Sopaxun sowurof 20-esir uyghur tarixidiki muhim shexslerning biri. U, uyghur hazirqi zaman herbiy ishlar tarixida addi bir qozghilangchidin mexsus herbiy mektep püttürüp, izwot, rota we polk komandiriliq derijisigiche bolghan 20 yilliq herbiy musapini bésip ötken, shuningdek öz qoshunigha qomandanliq qilip, biwasite qanliq jenglerni béshidin kechürgen herbiy qomandanlarning biridur. Bolupmu uning hayatining eng shewketlik qisimi 1945- yili gomindang hökümitidin yüz örüp, bir rota uyghur eskerni bashlap, ili hökümiti terepke ötüshi hemde uning aqsu jeng meydanliridiki herbiy pa’aliyetliri bilen alahide munasiwetliktur, belki uning hayatining bu sehipisi bolmighan bolsa, sopaxun sowurof dégen mezkur jarangliq isim tarix bétidin orun alalmighan we xelqning mundaq yuqiri söygüsi hem hörmitige érishelmigen bolar idi. Sopaxun sowurofning hayatining ene shu jenggiwar we shereplik qisimi eyni waqittiki ili hökümiti, jümlidin elixan töre we exmetjan qasimi qatarliq dahiylarning, iwan palinof we issaqbek munonof qatarliq bash qomandanlarning yuqiri hörmiti hem teqdirlishige érishipla qalmastin, belki ili inqilabini bashtin axiri qollighan we mezkur milliy azadliq inqilabini krémilning istratégiyilik pilan we menpe’etlirining terkibi qisimigha kirgüzgen sowét ittipaqi aliy rehbiri yosif stalin we uning etrapidikilerningmu quliqighimu yetken idi.
Elwette, stalinning sopaxun dégen isimdin ghuljidiki sowét généralliri arqiliq xewer tépishi tebi’iy. Méning mundaq déyishimdiki seweb shuki, ghuljidiki sowét ittipaqining herbiy-siyasiy meslihetchilik orgini hésablinidighan 2-domning mes’uli, général mayor wladimir stépanowich égnarow aqsu urushi axirlashqandin kéyin, sopaxun heqqide moskwagha biwaste melumat yollighan bolup, bu melumat « stalinning alahide papkisi» dep atalghan stalin’gha munasiwetlik höjjetlerning arxipida saqlan’ghan. Emma, sopaxun sowurof eyni waqitta özi heqqide stalin’gha yollan’ghan mezkur melumattin bixewer bolup, 2-domning mutleq mexpiy tutulidighan mezkur heriketliri we mexpiy télégramma- höjjetliridin sopaxun emes, hetta jumhuriyet re’isi elixan töre we exmetjan qasimilerningmu xewer tépishi mumkin emes idi.
Yéqinda men sopaxun sowurofning béyjingda neshir qilin’ghan 496 betlik «men kechken kéchikler » namliq eslimisini amérika paytexti washin’gtonda oqup chiqtim. Men aldi bilen zor qiziqish ichide eserning kéyinki betliri, yeni sopaxun sowurofning isyan kötürüp, ghuljigha kélishidin tartip, aqsu jeng meydanliridiki we uningdin kéyinki pa’aliyetlirige a’it tepsilatlargha köz yügürttim . Epsuski, eslimining mutleq köp qisimi uning isyan kötürüp, milliy armiye terepke ötüshkiche bolghan jeryanlargha béghishlan’ghan. Biraq, uning 1945-yili, 6-aydin 1949-yili 12-ayghiche bolghan ariliqtiki herbiy hayati, bolupmu kishiler eng qiziqqan aqsu jeng meydanliridiki pa’aliyetlirige a’it tepsilatlar yéterlik tepsiliy yézilmighan . Bu emeliyette oqurmenlerning éhtiyaji eng köp qisimi bolup, köpligen tepsilatlar yorutulmay ötüp kétilgen, buningdiki seweb hazirche éniq emes, elwette, qattiq sénzura astidiki bu eserning xuddi sopaxunning hayatigha oxshashla uzun we murekkep musapilarni bösüp ötüp axiri yoruqluqqa chiqqanliqi oqurmenlerge ayan hem xushallinarliq weqe!.
Men bu eserni oqup köpligen tesiratlargha ige boldum, bolupmu eserde tilgha élin’ghan sowét ittipaqining eyni waqittiki milliy inqilapqa körsetken tesirlirige a’it uchurlarning tarix tetqiqati üchun paydilinish qimmiti barliqini hés qildim. Netijide men qolumgha qelem élip sopaxun sowurofning esiridiki qismen nuqtilarni izahlash we oqurmenlerning eserde tilgha élin’ghan sowét ittipaqining bezi xadimliri heqqidiki chüshenchilirini chongqurlitish qararigha keldim.
1. Péshqedem qomandanning öz aghzidin anglighan eslimiler
Men eslimini oquwétip, sopaxun aka bilen 1996-yilining etiyaz éyida uning öyide olturup qilghan söhbetlirimni eslidim . Uzundin buyan namini köp anglighan, didarini bir körüshni arzu qilghan mezkur zat méni öz öyide illiq chiray bilen qarshi aldi. Sopaxun akining dadam bilen yéqin tonushluq we köp söhbetdashliq munasiwiti bar idi. Dadam özi bir tarixiy weqelerge qiziqquchi hem izden’güchi bolush süpiti bilen mundaq tarixi shexslerning köpini izdep tépip ular bilen ötken weqeler heqqide paranglishatti hem yéqinqi zaman uyghur tarixiy weqeliri heqqide bir qisim maqalilarnimu yézip élan qilghan idi.
Sopaxun heqqide stalin’gha yollan’ghan melumat
Méning moskwada mexsus uyghur tarixi oquwatqanliqim, eyni waqitta ürümchidiki köpligen péshqedem ziyaliylarning qiziqishigha uchrighan hemde ularni ötken esirning 1930-40-50-yilliridiki moskwaning uyghur siyasiti we junggo siyasitini , jümlidin sowét ittipaqining uyghur élidiki tesirlirini esletken idi. Chünki, 20-esirning 50-yillirighiche bolghan ariliqta uyghur ziyaliylirining sowét ittipaqining tesirige qattiq uchrighanliqi, sowét ittipaqining uyghurlarning milliy we medeniyet éngi hem siyasiy teqdiridin chongqur yiltiz tartqanliqi héchkimge sir emes.
Men, 1990-yili, sowét-junggo munasiwetliri normalliship, uyghurlarning ichide tunji qétim sowét ittipaqi penler akadémiyisining doktor aspirantliqigha tallinip, mezkur akadémiyining sherqshunasliq institutigha oqushqa kirgen idim. Mundaqche qilip, éytqanda sabiq char rosiye we kéyinki sowét ittipaqi hemde 1991-yilidin kéyinki rusiye fédératsiyisining eng aliy sherqshunasliq tetqiqat instituti hésablinip, 150 yilliq tarixqa ige bolghan mezkur bilim dergahida meyli ottura asiya uyghurliri bolsun we yaki uyghur éli uyghurliri bolsun, ular arisidin tunji qétim mezkur inistitutta tarix penliri boyiche doktorluq dissértatsiyisini yaqilap, unwan alghan idim. Men 1985-yilidin 1996-yilighiche bolghan ariliqta, ürümchide köpligen péshqedem ziyaliylar bilen söhbetdash boldum. Ularning arisida abduréyim ötkür, haji yaqup, ibrayim muti’i, abdushukür muhemmed imin, sheripidin ömer, abdulla talip qatarliqlarmu bar idi. Elwette, bu jeryanlarda mene yene bashqa onlighan eyni waqittiki tonulghan uyghur mutexessisliri, dotsént-proféssorliri, edibliri we ziyaliyliri bilenmu söhbetdash boldum hetta ularning beziliri bilen xizmetdash boldum. Bu jeryanda men yene bir qisim tarixiy shahidlarning weqelirini anglidim. Bularning arisida men üchün ikki shexs, sopaxun sowurof bilen seydulla seyfullayof eng untulmas tesiratlarni qaldurghan idi.
Sopaxun aka dadamdin méning tetilge qaytip kelgenlikimdin xewer tépip men bilen paranglishishni éytiptu. Menmu alahide xush bolup, dadam bilen birge sopaxun akining öyige bardim. Texminen töt sa’et etrapida sozulghan söhbetler jeryanida sopaxun aka béshidin ötken weqelerni sözlep berdi. Menmu bezi so’allarni qoydum. Söhbitimizning muhim témilirining biri sowét ittipaqining eyni waqitta milliy inqilabqa qandaq tesir körsetkenliki we arilashqanliqi mesilisi boldi. Sopaxun aka bu heqte özining bezi qarashlirini we körgen pakitlirini otturigha qoydi.
Men uninggha, 1949-yili, 8-ayda exmetjan qasimi qatarliqlar sowét ittipaqida qaza qilghandin kéyin, ikkinchi nöwetlik wekillerning biri süpitide seyfidin eziz bilen béyjinggha barghan alimjan hakimbayéfning men oqughan eshu inistitutta 1950-yillardin tartip, taki wapat bolghan 1991-yilighiche ishligenlikini sözlep berdim. Bu inistituttiki bir qisim péshqedem kishiler sowét-junggo munasiwetlirige a’it kishiler idi. Eyni waqitta tarbaghatay wilayitining mu’awin waliysi bolghan alimjan hakimbayéf sowét terepning körsitishi bilen seyfidin’ge hemra bolup, béyjinggha barghan hemde barliq sorunlarda birge bolghan idi. U, 1950-yillarning bashlirida sowét ittipaqigha kétip, ömür boyi moskwada ishligen . U, 1930-yillardiki we 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilabi heqqide tetqiqat élip bérip, bu heqte ashkara we yépiq shekilde bir qanche eserlerni yazghan idi.
Bu inistitutta yene abduraxman kalimof isimlik qirghizistanning qaraqol shehiride tughulghan bir tunggan alimi bar bolup, uning hayati téximu qiziqarliq idi. U 1944-yili, 12-ayda qirghizistanda teshkillen’gen « batur » etritining terkibide süydüng we kürediki jenglerge qatniship, kéyin mensur lomiyofning tunggan polkining shitab bashliqiliq wezipisini ötigen hemde jingdiki jenglerge qatnashqandin kéyin, 1946-yilining 6-éyida sowét ittipaqigha qaytip kétip, kéyin moskwada oqup, tunggan tili tetqiqati bilen shughullan’ghan idi. Abduraxman kalimof uyghur tilida yaxshi sözleytti, u taki sowét ittipaqi yimirilgiche özining sowét ittipaqi teripidin iligha ewetilip, gomindang bilen urush qilghan tarixini yoshurushqa mejbur bolghan. Chünki, eyni waqitta sowét bixeterlik organliri ulargha bu ishni héchqachan we héchkimge tinmasliq heqqide til xet alghan iken. Kabilof bir ömür öz sirini ashkariliyalmay, qiyinchiliqta ötken, uninggha « weten uchün xizmet körsetken» dégen shereplermu bérilmigenliki üchün bir éghiz öyde qiynilip yashashqa mejbur bolghan. Axiri u, sowét ittipaqi k g b sige xet yézip, özining eyni waqittiki qilghan xizmitige yéngidin baha bérishni telep qilghanda k g b axiri uninggha weten urushi qatnashquchiliri qatarida mu’amile qilish buyruqi chiqirip, chongraq öy teqsim qilip bergen. Biraq, uningghiche sowét ittipaqimu yimirilip, öz sirini ashkara éytalaydighan bolsimu, biraq qérip yéshi bir yerge barghan idi. Abduraxman kalimof bu hékayilirini öz aghzidin manga sözlep bergen idi. Emma, u alimjan hakimyéfni yaxshi körmeytti we hakimbayéfni ikki yüzlimichilik bilen sökken idi. Men sopaxun akigha özüm körgen bu zat heqqide we bashqa sowét ittipaqida uchrashqan péshqedem milliy azadliq inqilap qatnashquchiliri heqqide sözlep berdim. Heqiqeten bu yillarda 20-esirning birinchi yérimidiki uyghur élide yüzbergen siyasiy weqelerning köpligen shahidliri dunyaning hemmila yéride hayat bar idi. Epsus u waqitlarda téxi yash we tejribe köp bolmighanliqi üchün bu zatlarning hemmisini tépip ziyaret qilip, köpligen birinchi qol matériyallarni toplashqa ehmiyet bermigen ikenmen, hazir buningdin köp epsuslinimen. Bir tarixchi üchün pütün weqelerni kitabtinla emes, tirik shahidlardinmu öginish téximu muhimdur.
Bu 1996-yilining bahar aylirida yene üch wilayet inqilabing péshqedem kadirliridin biri, shinjang uniwérsitétining men xizmet qilghan yilliridiki sabiq mudiri hakim jappar akining bashlishi bilen seydulla seyfullayéf bilen körüshüp, uzun söhbetlerde bolghan idim. Seyfullayéf özining milliy azadliq inqilabigha qandaq qatnashqanliqi we almuta etrapida fatix batur qatarliqlar bilen qandaq terbiyidin ötkenlikige a’it weqelerni sözlep bergen idi. Kéyin, u bu weqelerni maqale we eslime qilip élan qildi. Seyfullayef bilen bolghan söhbettimu u sowét ittipaqining ili inqilabigha körsetken tesirliri heqqide toxtalghan idi.
Seyfullayéf sözide mendin alimjan hakimbayéfning moskwada ikenlikige a’it uchurlarni soridi, men uninggha alimjan hakimbayéf heqqide bilgenlirimni sözlep berdim. Seyfullayéf bu ademning eslide özbékistanda tughulghan, özbék millitidin kélip chiqqan, chöchektiki bay shexslerning biri ikenliki, uning eslidin sowét ittipaqining mexpiy xadimi bolush éhtimalliqining chongluqini, belki, uning béyjinggha bérishini moskwa belgiligenlikide shek yoq ikenlikini qeyt qildi. Bu sorunda hakimjapparmu bar bolup, u elixan töre heqqide tunji qétim maqale yézip, uning tashkenttiki hayati we qandaq qilip, sowét ittipaqigha élip kétilgenlikini bayan qilghan idi. Hakim japparning bu maqalisi köpligen kishilerning elixan töre heqqide chüshenchige ige bolushida muhim menbelik rol oynidi we hazirghiche paydilinmaqta. Uzun mezgil ma’arip saheside ishligen bu zat üch wilayet inqilabi dewridiki ma’arip we exmetjan qasimining ma’arip idiyisi qatarliq témilarda maqalilar yazghan idi.
Sözimizge kelsek , sopaxun sowurofning öyide bolghan söhbet jeryanida, men uning aqsu jeng meydanini esliginide nahayiti ghezeplen’genliki, aqsuni azad qilalmay paji’elik türde aqsudin chékin’genlikidin chongqur epsuslan’ghanliqini chüshen’gen idim. Shuning bilen bir waqitta u yene özining sowét ittipaqi terep ewetken herbiy meslihetchi xadimlarning hakawurluqliri hem bezi rehbiriy shexslerge bolghan naraziliq pikirlirinimu yoshurmighan idi. Men uning elixan töre we exmetjan qasimi qatarliq rehberlerge bolghan qarishini sorughinimda u bu ikki zatni eng yüksek orun’gha qoyghan idi. Shu qétimliq söhbettin kéyin mezkur péshqedem qomandanning özi qatnashqan bu inqilabqa nisbeten özige xas bolghan, bashqilardin perqliq baha bérish idiyisige ige ikenlikinimu hés qilghan hem yene uning aghzidin sowét ittipaqi herbiy meslihetchiliri zakir we iskender qatarliqlargha bolghan achchiqlirini anglap, bu isimlarning u kishining méngisige chongqur orunlashqanliqini chüshen’gen idim.
Söhbitimiz jeryanida yene mirzigül nasirof heqqidimu parang boldi. Men bu kishining qazaqistanning chilek rayonidiki bir kolxozni bashqurup, boz yer échish boyiche 1950-60-yillarda pütün sowét ittipaqi boyiche dang chiqirip, uda ikki qétim lénin ordéni bilen mukapatlan’ghanliqi, uning qazaqistanda yuqiri abroygha ige zat ikenlikini sözlep berdim. Biraq, sopaxun aka sowét qizil armiyisining ofitséri bolup, gérmaniye armiyisige qarshi jenglerde chéniqqan bu komandirni anche yaqturmaytti. U, aqsudin chékinish jeryanida mirzigül nasirofning öz qoshunliri bilen sopaxun qoshunlirigha maslashmighanliqi hem yarimasliq qilghanliqidin achchiqi kelgenlikini éytip berdi. Emma u yenila mirzigülni hörmet qilidighanliqini yoshurmidi.
Men ene shu qétimliq söhbettin kéyin sopaxun akini körmidim, emma uning bezi eslimilirini ishtiyaq bilen oqudum. 2001-yili, uning wapat bolghanliq xewirini anglap, uyghur hazirqi zaman herbiy ishlar tarixidiki heqiqiy qomandan sopaxun sowurofgha bolgha hörmitimni yene bir qétim bildürdüm. Mexsus herbiy mektep püttürgen we milliy armiyining polkowniki bolghan hem milliy armiyining yuqiri derjilik komandirliri arisida eng uzun mezgil herbiy xizmet ötigen kespiy herbiy xadim sopaxun sowurofning 1950-yilidin kéyin héchqandaq chong hoquq tutmighanliqi, we burunla kesip almashturulghanliqi bilen 1955-yili junggo xelq azadliq armiyisining général mayoriliq unwanigha sazawer bolalmighanliqi ajayip bir ish ! biraq uyghur xelqi alliqachan uninggha généraldinmu yuqiri unwan bérip bolghan idi !
Sopaxun heqqide stalin’gha yollan’ghan melumat
2. Sowét ittipaqining milliy azadliq inqilaptiki tesiri
Men mana 16 yildin kéyin merhum sopaxun sowurofning «men kechken kéchikler» namliq eslimisini oquwétip, sowét ittipaqining sopaxun komandirliqidiki partizan etritige herbiy meslihetchilikke teyinligen zakir töre we iskender ependiler heqqidiki bayanlarni uchrattim. Elwette bu, u sözlep bergen’ge qarighanda bir qeder tepsiliyrek idi. Emma yene bezi nazukraq nuqtilar kirgüzülmigen. Men bu yerde sopaxun sowurofning eslimisidiki bashqa tepsilatlar heqqide toxtilishni muwapiq körmey, peqet zakir we iskenderdin ibaret ikki erbab heqqidiki bayanlargha qoshumche qilish we sowét ittipaqining eyni waqittiki ilidiki herbiy xadimlirining bezi wezipilirige a’it özüm igiligen melumatlarni eslitish arqiliq «men kechken kéchikler» din orun almay qalghan bir qisim uchurlarni oqurmenlerge hawa qilishni qarar qildim.
Bu, qoshumchemge « sopaxun heqqide stalin’ghan yollan’ghan melumat» dep isim qoydum. Méningche, sopaxun sowurofning eslimisidiki muhim nuqtilarning biri sowét ittipaqining eyni waqittiki inqilabqa bolghan arilishishi, sowét herbiy meslihetchilirining pa’aliyetliri qatarliqlardur. Sopaxun eslimiside zakir, noghaybayéf, iskender we bashqa bir qisim ofitsérlarni tilgha alidu. Uning bayan qilishiche, milliy armiye bash qomandanliq shitabidiki ofitsérlarning hemmisi dégüdek sowétlikler bolup, hetta xet basquchi mashinistkilarmu rus ayalliri idi. Qomandanliq shitabidiki sowétlik rus ofitséri uninggha qanche yaxshi tesirat qaldurmaydu. Uning bilen söhbetleshkenler we uninggha wezipe tapshurghanlarning hemmisi sowétlikler bolup, peqet baqiyéf isimlik sowétlik uyghurla bu yerdiki birdin bir uyghur idi. U, shitabta terjimanliq qiliwatatti[1].
Qomandanliq shitabtkiler sopaxunni aqsugha baridighan yollarni muzakire qilish üchün tékestiki atliq qisimning polkowniki noghaybayéfning yénigha ewetidu. Orunlashturush boyiche uni noghaybayéfning yénigha iskender ependi bashlap baridu hemde u yerde zakir , iskender, noghaybayéf we abdureyimjan hesenoflar bilen uchriship, aqsugha bérish yollirini muhakime qilidu[2]. Tekitleshke tégishlik nuqta shuki mezkur sorundiki töt ademning üchi, iskender, zakir we noghaybayéf sowétlikler bolup, peqet abdureyimjan hesenofla yerlik idi. Emma, uning özimu eslide yette suluq uyghurlardin bolup, u yash waqitlirida sowét qizil armiyiside herbiy xizmet ötigen, yeni abdulla rozibaqiyéf siyasiy komissarliqi, muzepper yarullabékok komandirliqidiki qizil armiyining taranchilar ( uyghurlar) polkining jengchisi süpitide yette sudiki aq gwardiyichilerge qarshi jenglerge qatniship, 1920-yillarning axirlirida iligha köchüp kelgen kishi idi. Abduréyimjan hesenof, milliy armiyining siyasiy ishlar boyiche munawin qomandani süpitide xizmet qilghan bolup, uninggha polkowniklik unwani bérilgen idi.
Sopaxun heqqide stalin’gha yollan’ghan melumat
Sopaxun sowurof yene milliy armiye sépige qoshulghandin kéyin, bu yerdiki barliq herbiy komandilar we herbiy atalghularning rusche ikenliki, özining hökümet rehberlirining közdin kechürishini qobul qilghanda, eskerlirige uyghurche komanda bérip, uyghurche jeng naxshishi éytqanda, rehberlerning heyran qalghanliqini bayan qilidu.
Sopaxunning milliy armiye qomandanliq shitabida pütünley sowétlikler (ruslarning) ni körgenliki hemde herbiy atalghularning hemmisining rusche bolushining melum asasi bar bolup, bu birinchidin milliy armiyening herbiy qa’ide-tüzümi bolsa, ikkinchidin, qomandanliq terkibide iligha yerleshken sabiq charrusiye ofitsérlirining mu’eyyen salmaqni igiligenliki bilen munasiwetlik, üchinchidin sowét ittipaqining milliy armiyining qomandanliq terkibini kontrol qilghanliqi bilen munasiwetlik idi. Sopaxun shitabning ehwalini « pütünley sowétlikler bolup, birmu yerlik yoq idi» dep teswirleydu.
Heqiqeten, 1945-yili,8-aprilda milliy armiye resmiy qurulghanda, uning deslepki aparati békitilgen bolup, ruslardin iwan gé’orgiyéwich palénof général mayor unwani bilen milliy armiyining bash qomandanliqigha, général mayor w. Maz’harof shitab bashliqliqigha teyinlen’gen. Bulardin bashqa yene bir qisim bölümlerge bezi uyghurlar qoyulghan bolsimu, emma emeliy ish béjirgüchiler arisida yenila ruslar bolghan. Palénow, maz’harow qatarliqlarning hemmisi sabiq charrusiye armiyisining ofitsérliri bolup, ular 1920-yilidin kéyin junggo tewesige ötken sowét hakimiyitige qarshi aq gwardiyichiler qoshunigha mensup kishiler shuningdek kélip chiqish jehettin kazak rusliridin hésablinatti. Bularning hemmisi 1930-yillirighiche bolghan ariliqta sowét rusiyisi terepke ötüp, sowét rusiyisi üchün xizmet qilghan hemde moskwaning qollishi we yölüshi astidiki shéng shisey qomandanliqidiki ölke qoshunida yuqiri herbiy wezipilerni ötigen idi.
Ili wadisigha yerleshken rus jama’iti 1944-yili 9-aydiki nilqa qozghilingi we 7-noyabirdiki ghulja qozghilanglirigha hem uningdin kéyinki barliq herbiy küreshlerge aktip ishtirak qilip, özlirining bir ülüsh hessisini qoshti. Ularning arisida birinchi dunya urushi, rusiye grajdanlar urushigha qatnashqan hemde mexsus herbiy mekteplerni tügetken, herbiy ishlarda tejribige ige bir qisim kona kespiy ofitsérlar bar bolup, mezkur rus jama’itining herbiy ishlar jehettiki bilim sapasi bashqa yerlik xelqlerge qarighanda bir qeder yaxshi idi.
Ularning inqilabtiki pidakarliqi we herbiy ishlardiki yuqiri sapasini nezerge alghan jumhuriyet waqitliq hökümiti bu ruslarning herbiy qabiliyitidin paydilinish we rolini jari qildurush üchün ularning arisidiki péshqedem ofitsérlarni muhim wezipilerge teyinlidi. Ene shu sewebtin milliy armiyining töt neper généralining ikki nepiri rus bolup, ular palénow we mazharow idi. Qachaq ruslardin fatiy léskin, wasiliy mogutnow, pawél maskoliyéw,pétir aléksandrof, grébinkin, ananin, bélinow qatarliqlargha polkowniklik unwanliri bérildi. Jumhuriyet waqitliq hökümetke ilgiri -kéyin ruslardin aléksandrof, maskoliyéw we palénow qatarliq üch adem ezaliqqa qobul qilindi.
Milliy armiyining 1946-yili, 6-ayghiche bolghan ariliqtiki ikki atliq brigada we ikki piyadiler brigadisining terkibige kirgen hemde kirmigen jemiy 17 polkning yuqiri derijilik komandirlar terkibini tekshürgende, shuni körüwélishqa boliduki, 1946-yili, 6-ayghiche bolghan ariliqtiki barliq polklarning polk komandirliri, shitab bashliqliri we siyasiy komissarlirini öz ichige alghan texminen 50 tin artuq yuqiri derijilik komadirlarning ichide 20 ge yéqin rus bar. Bularning beziliri ilidiki yerleshken ruslar bolsa, yene beziliri sowét ittipaqidin kelgenler idi[3].
Mezkur polklarning yuqiri derijilik komandirliri terkibide texminen 10 din artuq adem sowét ittipaqidin kelgen qirghiz, qazaq, uyghur , özbék , tatar we bashqilar idi. Bolupmu, 1945-yili, 12-ayning axirida issaqbek munonof komandirliqidiki jenubiy yönilish qomandanliq shitabi qurulghanda mezkur yönilishing terkibide ikki brigada bolghan bolup, sopaxun sowurofning melumatiche, 1-brigada we ikkinchi brigadaning qomandanliq terkibi we bu ikki brigada terkibidiki polklarning qomandanliq terkibini asasen dégüdek sowét ittipaqidin kelgen qirghiz, özbék,tatar, uyghur we ruslar teshkil qilghan. [4]
Gerche, palénow we mazharow qatarliqlar uyghur tilini bir qeder yaxshi bilsimu, emma eyni waqitta milliy armiye qomandanliq shitabining palénow we mazharowlar imza qoyghan emir-permanliri we höjjetlirining bir qisimi rus tilida chiqirilghan idi. Bolupmu, 1946-yili, 6-ayghiche bolghan ariliqta téximu shundaq boldi. Körüwélishqa boliduki, qomandanliq shitabida deslepki waqitlarda rus tilining omumiyüzlük ishlitilishi tebi’iy. Biraq, shitabning bashqa yene arqa sep, siyasiy hem bashqa bölümliri mewjut bolup, bu orunlarda uyghurlarning nisbitimu köp bolup, uyghur tilining ishlitilishi éniq idi. Sopaxun ziyaret qilghan orun belki shitabning resmiy jeng opératsiyilirini tüzüsh we qomandanliq qilishtiki yadroluq orgini bolushi mumkin. Mundaq, orunlarni sowétliklerning igilishi tebi’iy. Emma, 1946-yili, 7-aylarda sowét ittipaqidin kelgenler öz wetinige qaytqandin kéyin, milliy armiye qomandanliq shitab terkibide özgirish bolup, issaqbek munonof bash qomandanliqqa teyinlendi. Her qaysi bölümlerning bashliqliri asasliqi uyghurlar we bashqa milletlerdin terkip tapti. Shuningdin tartip, komanda bérish we shitabning höjjetliri hem buyruqliri üchün uyghur tili ishlitildi. Qazaqlar köp polklarda bolsa, qazaq tili ishlitildi[5].
Sopaxun sowurof bu heqte mundaq dep yazidu: 1946-yili, 11-aylarda 11 bitim munasiwiti bilen sowét ittipaqidin kelgen komandiri we memuriy meslihetchiler bir kéchidila memlikitige qaytti. Hemme xizmet yerlik herbiy we memuriy idarilerning bashqurushigha qaldi[6].
Sowét ittipaqidin kelgen komandirlar wetinige qaytqandin kéyin, her qaysi qisimlarning komandirliq shitabidimu özgirish yüz berdi. Polk we brigadilar ixchamlandi. Bolupmu, 11 bitim boyiche milliy armiyining adem sani 30 mingdin , 12minggha, eslidiki 17 polk 3 piyade we 3 atliq polkqa qisqartilghandin kéyin, mezkur polklarning komandirliq wezipiliri yerlikler teripidin atquruldi. Komandirlar shitatini asasliq yerlikler igilidi. Biraq, milliy armiyining kadir sistémisi we terkibide özgirish bolghan bilen emma herbiy atalghu, intizam-qa’ide , unwan we bashqa nurghun nersiler yenila öz péti bolup, milliy armiye tüptin özgertilmidi. Izwottin tartip polkqiche bolghan barliq herbiy tarmaqlargha pütünley yerlik uyghur, qazaq, mongghul, tatar, tunggan we bashqa milletlerdin kélip chiqqan komandirlar komandirliq qildi. Elwette, bu yerlikler arisida yerleshken ruslarmu bar idi.
Sowét ittipaqining uyghur, qazaq , qirghiz we bashqa xelqlerning milliy azadliq heriketlirini qollash we uninggha yardem bérishi, 1943-yili may éyida sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitéti siyasiy biyorisining yighinida qarar qilin’ghan[7]. Qarar qobul qilin’ghan bu yighinning échilghan waqti heqqide ikki xil waqit uchuri bar. Sabiq sowét ittipaqining 1945-1949-yillarda altay teweside heriket qilghan bixeterlik xadimi emirbayéf siyasiy biyoroning qararining 16-may ikenlikini delilleydu[8]. Emma, qazaqistan tashqi razwétka tarixigha a’it hökümet höjjetlik melumati bolsa, sssr kommunistlar partiyisi merkiziy komitétining 1943-yili , 4-may küni uyghur, qazaq, qirghiz we mongghol qatarliq xenzu emes millet ahalilirining milliy azadliq herikitige barliq herqandaq yardemlerni körsitish heqqide qarar qobul qilghanliqini körsitidu[9].
Sowét ittipaqi kommunistlar partiyisi merkiziy komitéti siyasiy biyorosining stalin , molotow , bériya qatarliqlarni öz ichige alghan mezkur yighinda shinjang mesilisi muhakime qilinip, shéng shiseyni ölke hakimiyitidin qaldurush qarar qilindi. Buning üchün «shinjangda yashawatqan kishiler we sowét ittipaqi puqraliqidiki kishilerdin terkib tapqan ‘milliy qutulush guruppiliri’ qurush, özbékistan, qazaqistan we qirghizistanlarda mundaq guruppilarning komandirliri hem teshwiqatchilirini terbiyilesh üchün mexsus bir qanche mektep échish qarari chiqirildi » [10].
Tarixiy pakitlardin körüwélishqa boliduki, 1943-yilining bashlirida yosif stalin öz hakimiyitni mustehkemlesh üchün sowét ittipaqining ghayet zor herbiy-siyasiy we iqtisadiy hetta kadir yardemlirige érishkenliki hetta bolshéwiklar partiyisige eza bolghanliqigha qarimay sowét ittipaqidin yüz örigen shéng shiseyni aghdurup tashlap, yerlik xelqlerning sowét ittipaqigha mayil milliy hakimiyitini qurush qararigha kelgen idi. U, bu yol arqiliq bir tereptin shéng shiseydin intiqam alsa, yene bir tereptin sowét ittipaqigha öch hemde uninggha qarshi turush meqsitide amérika we en’gliye qatarliq sowét ittipaqi bilen idiyiwi düshmenlikke ige qudretlik memliketlerning herbiy-siyasiy tesir küchini sowét ittipaqining arqa témi bolghan ottura asiya jumhuriyetlirige qoshna mezkur rayon’gha bashlap kirish taktikisini oynawatqan gomindang milletchi guruppilirining dekkisinimu béreleytti. Stalinning mezkur orunlashturushini emelge ashurush üchün merkiziy komitétta alahide bir guruppa qurulghan bolup, mezkur guruppigha sowét ittipaqi xelq komissarliri kéngishining mes’ulliridin biri hemde merkiziy komitét ezasi rusiye sotsiyalistik fédératip jumhuriyiti xelq komissarliri kéngishining re’isi alékséy kosigin , merkziy komitét siyasiy byuro ezasi we sowét ittipaqi xelq ichki ishlar komissariyatining komissar lawrénti bériya, sowét ittipaqi milletler kéngishining re’isi nikolay shiwérnik we kpmmunistlar partiyisi merkiziy komitéti tashqi siyaset bölümining bashliqi mixayil suslow qatarliqlar kirdi[11].
Sowét ittipaqi kommunistlar partiyisi merkiziy komitéti siyasiy biyorisining qarari boyiche s s s r xelq ichki ishlar komissariyatining bashliqi we dölet mudapi’e komitétining ezasi lawrénti bériya uyghur éligha munasiwetlik bu bir qatar pilanlarni emelge ashurushqa biwasite rehberlik qilishqa teyinlen’gen bolup, u uyghur diyarida bolidighan inqilab nishani boyiche layihe teyyarlighan idi. Uning layihisi nkwdning idiyisining tup nuqtisi milliy azadliq heriketni qollash we herbiy heriketlerge yardem körsitish, buning xulasisi« muweppeqiyet qazinilsa, Uyghuristanda junggodin musteqil bolghan sowétler ittipaqigha dost musulman démokratik döliti peyda bolidu» dégendin ibaret idi[12].
1943-yili, mayning axirida lawrénti bériyaning rehberlikide sowét ittipaqi n k w d-n k g b ( xelq ichki ishlar komissariyati we dölet bixeterlik xelq komissariyati)sining yighini échilip, buninggha sowét razwétka organlirining shinjanggha munasiwetlik xadimliri qatnashti. Yighin’gha yene dölet bixeterlik komissariyatining komissari wséwolod mérkulow shuningdek yene ottura asiya ittipaqdash jumhuriyetlirining dölet bixeterlik organlirining rehberliri, tashqi ishlar komissariyatining xitaygha munasiwetlik da’iriliri qatnashti. Mezkur yighin’gha yene sowét ittipaqining ürümchi, ghulja, chöchek, qeshqer, altay we mongghulyining qobdo qatarliq jaylirida turushluq razwétka xadimlirimu ishtirak qildi. Bu yighinda shinjang weziyiti we u yerde qozghilidighan milliy azadliq inqilabi herikitining konkrét wezipe we pilanliri muhakime qilindi[31]. Bériyaning riyasetchilikidiki mezkur yighinda n k wd ( xelq ichki ishlar komissariyatining) ning razwétka bölümining bashliqi we n k w d qoshunlirining qizil armiyining arqa seplirini qoghdash bash bashqarmisi mu’awin bashliqi général mayor wladimir stépanowich égnarow, xelq ichki ishlar komissariyati- xelq dölet bixeterlik komissariyati ( n k wd- n k g b) 4- bölümining 1-bashqarmisining bashliqi général léyténant aléksandir iwanowich langfang hemde xelq dölet mudapi’e komssariyati razwétka bashqarmisining mes’uli général mayor boris kuznétsow birlikte tüzüp chiqqan heriket pilani qarardin ötküzüldi[14].
Orunlashturush boyiche sowét ittipaqining ghulja, qeshqer, altay, chöchek qatarliq sheherlerdiki konsulxaniliri mexsus öz turushluq rayonlarning milletler munasiwiti, herbiy-siyasiy ehwali, yerlik milletlerning milliy azadliq heriketke bolghan pozitsiyisi hemde inqilab ghelibisidin kéyin yüz bérishi mumkin bolghan ehwallar hemde yerlik xelqlerning sowét ittipaqigha tutqan pozitsiyisi hem keypiyati qatarliq türlük mesililer boyiche tekshürüsh élip bérip, moskwagha doklat yollidi.
1934-yili, uyghur milliy azadliq herikitini qollimay, uning eksiche, militarist shéng shiseyni qollap, xoja niyaz hajim qatarliq rehberlerni shéng shisey bilen ittipaq tüzüsh yoligha bashlap, sowét ittipaqining kontrolluqi astidiki ölke hakimiyitini wujudqa keltürgen sowét ittipaqi kompartiyisi merkizi komitéti 1941-yili, gitlér gérmaniyisining sowét ittipaqigha hujum qilishi hem ikkinchi dunya urushining bashlinishi bilen meydan’gha kelgen xelq’ara weziyet shara’itida shéng shiseyning moskwadin yüz örüp, gomindang merkizi hökümitining küchini bu ölkige bashlap kirishtek murekkep mesilige duch keldi. Shéng shisey 1942-yilidin kéyin, chungching hökümiti teripige ötüp, sowét ittipaqining rayondiki tesir küchini tazilashqa we siqip chiqirishqa kirishti. Stalin mu’awin tashqi ishlar komissari wiladimir dékanazof qatarliq yuqiri derijilik xadimlirini ürümchige ewetip, shéng shiseyge nesihet qilghan bolsimu, biraq shéng qet’iy türde sowét ittipaqigha qarshi turush siyasiti qollinip, barliq mutexesisler we xadimlarni qoghlap chiqardi. Sowét ittipaqi bilen bolghan soda we medeniyet we iqtisad alaqilirini uzdi hetta qumulda turushluq sowét nkwd sining 8-polkini chiqip kétishke mejburlidi. Eksiche, héchqachan bu yerge kélishke pétinalmighan gomindang qoshunliri we partiye hem hökümet apparatliri bu ölkige kirip orunlishishqa bashlidi. Buni az dep jang keyshi hökümiti 1943-yilidin étibaren amérika qoshma shtatliri we en’gliyining ürümchide konsulxana échishigha yol qoydi.
Yene bir muhim nuqta shuki, gitlér gérmaniyisi 1930-yillarning axiridin bashlap, yadro qorali ishlep chiqirishqa kirishken. Amérika we en’gliyemu atom bombisi yasashqa kirishken bolup, amérika « menxantin » pilanini jiddiy élip bériwatatti. Ittipaqdash döletler gérmaniyining atom bombisigha burun ige bolushidin nahayiti ensirigen bolup, eger gitlér bu bombigha aldin ige bolsa, dunya weziyiti tamamen bashqiche bolatti. Sowét ittipaqi bixeterlik organliri 1940-yilidin étibaren, gérmaniye we en’gliye qatarliq döletlerning yadro pilanidin xewer tépip, sowét ittipaqiningmu bu bombini yasap chiqishini oylashqan, 1941-yili, gitlér gérmaniyisi sowét ittipaqigha hujum qilghandin kéyin , stalin rehberlikidiki siyasiy biyoro sowét ittipaqining atom pilanini bashlashni qarar qildi.
1943-yili, 11-féwralda, yeni amérika, en’gliye we sowét ittipaqi aliy rehberliri yalta yighinining xulasisini chiqirip, kélishimge imza qoyghan küni yosif stalin sowét ittipaqi dölet mudapi’e komitétining w. M. Molotowning rehberlikide atom bombisi yasash programmisini testiqlidi.lawrénti bériya bolsa, uran kanlirini tépish we uran’gha ige bolush hemde atom bombisi pilanning bixeterlikini qoghdash qatarliq konkrét ishlargha mes’ul boldi.
Sowét ittipaqi 1940-yilidin étibaren shéng shisey bilen 50 yilliq möhlet bilen qeley kanlirini échish heqqide mexpiy kélishim tuzup uyghur élining hemme jaylirida dégüdek yer asti bayliqlirni tekshürüshke kirishken hemde bezi jaylarda kan bayliqlirini qézishqa kirishken idi. 1943-yiligha kelgende sowét ittipaqi pütün sowét ittipaqi térritoriyiside uran zapaslirini tapalmighan bolup, bezi rus tarixchilirining qarishiche , bu waqitta sowét ittipaqi mutexessisliri uyghur diyarida uran kan zapaslirini tapqan. Démek, sowét ittipaqining atom bombisi yasishidiki birdin-bir xam eshya -uran peqet uyghur élidin tépilghan bolup, bu moskwaning atom bombisi pilani üchün zor ümid tughdurghan idi. Mana mushundaq weziyet shara’itida shéng shisey sowét ittipaqidin yüz örüp, uning moskwaning mexpiy atom bombisi pilanigha putlikashang qildi. Elwette, shuni eskertish kérekki, shéng shisey sowét ittipaqining shinjangda uran kanlirini tapqanliqi we buning atom bombisi qurulushi üchün menbe ikenlikini bilishi mumkin emes idi. Bu mutleq mexpiy bolup, buni sowét ittipaqi kompartiyisi siyasiy biyorosi we munasiwetlik az sandiki bixeterlik rehberliri hemde atom alimlirila biletti xalas. Sowét ittipaqi terep namda shinjangda yer asti bayliqlirini tekshürduq, néfit, altun, qeley we bashqa bayliqlarni izdiduq dégen bilen emeliyette asasliq nishan uran menbesi izdesh we uninggha érishishtin ibaret idi.
Ene shu bir qatar we köp tereplimilik amillarni nezerge alghan sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitéti özining 1933-1934-yilliridiki yerlik xelqning azadliq herikitini qollimasliq siyasitini özgertip, bu qétim uni qollashni qarar qildi. Stalin shéng shiseyning yüzsizliki we aldamchiliqini chüshen’genliki üchün siyasiy biyorning qararida «shéng shisey tuzkor we yüzsiz adem. Sowét hökümiti uninggha uzun yillar köp yardemlerni qilghan bolsimu, lékin u bularning qedrini qilmayla qalmastin, belki muhimi u sowét ittipaqigha éghir ziyan sélish qedimini basti. Bu nuqtidin chiqish qilip, shéng shiseyni ölkining hakimiyitidin qalduridighan zörür charilarni qollinish lazim» déyilgen idi[15].
Lawrénti bériya bashchiliqida échilghan ichki ishlar komissariyati we dölet bixeterliki komissariyatining yighinining xulasisi süpitide merkiziy komitét siyasiy alahide heriket pilani qobul qilin’ghan. Yighin xulasisi süpitide yene sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissariyati (n k w d) pewqul’adde wezipiler bashqarmisining bashliqi général mayor wladimir stépanowich égnarow bilen n k w d 4-bashqarmisining bashliqi général léyténant aléksandir iwanowich langfangning yétekchilikide alahide heriket guruppisi quruldi. Mezkur guruppining shitabi almuta shehiri we chégra ponkiti qorghasqa jaylashti[16]. Alahide heriket guruppisining bashliqi wladimir stépanowich égnarow 1944-yili, 5-ayda yene sowét ittipaqi xelq ichki ishlar komissariyati (n k w d)ning mexsus wezipiler bölümining bashliqliqigha teyinlendi.
Rusiye dölet arxipida saqliniwatqan « lawrénti bériyaning alahide papkisi» diki höjjette bulardin bashqa yene mezkur alahide heriket guruppisi yene özbékistan we qirghizistan térritoriyiliri arqiliq shinjangning jenubiy rayonliridimu heriket élip barghanliqi, 1946-yili mart éyighiche bolghan ariliqta bu jaydiki alahide heriket guruppisigha polkownik unwanidiki ralnikow teyinlen’genliki qeyt qilin’ghan[17] . Sabiq sowét ittipaqining dölet bixeterlik orginining polkowniki, 1944-1949-yilliri arisida altayda heriket qilghan emin emirbayéfning eslimisige asaslan’ghanda ili wadisidiki milliy azadliq inqilabi heriketlirining konkrét xizmitige lawrénti bériya nkwd ning tashqi razwétka orginining bashliqi général pawél fitinni mes’ul qildi. Pawél mixaylowich fitin 1939-yilidin tartip, 1946-yili, 6-ayghiche nkwd ning siyasiy we tashqi razwétkisining béshida turghan bolup, bu organ nkwdning 1-bashqarmisi dep atalghan. 1946-yili, 9-ayda dölet bixeterlik orgini nkwd din ayrilip, s s s r dölet bixeterlik ministirliki bolghanda u bu ministirlikning gérmaniyidiki wekili bolghan idi[18]. Fitin moskwada s s s rning mexsus xizmet organlirining shinjang we junggo ishliri boyiche mexsus mes’ulliri we özbékistan, qazaqistan hem qirghizistanning dölet bixeterliki komissariyatining rehberlirini yighip yighin échip , bu jumhuriyetlerning teweliride orunliship qalghan shinjangliqlardin herbiy etretlerni uyushturush we ularni partizanliq urush usulliri bilen ögitish wezipisi tapshurghan[19].
Sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitéti siyasiy biyorosining qararigha asasen sowét ittipaqi xelq ichki ishlar komissariyati (n k w d) we sowét ittipaqi xelq dölet bixeterlik komissariyati ( n k g b) biwasite uyghur diyaridiki herbiy-siyasiy pilanlarni emelge ashurushqa arilashqandin sirt yene uyghur diyari bilen qoshna ottura asiya jumhuriyetliridin qazaqistan , qirghizistan we özbékistan ittipaqdash jumhuriyetlirining ichki ishlar xelq komissariyatliri we dölet bixeterlik komissariyatlirigha konkrét wezipiler yüklendi. Shuning bilen bir waqitta yene mezkur ittipaqdash jumhuriyetlerning kommunistik partiye komitétlirining birinchi sékritarlirimu bu xizmetlerge yétekchilik qilishqa qatnashti. Mesilen , özbékistan kompartiyisining 1- sékrétari osman yüsupof ili inqilabigha siyasiy-idiye jehettin yétekchilik qilghuchilarning biri bolup, özbékistanda teyyarliqtin ötüp, iligha yardemge ewetilgen pida’iylar we kadirlarning hemmisini dégüdek qobul qilip,ularni özi biwasite yolgha salghan idi. Mesilen, 1944-yili palinow bashchiliqida tashkentte terbiyidin ötküzülgen guruppini hemde 1947-yili ewetilgen xélem xudaberdi qatarliqlardin terkip tapqan ikkinchi türkümdiki 13 kishilik meslihetchiler guruppisinimu osman yusüpof özi qobul qilip uzatqan idi. Uning biwasite köngül bölushi bilen tashkentte « sherq heqiqiti» zhurnili neshir qilinip , mexpiy yosunda uyghur diyarigha kirgüzülgen hemde 1947-yili uyghur tilida radi’o programmisi anglitish bashlan’ghan[20].
Özbékistan ministirlar kéngishi moskwadin 1946-yilliq dölet xamchotini telep qilghanda uyghur diyaridiki milliy azadliq inqilabi xizmetliri üchün ishlitidighan xamchotnimu qoshup telep qilghan idi.
Sowét ittipaqi kompartiyisi siyasiy biyorisining qararigha asasen, qazaqistan ittipaqdash jumhuriyiti dölet bixeterlik komissariyatining 1- razwétka bölümi jiddiy heriketke kélip, « sowét ittipaqi musulmanliri merkiziy diniy bashqarmisining pütün dunya musulmanliri xitabnamisi» dep atalghan chaqiriqni 5000 nusxa köpeytip, uyghur éligha kirgüzgen.1943-1945-yilliri arisida altaydiki milliy güllinish we altay qozghilangchiliri namidin 16 türlük pütün ölke xelqighe chiqarghan tewshiwat waraqchisi teyyarlighan hemde « qazaq éli» zhurnili, « sherq heqiqiti» we bashqilarni uyghur éligha kirgüzüp, xelqni oyghitishta rol oynighan[21]. Buningdin bashqa yene almutida qazaqistanning yerlik kommunistliridin mexsus uyghur élide xizmet qilidighan mexsus xadimlarni terbiyilesh mektipi qurdi. 1943-yili, séntebirde bu mektepni püttürgen 28 kursant- razwétchik ( jasus) sowét we mongghuliye chégrisidin mexpiy ötüp, shinjanggha ötüp, « sowsinntorg» ( sowét-shinjang soda shirkiti) ning xadimliri dégen namda yerlik ahalilarni teshkillesh we milliy güllinish guruppisining heriketlirige rehberlik qilish ishliri bilen shughullandi[22].
Mesilen, bu mektepning kursanti arispék za’urbékow 1944-yili, iyun aylirida uyghur, qazaq we mongghullardin 250 kishilik qozghilangchilar guruppisini qurup chiqti. Almuta etrapida teyyarliqtin ötken mezkur mexsus mektepning ikkinchi guruppa kursantliri fatix muslimowning yétekchilikide 1944-yili, awghust éyida ili wilayiti tewesige qozghilangchilargha yétekchilik qilish üchün ewetildi.
Qirghizistan tarixchisi we issaqbegning ewladi abduwahap moniyéfning qeyt qilishiche, issaqbek munonof 1943-yili sowét ittipaqigha ghuljidiki sowét konsulxanisining yardimi bilen saq-salamet qéchip barghandin kéyin, qazaqistan we qirghizistan ittipaqdash jumhuriyetlirining rehberliri uni qobul qilghan. Bolupmu qirghizistan ittipaqdash jumhuriyiti kom partiyisi, dölet bixeterlik we ichki ishlar komissariyati qatarliq organlarning aliy rehberliri issaqbekni qobul qilip, uning uyghur diyaridiki milliy azadliq inqilabqa rehberlik qilish ishlirini muzakire qilghan. Abduwahap hetta shu waqitta uning moskwagha barghanliqi hemde stalin teripidin qobul qilin’ghanliqimu qeyt qilidu[23].
Meyli qandaq bolushidin qet’iy nezer, her qaysi ittipaqdash jumhuriyetlirining bu konkrét pa’aliyetlirining hemmisi yenila moskwadiki merkiziy organ belgiligen alahide heriket guruppisining emeliy rehberlik we biwasite pa’aliyet da’irisige kirgen bolup, alahide heriket guruppisining eng yuqiri mes’uli hésablan’ghan wladimir stépanowich égnarowning qachan ghuljigha kelgenliki heqqide éniq höjjetlik melumat yoq, emma elixan törining oghli, milliy armiye mayori asilxan töre öz eslimiside général wladimir stépanowichning 1944-yili, 9-dékabir küni ghulja shehiride, elixan töre bilen körüshkenlikini qeyt qilidu[24]. U qeyt qilghan wladimir stépanowich del wladimir stépanowich égnarowtur. Emma, alahide heriket guruppisining bashqa ezalirining, mesilen pétir romanowich aléksandrowning 1944- yili, 7-noyabir küni tang seherde abdukérim abbasof bilen ghuljigha kélip, ghulja qozghilingigha qatnashqanliqi we uningdin azghina kem ikki hepte ötüp, iwan palénow qatarliqlarning ghuljigha kelgenliki, iwan palénow bilen kelgenler qatarida iwan iwanowich iwanow, yeni iskender ependining birge kelgenliki melum.
Iwan iwanowich iwanow, yeni, iskender ependi bir mezgil palénowqa meslihetchi süpitide uning yénida turghan. Alahide heriket guruppisining bashliqi général mayor wladimir stépanowich égnarow chilpenze (qorghas) azad qilinip, sowét ittipaqi bilen bolghan yol échilghan hemde qozghilangchilar süydüngni qorshawgha alghan, herembagh, ayrodrom we langshangdiki gomindang qoshunliri qatmu-qat qorshawgha élin’ghan, telkidiki fatiy léskin komandirliqidiki partizanlar bolsa, zapas 7-diwiziye komandiri li yüshang qomandanliqidiki gomindang qoshunlirining kengsay arqiliq ghuljigha hujum qilish hujumlirini tarmar qilip, kengsay éghizini qattiq mudapi’e qiliwatqan bir peytke toghra kelgen idi.
Général wladimir stépanowich égnarow we général a’éksandr iwanowich langfang ghuljigha kelgendin kéyin, derhal alahide heriket guruppisining barliq heriketlirige ghuljida turup qomandanliq qilishqa kirishken bolup, rusiye tarixshunasi a.barmin « général wladimir stépanowich égnarow yene öz nöwitide sowét ittipaqining sherqiy türkistan jumhuriyiti waqitliq hökümiti de turushluq bash herbiy meslihetchilik wezipisini atqurdi» dep yazidu[25]. Égnarow rehberlikidiki sowét ittipaqining herbiy meslihetchilik orgini ghulja shehirining nowéygord mehellisidiki chong bir qorogha jaylashqan bolup, adette 2-dom dep atilatti. Général égnarow ene shu jayni ishxana qilip, biwasite moskwa bilen alaqe qilatti, u jumhuriyet waqitliq hökümitining barliq xizmetlirini közetken hem nazaret qilghandin sirt yene waqitliq hökümet bilen kündilik alaqilarda bolup, munasiwetlik ehwallarni heptide dégüdek moskwadiki munasiwetlik organlar we rehberlikke ehwal yollap turghan[26].
Égnarow ghuljigha kelgendin kéyin familisini özgertip atighan bolup, égnarofni kozlowqa özgertken. Emma, wladimir stépanowich ismini saqlap qalghan. Shunga uning bilen uchrashqan milliy inqilab shahidlirining hemmisi uni wladimir stépanowich kozlow dep bilgen idi. Biraq uning heqiqiy isim-familisi bolghan égnarowni héchkim bilmeytti.
Aléksandir iwanowich langfangning ghuljida qandaq isim-famile qollan’ghanliqi namelum. Biraq jumhuriyet bash katipi abdure’up mexsum ibrahimi we milliy armiye mayori asilxan töre sowét général nikolay arxipowich dégen bir isimni ishlitidu. Bulardin bashqa yene junggoda chiqqan kitablarda bolsa, kuznétsow famililik bir général tilgha élinidu. Bu eshu général langfang shumu , emma hazirche éniq emes. Eyni waqitta sowét ittipaqining iligha ewetken razwétka xadimlirining hemmisi öz isim-familisini yoshurghan idi. Késip éyishqa boliduki, junggoda neshir qilin’ghan üch wilayet inqilabi chong ishlar xatirisi we tarixigha a’it kitablarda qeyt qilin’ghan 2-domning mes’uli kozlow del eshu égnarowtur.
Jumhuriyet hökümitining bash katipi bolghan abdure’up mexsum ibrayimining éytishiche, sowét ittipaqining bu généralliri qozghilang ghelibe qilip, texminen birer ay ichide ghuljigha kelgen bolup, bashta palénow baldurraq kelgen idi. Abdure’up mexsumning éytishiche, sowét ittipaqi terep bashta ularning ghelibe qilishigha anche ishenmigenliki üchün abdukérim abbasofning bashchiliqida 40-50 ademni azghina qoral-yaraqlar bilen ewetken. Bu chaghda ghuljidiki qozghilangchilarning küchi heqiqeten ajiz idi. Emma, sowét terep gheni batur we fatix batur bashchiliqidiki nilqa qozghilangchiliri yétip kélip, düshmen’ge keng kölemlik hujumlar bashlap, 12-noyabighiche bolghan ariliqta ghulja shehirining asasiy qisimi azad qilin’ghan we pütün xelq qozghilip, téz arida etraptiki bir qanche nahiyiler azad qilinip, gomindang qoshunlirining herembagh, süydüng we kürelerge qapsilip qalghanliqini körgendin kéyin, bu inqilabning ghelibe qilalishigha ishench qilip, derhal yardem bérishke kirishken.
Elixan töre 13- noyabir küni sowét ittipaqi bash konsuli dabashin bilen körüshüp, sowét ittipaqining yardem bérishini otturigha qoyghan bolsimu, emma moskwaning généralliri we yardemliri tézdin kelmigen. Shundaq bolushigha qarimay, qozghilangchilar jenglerni dawamlashturup, 2500 din artuq qoralliq küchke ige gomindang qoshunlirini herembagh, ayrodrom we langshanggha qapsiwalghan idi. Bu jaylargha 8000 din artuq adem jaylashqan idi. Qoral-yaraq jehette düshmen partizanlardin üstün hésablinatti.
Bu waqitlarda qozghilangchilar qoral-yaraq jehettin qiynalghan bolup, herembaghdiki düshmenni yoqitish we bashqa jaylarni azad qilish hemde ürümchidin kélidighan gomindang yardemchi qoshunlirini yoqitish üchün qoral-yaraq we oq -dorilargha bolghan muhtajliq nahayiti zor idi. Chünki, bu waqitta ju shawjyang besh yol bilen ghuljigha hujum qilish pilani tüzgen hemde bu heriketke yéngi 45-diwiziyining bir qisimi we zapas 7-diwiziyini toluqi bilen ajratqan idi. Eger herembaghdiki düshmen küchliri we sirttin kélidighan küchler birlishiwalsa, ulargha taqabil turush hemde yéngidin qurulghan hakimiyetni saqlap qélish mumkin emes idi. Mana mushundaq murekkep weziyet shara’itida, 24-noyabir küni elixan töre sowét ittipaqi hökümitige xet yézip, herbiy qoral-yaraq yardimi bérish we yaki malgha almashturush teklipini berdi. Bériya özining sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissariyatining komissari bériyatining stalin’ghan yolligha doklatida qozghilangchilarning telipi heqqide toxtilip mundaq dep yazghan: « sowét konsulxanisigha qilghan murajitide ular hakimiyetni qolgha alghan bolsimu, emma hakimiyetni tutush üchün yéterlik meblegh yoqliqini bildürgen. Murajetnamige elixan töre we komitétning 13 adimi imza qoyghan» [27]. Moskwa ene shu teleptin kéyin, uzun ötmey général mayor wladimir stépanowichni ghuljigha ewetip, mexsus herbiy-siyasiy meslihetchilikke teyinligen. Uningdin ilgiri bolsa elixan töre bashliq azadliq teshkilatining alaqisi sowét konsuli dubashin we yaki uning wekilliri bilenla bolghan idi. Sabiq milliy ammiye polkownikliridin aytoghan yunuchi we esihet téyipoflarning eslishiche, général égnarof ghuljigha kélip bir heptilerdin kéyin zor sandiki qoral-yaraqlar ghuljigha yetküzülgen[28].
Abdure’up mexsum ibrayimining eslishiche, sowét ittipaqi généralliri kelgendin kéyin barliq herbiy ishlar ularning qoligha ötken. Uning éytishiche, générallar kelgendin kéyin, herbiy ishlarni biz qilayli dep barliq herbiy ishlarni ular öz qollirigha alghan, emma dölet bashqurush, siyasiy we bashqa ishlargha ular köp arilishiwalmighan[29]. Lékin, égnarowning kélishidin kéyin, yene sowét ittipaqi terep her qaysi ministirliklergimu meslihetchilerni ewetken bolup, elixan törige muhsin abdullin isimlik özbékistanliq uyghur meslihetchilikke teyinlen’gen. Ma’arip, maliye, sehiye, aliy sot, diniy we bashqa ministirliklerning hemmiside sowétlik meslihetchiler orunlashqan bolup, bezi perezlerde siyasiy, memuriy meslihetchilerning sowét ittipaqining ghuljidiki 2- we 1-dom dep atalghan orunlirigha ayrim-ayrim halda boysun’ghanliqi éytilidu. Chünki, bu meslihetchilerni moskwa biwasite bashqurmay, eksiche moskwaning ghuljidiki bash wekili, yeni bash meslihetchisi bashqurushi mumkin idi.
3. Sowét ittipaqining iligha ewetken deslepki besh qoralliq etriti
Tarixiy pakitlar ispatlidiki, sowét ittipaq terep général égnarow kelgendin kéyin qozghilangchilargha qoral-yaraq yardimi körsitishke kirishken bolsimu, emma tézdin köp sanda eskiri küch ewetmidi. Sowét ittipaqi terepning nilqa qozghilingidin tartip, 1945-yilining bahar aylirighiche bolghan ariliqta iligha ewetken qoralliq etret besh we omumiy adem sanining 600 etrapida’ikenliki resmiy sowét mexpiy arxipliri arqiliq ashkarilandi. Sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissariyatining komissari lawrénti bériya bilen sowét ittipaqi dölet bixeterlik komissariyatining komissari wséwolod mérkulowning 1945-yilining béshida stalin we tashqi ishlar xelq komissari wichéslaw molotowqa yollighan doklatida mundaq melumat bérilgen idi: ” yéngi hökümetning telipige bina’en qozghilangchilargha yardem bérish üchün général égnarowning bashchiliqida kéreklik alaqe esliheliri we partlitish mutexessisliri ewetildi. Ilgiri terbiyileshtin ötken, eslidiki shinjang ahalisi we ottura asiya milletliridin kélip chiqqan, sani 590 ademdin terkip tapqan besh atliq etret qozghilang partlighan rayonlargha tashlandi”[30].
Bériya tilgha alghan mezkur besh qoralliq etretning beziliri heqqide hazirche deslepki melumatlar mewjut. Belki, uning közde tutqanliri arisida nilqa qozghilingi üchün almutining yénida teyyarliqtin ötken fatix muslimof bashliq on nechche kishidin terkip tapqan etretmu bolushi mumkin. Bularning arisida seydulla seyfullayéfmu bar idi .biraq, u yarilinip qélish sewebi tüpeylidin fatix qatarliqlar bilen birge nilqa taghlirigha kelmigen idi(31).
Bériya tilgha alghan bubesh etretni kéyinki waqitlarda bu etretlerge qatnashqanlarning eslimiliri hem sowét ittipaqi arxipliri arqiliq deslepki qedemde békittim. Belki bu yenila arxiplarni dawamliq tekshürüsh arqiliq téximu ishenchilik delillinishi we toluqlinishi mumkin.
Bularning ichide ikki etretni alahide eskertish kérek. Sowét ittipaqi terep 1944-yili, 26-dékabirda qirghizistanning issiq ata rayonida terbiyidin ötken düyshenoghaybayéf, pétir sawin ( zakir töre) we qutan togoyéf qatarliqlarning komandirliqidiki 67 kishilik ” batur” etritini we bir heptidin kéyin osh etrapida terbiyidin ötken issaqbek munonof, gabit muzipow ( ghuljidiki ismi eli memetof we yaki eli ependi) we razzaq mewlanof qatarliqlarning komandirliqidiki 100 kishilik ” buygu” namliq etretni qorghas arqiliq iligha ewetti[32]. Batur etriti süydüng we küreni élishqa qatniship, 31- dékabir künide losigonggha orunlashti hemde ghulja etrapida jingdin kéliwatqan düshmen qoshunlirigha qarshi jeng qildi. Bu chaghda ” batur” etriti yerlik uyghur we qazaq qozghilangchilar hésabigha köpeytilip, birdiwizyon’gha aylan’ghan idi.
“buygu” etriti bolsa herembagh soqushigha qatnashti hemde 1945-yili, 17-yanwardin bashlap, bir atliq polkqa kéngiyip, issaqbek munonofning komandirliqida général shé yiféng qomandanliqidiki achal dawini arqiliq ghuljigha hujum qilip kelgen gomindang qoshunlirini mazar we chapqan yota qatarliq jaylarda tarmar qildi.
Ishenchilik éytishqa boliduki, 1945-yilining 3-aylirighiche bolghan ariliqta sowét ittipaqi terepning ewetken herbiy xadimlirining adem sani texminen 600 etrapida bolup, bularning mutleq köpchiliki eslide uyghur diyaridin sowét ittipaqigha ketkenler idi. Bu 5 etretni hergizmu muntizim sowét qizil armiyisi déyishke bolmaytti. Biraq, junggoda neshir qilin’ghan “ Sherqiy Türkistan Inqilawiy Tarixi“ we „Sherqiy Türkistan Inqilawiy Tarixi Chong Ishlar Xatirisi“ hem bashqa eserlerde hem maqalilarda sowét ittipaqining mexsus qizil armiye qoshuni ewetip, partizanlarning urushlirigha qatnashturghanliqi köptüriwétilgen shuningdek bubayanlar üchün héchqandaq pakit körsitilmigen. Buningdiki meqsed qozghilangchilarning rolini we küch-qudritini ajiz körsitish, yene bir tereptin sowét ittipaqi bolmighan bolsa, inqilab bashtila ghelibe qilalmaytti we yaki hemme ish sowétning qoli bilen bolghan dégen idiyini ilgiri sürüshtin ibaret bolsa kérek. Mundaq idiye eyni waqittiki milliy inqilabni basturushqa ewetilgen gomindang ofitsérliri teripidinmu köptürülgen hemdegomindang hökümiti xelq’ara jem’iyetke sowét ittipaqi ilida weqe chiqirip, junggoning igilik hoquqigha hujum qildi, sowét qizil armiyisini shinjanggha kirgüzdi, dégendek teshwiqatlarni yürgüzgen idi.
Emma , sowét ittipaqining bu inqilabqa bashtin -axiri arilashqanliqi we yardemlerni bergenliki emeliyet,lékin xelqning eslidin inqilabiy heriketlerni bashlighanliqi, xelq ichide jiddiy qarshiliq idiyiliri hem heriketliri dawamlashqanliqi, sowét ittipaqining bolsa bu pursettin paydilinip, yardem bérish we qollash siyasiti qollinip, qozghilangchilarning keng kölemlik ghelibe qazinishida belgilik rollarni oynighanliqimu emeliyettur. Eger xelq keng kölemlik azadliq kürishige atlanmighan bolsa , ular eshu özlirining axirqi nishani bolghan -azadliqni qolgha keltürüsh üchün jénini pida qilish niyitige kelmigen bolsa, sowét ittipaqi her qanche qilsimu, xelqni qozghiyalmaytti hemde héch némige érishelmeytti. Bu yerde qoral-yaraqla emes, belki azadliq iradisi we ghayisi üstünlükke ige idi.
Ashkarilan’ghan arxip höjjetlirige tayan’ghanda sowét ittipaqi terepning kengrek herbiy yardimi we muntizim sowét qizil armiyisining yardemge kirishi 1945-yili, 5-ayda üch yönilish jéngi bashlan’ghandin kéyin boldi. Uningghiche bolghan ariliqta peqet az sandiki ayrim etretler shuningdek ayrim herbiy instroktorlar pa’aliyet qildi. Etretler biwasite jenglerge qatnashsa, herbiy instroktorlar milliy armiyining jengchi-ofitsérlirini muntizim herbiy meshq qildurush we terbiyilesh bilen shughullandi.
Sowét ittipaqi terep 1945-yili 1-aydin bashlap, qorghasta mexsus mektep échip, qisqa muddet ichide 160 neper töwen derijidiki ofitsérni hemde 30 gha yéqin herbiy radistni terbiyiligendin tashqiri yene birqisim herbiy instroktorlarni ewetip, muntizim milliy armiye qurush üchün eskerlerning meshiq qilishigha yardem berdi. Milliy armiyining muntizimlishish jeryanida 2-dunya urushigha qatnashqan sowétlik uyghur ofitsérlardin mirzigül nasirof we seydexmet ömerof qatarliqlarmu herbiy telim-terbiye bérish ishlirigha qatnashqan idi[33].
” stalinning alahide papkisi” diki höjjetlerning biri bériyaning stalin wemolotowqa yollighan général égnarowning pa’aliyetliri we wezipilirige a’it doklat bolup, buningda ” 1945-yili,martqiche bolghan ariliqta qozghilangchilarning esker sani 8300 ge yetti. Belki bu téz köpiyip 12 minggha yetküzilidu. Général égnarowqa ularni terbiyilep, jengge yarighudek qilish, merkiziy junggo hökümitining mezkur rayon’gha muntizim armiyining 70ming eskirini orunlashturghanliqini nezerge élip, qoral-yaraqlarni kücheytish, layaqetlik herbiy kadirlarning yétishmeslikini hel qilish wezipiliri yüklendi” [34] dep yézilghan idi.
Ene shu doklattin körüwélishqa boliduki, moskwa partizanlarni terbiyilep, uni muntizim qoshun’gha aylandurushqa jiddiy köngül bölgen bolup, jumhuriyet waqitliq hökümiti bashtin -axiri muntizim milliy armiye qurush arzusida bolup, muntizim milliy armiye qurush pilanlirini tüzüsh xizmitige bashta partizanlar bash qomandani we herbiy ishlar naziri pétir romanowich’aléksandrowni mes’ul qilghan bolsimu, emma uning 1945-yili, 17-yanwarda shéyiféng qoshunliri ghuljigha qistap kelgen xeterlik peytte wezipisini tashlap sowét ittipaqigha qéchip kétishke urunushi bilen waqitliq hökümet uni wezipidin qaldurghan idi . Waqitliq hökümet uzun ötmey exmetjan qasimini herbiy ishlar bölümige mes’ul qilip, milliy armiye qurush teyyarliq xizmetlirige saldi. Shuningdin kéyin herbiy ishlar bölümining bashliqliqiliq wezipisini zimmisige alghan exmetjan qasimi jiddiy türde milliy armiye qurulush xizmitige kiriship, aldi bilen milliy armiyining tüzülme layihisi we bashqa munasiwetlik pilanlarni teyyarlap otturigha qoydi. Elwette, bu chaghda 2-dom exmetjan qasimigha meslihetchilikke sowét qizil armiyisining ofitséri, sowétlik uyghur seydexmet ömerofni teyinligen bolup, seydexemet ömerofning 2-domgénérali wladimir stépanowich égnarowqabiwasite boysunushida shek yoq idi. Kespiy herbiy xadim seydexmet’ömerofning exmetjan qasimining milliy armiye qurulmisigha a’it pilanlirini teyyarlashta muhim rol oynighanliqini perez qilish mumkin.
Milliy armiyining herbiy unwan, pagon, herbiy ustaf we qoshun tüzülmisining sowét qizil armiyisidin köp derijide, sabiq char rusiye armiyisidin azraq derijide ülge alghanliqida exmetjan qasimining 2-domning kespiy herbiy xadimlirining teklipi we teshebbusini qobul qilghanliqini körüwélish tes emes. Eyni waqitta jumhuriyet waqitliq hökümiti ezaliri milliy armiyining qurulush layihisini muzakirilerdin ötküzgende, milliy armiyining namini qandaq atash heqqidimu köp talash-tartish qilghan. Exmetjan qasimi dunyada mewjut bolghan sowét ittipaqi , junggo, türkiye , iran qatarliq ellerning herbiy namliri hem bashqa alahidiliklirini misallar bilen körsitip , yéngidin dunyagha kelgen bu muntizim qoshunning hermilletning perzent qoshuni we her milletning menpe’etlirini qoghdaydighan armiye bolushi lazimliqi, uning üstige yene élip bériliwatqan inqilabningmu milliy azadliq herikiti ikenliki, shunga uni « milliy armiye» dep atash lazimliqidin ibaret öz layihisini küchke ige qilishqa tirishqan. Gerche , hökümet terkibidiki bir qisim erbablar teripidin milliy armiyini türkiyining usuli boyiche “milliy ordu” dep atap, türkche herbiy atalghu we herbiy sistémini ishlitish teshebbusi otturigha chiqirilghan bolsimu, emma sowét ittipaqining yardimige we qollishigha érishiwatqan milliy azadliq inqilabning buningdin kéyin sowét ittipaqining téximu zor yardemlirini we xelq’araliq siyasiy qollashlirini qolgha keltürüsh üchün exmetjan qasimining teshebbusi toghra tépilghan idi.
Uning üstige yene muntizim milliy armiyequrush we uni qorallandurush mesililiride sowét terep , jümlidin moskwaning bash meslihetchisi wladimir stépanowich’égnarowning meslihetini qobul qilmasliqmu mumkin emes idi. Exmetjan qasimi qatarliqlar milliy armiyini sowét qizil armiyisining ülgisidiki muntizim armiye qilip qurush chiqishning köp jehetlerdin paydiliq ikenlikini tonup yetkenliki üchün öz layihisi we teshebbusida ching turdi. Xuddi lawrénti bériya yosif stalin’gha yollighan doklatida körsetkendek , milliy armiyini qurush we teyyarliqtin ötküzüsh ishlirigha bash herbiy-siyasiy meslihetchi égnarow biwasite arilashqan idi.
1945- yili, 3-aydin bashlap, muntizim armiye qurush ishliri jiddiy tutush qilinip , partizan etretliri özgertilip, partizanlar we partizan komandirliri muntizim armiyining ofitsér- eskerlirige aylanduruldi. Shuningdek, jumhuriyet waqitliq hökümitining 1945-yili, 2-féwral küni élan qilghan 19-nomurluq herbiy ishlar qarari boyiche 20 yashtin 45 yashqiche bolghan puqralar eskerge qobul qilinip, sowét herbiy instroktorliri we yerlik komandirlar teripidin meshiq qilduruldi. Qisqa muddet ichide chilpengzide terbiyilen’gen bir qisim töwen derijilik ofitsérlar her qaysi qoshunlargha teqsim qilindi hemde yene dawamliq türde üch ayliq ofitsér terbiyilesh kursi échildi.
Körüwélishqa boliduki, 1945-yili, april aylirida sani texminen 15 ming bolghan[35] muntizim milliy armiyining yette atliq we piyade polki, üch atliq we piyade musteqil bataliyoni, bir zembirekchiler bataliyoni hem bir atliq musteqil éskadronining jenggiwar we muntizim halda jing, shixo, tarbaghatay we altayni öz ichige alghan tengri taghlirining shimalidiki jaylargha orunlashturulghan gomindangning üch diwiziyige yéqin muntizim herbiy küchini tarmar qilip, üch wilayetni toluq azad qilishida hemde qoshunning 1946-yili, 6-ayghiche bolghan ariliqta dawamliq köpiyip, texminen 30 ming kishilik armiyige aylinishida sowét ittipaqining yardimini bir chetke qayrip qoyushqa bolmaydu. Üch ayliq muntizimlishish, qattiq herbiy meshiq we herbiy teyyarliq ömride miltiq tutup baqmighan uyghur déhqan yashliri we qazaq charwichilirining rohidiki qehrimanliqlargha téximu zor küch qoshup, ularning gomindangning eng ilghar qoral-yaraqliri bilen qorallan’ghan, yaponiye armiyisi bilen jeng qilip, tejribilerge ige bolghan muntizim qoshunlirini,yeni gherbiy shimalning yerlik padishahi hésablan’ghan militarist xu zongnen’ge tewe 29- guruppoway armiyining yéngi 2-korpusini bitchit qilip tashliyalishida muhim rol oynidi. Emma, shu nuqtini eskertish zörürki, eger batur esker bolmisa, qomandan qanche jengge mahir we yuqiri herbiy telim-terbiyige ige bolsimu bikar. Gomindangning yéngi 2-korpus qomandani général léytinant li téjün, yéngi 45-diwiziye komandiri général mayor shéyiféng we général mayor guchi, zapas7-diwiziye komandiri li yüshang, yéngi 45-diwiziyining polk komandirliridin xu wénsi we bashqa polkowniklar hemde batalyonwe rota komandirlirining köpinchisi xu’angpu herbiy mektipini püttürgen kespiy ofitsérlar idi. Bularning uzun mezgillik jeng qilish tejribisi bar bolup, ularning beziliri jang jéshining 1927-yili, shimalgha yürüsh qilish ,1928-1937-yilliri arisida junggo qizil armiyisini qorshap yoqitish urushlirigha hemde 1937-yilidin kéyin yapon’gha qarshi turush qatarliq urushlargha qatnashqan shuningdek köpligen jenglerge qomandanliq qilghan kona herbiy komandirlar we générallar idi. Biraq, ular uyghur, qazaq,qirghiz, tatar, mongghul , tunggan we rus partizanliri hem komandirlirining qolida yéngilipla qalmastin, belki yene 1945-yili, 5-aydin kéyin muntizim milliy armiyining qolidimu dawamliq meghlup boldi. Gomindang hökümiti amalsizliqtin <> en’enisi boyiche gensudiki ma bufangning qomandanliqidiki tunggan we sala qatarliq musulman milletlerni asas qilghan atliq 5-korpusni yötkep kélip, musulmanlarni musulmanlar arqiliq yoqatmaqchi boldi.
Gomindang armiyisining ili, tarbaghatay we altaydiki paji’elik meghlubiyetliride türlük amil mewjut bar. Buningdiki asasliq seweb, gomindang ofitsér we eskerliri qorqunchaq, ölümdin qorqidighanliqi, ularda yerlik xelqlerni düshmen hésablash, ularni kemsitish, haqaretlesh xahishi küchlük idi. Shu sewebtin ular barliq urush jeryanida uyghur qatarliq yerlik millet xelqining himayisige érishelmey, arqa sepsiz qaldi.
Gomindang ofitsérliri téximu shundaq bolup, öz eskerlirining öle-tirilishige qarimay, özlirining jénini saqlashni oylaytti. Bu xil yekünni eyni waqittiki gomindang armiyisining ofisérliridin biri du shézongmu shundaq chiqarghan idi(36).
Shuning bilen bir waqitta yene yerlik muhit we hawa kilimatigha könelmigen gomindang eskerliri we komandirliri özliridiki yuqiriqi bir qatar kemchillikliri bilen qoshulup, partizanlar we kéyin muntizim milliy armiyining zerbilirige mutleq teng kélelmidi. Gomindang ofitsér-généralliri bolsa özlirining bumeghlubiyitini sowét ittipaqigha dönggep, he- désila özlirini sowét qizil armiyisi bilen jeng qilghan, özlirining reqiblirining yerlik partizanlar emes, belki muntizim sowét ittipaqi qizil armiyisi ikenlikini pedezlep, özliridin yuqiri bash qomandanliq shitablirigha melumat yollap, özlirini jazagha tartilishtin saqlap qélishqa urundi.
Mundaq köptürme doklatlar, yalghan melumatlar, herembaghni mudapi’e qilghan général mayor du défudin tartip, bashta ghulja etrapida, kéyin shixoda meghlup bolghan yéngi 45-diwiziye qomandani général mayor shé yiféng, kengsay urushida meghlup bolghan zapas 7-diwiziye komandiri général mayor li yüshang, 45-diwiziyining 3-polkining komandiri polkownik xu wénsi, herembaghni mudapi’e qilghan polkownik saw riling, jingda meghlup bolup esirge chüshken général mayorguchi hetta milliy azadliq inqilabni basturushtiki herbiy heriketlerge bash qomandanliqqa teyinlinip, 1944-yili,12 -aydin 1945-yili, 9-ayghiche bolghan ariliqtiki barliq herbiy heriketlerge qomandanliq qilghan yéngi 2-korpus qomandani général léytinant li téjün qatarliqlarning qelimi bilenmu 8-urush rayoni qomandani ju shawlyang we bashqilargha yollan’ghan idi.
Bu xil köptürülgen télégrammilar we melumatlar gomindang tarixchisi jang dajünning «shinjangdiki 70 yilliq boran-chapqun» namliq kitabidin orun alghan.
Heqiqeten, sowét ittipaqining partizanlargha we milliy armiyige yardem bergenliki rast, emma bu yardemlerning cheklik bolghanliqi, hergizmu meghlup bolghan gomindang ofitsérlirining yalghan we köptürme uchurlirida éytilghandek bolmighanliqimu heqiqet . Sowét ittipaqi eyni waqitta özining xelq’araliq abroyi , amérika we en’gliye qatarliq ittipaqdashlargha bergen wediliri üchün hergizmu ili inqilabini ashkara qollimighan bolup, öz yardemlirini mutleq mexpiy türde körsetken idi . Shuning üchün moskwa zor sandiki sowét qizil armiye qoshunlirini gomindang armiyisi bilen biwasite jeng qilishqa ewetmigen bolup, peqet ayrim etretler we yaki ofitsérlarni partizanlar hem muntizim milliy armiyining terkibide jeng qilishqa ewetken. Bularning sanimu köp emes idi. Bu sowét ittipaqining 1934-yili, we 1937-yili muntizim qoshunliridin n k w d ning almuta 13-atliq polki qatarliq polk derijilik qoshunni biwasite ölkige kirgüzüp tunggan we uyghur qoshunliri bilen jeng qildurghinigha oxshimaytti.
Hetta mexpiyetlik sewebidin sowét ittipaqi mexsus organliri iligha ewetken atliq partizanlarning kiyimliri, ishletken qorallirighiche almashturiwetken hemde xadimlarning yanliridiki esli sowét ittipaqigha mensup bolghan kimlik kinishkiliri we belgilirini yighiwalghan bolup, ularning özlirining sowét ittipaqidin kelgenlikini yerlik kishilerge éytishimu cheklen’gen idi. Biraq, muntizim milliy armiye qurulghandin kéyin, komandirlar terkibidiki yerlik komandirlar kimning sowét ittipaqidin kelgenlikini bilgen bolsimu, emma intizam tüpeylidin dawrang sélinmighanliqi melum.
Sowét ittipaqi meyli xelq’ara sorunlarda we yaki gomindang rehberliri bilen bolghan söhbetlerde héchqachan özining ili inqilabigha herbiy yardem bériwatqanliqini étirap qilghan emes. Moskwa bashtin axiri buni yerlik xelqning xata siyaset keltürüp chiqarghan azadliq kürishi we qozghilingi ikenliki, buning bilen sowét ittipaqining héch bir alaqisi yoqluqini tekitligen. Biraq, étirap qilish lazimki, sowét ittipaqi hökümiti özlirini qozghilang bilen alaqisi yoq dégen bilen beribir mexpiy türde milliy armiyini cheklik derijidiki herbiy instruktor, ofitsér we jeng qilghuchi xadimlar hem qoral-yaraq, oq-dora we herbiy eshyalar bilen teminleshni taki 1945-yili 10-ayghiche dawamlashturdi hemde biraqla öz ademliri, qoral-yaraq we oq –dorilirini élip chiqip ketti. Bu qorallar we oq-dorilar hem xam eshyalarning bir qisimi bashta yéza igilik we déhqanchiliq mehsulatliri bilen almashurulghan idi. Chünki, inqilab bashlan’ghanda sowét qizil armiyisi yawropada jeng qiliwatatti, sowét ittipaqi üchün ashliq, mal-charwa, xam eshya qatarliq türlük mehsulatlar kérek idi. Shuning üchün sowét ittipaqi qoral-yaraqlirining bir qisimini bikargha bermidi hemde sodini yolgha qoyup, ili, chöchekning sodigerlirining shuningdek yerlik mehsulatlarni sowét ittipaqining yénik sana’et mehsulatliri bilen almashturushi üchün yol achqan idi.
Milliy armiye artiliriye diwiziyonining komandiri esihet téyipofning 2004-yili sözlep bérishiche, hetta sowét ittipaqi herbiy mutexessisliri milliy armiyining artiliriye diwiziyonini qurush üchün kengsayda 1945-yili 3-aydin bashlap resmiy terbiyileshke kirishken bolup, 3- 4ayliq terbiyidin kéyin milliy armiyining artiliriye diwiziyoni qurup chiqilip, jing we shixo urushlirigha qatnashqan idi. Sowét ittipaqining herbiy yardemliri üchün waqitliq hökümet re’isi elixan töre 1945-yili may éyida mexsus moskwa xet yézip, sowét hökümitining körsetken yardemlirige rehmet bildürgen[37].
Shuningdin kéyin yene sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitéti 1945-yili 6-ayda qozghilangchilargha yardem bérip, milliy armiyini mustehkemlesh üchün qizil armiyining 500 neper ofitséri we 2000 neper eskirini ewetken[38]. Sowét ittipaqi dölet bixeterlik ishlirining mes’uli lawrénti bériya merkiziy komitétsiyasiy biyoro ezasi we tashqi ishlar komissari wichéslaw molotowqa yazghan doklatida ” shinjangdiki musulmanlarning qozghilang heriketlirige qatnishish üchün qizil armiyining ofitsér we eskerlerni yetküzüsh emelge ashuruldi” dep melumat bergen[39].
Biraq, bu qoshunlarning qaysi jenglerge qandaq shekilde qatnashqanliqi éniq emes.
Lékin, hazirghiche melum bolghan uchurlar körsettiki, shixo we jingdiki jengler milliy armiyining eng shiddetlik urushliri bolup, bu urushlargha milliy armiyining barliq küchi we barliq qisimliri sélin’ghan idi. Hazirghiche mexsus sowét qizil armiyisining ayrim bir bataliyoni we yaki bir polkining jing we yaki shixo urush meydanida öz aldigha jeng qilghanliqi heqqide melumat yoq.
Perez qilishqa boliduki, mezkur 500 ofitsér we 2000 esker belki milliy armiyining shimaliy we ottura yönilishtiki, belki asasliqi ottura yönilishtiki qisimlirining arisigha chéchiwétilgen bolushi, ofitsérlarning bolsa, her qaysi qisimlarning her derijilik komandirliq wezipilirini atqurghan bolushi éhtimalgha yéqin, egerde sowét qizil armiyisi ayrim polk we yaki ayrim bataliyon salahiyitide jeng qilghan bolsa buning asanla sirtqa bilinip qélishi mumkin idi.
Démek, körüwélishqa boliduki, sowét ittipaqining bir’az keng kölemlik yardimi milliy armiye qurulup, resmiy üch front boyiche jeng qilishqa kirishkende bolghan. Mundaq bolushidiki seweb, jing we shixodiki ikki diwiziye gomindang qoshunlirini meghlup qilish üchün milliy armiyini téximu kücheytish zörür idi. Bériya öz doklatida gomindangning bu ölkige <>ni alahide eskertishi tesadipiy emes. Bu waqitta milliy armiyining qomandanliq shitabida tüzülidighan herbiy heriket pilanliri, urush xeritiliri we bashqa herbiy ishlargha munasiwetlik xizmetlerge sowét ittipaqining herbiy xadimlirining qatnashqanliqi hetta muhim rol oynighanliqi shübhisiz. Sopaxunsowurof öz eslimiside milliy armiye qomandanliq shitabida pütünley dégüdek sowétliklerning bolghanliqi heqqidiki uchuri del ene shu yuqirida qeyt qilin’ghan melumatlar bilen munasiwetliktur. Sopaxun sowurofning bu melumatliri milliy armiye shitab terkibini chüshinishte muhim paydilinish qimmitige ige.
4. Sopaxun sowurof qelimi astidiki aqsu urushi we sowét ittipaqi
Sopaxunning eslimiside, waqitliq hökümet we milliy armiye qomandanliq shitabi uni’aqsuda partizanliq urushi qilishqa belgileydu. U milliy armiye shitabining orunlashturushi boyiche u aqsugha bérish yollirini we munasiwetlik mesililerni muhakime qilish üchün iskender bilen körüshidu. Iskender uni tékes polkigha élip baridu. U yerde noghaybayéf, iskender qatarliqlar bilen aqsugha bérish herbiy heriket mesililirini muhakime qilidu.
Sopaxunning eslimisidiki bayanlardin körüwélishqa boliduki, sopaxun bashliq 100 din artuq gomindangning uyghur eskerliri xil qoral-yaraqliri bilen milliy armiye terepke ötken bolsimu, emma ular bir mezgil guman bilen közitilidu. Bash qomandani iwan palénow ularning qorallirini yighiwélip, tarqaqlashturiwétidu. Hetta shitabtiki bir sowétlik polkownik derijilik ofitsér uningdin gumanliq so’al soraydu.
Sopaxun sowurof etritining bir mezgil guman astida bolghanliqi ziya semedining ” exmet ependi” namliq höjjetlik bi’ografikromanidimu eslitilip ötülgen bolup,uning yézishiche, qomandanliq shitabidiki « aq bash» leqemlik sowétlik meslihetchi sopaxun etritige hemde uning partizanlirining jenubqa ewetilishige gumanliq qaraydu. Mundaq gumanning asasliqi sowét ofitsérliri , bolupmu 2-dom teripidin bolghanliqini perez qilish mumkin.
Shuni, eskertish kérekki, sopaxun, qasimjan qembiri we abdukérim abbasof qatarliq esli kélip chiqishi jenubluq bolghan kishilerning herbiy-siyasiy mes’ulliqida 200 kishilik partizan etritini ( siyasiy teshwiqat we soda-arqa sep xadimlirimu öz ichide) aqsu tewesige chüshürüshi waqitliq hökümetningla pilani bolmastin belki milliy armiye shitabi we 2-domning pilani dep éytishqa bolidu. Chünki, bu waqitta milliy armiyining asasliq hujum nishani jing we shixodin ibaret ottura yönilish bolup, egerde ottura yönilishte ghelibe qilinsa, shimal we jenubiy yönilishning ghelibisini qolgha keltürgili bolatti. Jing we shixo liniyisige gomindang armiyisining asasiy küchi orunlashturulghan bolup, bu ikki nuqta milliy armiyining pütün uyghur élini azad qilip, gomindang qoshunlirini shing shingshadin qoghlap chiqirishining achquchi idi. Emma, yene bir xeter shuki, milliy armiye pütün küchini shimal we ottura yönilishtiki urushqa sélip, ghuljini öz ichige alghan arqa seplerde esker qalmighan mundaq ehwal astida aqsu, qeshqer we kuchardiki gomindang qoshunliri küchini toplap muzdawan arqiliq iligha hujum qilip, milliy armiyining arqa sépini bösüp tashlishi mumkin idi. Mundaq nazuk ehwal astida qomandanliq shitab sopaxun etritini aqsugha ewetip, partizanliq urushi qilip, düshmenni özigejelip qilip turush arqiliq ottura yönilish urushining ghelibisini qolgha keltürmekchi boldi. Mezkur istratégiyilik ehmiyiti intayin yuqiri bolghan bu herbiy heriketke 2-dom générali wladimir stépanowich égnarowning alahide ehmiyet bérishi shuningdek uning moskwani xewerdar qilishi tebi’iy idi.
Sopaxunning bayan qilishiche, aqsudiki partizanliq heriketning intayin muhimliqini bash qomandan palénow özi biwasite tekitleydu hemde wezipe tapshuridu.
Aqsudiki bu herbiy heriketning ehmiyitining ene shundaq nahayiti muhimliqi tüpeylidin 2-dom mexsus türde yuqiri derijilik ikki herbiy xadim zakir töre bilen iskender ependini sopaxun etritige bash meslihetchilikke teyinligen idi. Sowét ittipaqi n k wdsi ( xelq ichki ishlar komissariyati)ning podpolkownik derijilik mezkur ikki ofitséri biwasite général égnarowqa boysunidighan bolup, zakir törining kéyin yézip qaldurghan aqsu urushi heqqidiki eslimiside özining we iskenderning bu wezipige wladimir stépanowich teripidin teyinlen’genlikini yazidu. Uning neziride milliy armiye bash shitabi emes, belki wladimir égnarowla mewjut idi. Zakir eslimiside yuqirining sopaxun etritini özining rehberliki astigh atapshurghanliqini shuningdek etretni aqsugha uzitish murasimi axirlashqandin kéyin derhal ghuljigha qaytip, ehwalni wladimir stépanowichqa doklat qilghanliqini yazidu. U yene özining burunla aqsugha mexpiy ademlerni ewetkenliki, elixan törige teshwiqat chaqiriqlirini yazdurup, bu teshwiqatlarni aqsu tewesidiki meschitlerge tashlatqanliqini bayan qilidu.
Sopaxun üchün özi bilen birge aqsugha chüshken zakir we iskender dégen kishiler öz herikitige eng tesir körsetken shexslerdur. Bolupmu sopaxun bilen zakirning biwasite herbiy hemkarliq munasiwiti bolup, u zakir bilen bolghan munasiwet heqqide birqeder köprek bayan qilidu. Aqsudin chékinish buyruqi kélip, partizanlar chékinip, qorghan’gha kélip , 10 kündin artuq waqit turup qalidu. Zakir töre bu waqitta qorghanda mexsus radi’o alaqe ponkiti qurup, özining rus radisti bilen turatti. Sopaxun qorghanda uningdin aqsudin néme üchün chékin’genlikning sewebini sorighanda, u ” bilmeymen” dep jawab bérip, bu mesilidin özini qachuridu. Shuningdek u sopaxundin aqsu etrapigha ma bufangning qoshunlirining kelgen yaki kelmigenlik ehwalini éniqlashni telep qilidu. Sopaxun ibrayim axun isimlik kishini ewetip, 5-korpusning téxi aqsugha kelmigenliki , emma pat yéqinda kélidighanliqi we ghuljigha hujum qilishi mumkinlikige a’it uchurni igilep yetküzidu. Bu uchur zakirni intayin xushal qiliwétidu.
1945- yili, 12-ayda sopaxun ghuljigha qaytqandin kéyin, zakirning teklipi bilen uning öyide 1946-yilining yéngi yilini birlikte kütüwélish murasimigha qatnishidu. Sopaxunning yézishiche, bu yerdiki sorundikilerning hemmisi dégüdek sowétlik ofitsérlar we générallar bolup, bularning arisida iskendermu bar idi. Iskender aqsugha barghan sopaxun, qasimjan qembiri we sidiq hajilar bilen bu yerde quchaqliship körüshidu. Méhmandarchiliq taza qizip, haraqlar yéterlik ichilgendin kéyin, zakir sopaxunni ayrim xanigha bashlap, uninggha özlirining néme üchün aqsudin chékinishining sewebini héchkimge éytmasliq sherti bilen sözlep béridu. Uning éytishiche, aqsudiki urushni toxtitish biwasite moskwa arqiliq ili bash qomandanliq shitabidin kelgen. Ili shitabi moskwaning téléfonini tapshuruwalghandin kéyin aqsudin chékinish buyruqini chüshürgen. Zakir yene stalin bilen jang keyshining pütüshkenliki, emdi urush bolmaydighanliqini éytip béridu[40]. Sopaxunning yézishiche, mana bu’uning zakir törini we iskenderni axirqi bir qétim körüshi bolup, shuningdin kéyin u zakir we iskenderni ikkinchi qétim körmigen.
Shuni eskertishni muwapiq taptimki, partizanlar bayni ishghal qilghandin kéyin, partizan rehberliri ikki neper sowétlik herbiy meslihetchi zakir bilen iskenderlerning qatnishishi bilen urushni aqsu shehiri etrapighiche kéngeytish, muz dawan yolini échish mesilisini muhakime qilidu. Axiri aldi bilen qorghanni azad qilip, muz dawan yolini échish qarar qilinidu.
Zakir töre aqsu urushi we sopaxun heqqide yazghan qisqa eslimiside eslide partizanlarning aqsu etrapigha bérish we aqsugha hujum qilish niyiti bolmighanliqi, qorghanni azad qilghandin kéyin, ümid tughulup, inqilabni kéngeytish qararigha kelgenlikidin ibaret partizanlarning yéngidin chiqarghan bu qararini wladimir stépanowichqa yetküzüp, özi we iskenderning ghuljidin yardem élish üchün ketkenlikini yazghan .
Bu waqitta partizan rehberliri arisida kuchargha hujum qilish, qorghan’gha hujum qilish we uchturpan’gha hujum qilish hemde aqsugha hujum qilishtin ibaret bir qanche tallash bar bolup, ular uzaq talash-tartish qilghan hemde abdukérim abbasofning uchturpanni azad qilip, buyerni bazigha aylandurush, egerde meghlup bolsa uchturpan arqiliq sowét ittipaqigha chékinish hem u yerdin yardem élish teklipi mezkur sowét meslihetchiliri teripidin süküt ichide qarshi élinmaydu. Körüwélishqa boliduki, sowét meslihetchiliri abbasofning bu teklipini bu inqilabning sowét ittipaqining yardimige érishkenlik sirini ashkarilap qoyushqa élip kélidu dep chüshen’gen. Sopaxunning éytip bérishiche, sowétlik bumeslihetchiler özlirining esirge chüshüp qélishidin bek ensireytti. Zakir bilen iskender partizan qomandanlirining aqsugha hujum qilish pilanini muwapiq dep qarap , aldi bilen ghuljidin ruxset sorash qararigha kelgen idi. Zakirning eslimiside éytilishiche, eslide ulargha aqsugha hujum qilip,alte sheherde keng inqilab qozghash wezipisi bérilmigen. Uning yézishiche, buning üchün général égnarowning raziliqini élish kérek idi. Shuni eskertish kérekki, uning eslimiside bu mesilisini qarar qilidighan adem yenila égnarowtur. Biraq, u ghuljidin xewer élip kelgiche sopaxunlar aqsu we konisherlerge hujum qilip, bu jaylarni azad qilip boldi. Emma, aqsugha qilghan birinchi qétimliq hujum muweppeqiyet qazinalmidi hetta konisheherde aqsudiki gomindang küchliri bilen uchturpandin kelgen 300 dek qoshunning birliship qilghan hujumigha uchridi. Düshmenning yalghan teslim bolghanliq hiylisige aldan’ghan, urush tejribisige ige emes, yash abdukérim abbasofning sopaxunning teklipini ret qilip, düshmen’ge oq chiqarmasliq buyruqi bergen idi. Düshmen partizanlargha yéqinlishiwélip biraqla hujum qildi ,netijide, partizanlar aqsu tewesige chüshkendin kéyin tunji qétim eng éghir bir zerbige uchridi. Buning xelq we jengchiler ichidiki tesiri nahayiti yaman boldi[41]. Partizanlar qaytidin aqsu shehirige kirip, qorshashni dawamlashturdi we yighin échip, weziyetni muhakime qildi. Bu waqitta ilidiki milliy armiye shitabi aqsu shehirini azad qilish jéngige yardem bérish üchün kölimi chongraq héchqandaq eskiri küch ewetmigen bolup, sopaxun buning sewebini mundaq dep yazidu:
” bizning küchimiz az, yardem téxi yétip kelmidi. Yardemge kelmeslikining sewebi belki biz mangghanda, siler jenubiy shinjanggha ötüp, düshmen qoshunlirining ili terepke ötüshini qattiq tosaysiler, razwétka, partizan urushi qilip, düshmenni sarasimge sélip turisiler, dégen idi. Birer sheherni alisiler dep tapshurmighan , shunga ular bizni partizanliq urushi qiliwatidu dep qarap yardemge qisim ewetmigen bolushi mumkin” [42].
Zakir özining eslimiside ” biz, men we iwan iwanowich, bir qanche yaridar we qurbanjan sopaxunni etret bilen qorghanda qaldurup, muzart dawini arqiliq tékes wadisigha kettuq. Sopaxun’gha yardemchi qoshun kelmigiche qorghanni qoghdap turush buyruqi bérildi” dep yazghan[43]. Ular qalmaq kürege kelgendin kéyin, öz’ara meslihetliship, wladimir stépanowichqa melum qilmay turupla, shuyerdiki karilow komandirliqidiki mongghullar polkidin bir éskadronni sopaxun’gha yardemge ewetidu. Zakir sopaxunlarning bu mongghul éskadroni bilen aqsugha hujum qilghanliqini esleydu. Sopaxunning eslimisidin melum bolushiche, sopaxun , bu kichik etretni ilidiki bash shitab ewetti dep xata chüshinip qalghan. Emeliyette, bularni zakir bilen iskender ewetken bolup, bash shitab kéyin xewer tapqan.
Iskender we zakir töre ghuljigha qaytqandin kéyin, ili milliy armiye shitabi weziyettin xewerdar bolidu. Peqet bir éskadron eskerni telemet arqiliq bay etrapigha ewetip, kuchardin kélidighan düshmenni tosushqa salghan. 9-ayning béshida yene ikki éskadron elixan törining oghli asilxan we mirzigül nasirof qatarliqlarning mes’ulluqida yardemge kelgen bolup, bular telemet dawini arqiliq ötken hemde bay we kuchar etrapida jeng qilghandin kéyin.ularning bir éskadroni shu etrapta qaldurulup, asilxan we mirzigul bashchiliqidiki etret jamgha kélip, u yerde sopaxun etriti bilen birleshkendin kéyin qaytidin kona sheherge hujum qilip, aqsuni qorshawgha aldi.
Mirzigul we asilxan bashchiliqidiki bu’etretning terkibidiki ikki éskadronda tégi özbékistanliq uyghurlardin, sowét qizil armiyisining ofitsérliridin qochqarof weyette suluqlardin mirzigül nasirof qatarliq komandirlar bar idi. Melum bolushiche, azghina bu yardemchi éskadronlarni elixan töre aqsuning ehwalidin xewer tépip, özi biwasite buyruq bilen ewetken bolup, emeliyette bu ghuljidiki jumhuriyet hökümitini muhapizet qilidighan muhapizet bataliyonidin ibaret idi. Sopaxunning yézishiche, mezkur muhapizet etritide köp sanda özbék perzentliri bolghan iken. Elwette, buningda uyghurlarning yenila asasliq salmaqni igileydighanliqi tebi’iy. Eyni waqitta ghulja shehiride bu bataliyondin bashqa yéterlik küch yoq bolup, hemmisi aldinqi septe idi.
Shu waqitta yene ili bash shitabi sopaxun’gha yardem bérish üchün sowétlik ofitsér, podpolkownik diniskofning bashchiliqida on nechche rus, özbék, uyghur we qirghiz ofitsérlarni ewetti. Bularning beziliri partizan shitabigha , beziliri éskadronlargha komandir we yaki mu’awin komandirliq wezipisige orunlashti. Bularning ichide 2-dunya urushigha qatnashqanlarmu bar idi[44]. Aqsugha kelgen bu sowétlik meslihetchilerning eng yuqiri unwanliqi podpolkownikdisinikof bolup, u iskender we zakir qatarliqlarning wezipisini tapshuriwalghan idi. Emma, disinikofning pa’aliyetliri heqqide köp uchurlar yoq. Biraq , partizanlarni aqsudin chékindürüsh we sowét ittipaqining qorallirini yighiwélip élip kétishte uning roli chong bolushi tebi’iy. Disinikof bashchiliqidiki meslihetchiler etritining aqsu jeng meydanida héchqandaq körünerlik roli bolmighan bolup, 2-qétimliq meslihetchilerning ewetilishi emeliyette sopaxun, qasimjan qembiri, abdukérim abbasof we kéyin qoshulghan asilxan hem mirzigül qatarliq komandirlarning pa’aliyetlirini nazaret qilishtin ibaret bolsa kérek. Bolupmu, elixan törining öz oghli asilxanni mirzigül nasirof bilen qoshup biwasite aqsugha ewetishi 2-domni bi’aram qilghan bolushi éhtimallliqa uyghun.
Qisqisi, milliy armiye qomandanliq shitabining aqsugha chüshken atliq partizan etritining ikki aydin artuq waqit élip barghan urushliri jeryanida ewetken yardemchi qoshuni ilgiri-kéyin bir bataliyon’gha yetmeydighan etretler bolup, partizanlar yerlik pida’iylarning köplep qoshulushini qolgha keltürgen bolsimu, emma ularni qoral-yaraq bilen teminleshte qiynaldi. Uning üstige yene ular aqsu etrapida jeng qilish we aqsuni qorshash jeryanida peqet gomindang qoshunliridin olja alghan oq-dorilarghila tayinishqa mejbur bolghan bolup, sopaxun qatarliq rehberler iligha adem ewetip yardemchi qoshun we oq-dora ewetishni bir qanche qétim telep qilghan bolsimu, emma ilidiki qomandanliq shitabi buninggha qulaq salmidi. Shu sewebtin partizanlarning oq-dorilirini azlap, qiyin ehwalgha chüshüp qaldi. Asilxan bu heqte mundaq dep yazidu: «özimizdiki barliq oqlar sanaqliqla qélip, hujumni dawamlashturalmay , tekrar muzaratqa oq sorap adem ewettuq. Ewetken ademlirimizni yene quruq wedilerni qilip qayturdi [45]». Uningdin bashqa yene partizanlar shitabi aqsu sépilining astigha partlatquch dorisi kömüp, sépilni partlitish arqiliq sheherge hujum qilip kirish üchün mexpiy lexme kolap sépil tüwigiche ekilip, ghuljidin partlitish dorisi kélishini kütken bolsimu, emma partlitish dorisi yétip kelmigen. Partizan rehberliri partlitish dorisi we oq-dora telep qilip, axirqi qétim adem ewetken bolsimu, muzart dawinida turidighan milliy armiye shitabining wekilliri ghayip bolghanliqi üchün bu ishmu bikar bolghan[46].
Milliy armiye bash shitabi bir ay etrapida dawamlashqan aqsuni qorshap hujum qilish urushigha birer polk derijilik qoshun we yaki birer minamyotchilar rotisi hem éghir qorallarni ewetmigen idi. Bulardin bashqa yene zor sandiki puqralar pida’iy bolghan bolsimu, emma ulargha ili tereptin qoral-yaraq we oq-dorilar yéterlik derijide ewetilmigenliki üchün qorallinish ehwali nachar idi. Emeliyette, 9-ayning otturlirida milliy armiyining derhal qoshun ajritip, aqsugha hujum qilish mumkinchiliki shekillen’gen bolup, milliy armiye 7-ayning 31-küni chöchekni, 9-ayning 5-küni altayni, 9-ayning 8-küni shixoni, 9-ayning 8-küni jingni azad qilip, üch wilayet bir gewdige aylinip bolghan idi. Milliy armiye shitabining bu waqitta aqsuni qorshap turghan partizanlargha bir emes, hetta ikki polk ewetish mumkinchiliki tamamen bar idi. Emma, aqsuni qorshap yatqan partizan komandirliri we hökümet wekilliri, hetta ghuljidiki jumhuriyet hökümitining rehberlirimu bu waqitta stalin rehberlikidiki sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitéti siyasiy biyorisining 14-awghust küni sowét-junggo dostluq shertnamisi imzalap, özlirining yalta kélishimide érishken imtiyaz-menpe’etliri nenjing hökümiti teripidin kapaletke ige qilin’ghandin kéyin, milliy armiyining hujumlirini toxtitish hem <> hökümitini nenjing hökümiti bilen söhbet ötküzüshke qistap, ölkilik birleshme hökümet qurush qararigha kelgenlikidin bixewer idi. Stalin hökümiti milliy armiye qoshunlirining manas deryasi boyigha kelgendin kéyin, barliq herbiy heriketlerni toxtitishini buyruq qilghandin kéyinla elixan törebashliq qozghilang rehberliri weziyet we moskwaning meqsitini chüshinip yetken idi. Elixan töre milliy armiye bash qomandani iwan palénowqa ürümchige hujum qilish buyruqi bergen bolsimu, emma palénow uning buyruqini ijra qilishni ret qildi hemde özining peqet moskwaning buyruqini ijra qilidighanliqini bildürdi[47].démek, bundaq ehwal astida milliy armiye bash shitabi aqsugha qoshun ewetishi mumkin emes idi.
Aqsuni azad qilish eslidinla bash shitab teripidin belgilen’gen emes bolup, körüwélishqa boliduki, moskwa bashtin axiri partizanlarning tengri taghlirining jenubidiki chong sheherlerning biri bolghan aqsu shehirini ishghal qilish, arqidin pütün aqsu wilayitining azadqilinip, jenubning bir tutash azad rayon bolushini xalimighan. Meyli, tashqorghanni baza qilghan qeshqer tewesidiki jengler we aqsu tewesidiki jenglerning hemmisi peqet tengri taghlirining shimalidiki keng kölemlik herbiy heriketning arqa sépini qoghdash rolinila ötidi xalas! moskwaning chüshenchisi boyiche alghanda, egerde pütün qeshqeriye azad qilinip, bu yerdiki gomindang hakimiyiti we qoshuni yoqitilsa, bu rayonni kontrol qilish qiyin bolatti. Chünki, mezkur rayonning jenubiy ulugh britaniyining tewesidiki hindistan hem musteqil afghanistan bilen chégrigha igebolup, bu rayonda 19-esirdin tartip, en’gliye we rusiye menpe’etliri qattiq toqunushup kelgen idi. Eger qeshqeriyide xuddi ilidikidek azad hakimiyet qurulsa, bu rayon qedem-qedem gherbliklerning tesiri astigha kirip qélip, moskwaning bu jaygha chishi patmasliq weziyiti shekillinishi , bu axirida uning ottura asiya rayonining bixeterlikige tehdit élip kélishi mumkin idi. Mana bu nuqtilar aqsu urushining herbiy jehettin ghelibe qilalmasliqi, hetta tashqorghandin bashlan’ghan inqilabningmu ghelibe qilalmasliqidiki tashqi amillar hésablinatti. Emeliyette, ili milliy armiye bash shitabi aqsudiki partizanlarni chékindürüp chiqishtin burunla issaqbekning qomandanliqida bir brigada atliq qoshunni aqsu yönilishige orunlashturghan bolup, noghaybayéf wekorilow komandirliqidiki polklar jiddiy teyyarliqlarda turghan idi. Bu aqsugha hujum qilish emes, belki milliy armiye bash shitabining ma bufangning atliq 5-korpusining aqsugha orunliship muzart dawini arqiliq iligha hujum qilishidin mudapi’e körüsh pilani bilen munasiwetlik bolsa kérek.
Yene bir tereptin alghanda, 1945-yili, 14-awghustta sowét ittipaqi bilen jungxua min’go hökümiti arisida imzalan’ghan shertname moskwaning menpe’etlirini kapaletke ige qilip bolghanliqi üchün milliy armiyining dawamliq urush qilishi stalin üchün hajetsiz idi. Uning üstige 2-jahan urushi axirliship, gomindangmu ghelibe qilghan döletler qatarigha kirdi we yaponiye armiyisi qoral tashlap, gomindang armiyisining jeng qilidighan düshmini tügidi. Egerde gomindang ma bufang qoshunlirini öz ichige alghan bashqa qoshunlirini yötkep kélip, milliy armiyige hujum qozghisa, urush téximu zor derijide kéngiyishi we sowét ittipaqining téximu bekrek meydan’gha chiqishi we yaki ashkara yosunda ya u terepte, ya bu terepte turushi lazim bolatti. Shu sewebtin moskwa urushni waqtida toxtitip, tinchliq söhbet taktikisini qollinip, özining ölkidiki , jümlidin ili , tarbaghatay we altaydiki tesiri küchini saqlap qélishni qarar qildi.
Ma bufang qoshunlirining kélish mesilisige zakir we iskenderler bashtin axiri köngül bölgen bolup, ular sopaxun’gha ma bufang qoshunlirining kélishi mesilisini birqanche qétim tilgha alghan. Sopaxun éytqandek, zakir törining ma bufangning atliq5-korpusi heqqidiki uchurlargha ige bolghanliqidin xushal bolup kétishi tesadipiy emes idi.
Sopaxun heqqide stalin’gha yollan’ghan melumat
Paydilan’ghan eserler
——————————————————————————–
[1] . Sopaxun sowurof. Men kechken kéchikler. 397-398-betler.
[2] .shu eser.399-bet.
(3) .qojay doqas . Üch wilayet inqilabi qoralliq küchlirining qurulmisi toghrisida . Ili tarix matériyalliri . 4-san.
.(4). Shu eser.480-481-bet.
[5] .toxti ibrayim. Milliy armiyining jenggiwar musapisi . 2003-yili, shinjang xelq neshiriyati. Ürümchi .
6] .sopaxun sowurof. Shu eser 481-bet.
[7] . Barmin. A. B.a. Barmin. Sinzyan w sowetsko-kitayskix otnosheniyax 1941-1949gg. ( shinjang 1941-1949-yillardiki sowét -junggo munasiwetliride). Barna’ul. 1999. 78-bet.
[8] . «yéngi zaman» géziti, 1999-yili, 6-ay. Almuta, uyghurche neshiri.
[9] . K istori’i wnéshnéy razwetki kazaxsstana.( qazaqistan tashqi razwétka tarixidin ).
[10] .b.a. Barmin. Sinzyan w sowetsko-kitayskix otnosheniyax 1941-1949gg. ( shinjang 1941-1949-yillardiki sowét -junggo munasiwetliride). Barna’ul. 1999. 78-bet.
[11] . W. Obuxow, sxwatka shésti impériy .bitwa za sinzyana. ( alte impérining shinjang üchün élishish ). Wéché neshiriyati, moskwa.2007. 297-bet.
[12 ] . Gé’orgiy mélikyanis, wostochnyy turkétsan byl broshén na pro’iwol sudby. Izwésti’a, ( xewerler géziti). Moskwa, 2002-yili, 23-awghust.
[13] . W. Obuxow, sxwatka shésti impériy .bitwa za sinzyana. ( alte impérining shinjang üchün élishish ). Wéché neshiriyati, moskwa.2007. 298-bet
[14] . W. Obuxow, sxwatka shésti impériy .bitwa za sinzyana. ( alte impérining shinjang üchün élishish ). Wéché neshiriyati, moskwa.2007. 298-bet.
[15] ,barmin a. Shu eser . 71-72-betler.
[16] . Rusiye fédératsiyisi dölet arxipi. Fond r-9401 s/ch. Op.2. D.96. L.197-198// i. W stalinning « alahide papkisi» . Sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissariyati-sowét ittipaqi ichki ishlar ministirliki sékritariyatining 1944-1953-yilliridiki matériyalliridin . Rusiye hazirqi zaman tarixi höjjetliri katalogi. Moskwa .1-tom. 1994.
[17] . Rusiye fédératsiyisi dölet arxipi. Fond r-9401 s/ch. Op.2. D.144, l.383 // l.i bériyaning « alahide papkisi» sowét ittipaqi ichki ishlar xelq komissariyati-sowét ittipaqi ichki ishlar ministirliki sékritariyatining 1944-1953-yilliridiki matériyalliridin . Rusiye hazirqi zaman tarixi höjjetliri katalogi. Moskwa .4-tom. 1996
[18] .pawél mixaylowich fitin heqqidiki melumat. http://www.hrono.ru/biograf/bio_f/fitin_pm.php.
[19] . « yéngi zaman» géziti, 1999-yili, 6-ay. Almuta, uyghurche neshiri.
[20] . Xélem xudaberdiyéf bilen söhbet. Xélem xudaberdiyéf 1947-1949-yilliri ilida exmetjan qasimi we milliy armiye shitabida meslihetchi teriqiside xizmet qilghan. 1960-1980-yillirida özbékistan radi’o-téléwiziye komitétining mu’awin re’isi bolup ishligen hemde 2003-yili tashkentte wapat bolghan. Ablet kamalowning esirige qarang:Ablet Kamalov : Uyghur Memoir Literature in Central Asia on Eastern Turkestan Republic ( 1944-1949). Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-29th Centuries. Edited by James Millward, Shinmen Yasushi, Sufawara Jun. Tokyo. The Toyo Bunko.2010. Pp. 278-289-
[21] . K istori’i wnéshnéx razwétki kazaxstana ( qazaqistan tashqi razwétkisi tarixi)
[22] k istori’i wnéshnéx razwétki kazaxstana ( qazaqistan tashqi razwétkisi tarixi)
[23] . Abduwaxap moniyéf. Général issaqbék . Biytik . 2006. Bu maqalé erkin too gézide bésildi. ) qirgizche(
[24] .elixan ture saghuni. Türkiston paji’es. Istanbul. 2012.
[25] .a.barmin. Shu eser. 79-bet
[26] . « w.m.molotowning alahide papkisi» . Rusiye fédératisyisi dölet arxipi. Fond 9401 s. Op.2. D.104 we d.300-303. Sowét ittipaqi xelq ichkis ishlar komissariyati- xelq dölet bixeterlik ministiriliki sékritariyatining matériyalliri.1944-1953. Rusiye yéqinqi zaman tarixi arxipxanisining katalogi. Moskwa.2-tom.1994.
[27] . « stalinning alahide papkisi» , rusiye dölet arxipida saqlan’ghan. Bu höjjet. Töwendiki maqalidin élindi. Gé’orgiy méliyakinsning «wostochniy turkéstan byl broshon na pro’izwol sudby» mawzuluq maqalisidin élindi. Xewerler géziti. 2002-yili, 23-awghusttiki sani.
[28] . Q. Ghojamberdiyéw . Uygury (uyghurlar. Qedimki zamanlardin ta hazirqi künlergiche etno-siyasiy tarixi). 516-bet. 2009-yili, almuta.
[29] .abdurewup mexsum bilen sohbet. 2004-yili, 11-ay. Shuningdek a.kamalowning esirige qarang::Ablet Kamalov : Uyghur Memoir Literature in Central Asia on Eastern Turkestan Republic ( 1944-1949). Studies on Xinjiang Historical Sources in 17-29th Centuries. Edited by James Millward, Shinmen Yasushi, Sufawara Jun. Tokyo. The Toyo Bunko.2010. Pp. 278-289-
Menbe: http://www.akademiye.org/ug/?cat=27
Social Media
Tengritagh Akademiyesi 