idi, ajayip ichip qoyatti ikkisi aq haraq dégenni. Kéyin anglisam shu kishi üch wilayetke qatniship muzdawandin ötkenler arisida bar iken. Xoshna olturattuq, namrat kishiler idi. Bowamdin ajayip qorqattim, achchiqi bek yaman, bek sürlük adem idi. Öyimiz bir töpilikte, taza yamghurluq künlerde bowam renggi qariyip ketken birzinittek yamghurluq chapini bilen uzaqtin peyda bolatti, atning üstide birdem uyaqqa bir dem buyaqqa siljip. Undaq waqtlarda momammu bek qorqatti, qoruqtiki eski tamlarning yériqliridin bowamni del hilqi ”üzük shahi“ kinosidiki atliq qara küchlerdek körettim. Rastinla shundaq idi, yiraqtin chirayni körgili bolmaytti, yamghurluq chapinining bökisi bek chong bolghachqa, hem atning üstide bishimu töwen silin’ghan bolghachqa, ajayip bir qorqunuchluq tüs bilen kéletti. Elbette, u atlarmu manga ajayip chong körünette wijik jismimgha nisbeten, körünüshke téximu sür qoshup (emeliyettimu mongghulkürening atliri bek yoghan bolidu, ularning aldida ürümchi sheher sirti sayahet orunliridiki atlar éshektekla ).

Belki shundaq mongghullar bilen yiqin arliship ötkechkimu, bizningkilerni periq qilghili bolmaytti bu hayat chembirikide. Hemme adem shundaq sadda, aqköngül, ochuq, mihmandost, baturluqni söyidighan téplardin. Bu yerdiki baturluq shu at bilen ötken hayat bilen aynidiken. Nimishqikin yurtimizning atliri bek shash hem achchiqi yaman bolidighan, belki her yili taghlarda at topi bilen bir mezgil yashap kelginidin bolsa kérek. At chéshliwalidighan ishlar bolup turatti. Arqidiki xoshnimizning bir jiren éti bolidighan, adem körsila qoghlap chishleydighan, bek qorqattuq. Bu atlarni köndürmekning özi bir xeterlik ish. Deslepte ménishke köndürimiz, andin harwigha. Harwigha köndürgende bezide at harwini apqachip qaza bolidighan ishlarmu bolup qalidu. Yene birige atni taqilash, bilsem dadamning öz dadisimu tömürchi bolup, shundaq taqilarnimu yasayttiken. Dadammu atqa ajayip amraqti. Shu medeniyet inqilabida, mehellining atlirini dadam baqattiken, kichiklikide qandaq qéynalghanliqini peqet mest bolup qalghanda ghil-pal dep biridighan. Dadam hissiyatini bek ipadilimeytti, dawamliq qapiqi türükla turatti, achchiqimu xili yaman idi, shu achchiqidin qorqattim, emeliyette urmaytti, tillmaytti, shu warqirap qoyatti, shu bowamdek. 4 yaki 5 yashlirim bolsa kérek, bir qishning küni mest kelgen dadam méni jiren qashqa étigha min’güzüpla atni bosh qoyiwetti. Atmu gep qilmastin öydin yiraqlap mangdi. Yiqilip kitishtin qorquwatimen, arqamgha aran burulup qaraymen, awazimni aranla chiqirip yighlawatimen. Dadamning qilche ensiresh tuyghusi bermeydighan külkisini kördüm, kallamdin ötmeydighini shunche mihiriban apammu dadamgha bir nimelerni ghutuldap qoyupla kari bolmighini boldi. At bolsa dawamliq uzap kitiwatidu, ichimde achchiq, xep, bu at méni eketsimu kari yoqkena, boldi bu at emdi qaytmaydu, tügeshtim… yighlawatimen. Alahezel 500 mitir mangghan at, toxtap bir munche qarni hozurlinip yewetkendin kéyin, hem azraq uzaqlargha biqiwetkendin kéyin, yenggil 180 gradus burulup öyge qaytti, uhh, könglüm axiri izigha chüshti. Emdi ölüp qalmaydighan boldum. At mangghan péti udul éghilgha kirip ketti. Hazir oylighudek bolsam, shu at méning kichiklikimni bilemdikin deymen, tértek, yügürük, adem minip bolghuche chépip bolidighan xuyi bar, achchiqining yamanliqigha baqmay shundaq séliq man’ghanti. U chaghlarda derwaza ornigha qasharimiz bar idi, texminen bir métir igizlikte ikki tal yoghan yaghach. Bu étimiz dadamning mesitlikige baqmay, biz qashani ichip qoyushni untup qalghan kechlerde, sekrepla kéretti, mest dadamni saq pétim yerdin térwalattuq. Qizghuch renglik bu étimizning qerttiki ölchemlik bop markisigha oxshash qéshi bar idi, shunga jéren qashqa dep qoyattuq, amma, lékin, biraq, salapitige gep toghra kelmeydu. Bir atningmu shundaq xaraktéri bar bolidiken dep qalimen bezide.

At shundaq eqilliq, hem uzun chüshüp turidighan yaylisi, bir nersini démekchi bolghandek qarashliri-kishneshliri bilen yughurulghan latapéti (bu sözning bu yerdiki derijisi hayatimdiki wehshet ashiq bolghan qizni süpetligendinmu yuquri turidu) bolghachqimu ishqilip, bekla neri issiq bolidu. 8 ,9 yashlirim bolsa kérek, dadam kombayin bilen ghuljigha ketkende at ölüp qaldi. U bir tuqqinimizning sewebliki idi. Xeyir, amma dadam qolidiki jiddi ishini tashlap alayten qaytip keptiken, etisi yene ketti. Shu chaghdila dadamning u étini qanchilik yaqturdighinini his qilghan idim. Her qitim birawning toyi bolup oghlaq tartish bolghanda, dadamning öydin shu étining ölchemlik yorghisi bilen (bilishimche dadam özi ügetken iken) atliqlar sipige yürüsh qilghan halitidiki jesur hem lerzanliq xuddi qarchuqumda qitip qalghan sürettekla. Menmu ajayip amraqtim u atqa, baliliqmning yérmi shu idi, mekteptin keldimmu boldi, soghurimen dep bahane bilen yaydaq minipla mehellining eng töwinidi bulaqqa birip kélettim. Aghzini tartip turmisa yügürimenla dep turidighan at idi, elwette öyge yolda chapturupmu qoyattuq, mana emse yügerseng dep, qamcha lazim bolmaytti hichqachan.

Uzun yillar ötti, qachandur bir küni, dadam yütüp ketken shébliti heqqide gep qilwitip, ”jéren atning renggide idi xep“ dep qaldi. Rast, rast shundaq rengde idi… … dadamning sighinchini his qildim, shu dadam bilen, shu jéren at bilen, qanche qitimlap uzaq-uzaq taghlardiki mongghul- qazaq, biz hich tonumaydighan charwichilarning öylirige birip, shu apamning, ”qachan qumlaq ekilsiler, qumlaq yoq… … yenila qumlaq yaxshi, bolmisa nanni qandaq yaqimen“ (qumulaq, quruqi bek wehshet köyidu) dep ghutuldighan talay qitimliq yumshaq bisimliri seweblik, qumlaq toshup kelduq!? Yene qanche qitimlap, shu qoylarni, kalilarni, étimizni 4 ayliq qishtin ongushluq ötküzüsh üchün paxal-chöpke barduq!? U atning puriqi dimiqimgha hazirmu urulidu. Shu kuuuul siyaqida, men tashlap bergen chöpni israp qilip yigech turidu ene köz aldimda.

Mana menmu shu jéren atning renggide kéyim kéyip yürüptimen, shu rengni sighinimen, shu reng öz ichige alghan eslimilerni sighinimen. Qizziqla ish boldi, mongghullarni yazimen dep jéren atni yézip saldim.

Shu mehellidiki mongghullargha amraq idim, ularning qehirmanliqni, qaramliqni chong bilidighan xaraktérini eslep qalimen, bir xil hörmitim qozghilidu. Apam mongghulchini anglisam xili chüshinimen déginidin, ularningmu kichikide qanchilik yiqin ötkinini tesewwur qilip qalimen. Bizning mongghullirimiz hemmisi uyghurche sözliyeleydu, likin biz mongghulche sözlishelmeymiz. Ürümchige barghanda, pidagogika uniwérsitétining yinida mongghulche mektep barliqini körüp shular üchün xosh bolghan idim. Ular rast yurtimizda az, her halda bizde shulargha hörmet qilidighan yürek bar iken. Lékin bizning üstümizdiki xeliqlerdin biz undaq dostanilikni körelmiduq. Méning nezirimde, bu xeq teb’ettin ayrilghan xelq, shunglashqimu, insaniyliqtin ayrilghan. Menche peqet teb’et insan’gha insanliqini eslitidu, muhebbetni ügitidu. Teb’ettin ayrilghan kishilerge ichim aghriydu, ularning hayati peqet qosaq hozuri, jinis hozuri, we yaki bashqilardin üstün bolush hozuri bilen cheklense kérek.

Tünügün donay derya boyida ”derya rétsarliri“ning meshiqini körwitip bir yilan körüp qaldim, bek chirayliq yilanken, bir mitirche uzunluqta, aldimdila, ot-chöplükning ichide xili bir waqitlarghiche ting-tinglap yürdi. Elwette, x*taylargha chet’ellik körün’gnim bilen, bu yawrupaliqlargha yenila asiyaliq körünimen. Méning hayajan chirayimdin ensirgen biraw, ”yep yürmenglar uni“ dep qaldi. Ichim bir xil ajayip achchiq bolup qaldi. Gep qilmidim, peqet nime körse shuni yeydighan bir qewimge oxshitilghinim har keldi. Bilse idi, teb’etni qanchilik derijide söyidighan, insaniyliqi qanchilik küchlük bir qewimning oghli ikenlikimni… …

Shu mongghullirimizdin konsirwatipiraqliri kichik waqtimda murdini mehelle aldidiki igiz binemge tashlap qoyidighan aditi bar idi. Yaxshi yéri, qoyulghan yerge bayraqlarni téklep belge qoyup qoyatti. Biz bolsaq qiziqsinip, hem qorqonuch ichide qoy baqqach yaki binemde oynighach etrapliridin egip ötüp qalattuq, bezidu burun tutup aran ötettuq shamal yönilishidin. Ular shundaq qilidu, insan ölgendin kéyin teb’etke qaytishi kérek, rohi shuni yigen böre, quzghunlarning rohigha ötüshi kérek deydu.

Apamning hikayiliri köp, hemme hörmet qilidighan bir mongghul bowayning öz oghli terpidin köreshke tartilghinigha chidimay, öyige biripla galgha pichaq uruptu. Mehellide qiqas-choqan, kishilerning qutquzush üchün harwigha silip yötkesh jeryanida, boynidin jingghip bisim bilen kökke étilip chiqiwatqan qanni apammu körüp qaptu, ”ademning qéni shundaq jiq bolidiken, towwa, nimishqimu qarighan bolghiydim, bek qorqup ketken idim“ deydu apam. Qanche qanlar köklerge, yerlerge étildi shu zamanlar… … teb’etni söyidighan xeliqlerge rezil siyasi ilip kelgen, insaniyliqqa yat qilmishlar! teng tarttuq, hemmini teng qilduq, hem teng tarttuq, üch wilayet inqilabida teng kötürgen tughlar, teng chapqan atlar… … uningdin uzaq tarixqa baha birelmeymen. Peqet shu baliliqimda yarliqlardin kim uzun’gha sekreshtin besliship, kim su ichide uzun turalaydu, kimning mushti küchlük dep besliship yürgen, teb’etning qoynidiki balilar iduq. Mana emdi shu teb’ettin asta-asta ayrilmaqtimiz, wujudimizni tinichlanduridighan shu qelibtiki itqadimizla qaptu. Hazir u mongghullirimning ewlatliridin eser qalmighandek. Hemmisi balilirini x*tay mektepke birishiptu, mehellidikilirimu yoq boptu, ichim sérilip qaldi bir xil. Ular rastinla yoqap kitiptu. Peqet her qitim qaytqinimda ”ehwal“ sorap kilidighan mongghul saqchi bar, xursinimen, bashqa millettin bolsichu dep… …

Mongghullirimni sighindim, ularning taghlargha bolghan hörmitini, atqa bolghan hirismenlikini, hich-qandaq yasalmiliqin xaliy dostluqini sighindim. Mana emdi ramzan keptu, buzulghan teb’et üchün, zorlan’ghan xelqler üchün du’a qilay. Allah bizni teb’et bilen birge yashashqa nisib qilsun, teb’etni balilirimizdin ayrimisun. Teb’etsiz baliliq, neqeder échinishliq!

Yéqinda tordin ularning altan urag ansanbélini tépiwaldim, muzikiliridin ularning teb’itini körgendek boldum, baliliqimdiki shu mongghullirimini körgendek boldum. Hem ularni qollash üchün, amazondin sétiwaldim yaqturghan muzikilirimni. Töwendikisi shu, belkim silerge yarimasliqi mumkin, manga bek yaridi lékin.

19.yüzyılın başlarında yaşamış Uygur Türklerinin İffet,cesaret ve Kahramanlık sembolu ; İpar Hanım (Nam-i diğer Dilşat Sultan)

Yrd.Doç.Dr.Adem ÖĞER (Nevşehir Hacı Bektaş Ün.öğretim üyesi)
Uygurların sözlü edebiyatında bir kahraman olarak anlatılan kadınlardan biri de İparhan’dır. İparhan, Apak Hoca (Hidayetullah) tarafından Üçturfan’a sürülen Saidiye Hanlığı’nın hükümdarı Emir Muhammet’in torunu Nur Alanurhan’dır. Güzelliği ve misk kokusu nedeniyle insanlar ona “İparhan” adını vermiştir. Ata binip ok atmada mahir olan İparhan, savaşlarda kahramanlık gösteren Uygur kızlarından biridir. 1820 yılında eşi Cihangir Hoca’nın Çinlilere karşı ayaklanması sonucu yenilgiye uğrar ve Afganistan’in Badehşan Emiri dilşah’a sığınır.Ancak,Adilşah Cihangir Hoca ve ailesini Çin askerlerine teslim ederler.Demir kafese’te Pekin’e götürülen Cihangir Hoca,İmparator’un huzuruna çıkarılmadan önce Çin askerleri tarafından dili kesilir.Huzura açıkarılan Cihangir Hoca Çin imparatoru’nun sorularına dili olmadığı için cevap veremez.İmparaton bunun üzerine kendisini aç köpeklerin önüne atarak onlara parçalatarak idam ettirir. Uygurlar arasında onun namının yayılması, Mançu hanlarından İşingnu’nun askerleriyle yaptığı savaşta kahramanlık göstermesi ve esir düşmesi sonunda İşingnu Han’ın onunla zorla evlenmek istemesi nedeniyledir.
Uygurların kadın kahramanı İparhan hakkında çeşitli efsaneler anlatılmaktadır. Düşman askerileri, savasta esir düşen İparhan’ı Pekin’e götürmüş ve İsingnu Han’a teslim etmişlerdir. İlk görüşte ona âsık olan İsingnu Han, onu kendisiyle evlenmeye razı etmek için, onun her isteğini yerine getirmişse de, İparhan onun eşi olmaya asla kabul  etmemiştir.  Çin imparatoru İpar Hanım’i kendisi ile velenmeye razı etmek için  onun Yarkent’teki ailesi ve akrabalarını Pekin’e getirerek sarayın çevresine yerleştirmiş ve ailesiyle görüsmesini sağlamıştır.

Yine İparhan’ın “Benim yurdumda meyvesi altın, yaprakları gümüş, dalı silah ve kokusu misk olan bir ağaç var, o ağaçtan buraya getirmeni isterim!” demesi üzerine, İsingnu, Hâkim Beg ve Suçiñ komutasındaki askerlerini iğde ağacı getirmek üzere Yarkent’e gönderir. Bunlar, Yarkent halkına eziyet ederler ve yüz kadar iğde ağacını kökünden söküp Pekin’e taşıyan Yarkentliler, yolda “İğde Ayaklanması” adıyla bilinen ayaklanmayı çıkarırlar ve Hâkim Beg ve Suçiñ başta olmak üzere bütün Mançu askerlerini öldürürler. Bunun üzerine İşingu Han, İparhan’a zorla sahip olmak ister. Ancak İparhan onu bıçaklayarak yaralar ve bu emeline ulaşmasına engel olur. Sonunda İşingnu bir sefere çıktığında, İsingnu Han’ın annesi ve saray erkânı, İparhan’ı zehirleyerek öldürür.Bu konuda  rivayetler çeşitlidir.
Uygurlar için İparhan, efsanevî bir kahramandır. Halkına ve geride bıraktığı akrabalarına ihanet etmek yerine, ölümü yeğleyen tavrıyla iffetin ve erdemin sembolü olur.

Daha sonraki yıllarda Çinli bir yazar “İpek Kokulu Prenses” adı ile bir roman yazar.İpar Hanımın hayatı filimlere ve tiyatro oyunlarına konu olur.

Türkiye’de ise,1990’lı yılılarda Yazar Muzaffer Akgün İpar Hanımın dramatik hayatını anlatan “Dilşat Sultan” adı ile bir piyes yazmış ve Marmara Üniversitesi Tiyatro topluluğu tarafından sahnelenmiştir.

http://www.uyghurnet.org/26589-2/

İskenderin doğumunu betimleyen bir minyatür. Kahramanın Doğumu.. Elinde Usturlab olan ve gökyüzündeki yıldızların konumuna bakan bir Astrolog..

Makedonyalı İskender için yazılmış bir „Mitoloji“ kitabı…Avrupalı-Makedonyalı bir yabancı olmasına rağmen, Türk-İslam dünyasında çok değer verilmiş Gerçek-Mitolojik Kahraman.. M.Ö. 300 yıllarında yaşamış..Çok büyük bir savaşçı ve komutanmış.

Autori:Abdushükür Muhemmetimin

Sen öz qelbingni yorutalaydighan nürluq chiraq bol!
(Sakyamuni)

1.Séhirlik rohiyet Dunyasi.

«Insan – ka’inatning mergizi» dégen qarashqa emdilikte étiraz bildürgüchiler köp bolmisa kérek. Emma, bu qarash nopuzgha érishkenche insaniyet nechche ming yilliq séhirlik qarash we adetlerge bent bolushup, qandaqtur özini «rohiyettin xaliy», «özlük rohiyiti bolmighan» mexluq sanap kélishti. Ular insandiki rohiy hadisilerni qandaqtur yaxshi yaki yaman ilahlarning, izgü yaki qabahetlik erwahlarning insandiki sholisi, séhriy tesiri, bughi (sawasi) dep qarap kélishti. Iptida’iy insan türkümliri qudretlik tebi’et hadisliri heqqide dehshetlik tesewwurlirigha itiqad baghlap, özlirini eng qedimki tebi’et ilahchiliqi qarashliri bilen bezlep kélishti. Ana uruqigha séghinish ejdad itiqadchiliqining ishikini achti. Arqidinla texminen yéngi tash qural – epsane dewridin bashlap insaniyet rohiyiti adem qiyapetlik tengriler tesewwurigha ötti. Insan rohiyitining bu ikkinchi chong tarixiy basquchi, epsunkarliq möjiziliri bilen bézendi. «Bediwilik» nami bilen atalghan mushu dewrde kéyinki «siwilzatsiye» dewrining maddiy medeniyet qélipliri bilen meniwi medeniyet törelmiliri turmushqa kirip keldi.
Promitining asiy süpitide siktaylar diyaridiki qiyagha zenjirlinishi bilen adem bilen hewwa’ing érem jennitidin gunahkar süpitide zimingha heydilishi kerche insan témisining tepekkur dunyasigha kirip kéliwatqanliqini, bu téma yenila iptida’iy insangha xas «özlük rohiyiti bolmighan» mexluq – insan heqqidiki eneniwi qarashqa nisbeten «isyankar», «gunahkar» insan témisi salahiyitide yüz bériwatqan bolsimu, bu hal yenila «insan ka’inatning merkizi» dégen qarashning royapqa kélishining téxiy tolimu yiraq tarixiy musapide turuwatqanliqini körsetti. Soqrat we epilatun ajayip- gharayipliq bilen gadirchach bolup ötken rohiyet we medeniyetni menggülük ölchem bilen – soqrat exlaq bilen, epilaton idé’al chüshenche bilen tertipke salmaq boldi. Arstotil bu ikki ulugh pishiwagha qarighanda tebi’et qanunlirigha köprek itibar bérip, rohiyetni «fizika» (tebi’et ilimliri) séstimisidin kéyinki «mitafizika» (tebi’et alimliridin kéyinki alimlar) séstimisigha kirgüzdi.

Grék heykeltarashliri ishligen «déska atquchi» (milonning) «üch teqdir ilahi» (fidi’asning), «Neyze atquchi» (pilukritning), jümlidin nidustiki afrodéta», «Milostiki afrodéta», «ra’okun» qatarliq heykeller bilen xten dendan öylüktin tépilghan sherq winasi «lakshimi» (öz tengri) resimi qedimki junggudiki «Insan – hemme nersining ölchimiy» dégen qarash bilen bille qedimki dunyagha insan we uning hayati toghrisida chaqnighan bir chéqin bolup ötti.

Texminen éysa selb taxtisigha mixlinip, toqquz on esirdin kéyin, sherqte «Mutezz bilim» bilen «Risalet» namliq qamus mu’ellipliri, deslepki sopizm namayendiliri, jümlidin farabi we uning warisliri insanni uning eqliy bilish iqtidari noqtisidin ka’inatning eng ali möjizisi, heqiqet qulubining achquchi, dep qarashti. Bu xil pikir éqimi gherbi yawrupa medeniyet oyghinishidin kéyin, pelsepe we senet wastiliri bilen keng rawajlanduruldi. Uningdin mikran jiru, li’unardu dawinchi, rafa’il, didro, golbax, montski, békondin taki gégél, gyoti, fyirbax hetta nitzi, fré’od, rk frumm, sartriy, maslowghiche bolghan senet we pelsepe mutupekkurliri bilen rohiyetshunas alimliri köp tereplime ilhamlinishti. Shundaq qilip, éghizda bolsimu «Insan – ka’inatning merkizi», «Insan – hemme nersining ölchimiy» dégen qarash yéqinqi bir- ikki esirdin béri resmiy neziryiwi pende yene munazire témisi bolup qaldi. Bir qeder nopuz tikligen we medeniyet tarixida ratsé’onalizimliq gumanizm dep atalghan bu pelsepiwi, exlaqi sistémigha pisxologlar, eng aldi bilen rohiy késellikler tetqiqatchisi fré’od we uningdin ilhamlanghan insanshunaslar hem itirap qilghuchi, emma konkirtlashturghuchi közqarashliri bilen yandashti. Ular qoyghan mesilining tügüni: insanni hem eqil parasette mu’eyyenleshtürüp, hem edep- medeniyette kishenlep uni noqul ijtima’iyliqqa mehbus qilip qoymasliq; insanni yene hés- köngüldimu i’étirap qilip, shexsning yekke turmushini chüshinip, uning bi’ologik mewjutliqigha chiqish yoli bérishtin ibaret.

Insan – özi toghrisida tolimu nadan. Insan toghrisidiki bir qatar ilim we meripetlerning insanning séhirlik rohiy dunyasigha yüzlinishi yaki yüzlinelishi shübhilik. Ularning yekünliri ziwisning promiti, yehwaning (yehwa- xiristiyan dinidiki allaning yene bir xil atilishi) adem – hewwa üstidiki epsaniwi hökümliridin perqsiz. Paji’e mana mushu yerde!
Qiziqarliq, amma tragédiyilik, shuningdek pütün siwilizatsiyidin ilgiriki we kéyinki insaniyet tarixida dawamliq wizowi yanar téghidek pat- pat lawa chachritip turidighan ghayet zor – emeliy téma köz aldimizda turuptu.

2.Étikichi bilen Pisxologning dé’alogi.

Pisxologiye tetqiqatchiliri hazir birqanche türge bölünüp ketken bolsimu, u yenila fizi’ologiyilik iqtidarni pisxik pa’aliyetning négizi dégüchi bi’o- pisxiklar bilen ijtima’iy angni pisxik pa’aliyetning herketlendürgüchi küchi dégüchi sotsi’ologiyilik pisxiklardin yiraqlashmaydu. Emeliy pisxologiye rohiy késellikler tetqiqati arqiliq insanning asasliq hayati mewjutluq qatlimi yenila tughma iqtidarni ul qilghan bi’o – pisxologiyilik jeryangha taynidighanliqini, bu hayatiy mewjutluq qatlimini atlap ötüp rohi pa’aliyetning ijtima’iy shekli bolghan nutuqluq (mentiqiliq) ang qatlimi toghrisidiki söz échish mumkin emeslikini körsetti. Netijide, insan turmushini bilish üchün insan tebi’itini bilish lazimliqi, bashqiche éytqanda rohiy pa’aliyetning eqliy ginosologiyilik (bilish neziryisi) qatlimini közütüsh üchün, rohi pa’aliyetning bi’ologiyilik- onologiyilik (eslizatliq) qatlimini öginish lazimliqi gewdilinip chiqti.bu hélimu jiddiy nopuzluq eneniwi qarashqa taqilidighan ötkür munazire témisi bolup turmaqta.

Étikichi (exlaqshunas) bilen pisxologning di’alogini biz «A», «B» belgisi boyiche bir qur körüp chiqayli:
A: exlaq – medeniyetning yiltizi we güli, insaniyetni yawayiliq we bediwiliktin qutquzghan pishang. Uning nopuzi muqeddes we dexlisiz.
B: exlaq – insanni peqet rohiyetning ang shekli bolghan eqilge boy sundurup, uni ita’etmen qilidighan shaman we kahin. Eneniwi exlaq qarishini we birqanche ming yilliq ejir- emgek bilen qed kötürüp turghan medeniyet qarishini qaytidin tenqidiy opratsiye qilish lazim.
A: insaniyetning ijtima’iy yüksilishi medeniyetni, medeniyetning tarixiy utuqi eqil tereqqiyatini teqezza qilidu.
B: hazirghiche bolghan medeniyet we eqil rawaji insanning pérsonalliqini (xaraktér xasliqini) chekleshni, insanni eqli tepekkur boyiche, héssiy rohiyet boyiche öz- özige qatil qilishni bedel qilmidumu?
A: medeniyet we eqil arqiliqla bextke érishish mumkinchilikini inkar qilip bolamdu?
B: medeniyet we eqil insangha bext ata qilish bilen bille, apetmu élip kélidu, u medeniyetlik dunyani yaratti we insanni uningdiki mehbusqa, qulgha aylandurdi. U, insanni yatlashturushtin insanning atalmish gheyriy yawayi könükishini shekillendürdi.
A: insan tebi’iti cheklesh we uninggha bésim qilish ishqa ashurulmighanda, héchqandaq ijtima’iy ilgirlesh bolmaydu. Bésim eqilge muwapiq kélish bilen bille yene eqilge muwapiq xizmettur.
B: medeniyet tarixi muhebbet xahiyishini mergez qilghan insan rohiyitini bésishwe uni insandin yatlashturush tarixi bolup keldi, u xuddi buddizmdek muhebbet xahiyishini medeniyetke (jümldin edep we eqilge) zit qoyup, xuddi xrstiyandek bu xahiyshni «tunji günah» dep qarap keldi! Netijide hemmila medeniyet formatsiyiliri insan mahiyetliri bilen köp qirliq toqunush hasil qildi.
Di’alog témiliri buning bilenla ayaghlashmisimu, mesile nahayiti roshen, ötkür, izchil we qedimiylikliki bilen xarattérlinidu.
Bu ziddiyet din we exlaq, senet we hoquqning nurghun cheklengen ratonlirighiche kéngeytilgen.
Din: insan öz xayishilirige yol qoyup tunji gunah sadir qilghan, diniy exlaq tunji gunahning tekrarlanmasliqini, istighfar we itiqad arqiliq uningdin paklinishni telep qilidu, – dése; bu qarashning muxalipliri: ziwis we uning muqeddes a’ilisi iptida’iy jinis étiqadchiliqi, shaman we kahinlarning tunji kéchilik hoquqi, iptida’iy xirstiyan chérkawliridiki yat jinislar uchrishishliri, buddizm ressamliqidiki yalingach adem teswiri, islam itiqadidiki köp xotunluq qatarliq diniy étiqadtiki jinsiy xayish hadislirini qandaq izahlash mumkin? – Deydu?
Exlaq: insanning kamaliti özini tebi’iy we haywaniy – bediwi xahishtin paklashturup, idé’al – ghaye – xudaliq kamalitige yétishtur, – dése; bu xil qarashning muxalipliri: exlaqiy qurulmilar insanni meqset qilishi, jemiyetni insangha layiqlashturishi, eks halda insanni exlaq qéliplirida quyulghan qorchaq butqa aylandurup qoymasliqi lazim, – deydu.
Senette ehwal murekkep. Uning bir qismi: senet aldinqi angning qarshiliqi, chuqan we fontan arqiliq ipadilengen azadliq intilishi, – dése; uning yene bir qismi: senet siyasiy, qanun, exlaq we dingha maslishishi, kishilik torini teshkil qilghan yiplarni tutashturup turidighan tügün bolushi lazim, -deydu.
Hoquq- omumen igdarchiliq tüzülmisi we munasiwetlirige layiq rohiyet tüzülmisi we munasiwetlirining biqaraliqini yaqilaydu.

Munberdiki tepekkur we notuq bilen sözlengen bu ibariler beribir janliq insan aghzidin chiqqan. Qiziqarliqi shuki, kahin kéchilik hoquqidin zoqlinishtin özini chekliyelmeydu. Exlaqshunas köngli chüshüp qalghan chuwanning qiyapitini, awazini séghinip bi’aramliqta azap chékidu. Ularning chüshlirige aplatunning étikiliq réjimliri tolimu qélipidin chiqqan rohiy diktatura simasida saye tashlaydu. Emma, ular özining kespiy formilirini kiyiship munberge chiqqanda yenila qéliplashqan öz ehkamliri üstide meruze süzlishidu.

3.Insan Rohining ikkige bölünüsh qanuni.

Insan haywanat dunyasidin ijtima’iy insangha aylanghandin kéyin, uning rohiyiti asmandin chüshkini yoq, belki ilgiriki bi’ologiyilik rohiy énistinkit (tughma iqtidar) asasida, uni ul qilghan yéngi rohiy qatlamgha muyesser boldi. Insan rohiyiti ikki kénezlikke – énistinkit kénezliki bilen eqliy bilish (paraset) kénezlikige ayrildi. Tarix, bu ikki kénezlikning biri jahankushay süpitide, ikkinchisini istila qilish, netijide bir pütün rohiy medeniyet impériyisining shekillinishi mumkin emeslikini milyun hékayiliri, milyard paji’eliri bilen dawamliq uchur qilmaqta.
Insan rohining ikkige bölünüsh qanuni birqanche qatlamliq rohiyet hadisliride ipadilinip, ajayip- gharayip renggarenglik hasil qilghan. Mesilen, hayat xayishi bilen mamat xayishi; ümid telpünishi bilen ümidsizlik rohiyiti; eqil iqtidaridin hem bext, hem azap hés qilish; arzu bilen mumkinlik arisida bi’aram bolush; ang bilen köngül (poténsi’al ang) arisida tingirqash; jinsiy énistinkitliq arqiliq rohiy azap izdesh we özini qaytidin rohiy mehbusliqqa sélishqa aldirash; muhebbet qoyup muhebbetke érishelmeslik; wapa we eqidiliri üchün wapasizliq we xiyanetkarliqqa uchrash azabini chékish; nikah we muhebbetning bir-biridin yatliship kétishi; éghir exlaqiy bésim muhiti ichide turup ixtiyarsiz ishq esebiylik késilige giriptar bolush; köngül we jinsiy xahishining dawamliq qayta teshkillinip türüshi; üzini aldash, ghidighlash we zeherlesh arqiliq saxta rohiy shadliq qoghlishish; énistinkitliq xahish bilen yene özini eyipdar bilishtek ziddiyetchan rohiyitige teng giriptar bolush; muhebbet we uningdin tughulghan reshik… Bular uning bir qisim tipik misali, xalas.
Insan rohiyitining ikkige bölünüsh qanunini her xil rohiy qatlamlar arisidiki munasiwettila emes, yene birxil rohiy qatlamning, mesilen: eqilning jinsiy xahishning, muhebbet xayishining obyékt we sobyékt herket küchliri arisidiki munasiwettimu körüshke bolidu.
Éytish kérekki, énistinkitning xushalliqni aliy maqam qilghan pa’aliyetchan iqtidari bolghan köngül (fri’odning esli ibarisidiki «Unconscious» – yoshurun ang) bilen eqilning ré’alliqni aliy pirinsip qilghan pa’aliyetchan iqtidari bolghan ang (fri’odning esli ibarisidiki «Consiusness») arisidiki bölünüsh insan rohining ikkige bölünüsh qanuniyitining oqi we tipik shekli bolup hésaplinidu.
Insaniyetning bilish tarixida beden bilen rohning ayrilishi; bedendiki tupraq we sudin ibaret éghir zat (tadu)lar bilen hawa we ottin ibaret yenggil zat (tadu)larning ayrilishi; insandiki tughma we haywaniy itidarlar bilen exlaqiy we érishken iqtidarlarning ayrilishi; insandiki besh «oghri qachti» (buddizm ibarisi) sezgüler bilen qelb közi we peziletlik xasiyetlerning ayrilishi; insandiki énistinkitliq bilen medeniyetlik angning ayrilishi heqqidiki bayanlar marks, darwén, fré’od qatarliq kishiler tilgha alghan bir chong heqiqetke mergezleshken. Bu bolsimu, insaniyet mewjutluqining bi’ologiyilik qatlimi bilen ijtima’iy qatlimining nisbi bir pütünliki we ziddiyitidin ibaret.

Insan xuddi farabi éytqandek haywanda bolidighan ozuqlinish, nesil qaldurush, sézish itidari üstige nutuq- tepekkur itidari qoshulghan mewjudat.
Insan xuddi ijtima’iy haywan. Insanning ijtima’iyliqi uning mi’éralliqi, ösümlükliki yaki pak- pakiz ijtima’iyliqi üstige emes, belki uning haywanliqi üstige qoshulghan. Insanning ijtima’iyliqi uning bi’ologiyilik hazirliqlarni inkar qilish, uning haywanliq tüzülme we iqtidarini yoqqa chiqirish bedilige emes, eksiche, uning pütünley bi’ologiyilik jismaniy tüzülme we hayati quwwetlirige yeni énistinkitliq- angdin xasliq rohiy iqtidar bilen nutuqluq- ang tepekkurluq rohiy iqtidaridin ibaret ikki qewetlik bina sheklidiki pisxik xasliqni berpa qilishni bedel qilghan.

«Jennettin ayrilghan insan» we «insandin ayrilghan jennet»ning herikkisi insangha namunasip bolup qaldi! Ang –insanni noqul, yügensiz poténsi’al angdin, tughma ixtidaridin yatlashturdi. Insan üchünmu, ang we tepekkur tizginidin ayrilghan énistinkit, bolupmu tughma jinsiy xahish cheklinishi, tizginlinishi lazim boldi.
Insan rohiyiti xuddi otturisi üzülgen taqa shekildiki maginittek, köngülge layiq nerse bilen eqilge muwapiq nerse, muhebbet xahishi bilen exlaq nizami arisida toxtimay pirqirashtin menggü xalas bolalmasliq séfirasigha jaylashti. Mana bu, teqwidar kahinlar, suxensaz exlaqshunaslar, meripetperwer mutepekkurlar yoshurup kelgen chinliq- insanning rohiyitining ikkige bölünüsh qanuni, qiziqarliq teqqas: kishiler rojdéstow bayrimi ötküzüsh aqiliq éysa peyghemberning tughulghan künini tebriklep tentene qilishidu, wehalenki, ashu nurane perzentning töt kocha aghzida krést yaghichigha mixlinip turghan teqdirini ésige keltürüshmeydu…

4.Insan rohining birpütünliki we köp qatlamliqi.

Insan gerche janliq tebi’etning yuquri derijilik semerisi bolsimu, u angsiz tebi’et möjisi bolmastin, yenila ijtima’iy anggha ige bolghan medeniyet möjizisidin ibaret. Insan üchün xas bolghan bir qatar fizi’ologiyilik tughma iqtidar hadisiliri yenila insan üchünmu xas bolghan pisxologiyilik alahidilikler bilen shekillinidu, herketlinidu we ipadilinidu. Gerche insanda eqliy bilish eqli ang arqiliq meydangha kelmeydighan yaki bundaq bilish we ang arqiliq birdin terk étip bolmaydighan bir qatar énistinkitliq poténsi’al ang xaraktirlik rohiy hadisiler, eng aldi bilen héssiy, köngül tüsini alghan hadisiler bolsimu, emma u yenila insangha xas bolup, pütünley haywani emestur. Eger bu noqta bolmighan bolsa, ikkige bölünüsh toghrisida éghiz achqili bolmaytti.
Derheqiqet, insan bi’ologiyilik tüzülme we ijtima’iy (medeniyet) tüzülmisige ige möjize. Shuningdek insan bi’ologiyilik ihtiyaj we xayish, ijtima’iy éhtiyaj xahishqa ige mewjudat. Insandiki tebi’iy we ijtima’iy xayish insanning tebi’iy we ijtima’iy tüzülmisi, ihtiyaji asasida birxil libidu (Libidu- jinsiy istek), intilish we béghishlash sheklide tejelli bolidu, urghup chiqidu. Bu, omumen sewebiyatliq, qanuniyetlik bolush bilen bille yene ilmiy tepekkurgha – eqilge muwapiqtur.
Insanning bi’ologiyilik tüzülmisi noqul jinsiy tüzülme bolmastin, eng aldi bilen uning hayatiy iqtidari, hayatiy xahishi, hayatliq kamaliti bolghan saghlamliqqa bolghan intilishini temileydighan hayatliq tüzülmisidin ibaret. Pende «a’ura» dep atilidighan, ademning beden haliti sirtini qaplap turidighan bir qatlam hayatiy nur chembiriki we bu a’ura qatlimining süpet haliti del mushu hayatliq tüzülme ixtidarini körsitidu. Budda, manizm we xrstiya riwayetliri asasida bash qismini qaplap turghan nurchembiri bilen muqeddes obrazlarni sizish aditi, hazirqi künde pütün bedenning tashqi nur chembiri bolghan a’uraning ilahilashturulghan bir qismi dep qaralmaqta. «A’ura»- hayatiy küch bolup, uning «libidu»- énistinkitliq iqtidar (quwwet)din kattiliqida mesile bolmisa kérek. Mamatliqqa zit bolghan bu tüpki hayatiy tüzülme, iqtidar, xayish we intilishning ikki alahidiliki bolup, birinchidin, u insandiki bashqa barliq tebi’iy we ijtima’iy iqtidar, xayish we intilishlerning uli; ikkinchidin, u bashqa barliq tebi’iy we ijtima’iy iqtidar, xayish we intilishlerni öz ichige alghan. Diqqet qiling: insan üchün hayatliq qimmiti noqul janliq tebi’et qimmiti- bi’ologiyilik qimmet bolmastin, yeni ijtima’iy qimmet we medeniyet qimmiti! Insanning bi’ologiyilik tüzülmisidiki tughma iqtidar heqqide aldimizda ikki meshhur muhakime turuptu. Uning biri, fré’odning «jinsiy xahish énistinkitning merkizi» dégen qarishi. Bu qarash «insanning haywanliqi- eslidiki menliktur» dégen tézisqa asaslanghan. Uning yene biri fré’oddin azkem ming yil ilgiri yashighan ebu eli ibinsinaning «risale ishq» namliq esiride tilgha alghan «kamaletke intilish- muhebbettur», «kamaletke intilish ka’inatning tüp qanuniyiti», «özide bolmighan qutupqa intilish, toluq- mukemmellikke intilish, ewzellikke intilish- kamaletke intilishtur», «ikki jins arisidiki söygü- ka’inat ishqining insandiki ipadisidur» dégen qarashlardin ibaret. Fa’é’od bilen ibin sina bir nersini- alemning menpi- musbet qanuni, ziddiyet tereplirining jezbidarliqini, bu omum hadisning insandiki padisini tilgha alghan.

Fré’od rohiy késellikler üstidiki emeliy tejirbilerdin xuddi islam sopizmi tilgha alghan eqildin ayrim, mentiqiy tepekkurdin xaliy, angdin tiren bolghan «köngül» ibarisige oxshaydighan poténsi’al ang atalmisini yekünlidi. Ibin sina özining tebi’et pelsepisi qarashliri bilen di’ali’éktik rohqa ige ratsé’onalizmliq sopizmliq qarashlar ulida özining «risale ishq» (muhebbet risalisi) namliq esirini yazghan.
Fré’od gerche jinsiy xahish bilen muhebbet xahishini bir-birige tutashqan, emma bir-biri bilen pütünley birdek bolmighan xahish dep izahlisimu, jisniy xayishning tizginsiz yamrap ketmeslikini tilgha alsimu, u angdin xaliy bolghan jinsiy xahishni tughma iqtidarning yadrosi, xushalliq intilishining hemmini bésip chüshidighan hökümran shekli, dep qaraydu.

Amérika pisxologi maslow insandiki ihtiyajlar toghrisida toxtalghanda, tughma iqtidar (énistinkit) nerizyisini bir pütün insandiki tebiy (bi’ologiyilik) we ijtima’iy (medeniyet) ihtiyaji asasida, yuquri- töwen derijige ayrip izahlashni otturgha qoydi. U insandiki ihtiyajni (teqezza, Needs ) (bi’ologiyilik ihtiyaj), «bixterlik ihtiyaji», «muhebbet ihtiyaji», «qedirlinish ihtiyaji», «öz ixtidarini jari qildurush ihtiyaji»din ibaret beshke ajratti. Uningche, aldinqi ihtiyaj hel qilinmighinida, kéyinki ihtiyaj shekillenmeydu. Maslowmu tebi’iy ihtiyajni yimek- ichmek, bixeterlik bilen bashlap, insanning öz iqtidari boyiche tarixiy töhpe yaritishtin ibaret yuquri derijidiki ijtima’iy ihtiyaji bilen axirlashturghan. Maslow tilgha alghan éhtiyaj qatlamliri, insandiki xahish we pa’aliyetning herketlendürgüch küchliri hésaplanghan. Méningche, maslow tilgha alghan éhtiyajlarni téximu inchikileshtürüsh, shuningdek üch qatlamliq ihtiyajgha omumlashturush mumkin. Bu fizi’ologiyilik ihtiyaj we xahish, muhebbet ihtiyaji we xahishi, meniwi medeniyet (bolupmu meniwi medeniyet yaritish) ihtiyaji we xahishidin ibaret. Melum menide özi ach- yalingach halette ötkür gewdilinidighan fizi’ologiyilik éhtiyajdin xaliy bolsimu, közi achliq tüpeyli mal –dunya hérisliqi bilen élip bérilidighan pa’aliyetlerni töwen qatlamdiki ihtiyaj, xahishigha yandashturush mumkin. Insandiki yushurun iqtidarni jari qilip, kishilik medeniyet tarixigha töhpe qoshup, héch bolmighanda özining noqul fizi’ologiyilik obyékt we a’iliwi sobyéktliq salahiyet bilen cheklenmeydighan ijtima’iy qimmitini gewdilendürüshtin ibaret yuquri derijilik éhtiyaj we xahishi bilen fizi’ologiyilik we töwen derijidiki eqelli ijtima’iy xahish arisida muhebbet éhtiyaji we xayishi jaylashqan.
Insan rohining ikkige bölünüshi bilen uning birpütünlikide gewdilik rol oynaydighan muhebbet éhtiyaji we xahishi heqqide ayrim toxtulush ja’iz.

5.Muhebbet xahishining Insan rohiyitidiki orni

Muhebbet – noqul jinsiy xahish bolmastin, «Alemning tüp qanuni – kamaletke intilish» we uning «ikki jins arisidiki ipadisi» (Ibin Sina), «Hayatliq istigi» (gorkiy), «Barche hisiyatlarning ewji we ghalipi» (hénrix héyni), «bizni qayta yaratquchi qudret» (dostoyiwiski), «mehbub hayatigha qoshulup yashash» (tolustoy), «bext xezinisi» (mollér)… Muhebbet – insanning tughma iqtidaridiki jinsiy xahishida, insanning ang we ixtiyaridiki ijtima’iy telpünüshide, qisqisi insanning tebi’iy we ijtima’iy tüzülmisi, teqezzasi we xahishida ipadilengen maddi we meniwi pa’aliyetchanliqini qarmap turghan ulugh alem qanuniyitidin tashqiri nerse emes. U insandiki ikki kénezlik qatlimining birlik halqisi, insan hayatigha mahiyet, iqtidar we qimmet béghishlighuchi herketlendürgüch küch. Mamatliq xahishigha zit hayatliq xahishi mahiyette yenila muhebbet – kamaletke intilish xahishidur.

Shuni tilgha élish hajetki, muhebbet ihtiyaji we xahishi qarimaqqa xuddi maslow körsetkendek tebi’iy éhtiyaj bilen ijtima’iy éhtiyaj arisigha jaylashqandek qilsimu, mahiyette bu ihtiyaj we xahish ajiz yaki küchlük halette insan teqezzasi we xahishlirining hemme qatlamliridin tépilidu. U ang, tepekkur, exlaq we mejburiyet bilen yéngi hayati küch, medeniyet xaraktéri alghan eng tüpki we eng da’imiy hayatiy teqezza, pa’aliyetchan xahish. U insan üchün «köngülge yaqidighan nerse» bilen eqilge muwapiq nerse»ning mujessem gewdilinishi. Muhebbet noqul angdin xaliy tüzülmini ghidighlash we rohlandurushni emes, yene ang we angliq pa’aliyetni yétildürüsh we ilhamlandurushni özige qana’et we iptixar nuqtisi qilghan. Heqiqiy muhebbetning küchi yalghuz jinsiy xahishni qozghashwe tizginleshtila emes, yene ümidsizlikni yéngishte, özi üstidin ghelibe qazinishta, qérish we ölümning aldini élishta, möjiziler yaritidighan meniwi qizghinliq we jasarette jilwilinidu. Roshenki mewjutluq qimmiti bilen insanning öz mewjutluq qimmitige bolghan angliq bilishi – muhebbet we uning küch- qudritining heqiqiy buliqidur.
Bu yerde tekitleshke tégishlik ikki mesile bolup, uning biri ibin sinaning «risale ishq» namliq esiride tilgha élinghan. Ibin sina noqul jinsiy xahishqa bérilishni muhebbetning mahiyitini körmestin, peqet uning sirtini körgenlik, deydu. U peqet üch nersige érishish – söyüshmek, quchaqlashmaq we jinsiy alaqige érishish, peqet muhebbetning söritige érishish bolup, ular xuddi «aydingni qétiq dep bilgendek», muhebbet arqiliq érishish lazim bolghan mahiyettin quruq qalghan bolidu, dep körsitidu. Bu mahiyet – ewzellik, mukemmellik, kamalettin ibaret. Heqiqiy jinsiy turmush öz mehbubidin insaniyet arisidiki meniwi yétilish we meniwi ewzellik alametlirini tépish, uningdin behrimen bolush bilen qoshulghan iptixar tughduridu. Démek, muhebbet xahishi – meniwi ewzellikke intilish xahishi bolushi lazim.
Uning ikkinchisi, maslowning «insan niyiti heqqidiki nezeriye» namliq maqaliside tilgha élinghan. U; fizi’ologiyilik éhtiyaj bilen bixeterlik éhtiyaj qana’etlendürülgendin kéyin, muhebbet we tewelik éhtiyaji yéngi mergez bolup qalidu. Kishi dost, mehbub, xotun, er, perzent xahishining küchlük türütkiside bir qatar rohiy ziddiyetlerge giriptar bolidu, deydu. Muhebbet xahishi uchigha chiqqanda, insan öz rohiyitidiki xahish cheklesh tuyghusining tormuzini buzup, xeterge qarimay, ilgiriki tughma iqtidar xahishining qana’etlinish eslimisini qaytidin ré’allashturushqa yaki yéngidin mundaq qana’etlinishni qolgha keltürüshke urunushi mumkin. Hetta qana’etlinishtin qana’etlenmeslikke ötüp, yéngi qana’et üchün dawamliq izdinishi mumkin. Mejnunluq ene shundaq telwilikning esebiy shekli, xalas.

Maslow herqaysi xahishning orundilishini shu xahishni tughdurghan éhtiyajdin bashqa, tashqi righbetlendürgüchi obyékt bilen ichki medeniyet tüzülmisining tesiridin ajritip qarighili bolmaydighanliqini izahlaydu. Muhebbet xahishining sergüzeshtilirimu xuddi shundaq. Mesile shu yerdiki, nurghun kishiler fizi’ologiyilik we eqelliy ijtima’iy xahishni hel qilghandin kéyin kéyin, meniwi medeniyet yartish, özidiki yoshurun eqil we iqtidarni jari qildurup insaniyetke töhpe qaldurush éhtiyajigha ötmey muhebbet xahishida leylep yaki chögüp qalidu. Bu ular üchün xuddi ibin sina éytqandek muhebbet süritige ériship, muhebbet mahiyitidin mehrum qilishtur. Rohiyet we medeniyet tetqiqatchilirining mesuliyiti, ularni özini, öz mohitini bilish arqiliq kamaletke righbetlendürüsh we yétekleshtin ibaret.
Muhebbet üchün «libidu» (jinsi ang) addiyla jinsiy iqtidar emes, u ewzellikini qobul qilish bilen kamalet (töhpe, qimmet) béghishlashtin ibaret. Mushu menide, adem ölüp, uni orap turghan mujessem bi’ofizik nur chembiri «a’ura» öchkendin kéyinmu bu kamil menidiki «libidu» uzaq saqlinishi mumkin.

6.Yéngiche rohiy medeniyet: köngül bilen angning hemjehetliki.

Maqalimizni «insan – ka’inatning merkizi» dégen höküm bilen bashlighanduq. Pütkül maddiy we meniwi medeniyet tarixi bilen jimiki «fizika» we «métafizika» penliri érishken muweppeqyetler insandin ibaret ulugh möjizining öz- özi heqqide téxi iptida’iy izdinish bosughisida turiwatqanliqini körsetti. Bu insaniyetning tebi’et, jemiyet, ilahiyet heqqide yaratqan «nezeryiwi dunya», «leqidiler dunyasi», «tesewwur dunyasi», «baqiy alem» qarashliri hemde bolup ötken we köz aldimizda zahir boluwatqan ré’al dunya hadisliri bilen neqeder keskin sélishturma- he?!

Insan özi heqqide izdenginige birqanche ming yil boldi. Bundaq izdinish insanning birqanche ming yilliq yatlishish tarixi bilen bille yatliship turdi. Morgan teripidin shertlik menide ishlitilgen atalmish «siwilzatsiye dewri» insanning yatlishish tarixi bilen qoshgézek bolup töreldi, insan özi yaratqan maddiy medeniyet méwiliri uning teyyartap hakimliri üchün, qirghuchi urushliri üchün, az bir qismi kündilik tirikchilik zörüriyetliri üchün serp qilindi. Insaniyet yaratqan meniwi medeniyet netijilirining heqiqiy ilim we senettin bashqiliri insanni dawamliq yatlashturush we ajayip –gharayip eqide – nizamlar bilen chüshep qoyush wastiliri bolup qaldi. Tarixi desturlar saray hadisliri we jengnamilerni mergez qilghan sehipiler döwisige aylinip qaldi. Enqa qushi jennetke kirip ketkendek, bext- sa’adet arzuliri baqi alemge qalduruldi. Insan heqqidiki, bolupmu insan rohiyiti toghrisidiki izdinish tiragédik senet bilen rohiy késeller teqiqatining arqa hoylisigha heydeldi. Anche- munche bash kötürgen insanshunasliq ab- hawasi bezide sopizm, bezide bidetlik, bezide burju’a insan tebi’iti neziryisi namida haqaretlendi. «Hemme nersining ölchimiy bolghan insan» öz- özige ölchem bolalmidi. U xuddi tughma emadek téxi öz siyaqidin bixewer péti qéliwerdi. Insan öz muhitini suniy we tebi’iy bayliqlar bilen bézesh bilen bille, öz rohiyitini yéterlik bulghiwaldi. Ular jinayi meydanlarda bulghinish bilen diniy ihramlarda istighfar oqushni arqaq- örüsh qilghan ömür pelsepisini yépiniwélipmu rohiy azatliqqa, köngül xatirjemlikige érishelmidi. Birzamanlarda insan turmushigha kirip kelgen aqcha barghanséri insanning hemme ihtiyaj we xahishlirini igilep, iptida’iy insan tesewwuridiki tengrining ornidin hessilep artuq bolghan yégane rohiyet ilahigha aylinip qaldi. Insan rohiyiti öz- özi üstide téxi héchnimige érishmey turup, aqcha toghrisidiki texirsiz, pütmes- tügimes rohiyet esebiylikige gherq boldi. Biz del mana mushundaq ré’alliq astida, del mana mushundaq étibarsiz tashlanghan téma – insanning rohiy mahiyiti toghrisida néme diyishimiz mumkin?
Insan qaytidin heqiqiy ilmiy asasta, barliq dini we birtereplimilik idiyiwi qarashlar bésimi hem chemberlerdin xaliy halda tetqiq qilinishi lazim;
Siwilzatsiye tarixi insanni mergez we mizan qilghan halda qaytidin apératsiye qilinishi, birqanche ming yilliq medeniyet hadisliri insanni yatlashturush we insan mahiyetlirini échish, insanni tereqqiyatning wastisi yaki meqsidi qilish boyiche telqin qilinishi lazim?

Insanning maddiy tüzülmisi özining éléméntar asasliri boyiche alem tüzülmisige oxshash fizikiliq – xémiyilik tebi’ettin tüzülgenliki, uningda tebi’et éléméntliri we énérgiyilirining mujessem herkette turghanliqi, insanning bi’ologiyilik, fizi’ologiyilik, pisxologiyilik tüzülme we pa’aliyetke ige ikenliki, insanning tebi’iy alametliri bilen ijtima’iy alametlirining köp qatlamliq birgewdiliki we özara ötüshchanliqi, insan pütün ka’inattiki hemme asasiy qatlam we jeryanlardin tüzülgen eng murekkep we eng aliy möjize ikenliki tetqiq qilinishi lazim;

Insanning tebi’iy, fizi’ologiyilik we xqtima’iy kompléks (mujessem) sheyilikige munasip, uning bu jehettiki i’étiyaj, itidar we xahishliri mewjutluq nuqtisidin pütünley étirap qilinishi, yaxshiliq yaki yamanliq katégoriyilirining qaratmiliqi we tizginlesh (tedbiq qilinish) da’irisi tolimu cheksizlinip, insanni yatlashturush wastilirining birige aylinip qalmasliqi lazim;

Insan rohiyitide gewdilengen iqtidar, teqezza we xahishlarning ziddiyet we böhranliri insanning kamaliti, medeniyti, eqil- tepekkurini yétekchi we tizginligüchi küch qilghan halda, eng jiddiy töwen derijilik iqtidar, teqezza we xahishni behrimen qilishning pazil we ewzel usulliri bilen hel qilinishi, noqul idé’ologiye arqiliq basturuwétishtin saqlinishi lazim;

Insanning yémek- ichmek, kiyim –kéchekm ijtima’iy xatirjemlik we jinsi turmushtin ibaret tar da’iridiki xahish we behrimenlik ichige chöküp qélishi uning eng zor israpchiliqi ikenlikidin uni xewerdar qilish arqiliq uni éléméntar turmushtin halqighan ulugh töhpikar (himmetkar)liqqa dewet qilish lazim. Himmet- insan rohiyitining kamil muqamidin ibaret.

Exlaq – insanni özining insaniy mahiyetlirini emelge ashurushqa righbetlendüridighan, insanni türlük bésimlar arqiliq öz mahiyetliridin yatlashturidighan atalmis «siwilizatsiye»din perqliq yéngiche heqiqiy siwilizatsiye wastiliridin birige aylinishi; u, öz pa’aliyitini insanning xususiy turmush qatlamlirigha emes, belki uning insaniyet, jemiyet we tereqqiyat bilen bolghan ijtima’iy alaqilirining yaxshi yaki yamanliq xaraktérige qaritishi lazim.

Tebi’et ulugh möjize – insaniyetni yaratti.
Insaniyet – güdeklik we ösmürlük dewrilirini bashtin kechürüp hazirqi maddiy muhiti bilen rohiy dunyasini shekillendürdi. Insaniyet téxi yash. U özini izdep tapqini, özini mergez qilghini, yushurun iqtidarlirini eng yuquri derijide jari qilduralighini yoq. U apet, acharchiliq, nadanliq, jenggi –jédel, birtereplime qarash we eqidiler ichide temtirimekte, ingrimaqta. Uning rohiyiti uning hazirqi haliti bilen- hazirqi medeniyet mohiti bilen toghra tanasip. Uning rohiyitidiki ziddiyetler uning tarixiy sewiyisige uyghun. Insaniyetning tizginsiz bulghinishi we tebi’et hadisliri tüpeyli yer yüzide insaniyet uruqi qurup ketmisila, insaniyet rohiyet we medeniyetning pazil pellisige kötürülidu.

1993-Yil 4- ayning 21-küni
Menbe: «Uyghurlarda islam medeniyiti»