ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!
Uyghurlarning büyük ejdadi Oghuzhanning hayati we küreshliri
Oghuzname
Ashundaq bolsun déyishti. Uning turqi mana mundaq (Bu qurning keynige bir Arislanning buqisining resimi sizilghan iken) shundin kéyin shatliqqa muyesser boldi.
Bir küni ayxanning közi yorudi, u bir oghul tughdi. Bu oghulning yüz-chirayi kök idi, éghzi choghdek qizil, közliri hal, chachliri, qashliri qara idi. U hör-perilerdinmu chirayliqraq idi. Bu oghul anisining oghuzini bir qétim émipla, ikkinchilep emmidi. Xam gösh, ash, mey soridi, tili chiqishqa bashlidi. Qiriq kündin kéyin , chong boldi, mangdi, oynidi.
Uning puti buqa putidek, béli böre bélidek, mürisi qara bulghun mürisidek, köksi éyiq köksidek idi. Pütün bedinini qoyuq tük basqan idi. U yilqilargha qaraytti, atlarni minetti, ow owlaytti.
Künler ötüp, tünler ötüp, u yigit boldi, bu chaghda bu yerde bir chong orman bar idi, uningda köp tagh-éqin bar idi. Bu yerde yawayi haywanlar köp bolup, qushlar uchushup yüretti. Bu orman ichide bir chong qi’at bar idi, u mal-charwa we xelqning jénigha zamin bolghan intayin wehshiy bir haywan idi, u el-jama’etke zor jewri-japa keltürgen idi.
Oghuz xaqan bir batur adem idi, u bu qi’atni owlimaqchi boldi. Künlerning biride owgha chiqti, neyze élip, oq-ya élip, yene qilich élip, qalqan élip atlandi. Bir bugha owlidi, u bu bughini talning chiwiqi bilen derexke baghlap qoyup ketti. Etisi tang atqanda kelginide kördiki, qi’at bughini élip kétiptu. U yene bir éyiq owlap, uni altun belwéghi bilen derexke baghlap qoyup ketti. Ikkinchi küni tang atqanda kelginide kördiki, qi’at éyiqni élip kétiptu.
Oghuz xaqan héliqi derexning tüwide turghinida , qi’at kélip béshini oghuzning qalqinigha urdi. Oghuz neyzisini qi’atning béshigha urdi, uni öltürdi, qilich bilen béshini kesti, uni élip ketti. U yene kelginide kördiki, bir shungqar qi’atning ich-baghrini yep turghan, u shungqarni oq-ya bilen öltürdi, uning béshini kesti. Andin éytti: “ qarang, mana bu shungqarning turqi ( bu yerge bir shungqarning resimi sizilghan iken) qi’at bugha yédi, éyiqni yédi, u gerche tömürdek qattiq bolsimu neyzem axir uni öltürdi, “ sözlep bolup kétip qaldi. Mana bu qi’atning turqi( Bu yerge kerkidan’gha oxshap kétidighan taq mönggüzlük bir haywanning resimi sizilghan iken).
Künlerning biride oghuz xaqan bir yerde tengrige séghiniwatqanda, etrap qarangghuliship, asmandin bir kök yoruq chüshti, u kündinmu nurluqraq, aydinmu yoruqraq idi, oghuz xaqan uning yénigha bérip qarisa, bu yoruqning ichide bir qiz tenha olturghan. U sahibjamal bir qiz idi, uning péshaniside choghdek parqiraq méngi bolup, xuddi tömür qozuqqa (1)oxshaytti, u qiz shundaq güzel idiki, u külse tengrimu küler idi, u yighlisa tengrimu yighlar idi. Oghuz xaqan uni körginide pütün bedinini titrek bésip, hoshidin ketti, uninggha köyüp qaldi, uni aldi, uning bilen birge yatti, tilikige yetti. Künler ötüp, tünler ötüp, uning közi yorudi, üch oghul tughdi, tunjisigha kün dep, otturanchisigha ay dep, kenjisige yultuz dep at qoydi.
Bir küni oghuz xaqan owgha chiqti, aldidiki kölning otturisida bir tüp derexni kördi. Bu derexning kawikida bir qiz tenha olturatti, u intayin sahibjamal idi, uning közi asmandinmu kökrek, chéchi su éqimidek, chishi ünchidek idi. U shundaq sahibjamal qiz idiki, yer-jahandiki kishiler uni körse “ ah,ah! janni alidiken “ der idi. Sütmu qimizgha aylinatti.Oghuz xaqan uni körginide hoshidin ketti, yürikige ot chüshti, uninggha ashiq boldi, uni aldi, uning bilen bille yatti, tilikige yetti. U qiz ikki qat boldi, künler ötüp, tünler ötüp uning közi yorudi, üch oghul tughdi, tunjisigha kök, otturanchisigha tagh, kenjisige déngiz dep at qoydi.
Shundin kéyin oghuz xaqan chong toy berdi, el-jama’etni teklip qildi, ular kélip qatnashti. Qiriq shire, qiriq orunduq yasatti. Köpchilik türlük nazu-németni yéyishti, türlük mey-sharapni ichishti. Toydin kéyin, oghuz xaqan beglerge we el-jama’etke yarliq chüshürüp mundaq dédi:“ men silerge boldum xaqan, élinglar ya bilen qalqan. Tamgha bizge bolsun buyan (2), kök böre bolsun hem uran(3);Tömür neyziler bolsun orman, owliqta yürüshsun mal-waran; Hem aqsun derya we éqin, quyash tugh bolsun, asman qorghan.“
Andin kéyin , oghuz xaqan terep-terepke yarliq chiqardi. Mektup yézip elchilerdin ewetti. Bu mektupta mundaq déyilgen“ men uyghurlarning xaqanimen, men pütün jahanning xaqani bolushum kérek. Men silerning manga boy sunushinglarni soraymen. Kimki méning aghzimgha baqsa, men uninggha tartuq tartip, uning bilen dost bolimen. Kimki aghzimgha baqmisa, ghezep bilen leshker tartip, uni özümge düshmen tutimen. Leshkerlirim hemmila yerde silerni yoqitidu“. Bu chaghda , ong terepte altun xaqan dégen bir xaqan bar idi, bu altun xaqan oghuz xaqan’gha elchi ewetip, nurghun altun-kümüsh, nurghun yaqut, ünche-merwayitni sowgha qilip, oghuz xaqan’gha béqinidighanliqini bildürdi. Oghuz xaqan uning yaxshi begliri bilen dostluq munasiwet ornatti, altun xaqan bilen dost boldi.
Sol terepte ürüm(4) dégen bir xaqan bar idi, bu xaqanning leshkerliri we sheherliri nurghun idi. Bu ürüm xaqan oghuz xaqanning yarliqini qobul qilmidi, uni hörmetlep aldigha barmidi,“ bu sözlerge pisent qilmaymen“ dep yarliqqa boy sunmidi. Buning bilen oghuz xaqanning ghezipi kélip, uninggha esker chiqirishqa teyyarlandi.
Tughlirini kötürüp, eskerlirini bashlap atlandi. Qiriq kündin kéyin , muz tagh dégen taghning baghrigha yétip bardi. Chédir tikip, shük bolup uxlashti. Tang süzülgende oghuz xaqanning chédirigha kündek bir yoruq chüshti. U yoruq ichidin kök tüklük, kök yayliliq chong bir erkek böre chiqti. Bu böre oghuz xaqan’gha mundaq dédi:“ hey oghuz, sen urumgha esker chiqarsang, men aldinglarda yol bashlap mangimen.“shundin kéyin oghuz xaqan chédirlirini yighip atlandi. Qarisa, leshkerlirining aldida kök tüklük, kök yayliliq chong bir erkek böre yol bashlap méngiwatqan, buning bilen ular börining keynidin egiship ilgirilidi.
Birnechche kündin kéyin kök tüklük, kök yayliliq bu chong erkek böre yoldin toxtidi, oghuzmu leshkerliri bilen birge toxtidi. Bu yerde étil(5) dégen bir derya bar idi. Étil deryasining qirghiqidiki qara tagh baghrida qattiq urush boldi, ikki qoshun arisida nahayiti köp jiddiy urush boldi, urush el-jama’etning könglige köp qayghu saldi. Urush shundaq qattiq boldiki, étil deryasining süyi qipqizil sirgha aylandi.Oghuz xaqan yengdi, ürüm xaqan qachti, oghuz xaqan ürüm xaqanning xaqanliqini aldi, el-jama’etni özige qaratti, nurghunlighan jansiz we janliq gheniymetler oghuz xaqanning ordisigha kirdi.
Ürüm xaqanning bir qérindishi bolup, uning ismi urus(6) beg idi, urus beg oghlini tagh béshigha jaylashqan, etrapi chongqur xendek bilen oralghan sheherni qoghdashqa ewetti, hemde oghligha:“ sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan’ghandin kéyinmu, sheherni qoghdap qélishing kérek“ dédi. Oghuz xaqan ashu sheherge atlandi. Urus begning oghli oghuz xaqan’gha nurghun altun -kümüsh ekeldi, hemde:“ éx, sen méning xaqanimsen! atam bu sheherni manga bergen hemde sheherni qoghdishing kérek, urush bashlan’ghandin kéyinmu sheherni qoghdap qélishing kérek, dégen. Eger atam xapa bolup qalsa, méning halim ne bolur? Men séning yarliqingni ijra qilishqa teyyarmen, bizning bextimiz , séning bexting; Bizning urughimiz, séning derixingning urughidin; Tengri sanga pütün zéminni ata qilmaqta. Méning jismim we bextim sanga mensup, men sanga tartuq tartip turup, dostluqtin chiqmaymen“ dédi. Oghuz xaqan’gha yigitning sözi yaqti, shadlinip küldi, hemde:“ manga köp altun teqdim qilipsen, sheherni yaxshi saqlapsen“ dédi. Shunga uninggha “ saqlap“(7)dep at qoydi, uninggha dostluq qildi.
Shundin kéyin oghuz xaqan leshkerliri bilen bille étil deryasigha keldi. Étil deryasi chong bir derya idi, oghuz xaqan buni körüp éyttiki:“ itilning süyidin qandaq ötermiz?“ leshkerler ichide ulus orda beg dégen bir yaxshi beg bar idi, u qabiliyetlik we eqilliq adem idi. U beg derya boyida nurghun tal-yaghachlarning turghanliqini kördi, buning bilen héliqi beg…. Ashu yaghachlar…. Kesti. Uni suning üstide leylitip, özliri uning üstige chiqip étil deryasidin ötti. Oghuz xaqan shadlinip küldi, éyttiki:“ hey, sen bu yerge bolghin beg, qipchaq(8) sanga at bolsun. “
Ular dawamliq ilgirilep mangdi. Shundin kéyin , oghuz xaqan yene héliqi kök tüklük, kök yayliliq erkek börini kördi. Bu kök böre oghuz xaqan’gha éyttiki:“ oghuz, emdi leshkerliringni bashlap bu yerdin qozghal, sen el-jama’et we beglerni bashlap mang, men sanga yol bashlap mangimen.“ tang atqanda oghuz xaqan erkek börining leshkerliri aldida yol bashlap kétip barghanliqini körüp shadlandi hemde dawamliq ilgirilep mangdi.
Oghuz xaqan bir chipar ayghir atqa minetti. U bu ayghirni intayin yaxshi köretti. Yolda bu ayghir közdin yütti. Bu yerde égiz bir tagh bar idi, uning üstide tong-muzlar bar idi, uning choqqisida ap’aq qarlar bar idi. Shunga bu tagh muz tagh dep atilatti. Oghuz xaqanning éti muz tagh ichige kirip ketti, buning bilen oghuz xaqan uzun’ghiche azab chekti. Leshker ichide bestlik we tembel bir er bar idi, u héchnémidin qorqmas batur adem idi, jenglerning sinaqlirigha berdashliq bergen adem idi. Bu adem atni izdigili taqqa kirdi, toqquz kündin kéyin , oghuz xaqan’gha ayghirni hazir qildi. Muz tagh intayin sogh bolghachqa, bu begning pütün et-janini qar-muz qaplighan idi. Oghuz xaqan xursen bolup küldi, éyttiki:“ hey, sen beglerge bolghin bashliq, menggülük isming bolsun qarluq(9)“ . Hemde uninggha nurghun dunya teqdim qildi.
Yene dawamliq ilgirilidi. U yolda égiz bir öyni kördi, bu öyning témi altundin, tünglüki kümüshtin, ishiki tömürdin yasalghan idi. Ishiki quluplan’ghan bolup, achquchi yoq idi. Leshker ichide bir chéwer ustam bar idi. Uning ismi tömürdu qaghul idi, oghuz uninggha:“ sen bu yerde qal, ishikni ach, ishikni achqandin kéyin ordigha qaytip bar“ dep yarliq chüshürdi hemde uninggha “ qalach(10)“ dep at qoydi.
Yene dawamliq ilgirilidi. Bir küni kök tüklük, kök yayliliq erkek böre yene yoldin toxtidi. Oghuz xaqanmu yoldin toxtap, chédirlirini tikti. Bu térilmighan tüzlenglik bir yer bolup, jurchit(11) dep atilatti. Uning el-jama’iti köp, yerliri keng idi, bu yerde yilqilar, pada-kalilar, altun-kümüsh, ünche-merwayitlar köp idi. Jurchit xaqan we el-jama’iti oghuz xaqan’gha qarshiliq bildürdi. Urush bashlandi, ikki terep oq chiqirip, qilich urushup jeng qildi. Oghuz xaqan jurchit xaqanni yengdi, uning béshini élip öltürdi, jurchitning el-jama’itini öz aghzigha qaratti. Urushtin kéyin , oghuz xaqanning leshkerlirige, nökerlirige we xelqige shundaq köp gheniymetler chüshtiki, uni toshushqa shunchila at, qéchir, kalilar azliq qildi.
Oghuz xaqanning leshkiri ichide bir chéwer kishi bar bolup, uning ismi barmaqliq yosun billig idi. Bu chéwer adem bir égiz harwa yasidi. Harwa üstige jansiz gheniymetlerni qachilidi, harwining aldigha janliq gheniymetlerni qoshti, ulargha harwini tartquzdi. Nökerler , el-jama’et buni körüp heyran boldi, ularmu harwa yasidi. Égiz harwa mangghanda “ qan’gha, qan’gha“ dégen awaz chiqatti, shunglashqa uninggha “ qan’gha“ dep at qoydi. Oghuz xaqan qan’ghalarni körüp küldi, éyttiki:“ qan’gha bilen jansiz gheniymetni janliq gheniymet sörep mangidiken. Égiz harwini menggü untup qalmasliq üchün, qan’ghuluq(12) sanga at bolsun“ sözini tügitip yürüp ketti.
Andin kéyin , oghuz xaqan yene kök tüklük, kök yayliliq erkek böre bilen bille sindu(13), tangghut(14), shagham(15) tereplerge yürüsh qilip bardi, köp urush we toqunushlardin kéyin , u jaylarni ishghal qildi we u yerlerni öz dölet térritoriyisige qoshti. Untup qalmasliq kérek, jenub terepte barqan(16) dégen yerning barliqini bilish kérek, u yer nahayiti munbet we issiq yer iken. U yerde haywanlar we qushlar köp iken, altun-kümüsh, bayliq köp iken. U yerdiki xelqlerning chirayi qapqara iken, xaqanining ismi masar(17) xaqan iken. Oghuz xaqan shu yerge atlandi, intayin qattiq urush boldi. Oghuz xaqan yengdi, masar xaqan qachti. Oghuz xaqan bu yerni ishghal qildi, buningdin uning dostliri xursen boldi, düshmenliri zar qaqshidi. Oghuz xaqan uni yenggendin kéyin , pütmes-tügimes bayliqqa we mal-charwigha ige boldi hemde ularni öz élige toshup ketti.
Untup qalmasliq kérek, kishilerge bildürüsh kérek. Oghuz xaqanning yénida aq saqalliq, boz chachliq, qabiliyetlik bir qéri kishi bar idi. U bilermen we lilla wezir idi, uning ismi ulugh türk idi. Künlerning biride, u chüshide bir altun ya bilen üch kümüsh oq kördi, bu altun ya kün chiqishtin ta kün pétishqiche sozulghan idi. Üch kümüsh oqning uchi shimalni körsitip turatti. Uyqudin kéyin , u chüshige kechkenlerni oghuz xaqan’gha éytip mundaq dédi:“ hey xaqanim, sanga uzun ömür yar bolsun;Hey xaqanim, séning el-nizaminggha adalet yar bolsun; Kök tengri chüshümde berdi manga isharet, ishghal qilghan yerlirini urughigha bölüp bersun dep. „oghuz xaqan ulugh türkning sözini anglap, intayin xursen boldi hemde:“ éytqining kelsun “ dédi.
Ikkinchi küni tang atqanda, balilirini chaqirip keltürüp éyttiki:“ hey oghullirim, owni könglüm tartip turidu. Yashinip qalghanliqim üchün owgha chiqishqa chamim yetmeydu. Kün, ay, yultuz, üchinglar tang atar terepke béringlar. Asman, tagh, déngiz üchinglar tün qarangghusi terepke béringlar.“ buning bilen ücheylen tang atar terepke, qalghan üchi tün qarangghusi terepke ketti. Kün, ay, yultuz nurghun haywan, qushlarni owlidi, hemde yoldin bir altun yani tépiwaldi, shundaqla uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi hemde altun yani üch bölekke böldi we éyttiki:“ hey akilar, bu ya silerge mensup bolsun, siler yagha oxshash oqni kökke étinglar.“
Yene shundin kéyin , asman , tagh, déngiz nurghun haywan we qushlarni owlidi, yoldin üch kümüsh oq tépiwaldi hemde uni atisigha tapshurup berdi. Oghuz xaqan shadlandi hemde oqlarni üchige bölüp berdi, éyttiki:“ hey iniler, bu oq silerge mensup bolsun, ya oqni toghrilaydu, siler oqqa oxshash yagha boy sununglar“ .
Shundin kéyin oghuz xaqan chong qurultay chaqirdi. Nökerlirini, el-jama’etni chaqirtti, ular kélip bameslihet olturushti. Oghuz xaqan chong chédirda……,…. Ong teripige, qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir altun toxuni asti, uning tüwige bir aq qoyni baghlidi. Sol teripige qiriq ghulachliq uzun bir yaghachni qadatturdi, uning uchigha bir kümüsh toxuni asti, tüwige bir qara qoyni baghlidi. Ong terepte buzuqlar(1) olturdi, sol terepte üch oqlar(2) olturdi. Qiriq kéche-kündüz toy boldi.
Ichishti, yéyishti, xursen bolushti. Shundin kéyin oghuz xaqan oghullirigha yurtni üleshtürüp berdi, éyttiki:“ hey oghullirim, men köp yashidim, köp urushlarni bashtin kechürdüm. Ya bilen köp oq attim, ayghir bilen köp yollarni kezdim. Düshmenlerni zar yighlitip, dostlarni shad eylettim, tengri aldida mejburiyitimni ada qildim. Emdi yurtni silerge bölüp bérimen. ……………..
———————————————-
Izahatlar:
(1)tömür qozuq __ shimaliy qutup yultuzi
(2) uran __ jenggiwar sho’ar
(3) buyan__ bext, qut
(4) ürüm__ __ bu yerde sherqiy rimni körsitidu.
(5)étil____ qedimki uyghur tilida wolga deryasini körsitidu.
(6) urus____ orus, qedimki ruslarni körsitidu.
(7) saqlap __ bu söz erebche saqaliba[ slawyan] ning köplük shekli, slawyanlarni körsitidu
(8) qipchaq__ türk qebililiri ichidiki meshhur qebile, miladi 9-esirdila bu nam islam tarixlirida körülidu, mongghul dewride bular altun orda xanliqini qurghan asasliq küch idi, shundaqla hazirqi qazaqlarning’ejdadi, qazaqistan “ deshti qipchaq“ depmu atilidu.
(9) qarluq__ tarixta ötken meshhur türk qebilisi, miladi 774-yili bu qebile qedimki uyghur, basmillar bilen birliship sherqi türk xanliqini yoqatqan, bular eslide altay téghining gherbiy jenub rayonida yashighan. 8-esirde yette su wadisini igiligen, kéyin téximu jenubqa siljip, qeshqer etraplirinimu igiligen.
(10) qalach__ hazirqi iranning gherbi shimal qismida olturaqlashqan türk qebilisining nami.
(11) jurchit__ jurjitlar , jin sulalisini qurghan
(12) qan’ghaluq__ qedimki türk qebilisining nami, qazaqlar ichide hazirmubir qebilining nami mushundaq atilidu, xenzuche menbelerdiki 高车
Qangli , bu namning menen terjimisidur.
(13) sindu __ hindistanni körsitidu
(14) tangghut __ gherbi shiyani körsitidu; Mehmud qeshqeri “ bu yéqin chin’gha olturaqlashqan türk qebilisi“ dégen; Bezi türki menbelerde bu nam zangzularnimu körsitidu.
(15) shagham__ sham, süriyeni körsitidu.
(16) barqan__ bu éniq emes, qara xitayni körsitidu dégüchilermu bar.
(17) masar__pilli’ot bu sözni misirni körsitidu dep qaraydu. Lékin delil-ispat yéterlik emes.
Zamanning Qan Uyqusi
K.Atahan
Yene sen yoruq yultuzdek yélinjaysen qumluqta,
Barxanlar örkeshleydu-,
ejdirhadek dem tartidu-,
yutalmaydu mengülük hékayengni.
Tashqa aylinisen ah, men zariqqan riwayet,
Okyanlarni kül qilghan, qiyamida turghan quyash nurida.
Emdi sen hayatliq derixidek shaxlinisen tirilish taman,
Tik turisen qehritan tünlerde-,
tomuz künlerde,
Ne yapraq, ne bergingni tashlaysen-,
yashnaysen hem qilmastin renggingni saman.
Belki sen hes qildurup ölümsüzlikni,
cheqilding, tozudung, uchtung qumluqtek,
kömdüng kechmishingni, köz nurungni, arzu-ghayengni tirilish üchün…
Yiqilding quchqigha qisaskar meleklerning,
ashighini kütüp harghan meshuqdek rengsiz chüshler qoynida.
Rengsiz chüshler, rehimsiz chüshler…
Bir ishiktin chiqmaqa, yene biridin kirmekke,
intilisen bosughidin ashalmaysen,
Etrapingni qorshiwalghan wapasiz qismet-,
yulqinisen ötkellerdin tashalmaysen…!
Belki bu qismet, chachliring qara otta köydi qizardi, saqalliring aqardi, tawlinip qip-qizil yalqunlarda!
Talay qétim yalmauwuzdek uchti buranlar,-
oqtek sanchilip men küch emgen mezmut köksüngge …!
Belki sen harding, ökündüng yalghuzluqta,
Qulaq sal zeminning titreshlirige,
Biz sunghan tash, uchqan qum, yilandek tolghunup tirkelduq kökke!
Bu alem bashqa alem, bizning alem-
-Qumgha aylanghan,-
ghemge aylanghan-qan uyqisida uyighan!
Bu alem bashqa alem, qan uyqisigha mixlanghan,
urilidu dat-peryattek qulaqqa.
kalilar möreydu,
qushlar sayraydu,
qoylar mereydu… haza achqandek,
Atlar kishneydu azapliq-,
jin tegkendek yulghungha,-
yantaqqa hem toghraqqa,-
Ejel yetkendek barche mexluqqa!
Bu alem bizning alem-Qumgha aylanghan,-
ghemge aylanghan-qan uyqisida uyighan!
Qilich we neyzining awazi-tarqilidu eptidin muzikidek etrapqa.
Bu cheksiz qan déngizi qumluqta, her kim jan ghémide titreydu,
qaniti bilen urup shum teqdirni, bürkütler chuqan salar qarliq taghlarda.
Bu alem bashqa alem, qan uyqisigha mixlanghan,
urilidu dat-peryattek qulaqqa.
Ejel dessep ötken yollarda,
tashqa aylinisen ah, men zariqqan riwayet,
Okyanlarni kül qilghan, qiyamida turghan quyash nurida!
Bürkütler choqan salar mudhish taghlarda,
qaniti bilen urup shum teqdirni!
Yene sen hayatliq derixidek shaxlinisen tirilish taman,
tik turisen qehritan tünlerde-,
tomuz künlerde,
Ne yapraq, ne bergingni tashlaysen-her yapraq bir bayraq…
yashnaysen hem qilmastin renggingni saman.
Bu alem bashqa alem, qan uyqisigha mixlanghan,
urilidu dat-peryattek qulaqqa.
Ejel dessep ötken chöllerde,
ölümdinmu ghalip kelgen bir yol bar,
tashqa aylinidu ah, biz zariqqan riwayet,
Okyanlarni kül qilghan, qiyamida turghan quyash nurida!
Hayatliq derixing shaxlinidu ölümsizlikke,
her yapraq bir bayraq hüriyettek lepilder haman,
Bayriqimiz- choghdek Quyash parlap turghan qap-qara Asman!
Bayriqimiz- büyük bowimiz Oghuzhandin tewerük qalghan!
09.07.2009 Gérmaniye
Bu tamlarning arisi payansiz alem boshluqigha aylansun.
Bu qarangghuluq ölük okyanlardek kengeysun.
Bu bina yalghuzluqqa yölensun, timtasliqta uxlisun …we kök qehrige ejel téghidek yükselsun.
Méni zaman, makan we rehimdillik qetli qilinghan bu pinhan hem xilwet tik qiyagha ésiwitinglar.
Hey put-qolumdin bulduqlap aqqan qip-qizil qénimgha ussighan rohim,
Hey gholghundin uzaqlishalighan yigane qehriman,
Hey yarilanghan yürükümni oyup yigen qismitim sanga apérin!
Men emdi qarliq choqilardin quyashning tughulishini we qara chöllerge pétishini körüp yashaymen!
Men meshuqimning tughulghan we ölgen chéghidiki eshu jimjitliqni söydüm.
Men söyüshning ilahiy nurigha chümüldüm…
Her tangda, u tughulghanda köz yéshigha bölündüm,
Her axsham, u qaranurgha patqanda ademiylikke kömüldüm!
Men jehennemdin qoghlanghan adem,
Men meshuqimning wehshiy düshmini.
Men bu yalghuzluqni depla özümni we hawani öltürgen qatil!
Men ilgirkidek ularning, ular ilgirkidek méning emes!
Men ularni öltürüp artuq ademge aylandim!
Hey taqalghan muhtesem ishik-deriziler, hey qarangghuluq patmay qalghan jennitim, hey kökke sanchilip turghan baghrini manga anamdek achqan dergahlar, hey méning ishretxor meshuqum, méni xush kepsen dep warqiranglar!
Meynet chiraylar, hesetxor közler, rezil yüreklerni dessep turghan
bu taghlarmu emdi méni xush kepsen, dep warqirisun! (K.Atahan)*****29.12.14 Gérmaniye
…
Beqesem ton kiygen ottuz yashlar chamisidiki aq pishmaq adem kök sirlan’ghan keng derwazidin aq boz atni yorghiltip kirip keldi . U , mektep sehnisining uduligha kelgende , tizginini yenggil tartti . At toxtap , sozup – sozup ikki qétim kishnidi- de , aldi putliri bilen yerni chapchishqa bashlidi , del shu chaghda mektep ishxanisining aldini süpürwatqan yashqina xizmetchi chöchüp arqisigha qaridi we yügürüp kilip atning tizginini qoligha aldi :
– tinich-aman kepla mudir ? – dédi u igilip turup .
U mektep mudirining ilik élishini kütmeyla , uni qoltoghidin yölep attin chüshürdi .
– xosh , bügün nime boldi ? Mektep chölderep qaptighu ?
– mu’ellimler oqughuchilarning hemmisini sélining ‹‹tögedöng›› diki qonaqlirining béshini üzdürüshke élip ketti .
Mudirning chong közliri qisilip , chirayi sel échildi . Simiz qolliri bilen shab burutini ikki yan’gha tarap qoydi . Xizmetchi alla yolluq belwighigha qisturulwalghan kichikkine mis chilim bilen qizil pöpüklük tamaka xaltisini chiqardi . Tamakini ügdep , seyxanigha toldurup qoydi we uni choghlap mudirgha tutti . Özi bolsa atni sowutushqa tutundi . Mudir turghan yiridila zongziyip olturdi – de , xizmetchining atni sowutushigha nezer salghach , chilimni xorolditip chikishke bashlidi . Xizmetchi atni yitlep uning aldigha kelgende , chilimni uninggha yandurup berdi – de , tuyuqsiz soridi :
– tertip mudirichu ?
– adem uqushqili ketti .
– adem uqushqili ? Nime ish qilmaqchiken ?
Xizmetchining renggi sarghiyip ketti – de , duduqlap jawap berdi .
– bayraqning tanisi ghaltektin chiqip ketken iken , – dédi u ingiki bilen mektep meydanining ottursidiki moma yaghachini körsitip , – momigha chiqip tanini ghaltekke yögiyeleydighan adem tépilip qalarmikin dep etigenla chiqip ketken idi .
– he ?!
Mudir béshigha kaltek tekkendek chöchüp ketti . U sériq tamakisining tesiridin siqirap turghan bedinini ongshap , ikki qoligha tayinip ornidin turup arqisigha qarighan idi , momining ottursida ésilip turghan gomindang bayriqigha közi chüshti . Her künlüki 20 ghulachliq momining uchida heywet bilen lepildep turidighan 12 bürjeklik , aq kün nuri chüshürülgen hawareng bayraq uning közige xuddi ala – pasaq üklinip qorulup qalghan téridek körünüp ketti . Yüriki birdinla pizhzhide échishti – de , yüzi pokandek ésilip , sémiz göshliri lip – lip titiridi , buruti likildap , burnining üstide ter tamchiliri peyda boldi . U , bayraqtin közini almayla arqisida qol baghlap turghan xizmetchisidin soridi :
– nechche kün boldi ?
– tönügün shundaq bolghan iken .
Mudir xuddi bir kishi chörglitwetkendek pirride arqisigha örüldi – de , yotisigha birni shapilaqlap , ishxanisigha kirip ketti . Xizmetchimu atni atxanigha élip kirip ketti , andin mis chilimni derhal choghlap , uning arqisidinla ishxanigha kirdi we qolliri titirgen halda ikki qollap chilimni uninggha uzatti . Mudir chilimni qattiq – qattiq ikkini shoridi – de , warqiridi :
– atqa minip tiz mang ! bérip tertip mudirini tépip kel !
– xop .
Xizmetchi chiqip ketti , mudir qollirini arqisigha tutup ishxanining ichide uyan – buyan mangghili turdi . Aridin bir chay qaynighidek waqit ötkende tertip mudiri kirip keldi – de , putlirini jüplep , uning aldida tik turdi .
– xosh , nusret ependi . – mektep mudiri qapiqini türüp uninggha tikildi , – men uyushmigha yighin’gha ketkili nechche kün boldi ?
– bir hepte .
– undaq bolsa , bir heptidin béri nime ishlarni qildingiz ?
– körsetmiliri boyiche , birichidin , beglikimiz tewesidiki barliq pirqe(partiye) ezalirini yighip , jahanning döng – chongqurlirini ting tinglashtin doklat aldim . Ular anglighan bilgenlirining hemmisni doklat qilishti . Ikkinchidin . 50 a’ilige birdin pirqe ezasini nazaretchige qoysaq , yene 4 pirqe ezasi kemleydiken , biz nishanlighan onbéshilargha ankitni toshturup bersemmu ular qol quyushni arqigha sozuwatidu , nechche kündin béri ularni tapalmidim , yene 10 ankitqa téxi adem yoq .
– xosh , undaq bolsa , ete etigen’giche mushu kem 4 ademni qet’iy toldurush kérek ! ete mushu ishlarni tekshürgili zungbudin adem kelmekchi . Ölgenning üstige tepmek digendek téxi bayraqnimu chiqiralmapsiler , adem uqushtuqmu ? Qéni u adem ?
– uqushtum , derwaza aldida saqlap qaldi .
– qandaq adem iken u ?
– 13 yashliq bir bala .
– 13 yashliq bala ? Kichik bala 20 ghulachliq momigha qandaq chiqalaydu ?
– chong adem esla chiqalmaydu . Moma yaghichi inichke , yérimigha chiqip bolghighche sunup kétidu ,- tertip mudiri duduqlidi , – na… nawada chiqalmisa , momini ö….Örüp , qayta tikleshke toghra kélidu .
– qapaqwash ! – mudir shirege daqqide mushtlidi – de , chachirap ornidin turup bigiz qolini tertip mudirining burnigha shiltidi , – ete zungbudin tekshürgili adem kélidu dewatsam , sizze yene momini örüp qayta tikleyli dewatisiz . Nime digen dötlük bu ? Supini chuwup , momini qayta tiklep bolghiche bir hepte ötmemdu ?!téxi momining kömülgen béshi sésip ketken bolsichu ?! silerning gherizinglar manga melum ! méning éshimgha topa salmaqchi ! inawitimni tökmekchi !
Tertip mudiri titirep ketti ; U , pishanisidin chiqqan ter közlirige chipildap éqip kirip échishturwetken bolsimu , surutwétishke jür’et qilalmay , közini chimilditatti .
– kechürsile mudir , men xata sözlep saldim .
– him ! xata sözlep salghanmish ! sizning kallingizda shundaq oy bar ! qalghan gepni kiyin sözlisheyli ! momigha qandaqla bolmisun birsini chiqirish kirek ! zörür tépilghanda ulugh pirqimiz bayrighining hemishe kökte lepildep turushi üchün birer ademning xunidin kechsekmu meyli !
– uqtum .
– u bala momigha chiqalamdiken ?
– chiqalaydighandek qilidu . U derexke yamishishta mehelle boyiche dang chiqarghan bala iken . Özimu ‹‹chiqalaymen›› dep hödde qildi . Lékin u haramzade bizge bir shert quyuwatidu , yalghandin maqul bolup ekeldim .
– shert ?! qandaq shertken u ?
– dadisini qamaqtin quyup bérishni shert qilip turuwaldi .
– dadisi kimken ? Nime üchün qamiliptiken ?
– sopaxun bayning öyide nimkar bolup ishleydighan besh tügmenlik bir könchi . Esilde u ililiq oghirlargha qushulup , hökümetke qarshi bir nechche yil urush qilghan qizil pachaq iken . Bétimdin kiyin qolgha chüshüptu .
– he , uning balisigha nime dep wede berdingiz ?
– dadangni boshitip bérimiz dep .
– obdan depsiz , ishni kichktürmey tizraq herket qiling ! qarang ! men bir rayonning pirqe shüjisi , siz bolsingiz bir hey’et . Her ikkimiz ‹‹chaqirsa éti bar , tutsa sépi bar›› ademler , qérishqandek biz turghan mekteptiki pirqe bayrighi chiqirilmay momining yérimida eski palazdek sanggilap tursa . Buninggha qandaqmu chidap turghili bolsun ?! bu bayraq – pirqimizning jéni . Yene shuni estin chiqarmasliq kirekki , bu bayraq chiqirilmay mushundaq salpiyip turuwerse , kallimizgha segek bolsaq bolidu . Shuning üchün , bu bayraqni jénimizni tikip qoghdishimiz kérek . Men pirqimizni qizil pachaqlardin qoghdaymen dep téxi tönügünki yighinda yene bir qétim qesemyat qildim . Mana bu mining qesimimning guwasi , – u shayi köynikining tügimisini yiship , yungluq meydisini körsetti . Tertip mudiri chöchüp ketti . Uning kökrikige pichaq bilen ‹‹X›› belgisi sizilghan bolup , uningdin hazirmu qan chiqip turatti . Mudir aldirmay , xuddi qedimini sanawatqandek chong qedem bilen uyandin buyan’gha bir nechche qétim mangdi , andin tertip mudirining aldigha kélip , uning quliqigha pichirlidi :
– mundaq ademni yamulgha kirgüzüp bersekmu bolidu , bügünki mushu bayraq chiqirish yolida nezir qiliwetsekmu bolidu … ay – hay … ! bu pirqimiz üchün zor sadaqet … tilimiz téximu uzun bolidu .
– xosh , siz chiqip , u balini kirgüzwéting . Ehwalni dawutbekke melum qilip quyung .
* * *
Matadin tikilgen köynek tamballiri yirtilip , ala – yéshil yamaqlar chüshken , aq doppisi öngüp , qizghuch topa renggide bolup qalghan , közliri chongqur , uruq igizgine bala bosughida köründi . Mudir likkide ornidin turdi .
– he , kel , kel oghlum , meyerge kilip oltur .
Bala olturmidi , mudirgha tikilip qarap , ishikning yan yaghichigha yölinip turuwerdi . Mudir uning aldigha keldi – de , qolidin boshqina tartip , uni urunduqqa olturghuzdi . Yüziee yalghandin külke yügürtüp , baligha bir aq nanni tutquzdi . “ ye oghlum“ dédi u tumshughida imlap nanni körsitip . Bala nanni chong – chong chishlep yewatqanda , mudir uning putigha köz tashlidi . Uning putlirining dümbiliri yérilip , xuddi qomachtek étilip ketken idi . Mudir köyün’gen qiyapette uning putlirini kötirip tapanlirigha qaridi . Tiken , shoxa kirip shor pétip ketken tapanliri be’eyni tükche salghan töshük idi . Qiriwalghudek göshi yoq qolliri bolsa , tarshidek qattiq idi . Mudir ichide ”momigha chiqalaydu“ dep höküm qildi . U goya özini baligha échin’ghandek qilip körsitip :
– isming nime ? – dep soridi .
– mömin .
– dadangningchu ?
– musa .
– özeng nime ish qilisen ? Xet bilemsen ?
– sopaxun bayning uy – kalilirini baqimen , xet bilmeymen .
– nechche kala baqisen ?
– yigirme .
– yigirme ? Hey isit , kichikkine balighimu shunche jiq kala baqturamdu !tüzükrek kiyim – kichekmu bermeptu . Hey bichare , putliring yérilip aqtamiliqning chalmisidek bolup kétiptu . Sanga bek uwal boptu . Bundaq insapsizlaring jajisini bérish kérek !
U karwatning tigidin nimkesh bolghan tasmiliq bir jüp keshni élip balining aldigha tashlidi :
– me , munu kesh putunggha chong kelsimu kiyiwalghin .
Bala keshke közining qiri bilen qarapla qoydi – de , salmaqliq bilen soridi :
– bayraqni chiqirip bersem , dadamni quyup biremsiler ?
– quyup bérimiz , xosh bolamsen ? Ata – bala ikkinglar yene bille bolisiler .
– rastma ?
– rast bolmaychu , allah aldida qesem qilip bérimen , – mudirning közliri baligha tikildi .
– undaq bolsa tilxet bersile .
– mundaq digin , tilxet yézip bérish tesmidi . Qarap tur .
Mudir qoligha qeghez , qelem élip shitirlitip xet yézishqa bashlidi :”Tilxet
Menki beshtügmen kentidiki sopaxun bayning nimkiri musa qoychining oghli mömin shul toghirisida höjjet birimenki , mekteptiki pirqe bayrighining tanisini ghaltekke élish üchün öz ixtiyarim bilen jénimni pida qilip keldim . Pirqimizning bayriqini chiqirish yolida kütülmigen birer hadisige uchirsam pirqe üchün shehit bolghaymen . Buninggha hich kishining dewa qilishigha heqqi yoqtur .
Tilxet bergüchi : Mömin Musa .
Shahitlar :
Mektep mudiri Osman Es’hedulla .
Tertip mudiri Nusret Exmidi .
Jungxua min’goning 37 – yili 9 – ay .“
Mudir tilxetni mömin’ge uzatti . Bala béshini chayqidi .
– xet bilmeymen , özliri oqup bersile .
– xop oqup bérey ,- mudir sel oylan’ghandin kiyin yuqurqi xetni mundaq ‹‹oqush›› qa bashlidi :”Tilxet
Menki mektep mudiri osman es’hedulla shul toghrisida höjjet bérimenki , sopaxun bayning yilliqchisi mömin digen bala mektep bayrighining tanisini ghaltekke ilip béridighan boldi . Buning üchün gunahkar dadisi musani qamaqtin boshitip béridighan bolduq .
Tilxet bergüchi : Osman Es’hedulla.“
– qandaq boptumu ? – soridi mudir .
Sadda Möminning chirayigha shatliq külkisi yamridi .
– boptu , – dédi u xoshalliqini basalmay .
– bolghan bolsa ikkimiz teng qol qoyayli .
Mudir suruqni balining aldigha ittirip qoydi we uning barmighini tutup ismining üstige basturdi . Andin özining ismigha tamghisini basti . Bala xetni qoligha aldi . U bundaq egri – bügri xetlerni tonumisimu , xetke sinchilap qaridi . Uning közliri imir – chimir bolup , bu ‹‹ilmek – toqinaq›› siziqlar arisidin dadisi quchiqini keng échip , uning aldigha chiqiwatqandek köründi – de , közliri parqirap ketti . U shaqqide arqisigha burulup , xoshal halda moma supisigha qarap mangdi . U moma supisining qéshidik pelempeylerdin sekrep – sekrep , supining üstige chiqti we mudirgha qarap dédi :
– qéni emise , dadamni keltürüp bersile .
– maqul , bayraqni qanche téz chiqarsang , dadang bilen shunche téz körüshisen , dadngni hazirla aldinggha ündürimiz , – mudir yénida turghan xizmetchige ünlük buyrudi , – tertip mudirigha éytqin ! dadisini tézdin mushu yerge keltürsun ! yene éytip qoy : men éytqan körsetmige diqqet qilsun !
Xizmetchi yügürüp chiqip keti . Bala xatirjem boldi – de , momigha qaridi . Kök sirlan’ghan 20 ghulachliq bu moma ikki yerdin ulaqliq bolup , her bir ulighi üchtin chember bilen mehkemlen’gen édi . U , momigha birdem köz tikip turdi – de , shippide olturup qollirini supining pishshiq xishlirigha sürkidi . Andin béshini kötirip mudirdin yene soridi :
– dadam nimishqa kelmeydu ?
– sen chiqiwer , dadang hazirla kélidu .
Moma möminning quchiqigha patmidi . Lékin umu bosh kelmidi . U momini putliri bilen yögep chirmaq sélip qolliri bilen quchaqlap tutup , momini chörgilep yürüp yalmantaqtek yamishishqa bashlidi . Hayt – huyt digüche , yette ghulachiliq töwenki ulaqining chembirige chiqiwaldi . Mudir töwende turup warqiridi :- yigit ! gheyret qil ! az qaldi !
Mömin bir ilik qélinliqtiki chemberge dessep bir pes démini éliwaldi – de , yene yuqirigha yamishishqa bashlidi .
Ikkinchi ulaqqa yene ikki ghulachla qalghan idi . Tuyuqsizla uning put – qolliri siqirap ketti . Öpkisi aghzigha tiqilip tinalmay qaldi . Aran dégende ikkinchi ularqning töwenki chembirige chiqiwaldi – de , momigha mehkem chaplashti . U sel démini éliwélip töwen’ge qaridi . Dadisi körünmeytti , aghzilirini kakkuktek échiship özige qarap turushqan kishlerning ichide mudirning purquritip chilim chékiwatqanliqini körüp warqiridi :
– mudir , dadam téxiche kelmeptighu ?
– kélidighan waqti boldi , gheyret qil , yigit ! dadisining béshigha kün chüshkende esqatmighan oghulni oghul dep nime qilidu ? Momining uchigha chiqsangla , dadangning qutulghini shu …
”momining uchigha chiqsamla dadamni qutulduralaymen “ digen xiyal uninggha yéngi küch béghishlighandek boldi .
U yene momigha yamishishqa bashlidi . Yuqirlighansiri moma inchikilep uning quchiqigha bimalal patqudek boldi . Likin ighanglishi küchiyip , téximu siyliqlashti , shunche küchisimu chirmaqliri tutmay , bir nechche qétim töwen’g sérilip kétishke qil qaldi . U hasirap démi tutulup qalghanda , momini ching quchaqlap , ingikini momigha ching tirep , boyni bilen qisip turup sel toxtaytti – de , azraq démini éliwalatti . Mushu momidek igiz bolghan qapaq tireklerge chiqip , qagha changgilirini chuwushliri , aniliri qanatliri bilen shapilaqlap tursimu qorqmay kökünek ballirini élip chüshüshliri … ghil – palla qilip uning könglidin ötti . Tireklerge chiqish bu momigha chiqishqa elwette oxshimaydu . Bu moma igiz we bek siyliq idi …
U ter kirip échiship ketken közlirini momigha sürkidi . ”meyli , qandaqla bolsun chiqish kérek , momigha chiqsamla dadamning qutulghini shu . “ dada!…dada!…“ u her qétim ”dada“ digende dadisi uni yölep , yuqurgha ittirwatqandek bilinetti – de , küchlinip qalghandek yene bir qétim yuqurigha örleytti . U yuqurigha örligensiri moma xuddi qara boran soqqan zilwa suwadan tirektek ighanglaytti . Töwendin mudirning ”gheyret qil ! tiz bol ! az qaldi ! dadangni qutquz !“ dep warqirashlirini , jama’etning “ özengge pexes bol ! silkinme ! yénip chüsh !“ dégen chuqanliri bésip chüshti . Mömin yene hasirap – hömidep yuqurigha örlidi . Ene ! yene 3 ghulach … 2 ghulach … bir ghulach … moma ighanglaytti … sunup ketse möminning ishi tügeydu …
Mana , uning qoli moma töshükidin ikki terepke bir ghérich chiqip turghan ghaltekning chülükige tegdi – de , uni ching tutuwaldi . U , ong qoltuqigha chülük bilen momini ching qisip turup , chülükning ikkinchi uchini ching tutti . Sol qoli bilen tanini tartip putigha üzengge qilip dessep sel démini aldi . U , ghaltekke qaridi tana ghaltekning ériqchisidin chiqip kétip , chülükke yögiship qalghan iken . U , bir qoli bilen tanini silkip tartip , ghaltekni arqisigha yandurdi . Moma hedep leppengship uning béshini qaydurup tursimu , u tanini ghaltekning ériqchisigha saldi . Shu andila u etrapqa qaridi : way – wuy ! nime digen igiz , jahanning hemme yérini körgili boldiken . Ene , künpétish tereptiki qariyip körün’gen tagh bizning beshtügmen’ge peqet bir künlükla kélidu , jahan ejep kengri iken . Shunche keng jahan bizge nimanche tar ! hey ! kün almaqning tesligi ! shundaq aqköngül dadamni ”qoy oghirsi“ qilip solitip qoydi téxi ! yaq ! birdemmu hangwéqip turmasliq kérek . Dadamni qutuldurush kérek ! u töwen’ge qarap towlidi :
– mudir , bayraqni chiqarsila !
Mudir tanining bir qétini tartti . Bayraq kötirildi . Uning chirayigha külke yügürdi – de , tanini siyrip tartishqa bashlidi . . Bayraq momining uchigha chiqti – de , bayraqning kaltigi taqqide ghaltekke taqashti . Mudir xoshalliqidin towliwetti :
– bizning bayraq yene momining uchida lepildidi ! hey bala , sel texir qilghin ! yene bir sinap baqay !
Del shu chaghda , üch adem putigha kishen sélin’ghan , yüz – közliri sarghiyip ketken , uruq wijikkine , keke saqal bir bowayni aldigha sélip meydan’gha élip keldi . Boway toplinip turghan jama’etke ingship salam qildi – de , yoghan közlirini neshterdek tikip mudirgha qadaldi . Mudir bir qedem dajidi . Kishler momining uchigha köz üzmey qarap turushatti , bowaymu béshini kötirip momining uchida turghan oghlini kördi – de , chöchüp kétip warqirdi :
– möminjan ! nimishqa momigha chiqiwalding ?
– mömin dadasining awazini anglap peske qaridi – de , xoshalliqidin towliwetti .
– dada ! séni qutuldurush üchün bayraqni chiqirip berdim .
Boway ehwalni tézla chüshendi . U balining momidin siyrilip chushuwatqanliqini kördi – de , qattiq warqirdi :
– toxta ! chüshme deymen !
Mömin bu chaghda siyrilip üstünki ulaqqa chüshüp bolghan idi . U chöchüp chemberge dessiwaldi – de , momini ching quchaqlap turup dadisigha qaridi . Dadisi yene warqiridi :
– oghlum ! anangni öltürüshkende , sen üstide bar éding , uni nime dep urghan ?!
– qizil pachaq éringini tépip ber , dep !
– qandaq öltürgen ?
– ot toghraydighan jadugha bésip öltürgen .
– anangni öltürgenlerning shepkiside qandaq belge bar édi ?
Bala béshi bilen momidiki bayraqni körsetti :
– mawu bayraqning otturisidikige oxshaytti .
– beshtügmende on toqquz ademni meydiliridin tömür mix bilen üjmige mixlap öltürgenlerning qandaq belgisi bar idi ?
– mushuninggha oxshash .
– bétimdin kiyin tashqorghandin yénip kelgen qiriq ademni tirikla xumdan’gha salghanlarningchu ?
– ularningmu mushuninggha oxshaytti .
– oghlum ! sen chiqarghan ashu bayraqni yoqitimiz dep nechche minglighan ademler qurban boldi . Biz yoqitimiz dep küresh qilghan bayraqni sen chiqiripsen , qurban bolghan shehitlarning rohigha nime dep jawap bérisen ? Dadangning yüzige qandaq qaraysen ?
Bala shükkide bolup qaldi . Mudir yügürüp kélip bowayning aghzigha musht bilen urdi . Uning aghzidin oqtek qan kétip , öngüp ketken köynigining aldi pishini qipqizil boyiwetti .
Bala birdinla nahayiti tézlik bilen yuqurigha yamashti – de , hayt – huyt digüche momining uchigha yene chiqip boldi . Mudir warqiri :
– yénip chüsh ! yénip chüsh ! dadangni élip ket !
Lékin bala momidin chüshmidi … uning peske qarap towlighini anglandi :
– dada ! méni béqip chong qilghininggha razi bol ! mendin razi bol …!- u momining uchini ching quchaqlap , putlirini momigha qattiq tirep turup , momini shundaq qattiq lingshittiki , moma ighanglap tüwi teripi ghirislap ketti . Töwende qarap turghanlar ichide ala-choqan kötirildi . Mudir pokandek ésilip , ghezep bilen tapanchisini chiqardi – de , baligha qaritip arqa – arqidin oq üzdi . Del shu chaghda , musa boway uninggha qattiq kalla quyup , tapanchisini chüshürwetti – de , uning boynini chishlep silkidi . Mudir jan achchiqida ”wayjan!“ dep choshqidek chiqirap ketti . Yalaqchilar Musani silkishlep , mudirni qutquzwaldi . Mudir aranla közini échip , musagha alaymaqchi boluwédi , boway uning yüzige shalaqqide tükürdi . Uning aghzidin mudirning bir chishlem göshi yerge shalaqqide chüshti . Mudirning üzülgen boyun tomurliridin qapqara qan jighap éqiwatatti . U lighildap titirep turghan qolliri bilen yerdiki tapanchisini aldi – de , töt adem yerge bésip turghan bowaygha qaritip ikki pay oq üzdi …del shu chaghda , qaras – qurus qilip moma sundi – de , mömin momining uchini quchaqlap bayraq bilen gürsüldep yerge chüshti . Chüshti – yu , béshini likkide kötirip yene yerge qoydi … uning aghzidin bulduqlap qan éqiwatatti . Bir-birige sighdap yiqilghan ata balidin bulduqlap aqqan qan öz- ara qushuldi . Bu chaghda gherpke pétiwatqan kechki quyash nuri shu qandin reng alghandek asmanning gherbi étigini qipqiziliqqa pürkigen édi ….
Tash Ademning Hékayisi
Men kétiwétip uning bilen doqurushup qaldim. Qarimaqqa u quyup qoyghandek ademgila oxshayti.Emma qandaqtur bir nersiler emeliyetke anche uyghun emestek bilinetti. U üstige qizil bir parche rexitni artip, özidin yoghan nahayiti éghir tashqa oxshaydighan bir nersini yüdiwalghanidi.Éyiqtek küchlükidi, yükining éghirliqidin bedinidin chipildap ter quyulup turatti.Boyun, bel we pachaqliri chingqilip, tomurliri köpep ketken bolsimu qismitidin hergiz waysimay kétiwatatti.
Men qiziqip, heyranliq ichide uningdin sorudum:
-Sen kim bolisen?
-Bilmeymen,-dédi u.
Men uning jawabigha derhal ishinelmey qéliwatattim.Ongaysizliq ichide:
-Qeyerdin kelding?-dep soridim uningdin.
-Bilmeymen,-dédi u soghaqla.
Men bilip turup, u kötürüwalghan ghayet zor tashqa qarap:
-Kötürüwalghining néme u ?-dep soridim uningdin.
-Tash,- dédi u, ikkilinip olturmay burunqidekla soghaqqanliq bilen.Men uning kütülmigen yerdin undaq bir jawap bérishini hergizmu oylap baqmighankenmen.
Men uninggha bir az tirikip qaldim.Manga yalghan sözlewatqandekla tuyulup ketken bolsa kérek.U manga birdinla qattiq exlaqsizliq qilghandek bilinip ketti. Men üzemni teste kontrul qilip:
-Nime üchün kelding?-bir az achchiq bilen yene soridim.
-Bilmeymen,-dédi u yene ilgirkidek éghir-bésiq halda.
Men intayin jiddiylik ichide uninggha bir sep sélip chiqtim. Yalghan sözleshke héchqandaq bir ihtiyajining yoqliqi chiqip turatti.Jawapliri qisqa, soghaq we tomtaq bolghini bilen intayin estayidilliqi bilinip turatti.
Adette yolda ademler toxtimay ötüshüp turidu.Eshu minutlarda quyash neyzidek tikliship qalghanidi. Yolda bizdin bashqa birersining qarisimu körünmeyti.Alahizel birqanche yil ötüp ketti.Uning chach-saqalliri bilndirmey aqirip kétiwatatti, mürisidiki tash barghanche chongiyip kétiwattati.
Quyashning qizghuch nurining küchlüklikige qarimay, dunya ademni yirgendürgidek soghaq we timtasliqqa patqanidi.Xuddi hemmila nerse qiliwatqan ishini toxtutup bizning néme déyishiwatqanliqimizni oghurluqche anglimaqchi boliwatqandek bilinetti.Birdin wujudumgha titrek olushup, tepekkurum muzdek qétip kétiwatqandekla tuyulup ketti.Shundaqtimu gheyret qildim:
-Qeyerge barisen?-dédim uningdin hichbolmisa men qayil bolghidek bir jawapni bolsimu élish üchün.
-Bilmeymen,-dédi u yene ilgirkidekla soghaq, tomtaq we qisqila.
Bu qétim men uning jawaplirining yüzdeyüz toghriliqigha ishendim we ötüp kétiwétip, undaqta sen heqiqiten bir batur ikensen, dédim ichimde.
Men uningdin néme üchün bunchiwala köp hem gheyri suallarni sorap ketkinimning sewebini bilmeymen.Éytawur allaqandaqtur seweplerdin eshundaq bolup qalghan bolsa kérek.Yaki undaq birsi bilen ömrümde kochida uchrushup qalghan qalmighanliqim we yaki hichbir kishidin undaq bir ghelite suallarni sorighan sorimighanliqimgha ayit hichqandaq pakitim yoq.Bu ish démisimu ademni intayin buruxtum qilidu.
Men uni bügün kochida rast kördümmu yaki peqet undaq birsi bilen hergiz uchrushup baqmidimmu, eshundaq suallarni soridimmu yaki peqet undaq bir suallarni sorimidimmu uningghimu bir nerse diyelmeymen.
Mendin hichkim undaq bir sual sorimaydu.Menmu undaq qisqa, soghaq we tomtaq jawap bérip baqmidim ömrümde.
Men ismimni bilimen, qeyerdin keldim bilimen, nime üchün keldim bilimen, qeyerge barimen bilimen, emma bekla échinishliq bolghini shunche uzaq yashapmu némini kötüriwalghanliqimni bilmestin qérip ketiwatimen.
(K.Atahan)
*****
14.12.14 Gérmaniye
*****
Tariximizdiki Tash Kitaplar
Jenub terep (j) (n)(1) Menki tengridek , tengridin törelgen türkbilgi (danishmen) xaqan bu waqitta ( textte ) olturdum . Sözümni tügel anglanglar : aldi bilen inilirim we oghullirim andin qalsa uruqlirim we xelqim . Ongtereptiki shadapit begler , sol tereptiki tarqat . Bu yoruq begler ottuz …(2) Toqquz oghuz begliri , xelqliri , siler bu sözlirimni tügel anglanglar : ésinglarda ching tutunglar . Aldi terep (sherq) tin kün chiqishqiche , ong ( jenub) tereptin kün otturisighiche , arqa (gherb) tereptin kün pétishqiche , sol ( shimal) tereptin tün otturisighiche bolghan ariliqtiki xeqlerning(3) Hemmisi manga qaraydu . Mushundaq köp xelqni men uyushturdum , hazir endisheyoq , türk xaqani tünügün taghda olturuwerse , elde jebri , zulum bolmaydu . Alditerep ( sherq) tin shantung tüzlengligigiche urush qilip bardim . Déngiz ( sahilliri) gha yétip bérishqa bardim . Ong ( jenub) tin toqquz ersen’ge urush qilip bardim . Tibetke yétip bérishqa az qaldim . Arqa terep (gherb) tin yinchu deryasidin(4) Kéchip ötüp , tomur qabliqqiche urush qilip bardim . Sol (shimal) din bayirqoziminige urush qilip bardim .
(Lékin) ötüken taghqa yétishidighan jay yoq iken . Bu yerde olturup xelqimnitabghach xelqi bilen(5) Kélishtürdüm ….(6) ……..(7) ……..(8) … Türk xelqi , siler qanaetlinip kettinglar . Ach – toq qalidighanliqinglarnioylimidinglar . Shundaq qilghanliqinglar(9) Üchün özenglerni béqiwatqan xaqaninglarning gépini anglimastin her terepkepétirap kettinglar . (Netijide ) u yerlerde halsizlandinglar , jéninglardin ayrildinglar , qalghanliringlar sergerdan bolup qiyin ehwalda qaldinglar . Tengri saqlighanliqiüchün , özemning bextim bolghanliqi üchün , xaqan boldum . Xaqan bolup(10) Yoqsul xelqlerni yighdim , yoqsullarni bay qildim , az xelqni köp qildim , méning bu sözlirimde yalghanchiliq barmu ? Türk begliri , xelqi siler qulaq sélip’anglanglar ! men bu yerge türk ( xelqni) yighip dölet bashqurushtiki ( ish – izlirimni ) oydurdum , sélerning xata ish qilip ölüshke az qalghanliqinglarnimu(11) Bu yerge oydurdum . Barliq sözümni bu abidige oydurdum ; Buninggha qarap ( buni körüp ) hazirqi türk xelqi we begliri , bilinglarki textke qaraydighanbegler , siler (yene) xatalishamsiler ?! Men ….
Tabghach xaqandin neqqashchi teklip qildim ) qewrini ) neqqashlattim . Ular méningsözümni yaqturmidi .(12) Ular tabghach xaqanning orda neqqeshchilirini ewetti . Men ulargha heywetlikbina saldurdum . Ichi – téshigha kishini tesirlendüridighan neqishlerni oydurdum . Abide yasattim . Könglümdiki sözlirimni uninggha oydurdum . ( On oq ewladliri ) we yat uruq puqraliri buni körüp bilgeysiler . Abide(13) Ornattim . ( Bu yerde adem köp adem ötidighan ) ötkel idi . Adem köp’ötüp turidighan bu ötkelge abidini turghuzdum . ( Sözlirimni uninggha ) yazdurdum . Uni körüp biliwalarsiler . U tash …. Men …. Dim . Bu abidigexet yazghuche jyen oghlu yolluq tékin .Sherq terep (d) (sh)(1) Üstimizdiki kök asman bilen astimizdikiqongur tupraq yaritilghanda ikkisining arisida insan yaritilghanmish .
Insan balisi ata – bowam bumin xaqan , istemi xaqan olturghanmish . Ulartextke olturup türk xelqining élini we uning qanuni tüzümini tuzüp bergenmish .(2) ( Bu chaghda ) töt etraptikilerning hemmisi ularning düshmini iken . Eskerchiqirip töt etraptiki xelqlerning hemmisini qolgha keltürüptimish . Özigeboysunduruptimish , béshi barlirini bash urduruptimish . Tizi barlirinitizlanduruptimish . Ularni sherqtin ta shing’enling taghliri , gherbtin ta tömürqayqighiche bolghan jaylargha olturaqlashturuptimish . Ikkisi(3) Arisida igisiz qalghan kök türklerge hökümranliq qilghanmish . Ular danaxaqan ikenmish . Batur xaqan ikenmish . Buyruqlirimu éhtimal dana bolsa kérek . Batur bolsa kérek . Begliri we xelqi sadiq ikenmish . Shunga ular döletke eneshundaq hökümranliq qilghanmish . Elni bashqurushning qanuni tüzümliriniornatqanmish . Kéyinche(4) Ular qaza tépiptimish . Teziye bildürgüchiler , qayghu bildürgüchilerkünchéqishtiki bu tili chollük tabghachlardin , tübütlerdin , ayalardin , borumlardin , qirghizlardin , uch qarluqlardin , ottuz tatarlardin , qishanlardin , tanabilardinbolup , shunche köp adem kélip ulargha qayghusini ipadileptumish . Teziyebildüriptimish . Ular ene shundaq dangliq xaqanlardin bolghanmish . Andin(5) Kéyin iniliri xaqan boptimish . Oghullirimu xaqan boptimish . Kéyin inisiakisini dorimaptimish . Oghli atisini dorimaptimish . Bilimsiz xaqan textteolturuptimish . Buzuq xaqan textte olturuptimish . Buyruqlirimu éhtimalbilimsizlerdin , buzuqlardin bolsa kérek .(6) Begliri , xelqide sadaqet bolmighanliqi üchün ….. Ini bilen akiniöchmenleshtürüp qoyghanliqi üchün , begler bilen xelq arisigha soghaqchiliq sélipqoyghanliqi türk xelqi tiklinip bolghan dölitidin mehrum bolghanmish .(7) Xaqan dep nam alghan xaqandin ayrilipqalghanmish …. Türk begler türk dégennamdin waz kechkenmish . Tabghach peres begler tabghach namlirini qollinip tabghachxaqanigha(8) Béqin’ghanmish , ular üchün ellik yil küch bergenmish . Aldi terep künchiqishtin ta bokli xaqan yurtigha , gherbtin tomur qapqighiche urush qilip bérip’ularning döliti we hakimiyitini tabghach xaqanigha élip bergenmish(9) ………(10) …. (Lékin ) üstimizdiki türk tengrisi(11) (Töwendiki) türk muqeddes yer – süyi mundaq dégenmish : “ türk xelqiyoqalmighay ular adem bolghay ! shuning bilen iltirmish xaqanni , anam ilbiligexanishni asman qerige élip chiqip igiz kötergenmish . Atam xaqan on yette erbilen(12) Sirtqa chiqqanmish . (Ularning ) sirtta yürgenlik xewirini anglighandin kéyinsheherdikiler taghqa chiqqanmish , taghdikiler töwen’ge chüshkenmish . (Bular) yighilipyetmish er bolghanmish . Tengri küch – quwwet nésip qilghanliqi üchün , atam xaqan’eskerliri boridek imish . Uning düshmenliri qoydek imish ; Sherqtin gherbkiche jengqilish ( netijiside) yighilghan kishi(13) Yette yüz bolghanmish , yette yüz kishi bolghandin kéyin ( atam xaqan ) ata – bowamning qanun – tüzümliri boyiche dölitidin , xaqanidin ayrilghan xelqlerni, didekkeaylan’ghan , qul bolghan xelqlerni teshkilligenmish we terbiyligenmish . Bu yerdetolis . Tardush xelqlirini teshkilligenmish .(14) Hemde yabghu shad ( unwanini ) bergenmish . O terep ( jenub) te tabghachlardüshmini iken . Sol terep ( shimal) da baz xaqani we toqquz oghuzlar düshminiiken . Qirghizlar , qishanlar , tanabilarning hemmisi düshmini iken . Qirghizlar , qorigharlar , ottura tatarlar , qishanlar , tanabilarning hemmisi düshmini iken .Atam xaqan munche ( köp ) …(15) U qiriq yette qétim esker chiqarghanmish . Yigirme qétim jengge qatnashqanmish . Tengri saqlighanlighi üchün döliti barlarni dölitidin mehrum qilghanmish , xaqanliri barlarni xaqanliridin ayrighanmish . Düshmenlerni boysundurghanmish , tizibarlirini tizlandurghanmish , béshi barlirini bash urghuzghanmish . Atam(16) Xaqan eshundaq qilip dölet qurghan we qanuniy – tüzümni ornatqandin kéyin , bu dunyadin ötkenmish . Atam xaqanni xatirlesh üchün aldi bilen xaqaninibalbal qilip tikligenmish . Qanuniy tüzümge asasen tagham ( üstide ) xaqanbolup olturdi . Kichik dadam xan bolghandin kéyin türk xelqini qaytidinteshkillidi we béqip terbiylidi . Kembeghellerni bay qildi , azni köp qildi .(17) Kiichik dadam xaqanliqta olturghanda men tardush xelqi üstidiki shad idim . Men tagham xaqan bilen bille aldi terep ( sherqtin ) ta xuangxé deryasi we shentungtüzlenglikigiche urush élip barduq . Arqa terep ( gherb) tin ta tomur ( qapqighiche ) urush qilip barduq hemde koksen téghidin éship qirghizlar ziminighicheurush qilip barduq .(18) Jemi yigirme besh qétim esker chiqarduq . On üch qétim urushqa qatnashtuq . Döliti barlarni dölitidin mehrum qilduq . Xaqani barlarni xaqanidin ayriduq . Tizi barlarni tizlandurduq , béshi barlarni bash egdurduq . Türkesh xaqan türklerdin’idi . Öz xelqimiz idi . Bilimsiz bolghanliqi(19) Üchün bizning aldimizda xata ish qilghanliqi üchün ularning xaqani öldi . Buyruqliri , beglirimu öldi . On oq xelqi zulum chekti . Ata – bowamhökümranliq qilghan yerlerni igisiz qalmisun üchün , az xelqni teshkillep(20) U eslide barsbeg idi . Shundaq qilip uninggha xaqan dégen namni berduqhemde melike singlisini uninggha yatliq qilduq ; Özi xatalashti . Xaqani öldi . Xelqi didek we qulgha aylandi . Kopligen yer – süyi ziminsiz qalmisun üchün azsanliq qirghiz xelqlirini tertipke sélish üchün barduq . Urush qilduq .(21) Shundaqla ( dölitini ) yene ( özige ) berduq .
Sherqtin shin’enling téghidin éship , xelqlerni olturaqlashturduq . Ashundaqteshkilliduq . Gherbtin ta ken’go- qurman’ghiche bérip türk xelqini ashundaq’olturaqlashturduq . Ashundaq teshkilliduq . U chaghda qulla qulluq , didekler dideklikboldi . Inisi akisini tonumas , oghli atisini tonumas boldi . ( Döletningchongliqini teswirleydu )(22) Biz tiriship qurghan döletning qanun – tüzümi ene shundaq idi . Türk , oghuzbegliri siler qulaq sélinglar , üstimizdiki asman örülüp chüshmise , astimizdikiyer kömtürülüp ketmise , dölitinglarni we qanuniy tüzüminglarni kim bit – chitqilalaydu ? Türk xelqi siler ( xatalighinglargha ) ökününglar !(23) Siler bashbashtaqliq qilghanliqinglar üchün özenglarni béqiwatqan dana xaqaninglarwe erkin , yaxshi dölitinglar aldida jinayet ötküzdünglar . Yaman aqiwetkeltürüp chiqardinglar ( undaq bolmisa ) qoralliqlar qayaqtin kélip ( silerni ) heydiwétidu ? Neyzilikler qayaqtin kélip ( silerni ) sürgün qiliwétidu ? Muqeddes ötüken tashtiki xelqler , sherqte baridighininglar
(24) Sherqke kettinglar , gherbke baridighininglar gherbke kettinglar . Silerning ujaylarda bérishinglarning paydisi munular bolghan bolsa kérek . Qéninglar sudek aqti . Söngikinglar taghdek düwilendi . Aliyjanap oghulliringlar qul boldi . Pak qizliringlardideklerge aylandi . Bilimsiz bolghanlighinglardin silerde adalet bolmighanliqtin , tagham xaqan alemdin ötti .
(25) Deslepte qirghiz xaqanni balbal qilip tiklidim . Türk xelqining nam – abroyining yoqap ketmesliki üchün , atamni xaqan qilghan . Anamni xanish qilghantengri ( bizge ) döletni ana qilghan tengri , türk xelqining nam – abroyiningyoqap ketmesliki üchün , méni
(26) Xaqan qilip olturghuzdi . Men ronaq tapqan … Üstide olturmidim . ( Belqi) yigili éshi yoq . Kiygxli kiyimi yoq yoqsul bichare xelqining üstideolturdum . Inim kol tékin bilen sözleshtuq . Atam , tagham qolgha keltürgenxelqlerning nam – abroyining yoqap ketmesliki üchün
(27) Türk xelqi üchün tüni xatirjem uxlimidim . Kündüzi xatirjem olturmidim . Inim kol tékin bilen ikki shad bilen bille öle – tirilishimge qarimay tirishtim . Ashundaq tiriship yürüp birleshken xelqni inaq qildim . Men xaqanliqqaolturghan waqtimda
(28) Her terepke pétirap ketken xelqler öle – tirilishige qarimay , kiyimlirining yalangliqigha qarimay qaytip keldi . Xelqlerni béqish üchün shimaldaoghuzlar , sherqte qishan tanabilargha qarshi turdum . Chong qoshunni bashlap on ikkiqétm yürüsh qildim . Jenubta urushqa qatnashtim .
(29) Andin kéyin tengrige rehmet . Bextim bolghanliqi üchün , teliyimbolmighanliqi üchün ölümge yüz tutqan xelqlerge jan kirgüzdüm . Yalang xelqlernikiyimlik qildim , yoqsullarni bar qildim . Az xelqni köp qildim . ( Ularni ) küchlük döliti bar , küchlük xaqani bar ( xelqlerdin ) yaxshiraq yashaydighan qildim . Töt etraptiki
(30) Xelqlerning hemmisini boysundurdum . Ularni ( biz bilen ) düshmenleshmeydighanqildim . Ularning hemmisi manga qaridi . Manga küch berdi . Inim kol tékin qanunitüzümni ornitishqa tirishiwétip özichila qaza tapti . Atam xaqan dunyadin’ötkende inim kol tékin yette yashta idi .
(31) U mahi senemdek anam xanishning dölitide inim kol tékin balaghetke yetti . U on alte yash waqtida tagham xaqan dölet we qanuniy tüzümni ene shundaq qolghakeltürdi . Biz alte jüp saghdaqqa yürüsh qilduq . ( Ularni ) xaniweyran qilduq . Tabghachning wang tutuqi besh tümen eskerni bashlap keldi . Urushtuq .
(32) Kol tékin babir jengge kirdi . Tutuqtin qoligha qoral alghan qéyin’inisiniesirge élip uni qoralliri bilen birge xaqan’gha teqdim qildi . U qoshunni shuyerde yoqattuq . U yigirme bir yash waqtida biz chacha jangjün bilen urush qilduq . Deslepte u ( kol tékinni ) tadiqtin chorining boz étini minip jengge kirdi . Bu at u yerde
(33) Öldi . Ikkinchi qétim ishbara yamtarning boz étini minip jengge kirdi . Buat u yerde öldi . Üchinchi qétim yengsin siling bekning yasanduqluq toruq itiniménip jengge kirdi , bu at u yerde öldi , uning sawut we dubulghisi pilashighayüzdin artuq oq tegdi , lékin u yüz bir tal oqnimu tekküzmidi ….
(34) Türk begliri , uning mushundaq qilghanliqini hemminglar bilisiler , biz buqoshunni u yerde yoqattuq . Andin kéyin bir bayirquning ulugh irkini ( bizbilen ) düshmenleshti. Uni chékindürüp turgi – yarghun kolide uni xaniweyranqilduq . Ulugh erkin azghine adimi bilen qéchip ketti . Kol tékin yigirmealte
(35)Yash waqtida qirghizlargha urush qilduq , neyze boy qélinliqtiki qarni bösüpkongman téghidin éship qirghizlarni bésiwalduq . Biz ularning xaqani bilen sungatéghida urush qilduq . Kol tékin bayirquning aq ayghirini
(36) Minip jengge kirdi . Bir erni oq bilen öltürdi . Arqa – arqidin ikkierge ( neyze) sanchidi . U jeng qiliwatqanda bayirquning aq ayghirining yotisiüzülüp ketti . Bir qirghiz xaqanni öltürduq . Ularning élini alduq . Shu yilitürkeshlerge jaza urush qilish üchün biz altay téghidin éship
(37) Értish deryasidin ötüp türkeshlerni uyqida bésiwalduq . Türkesh xaqaniqoshuni bilen palchudin shiddet bilen keldi . Urushtuq . Kol tékin bashighuning boz’étini minip jengge kirdi . Bashighuning boz ….
(38) … Ikkisini özi esirge aldi andin kéyin yene ( düshmen bazisigha ) hujum qilip kirip türkesh xaqanning buyruqini , azlarning tutuqni öz qoli bilentutuwaldi . U yerde biz ularning xaqanini öltürduq . Élini alduq , additürkesh puqralirining hemmisi ( bizge ) boysundi . Biz bu xelqni taghargha ( ? ) Orunlashturduq .
(39) Biz yene soghdilarni tertipke sélish üchün yinchu deryasidin ötüp tar tomur ( qapqighiche ) yürüsh qilduq . Andin kéyin addi türkesh xelqi bizning düshminimizboldi . Kon’germige barduq . U chaghda bizning atlirimiz oruq , ozuqi yoq idi . Buzuq ademler …..
(40) Bizge hujum qilghanlar batur erler idi . U chaghda biz kol tékin’ge az’ademni egeshtürüp chiqarghanliqimizdin ökünduq . U , chong ( bir ) urushqiptimish , u qehriman shalchining aq étini minip jengge kiriptimish . Addiytürkesh puqralirini u yerde öltürüptimish we el qiptimish . Yene yürüsh qilip ….
Shimal terep ( b )
(1) … Bilen ( hemde ) qoshun tutuq bilen’urush qiptimish , baturlarning hemmisini öltürüptimish . Öyi we mal – mülkipütünley keltürüldi . Kol tékin yigirme yette yéshida , qarluqlar özige özixoja boldi we ( biz bilen ) düshmenleshti . Biz ular bilen tamagh dégen muqeddesbulaq béshida urushtuq .
(2) Kol tékin bu qétimqi urushlarda ottuz yashlarda idi . U qehriman shalchilarning’étini ménip jengge kirdi . Arqa – arqidin ikki ademge neyze sanjidi . Qarluqlarni öltürduq . Ularni qolgha chüshürduq . Az xelqi düshminimiz boldi , ( ular bilen ) qara kölde urush qilduq . U chaghda kol tékin ottuz bir yashta idi . U qehriman shalchining aq étini ménip
(3) Jengge kirdi . Elteberni esirge aldi . Az xelqi ashundaq qilip yoqitildi . Tagham xaqanning döliti qalaymiqanlashqan , xelqi we hökümranliq qilghuchilar ikkigebölünüp ketkende biz izgillar bilen urushtuq . Kol tékin qehriman shalchining aq’étini minip
(4) Jengge kirdi .U at jengde öldi . Tizginlar yoqitildi . Toqquz oghuzlar’eslide öz adimimiz idi . Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ( biz bilen ) düshmenleshti . Bir yilda besh qétim urushtuq . Deslepte bir toghir shehirideurushtuq .
(5) Kol tékin azman aq (atni) minip jengge kirdi . Alte ademge (neyze) sanjidi . Ikki qoshun urush qiliwatqanda yene yette ademni qilichlidi . Ikkinchi qétim qoshlaghaqta edizler bilen urush qilduq . Kol tékin azlarning qongur’étini minip jengge kirdi . Bir ademge neyze sanjidi .
(6) ( Qoghlap zerbe bergen ? ) ( Egilip yürüsh qil ) ghanda toqquz ademni chépiptashlidi . Edizler ashu yerde yoqitildi . Üchinchi qétim biz bolchéda oghuzlarbilen urush qilduq . Kol tékin azman dégen aq atni minip jengge kirdi . Neyzileshti . Qoshuni bilen neyzileshtuq . Élini alduq . Tötinchi qétim biz chusdégen bulaqta urush qilduq . Türk
(7) Xelqi tewrinip qaldi ( ? ) ( Eynen terjimisi puti qalaymiqanlashti ) ehwalyamanlashti . Kol tékin uzap chiqqan ( düshmen ) qoshunini tarqitip tongra tékinbazirida tongra urughining albaghuni we on ademni qorshal öltürdi . Beshinchiqétim biz ezgenti qadazda oghuzlar bilen urushtuq . Kol tékin
(8) Azlarning qongur étini minip jengge kirdi . Ikki ademge ( neyze) sanchidi . Hemde ularni patqaqqa paturdi . U qoshun ashu yerde yoqitildi . Biz amghiqorghanida qishlap yazda oghuzlargha esker chiqarduq .Kol tékinni öyge qarashqaqaldurduq ( ? ) Düshminimiz oghuzlar ordigha hujum qildi . Kol tékin
(9) Ugisiz dégen aq ( atni ) minip toqquz ademge (neyze) sanchidi . Ordiniqoghdap qaldi . ( Shundaq qilmighan bolsa ) anam xanish we ögey anilirim , achilirim , kélinlirim , melikilirimning tirikliri didek bolatti . Ölgenliriningjesidi bolsa xarabiliqta , yolda qalghan bolatti !
(10) Kol tékin bolmighan bolsa hemminglar ölgen bolattinglar . Inim kol tékin qazatapti . Özem hesret chektim . Körer közüm körmestek boldi . Eqil – hushumdin’adashqandek boldum . Özüm hesret chektim . Ademning ömrini tengri belgileydu , insan balisi ölüsh üchün törelgen .
(11) Men intayin hesret chektim . Közümge yash kelse özemni tutuwaldim . Könglümbuzulsa özümni bastim . Men cheksiz hesretlendim . Men shundaq oylidim . Ikkishad we inilirim , balilirim , beglirim , xelqim yighlap közi ( eynen terjmisikoz we yéshi ) ni zexmilendürüp qoyidu . Teziye bildürüsh , qayghusini ipadileshyüzisidin
(12) Qishan , tatabi xelqlirige wakaliten odar , jya déchün keldi .Tabghachxaqanidin isi noshang keldi . (U) nurghun göher , altun , kümüshlerni élipkeldi . Tobut xaqandin bolun keldi . Gherbtin , kün pétish tereptiki soghdi , bercheker , bu qaraq elliridiki xelqlerdin nongjyangjün we oghul tarqam keldi .
(13) On oq oghlum türkesh xaqanidin maqrach tomighichi we oghuz bilge tamghichikeldi . Qirghiz élidin tardush inanchuchur keldi . Tawapxana yasaydighan ustilar , neqish oyidighan ustilar , tash munare yasaydighan ustilar keldi . Tabghach xaqanningtarixchisi ( ? ) Jyang jangchun kélip tawapxana yasash ishlirigha yétekchilik qildi .
Sherqi shimal terep ( sh . D )
Kol tékin qoy yilining on yettinchi künialemdin ötti . Toqquzinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitiniötiduq . Tawapxana , neqqash , munare maymun yili yettinchi ayning yigirme künipütünley yasilip boldi . Kol tékin qiriq yette yil ömür kördi . U .Ustilarnituyghun elteber keltürdi .
Sherqi jenub terep (q . D )
Bu xetlerni kol tékinning jyen oghli , menkiyolluq tékin yazdim . Menki yolluq tékin yigirme kün olturup bu abidini wetildiki ( xetlerning ) hemmisini yézip chiqtim . Siz ( xelqingizni ) özbaliliringiz we ewladliringizdin artuq körettingiz . Siz qaza taptingiz . Siz’asmanda … Tirik waqtingizdikige oxshash …
Gherbi jenub ( n . Sh )
.. Kol tékinning altun , kümüsh , göher mal – mülki( we) töt ming yilqisigha qarighuchi ( ? ) … Bégim tékin asman’gha ( chiqidu ) … Abidige yolluq tékin .
Gherb terep ( sh )
Gherbtiki soghdilar asiyliq qildi . Inim koltékin …. Üchün ( ular tirilishke qarimay ? ) Küchini bergenliki üchün menkitürk bilge xaqan özemning nowkinti ( ? ) Kol tékinning ( mazirigha ) qaratturdum . Men uninggha isencho ayayarghan tarqan dégen uwanni berdim . Kishilerniuninggha hörmet qilghuzdum .
Tügidi
Menbe : « uyghur kilassik edebiyat tarixidin ochériklar » namliq
Bilge qaghan qutluq qaghanning oghli . U taghisi öltürülgendin kéyin 716 – yilidin 734 – yilighiche textte olturghan . Bilge xaqan textke chiqipla danishmenmeslihetchisi tunyuquq bilen inisi köl tékinning yardimi astida türkiy xelqigenurghun yaxshi ishlarni qilip bergen .Tang sulalisigha el bolghan türk qebililiriniöz etrapigha uyushturush üchün ~ tang sulalisigha qarshi isyan kötürgen . Tangsulalisi qoshunliri teripidin shimalgha qoghlan’ghan türk xelqini ötüken téghida qizghinqarshi alghan . 718 – Yili qumuqlargha zerbe bergen .719 – Yili qarluqlarningqozghilingini basturghan .720 – Yili béshbaliqtiki basmil qebilisini boysundurghan .Shu yili yene tang sulalisining wang jün bashchiliqidiki 300 ming kishilik birleshmeqoshunini tarmar qilip , gensughiche yétip kelgen . 722 – Yili tatabilarning’isyanini bésiqturghan .Bilge xaqanning eng zor muweppiqiyiti ~ eyni chaghdikiparchilinish girdabigha bérip qalghan türk xanliqini saqlap qalghanliqi boluphésablinidu .
734 – Yili bilge qaghan qol astidiki weziri buyruq chur teripidin zeherlep öltürülgen .
Bilge qaghan menggü téshi köl tékin menggü téshi bilen bir waqitta bir jaydintépilghan . Qedimki türk yéziqida yézilghan . Bu chong mermer tashtin yasalghan bolup , jemiiy 80 qur xet yézilghan . Bu tash miladi 735 – yili yollugh tékin teripidin’ornitilghan .
Menggü tash tékist terjmisi :
1 . Tengridek tengri yaralghan türk bilge xaqan , méning sözüm , atam bilge xaqan ….Ni sir toqquz oghuz ikki edir muhim begliri we xelqini … Türk tengrisi ….
2 . Üstide men xaqan bolup olturdum . Men textte olturghinimda hesret chékip’ölümni tilep yürgen türk begliri we xelqi intayin xoshallinip , ularning jansizközlirige jan kirdi . Özem textke olturup töt etraptiki xelqler üchün nurghunmuhim qanuni tüzümlerni ornitip berdim .
3 . ( 3 – 23 – Köl tékin abidisi sherq terep (1) – (30) gha oxshash )
24 . Az xelqni köp qildim , (ularni) qudretlik döliti bar küchlük xanlighibarlardin yaxshi yashaydighan qildim . Töt etraptiki xelqlerning hemmisiniboysundurdum . (Ularni) düshmensiz qildim . Ularning hemmisi manga qaridi . Onyette yéshimda tangghutta esker chiqardim , tangghut xelqini meghlub qildim . Ashundaq qilip ( ularning ) oghulliri , qizliri , yilqiliri we mal – mülkiniqolgha chüshürdüm . On sekkiz yéshimda alte jüp soghdatqa
25 . Esker chiqardim . Shundaq qilip ( saghraq ) xelqini meghlub qildim . Tabghachning tutuqi wang besh tümen esker (bashlap) keldi . Bir muqeddes bulaqta ( ular bilen ) urush qilduq . U qoshunni u yerde yoqattim . Yigirme yéshimda , basmil iduqut öz uruqimizdin idi . Ular tartuqchilardin ewetmigenligi üchün’ulargha yürüsh qildim . Q …(B) ularni boysundurdum . Nurghunlighan ( oljilarni ) öyge yötkettim . Yigirme ikki yéshimda tabghachqa
26 . Yürüsh qildim . Chacha san’ghunnng sekkiz tümen leshkiri bilen urush qildim . Qoshunni u yerde yoqattim . Yigirme alte yash waqtimda , jiq xelqi qirghizlarbilen birge biz bilen düshmenleshti , kem deryasidin ötüp yürüsh qildim . Orpende urush qildim . Qoshunni meghlub qildim . Az xelqni qolgha chüshürdüm …. Hemde ularni boysundurdum . Yigirme yette yéshimda qirghizlargha yürüsh qildim .
27 .Neyze qarni bésip kökmen téghidin halqip ötüp qirghizlarni uyquda bésiwaldim . Xaqani bilen songda téghida urush qildim . Xaqanni öltürdüm , shundaq qilip’élini aldim . Shu yili türkesh xelqighe altay téghidin éship , értish deryasidin’ötüp yürüsh qildim . Türkeshlerni uyquda bésiwaldim . Türkesh xaqan qoshunishiddet bilen keldi .
28 . Boljuda urushtuq , xaqanni , buyruqni , shadini u yerde öltürdüm ….. Ottuz yéshimda beshbaliqqa yürüsh qildim , alte qétim urushtuq … Qoshunnipütünley yoqattim … U yerdiki kishiler yoqitilatti … Ular bizni teklipqilghili keldi . Buning bilen beshbaliq apettin qutuldi .
29 .Ottuz bir yéshimda qarluqlar ghem – endishisiz halda özige özi ghojabolghanda biz bilen düshmenleshti . Men tamagh digen muqeddes bulaq béshida urush qildim . Qarluqlarni öltürdüm . Shundaq qilip élini aldim ( ottuz ikki ) yéshimdaqarluqlar yighilip ( bizge qarshi turdi ) , men ularni öltürdüm . Toqquz oghuz’öz xelqim idi . Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ,
30 .Ichide ghum saqlighanliqi üchün biz bilen düshmenleshti . Bir yil ichidetöt qétim urush qildim . Deslepte toghu shehride urush qildim . Qoshunum toghladeryasidin üzüp ötüp , ularning qoshunini yoqatti . Ikkinchi qétim andarghudaurush qildim … Qoshunni meghlub qildim . Üchinchi qétim chush digen bulaq béshidaurush qildim . Türk xelqi ikkilinip qaldi .
31 . ………………………………..
32 . Ehwal yamanlashqan idi . Bir qoshuni urushqa chiqqan idi . Yene bir qoshunixan ordisida qaldurulghan idi . Üch oghuz qoshuni bésip keldi . Ular (bizni) hujum bilen alghili keldi . Singar qoshuni urushqili keldi … Biz az iduq . Qiyin ehwalda iduq . Oghuz …. Tengri küch – quwwet bergenliki üchün ( ularni ) ashu yerde tarmar qildim .
33 . Tengri saqlighanliqi üchün , men tirishqanliqim üchün türk xelqi ghelibeqazandi . Men we inim bashlamchiliq bilen tirishmighan bolsaq türk xelqi ölgenbolatti . Türk begliri we xelqi siler ashundaq oylanglar we ashundaq bilinglar !oghuzlar tartuqchilarni (?) Ewetmigenligi üchün men ulargha esker chiqardim .
34 . Orda we qurulushlirini xaniweyran qildim . Oghuzlar toquz tatarlar bilenbirliship hujum qilip keldi . Aghu digen jayda ikki chong urush qildim .Qoshunnimeghlub qildim , élini aldim . Men ashundaq tiriship , tengri saqlighanliqi üchün’özem ottuz üch yéshimda …. Ular üstige otolog…..
35 . Béqiwatqan batur xaqan aldida xataliq ötküzdi . Üstimizdiki tengrimuqeddes yer , su (ilahi) we ejdadim xaqanning rohi xoshal bolmighan bolsa kérek . Toqquz oghuz xelqi yer – süyini tashlap tabghachqa bardi . Ular tabghach , yene buyerge qaytip keldi . Men ularni baqay dep oylap ….. Xelq …
36 . Jinayet ötküz …. Jenub tabghachqa ularning ataq – abroyi qalmidi . Buyerde manga qul boldi . Men özem xaqanliqqa olturghunum üchün , türk xelqiniqilmidim . Men döletni qanun – tüzümni yaxshi (bashqurushqa) tirishtim … Birliship
37 . U yerde urush qildim . Qoshunni meghlub qildim . Boy sun’ghanliri boy sundi (méning) xelqim boldi . Ölgenliri öldi . Sélin’ga deryasini boylap töwenlep , qaraghin digen qisangda ordisi we qurulushlirini xaniweyran qildim …Ular taghqachiqti. Uyghur ilteber yüzche er bilen sherqqe qéchip ketti ….
38 . … Türk xelqi ach qalghan idi . Men ularning yilqilirini qolgha chüshürüp’ularni baqtim . Ottuz töt yéshimda oghuzlar qéchip kétip …. Tabghachqa qoshuldi . Men ulunup esker chiqardim …. Oghullirini , qizlirini qolgha chüshürdüm .
39 .Ikki iltebirning xelqi ….. Tatas xelqi xaqanigha béqindi . Elchiewetmigenliki we hal – ehwal sorimighanliqi üchün men yazda ulargha yürüshqildim . Xelqni uyerdin meghlub qildim . Yilqisini … Qoshuni yighilip keldi .
40 …… Téghida … Burunqi yurtida olturaqlashti . Jenubtiki qarluqxelqlerge yürüsh qilish üchün , yamtardonni ewettim . U bardi …. (Qarluq) ilteber yoqitiliptimish , inisi bir qorghan’gha ( qéchip ketkenmish )
41 . Tartuqchilar kelmidi . Ularni jazalay dep yürüsh qildim . Muhapizetchilerbashlighi ikki , üch kishini bashlap qéchip ketti . Addi xelq xaqanimiz keldi depmedhiye oqudi . ( ? ) … Gha unwan berdim . Emili kichiklerni
Jenub terep
1 . Tabghachning on yette ming atliq eskirini birinchi küni yoqattim . Ikkinchiküni piyade eskerlerni yoqattim . Biz … Éship bardi
2 . ….. Qétim esker chiqardim . Ottuz sekkiz yéshimda etiyazda qitan’gha yürüshqildim ….
3 . ….. Men … Yoqattim . Oghulliri , qizliri , yilqisi we mal – mülkini
4 . Bu …. Ayallargha ölüm jazasi berdim ….
5 . Bar ….
6 . Urush qildim ……
7 . …. Berdim (?) Baturli olturup balbal qilip berdim . Yéshimda tatabi xelqiqitandin ayrilip chiqti ….. Tungker ….
8 . Qugh san’ghun on tümen esker bashlap keldi . Tungker téghida ulargha hujum qildim . Üch tümen eskerni öltürdüm . Bir tümen eskiri …
9 . Tatabiyoqitildi . Chong oghlum aghrip ölgende qugh san’ghunni balbalqilip tiklidim . Men on toqquz yil shar boldum , on toqquz yil xaqan boldum . Döletni bashqurdum ottuz bir ….
10 . Türklirimge , xelqimge nurghun yaxshi ishlarni qilip berdim . Mushundaqtirishiwérip atam xaqan shu yili oninchi ayning 26 – küni qaza tapti . Tongguzyili beshinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitini qildurdum .
11 . Buqaq tutuq dadisi lisun digen chong san’ghun besh yüz erni bashlap keldi . Mezzilik … Altun kümüshlerdin nahayiti köp keltürdi . Ölüm resmiyiti üchün ( ishlitishke) iriq we shamlarni keltürüp tikip berduq . Sendel yaghichidinkeltürüp öz ….
12 . Munchiwala köp xelq chéchini kesti . Qulighi we yüzini qiyma – qiyma qiliwetti . Ular minishkila ishlitidighan nesillik at , qara bolghut , kök tiyinlerdinhisabsiz keltürüp , hemmisini ölüm resmiyitige teqdim qildi .
13 . Tengridek tengri yaratqan türk bilge (xaqan) ni méning sözüm , atam türkbilge xaqan textte olturghinida , türk hazirqi begliri , shimal tereptiki kolchongbashchilighidiki tolis begler
14 . We shadapiq begler , ong terep (jenub) tereptiki taman tarxan tunyuquq boylapaghatarqan we boyoruq … Ich buyruq sepeg köl tékin bashchiliqidiki herqaysibuyruqlar , mushundaq köp hazirqi begler atam xaqan’gha intayin ….
15 . Intayin maxtidi . (?) …. Türk begliri bilen xelqi bilen birge intayinmaxtidi . Atam xaqan ( qaza tapqanda ) türk begliri we xelqliri éghir tash weyoghan yaghachlarni ekeldi , özem üchün mundaq …..
Shimal terep ( b )
( 1-8- Qurliri köl tékin abidisining jenub teripidiki 1 – 11 – qurliri bilen’oxshash )
8 . ( Atam )
9 . Xaqan , tagham xaqan textte olturghanda , tün tereptiki shunchila köp xelqlerniteshkilligenmish …. Tengri saqlighanliqi üchün , men textte olturghanda , tüntereptiki xelqlerni teshkillidim . Tertipke saldim …. Qildim ….. Intayindaghdughiliq toy merikisi ötküzüp , qizimni türkesh xaqan’gha yatliq qildim .
10 . Yene intayin daghdughiliq toy merikisi ötküzüp türkesh xaqanning qizinioghlumgha élip berdim …. Béshi barlarni bash urdurdum , tizi barlarnitizlandurdum . Üstimizdiki tengri astimizdiki yer – zémin saqlighanlighi üchün .
11 . Körüp baqmighan , anglap baqmighan xelqler sherqte kün chiqishqiche , jenubtatabghachqiche , gherbte kün pétishqiche , shimalda , otturisighiche bolghan shundaq kengzéminda olturaqlashti . Türklirim üchün altun , kümüsh , meshütlük yipek , ashliqtin chiqirilghan ichimlik , minishkila ishlitidighan at we ayghir qara bolghun .
12 . Kök tiyinlerni tépip berdim …. Ularni ghem – endishisiz qildim . Üstimizdiki tengri küchlük ….
13 . Ularni béqinglar ….. Qaldurmanglar ! ….. Türk begliri , türk xelqim …. Siler özenglarning xaqanidin , béginglardin .
14 . Yer – süyünglardin ayrilmanglar , bext körisiler , ghem – endishisiz ötisiler ! japa chekmeysiler …. ( Shundin ) kéyin tabghach xaqanidin köp musunkarlarnikeltürdüm . Ular méning sözümni yandurmidi . Orda musunkalirini ewetti . Ulargha heywetlik qurulushlarni saldurdum . Ichi – téshini neqishlettim . Tashyasattim . Könglümdiki sözlirimni oydurdum .
15 . On oq ewlatliridin tartip yat uruqlarghiche buni körüp bilgeysiler ! menggütash yasatturdum …. Sözlirimni oydurdum …. U tash qurulushini …..
Gherbiy jenub terep ( n. Sh )
Bilge xaqan (abidi) tékistini menki yollugh tékin : yazdim . Bunche köp qurulush , neqqash we sen’et boyumlirini (?) Bilge xaqanning jyen oghli menki yollugh tékinbir ay töt kün olturup yézip chiqtim . Zinnetlidim ….
Sherqiy jenub terep
Kök ongini boylap yürüsh qilip , kéche – kündüzlep yette kéche – kündüzde men susiz (chöllerni) késip ötüp choraqqa yétip bardim . (Bulangchilargha) kechke tégip ….
Gherb terep (sh)
1 . Türk üstide ( olturghan anam )
2 . Bilge xaqan ( qaza tapti ) (?)
3 . Yaz bolsa üstimizdiki ( tengri )
4 . Dumbighi ( yaki tüwriki ) ning daranglishi (yaki qarsildishi)
5 . Taghdiki bughining chiqirishidek
6 . Hesretlinimen . Atam xaqan
7 . Qéshini özem ornattim .
Tunyuquq menggü téshining gherbiy yüzi
Tékst terjimisi :
1)Bilge*tunyuquq men ozüm tabghach *élide ostüm .(U zamanlarda)türk xelqi tabghachqa qaraytti .
2)Türk xelqining xani bolmighanliqi üchün tabghachtin ayrildi we (ozlirige)xan tiklidi .(Kéyin)xaqanini tashlap yene tabghachqa tewe bolup qaldi .Tengri mundaq digen iken :silerge xan berdim ,
3)Xaninglarni tashlap ,tabghachqa yene tewe bolghanliqinglar üchün tengri silerge olüm berdi .(Shunga)türk xelqi oldi , halak boldi , yoqaldi .Türk sir *xelqi yéride
4)Boy adem qalmidi ,ormanliq we tagh-dalilardaqalghanliri yighilip yette yüz boldi .Bularning ikki ülüshi atliq ,bir ülüshi piyade idi .Bu yette yüz kishini bashlap yürgüchi
5)Qoshun ulughi shad * idi . U manga (qoshunimizgha )qoshulghin , didi. Qoshulghan kishi menki bilge tunyuquq idim. Men uni xaqan qilay didim. Men mundaq oylidim :oruq buqa bilen sémiz buqa yiraqta
6)Usüshse, oruq buqa bilen sémiz buqini ayriwalghili bolmaydu .Men ashundaq oylidim .Shundin kéyin tengri mangaeqil bergenliki üchün men uni xaqan bolushqa dewet qildim .Bilge tonyuquq boylabaghatarqan
7)Ilteris qaghan bilen birlikte ,jenupta……………Sherqteqitanlar*,shimaldaoghuzlardin kop oltürduq. Bilgesi leshker bashliqi menla idim .Biz choghay qozi we qara qumda olturaqlashqan iduq
8)Kiyik yep ,toshqan yep kün kechürettuq. Xelqning qarni toq idi . Düshmenlirimiz etrapimizda qushlardek kop idi . Biz jansiz haywandek iduq .Shundaq olturghinimzda , oghuzlardin charlighuchi keldi.
9)Charlighuchining sozi mundaq idi:toqquz oghuz (xelqi)ustide xaqan olturuptu , u tabghachqa quni sen’günini*qitan’gha,tungra semni(elchilikke)ewetiptu . Ular mundaq sozni élip bériptu :azghine türk xelqi
10)Heriketlinip yürüwétiptu , ularning xaqani batur iken, meslihetchisi danishmen iken .U ikkisila bolidiken sen tabghachlarni qirip tashlaydu ,sherqte qitanlarni qirip tashlaydu , biz oghuzlarni
11) Qirip tashlaydu, tabghachlar,siler jenuptin téginglar !qitanlar, siler sherqtin téginglar!men shimaldin tégey!türk sir xelqi yérigexan yolatmayli , mumkin bolsa ,ularni yoqitayli !
12)U sozni shtip tüni uyqum kelmidi , kündüzi olturghum kelmidi .Andin kéyin xaqanimdin otündüm:tabghach,oghuz,qitan bu üchi birlishiwalsa,
13)Biz tayanchisiz qalimiz , ichki tashqi jehettin düshmen’ge tutulimiz .Yuqqa nersini égish asan, inchike nersini sundurushmu ongay .Yuqqa qélin bolup ketse, uni égish teske chushidu ,inchike
14)Tom bolup ketse uni sundurush teske chushidu . Sherqte qitanlardin , jenupta tabghachtin , gherptequrdandin ,shimaldin oghuzlardin bolup ikki -üch ming kishilikqoshun kélishi mumkin . Men (xaqanimgha )shundaq didim .
15) Xaqanim men ozem- bilgetonyuquqning otün’gen otünchumge qoshuldi .“Oz konglüngcheish qiliwer“ didi. Kok ongdin yuqirilap qoshunni otuken taghqa bashlidim . Oghuzlar inek kulukliri bilen toghla deryasidin keldi .
16)Ularning eskiri üch ming iken , biz ikki ming iduq . Soqushtuq , tengri saqlidi …………..Tarmar qilduq . Ular deryagha chüshti . Qaytish yolida yene ularning nurghuni oldi . Shundaq kéyin oghuzlarning hemmisi keldi .
17)Turk xaqanining, turk xelqining otukende turuwatqanliqini , menki bilge tonyuquqning otukende turuwatqanliqini anglap , jenuptiki xelqler we gherptiki , shimaldiki , sherqtiki xelqlerning barlighi kélishti.
18)Biz ikki ming iduq , ikki qoshun boldi . Turk xelqi xelq bolghandin , turk xaqani texitke olturghandin buyan sendung sheherlirige derya – déngizlargha tégip baqmighan idi. Xaqanimgha otunüp qoshun tarttim .
19)Leshkerlirimni sendung sheherlirige we derya -déngizlargha hujum qildurdum ular yigirme üch sheherni weyran qildi . Buyurtlar xarabilargha aylandi . Tabghach xani dushminimiz idi . On oq xaqani dushminimiz idi .
20)Buningdin bashqa qirghiz kuchluk…………Xaqanimu dushminimiz boldi .Bu uch xaqan meslihetliship , ltun (altay)téghida uchrashmaqchi boptu . Ular mundaq meslihetlishiptu :biz sherqtin turk xaqanigha qoshun chiqirayli, uninggha esker chiqarmisaq ,
21)Ularning xaqani batur , eqildari danishmen iken , axiri bir küni bizni beribir yoqitidu . Ucheylen qoshun chiqirayli , uni yoqitayli , diyishiptu . Turkesh xaqani mundaq deptu : méning xelqim uyerge baridu .
22)Turk xelqi heqiqeten bulghinip( qalaymiqanliship )ketti .Uning ustige oghuzlarmu tarqilip ketti . Bugepni anglap tuni uyqum kelmidi , künduzi olturghum kelmidi . Shuchaghda, men :
23)………..Aldi bilen qirghizlargha urush qilsaq yaxshiraq bolidighan oxshaydu , dep oylidim . Kogmen (téghi) gha baridighan yol birla iken . Uni qar qapliwaptu dep anglap , bu yolda mangsaq bolmasmikin didim . Yolchi izdidim . Cholgidiki az puqrasidin birni taptim .
24)Az yérige baridighan yolning ani * deryasigha yéqin ikenligini , peqet birla at bilen méngishqa bolidighan tar yol ikenligini anglap ,men uningdin yene sorisam , u burun bir atliq kishining buyol bilen mangghanliqini éytti. U yol bilen mangsaq bolidiken didim . Oylandim , xaqanimdim
25) Otundum . Qoshun chiqarttim . At bilen deryadin otunglar , didim . Aq termel deryasighiche yurush qildurdum. Atlargha minip , , qarlarni bosup mangduq . Atlarni yétiletküzüp , tayaqqa tayan’ghuzup piyade taqqa chiqarghuzdum . Serkerler
26)Qar-muzlarni achti , biz ormanliq choqqilardin ashtuq . Nachayiti mushkülde taghdin chüshtuq . On kéche – künduz tagh yénidiki tosalghularni egip yurup mangduq . Yolchi adashqachqa boghuzlandi . Xaqanimiz ensirep téz ménginglar didi .
27)Biz ani deryasigha yétip barduq . U deryani boylap towen’ge mangduq . Yolda qoshunni sanash üchün attin chüshürduq , atlarni derexlergebaghlap qoyduq ……….Tünni tün dimey , kündüzni kündüz dimey shamaldek téz yurduq . Qirghizlarni uyquda bésiwalduq.
28)Biz neyze bilen ………Ni achtuq .Uchaghda ularning xaqani we leshkerliri toplinip boptiken . Urushtuq ,sanchishtuq ,xaqanini olturduq . Qirghiz xelqi xaqanimizgha boy sundi , yukundi . Biz yanduq . Kogmen téghini egip ,
29)Qirghizlarningkidin yanduq . Turkesh xaqanidin charlighuchi keldi . Uning sozi mundaq idi ::biz sherqtin turk xaqanigha leshker chiqarmisaq , ulargha yurush qilmisaq , ular bizni olturidu , ularning xaqani batur ,eqildari danishmen iken . Axiri birküni
30)Bizni olturidu deptu .Turkesh xaqani yolgha chiqip boptu ,bularning ichide tabghach eskerlirimu bar iken . Bugeplerni ishtip , xaqanim : men oyge bérip kéley ,
31)Xotunum qaza qiptu, uni depne qiliwétey , siler qoshunni bashlap ilgirlewéringlar , altay téghigha orunlishinglar ,inel xqan bilen tardush shad leshker béshi bolup ilgirlisun . Didi. U menki bilge tonyuquqqa mundaq didi:
32) „Sen bu qoshun’gha yétekchilik qil . Qiyin shlarda oz konglungche qarar chiqiriwergin ! men sanga yene nime dey ? Eger ular kélip qalsa , xewerchilerni kopeytkin , kelmise til (esir)tutup sozini toplap turghin „didi . Biz altun téghida olturaqlashtuq.
33)Üch paylaqchi qaytip keldi ,ularning sozliri oxshash idi : on oq xaqani qoshun chiqiriptu , on oq qoshunliri putunley qozghiliptu . Ular biz yaris tuzlenglikide toplinayli diyishiptu . Busozlerni ishtip xaqan’gha melum qildim . Qandaq qilsam bolar ?Dep turghinimda yene jawap keldi :
34)Orninglarda turuwéringlar , atliq qarawullarni yaxshi uyushturunglar digen geplerni bogu xaqan manga ewetiptu . Lékin u apatarqan’gha yene :“bilge tonyuquq yaman adem , qara niyiti bar
35)Eger u qoshun chiqirimen dise unimanglar „dep mexpi gep ewetiptu . Busozlerni ishtip qoshun chiqardim .Biz altun taghning yolsiz jayliridin ashtuq , éritish deryasining kéchiksiz jayliridin kéchip ottuq . Biz tun boyi ilgirliduq . Bolchu gha tang yorughanda tegduq .
36)“Til „kelturuldi , u yaris tuzlengligide on tumen esker toplandi didi . Bu sozlerni ishtkendin kéyin beglerning hemmisi :
37) Yanayli ! sap nomus ela ( shereplik meghlup bolghan yaxshi)!didi. Menki bilge tonyuquq ulargha :“biz atun téghini éship , értish deryasidin
38)Otup kelduq . Kelmigimiz qiyin’gha chushti . Kelginimizni ular tuymidi . Tengri , umay , muqeddes yer -su bizge medet béridu . Biz yene nimishqa tézip kétimiz ?!
39)Ularning adimining kopligidin nime uchun qorqup kétimiz ? Adimimizning azliqi tupeyli ulardin yéngilip qalattuqmu ? Tégeyli!“ didim . Tegduq . Yéngip chiqtuq . Ikkinchi küni ular yene keldi .
40) Ular ottek qizip keldi . Soqushtuq , ularning ikki qanattikiliri bizningkilerdin singarche(yérim hesse) kop idi . Tengri saqlighanliqi üchün , ularning kopligidin
41) Qorqup ketmiduq . Soqushtuq. Tardush shad jengge qatnashti . Biz yengduq . Xaqanini tuttuq . Yabghusi we shadi
42) Shuyerde olturuldi .Ellikche adimini tuttuq .Shukéchisi herqaysi qebililerge elchi ewettuq . Buxewerni ishtip on oq begliri we xelqi putunley
43) Keldi , yukundi el bolghan begler we xelqlerni teshkillewatqinimda, ularning bir qismi qéchip ketti . Ularni qoghlashqa on oq eskerlirini chiqarttim .
44) Bizmu esker chiqarduq .Ularning keynidin tap bésip mangduq . Yinchu(ünche)deryasidin otup , „tinsi oghli* “ dep atilidighan muqeddes aq taghdin ashtuq .
45) Taki tomor qapqighiche * barduq . Qoshunni shuyerdin yandurduq . Inel xaqan …………..Saqa *tezik * toqri *
46) We shu yerde olturaqlashqan asuq bashchiliqidiki soghdaq xelqlirining hemmisi el boldi, yukundi ………Türk xelqi tomur qapqigha
47) We „tengri oghli „dep atilidighan taqqa ezeldin tégip baqmighan idi . Menki bilge toyuquq u yerge yürüsh qildurghanliqim üchün
48) Ular (soghdaqlar)sansizlighan sériq altun , aq komüsh , qiz ayallarni ,ésil éger- jabduq we ünche – merwayitlarni keltürdi . Ilteris xaqan dana bolghanliqi üchün ,
49) Batur bolghanliqi üchün tabghach bilen on yette qétim soqush qildi , qitanlar bilen yette qétim soqushti . Oghuzlar bilen besh qétim urush qildi . Shu chaghdimu eqildari
50) Yenila men idim , yaghichisi(teshkilligüchisi)yenila men idim . Ilteris xaqan’gha , türk bogu xaqan’gha , türk bilge xaqan’gha ………
51) Qapaghan qaghan yigirme yette yash waqtida, men qapaghan qaghan’ghayardemliship uni texitke olturghuzdum . Tünliri xatirjem uxliyalmidim ,
52) Künduzi xatirjem olturalmidim . Qizil qanlirimni toktum , qara terlirimni aqturdum . Men (dolet)ishliri üchün küchümni qoshtum . Men ozem yene atliq qoshun chiqardim .
53) Men orda qarawullirini () kéngeyttim .Yénip – yénip turghan dushmenlerni boy sundurdum . Xaqanim bilen birge (köp qétim)jengge qatnashtim . Tengri saqlidi .
54)Men türk xelqi ziminide toluq qorallan’ghan düshmenlerni mangdurmidim . Belgisi bar atlarning hemmila yerde chépip yürüshige yol qoymidim . Ilteris xaqan tirishmighan bolsa ,
55) Uninggha egiship , men tirishmighan bolsam , dolet we xelq yoq bolghan bolatti . U tirishqanliqi üchün , uninggha egiship , men tirishqanliqim üchün ,
56) Dölet yenila dölet boldi ,xelq yenila xelq boldi . Özem qéridim . Ulugh boldum . Her qandaq yerdiki xaqanliq xelqlerde
57) Mendek adem bolidiken , ularda nime ghem bolsun .
58) Türk bilge xaqan élige , menki bilge tonyuquq (bu menggü tashtiki sözlerni ) yazdurdum .
59) Ilteris xaqan tirishmighan bolsa , men özem – bilge tonyuquq tirishmighan bolsam , men bolmighan bolsam ,
60) Qapaghan qaghan we türk sir xelqi tupriqida xelq adem – insan bolmighan bolatti .
61) Ilteris xaqan we menki bilge tonyuquq tirishqanliqimiz üchün qapaghan qaghan we türk sir xelqi mushundaq yashap qalalidi .
62) Türk bilge xaqan türk sir xelqini , oghuzlarni baqmaqta .
Menggü tashtiki sözlerge izahat :
Tabghach — menggü tash tékistliride xas tang sulalisini körsitidu .
Sir — türk qebililirining birining nami .
Shad — mensep , emel nami .
Sen’gün — qedimqi türk tilida jiyangjünni shundaq atighan .
Otuken téghi — türk xelqi ezeldin choqunup kelgen muqeddes taghlarning biri . Orxun deryasining yuquri éqimigha toghra kélidu .
On oq xaqani — gherbiy türk xaqanini körsitidu .
Turkesh — turk qebililirining birining nami .
Az — yette su etrapida yashighan türkeshlerning bir qewmi .
Tinsi — xenzuche tiyen zi (tengri oghli ) din kelgen .
Tomur qapigh — semerqend bilen belx arisidiki boz qala téghining etrapidiki muhim otkel .
Bayanchur qaghan menggü téshining terjimisi
Shimaliy teripi
1. Tengridin bolghan el’etmish bilge qaghan … Tölis …
2 . Ötüken etrapi éli ikkisining otturisida olturidiken . Süyi sélin’gaderyasi iken . U yerde qalghan xelq …
3 . On uyghur we toqquz oghuzlarning üstide yüz yil olturup , ….. Orxunderyasi ….
4 . Ellik yil olturghaniken ….. Türk élige yigirme alte yéshimda …. Uchaghda boyla ….
5 . Ular ( u jaydin ) qaytip keldi . Toqquz oghuz xelqini térip yighip aldim . Atam köl bilge qaghan …….
6 . Qoshun bilen atlandi . Méni mingbéshi qilip ewetti , aldi ( sherq ) terepkebérip keyre ( kayra ) ning sherqidin yan’ghiche …..
7 . Boysundurup yene yürüsh qildim . Keyri yaki üch bürkü ( burku) dégen jayda qaghanning qoshuni bilen qoshuldum . U yer ….
8 . Qoghlidim , ular qara qumdin ötüp kögür ( kogur) de , kömür tagh (komur tagh) da yar (yar) deryasida üch tughluq türk xelqi …
9 . Uzmish tégin (ozmix tigin) qaghan boluptu , qoy yili yeni 743 – yilida men yürüsh qildim . Ikkinchi qétimqi urushni birinchi ayning altinchi küni qilip , uzmish téginni ….
10 . Tuttum . Xanishni u yerde qolgha chüshürdüm , türk xelqi shuningdin étibarenyoqaldi . Kéyin toxu yili yeni 745 – yilida xelq … Toyup …
11 . Üch qdrluq könglide yamanliq oylap qéchip ketti . Gherbtiki on oq xelqige ( yeni gherbiy türklerge ) qoshuldi .
Tongguz yili yeni 747 – yilida tarmar qildim … Tay bilge tutuqni …..
12 . Yabghu dep atidi . Kéyin atam qaghan qaza tapti . Addiy xelq qilin’ghan ….. Sanchidim .
Sherqiy teripi
13 . Tuttum ….. U chaghda men büke gük (bukaguk) dégen jaygha yétip bardim . Kechqurun künpatqanda urush qildim . U yerde sanchidim . Ular kündüzi qéchip kétip , kéchisitoplandi . Büke gükte sekkiz oghuz , toqquz tatarlarni qaldurmiduq . Ikkinchiküni kün chiqqanda ,
14 . Urushtum . Qul dédeklirim , xelqimni tengridin we zémin saqlidi . U yerdeneyze sanjidim . Gunahkar mötiwerlerni tengri ( manga ) tutup berdi . Lékin’addiy xelqni yoqatmidim . Öy – bésatini , mal – mülkini yilqilirinibuliwalmidim . ( Ularni ) jazalidim . ( Lékin ) ularni ( burunqidek yashawérishke ) yol qoydum . Siler öz xelqim dédim . Manga egishiip kéliwéringlar dédim . Men’ularni qaldurup qoyup kettim . Ular kelmidi . Men yene
15 . Qoghlidim . Burghu (burghu) da yétishiwélip zerbe berdim . Tötinchi ayning toqquzinchi küniurushtum . Shu yerde sanchidim . Yilqilirini , mal – mülüklirini , qizlirini , xatunlirini keltürdüm . Toqquz tatarlarning hemmisi keldi . Sélin’ga deryasininggherbiy , yilun deryasining jenubidin tartip , ship béshighiche qoshun orunlashturdum .
16 . Ular kergu , saqish we ship béshi arqiliq keldi ….. Qoshunlarni sélin’gaderyasighiche orunlashturdum …. 5 – Ayning 29 – küni urushtum . U yerdesanchidim . Ularni sélin’ga deryasigha qistap zerbe berdim . Ularni tarmar qildim . Köpchiliki sélin’ga deryasining töwendiki éqinini boylap qéchip ketti . Mensélin’ga deryasidin kéchip ötüp , dawamliq qoghludum . Urushta on erni qolghachüshürdüm . ( Ularni bérip méning yarliqimni jakarlashqa ) ewetip :
17 . << تاي بىلگە تۇتۇقنىڭ رەزىللىكى تۈپەيلىدىن ، بىر ئىككى باشلىقنىڭ رەزىللىكىتۈپەيلىدىن مېنىڭ ئاددىي خەلقىم ھالاك بولدۇڭلار ، ماڭا بېقىنساڭلار ھالاك بولمايسىلەر . >> Dédim . “ Qaytidin manga küch béringlar “ dédim . Ikki ayküttüm , kelmidi . Sekkizinchi ayning birinchi küni qoshun chiqirip zerbebérey dédim . Qoshun yolgha chiqiwatqanda , bir atliq charlighuchi kélip : “ düshmen kéliwatidu “ dédi . Ular bashliqi bilen düshmenlik niyette keldi . Sekkizinchi ayning ikkinchi küni achigh altir kölide qasuydin ötüp urushtum . U yerde ( neyze ) sanchidim . Dawamliq qoghlap zerbe berdim . Shu ayning on beshinchi küni keyre bashi we üch bir küde tatarlar bilen qattiq jengqildim , xelqning yérimi
19 . Boysundi . Yérimi …. Gha kirdi . U yerdin qaytip keldim . Ötüken téghidaqishlidim , düshmendin qutulup erkin turmush kechürdüm . Ikki oghlumgha yabghu , shad namini berdim . Tardush , tölis xelqige hökümran qildim . Shundaq qilip , yolwas yili yeni 750 – yili chiklerge yürüsh qildim . Ikkinchi ayning on tötinchiküni kem deryasida urush qildim .
20 . Shu yili … Boysundi . ….
Aq ordini yasattim , orda témini yasattim . Yazda shu yerde yazlidim . Belgemni , pütügümni oydurdum . Shundaq qilip , shu yili küzde sherqqe yürüshqildim . Tatarlarni soraqqa tarttim . Toshqan yili yeni 751 – yili
21 . Beshinchi ayghiche ….. Ötüken téghining otturisida éngiz (engiz) béshida , muqeddes bulaq béshining gherbide , bash we toqushqoshulidighan jayda yazlidim . U yerde orda saldurdum . Orda témini yasattim . Men ming yilliq tümen künlük ( yeni menggülük ) pütük we belgemni yésitashqa yazdurdum . Mustehkem tashqa oydurdum .
22 . Toqquz oghuz …. Begliri keldi …. Düshmenleshti . Ögünbeg we qarabuluqta turushluq qirghizlargha adem ewetip , “ siler qoshun tartip chiqiringlar , chiklarnimu chiqiringlar “ deptu . “ Diqqet qilinglar , ormanliqta
23 . Uchrishayli “ deptu . Ötüken …. Deptu …. Toqquzinchi küniqoshun chiqardim . Tutuq béshi bilen chiklargha ming adem ewettim . Ularning’ittipaqchilirining bérige az sandiki ademlerni ewettim . „Siler pexesbolunglar “ dédim . Qirghiz xani kögmen ( téghi )
24 . Ichidiki chédirda iken . Atliq paylaqchisini ittipaqdashliriningkigeewetiptu . Lékin méning ademlirim yéngip , til qilip tuutptu . U ( tutulghantil ) :
25 . Qaghan’gha ittipaqdashliri keldi , qarluqlar kelmidi deptu . Qarluqlar kemderyasi….. Értish deryasining arqar bash dégen yérini muz qaplap ketkenlikiüchün arqamishning töwen yénidin sal sélip öttüm . On birinchi ayning onsekkizide ulargha uchridim .., Bolchö ( bolchu ) dégen jayda üch qarluqlarni
26 . Meghlub qildim . U yerdin qaytip keldim , méning ming adimim chik xelqinisürüp keldi …. Siz béshidiki pasilim ichide ( öyümde ) yazlidim . U yerdetengrige tawap qildim . Chik xelqige tutuq ewettim we ishyara tarqanlarniewettim ….. Er keldi . Qazluq ( qazluq ) kölide
27 . Ular ( taghda ) düshmen …..
Dep chuqan sélip keldi . On beshinchi küni …. Tayghan (tayghan) kölide qoshunlarni toplidim . Aldin yürerqisimlirini ewetim . Erler keldi . Qara botaliqtin ötüp düshmenni kélishkemejbur qildi . Men aldida yürüsh qildim …. Boldi . U ( basmillardin bolghan’ademni körsitidu ) qarluqlargha
28 . Adem ewetiptu . “ Ichki we sirttin qapsayli “ deptu . Basmillar ( biz bilen ) düshmenliship , turalghuyimgha bésip keldi . Ularni boysunduralmidim . Sirtta üch qarluq , üch tatar … Türgesh … Ötükende … Men
29 . Zerbe berdim . Beshinchi ayning yigirme altisi soqushtum . U yerde sanjidim . Ichüy deryasidin ötüp ….. Kün chiqqanda sanchidim , andin kéyin türgeshlerqarluqlarni we ularning mal – mülkini buluwélip turar jaylirigha qaytiptu . Méningturar jayimghimu bériptu ….
30 . …. Düshmen boldi …… Turup yérige bardi . Ularni qoghlap … Sekkizinchiayda yolgha chiqtim . Men öyümni ersegun (arsagun) de yular (yula) köli boyida orunlashturdum . U yerdinqoghlap mangdim …..
31 . Basmillarni qaldurup ……. Ayning yigirme birinchi küni qarluqlarni … Yoghra tüzlenglikide , eskerlirige neyze sanchidim . Öyi on kün ilgiri qéchipkétiptu . U yerdin qoshunlirimni qayturup keldim …..
32 . On birinchi küni … Sanchidim . Men öz xelqim arisigha qaytip keldim . Irlun (irlun) we talaqimin (talaqimin) da qoghlap yettim . Burun tabghachtiki oghuz we türk xelqi ( ulardin ayrilip ) yolgha chiqiptu . U yerde qoshuldi . U yerde begler …..
33 . Méning qoshunum besh yüz kishilik toluq qorallan’ghan piyade esker bir ikkiqétim bésip keldi . U jayda tengri we yer dédek qullirimni , xelqimni saqlidi . U yerde neyze sanchidim .
34 . U yerde xelqler boysundi …. Qéchip qarluqlargha qoshuldi . U yerdin qaytipkélip , orxun deryasi bilen baliqliq ( balighligh) deryasi ning qoshulush jayida qaghan ordisisaldurdum , ordini …..
35 . On birinchi ayning yigirmisi qara bulaqning sherqide soqaq yolida chégil tutuq …..
36 . Tughurghu deryasidin ötüp neyze sanchidim . Qarluqlar , basmillar … Yighilip ….
37 . Chüshtüm ….. Basmilgha ….
38 . …. Tosulup qaptu … Bilmes …. Hemmisi qéchip pétirap ….
39 . Men saldim . Bunche köp pütüklerni … Menggü tash tékistlirini yashdurdum .
Gherb teripi
40 . Keldi ….. Qiarluqlar qayta musteqil … Shundaq qilip , sekkizinchi ayning’üchinchi küni yürüsh qildim , qarluqlarning tiriklirining hemmisi türkeshlerge keldi . Qaytip ketkendin kéyin ,
41 . Oninchi ayning ikkisi bardim . …… Dégini üch …….. Zerbe berdim . ( Qaytip ) keldim . Shuningdin tartip basmil we qarluqlar yoqitildi . Qoy yiliyeni 755 – yilida
42 . Yazlidim …. Tabghach xani …. Qaghan bériptu . Biri qizi , sekkiz oghliniesirge aldim . Qaytip keldim …. Ikki ( qisim ) xelqini élip … Ötükende … Zerbe berdim …. U yerde olturaqliship , mingdek eskerni (?) Ewettim . Bext yaritidighan tughini ….
43 . U yerde ….. Xelqni ….. Ikkinchi ayning altisi öyümge chüshtüm . Toxuyili yeni 757 – yilida bériptu ……… Yoqitiptu . Shundaq qilip keldi .
44 . Ikki qizini sowgha qilip bériptu …… “ Gépingizni yirmay “ dédi . “ Xata ish qilmay “ dédi . ( Lékin ) boysunmidi ….. Soghdaq we tabghachlargha sélin’ga deryasida baybaliqni saldurdum .
45 . ….. ( Yigirmisi ? ) U yerdin qaytip bérip …. Üch tughni ….. Birlesh …. Yigirme biri ordini …. Yigirme üch u yerde neyze sanchidim . Yarish (yaris) we aghuligh (aghuligh) ariliqida
46 . …. Üch tümen …. Neyziligen yerde …. Oylaptu … Ikkinchi ayning on’altisi üch tughluq
47 . Türk xelqi … Sekkiz oghuz , toqquz tatar … Xatun jyeni özbilge …..
48 . Ming yilqini qalduruptu . Bir tümen qoyni qalduruptu .
49 . ……
50 . ( Qoshun qomandani ) men ….. Éltebir , men ming yilqa , bir tümen qoynituttum …. Keltürdüm .
Térxin menggü téshi
Térxin menggü téshi mezkür yadikarliqning parchilirini deslep mungghul alimi s.Dorjisurén 1957-yili térxin deryasining térxinsagan köli (xan’gay taghlirining gherbiy shimali) etrapida tapqan. 1969-Yili bu jayda sowét tüürkshunasi s.Klyashtorniy teripidin élip bérilghan arxéologiyilik izdinishler netijiside, tashpaqa shekillikpostaméntqa ornitilghan tash pütükning bir parchisi tépildi. 1970-Yili yadikarliqning yene ikki faragménti (böliki, parchisi) ni arxéologlar n.Séréjaw we w.Wolkoflar tapti. Lékin mushu kemgiche tash pütükning yuquri qismi we tash pütük kzi kirgen arxéologiyilik kompléks (bir pütünlük) tépilmidi. Hazir tériin tash pütüki monggholiye penler akadimiyisi tarii inistitutida (ulan-batur) saqlanmaqta.Yéziq téksti bir waqitning ichide mongghul alimlieri m.Shinexu, b.Bazilxan hem lénin’graédliq alim gh.Klyashtorniy teripidin tetqiq qilinishqa bashlidi. Yadikarliqlarni oqush, terjime qilishning deslepki netijiliri hem uning asasliq alahidilikliri toghrisida klyashtorniy 1980-yili maqale élan qildi (<سوۋېت تۈركولوگىيىسى>, 1980-yil,3-san). Uning teklip qilghan terjimisi we sherhi mungghol alimliriningkidin tamamen perqlinidu. Chünki m. Shinex we b.Bazilxanlar mezkür yadikarliqning tékstini éniqlashta mongghul til normilirigha asaslinip, qedimiy uyghur yadikarliqlirini tetqiq qilishtin yiraq bolghan.
Térxin yéziqi heqqidiki kéyinki mulahizilerge (bezi tetqiqatlarda „taryat yéziqi“ depmu atilidu) k.Séglidi, a.Rona tash, l.Bazén, talat tékin qatarliq alimlar qatnashti. Talat tékinning terjimisi we transkrippissiyisi s.Klyashtorniyningkidin perqlinidu. S.Klyashtorniyning maqalisi uyghurchigha terjime qilinipp, qahar baratning izzahliri bilen ürümchide neshr qilindi.
S.Klashtorniyning tekitlishiche térxin yéziqi qebirge qoyulghan yadikarliq bolmay, belki ikkinchi uyghur xaqani elletmish bilge xaqanning permani bilen ornitilghan zeper yadikarliqi bolup hésaplinidu. Uningda asasen el’etmish paaliyiti toghrisida skz bolidu. Mezkur yéziqning muellipi xaqanning ikkinji oghli qutluq tarxan sen’gün (kéyiki bögü xaqan, 759–779 ) idi.
Gherbiy yüzi
1. Men tengridin bolghan el etmish , bilge qaghan (bilen) tengridin bolghan el bilge qatun , qaghan we qatun ataqlirini qubul qilip , shu chaghda ötökenning gheribi chétide , tez deryasining béshida orda qurghuzdum . Shu yerde , yolwas we yilan yili ikki yilni
2. Ötküzdüm . Ejdiha yili ötüken otturisidiki süngüz – bashqan muqeddes choqqisining gherib teripide yaylidim . Shu yerde orda qurghuzdum , sépil soqturdum . Ming yilliq , tümen künlük pütükümni , tamghamni shu yerde
3. Siliq tashqa oydurdum , yoghan tashqa ornatquzdum . Yoqurida kök tengrining buyrishi , töwende qongur yerning béqishi bilen élimni qurdum , tüzümlirimni tiklidim . Aldimda kün chiqishtiki xeliqler ,
4. Dunyaning töt bulungidiki xeliqler (özlirining) küchlirini manga béror . Düshminim öz bölikidin ayrildi sekkiz (derya) arlighida charwam we térilghu yerlirim . Selen’ge , orqun , tughla sekkiz (derya) méni süyündürdi . Men qargha we burghu deryasi boyliridiki ashu yerlerde turimen , ikki deryalirim arlighida köchimen .
5. Yayliqim ötükenning gherbi uchida , tez deryasining béshining sherqide . Men shu yerde turarmen , köchermen ….. Méning xahishim boyiche , on’ghi ötükendin atlandi . « Qoshun tart , xeliqni yigh , yigh (dédim?) Jenubi chégrini , altun taghliridiki gherbi chégrini , gherbi chégrini , jenubi chégrini qoghda ! »
6. Tengridin bolghan el etmish bilge xanim (dölet) ichide turushluq (barliq) qebililerni boysundurushni buyridi .Ichki buyruqlar béshi inanchu bagha tarqan , ulugh buyruqlar jem’i toqquz : bilge tay sen’gün tutuq , besh yüz bashi ; Külüg ongi öz inanchu , beshyüz bashi ;
Ulugh öz inanchu
7. Urungu , yüz bashi ; Uluü urungu ; Tölis begler oghullirining ming bashi tolisliq külüg eren ; Tardush beglirining oghli mingbashi , tardushlshq külüg eren ; Tardush ishbarish ming esker bashi ; Alip ishbara sen’gün yaghlaqar
8. ….. Toqquz yüz esker bashi toyqanning ulugh tarqani (ordining bashlighi) buqughning ming kishilik qoshuni
9. ….. Qebilisining ming kishilik qoshuni; Batur atachuq qebilisining ming kishilik qoshuni
Shimaliy yüzi
10. Tengrim qaghanim nurghunlighan yoldin azghanlar (qarghular) ni tutti . Besh (ming bashi) …….. Qutlugh chigshi , qanchu alip bilge chigshi ….. Qaghan maghdursizlan’ghan oghuz xelqini , uning alte yüz sen’günliri , bir tümen qoshunini (sözmu söz terjimisi « xelqni » ) qolgha chüshürdi .
11. Bu pütük yéziliwatqanda , ey qaghanim ! tengri qaghanimning atliqliri (yaki emeldarliri) toqquz tatar , azlarning on yette buyriqi , sen’günler , tongra (qebilisining) ming kishilik qoshuni , uyghur xelqi teginlirim bilen bille , turghaq (qoruqchi – muherrirdin) bashliqliri , batur atachuq we begzik er chigshi beg tarqanlar bilen we üch yüz torghaq bilen bille qatnashti .
12. Tengrim qaghanimning oghli bilge tarqan we qutluq bilge yayghu … Töriliri , qumluq yerning (yaki issiq yerning) bashliqliri (dahiyliri) … Bayarqu xelqi , az ashpa tay sen’güni we xelqi , tungra (qebilisidin) bash qaybash , üch qarluq shunche jiq kishiler qatnashti . Yabghugha qarashliq xelq
13. Tengrim xanimning oghulliri …… Xelqqe …… Udurghanda ……. Chabish sen’gunining (xelqi) we toqquz bayarqu (xelqini) yene boysundurdi . Toqquz tatar _ shunche köp xelqler , chadgha (shadgha) qarashliq xelq
14. …… U shu chaghda hujum qildi . Buni yaratqan bilge qutluq tarqan sen’gün , munche köp xelqni sherep bilen (yengdi) ! yaghma we (a) lum _ chishi (lum we chishi ? Yaki yaghma xelqidin alumchi ? ) Ge (qarshi) ikki kishini ewetti . Qutlugh bilge sen’gün we urushu qutlugh tarqan sen’gün ikkisige « béringlar »
15. Dep yarliq qildi . Tardushluq bilge tarqan we qutlugh (her ikkisi) bayarqu xelqidin . Yaghmining bashliqliri , tabghachlar we soghdilardin bilge sen’gün , ozil ong erkin .
Sherqiy yüzi
16. …… Yoligh qaghan …… Bomin qaghan (bu) üch qaghan texitte olturdi , ikki yüz yil textte olturdi
17. ……. Ularning xelqi ghezepke kélip halak boldi… Ikki emeldarning sewebidin ajizlandi we halek boldi . Qadir qasar we bedi bersil dangliq (?) Oghuz
18. ……. Méning ejdadlirim textte 80 yil olturghan . Ötüken éli we uning etrapidiki eller ikki (derya; Sélin’ga , tughla ?) Arisida , orqun deryasida
19. …… Yil textte olturghan… Yil ötti . Atamni yoqirda kök tengri , töwende qongur yer yene
20. …….. Méni belgilidi . Men 28 yéshimda ilan yilida türk élini parekende qildim . Ularni weyran qildim
21. ……. Atliq qoshunumni ewettim . Ming kishilik qoshun mangdi « ozmish tegin odurghandin kéliwatidu ! » didi , « uni tut ! » didi
22. …….. « Ularni qoghlidim . Qara qumdin öttüm we köyürge kelgende » kömür téghi we yar deryasi boyida yettinchi ayning on tötinchi küni üch tughluq türk xelqige (hujum qildim)
23. …….. Shu yerde ornitishqa buyrudum . Xan… Shu yerde öldi . Shu yerde türk xelqini boysundurdum . Shu yerde yene
24. ……. Özmish tegin xan boldi . Qoy yili yürüsh qildim.
Jenubiy yüzi
25. Ikkinchi qétim (ular bilen élishtim , ikkinchi ayning altinchi küni ular bilen jeng qildim .) ……… Maymun yilida yürüsh qildim ……. Ular bilen jeng qildim , u yerde yengdim . Shu yerde ularning xanini
26. Tuttum . (Qatunini shu yerde aldim) ……. Shuningdin kéyin ularning bashliqliri keldi …… Toxo yili yürüsh qildim we shu yerde turdum . Beshinchi ayning on üchünchi küni ular yighildi .
27. Ular bilen jeng qildim we u yerde ghelbe qildim beg ……. Yéngilgendin kéyin igderler parchila ndi ……. Shuningdin kéyin it yili üch qarluqlar asiyliq qilishni oylap qachti . Gherbtiki on oq (xelqining memlikitige)
28. Kirdi . Shu chaghda ……. Tungguz yili üch qarluqlar , toqquz tatarlar ……. Toqquz buyruq… Sen’günler we atam turyanning barliq xelqi hörmet bilen uni qaghan bolushqa teklip qildi . « Ejdadlarning nami (mushundaq) idi ! »
29. Diyishti . Etrapidiki (barliq) ellerni u meghlup qildi …….. Shu chaghda (uni) yabghu dep atashti , shuningdin kéyin chashqan yilida « esenliki yoqning küchi bulaq süyidek bolup qalidu » (dep)
Pütün xelq uni toryan qaghan
30. Atidi . Tengridin bolghan el etmish bilge qaghan (xotunini) el bilge qatun dep atidi . (Özümni) qaghan , (xotunumni) qatun dep atap , ordamni ötükenning otturisidiki süngüz bashqan muqeddes choqqisining gherbige qurdum .
Tes menggü téshi
(Bökü qaghan menggü téshi)
Tes menggü téshini sabiq sowét ittipaqi türkologi s. G . Kilyashtorniy 1976- yili hazirqi mongghuliyening xubsughul aymiqidiki tes deryasining yuquri éqinining sol qirghiqigha jaylashqan noghon otlghoy dep atilidighan bir töpiliktin tapqan. Bu menggü tashning yérimila saqlinip qalghan bolup, qizil renglik giranit tashtin yasalghan bolup, hazir ulanbatordiki mongghuliye penler akadémiyisining tarix tetqiqat ornida saqliniwatidu.
Bu menggü tash moyunchur qaghanning oghli bökü qaghanni xatirilesh üchün tiklen’gen bolup, uningda bökü qaghanning textke chiqqanliqi we deslepki mezgildiki ish izliri bayan qilin’ghan bolup, toqquz buyruq we « uyghurlurum »ning merikige qatnashqanliqigha dair ehwallar heqqide toxtalghan. Bu heqtiki eng deslepki tetqiqatni mongghuliye alimliridin charzaubay bilen m . Shinéxu bashlighan. Ularning bu heqtiki tetqiqat netijiliri mongghuliyediki yuquri derijilik ilmiy tetqiqat jurnallirida élan qilin’ghan.
Tes menggü téshining mezmuni
1. (Bu qur pütünley buzulup ketken)
2. ….. Yili …..
3. …… Kötirildi (kigizde, yeni textke kötürüldi)
4. …… Kötirildi (kigizde) uyghur xanim (el) tutqanda ….. Toxu yili
5. …… El etmish xanim ölüp, (uning) jéni uchup ketti. Uning oghli, méning yabghum qaghan boldi.
6. ….. (Textke) olturdi, uning oghulliridin (biri) tardushlargha yabghu, (yene biri) tölislerge shad boldi. Xanim elni bashqurdi (yaki xanim el tutmish)
7. ….. Ötken zamanlarda yaralghan (yaki barliqqa kelgen) ……. Uyghur qaghanliri textke olturdi, (ular) danishmen we ulugh qaghanlar (idi)
8. …… Ular textte olturdi. Üch yüz yilghiche köplep (sözmu – söz terjimisi: minglap) öz ellirini bashqurdi. Kéyin ularning xelqi berbat boldi,
9. (Ularning xelqi ?) Buzuq bashliqlirining (yaman yolgha bashlishi bilen) yüz örüp barbat boldi, bolmighur külning we ikki mötiwerning (qutratquluq qilishi bilen) berbat boldi.
10. ….. Bedi bersil we qadir qasar shu waqitta qurban boldi. Shu xelqim öz’ara köp jangjallashti.
11. …… Ötken waqitlarda (ular) tabghachlargha qarshi turup meghlup bolghan idi. Uyghur qaghan on yil textte olturdi. (Andin) yene yetmish yil ötti.
12. ……. Tengridin yaralghan el etmish uyghur qaghani textte olturdi.
13. ….. Idi. Qaghan ….. Ikki (?) Idi. Andin kéyin öd kench qaghan boldi.
14. …… Üchün ottuz …… Elni soridi. Andin wapat boldi.
15. …. Tengridin yaralghan el etmish qaghanim textte olturdi, elni soridi.
16. ….. Öz belgisining (shöhriti) üchün qaghanim aldi tereptiki, kün chiqish tereptiki xelqlerge (yürüsh qildi ?)
17. ……. Medhiye oqup uni, (elge) bashliq qilip olturghuzdi.
18. …… Kül beg bilge qaghan ….
19. …. U qarsa qorughda turup qaldi, sépil soqturdi, text yasatti. (Shu yerde) yazlidi.
20. …… Sherqte elserde (?) Turup qaldi. Belgisini, pütükini chektürdi, ornatquzdi.
21. ….. Toqquz buyruq …. Uyghurum, qay …….
Menbe: http://ghalipelqut.blogspot.de/2009/04/24-sherqke-kettinglar-gherbke.html
Oghlum,Tanka we Men
(Hékaye)
Oghlum bilen kechqurunluq aylinishqa chiqtuq.Ormanlar bükkide yapraq bilen qaplannghan bolup, kechkiy shepeqte qizghuch julalayti.
Téxi tünügünla daligha patmay qalghan bughdaylarni, kimlerdur bir axshamdila yoq qiliwetken bolup, étizlar qangha chiliship turghan xarabilikkela oxshap qalghanidi.
Üch yashliq oghlum pidalsiz wélisipitini éngizliqta heydep kétiwétip:
– Teraktor, teraktorning izi,-dédi.Rastinla yerde ademning qedimi yetmigüdek chongluqta tankining izi turatti.
-He, teraktor…teraktor chaqining izi,- didim uninggha.
-Dada, men buni heydimeymen,-dédi keskinla,- teraktor…manga bir teraktor kérek,- dédi, yene xeqishini dawamlashturup oghlum. Uning birdinla wélisipit emes teraktor heydigüsi kélip qalghanidi.
-He Teraktormu oghlum, sanga traktor kérekmu…!?,-dewettim, ixtiyarsiz
Bu chaghda xiyalim allaqayaqlarghidur uchup ketkenidi.
Bughday maysilliri tünügünkidek isimde turatti.Oghlum bilen her küni étizni arilap mektepke barattuq. Bughdaylar shundaq yumran, shundaq yéshil, shundaq mesum körünetti.Bu halet menggülük dawamlishidighandekla tuyilatti, ettigenlik selkin shamalda hayatliq déngizdek örkeshleyti.
Oghlum barghanche mendin uzaqliship kétiwatatti.U yiraqtin tankilarni körüp qalghanidi.
„Terektor heydeymen, dewatatti, emdi qandaq qilip yene pikirini tégishtürdi, bu bala?!,-dep oylidim ichimde…
U kétiwatqan tereptin qonaq étildurghandek oq awazi, kishilerning choqan-sürenliri, ana-balilarning dat-peryatliri, bombining partilashliri anglanghandek boldi…
Quyash tikleship qalghan bolup, issiqning destidin nefes alghilimu bolmayti.
Qulughumgha bughday enjisining charaslap köyüwatqan awazi, burnumgha köyüp külge aylanghan altun bashaqlarning hidi uruldi.Dunya hélila ot élip kétidighandek bilinetti.Birdinla qattiq qorqunch ichide:
-Oghlum!… Oghlum qaytip kel!…U teraktor emes…!,-dep, warqiridim.
Oghlum bu qétim gépimni anglaydighandek qilmayti.U kechkiy qoyash nurida barghanche qizirip kétiwatqan éngizliqta, pidalsiz ikki chaqliq wélisipitini oqtek heydep qap-qara is-tütekning ichige ghujuldap kirip kétti.(K.Atahan)
*****
31.10.2014 Germany
*****
Jennet Qushi
Ügettim, Ügetkin, Ügetsun!
Quyash halsizlinip, uning renggi we shekli barghanche özgirep kétiwatatti. Etraptikiler “Pétip kétidighan boldi”,”Alla yaman boldi”, “Emdi qandaqmu qilarmiz” déyiship chuqan-süren kötürdi! Pütün dunya zeherdek soghaq qarangghuluq déngizigha, xuddi ghayet zor kimidek chöküwatatti. Ademler hélila qétip qalidighandek, zhaqildap titreyti.
-Qandaq qilimiz?-dédi biraw. Awazidin kimlikini perq etmek qiyinidi.Emma uning yashinip qalghan birsi ikenlikini, yighlamsirap sözlewatqanliqini, qattiq ümitsizlengenlikini hés qilghili bolati.
-U bolmisa yashiyalmaymiz, qayturup kéleyli,-dédim ishench bilen.
Qara soghaqta kasildap titirewatqanlar, paraqqide külüshüp keti.
-Éliship qaptu,-dédi birsi.
-Shundaq,-dédi arqidin yene birqanchisi.
Bir az süknat höküm sürdi.Yer-asman soghaqtin zhaqildap titireyti.Bir minutqimu yetmeydighan bu süknat xuddi ming yildek uzun bilinip ketti.
-Toghra,-dédi, yashinip qalghan héliqi kishi, bir az hushini tapqandek qilip,-U bolmisa heqiqiten yashiyalmaymiz, qayturup kéleyli,-dedi yene sözini dawamlashturup.
Hemme birdek uning déginini testiqlashti.
Yalang ayaq, tikenlik muzni dessep yolgha rawan bolduq.Kimler bilen kétiwatqinimni bilmeytim.Ularning ayaq tiwishidinla men bilen kétiwatqanlarning xélila zhiqliqigha höküm qilghili bolatti.Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, chingqi zawal waqti bolghanda, natonush bir yerge yétip kelduq.
Etrap qorqunchluq derijide timtas idi.
-Qebristan,-dédi birsi.
Etraptiki hich nersini periq etkili bolmayti…xuddi külli jahan alla burun tozghaqtek tozup ketkendek.
Aldirap ötüp kettuq, yoruqluqni baldurraq qayturup kélish ümidide. Barghanche ayaq tiwishi aziyip qéliwatqandek bilinetti. “Undaq emestu, manga shundaq tuyiliwatqan gep”,- dédim ichimde.
Ayaqlirimiz qirliq tashlar we yingnidek muzlarning destidin qanap ketkechke, yolimiz nem we yilliq bilinetti.Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, qaq yérim kéche bolghanda natonush bir yerge yétip kelduq.Etraptin yirtquch haywanlarning hürkireshliri, jel-janiwarlarning nale-peryatliri kéleti.
-Dozaq,-dédi birsi.
Etraptiki hich bir nersini periq etkili bolmayti…xuddi külli jahan alla burun külge aylinip tozup ketkendek.Berdashliq bergili bolmaydighan tinzhiq hawa we achchiq is-tütek destidin erkin nepes élish mumkin emesidi. Aldirap ötüp kettuq, yoruqluqni baldurraq qayturup kélish ümidide. Barghanche ayaq tiwishi téximu aziyip kétiwatqandek bilindi.”Undaq emestu, manga shundaq tuyiliwatqan gep”,- dédim ichimde yene.
Ayaqlirim qirliq tashlar we yingnidek qoqasning destidin ötme-ötme töshük bolup qanap turghachqa, yolning tuzdek achchiq harariti jandin ötüshke bashlidi.
Men ayaq tiwishining heqiqiten aziyip ketkenlikini hés qildim.Kétiwatqan yolum qurghaq, choghdek we tuzdek bilinetti.Barghanche halsizlinip bériwatqinimni tuyup turattim.Ghelite yéri ayaq tiwishi rastinla aziyip ketken bolup, men mangsam méngip, tursam toxtayti.
Biz shu yürgenche yol yürüp, yol yürgendimu mol yürüp, Tang seherde natonush bir yerge yétip kelduq.
Yürügümde yéqimliq bir tuyghu peyda bolushqa bashlidi,asanliqche periq etkili bolmaydighan yéqimliq bir sadani we gül hidigha oxshap kétidighan, ademni mest qilidighan allaqandaqtur bir puraq kéletti qeyerdindur.
-Jennet,-dédim özemge özem asta pichirlap.
Uzaqtin, nahayiti uzaqlardin nur we yoruqluq manga qarap qushlardek uchup kélishiwatatti.Qanat we quyruqliri ajayip nazuk, uzun we ewrishim bolup, pütün alemni qaplap, subhiyning selkin shamilida lerzan lepildeyti…Közliridin xatirzhemlik, ümid, ishench we bextiyarliq bahar yamghuridek yéghip turatti!
(K.Atahan)
Gérmaniye, 09.09.15
*****
Tengritagh Akademiyesi 
Korash Atahanning Bir QIsim Shierlari
Mehdiyge…
Biz menggülük seperde…
Ular, sözlishidu ular
Kökrengde,
Aqrengde,
Qararengde,
Qirmizi rengde… her yerde…
Sözlishidu, sewepsizla tökülgendek qan.
Biz menggülük seperde…
Sözlishidu ular her rengde,
Sözlishidu, sewepsizla tökülgendek qan…
Ölüp barar adalet Chüshi,
Tökülidu kélichekning peyliri asmandin.
Qisilimen, siqilidu tiniqlirim hem,
Men goya hasharetler topida,
__Köyiwatqan dozaq otida__Ular U-Bahnda!
Biz menggülük seperde…
Sözlishidu ular her rengde,
Sözleshkenche,
Anglashni istimeymen bu tillarni.
Trikmestin, hem qilmastin tenteklik,
Untushqa tirishimen bu miskin awazlarni.
Bir yol izleymen tashtek tupraqlardin,
Bir yol izleymen payansiz alemlerdin.
Yéril! dep seslinimen qara tashlargha,
Men goya hasharetler topida,
__Ular U-Bahnda_Köyüwatqan weylun dozaqta!
__Yollar qachar quyruqluq yultuzlardek,
__Tashlar yatar ölüp qalghan qunduzlardek,
Éyt! Qéni,
Tutuq bérermu bu yollar, yérilarmu bu tashlar!
13/ 11/ 2003, Frankfurt-Gérmaniye
*****
Bir Kishlik Sheher
Qatar ketken yultuzlar,
yéqilidu… öchirilidu… qaytidin…
almishidu zamanlar shunchilik biep.
Saet istirilkisi sanchilghan köktin,
saqiydu soghaq tiniqlar,
künler aqidu qandek örkeshlep.
Ah! bu Sheher bir kishlik sheher,
Men, men bar peqet, yürimen tinep.
Bilmeymen,
men bilmeymen sewebini yénishlarning,
Tamchiymen zérikishlik reqemlirige asma saetning.
Mungluq ünleydu tarix chalghan ney…
zérikishlik, chüshünüksiz hem bek mupessel.
Yalghan külüshtin,
chongqur bir uh tartishni körimen ewzel!
Bilmeymen sewebini…hem bilmigendek,
Ghemge pétishini chüsh renglik perishtilerning.
Goya men miqlanghan kökke,
suwighan wujudumni ikekler sheher.
Bir közüm yash, yene biride qan,
qanitimda qip yalingach uxlaydu ejel!
Ah! bu Sheher bir kishlik Sheher
Men, men bar peqet, yürimen tinep.
Neqishliner qonghur kirpigim eynek tashlargha.
Ah! bu Sheher bir kishlik sheher,
Shunche sidam,shunche soghaq, önggen bimehel.
Ah!bu Sherher bir kishlik sheher
Men, men bar peqet yürimen tinep__
Tashqa aylanghan,
Pirchen´gi ishletken qelemni izlep,__ goya esirlep!
Ah! bu Sheher bir kishlik Sheher,
Men, men bar peqet, yürimen tinep.
Unutqandek hemmini…
Qip yalingach qanitimda uxlaydu ejel!
17-Oktebir 2002 Frankfurt am/Main
********
Poyiz We Alman Qizliri
Almaniyede Poyiz tola,
Poyiz tola chachliridek Alman qizlarning.
Qiz aqidu bu dölette poyizda,
qizlar poyiz, her terepke uchar poyizlar.
Bu qizlarning güzellikidin,
hem poyizning toliliqidin,
Kömülgendek, gül- chéchekke tuyilidu yollar!
Almaniyede poyiz tola,
Poyiz tola chachliridek Alman qizlarning.
Qizlar aqar bu dölette poyizda,
Köriner shunga poyizlarmu qizlardek.
Altun chachlar, zengger közlerdin…
Istigechke néminidur xiyalim,
Béqishimiz yéqin dostlardek, teqdirdashlardek.
Qizlar aqar bu dölette qushlardek,
Béqishimiz tonushlardek,
Tonushmaqni isteymiz,
Her béqishtin bilinidu, alemche bir menalar.
Poyiz ötisher,
Talay pursetler kéler hem kéter.
Ketsimu ger poyizda hemme,
Kételmeymen esirdek birge,
suyuqlinip barar jénimda,
Yürükümge neqishlengen, u shirin Héslar.
Qizlar aqar bu dölette poyizda,
Bu qizlarning güzellikidin, poyizlarning toliliqidin,
Qénimizda aqidu oxshash tiniqlar,
Almishidu nepesler, qoshilidu tuyghular.
Biz bilmeymiz,
Künler öter oqtek ittik, arimizda bir sir bar!
Biz bilmeymiz, zadi bizge némiler kérek?
Chéchilidu yollargha,
Shirin chüshler neqishlengen dez ketken Yürek.
Almaniyede poyiz tola,
Poyiz tola chachliridek Alman qizlarning,
Her tal chachta sheytan bardek sihir bar.
Chachlar yilan, közler zengger oq, téxi men esrar.
Her terepke ötishidu poyizlar,
hem uzap kétidu yéngidin-yéngi sheherlerge.
Nepesler qatnaydu jenup shimalgha,
ashiqlardek uchrishidu issiq tiniqlar.
Her bir seper réwayetke aylinar,
dertlik yighlar bu seperde azghanlar.
Haman üser tashqa söygü yelkini,
kim bilidu, müküp yatqan bir sir bar,-
Loghilaymu* bu melekler, bu qizlar!?
Qizlar aqar bu dölette poyizda,
körinidu poyizlarmu qizlardek.
Emma kechken her bir poyizda,
héchkim bilmes bir sir bar!
Béqishimiz tonushlardek,
Tonushmaqni isteymiz… bu qandaq istek?
Göshxor qushlardek, choqumanglar qelbimni,
Ah! Alman qizliri, Ah! könglümni utiwalghan poyizlar?!
Eskertish:* Loghilay- Gérman xelq epsanilliridiki sahipjamal.
30.07.2002 Halle-Saale, Gérmaniye
******
Mawzusiz
Gürkirep yanimiz,
Üzülmeydu, U ateshler biz chachratqan.
Baqqinche ziminning u chétidin,
Öchti dep oylaysen, emma u yalghan!
Tirilidu Oghuzhan…
Yögilidu téxi bizge ming yillar,
Yügireymiz tarixning jenubidin shimali taman.
Gürkirep yanimiz,
Üzülmeydu, u ateshler biz chachratqan.
Yögilidu bizge yene talay ming yillar,
Öchti, dep oylaysen, emma u yalghan!
Tirilidu Oghuzhan…
Yügreymiz tarixning Shimalidin jenubi taman,
Quyash tugh uyghurgha, asman qorighan!
16 may 2005 Frankfurt am/Main
******
Anamgha
Ana, baghrim ana,
Séni ghurur tuydum her yerde,
Shirin söygü qaynimida üzgende,
Mushaqqetning chölliride kezgende,
Hem achchiqtin sewdalardek külgende.
Ana, ghururum ana!
Sen bilisen, sen bilisen tenha,
Men kim,néme oylaymen, isteymen néme,
Xorluq nime, dost nime hem düshmen.
Hemme sözler bar sende emma,
Bu sirlarni éytmaysen…
Namertlerdek méni pulgha satmaysen.
Hemme sözler bar sende ana,
Söz aldim sendin,
Söz emes,
eqil üchün köz aldim sendin.
Qanat berding buni kimse bilmeydu,
Ghurur berding, men ölsemmu ölmeydu.
Ana, hayatim ana!
Séni ghurur tuydum her yerde.
Qéning bar qénimda,
Tiling bar tilimda,
Izing bar yolumda,
Ehding bar dilimda,
Qanche kezsem millet yolida,
Tuyilidu sanga yéqin kelgendek.
Yénip turisen, bu qarangghu kéchide,
Köz yetküsiz upuqning u chétide.
Hörlüküngni alsam deymen qayturup,
Hem küldürsem kam-kütengni toldurup,
Hasil bolar idi muradim,
____Chirighim ana, yultuzum Ana !
12- Fewral 2004, Frankfurt-Gérmaniye
******
Bir Ikki üch
Bir ikki üch, bir ikki üch,
Sewrimiz toshti, Bizning öydin köch!
Wetende yatlar, xelqimiz yighlar,
Bilinglar dostlar, düshmenge biz öch.
Bir ikki üch, bir ikki üch,
Anglanglar dostlar, birleshkende küch.
Bizge aram ber, tola yighlatma,
Kelding ketmiding, biz sanga bek öch.
Bir ikki üch, bir ikki üch,
Heddidin ashting, biz sanga bek öch.
Tola yighlatting, qangqir qaxshatting,
Sewrimiz toldi, bizning öydin köch.
Bir ikki üch, bir ikki üch,
Düshmen aldamchi, biz anga bek öch.
Kélinglar dostlar, birleshkende küch,
Sewrimiz toshti, bizning öydin köch!
12-Dikaber 2004, Frankfurt-Gérmaniye
*******
Welsipit
Welsipit yaritilghan ajayip,
Bilmeydu barliqini.
Roli bar bolmisa,
Ikki büyük chaqi bar téxi,
Zenjir we chishliq chaqlardin bashqa.
Welsipit yaritilghan ajayip,
Herket qilidu zori bilen pidalning.
Herket qilidu arisida ikki chiraqning,
Waqitning kechkinini bilmeydu,
Kezgini kezgen,
Aldiraydu qeyernidu közleydu.
Wélsipit yaritilghan ajayip,
Bilmeydu barliqini,
Eytalmaydu heweslirini,
Yaritilishi kimlikini sözleydu.
Wélsipit yaritilghan ajayip,
Herket qilidu xeter ichide,qara kéchide
Qorqmaydu tar yollardin,
Miltiq betlengen yochun qollardin.
Wélsipit yaritilghan ajayip,
Bilmeydu barliqini,
Herket qilidu xeter ichide, qara kéchide,
Ikki chiriqi bolmisa,
Körelmeyti uni héchikim,
Bilelmeyti uni héchikim,
Hem öchmeyti yorutulghan yollar bashqidin.
Wélsipit yaritilghan ajayip,
Bilmeydu barliqini,
Miltiqni tat basturghan yollarda,
Herket qilidu xeter ichide, qara kéchide.
Eytalmaydu heweslirini,
Hewesler haman bir kün sözleydu,
Arzu-istek atqan bilen ölmeydu!
Wélsipit yaritilghan ajayip,
Bilmeydu barliqini,
Roli bar, chaqi bar, chiriqi bar emma,
Herket qilar xeter ichide, qara kéchide,
Kezgini kezgen,
Aldiraydu qeyergidur bilmeydu,
Uxlimaydu, yighlimaydu, külmeydu.
09-Fewral 2003, Halle-Saale, Gérmaniye
******
Özige Qayitish
Sen yoq iding…
Anglanmayti awazing.
Körelmeyti héchkim, mewhum chirayingni .
Aqting qizil qan bilen,
Azghashting hawayi hewesler chölide,
Solanding menggülik qarangghuluqqa…
Baghlanding,
Kéchining Nazukluqida,
Toshuldung,
Ishiksiz, derizisiz öylerdin,
Tamsiz, hem tupraqsiz chöllerge.
Qizghin bir hewes ichide,
Yorudung, sundung, tozudung…
Bir iding köpüyishke bashliding,
Kücheyding,
Her terepni buran kebi qapliding.
Qorqtung ejiba,
Yorushtin, sunushtin, tozushtin… yene,
Shan-shöhret,
Pishanengdin öchüp bardi yultuzdek…
Sen yoq iding,
Anglanmayti awazing,
Körünmeyti mewhum chiraying…
Hey taleysiz,
Qorqtung yorushtin, sunushtin, tozushtin…
Perishtiler,
Sen toghruluq pichirlishiwatidu,
Qayt yene,
Bürkütler süren salghan qarliq taghlargha.
Yéngilmes kéchilerdek
Terk ét xarabe sheherlerni,
Öchsun ahanetler qarangghuda otqashtek!
Hey uyatsiz,
Birawlar,
Sen toghruluq pichirlishiwatidu.
Sen yoq bolsang,
Anglanmisa awazing,
Körünmise mewhum chiraying…
Qorqmayting,
Yorushtin, sunushtin, tozushtin…
Qayt yene______
muqeddes hayatliqqa, yükseklerge …
Numusigha teg,
Yolsizlarche séni qoghlighan shöhretlerning.
Zulmetlik kéchiler-
Terk etkende xarabe sheherlerni,
Paskina hem tokur jinlar,
Qadalmisun yene pishanengge tikendek!
15-Noyabér 2007 Gérmaniye
*****
Namayishchilar Marshi
Mana bügün namayish küni,
Mana bügün Xitayning tüni.
Oyghinayli Oghuz ewladi,
Jaranglisun Uyghurning üni!
Mana bügün namayish küni,
Körgin dunya heq-adaletni!
Köre Xitay! Uyghur küchini,
Unutmaymiz, öch-adawetni!
Mana bügün namayish küni,
Hörlük üchün salayli choqan!
El-wetenni qoghdash yolida,
Janlar pida, aqsun issiq qan!
Mana bügün namayish küni,
Hörlük üchün salayli choqan!
Mirasxori peqet biz séning,
Ana yurtum Sherqiytürkistan!
Mana bügün namayish küni,
Hörlük üchün salayli chuqan!
Mirasxori peqet biz séning,
Ana yurtum Sherqiytürkistan!
*****
12-Dékabir 2005 Gérmaniye, Frankfurt
LikeLike
Yoqilish
(dastan)
Ferhad Tursun
Birinchi bap qan ashiqi
Kerbala deshtide aqsun mewj urup qanim méning
Meshrep
Jimjit olturidu zimin üstide,
Qéchishning axirqi demliride u;
Rezil bir chöchekke oxshar qismiti,
Tirishar ularni untushqa menggü.
Özining qismiti we hayatini
Bir güzel chöchek qip chiqay dégen u,
Qip qizil qénida échildurup gül
Barche el insan’gha tutay dégen u.
Meptun öz qénigha shundin béri u,
Maxtinip körsetmek bolatti da’im.
Axiri kelgende darning aldigha
Shadliqi jismida bolghandek qayim
Mubarek qip qizil qaninggha① dep u
Cherx urup özige eylidi xitab,
Tiniqi tézleshti achközlük bilen
Qénini körüshke ketti aldirap.
Tupraqqa yéyilghan qip qizil qanning
Körmekchi idi mewj urushlirini,
Körmekchi idi u barche insanning
Menggülük heyrette qélishlirini.
Bihésab kochida meshhur ademler,
Shumluqning menggülük béshariti u.
Qiyindur xeqlerni heyran qaldurush,
Hettaki qan’ghimu qarap qoymaydu.
Bilmeymen kallisi késilgen chaghda,
Sharqirap tupraqqa yéyilghanda qan,
Axirqi tamchisi éqip bolghiche
Barmidu közide körüshke imkan?
Bilmeymen qan bilen köz nurlirining
Qaysisi ténidin yoqaldi awal,
Qandaq bir terizde sezgülirini
Bir birlep igilep qaplidi zawal?
Dangliq qan töküshni, dangliq ölümni
U özi tamasha qilalidimu?
Ghuwa sezgülirige qanning julasi
Axir ret bir shadliq bérelidimu?
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Tinimsiz awazlar basqan jahanni.
Medhiye, qaghishlar, shehwet sözliri,
Chirqirash, yighlashlar hemde külkiler,
Gas qilip tashlaydu her bir kishini.
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Aldirash aqmaqta kishiler topi,
Qip qizil qan ichre yatidu bir ten,
Shu tapta bu halni körmes héchkishi.
Kishiler aldirash öter yénidin,
Héchkishi uninggha salmaydu nezer.
Wujudi pit bilen liq tolghan qéri
Ema bir bowaygha oxshar bu sheher.
Sansizlap ayaqlar arashlirida
Sogh shamal qochulup qilidu nida.
Xilmu xil renglerning qaynimi etrap,
Buninggha qoshulup xilmu xil sada
Méngemni bir birlep qilmaqta weyran.
Goya jan talashqan tendiki jandek
Qutulush yolini izdeydu insan.
Béshi yenchiliwatqan ilan’gha oxshash
Heryaqqa uridu özini shamal.
Qistaydu ademni chuqan sürenler
Qachayli…
Qachayli…
Yoq bashqa amal.
Dehshetlik chuqini mashinilarning
Aylinip barmaqta qattiq maddigha,
Kochilar aylinar qattiq qistilip
Uyushup goya bir awaz téghigha.
Isqirtip tashlidi sezmey özimu
Dérize aldida turup bir bala,
Yiringgha aylinip u chiqarghan ün
Singishti bir qizning baliyatqusigha.
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Ejellik wabaning mikrubliridek.
Hazirqi dewrde dang chiqarmaq tes,
Hetta qan bilenmu qedimdikidek.
Eng güzel nerse dep bilgen qénini
Özining qénigha ashiq u telwe.
Biraq biz yashighan ushbu dewrde
Exletler liq toldi qanning ichige.
Yirginer ademler qanni körgende,
Yirginer hettaki öz qénidinmu.
Kim biler kochida yatqan u jeset
Kimlerning qolida ölüp yatqandu?
Su…
Su…
Su…!
Axir ret qilghanda nida,
Xiyaliy tuyghular bolghanda peyda,
Qoyash we topanning esli obrazi
Uningki jismida bolghanda qayim
Quliqigha shiwirlap anglan’ghan sada
Axirqi ret uni titretti belkim;
Xiyaliy tuyghuda körün’gen ashu
Sularning örligen pelliliride
Mikroblar ériship yéngi gewdige
Köpiyip qaldurar ewlad u yerde.
Dehshetlik awazlar chalghitar suni,
Berdashliq bérelmey ingrar ayallar;
Ténide qozghalghan ténimsiz titrek
Ölüm we chüshkünlük unda jush urar.
Dehshetlik chuqini mashinilarning
Herqandaq sezgüni qilmaqta weyran.
Awazlar boshluqqa patmay chingqilip
Körüner hettaki töwenlep asman.
Yasilip barmaqta bihésab tamlar,
Boldi qoy bunche köp xiyal qilishni!
Némishqa sirqirap turidu putlar,
Kézimen bihésab tamlar ichini.
Tamlar we awazlar boghmaqta méni,
Xiyalni igilep barar astilap.
Xiyalning dolquni lepildep éqip
Barmaqta tügimes tamni yaqilap.
Bu achköz tamlardin yanmas sadalar,
U yalmap yutmaqta hemmini bunda.
Qétiship barmaqta barche jandarlar
Peqetla shu cheksiz chuqanlar ara.
Urulup soqulup chuqan sürenler,
Uwulup öz ara singiship ketken.
Boshluqqa patalmay ching ching qistilip
Öz ara uyushup qétiship ketken.
Peqetla shu qéri sha’irning qoli
Midirlap yürmekte sus, bekmu asta.
U qandin qorqidu, awazdinmu hem
Kériki medhiye peqet uninggha.
Oxshimas u héliqi qan ashiqigha,
(kochida cherx urup nale qilghuchi.
Hezriti ademning yénida turup,
Resulgha mirajda hemra bolghuchi.
Ibrahim ot ara örten’gen chaghda
Ateshni goyaki gülzar bilgüchi②)
Qachidu u bunda barche awazdin,
Qachidu eqil we gheyri eqildin,
Qachidu bahardin hemde ayazdin.
Kéler tün yérimda sirliq téléfun,
Ün tinsiz u kütken talay talay ret.
Xalaydu tarixta bir rol élishni,
We lékin ademler bermeydu purset.
Yoshurun öltürüsh tehditlirimu
Shu qeder mezzisiz, soghaq shu qeder.
Héchkishi qiziqmas bundaq xewerge,
Kochida bekmu köp meshhur shexsler.
Özidin shu qeder xudiksirashlar
Asandur ölümni untup kétishtin.
Sha’irgha ene shu jimiki amet,
Qaraslap bir sada kelse söngektin.
Temtirep yürüydu sha’irning qoli
Sözlerdin qurulghan orman ichide.
Anglinar u yerdin iblisning üni
Hörlük dep atalghan cheksiz kéchide.
Qiynilar xiyaliy obrazlardin u
Bilelmey ularning bisharitini.
Qorqidu u da’im xiyal sürüshtin,
Xalimay qaytidin eske élishni.
Kochida ademler réti buzulghan,
Ah ular késeldur, késeldur menggü…
Sansizlap gewdiler arashlirida
Ademni qiynaydu herqandaq tuyghu.
Su…su…su…dep asta ingridi belkim,
Nezermu salmidi héchkim qénigha,
Chuqanlar lawuldap köyer kochida,
Ot achchiq yéyilip barar etrapqa.
Kütidu u shunda tupan süyini
Qorqunch we tatliq hayajan bilen,
Ésige alidu söygü küyini,
Azabliq lezzetke chömülidu ten.
Ikkinchi bap yamghur jilwisi
Ottek parqirap kel,
Sudek sharqirap kel.
Uyghur shamanistlirining epsunliridin
Ey noh, bu dunyani qandaq hés qildingiz?
Bu dunya xuddi ikki ishiklik öy iken, bu ishiktin kirip u ishiktin chiqip kétiwatimen
Rabghuzi qissesul enbiya
Ikkimiz uchrashqan shu yamghurluq tün
Men sanga héchnerse éytiyalmidim,
Bu sözler sir bolup qalidu menggü
Mewjut dep ularni oylimas héchkim.
Yürektur menggülük tapshurulmas xet,
Qiynaydu uningki sir bop qélishi,
Gerche serp etsengmu pütün ömrüngni
Hettaki qaturup sen qebre téshi
Toxtimay sözliseng, toxtimay yazsang
Yenila untulup kéter hemmisi.
Bu yamghur hemmini tashlaydu yuyup,
Yuyulup tashlinar yürek aghriqi.
Unutqusiz bu cheksiz yamghurluq asman
Qelbimdek bipayan, xunük we éghir.
Ah belkim qaytidin körelmeymiz biz
Ashundaq yamghurluq künni qayta bir.
Ademler özini almaqta chetke
Aldirap téniship yamghur qoynidin.
Menchu? Men yamghurgha bolghanche esrar
Kételmey turarmen shu tapta bundin.
Özining ténini köziter sha’ir,
Mestliki ténige tarqalghan chaghda.
Haraqning dolquni chiqip ewjige,
Walisning küyide éziqqan chaghda.
Olturush barghanche ketmekte qizip,
Berdashsiz ayrildi bundin axiri.
Qizighan yürekni tinjitalmastin,
Téximu mest qildi küzning yamghuri.
Bek yéqin, bek yéqin uning mestliki,
Bir ahang bop singgen haraq we söyüsh…
Arigha urulup nurghun chékitler,
Bashlinar kelgüsi we yiraq ötmüsh.
Tingshaydu insanlar yürikini u
Turghanche su bilen ot arasida.
Otningki yüzide körüp xudani③ ,
Izdeydu özini suning astida.
Ot bilen suning eng mukemmel halda
Birleshken gewdisi qip qizil qandur.
Bar unda ottiki qiziq hararet,
Sharqirap éqishi xuddi qiyandur.
Ténidin étilip chiqqan chaghda qan
Köygendek tuyular pütkül ka’inat
Qan goya déngizdek kötürer ghelyan
Sezdiki köyüp kül bolmaqta asman.
Suningki ghayet zor dolquni özre
Sezdi u özini leylep chökkendek.
Su uni bir birlep tunjuqturmaqta
Jananning axirqi ingrashliridek.
Échirqap turghan bir boshluq yüriki,
Qaldurma bop bosh dep qilidu nale.
U anglap qanlarning sharqirishini
Eyminip qaraydu aghriq köksige.
Yürektin qutulup neghme qilsa qan
Échirqap huwlaydu telwe yüriki,
Chünki u xalimas quruq kétishni,
Aramliq we shadliq qiynaydu uni④.
Chünki u dunyagha törelgendila,
Jahan’gha bir sahib ada bop kelgen⑤ .
Alemning ghémini özige yüklep,
Elemge xumar we ashna bop kelgen.
Sulmaqta derwishning xazan chirayi,
Goyaki…goyaki…untulush kebi.
Anglaydu awazsiz chaqirar uni
Kör méni, körgin, dep qip qizil qéni,
Ah, lékin közliri ghuwalashmaqta
Uningki tatarghan chéhri bilen teng.
Susliship barmaqta xam xiyal kebi
Öchmekte tézlikte qénidiki reng.
Qansirash we közning nursizlishishi
Bilmeydu qaysining tézraq sür’iti.
Axirqi ret baqqan chaghda qénigha
Özgerdi qan qizil rengdin yéshilgha,
Özgerdi hem kökke andin qaragha
Axiri yoqaldi qara reng ara.
U nida eylidi qarangghuluqta:
Éytip ber sen manga qaytish yolini!¢q
Körey men aq qarda chaqnighan qanni,
U barche güzellik uzluq menbiyi.
Asman’gha qarisa körünmes qoyash,
Körünmes hettaki zulmet kéchimu.
Ghuwaliq ichide yoqaldi asta
Dunyaning esebiy qiqaslirimu.
Hemmisi yoqaldi, yoqaldi alem,
Yoqatti hemmini bir qup quruqluq.
Qalghini peqetla bash söngikige
Qedimki zamandin qalghan bir boshluq ¢k.
U boshluq gahida otning sheklide
Chüshümde yélinjap bolidu ayan.
Ayalning yalingach ténige oxshash
Nérwilar tektide qilidu jewlan.
Xiyaldek mewjutsiz achchiq shu sima
Bilmeymen qeyerde boldikin ayan.
U goya yaralghan bir ret mestliktin,
We yaki normalsiz chüshlerdin qalghan.
Ölümdek lezzetlik,
Söyüshtek temsiz,
U goya teshnaliq goyaki achliq.
Gahida yalingach saranggha oxshash,
Gahida murdidek shermi hayaliq.
Ésimdin chiqmidi ashu güzel ten,
Ésimdin chiqmidi ahangsiz shu küy.
Men uni söygechke ishendim bar dep,
U deydu: men mewjut méni izde, söy!
U boshluq gahida suning sheklide,
Chüshümde dolqunlap bolidu ayan.
Qorqunch ilkide baqimen anga,
Toxtimay rohimda yasaydu qiyan.
Telmürüp izdeymen, körünmeydu u
We lékin sharqirar qulaq tüwümde,
Sharqirar qedimiy epsun’gha oxshash,
Sézimen gah uni janan ténide.
Shoraydu hemmini jansiz ténimdin
Qoyashni…
Upuqni…
Söygü…
Ölümni…
Sughurup alidu méning rohimdin
Ularning pütmigen obrazlirini.
Tirishtim sansiz yil shu obrazlarni
Melum bir shekilge kirgüzmek bolup,
Sersan bop goyaki kimyagerlerdek,
Esebiy ashiqtek da’im ah urup.
U ghuwa, yalghandek, mewjut emestek
Chüshüshke jür’etsiz qoyash nurimu.
Bar lékin échirqash inkar qilish tes,
Her adem uni hés qilip turidu.
Ah ashu mewjutsiz siyma rohimni
Hemmini bir birlep aldi ilkige.
Menmu hem yoqattim mewjutliqimni,
Tégishtim hemmini xiyalgha chüshke.
Bir sada öldüng dep bergende signal,
Yaq peqet emdila tirildim dédim.
Ölümdek mustehkem, erk kebi ajiz
Men ashu boshluqni erkin xalidim.
Kélidu exmeqliq qilghum qan’ghiche,
Kélidu xiyallar üchün jan bergüm.
Jan dégen eng erzan nerse
Némige
Atisang beribir.
Kélidu ölüm.
Boshluqni …men ashu quruq boshluqni
Külkilik dozaq dep qorqup yürginim.
Külkilik arqidin meptun bop yene
Külkilik hemmidin heset qilghinim.
Heyranliq ilkide qatqan wujudum
Uwulup chüshidu jeset külidek.
Shu küller ichidin qayta tirilgen
Séhirlik bir qushmen, alemde tighdek.
Kishiler izdepmu tapalmas méni
Susizmu chöllerde échilar gülmen.
Su ichre köyimen goya gülxandek,
Ot ichre tirikmen ayrilsam külmen.
3.Bap mestlik, gunah
Qulaq saldim keptirige bashqa tupanning
Gi’oséppi angarétti
Hezriti ademni bina qilghanda
Sen zadi kim bilen bille sen iding?
Ibrahim ateshni gülxan qilghanda
Eslide u yerde köygen sen iding.
Mensurning yüzini qanda yuyghanda
Béshinggha qilichni tutqan sen iding. ¢à
Suqratqa jallatlar zeher tutqanda,
Lezzetlik sharaptek ichken sen iding⑨.
Sen shundin bérila ehli sergerdan,
Yüriysen menzilsiz dunyani kézip.
Qonalghu yéringdur peqet qebristan.
Menzilni, nishanni bilmey ah chékip
Özüngni toxtimay urisen heryan.
Bu yürek bek éghir ah bekmu éghir⑩
Ölchimek tes uni taraza bilen.
Shu éghir yürekni kötürelmestin
Ölmekchi bolidu ademler jezmen.
Toxtimay éghirlap séning yüriking,
Éytqusiz azabqa bolupsen duchar.
Qan éqip chiketse yenggilleydu dep
Sadda bir xiyalgha boldungmu esrar?
Qan éqip yüriking barsimu boshap
Yéniklesh ruy bermes uningda esla.
Shunglashqa sergerdan bolup qalding sen,
Axirqi menzil yoq dunyada sanga.
Namelum bolghandek ejelning waqti,
Bilmeysen tughulghan kününgnimu sen.
Kelmeydu menggüge yézilmighan xet,
Ölmeydu bir nöwet ölüp bolghan ten.
Bu yürek bek éghir, ah bekmu éghir,
Gunahliq soqushlar yüz bergech haman.
Hemmidin éghiri undiki wijdan,
U séni herjayda qilar sergerdan.
Gahida satmaqchi bolsangmu uni
Héchkishi salmisa nezer güzirin
Dehshetlik shu éghir wijdanni ünsiz
Kötürüp yürmeklik ötmemdu jandin.
Salghanche hem cheksiz éghirliqini
Parazit quruttek yashaydu söygü.
Yiyilse yüriking, yenggillimestin
Eksiche éghirlap baridu mengngü.
Parazit qurutni xuddi mikrubtek
Bashqilar ténige yuqturay deysen.
Sen ashu yol bilen öz yürikingge
Belkim bir yenggillesh yoli izdeysen.
Némishqa bu qeder sirliq ölüming
Xilmu xil perez bar bir birige zit?
Rastinla sen özüng tallap ölümni,
Qildingmu ömrüngni mensurgha teqlid?
We yaki bir janan köyüp qép sanga,
Süyelmey séni héch tiriklikingde
Kallangni aldurup kélip aldigha
Söymekchi bolghanmu qanliq léwingge⑾?
U tétip körgende qanning témini,
Wujudi eng tatliq titrigenmidu?
Goyaki déngizdek örkeshlep téni,
Qirghaqlar üstige örligenmidu?
[kocha aptuwuzi]
Ademler qistilip machildap ketken,
[kariwat]
Boldi qoy bunchila qistima xotun.
[kocha aptuwuzi]
Ademler tiniqi bekmu rehimsiz,
[kariwat]
Ah boldi söymigin söymigin bügün.
Tenlerni sésitip barmaqta janlar,
We lékin söygü dep titreydu nérwa.
Qilmaqta insanni hemmidin bizar
Kochini bir alghan xilmu xil sada.
Qulaqlar qalmidi belkim dunyada,
Tindi hem barchisi sezgü ezaning.
Tarqatsa hayajan emchek topchisi
Nimige teshnadur uyushqan jisming?
Kochida ademler réti buzulghan,
Turmaqta késellik boshluqqa yamrap.
Hemmisi késeldur, aldirash késel,
Yürsimu mikruptin özini qoghdap.
Insanlar hemmisi xuddi bir tendek
Késellik bek erkin yürüydu kézip,
Lékin men bashqilar cheksiz yiraqtek
Sézimen özumni tenha we ghérip.
Bilmeymen némishqa boldumkin qachqun,
Xalaymen bularni bilmeslikni hem.
Hayatta mükünüsh bek ongay. Chünki
Dunyada bekmu köp dangqi bar adem.
Chuqanlar, ah wahlar,
Mashinilarning
Ténimsiz urghighan sadaliridin
Dehshetlik sükütke chümkeldi sheher
Shu wehshi awazlar siqip gélidin.
Bu sheher goyaki bir bash söngiki
Bunche köp xiyallar singgendu qandaq?
Sadalar gadirmach xiyalgha oxshash
Öz ara chirmiship kiriship shundaq
Sarangliq tüwige kelgen méngidek
Tügishish qoynigha basmaqta ayaq.
Balilar isqirtip chiqarghan sada
Yiringgha aylinip bicharilarche
Qétishqan awazlar téghini téship,
Dehshetlik köydürgüch hararitide
Barmaqta ayallar ténige éqip.
Ah sésip ketmekte tatliq xiyallar,
Qorqmamsen ularning yiringlishidin.
Andin bir tamche qan bilen bérikip,
Qorqmamsen yéngi jan yarilishidin.
Mestliki basqanda shillisidin ching
Aghrindi shehwetxor müshük ünidin.
Qusmaqta tamlargha yölinip sha’ir,
Misralar qurtlap chüsher aghzidin.
Nes basqan bir ayal körüp bularni
Chirqirap tashlidi belkim tuyuqsiz,
Bir bowaq paqigha ketti aylinip
Tarayghan matkining ichide ünsiz.
Chéqilghan botulka sunuqlirini
Qoligha alghanche yighlaydu bir mest,
Köz yashlar bihude tökülse artuq
Bu üchün ademler israpxor emes.
Ayaqlar astida xaman’gha oxshash
Pirqirap, yenchilip yürüydu walis.
Éziqqan muzika arashlirida
Ah mumkin emestur yolini tépish.
Putini özgermes bolup chirmighan
Naxshining rétimi, tansa we usul.
Erkinlik démektur éziqish dégen,
Éziqqan ademge hemme terep yol.
Azidu bihésab jijiqlar ara
Yayridin tapshurup alghanda mektup.
Éziqip u sirliq belgiler ara
Pal salmaq bolghanda bolidu meghlup.
Cheksiz yol boyida kötürgende qol
Qolida romkisi barmu sha’irning?
Menggülük yépilmas bop qalghanda ishik
Hayatliq mehsuli buzuq hewesning.
Mashina tosmaq bop kötürülgen qol
Qétidi dehshetlik soghaqta tonglap.
Tuyuqsiz éziqip ketti bir shopur
U qolni yoldiki belge dep oylap.
Payansiz chöllükke kirip bolghanda
Shürkinip bir chöchüp keynige qarap,
Qaytidin körmekchi boldi qollarni
Upuqta menggü tash boldi körgini,
Turmaqta qebridek ya sergerdandek
Zeberdest bir gewde kötrüp uni.
Jesetler üstide jinsiy qaghjirash
Ölüm we idrakni qilmaqta yeksan.
Taraydi tepekkür islar ilkide,
Sadalar shu qeder cheksiz bipayan.
Kigizdek chirmiship uyushup ketken
Ademler,
Mashina,
Jinlar,
Jalaplar.
Buzulghan nérwigha liq tolghan tendek
Özini tutalmay qalghach kochilar
Bu bizning sha’irgha qalmaqta oxshap.
……
Taqilar ishikler menggütaqilar.
Dunyada ishikler qalmaydu menggü,
Qalmaydu hetta hang,
Öngkür,
Qebre,
Ghar…
Kochida bekmu köp meshhur ademler.
Liq tolghan kochigha wang-chung sadalar.
Shu güzel shé’irning misralirimu
Esebiy jalaplar ah uhlirimu
Ulargha qétilip uyushup barar.
Yoqalghan idraklar, bilmeydu héchkim
Qaysisi shad külke, qaysisi ah zar.
Yoshurghin wijdanni mexpi shu qeder,
Yoshurghin numusluq késeldek goya.
Tamlarni yaqilap kétiwer udul,
Ah urush, sersanliq muqeddes sanga.
Ejiba dunyagha liq tolghan’ghu tam,
Yölinip ornumdin turmaqchi bolsam
Bashqisi shu nazuk ze’ip gewdengdin
Némishqa jénimgha bermidi aram.
Bilmeydu haywanlar quchaqlishishni,
Sanaldi haywani qiliq quchaqlash.
Muzlighan ténimdin tarqighan titrek,
Tarqilar ün tinsiz numusqa oxshash.
4.Bap qéchish
Erishning kunggurasin üstige qoydum ayaghim,
Lamakandin xewer aldim, bu makanni ne qilay?
Baba rehim meshrep
Bir köz bar tikilip turidu sanga,
Sézisen dehshetlik hararitini.
Berdashliq bérelmey uning nurigha,
Qachurmaq bolisen da’im özüngni.
We lékin bilmeysen nede ashu köz,
Bilmeysen u zadi kimningki hetta.
Shu qeder yoshurun, shu qeder mewhum,
Herqachan her yerde bolidu hemra.
Bilmeysen némishqa qorqisen undin,
Bilmeysen izdeydu sendin némini?
Bilmeysen némini yoshurup undin,
Qachurup yüriysen yene némini?
Kimdur u tuyuqsiz kechken ésingdin,
Shu qeder ghuwa hem shunche murekkep?
Bilisen u mewjut emes dep lékin
Her da’im méngengni alar igilep
Dunyada birdin bir chin hayatliqtek.
Özige jem qilip pütün alemni
Xiyaling tektide kézidu leylep.
U barche sezgüni, barche qimmetni,
Özining jismigha mujessem eylep.
Del shuning közidur sanga baqqan köz,
Meyli öz közüm dep oyla uni sen.
Asmanni yamimaq bolghanda yatlar
Özengning öyini bina qilghin sen.
Shundila hés qilip yétisen shuni,
Xam xiyal ré’alliq perqsiz bezen.
Rohtiki xiyaliy mewhum qoyashning
Tebtige re’al qoyash bolalmaydu teng⑿.
Natonush kochilar we yat chiraylar,
Natonush kechmishni salarmu eske?
Tutuqluq ichide ganggiraq oylar
Ah roshen chirayni taparmu teste?
Sen uni izdime emdi dunyadin,
U peqet séningki rohingda herdem.
Jennetke sighmighan nuri me’ini u,
Bar idi törelgen waqtida adem.
Bar idi hezriti nuh zamanida,
Uni gherq etmigen ashu zor tupan.
Uningki wujudi köygen demlerde,
Tupanmu ussuluq bolmas héchqachan.
Kasildap turghan sogh chishlar ilkide
Huwlaydu ujuqqan qedim xarabe.
Dunya ot ichide köyse egerde,
Zimistan jush urar uning ténide.
Gahida xuda dep qilidu nale,
Gahida waderx koru gumrah u.
Gahida arip u gahida mömin,
Gahida mejusi yaki tersa u.
Sen uni yalqun dep qolungni sunsang,
Sézisen muzdinmu better soghaq u.
Uni muz sheklide körseng gahida,
Köydürüp tashlaydu kökni shu chagh u.
Sen kim dep sorisang jawab bérelmes,
Bilmeydu özining kimlikini u.
Jismini qan qilar mushu mu’emme,
Shunglashqa sersan u alemde menggü.
Turargha ténide yoqtur taqiti,
Yoqtur hem yürerge uning haliti⒀.
Turushqa qarar yoq, yürüshke nishan,
Peqetla sersanliq uni kütkini.
Goyaki shumluqning bisharitidek,
Yürüydu u sha’ir jahanni kézip.
Bext we shadliqning elchisi kebi,
Kézidu jallatlar qilich oynitip.
Jallatlar sha’irlar oxshash sanilip,
Qoyilar oxshash bir qebristanliqqa.
Jallat we sha’irning perqini qachan
Bildürer ilahim bu insanlargha?
Ademni öltürgin qelem bilen dep
Némishqa qistaysen méni bunchila?
Insanni yoqutush ulugh ish bolup,
Insanni söymeklik boldimu gunah?
Bilelmey qalghanda nege qéchishni,
Peqetla késellik bolur panagah.
Insanlarni söyüp söyüp axiri
Érishken nersisi azap we gunah.
Hemme adem boliwalsa musulman,
Kapir qilip tallinidu u sha’ir.
Hemme adem dehri bolup ketkende
Xurapi dep qarilidu u sha’ir.
Hemme adem natsis bolup ketkende
Yehudi dep sanilidu u sha’ir.
Hemme adem yehudiy bop ketkende,
Natsis dep atilidu u sha’ir.
Hemme adem butlargha bash urghanda
Ibrahimdek tashlinidu otqa u.
Hemme adem butni urup chaqqanda
Buddist dep qoghlinar yaqa yurtqa u.
Hemme adem boluwalghanda atésit
Fé’odal dep sotlinidu u sha’ir.
Bu dunyada söygüdekla yigane,
Hemme jaydin qoghlinidu u sha’ir.
Külkidin bulghan’ghan mushu zéminda
Kim sézer közyashning süzüklikini?
Yigirme töt esir yil ilgiri bir zat,
Hés qilghan her dilning üzüklikini,
Lerzige kelgende déskoxanilar,
Ayaqlar astida shehwet sholisi.
Muzika ewjige kötürülgende,
Churqirap tentene qilar hemmisi.
Esebiy muzika, tentene ichre,
Shu qeder bichare ashu insanlar.
Yigirme töt esir kéyin bu jayda,
Insanlar hesriti közümni achar.
Tunji ret ölükni körgendin bekraq
Ghemkinlik késili qozghilar mende⒁.
Awazlar gélimdin boghidu méning,
Héch majal qalmaydu ajiz bu tende.
Sézimen özemning sersanliqimni,
Sersanlaq qiynaydu méni her küni.
Goyaki esebiy kimyagerlerdek,
Men tawlap chiqmaqchi bunda söygüni.
Qelbimde emes, ah méning ténimde
Yanidu insan’gha jan bolghan hewes,
Qedimqi esli tip yaki belgüdek,é
Goyaki epsundek küchlük muqeddes.
Qoyunglar, qoyunglar méni bir dem ténch,
Öyümge kelmenglar ghéripsinay men.
Hayajan, ishretke chidiyalmaymen,
Dunyada bir demlik yalghuz qalay men.
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Taraydi tepekkür islar ilkide.
Ah bekmu xeterlik moxurka chékish
Tuyuqsiz oyghunup yérim kéchide.
Chünki bu tartqining is emes belkim,
Belkim u- qarangghuluq tarqatqan zeher.
Yaki u özengning ténidiki qan,
Tang étip qayta ret kelmeydu seher.
Nedidur zéminning jinsiy ezasi?
Esebiy u sha’ir soraydu shundaq.
Chüshide kördiki dehshetlik bir nur
Chüshmekte zémin’gha süzük yaltiraq.
Ashunda hamildar boptumish zimin,
Menggüge tughmaymish, tughmaymish biraq.
Qaraslap bir sada kéler söngektin,
Yalghuzluq neqeder dehshet hem tatliq.
Ichingge liq tolsa tatliqqina is,
Chüshüngdin menggüge yütsimu shadliq.
Shé’iri bésilghan qeghezni yirtip,
Titrigen qollarda qopal tom qilip
Orighan beheywet tamakisini
Shoraydu sha’irning pikri chéchilip.
Ölmigin, ölmigin, menggü ölme dep,
Urilar alqishlar béshigha dehshet.
Ölmigin, rastinla ölme ey sha’ir,
Ölümni bashqilar qilidu heset.
Lékinchu, ölümdin chiqmaydu dangqing,
Jallatlar tarixning igiliridur.
Peqetla sersanliq te’elluq sanga,
Sersan bol,
Weyran bol,
Nale qil,
Ah ur!
Shundaq bir aral bar yiraq ésimde,
Bilmeymen u zadi qaysi epsane.
Tolgha***h peqetla ayallar bilen,
Peqetla güzellik mewjut u yerde.
Ah, undin kelgüchi ey esebiy ot,
Yüt kélip qelbimning boshluqida jim.
U aral xilwettur pütün alemdin,
Ah choghdek dehshetlik gheyri bir sézim
U taman söreydu méning qolumdin.
Güzellik qaghalghan, tutqaqliq tutqan,
Erkinlik qaghalghan qullar aghzida.
Qéchishqa maghdur yoq, toxtashqa jür’et.
Qansiz sogh lewlerdin chiqmaydu sada.
Peqetla kochigha tolghan choqanlar
Méngemde yangritar chuwalchaq nida.
Izahatlar:
1.Meshrepning shé’irliridin élindi.
2.Meshrepning shé’irliridin élindi.
3.Elshir newa’ining shé’iridin, esli mundaq:
Itlar qawishur gadani körse
Ashiq söyüner balani körse
Köp nale qilur seherde bulbul,
Gülning yüzide sabani körse.
Perwani urar özin chiraqqa,
Otning yüzide xudani körse.
4.Yuquriqi iz’hattiki «ashiq söyüner balani körse» dégen misragha qarang.
5.Meshrepning shé’irliridin élindi.
6.«injil»da eysa eleyhissalam ziyankeshlikke uchrighanda meryem uninggha qarap «manga qaytish yolini körset» dep xitab qilidu.
7.Sakyamuni özini boshluqning yaki yoqluqning padishahimen dégen. Bu qedimqi uyghur tilida quruqluq déyilidu. Quruqluq dégen söz hazirqi zaman uyghur tilida déngiz okyandin bashqa zéminni körsitidighan söz bilen ahangdash bolghachqa boshluq yaki yoqluq dep élindi. Bu braxman dini, budda dini we maniy dinida muhim bir uqum. Tesewwupchilar da’im tilgha alidighan lamakan bilen yiltizi bir.
8.Meshrepning töwendiki misralirigha qarang:
Hezriti adem bina bolghanda men bille idim.
Heq resul mirajigha chiqqanda men bille idim.
Chün xélil ateshke kirdi, otni perwa qilmidi,
Otni bostan eyligen gülshende men bille idim.
…….
Chün enelheq dédiler mensurni dargha astilar,
Qan bilen mensur yüzin yuyghanda men bille idim.
9.Riwayet qilinishiche qedimki yunan peylasopi soqrat bid’etlikte éyiplinip ölümge höküm qilin’ghan. Jallat uninggha zeher bérip, hökümni ijra qilghan. Kishilerni heyran qaldurghini shuki, soqrat zeherni xuddi ésil sharabni ichkendek lezzetlinip, xushal halda ichken.
10.Qedimki misirning «osris» epsanisida éytilishiche, adem ölgendin kéyin u dunyagha baridu, dozaq bilen jennetke höküm qilish aldida her bir kishining yüriki taraza bilen ölchinidu. Bu dunyada gunahi qanchilik éghir bolsa yüriki tarazida shunche éghir kélidiken, gunahi azlarning yüriki yenggil kélidiken.
11.Riwayetlerde éytilishiche yehya eleyhissalamgha qedimki yehudiye dölitining padishahi hérod antipasning jiyen qizi hérodi’asning qizi salomé ashiq bolup qalghan. Uni her qanche qoghlishipmu muradigha yételmigen. Bir qétim tughulghan künide uning oynighan usulidin xushal bolghan padisha uning usuli üchün némini telep qilsa béridighanliqini jakarlighan, salomé padishahtin yehya eleyhissalamning kallisini élip kélip özige sowgha qilishini telep qilghan, padishah gépidin yanalmay uning dégini boyiche qilghan. Salomé yehyaning petnustiki kallisini söyüsh arqiliq uni bir qétim söyüwélish meqsitige yetken. En’gliyilik meshhur yazghuchi oskar wayldéning mexsus bu heqte yézilghan «salomé» namliq diramisi bar.
12.Mensur hellaji bilen qétilip kétish xahishi meshrepning shé’irlirida köp uchraydu. 19- esirde ötken uyghur sha’iri molla muhemmed niyazi yazghan «dastani mensur»dimu mensur öltürülgendin kéyin uning jeset külining suda éqip kélip bir qizning wujudida qayta törelgenliki bayan qilinip, mensur nesimi qatarliq bir türküm ademlerning rohini birr oh, peqet ténila oxshimaydu dégen. Bundaq qayta tughulushtin ibaret pikir endizisi qedimki ari’anlarning iptida’i étiqadidin kelgen bolsa kérek. Bu yerde teswirliniwatqini mana mushundaq dewr halqighan meniwiy obraz.
13.Meshrep shé’rlirigha qarang.
14.Texminen yigirme besh esir ilgiri shahzade siddixarta tunji qétim öyidin chiqip ketken. Undin ilgiri uning dadisi uni ordidin chiqqili qoymighan. Riwayetlerdin qarighanda, uning dadisi u sirtqa chiqsa dunyada késel, ölüm qatarliq kishini azablaydighan ishlarning barliqini bilip qalidu, men uninggha dunyadiki azablarni bildürmeymen dep shundaq qilghan. U öyidin chiqipla kishilerning bir ölükni depne qilishqa élip mangghanliqini körgen, shundin kéyin u hayat we ölüm heqqide uzaqqa sozulghan pelsepiwiy oylinishini bashlighan.
Alahide bildürgü:
Mezkür dastan apturning ruxsitisiz yollandi.
LikeLike
Söygüning Axirqi Bedili
Korash Atahan
Körgen kishi méni sen deydu, séni men deydu…
Ariliq shunche uzaq, yatlashtuq yitip ashqiche.
Qarisam qaraysen, qarashliring oxshimas,
yighlisam yighlaysen, yighlashliring bashqiche.
Külsem achchiqtin téliqip, külisen emma-
külgendek külisen, shatlinisen qanghiche.
Sen manga, men sanga oxshaymiz,
Emma birimiz qara, birimiz aq dilimiz yara…
Yashaymiz bu chölde, muzdek soghaq quyash nurida.
shunche soghaq yaghidu qar qarashliringdek,
pargha aylinip muzlaydu yigham qum déngizida.
Kömürge aylinar ah méning charesiz külkillirim,
Men Adem anilar yolida…
Sen Hawa atilar yolida…
Owlaymiz jennitini bir-birimizning, ejel oqyasi ikkimizning qolida.
sundurimiz hayatliq derixining shaxlirini,
Yilan neshtiriden pürkelgen ateshte üzimiz qarshi terepke,
Yer aylinidu chaqpelektek közümizdin tökülgen hijran yéshida.
Külke hem yighimiz arliship kétidu bir-birige ot yalqunidek,
Perwanidek gülxan ichre uchrishidu söygimiz,
qaridaydu qanatliri tömürdek, halaketke uzanghan mumkinsizlik ichide.
Biz muz adem ot ichide yighlishimiz, söyishimiz…
Biz tash adem ot ichide külishimiz, chéqishimiz …
Közlirimiz pildirlaydu qanliq yultuzlardek ghériban, bu charesiz kéchide .
15.Yaniwar 2014 Gérmaniye
LikeLike
Weten Sewdasi
Autori: Memetimin Bughra
Yürekim qan ara üzmektidur baghrim yarasidin,
Öküzlerdek aqar yashim wetensizlik belasidin.
Hetta kimge yürektin qan,közümdin yash éqitsam men,
Bu yenglighdur kichik öksiz ayrilmishtur anasidin.
Bu kelgen xelq bayrami manga bayram emes chünkim,
Yoq manga yer köngül ichre bu qayghular arasidin.
Jahanda herne ghem bar toplandi barchisi bashimgha,
Qutulmaqqa bolghaymu bu jahanning majirasidin.
Weten yoq, millet yoq, dost yoq, hernebarim yoq,
Janim birle ümidim qorqarmen fenasidin.
Sheherkim turdum anda héchbir derdimge derman yoq,
Béshimgha yüz bela kelmektidur xelqining japasidin.
Qara tash ichre qalghan lalidek najil sara qaldim,
Chéchek yengligh solashtim men tikenlerning ezasidin.
Érighsiz boldi yurtum tuprighi düshmen ayaqidin,
Ézildi millitim zalimining wehshiyan istilasidin.
Isitkim yurt ara mustebitler höküm sürmekte-
Qurtulmay qaldim millet,ah,künlerning qarasidin.
Bashimgha her türlük bela kelse idi razidim emma-
Qutulsa ger weten birle ulus üshbu yarasidin.
Qutulsa el-yurtum yoq idi zerre perwayim,
Xalayiqning manga qilghan wapa xahi japasidin.
Kel,ey bughra,jahandin teliyingdin qaqshima mundaq,
Xatadur bu ishing yan’ghin bu eqlingning xatasidin.
Emesmu éting ,ey bughra, wetenning qehriman oghli,
Qiliching birle qutquzdung uni düshmen balasidin.
Yürüp düshmen üzre qilding uni meghlup xaru-zar,
Jahanni titritipan topliring qattiq sadasidin.
Chiqarding millitingni ul asaret zillitidin birret,
Eziz boldi weten kök bayriqing ixtilasidin.
Idi yashlar hemme séning bayraqing astida,
Büyükler yardem eylep sanga eqlu du’asidin.
Kishining bashi üzre qalmap erdi zulmi istibdat,
Hemme azad bas eylerdi milliy muddi’asidin.
Weten pexr eylemishti bu séning qilghan ishing birle,
Ulus xush erdi milliy marshning shérin adasidin.
Ulus oghlanliri meghrur milliy esker olmaqtin,
Weten ayghirliri marsh éterdi karnaylar nawasidin.
Ulus birle weten sendin ulugh ishlar ümid etti,
Séni bildi mudafi bu sa’adetning baqasidin.
Weten tarixi yazding ating üzre bu shereflerni,
Oghulgha munche bir teqdir yetmesmu atasidin.
Bu yengligh bir sherepke daxil olmaq deghi mumkindur,
Ki dewran da’ima yan’ghusidur chüshken xatasidin.
Jéning bar,ümiding bar,yurtung bar,millet bar,
Yéter bir gheyriting kech bu köngülning muddi’asidin.
Jahanda her qara kün’ge chüsher her inqilab ehli,
Lékin aq qoyash hem tutqusi aning yaqasidin.
Eger qachqan owining izini terk etmise owchi,
Atar uni tagh üstide weya tutqay uwasidin.
Yoq ermish «gheyriy mumkin» gheyret ehlining kitabida,
Chiqarmishlar qizziq otni soghuq suning arasidin.
Kel,ey bughra, yigit erseng jahan’gha herb élan et,
Uni bombardiman et tuyghusiz gheyret hawasidin.
Inading topliri birle uning qorghanlirin yiqqin,
Uning xendeklirin toldur shubating qayasidin.
Shija’et tanki birle uning üstige basqun et,
Hujum eylep kéche kündüz chiqar uni uwasidin.
Uning köksini mejruh et tehewwur sünggisi birle,
Qachurmastin esir eylep tutup mehkem yaqasidin.
Sanga rehim etmidi hergiz,anga rehim etmigil hergiz,
Hezer qil mekridin qorqma uning qarghish du’asidin.
Uni qul eyliban sal xizmetingge ta’ebet bughra,
Budur yalghur qutulmaq charisi uning belasidin.
1941-yili, Afghanistan, Kabul
LikeGefällt 1 Person
Qara Quyash Logikisi
Yaqturmaymen qéchip bersem qoghlashlirini, yaqturmighandek olturup kétishini yürekke qeder sozulup yatqan tupraqqa uning.
Menmu qachmisam umu qoghlimighan bolsa yaxshi bolatti eslide.
Kashki u yétiwirip yerge pétip ketmigen bolsa.
Kashki men shungghuwérip közdin uchup ketmigen bolsam.
Men özemni we uni mudhish qarangghuluqning penjiside körüp chidiyalmidim.
Ular üchün bolsimu lawildap köyüshüm kérek.
Bilimen ular méning qara renglik nurum we muzdek soghoq küllirimdin alla burun bizar bolghan.
Shundaqtimu, su su bilen aqsun, ot ot bilen köysun,
Shundaqtimu,kök kök bilen qizil qizil bilen nurlansun!
Ulargha aldirap ölümning temini tétitquzmaymen!
Ulargha aldirap her ishtin waz kéchishke ruxset qilmaymen!
Ulargha aldirap, ularning jasaritini öltürüdighan xush xewerlerni yetküzmeymen.
Hey gholghundin méni élip chiqip kétken qutsal roh!
Éyit, jasaret bilen qilche ikkilenmestin éyit.
Ular ularning zindinigha qamalsun…oyghansun… güldürmamadek… chaqmaqtek…!
Kel hey méning qizil qanatliq qisaskarim perishtem,
Bu bash axiri yoq qarangghuluqta ölüktek timtas yatqan betbexitlerni dessep ötüp kéteyli!
Kel hey méning qizil qanatliq qisaskarim perishtem,
Ularni dortutturup qoyup köyüwatqan bughdaylargha,
Chiqip kéteyli yalghan dunyadin,aditimiz boyiche qum déngizi asminidiki yultuzlargha chömüleyli.
Kel hey méning qizil qanatliq qisaskarim perishtem,
Ularni dortturup qoyup asiylarning ayaq astidiki tuzlargha,
Chiqip kéteyli hürlükke yamrap ketken jehennemdin, menggülük kéchilerge mensup bolghan ishret sahillirida quyashning ötkür nurigha qaqlinayli!
Kel hey méning qizil qanatliq qisaskarim perishtem,
Ularni dortutturup qoyup nankorlar téxi körmigen enjürlerge,
Chiqip kéteyli méwesi cheklengen jennetlerdin, tashtin tashqa urulayli, tashqa aylanghan yüreklerde aqayli, öltüreyli qumdek yumshaq rehimdillikni!
Hey gholghundin méni élip chiqip kétken qutsal roh!
Éyit, jasaret bilen qilche ikkilenmestin éyit…
Éyit qandaq uzaqlashtinglar siler terk etken yalghan dunyadin….
Hey gholghundin méni élip chiqip kétken qutsal roh!
Éyit, jasaret bilen qilche ikkilenmestin éyit…
Tügmenning koylisidiki chaqpelektek,
Ularning asminida aylinip xatirjemlik we bexitni qilghiningni qetliam.
Hey gholghundin méni élip chiqip kétken qutsal roh!
Éyit, jasaret bilen qilche ikkilenmestin éyit…
Enjür shaxlirigha yamashqan yilanlardek ulargha qandaq éytilghiningni.
Hey gholghundin méni élip chiqip kétken qutsal roh!
Éyit,jasaret bilen qilche ikkilenmestin éyit…
Éyit qandaq chiqip ketkiningni hürlükke yamrap ketken jehennemlerdin….
Ular échirqisun ölükler déngizidin tuzlargha….
Ular échirqisun ashiqlar deshtidin bughdaylargha…
Ular échirqisun duagüyler xarabiliqidin enjürlerge…
Ular ularning zindinigha qamalsun…oyghansun güldürmamadek… chaqnisun chaqmaqlardek…!
*****
01.02.15 Gérmaniye
LikeGefällt 1 Person
Abduxaliq Uyghur Sheirliri
1901 – Yil 2- ayning 9- küni tang seherde, turpan yéngisheherdiki awat soda dukanliri jaylashqan bir kochida, meripetperwer tijaretchi abduraxman mexsum ailiside bir oghul dunyagha köz achti. Bu bowaq kéyinki waqitlardiki Uyghur yéngi démukratik edebiyatining bayraqdari, wetenperwer ilghar shair, tiz pükmes meripetchi, ot yürek inqilabchi Abduxaliq Uyghur idi.
**************************************************************
Achil
====
Gülüm achilay deydu,
Bashqa sanchilay deydu.
Yarimning yürek oti,
Ten’ge yamishay deydu.
Yarim manga naz qilur,
Külüp méni mest qilur.
Yar qedrini bilmeysen,
Zimistanni yaz qilur.
Yar derdide xun bolduq,
Tügmenlerde un bolduq.
Qorqunchungdin qattiq tash,
Birlishelmey qum bolduq.
Yash telepler uxlashma,
Yar yolida putlashma.
Yarim üchün jan pida,
Qedimingge ming tilla.
Gheyret gülüm achilghil,
Himmet yolum achilghil.
Yarim üchün bersem jan,
Qachan bolsa bir ölüm.
****************************************
Bardur
=====
1921-yili
Jahalet semeresidin bizge bir kün köp japa bardur,
Éytingizchu, bügünki halimizning qaysi biride sapa bardur.
Zamanning halidin waqip bolup turmaqning ornigha,
Birini shangyu saylap arqidin dewayimiz bardur.
Ilimning ijtihadigha köngülni qoymiduq bizler,
Oqurmiz-oquturmiz séghiz chaynashmiz bardur.
Teawunu-tenasur ornigha bizlerde bir adet,
Yéngi bashni kötürgenni urup yiqqanimiz bardur.
Yene yurt paydisigha jem’iy bolmaqliq besi müshkül,
Eger bir yerde toy bolsa, bérip yatqanimiz bardur.
Omumning paydisigha yüz yilda hem esla chüshenmeymiz,
Ziyan qilmaq üchün bolsa ejep chaqqanimiz bardur.
Biri bir yaxshiliq qilsa, uning yadini qilmaq yoq,
Épi kelse bérip ewretlirini achqanimiz bardur.
Eger millet üchün bir pul chiqish kelse tapalmasmiz,
Chiqimi yoq nawa pulgha tola ixlasimiz bardur.
Ixwan hem buraderlik nishani qalmidi bizde,
Meger dost bolsaqmu esli, bölek muddiayimiz bardur.
Xataen dostimizda bir eyib zahir bolup qalsa,
Yoshurmay birge onni tépip qatqanimiz bardur.
Babalar shöhriti, gheyritini héch séghinmasmiz,
Qélip gheplet jahalette yumup köz, po atqanimiz bardur.
Kéreksiz mustehep ishlar üchün janni pida qilmaq,
We lékin hejge baj alsa, tozup qachqanimiz bardur.
Oyun-chaxchaq tüpeylidin öz’ara biep bolsaq,
Yarashturup qoyush nede, arigha ot yaqqanimiz bardur.
Xushamet babida bizdin bölek ustisi hem yoqtur,
Quwlughu shumluq bilen rengmureng yalghanimiz bardur.
It urghanni tonur dep bar idi bir temsili,
Loyi, ambal we darin dep sémiz baqqanimiz bardur.
Ilim-pen’ge yürüsh qilghan uchar kökte-üzer suda,
Minishke qotur éshek yoq, piyade qalghanimiz bardur.
Gürkirep kelse aptomobil, néme bu ey xudayim dep,
Eqilni ishlitelmey hang-tang qétip qalghanimiz bardur.
Hüner bilen sanaette „yétishtuq“ emdi ish pütti,
Umach ichmekke xumdanda ghédir quyghanimiz bardur.
Misli jennet taghu-deryani bézeshke yoq kishi,
Yastuqni qirlap qoyup bighem yatqanimiz bardur.
Munejjim hem injénér, alimlarning ornigha,
Tonur selle, nepsi bala mollimiz-sultanimiz bardur.
Qizil közlük, körelmeslik we ya özi qilalmasliq,
Qilay dep bel baghlighanlargha türlük tümen böhtaminiz bardur.
El-yurtning derdige qilchimu derman bolmiduq bizler,
Kélur bir kün ashu chaghda ornigha kelmes pushmanimiz bardur.
Abduxaliq bes, yéter aware bolma, qaqshima,
Shu chagh kelgende bizlerde azabqa teyyar wijdanimiz bardur.
*******************************************************
Uyghurum
========
192- Yil Turpan
Ey nigar, hijringde könglüm intilishni istimes,
Men xitap qilsam weten’ge izlinishni istimes.
Ot bolattim, tolghinattim men yénip chaqmasmen,
El éghir yatquda boldi hem bilishni istimes.
U uzun, bu qisqa dep hawship yürüydu beziler,
Oghri tegse öyde malgha iz tépishni istimes.
Éhtiyajati üchün sen bir kéngesh berseng eger,
Biz bilurmiz dep turup ijra qilishni istimes.
Hemmining ewladidin qulluqta birsi qalmidi,
Uyghur ewladi buni esla sézishni istimes.
Yep zeher boldi késel, ehwalida koptur xeter,
Millitim jan chiqsimu dawalinishni istimes.
Bashqilar kökte, déngizda üzdi shox perwaz qilip,
Bizge kelse bir qotur ishek minishni istimes.
Izlidi homa qushini künde asman’gha qarap,
Izligenler bashigha homa qonushni istimes.
Millitim tartqan azapgha bu köngül qandaq chidar?
El ghérip ingraydu emma tewrinishni istimen.
Abduxaliq qil subat izle siratil musteqim,
Bu subat barinda dil weyran kézishni istimes.
*********************************************************
Körün’gen Tagh Yiraq Emes
====================
Menzili meqset uzaq, téz mangmidi min’gen ulaq,
Tash quramliqta méngip, aqsap yaman boldi yadap.
Azghina bir istirahetni qilay hasil disem,
Hich aram bermes manga tot terepte it qawap.
Gahi oxshaymen muhit atlaside bir kémige,
Tagh kebi dolqun ichide xes kebi halim xarap.
Bir chöküp bir chiqimen, tunjuqup bir tinimen,
Körüner sahil qachan, dep közlirim ketti qamap.
Heqqe baghlidim dilimni, ishqa salalmay tilimni,
Zoqlinip soqur yürek, ming pare qilsimu chanap.
Jan ölüm xewpide qaldi, közlirimdin ot yandi,
Ölmisem ghazi eger, ölsem shéhidlerdin hisap.
Éqi aq, qarisi qara, hergizmu aq bolmas qara,
Ajrisun mitn taza altun köyüp otta chidap.
Körgülükni körgülük, ya Abduxaliq ölgülük,
Ikkining birige turmaq, her jan’gha bolsun shu xitap.
*******************************************************
Teyyarlighuchi: Aptap , Teyyarla’ghan waqti: Monday, June 04, 2007
LikeLike
Abdurehim Ötkür Shiérliridin
Xejle, Xainlar Xejle
Abdurehim Ötkür
(1949- yili 8- yanwar, Ürümchi)
Xejle, xainlarey, xejle, bu elning malini xejle,
Yitishmey qalsa ger u, hem élip sen janini xejle.
Xénimgha osma dep xejle, bégimge tasma dep xejle,
Talan-tarajidin qalghan parge nanini hem xejle.
Déhqan’gha achquzup bozni, dukan’gha toqqutup bözni,
Sélip alwanni yüz qatlam, ichip sen qanini xejle.
Kölide béliqi köp dep, yer asti bayliqi köp dep,
Qedemde ming tépip xejle, échip sen kanini xejle.
Palani aqchidur-kökchi, bu Ötkürmu yaman doqchi,
Dep parchilap bu milletni, sétip wijdanini xejle.
///////////////////////////////////////////////
Yurtum Qaldi
Abdurehim Ötkür
(1947- yil 12- dékabir)
Men tughulup oynap ösken,
Qizil güldek baghlar qaldi,
Igiz-igiz xoy chirayliq,
Yaqut tashliq taghlar qaldi.
Bugha-maral pada-pada,
Oynap yürgen saylar qaldi,
Tagh baghrida oynap sekrep,
Botichaqlar taylar qaldi.
Igiz taghning yan baghrida,
Sular éqip her yanida,
Qushlar sayrap keng qoynida,
Yéshil-yéshil qirlar qaldi.
Egip-egip boylap aqqan,
Qoruq-qoruq oynap aqqan,
Aq kümüshtek palildighan,
Baldin tatliq sular qaldi.
Su boyida shildirliship,
Tazim bilen bash égiship,
Men yitimni uzitiship,
Leyli-mejnuntallar qaldi.
Jimjit kocha, ayding kéche,
Bulaq boylap, baghche-baghche,
Yultuz sanap tang atquche,
Oynap ötken chaghlar qaldi.
Chöller ara ghérip bashim,
Qurumaydu közde yashim,
Qiyametlik qerindashim —
Köyümchanim dostlar qaldi.
Qaldi yurtum, qaldi textim,
Qaldi méning hör jennitim,
Yawa qolida qara bextim,
Altun böshük yurtum qaldi.
/////////////////////////
Erla Bolsang Er Emes
Abdurehim Otkür
Gülla bolsang gül emes, güldek puraqi bolmisa,
Gepla bolsa gep emes, mezmun turaqi bolmisa.
Ikki putlap mangimish éyiqmu bezen tik bolup,
Erla bolsang er emes, adem siyaqi bolmisa.
Ademni adem etken uning hösni emes,
Hösni bir süret irur, dilning chiraghi bolmisa.
Bir misal: panusni kör, sham chiraghsiz yorumas,
Nur chachamdu sham chiraq, pilik we yaghi bolmisa!
Xam qapaqning ichi leshtur parqirap turghan bilen,
Méghizi shirin, yangaq, téshi qotur bolghan bilen.
Köktiki parche buluttin elge tegmes qilche nep,
Issitar elni kömür yer astida yatqan bilen.
Miwe bermes hichqachan hay-hay chapan heshqipchek,
Yamiship her nersige, ming yuqiri chiqqan bilen.
Yer béghirlap yatsimu, qoghun-tawuzning peliki,
Toldurar yéza-bazarni nimetu elwan bilen.
(Yeyyarlighuchi — Aptap)
LikeLike
Uyghur Hazirqi Zaman Edebiyatida Oyghinish Éngi
Iqbal Tursun
1
Tarixning her bir doqmushida ötmüsh amilliri bilen kelgüsining bésharetliri bir-birige zich gireliship kétidu. Uyghur hazirqi zaman jem’iyitining tereqqiyat éhtiyaji yéqinqi zaman jem’iyitidiki ötkür ijtima’iy ziddiyetlerde yétilgen murekkep medeniyet idi’ologiyisige warisliq qilip we uni rawajlandurup, inqilabiy jenggiwarliq we milliy oyghinish éngini gewdilendüridighan hazirqi zaman edebiyat alahidilikini yaratti.
Uyghur hazirqi zaman jem’iyiti qoyuq fé’odalliq tüske ige en’eniwi yéqinqi zaman jem’iyitidin rawajlinip, hazirqi zaman sotsiyalizim tüzümige ötken jem’iyet. Bu dewr edebiyati tarixtiki her qandaq dewr edebiyatigha qarighanda, jem’iyetküreshlirini yarqin ipadilep, xelqni fé’odalizim zulimi mute’essiplikke qarshi küreshke chaqirip, azadliq, tereqqiyat we yéngiliqqa intilish iddiyiliri bilen xaraktérlendi hemde milliy shekli, mezmuni, istétik qimmitini zor derijide kéngeytti. U aldi bilen uyghur hazirqi zaman tarixidiki zor siyasiy weqelerge nepesdash bolghan ma’arip, medeniyet-aqartish heriketlirini özige menbe we asasqilghan halda barliqqa keldi.
2
Qaraxaniylar dewride türkiy tilliq xelqler medeniyitining altun dewrini achqan uyghur medeniyiti yeken-se’idiye xanliqining emin yillirida yene bir qétim ronaq tapqandin kéyin, xojilarning teriqet chümperdisige oralghan siyasiy tumanliri qoynida ghayip bolup, junggharlarning zulmetlik doziqigha tashlandi. Tarim asminini qaplighan jahalet tumanliri ilgiri nur chachqan medeniyet merkezlirini xarablashturup,awat meripet böshüklirini chölsiritip qoyghan, hemme yaqni nadanliq, jahilliq we yoqsizliq ilkide ingrighan xelqning ahu-zari qaplighanidi. Bu chaghda jahanning yene bir chéti-yawropada qanat yayghan sana’et-téxnika inqilabi hemde islahat dolqunliri shiddetlik éqim yasap, yéngi ilim-pen we medeniyet chaqiriqliri mehkum xelqlerning bext-sa’aditidin dérek bergüchi altun qongghuraq bolup jaranglidi. Uning yangraq üni dunyaning yiraq sherqide-tarim wadisida qedim xarabilerge qoshulup uyqugha gherq bolghan bu xelqni ghaye, xam-xiyal chüshlirige aldan’ghan bihush uyqudin oyghatti. Millet, wetenning teqdiri, istiqbaligha qayghuridighan meripetperwer, tereqqiyperwer sodigerler karxanichilar we ziyaliylar arqa-arqidin asiya-yawropa qit’esidiki ereb, hindi, türkiy we én’giliz ellirige bérip. Bu jem’iyette barliqqa kelgen tömüryol, zawut-fabrika, matorluq mashinilar, yéngiche ma’arip we yéngi weziyetni körüp, chüshinish hasil qilip, ularning biwaste tesirige uchridi hem ulardin chongqur ilhamlandi[①].
Milliy ma’arip medeniyet we téxnikining milletning tereqqiyatidiki jiddiy zörürlükini chongqur hés qilghan hüseyin musa haji (1884-1926-yillar) bilen bawudun musa haji(1851-1928) öz yénidin pul chiqirip tarixta «hüseyniye mektipi» dep atalghan tunji penniy mektep- atush iksaq mektipini 1885-yili qurup chiqti[②].uninggha egiship qeshqer, yerken, turpan, ili qatarliq jaylarda arqa-arqidin zawut-fabrikilar, karxana-shirketler qurulup, milliy soda-sana’etning deslepki qedemde shekillen’genlikini ipadilidi[③].hazirqi zaman jem’iyitidiki ilim-meripet, medeniyet aqartish herikiti we’ichki-tashqi siyasiy tesirler uyghur pisxikisining chongqur tragédiyilik qaynimidatunjuqup kétiwatqan hayatliq isteklirini qutquzup, özini qudret tapquzush wemedeniyet güllinish éngini östürdi we milliy oyghinish éngini teshwiq qilidighan milliy démokratik edebiyatning ilghar xahishi meydan’gha keldi.
Xuddi yéqinqi zaman yawropa kapitalizimining fé’odalizimgha qarshi küresh qilishtiki meniwi qorali insanperwerlik bolghanidek, hazirqi zaman uyghur jem’iyitining meniwiyitide chongqur yiltiz tartqan milliy oyghinish éngi yéqinqi zaman edebiyatidiki «ghériplar hékayati», «nuzugum», «zepername» qatarliq bedi’iy eserlerning iddiye en’enisi süpitide hazirqi zaman edebiyatida hesretlik keypiyat ichide ölümni teswirleydighan ijadiyet yüzlinishini yéngi muweppeqiyetlerge érishtürdi. Shundaq bolghachqa, bu xil edebiyat xahishi sirttin kirgen medeniyet éngining köchürülmisi bolmastin, belki hazirqi zaman uyghur jem’iyitidiki ré’al ziddiyetler hemde fé’odalizim jahalitidin yéngi bir ijtima’iy formatsiyige qarap ilgiriligen, en’eniwi, békinme, qalaq jem’iyettin échiwétilgen,zamaniwi jem’iyetke ilgiriligen yéqinqi zaman edebiyat en’enisining dawami,rawaji we yuqiri pellige kötürülishi hésablinidu. Qutluq haji shewqi (1876-1937)uyghur yéngi ma’arip we medeniyet aqartish herikitining qeyser jengchisi, uyghur hazirqi zaman edebiyatida metbu’atchiliq we shé’iriy ijadiyette milliy oyghinishni ilgiri sürgen sha’ir. Uning chet ellerdiki oqush we ziyariti unimol bilimge ige qilipla qalmay, bu ellerning tereqqiyati we islahatliri yéngipikirge ige qilip, uni yéngiliq we tereqqiyatni qollaydighan ilghar pikirlik jama’t erbabigha aylandurghan. 1918-yili bawudun musabayning pul chiqirishi bilen«metbe’i xurshid, metbe’i nur» namliq metbe’eni sirttin kirgüzüp, qeshqerde tunji gézit- «ang géziti»ni dunyagha keltürdi[④]. Bugézitte u medeniyet düshmenlirige qarshi xelq éngini oyghitidighan jenggiwarsadalarni yangratti. Sha’ir:
Bir qilich berse «xuda» kes! dep uninggha buyrusam,
Üzse xelqim boynidin xarliq kishen-zenjirini.
Ger xarabken el-weten kallamni üzsun u qilich,
Körmisun shewqi közi qulluqta el teqdirini…
Dep xitab qilip, el-wetenni qulluqtin qutuldurush yolida bash egmey küresh qildi. «ang géziti» düshmen küchlerning bésimi bilen toxtap qalghandin kéyin 1933-yili«erkin hayat géziti»ni, 1934-yilidin bashlap «yéngi hayat géziti»ni neshir qilip[⑤],düshmenlerge ejellik zerbe berdi. Yéngiche mektep, yéngi neshir epkarliri we yéngiköz qarashlar jem’iyettiki yéngi démokratik xelqchil iddiyilerni algha sürüp, eksiyetchi hökümetning rezil mahiyitini échip tashlighanliqtin, pütün hayatini’uyghur xelqining éngini qorallandurush üchün béghishlighan bu medeniyet jengchisinishéng shiseyning eksiyetchil dahiyliri 1937-yili qeshqer türmiside otta köydürüppaji’elik qetle qildi. Bu dewr medeniyet sépide qutluq haji shewqi bilen billeküresh qilghan yene bir meshhur namayende-meripetperwer ma’aripchi, wetenperwe rdémokrat, jama’et erbabi abduqadir binni abdulwaris qeshqiri (1862-1924)bolup, xususen hazirqi zaman edebiyatining asaschilirining biridur. Abduqadirda molla medeniyet aqartish herikitide qeshqerni merkez qilip qanat yaydurghanma’arip, metbu’atchiliq we edebiy ijadiyette bir yürüsh islahatchiliq teshebbusliri arqiliq milliy oyghinishning tüp yüzlinishini belgilep bérishke hesse qoshqan. Pen-ma’arip arqiliq milletni qudret tapquzush yolida eyni chaghdikimektep oqushluqlirini tüzüsh, yéngilash bilen bir waqitta, xelqning paraset rojeklirini achidighan ötkür pikirlik shé’ir hem nezeriye risaliliri arqiliqdewr mesililirige qawab bergenidi. Abduqadir damolla öz wetininingtajawuzchilar tapini astida depsende qilinip, xelqning siyasiy we meniwi qulluqta qalghanliqining heqiqiy menbi’ini chongqur chüshen’genidi. U yene bir munche terbiyiwi eserlerni yézip, xelqni nadanliq qoynidin yoruqluqqa élip chiqidighanparlaq yolgha yéteklidi. Jahan’girlarning tajawuzchiliqigha, yerlik mute’essipdindarlar, saxtipez sopi-ishanlargha, xushametchi, teslimichi, ikki yüzlimichi munapiqlargha qarshi qet’iy küresh qildi[⑥].1924-yili jahan’girlarning yerlik küchler bilen til biriktürishi arqisidasüyqestke uchrap qurban boldi.
Bu mudhishyillarda uyghurlar siyasiy we medeniyet hoquqidin mehrum bolupla qalmay,iqtisadiy jehettimu éghir kirizisqa duch keldi. Alwang-yasaq, baj-séliqlarning éghir, türi köplikidin xelq yelkisini qoram tash bésiwalghandek halgha chüshüpqalghan idi. Yang zingshin dewride chong pomishchik, bay sodigerler arqiliq, shundaqla’eyni chaghdiki ijtima’iy turmushta saqlinip kéliwatqan yurtwazliq köz qarishidinpaydilinip ularni bir-birini cheklep turidighan qilip qoydi[⑦]. Buning bilenla qalmay, u shinjangda milliy ma’arip we medeniyetning ösüshini cheklep, tereqqiyatini boghup, xelqni ilim-pen yéngiliqliridin mehrum qaldurup, ottura asiya we ichki rayonlardin kélidighan yéngi uchurlarni qattiq qamal qilipcheklidi. 1927-yili bu alwastini yer yutqandin kéyin, onigha chiqqan jin shurin’uning izidin bésip milliy yeklesh we kemsitishni téximu kücheytti.
Xuddi rus tenqidchisi érlin: «ijtima’iy erkinliktin mehrum bolghan rus xelqige nisbeten edebiyat birdinbir munber. Bu munberde xelq özlirining ghezeplikchuqanliri hem wijdaniy sadasini jakarliyalaydu»[⑧] dep éytqandek, hazirqi zaman alahide tarixiy muhitta yaritilghan uyghur edebiyatida hesretlik keypiyat ichide ölümni teswirlep, milliy oyghinish rohibilen insanperwerlikni birleshtürdi. Baldur oyghan’ghan sha’ir, yazghuchilirimiz bu héssiyatni qedimki uyghur ziyaliylirigha oxshash ghayiwi romantika yaki lirik söygü témiliri sheklide dewrge yoputup, xiyal-arzu derijiside toxtap qalmaydu.belki yéqinqi dewrde asta-asta kötürülgen tenqidiy ré’alizm xahishi hem isyankarliq rohini yükseklikke kötürüp, ré’al inqilab körishining emeliyitigepütünley birleshtüriwétidu. Bu jehette abduxaliq uyghur (1901-1933) ijadiyiti’eng wekillikke ige. «abduxaliq uyghur shé’irliri»[⑨]20-30-yillar uyghur shé’iriyitining nadir nemunisi. Abduxaliq uyghur xelqniyéteklep nadanliqqa, fé’odalizim zulimi we eksiyetchil hakimiyetke qarshi janmu-jan élishqan medeniyet sehnisining isyankar jengchisi, milliy démokratik inqilabchi we sha’ir. Shunga uning shé’irliri küchlük jenggiwarliq, köreshchanliq we oyghinish éngi bilen sughirildi. Uning «oyghan», «yaz tüni», «istimes», «yejüji-mejuji»gha oxshash shé’irlirida diniy xurapat, jahalet, fé’odalizimni qattiq söküp, xelqni meripet arqiliq oyghinishqa chaqirdi.
3
1933-yili«12-aprél» siyasiy özgirishi» we xojiniyaz haji qozghilingi yüz bergendin kéyin shinjang weziyitide burulush boldi. Uyghur ma’aripi we medeniyet herikitidimu körünerlik özgirishler peyda boldi. Bu dewr gherb jahan’girliri junggogha tajawuzqiliwatqan, dölet ichide gomindang-kompartiye urushiwatqan, gherbiy shimalda jangpéyyüen bilen ma jungying birlishiwalghan ehwal astida, shinjangda jin ornini’igiligen shéng shisey hökümitining murekkep ziddiyetlerge yoluqushini bésharetlep turatti[⑩].bundaq ehwalda hakimiyetni tutup turush üchün sowétler hökümiti bilenhemkarlishishqa mejbur bolup, 1935-yili sowét kompartiyisige üch türlük shertniqoyup hemkarlashti. Nenjing hökümiti bilen alaqini saqlap qalghan asastamusteqil bolush siyasitini ijra qilip, gomindang we kompartiye bilen hemkarlashti[11]hemde «chégra-mudapi’e armiyisi»ni «jahan’girlikke qarshi turush armiyisi»ge,«jahan’girlikke qarshi turush teshkilati»ni «alte büyük siyasetni himaye qilish’ittipaqi»[12]gha özgertip, mawzédungning «birinchi awghust birlik sep muraji’etnamisi»ni himayeqilidighanliqini bildürdi. Bu siyasiy burulushning türtkiside jem’iyet nispiymuqimliship, ma’arip, ilim-pen, yéngi uchur we yéngi medeniyet ishliri bezitereqqiyatlargha érishti. Hemme jaylarda darilmu’ellimin, téxnika-kespiy mektepler we ottura mektepler qurulup, hökümetning siyasiy apparatliri nispiymuntizimlashti. Ölke, wilayet we nahiyelerde sana’i nefise, drama-tiyatir ömekliri we gézit-zhurnal we metbu’atchiliq ishliri yene bir qétim yuqiri dolqun’gha kötürüldi[13]. Butebi’iy halda hazirqi zaman edebiyatining 30-yillardiki munbiride milliy oyghinish éngini yéngiche shekilde ipadilep yuqiri pellige kötürdi. Ma’arip wemedeniyet oyghinish herikitining bu mezgildiki meshhur wekilliri memtili toxtaji,xemit wekili, abdulla rozi, lin jilu qatarliqlar bolup, eyni dewrde bashlamchiliq rolini oynidi.
Memtili toxtaji (1901-1937) bu sepning aldida mangghan meshhur ma’aripchi we sha’irlarning biri idi. U 30-yillardiki yéngi mektep oqughuchilirigha özi yézip ahanggha salghan shé’irni oqutup, atush-qeshqer xelqini oyghatqanidi. Bu japaliq yillardiki azadliq inqilabining küresh telipi bu dewrning sana’i nefise, drama-tiyatirchiliq we neshriyatchiliq saheside ehmed ziya’i, nimshéhit, ziya semidi, qasimjan qembiri, zunun qadiri qatarliq sha’ir, edibler, dramatorglarni edebiyat munbirige élip chiqti. Shunglashqa 30-40-yillar uyghur edebiyatidiki milliy’oyghinish éngi aldi bilen tiyatirchiliqtin bashlandi[14].
Qeshqerde sana’i nefiseni barliqqa keltürüp wilayetlik naxsha-ussul tiyatir ömikining deslepki asasini qurghan xelq sen’etkari abdulla turdi ikki oghli-dawut abdulla we semet abdullani bille élip sowét ittipaqdash jumhuriyetliride tatar, özbék tiyatir sen’iti we naxsha-muzikiliri bilen tonushup qaytip kelgendin kéyi, 30-40-yillarda qeshqerde xelqni oyghitidighan naxsha-ussul we tiyatirlarni ishlep, rézhisorluq qilip we oynap medeniyetning janlinishigha küchlüktesir körsetkenidi[15]. Shuninggha egiship shinjangning her qaysi jayliridiki sana’i nefise terkibidiki uyushmilarda«satirach», «chékimlikning aqiwiti», «shermendiler» namliq tiyatirlar ishlinipqoyuldi. Lin jiluning «sada» dramisi, klassik dastanlardin özgertip ishlen’gen«leyli-mejnun», «perhat-shérin», «ghérib-senem» dramiliri, qasimjan qembirining«aldamchi téwip», «zeynepke töhmet» qatarliq drama, opéraliri bir dewrdiki’oxshimighan kishilerning hayat sergüzeshtisi, teqdiri asasida jenggiwarliq rohinigewdilendürüp, milliy oyghinish éngini ipadilep berdi. Ular ijad etkenyillar pütün shinjangning ijtima’iy ehwalida dawalghush yüz bérip erkinlik,azadliq pikirliri bu azapliq ré’alliqqa yüzlen’gen halda hayatning hemmesahelirige chétilip ketkenidi.
Shunga’azapliq héssiyat ichide ölümni teswirlesh ularning hayat musapisi we’ijadiyitide yuqiri kötürüldi. Sha’ir nimshéhit ermiya éli damolla (1906-1972)deslepki ijadiyitide klassik dastan «leyli-mejnun» we «perhad-shérin»ni’opéralashtururp[16],erkin muhebbet we azadliqqa telpünüsh héssiyatini ipadiligen bolsa,40-yillarda «büyük junggo», «asarette turup qalghanlargha xitab», «aldida»,«qebridin awaz» qatarliq shé’irlar arqiliq meripetni teshwiq qilip,fé’odalizim, jahiliyetni qarilap, azadliq inqilabigha awaz qoshti. Qelbidikiküchlük hesretlik keypiyatni yüksek wetenperwerlikning inkasi süpitide anayurtining teqdiri bilen birleshtürüp, uning qan deryasigha aylan’ghan échinishliqhaligha qayghurdi. Düshmenlerning ölüm halakitining muqerrerlikini körsitip, xelqkörishige ilham berdi.
Sha’irxelqni düshmen mikridin hoshyar turushqa, sülhlirige aldinip qalmay jengni’axirighiche keskin dawam qilip mustebit hakimiyetning yiltizidin qomurup, yerbilen yeksen qilishqa chaqirdi; Xelqni, xelqning mung-hesritini, azap-külpetliri,arzu-tileklirini shé’irlirigha mezmun jéni qilip, xelqqe teqdirdash bolup yashidi.bu mezgilde alim we sha’ir ehmed ziya’i «tozimas chéchekler», «ladax yolidakarwan», «wijdan we muhakime» qatarliq shé’ir toplamliri we tenqidiy mulahizilik’eserliride[17]weten azadliqi chaqiriqini towlap, heq-adaletni küylep öz xelqi, wetinigebolghan sadaqitini mundaq éytqanidi:
Yurt’el üchün tartqan azabni,
Shahliqtextige qiyas etkülük.
Xelqyolidiki bir minut tuyghu,
Mingyilliq rahet üchün yetkülük.
Elningbextini közlep ey ziya,
Yighlisayighlap, külse külgülük.
Ehmedziya’i 1944-yili yazghan «rabiye-se’idin» opérasining témisi eynen tarixtin’élin’ghan bolup, uyghur klassik edebiyatida abduréhim nizari shu namliq dastanibilen yüksek sherepke sazawer bolghanidi. Ehmed ziya’i bu weqelikni hazirqizaman jem’iyitige ekélip uni erkinlik, azadliq, heqqaniyet, barawerlik, chinmuhebbetni ulughlashqa qaritip, téximu isyankar rohni ipadilidi.qehrimanlarning halakiti kishiler qelbide küchlük zilzile qozghap, tragidiyilikgüzellikning qimmitini namayan qilidu. Bu hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki’oyghinish éngining istétik alahidilikining melum bir qismi, elwette.
4
2-dunya’urushi partlighandin kéyin, shéng shisey özining saxtiliq niqabini yirtip tashlap’alwasti qiyapitini ashkarilidi. Sowét ittipaqi we junggo kompartiyisidin yüz’örüp, atalmish «6 büyük siyaset»ni emeldin qaldurdi. Ottura asiyada oqupkirgen we medeniyet herikiti bilen shughulliniwatqan ilghar pikirlik ziyaliylarhemde wijdan ehlining her qandiqini keng da’iride tutqun qildi, yoshurun halda’öltürdi yaki türkümlep qetile qildi. Nenjing hökümitining xenzu-zangzu milletliri’ishliri ministiri wujungshin shéng shiseyning ornigha ölke re’isi bolghandin kéyin,milliy kemsitish we chetke qéqishni éghirlashturiwetti. Mushundaq weziyette1944-yili 11-ayda ili, altay, tarbaghatay wilayetlirini asas qilghan üchwilayet qoralliq milliy körishi partlidi[18].urush tumanliri bilen qaplan’ghan bu yillarda uyghur edebiyati jenggiwarliqinitéximu östürüp, inqilab ghelbisini teswirlep, inqilab qehrimanlirinimedhiyelep, xelqimizning azadliq körishige medet, ilham berdi. Qehrimanlar’obrazini we qehrimanliq rohini teshwiq qildi. Bu mezgildiki edebiyatnetijiliri edebiyatimizning xelqni oyghitishtiki yüksek qimmitini namayan qildi.buning wekilliridin biri lutpulla mutellip ijadiyitidur. U öz eserliride azadliq,erkinlikni medhiylep, jahalet, ézilishke qarshi turdi. Dunya weziyiti, junggo weshinjangning omumiy weziyitini asas qilip türlük bésim, xewp-xeter,qiyin-qistaqlargha bash egmey weten azadliqi, her milletning ittipaqliqiniküylidi. Qeyerge barsa shu jayda inqilab mesh’ilini köterdi. U junggokompartiyisige chongqur eqide baghlighachqa, uni hemmidin bek ulughlidi. Uni xelqhem weten azadliqining nijadliq yultuzi dep qarap heqiqiy koministik roh bilenmedhiyilidi. Lutpulla mutellipning aldinqilar orunliyalmighan inqilabni özzimmisige élip dawam qilishigha türtke bolghan ichki küch-uning öz xelqi bashtinkechürgen échinishliq tarixiy izliri heqqidiki tonushi idi:
Xelqim’uzaq yillar jebru-japalar chékip keldi,
Zulumdestidin köz yéshi deryadek éqip keldi.
Qancheret qozghaldi erkinlik, azadliq izdep,
Yételmeymeqsetke shum qara taghlar bésip keldi.
Lutpullamutellip 1942-yili ürümchide yazghan «muhebbet we nepret» namliq dastanidaboway, momay we uning oghli bilen oghlining söygüni otturisidiki muhebbet,sadaqet we wijdaniy burch mesililirini otturigha qoyup, ana tupraqqa bolghanchongqur méhri-muhebbiti, xelqchil iddiyisini hesretlik süküt ichide ipadilep,chin muhebbetning ölümnimu bash egdüridighanliqidek hökümni otturigha qoydi.uning qelbidiki azad tanggha bolghan teshnaliq yürikining ichki qatlamliridikihesretlik pighanni kücheytti.
Lutpullamutellip aqsugha barghandin tartip, ta gomindang eksiyetchiliri teripidin qetliqilin’ghan’gha qeder bir yaqtin aqsuda sana’i nefise uyushmisi qurup sha’ir’abdulla rozi bilen bille «ögey ana», «tahir-zöhre» gha oxshash drama-opéralarni yézip, sehnileshtürüp we rol élip xelqni oyghatsa, yene birtereptin shé’irni qoral qilip düshmenlerge ejellik zerbe berdi. Hayatining’axirqi nepsigiche qehrimanliq ülgisini tiklidi.
Démek,hesretlik keypiyat ichide ölümni bedi’iy ipadilep ijtima’iy, pelsepiwipikirlerni dewrge türtke qilish— uyghur hazirqi zaman edebiyat ijadiyitidiki bir iddiyiwi dolqun süpitide yüksek derijidiki oyghinish éngini namayan qildi. Uniyéngi dewrge sowgha qildi. Tebi’iyki bu roh yéngi dewr we edebiyat iddiyisi üchün yuqiri istétik qimmetni jari qilduridu.
(«shinjang pidagogika uniwérsitéti ilmiy zhurnili»ning 2000-yilliq 3-sanidin élindi)
[①] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom (hazirqi zaman edebiyati qismi)shinjang ma’arip neshriyati, 1995-yil uyghurche neshri, 32-betke qaralsun.
[②] abdulla talip: «uyghur ma’arip tariiidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil’uyghurche neshri 82-betke qaralsun.
[③] abdulla talip: «uyghur ma’arip tariiidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri 82-betke qaralsun.
Nurmuhemmet zaman:«uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 34-betke qaralsun.[④]
[⑤] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 18-betke qaralsun.
[⑥] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 18-betke qaralsun.
[⑦] «uyghurlarning qisqiche tarixi», dölet milletler ishliri komitéti teshkillep tüzdürgen, milletler neshriyati, 1990-yili uyghurche neshri510-bet.
[⑧] érlin:«edebiyat toghrisida», dewr neshriyati, 1992-yil xenzuche neshri 58-bet.
[⑨] «abduxaliq uyghur shé’irliri», shinjang xelq neshriyati, 1988-yil neshri.
[⑩] «shinjang tarix matériyalliri» 16, 17-qisimlar, shinjang xelq neshriyati, 1985-, 1986-yillar neshri we «uyghurlarning qisqiche tarixi»gha qaralsun.
[11] jangjijung: «ürümchi söhbitidin shinjang tinch azad bolghan’gha qeder», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri.
[12] jangjijung: «ürümchi söhbitidin shinjang tinch azad bolghan’gha qeder», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri.
[13] abdulla talip: «uyghur ma’arip tarixidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri, 101-,108-betlerge qaralsun.
[14] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi» 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil’uyghurche neshri 21-betke qaralsun.
[15] «shinjang sen’iti»zhurnili, 1985-yilliq 3-sanigha qaralsun.
[16] nimshéhit:«ming öy we perhad-shérin», qeshqer uyghur neshriyati 1987-yil neshri.
[17] ehmed ziya’i: «tozimas chéchekler» shinjang xelq neshriyati, «rabiye- se’idin» milletler neshriyati, 1985-yil neshri, uyghurche.
[18] «shinjang tarix matériyalliri» (14-, 15-, 16-qisimlar) shinjang xelq neshriyati uyghurche neshri.
LikeLike
Kirpining Hékayisi
(Mesel)
Burinqi zamanda bir Ormanliqta nurgun Kirpiler behtiyar yasharmish,vaqitning utushi bilen Dunya kilimatining buzilishi seweplik u yerning inliq hawasi zimistan qish hawasiga ozguruptu,shunung bilen Kirpiler ottursidiki behtiyar hayatmu asta asta yuqulup unung yirini oz – ara ihtilap we herhil pikirler ilishqa bashlaptu,beziler illiq iqlimlarga kétishni telep qilsa yene beziler shu yerde qilip illiq iqlimning kélishini kuteyli deptu,epsuslinarliq yiri ularning chongliridin biri bir qance yil ewwel ulup ketkenligi üchün ularni hicbiri birlikke kelturelmey ahiri herbiri özi bilgen yolgha rawan boptu. Beziler u tupraqta sebir bilen illiq hawaning kélishini saqlaptu,yene bir qisimliri hich soghaq bolmaydigan illiq hawani izden chet ziminlarga rawan boptu.
Tagh dawanlarni ishiptu, ahiri umut qilghan, illiq hawaliq behtiyar ziminni tipiptu. Ular bir mezgil behtiyar xoshal – xuram yashishiptu, uzaqqa barmay ichidiki isyankarliq,bilermenlik,menmencilik,shehsiyetcilik, körelmeslik….tin ibaret yaman illetliri otturiga chiqishqa bashlaptu we öz- ara jidel – majira ularning hayatining bir qisimiga aylinip, u behtiyar turmushnungmu taza temi qalmigili turuptu.
Emdi öz yurtida baharnining kélishini kutup yatqan u bichchare Kirpilerge kelsek, ulani bu qitim shundaq sogaq uruptiki Boran – Chapqun ,Qar- Yamgur her kün kem bolmaptu,ular azghina ozuqqa, kéchikkine Uwigha zar boptu.
Künduzliri teslikte birnerse tipip yise, kéchilliri bir – birsige chapliship yitishqa mejbur boptu, epsuski ularning tirilliri tikenlik bolghanligi üchün bir – birsige chapliship yitish u derijide ungay bolmaptu, ayrilip biqiptu, soghaq Hawa ulargha rehim qilmaptu, hetta bezilliri tonglap uluptu. Axirida soghaqtin ölmektin, bir – birimizning Tikenlirining achchiqigha chidimaq yaxshiraq iken digen yerge keptu we bir – birige u qeder chaplishiptuki ularning Tikenliri bir- birige sanchilip u yerdin chiqqan qan bir – birining wujudiga kirip, bir jan bir ten bulushqa bashlaptu we bu achchiqqimu könep qaptu. Uzaq ötmey baharmu keptu,güller ichilip, illiq hawa we yazdin bisharet biriptu.
Yene u musapir kirpilerge kelsek, ular yene ilgirkidekla öz – ara jidel- majralar bilen bir – biridin yamanlap, biri tagda biri bagda yashashqa bashlaptu,bezillirini Pil dessep ölturse, bezilliri Kirpe ikenligini untup It, Ishek bolup yashashqa bashlaptu……hetta ularning ichide Kirpiligidin numus qilidiganlarmu az emes iken..
Yollughuchi: Iz
LikeLike
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim
Awtori: Korash Atahan
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
quyash nurisiz, ademni mes qilidighan hayat shawqunlirigha chömüldüm.
Uyquluqta yörgimechtek birawning yamashqini wujudumgha bilinip,
kéngeydim dunyasigha, cheksiz alemlerige jennetning.
Ah qandek örkeshlep éqiwatqan ippet,
Kel, téximu yéqinlap kel…
Tégsun u isteklerning choghdek issiq téni bir-birige.
Kel, téximu yéqinlap kel…
Quchaqla sunsun u shermi-haya, uchrashsun Mejnun we leyla.
Kel, téximu yéqinlap kel…
Söy qanning renggidiki muhabbetke tunjuqsun,
Bu échirqap turghan jinayetke kömülüp turghan hawayi hewesning bayawini.
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
tumandek uchup kirding rohimgha, tinichliq keptiridek qanat qaqting, qardek aqarding!
Nepisingni anglap, purap, quchaqlap, söyüp….
Aqardim yene aqardim mesumiyettek…bir baqsam buwaqtek olturimen quchqungda,
bir baqsam yürügüngni nishanlap oq atimen,
bir baqsam xaqandek at salimen söygü deryasigha, muradim üchün kötürüp qilich we qalqan!
Yétim qalghan Ghéripning, közi kör bolghan Mejnunning we ya dastan bolghan Perhatning…Yürikige melhem bol, kel!
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Ölüm asminida buluttek uchup semerqent almisidek yene nege tashlaysen méni?!
Perhatning qelbini körmigenmiding hey shirinim,
Mejnunning közige baqmighanmiding hey baghri tash Leyli,
Men shu qelib, men shu köz… hey tashtin yaritilip yaramni qanatqan Senem,
U men, men Ghérip, men Mejnun, men Perhat sen üchün özini parchilighan,
Sen üchün otundek qurighan, sen üchün özini köydürüp ashiqliq deshtini yorutqan!
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
uchup kirding hayatliq penjiremdin, tirnaqliring uruldi yürügümge,
parchilandim eynektek, chéchildim hayat süyidek bir jénimni pichaqlap ming yerdin.
Bilemsen, özemni parchilighan pichaqlar, oqtek uchidu wapadarliq alimini qanghha boyap,
Tizilghan iskilitlirimdin tughulidu tanglar, échilidu etre güller közümdin tökülgen qanda.
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Aylnip ötimen munglinip, ashiqliq suallirigha jawab bérishtin,
Izlep kétimen qilichimni yalingachlap intiqam meydanigha, ejilini kötürüp reqiplerning.
Hey ján süyüm hayatim chichekligen yar,
Tughulishimning, söküp étilishining qowurghamning,
enjür yaprighida turushumning nashayan, heydilishimning dewzeqlerdin,
ewlat achchiqi chikishlirimning sinariyisini yazghanmiding qelimingni qénimgha chilap?!
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
sen boynumgha siritmaqtek yögeshkende,
men tiniqtek tomurliringda aqqanda, yilandek yamashqanda bilingge,
bash qoyghanda buluttek köksüngge hey jan alghuchi janan,
közlirim körmes, tilim lal, hushum ghayip bolghan an,
Sen méni bihush qilip mamuq yortqanlarda, pey yastuqlarning penjiside qilghanda gumran, Zamanning axirimidi, Sürning chélinidighan saitimidi, qiyametmidi?!
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Hey men üchün apiride bolghan ejel sherbiti,
Ichtim séni qoghlansammu, ichtim séni yaramdin shuruldap qénim aqsimu,
Hey manga chaplashqan tili bal, qelbi zeher sheytanim
Ichtim séni közlürimni kör qildim, eqlim qachti méni dep sarang,
tilimni lal qildim, ogha boldi ippitim, sanga baghlandim qilghanche hayatni weyran.
Hey pishanemge yézilghan tetür qismetim,
Yazghanmiding bu shorluq qismetimni tashning üstige ming yildimu öchmeydighangha,
Yazghanmiding atmaydighan bu tangni, öchmeydighan bu otni,
Yazghanmiding qurumaydighan bu dertni tuzdek achchiq déngiz süyide yene ming yillap.
Kishnisun jengk éti, titrisun süt uyquda yatqan murat, yéter sen makan bolup tur qelbimge.
Yultuzdek walildap, atesh déngizidek yélinjap, kichidek barghanche kéngiyip,
Séni quchaqlashning, sénde éqishning, sanga chömülüshning, sanga urulushning neyzidek…
Zewqini sürey, otida köyey, süyide aqay, dawinini ashay meshuqluqning kökide chaqnap.
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
quyash nurisiz, ademni mes qilidighan hayat shawqunlirigha chömüldüm.
tilimni lal qildim, ogha boldi ippitim, sanga baghlandim, hayatimni köydürdüm.
Perhatning qelbini körgenmiding hey shirinim,
Mejnunning közige baqqanmiding hey baghri tash Leyli,
Men shu qelib, men shu köz… hey tashtin yaritilip yaramni qanatqan Senem,
sen boynumgha siritmaqtek yögeshkende,
men tiniqtek tomurliringda aqqanda, yilandek yamashqanda bilingge Shirin,
bash qoyghanda buluttek köksüngge hey jan alghuchi jananim Leyli,
közlirim körmes, tilim lal, hushum ghayip bolghan an hey jangha zamin shah Senem,
Sen méni bihush qilip mamuq yortqanlarda, pey yastuqlarning penjiside qilghanda gumran, Zamanning axirimidi, Sürning chélinidighan saitimidi, qiyametmidi?!
Soraqqa, jazagha we jehennem otigha teyyar qushlar rohimda uchqan,
Teyyar kisilishke söygü aldida igilgen boyan, pükülgen bel, chökken tiz,
Teyyar oyulushqa söygü üchün kör bolghan köz, lal bolghan til,
Teyyar sheytanni at qilip chapalmighan eqlim mehkumluqqa,
Teyyar meshuqni dep échilghan gül tozushqa, sulushqa hem chéchekler bu azadliqqa!
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Hey pishanemge yézilghan tetür qismetim,
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
Yazghanmiding bu shorluq teqdirimni tashning üstige ming yildimu öchmeydighangha,
Yazghanmiding atmaydighan bu tangni, öchmeydighan bu otni,
Yazghanmiding qurumaydighan bu dertni tuzdek achchiq déngiz süyide yene ming yillap.
Kel Méning Jan Süyüm, Chicheklisun Hayatim, kel…
Etrapni tuman qaplighan bu ettigen,
kéngeydim dunyasigha, cheksiz alemlerige heqiqiy jennetning.
Ah qandek örkeshlep éqiwatqan ippet,
Kel, téximu yéqinlap kel…
Tégsun, chaplansun, kirishsun isteklerning choghdek issiq téni bir-birige.
Kel, téximu yéqinlap kel…
Quchaqla sunsun u shermi-haya shaxliri, uchrashsun qénishsun Kakkuk we Zeynep.
Kel, téximu yéqinlap kel…
Söy alem qanning rengidiki muhabbetke tunjuqsun,
Söy jennetning temini tétisun xata jaydin muhabbetke qoghlanghanlar,
Bu jinayetke kömülüp turghan hawayi hewesning bayawini qaghjirimisun söyüshlerge qaytilap .
11.April 2015 Germaniye
LikeLike
Hebibulla Ablimit Teyyarlighan Yumur We Chaqchaqlar-1
Kirish söz
Yumur digen miningche Heliq éghiz edibiyattiki külküluk, mezmunluq, qisqa qilip sözlinidighan insan eqlining pikir chicheklirini yumur deymiz.
Yumur bolsa insanlarni küldurup ,qisqa bir waqit ichide bolsimu jiddichiliktin xali qilip, ghem-qayghudin qutuldurup, xoshalliq bighishlap insan mingisini dem alduridu shuning bilen bezide insanlarni chongqur oyghimu salidu.
Anglighuchining ijdimaiy orni, hayat-kechurmushliri, zaman we makan qatarliqlargha qarimay Sehnilerde, ammiwi sorunlarda, öz-ara olturushlarda sözlinip, bu sorunlarni janlanduridu, reng biridu, keng ammigha rohi jehettin quwet biridu. Shuningdek Yumurlar xeliq ichidiki kemchiliklerni hejiwi usul bilen tup-yiltizidin chugup tashlaydu. Shuning üchünmu Yumurlar xeliqning ortaq qedirlishige erziydighan xeliq –éghiz edibiyatidur.
Bezi Yumurlar bolsa herkim jasaret qilalmaydighan ishlargha undeydu, küreshchan we dadil, izzetlik bolushni teshebus qilidu. Dimekki Yumurlarning yuqarqi alahidilikliridin shuni köruwalimizki yumurlar Weten ichidiki uyghurlar üchünla muhim bolup qalmay belki weten sirtiki uyghurlarning haqyatidimu kem bolsa bolmaydighan muhim qoraldur. Bolupmu yiqinqi waqitlarda weten sirtidiki uyghurlarning köpiyishige egiship turmushidimu herxil artuqchiliq we kemchilklerning sadir bolushi we gheyri bir muhit bilen uchrushi we chet`elde tughulghan öz ana tilida sözlemeydighan balilarning köpiyishi netijiside nurghun külkulik, ademni chongqur oygha salisighan weqeler meydangha keldi. men shu weqelerni mujessemlep hem özemning kishlik turmushtin alghan tejurbe sawaqlirimgha asasen tuzgen Yumurlirimini we doslarning torlarda ilan qilghan az bir qisim yumurlargha azraq örgertish kirgizup,shuningdek Némis we Türuk tilirida yézilghan yumur kitaplardiki bizge mas kilidighan yumurlargha örgertish kirguzup qolingizdiki bu„Chet`eldiki Yumurlar „digen yumurlar toplimini tuzup chiqtim. Bu kitapta jemi 200 yumur bolup Belki nurghun yumurlar kitapxanlargha külkuluk we mezmunluq tuyulmaslighi mumkin shuning bilen birge sözlerning jayida ishlitilishi we géramatikiliq jehette köpligen xataliqlar bolishi turghan gep shunga keng kitap xanlarning bu yumurlarni téximu külkilik we mezmunluq qilip chiqish we bashqa jehettiki xataliqlarning tuzulzushi üchün ortaq küch chiqirishigha tilekdashmen.
Axirida mashu kirish söz arqiliq ana wetendiki qedirlik Millitimge semimi salimimni sunimen.
Hörmet bilen Hebibulla Ablimt.
Germany-München. 01.07.2006
#####
Yumurlar we Chaqchaqlar
1. Ikki boytaq uyghur zirikip , birsining öyde taza haraq ichip ghiriq mes boptu, mesning biri qoligha bir eynekni éliwilip :“ bu adashni héch tonimawatimenghu“ diese, yene birsi eynekni qoligha élip , eynekke shundaq tikilip qarap turup:“ adash qattiq mes bolup kitipse juma, qara bu menghu „ digudek.
2. Türkiyening bir yizisidiki padichidin: “ sen qoylirining qandaq téz sanap bolisen?” dep sorisam,.
Padichi:” putlirini sanap, tötke böliwitimen” deydu.
3. Gérmaniyede ereplermu bek köpte , eme bularning hemmisining dinni itiqati biz oylighandek unchilawu ching emes, bir küni bir erep Méchit imamidin:” Bu Mechit kimning” dep soraptu.
Imam:” bu yerdiki musulmanlarning”
Erep:” undaqta manga tigishkligini sitiwitimen” digudek.
4. Gérmaniyede birsi , biz uyghurlarning herbi sahasidiki bilimizning héch yoqlighini mushu Gérmaniyege kelgendin kiyin taza his qilip , herbi bilimlerni ügunidighan mektepke oqushqa kiriptu, bir küni deriste mualimi :” eger döwlet reissi kelse, reiske atap 9 pay oqi itilidu” dise
Oqughuchi :” eger 1 pay oqta ölse , yene dawamliq itiwiremdu” digudek.
5. Gérmaniyediki ikki uyghur Afriqigha sayahetke biriptu, ular tebi haywanatlar baghchisida kitiwatqanda , arisidiki birsi bir yolwasqa tash itiptiken yolwas ularni qoghlaptu.
Tash altiqini aghinisige qarap:” chape bole, dereqqe yamiship chiqiwalayli “deptu ,
Yene biri:”nimige qachimen, tashni ya men atmisam “digudek.
6. Bir yigit obéktisining ailisige biriptu, qizning apisi nahayiti teqwadar ayal bolghanliqtin balidin mundaq dep soraptu:” Yigit, tamaka chikemsiz? ”
Yigit: „ qattiq mes bolup ketkende chikimen“ diguek
7. Miyunchén sheride bir uyghur nahayiti semirip kitip, doxturdin oruqlashning amalini soraptu,
Doxtur : “siz ikki hepte piyade mingip biring “
ikki heptidin kiyin, hiliqi podaq uyghur doxturgha télifon qilip:”Men hazir Polshaning chiqrisigha keldim, dawamliq mingiwireymu” dep sorighidek.
8. Bir uyghur “Taxi” gha chiqiptu, azraq mangghandin kiyin, shopur bir piyade kitiwatqan birsini soqiwitip, qattiq qorqup kitip Uyghurgha qarap:” chushup qarap baqsingiz, öldimu yoq” deptu
Uyghur mashinidin chushup, shupurgha qol ishariti bilen:” azraq onggha heydeng……, azraq solgha,…. Emdi azraq aldigha , he boldi emdi öldi “ digudek.
9. Bir ayal rak kisilige giriptar boptu, balliri apisigha telmurup qarap:” apa saqiyip ketseng bolatti, yaxshi künning yamini bolup qalsa biz ögey apining qolida qandaqmu qilamiz” dise, apisi balliringa teselli birip:” eger man ölup ketsem , apam AIDS bilen öldi dengla, dadanglar menggü ölunelmeydu” digudek.
10. Miyunchenda bir Hindistanliqning Resturanisigha bir amerkiliq sayahetchi etigenli nashtigha kiriptu, kutkuchi, amérkiliqtin :” yawropache nashtiliq keltureymu yaki hindistanchimu?” dep sorisa
Amérkiliq:” yawropachini köp yédim, mang Hindistanche nashtiliq kelturung” deptu
Kutkuchi quruq texséni amerkiliqning aldigha qoyup:” bu Hindisdanche nashtiliq” digudek.
11. Afriqining bir namrat döwlitidin Gérmaniyege kelgen bir qara tenlik kilipla aghrip qilip doxturgha körunuptu, doxtur teshurup körup :” sen gösh yime “ dise .
qara tenlik :” eger gösh yigen bolsam bu kiselge giriptar bolmaytip “ digudek.
12. Miyunxinda bir aghinimiz bar, özi tazliqqa anche diqqet qilip ketmeydu , bir küni yene bir aghinimiz bilen Türuklerning öyige méhmangha barmaqchi boptu, tazliqqa diqqet qilmaydighinigha yene birsi eskertip : „adash , butung purap qalmisun, putingni pakiz yuyup, paypiqingni choqum pakiz paypaqqa almashturup kiyip kel „ dep jikileptu. Qarshi terepmu „maqul chuqum shundaq qilimen“ dep ipade biriptu.Shuning bilen bular Türukning öyge méhmangha biriptu, öyde sisiq putning puriqi chiqiptiken, aghinimizning birsi, tazliqqa diqqet qilmaydighininga : „shunche jikilep disem yene paypiqingni almashturmapsen“ dep achiqlisa .
Tazliqqa diqet qilmaydighini yanchuqidin paypaqni chiqirip turup :“ adash sen digendek almashturghan, likin sini ishenmey qalmisun dep, paskina paypiqimni yanchuqumgha siliwalghan“–digudek.
13. Gérmaniyede ikki qéri ayal mundaq toy qilish ilani chiriptu:
“ birsi bilen toy qilsingiz, yene birsi mukapat birilidu”.
14. bir bala taladin yugrep kirip:” apa , xoshnimizning oghli , bir qizni söywatidu” dise
Apisi:” balam, chünki ular toy qilidu emesmu” deptu.
Bala:”apa, undaqta dadam, bizning öydiki bala baqquchi qiz bilen toy qilidikende” digudek.
15. Muhebetlishiwatqan bir jup qiz-oghul bazarda kitiwatsa, qizning tersa dadisi körup qilip, baligha qarap waqirap:” sen nime qip yuruysen bu qiz bilen “ dise,
bala qupup:”bu mining singlim” digudek.
16. Qedimi Baghdattiki bir padisaning ordisigha ikki sarang kirip qilip, padishagha bir nimilerni deptiken, padisha qopup, mini bular haqaretlewatidu dep, jatlatlargha bu ikkisining kallisini ilinglar dep buyruq chushurse,
ikki sarang :” burun ikki iduq hazir üch( 3) bolduq “ digudek.
17. Bizning Ghuljida etigende bir momay süt satquchi tunggandin 2 kg Süt almaqchi boptiken.
Süt satquchi tunggan:” bu qachigha aran 1 kg patidu, yene bir qacha echiqing” deptu.
Momay öyidin yene bir qacha echiqip:” bir qachigha sütni quy, yene birsige suyini “ digudek.
18. Gérmaniyede birsining ayali Télifunda bir ikki saetlap waqirap sözliship, pütün alemning ghiywitini qilip, yoldishining bishini bek aghritidiken. Bir küni Télifun jiringlishigha ayali ilip yarim saet sözlishiptu, buningdin heyran bolghan yoldishi :” Xotun bügun yaxshighu, aran yérim saetla sözleshting “ dise
Ayali: “wéyey !, qarang , birsi télifunni xata urup qaptiken” digudek.
19. Gérmaniyede sel axmaqraq birsi barde, bir küni Weten dep bir aghinimiz Aptowuzda kitiwatsa , bir bikette u Axmaq chiqiptu, Weten bilen körushkendin kiyin Axmaq aptowuzning bilet alidighan aptumatik uskunisidin ikki biletni ilip , ikkilisini bilet tishish uskinisige tiqip tishiptu. buni körgen Weten heyran bolup:” bir jiningligha ikki bilet ilip tishiwatisilerghu” dise.
Axmaq.” mawu birsi yutup kitip qalsa yene birsini bilet teshurghuchilerge körsitimen emesmu” deptu.
Bu jawaptin téximu heyran bolghan Weten :” eger ikkilisi yutup kitip qalsa, qandaq qilisen” dise.
Axmaq:” hey! Weten séli mini unchilik axmaq körup ketmisle juma, bizning qoyan yatchuqta baghu, ayliq biletmu bar juma “ digudek.
20. Axmaq yingidin öwlinip, ayali bilen biryerge barmaqchi bolup “Tax” toraptu , ayali Taxining keynige chiqay dise, Axmaq unimay aldigha chirip qoyup, özi arqida olturup mundaq digudek:”Xotun, arqida oltursang baghu, mawu shopur sini eynektin körwalidu” digudek.
21. Bir xéridar Heptiyekke kirip:” ayalim üchün chiwin dorisi alatim” deptu.
Doriger:”sarang boldingizmu, ayalingiz uni ichse zeherlinip ölidu” deptu.
Xéridar: sanchuqidin ayalining resimini chiqirip, dorigerge biriptiken.
Doriger resimge shundaq bir qarawitip:” kechurung, Rissipning barlighini bilmemtimen” digudek.
22. Ikki axmaq bar ikende , bu ikkisi yiqin aghiniken, bir küni bir axmaq , yene birsige bir Xojunni körsitip,:”eger ichide nime barlighini dep berseng sanga bir Béliq birimen “deptu.
Yene bir axmaq:” ichide déngiz bar” digudek.
23. Bir axmaq “Tax” gha chiqip , baridighan yérige kelgende ishikni ichip shundaq chushey dise talada yamghur yéghiwatqidek , shuning bilen:” hoy buyaqta yamghur yéghiwitimtighu” depla ishikni ishtik yépiwitip, yene bir ishikni ichip shushup kétiptu.
24. Bir axmaq saettin birni emdila élip qoligha tetur qadam kitiwatsa birsi:” saatingiz qanche boldi?” dep soraptiken,
Axmaq hoduqup kitip:” bu saetni sining üchün aldimma?” digudek.
25. Hindistanliqlarning kinoliri dawamliq yaxshi ish bilen ghelbilik agghirlishidu, chünki ular dawamliq shundaq kinolarni ishlep ügünupqalghan iken, ular bu qitimqi Iraq urushini ekis etturidighan bir kino ishlep, axirini yene shundaq xoshalliq bilen axirlashturimiz dep, kinoning axirida Sadamni bolsa Bushning akisi qilip qoyuptu.
26. Ötkene Amerika eskerliri Sadamni tutiwalghan xewerlerni Télivizorda körsetti.
Amerika eskerliri Sadamning aghzini yoghan achquzup, aghzining ichige qolchirighi bilen qarawatqaqn körunushni körsitiwatqan Abdulning oghli:”dada amerika eskerliri Sadamning aghzigha nimige qarayddu” dise.
Abdul:” Ximiyewi qorallarni tiqiwaldimiken dep“ digudek..
27.Bir Erep yene birsidin : “ sen dawamliq ayiqingni salmay uxlaysen nime üchün?”
yene birsi:” chünki men chüshumde dawamliq parche eynekning ustide mingip chüsheymen”
28. Benggining birsi yene birsige :” mende yer dise bar, emma öy salay disem pulum yoq”
yene bir bengge:” undaqta yeringni sétiwitip puligha öy salmamsen” digudek.
29. Bir bengge yene birsidin:” adash ining qandaq bolup ölup ketken?”
Birsi:” aghiniliri bilen tash itiship oynap, bir tashning bishigha tigip kitish sewebi bilenla ölup ketti”
Benggining yene biri:” hudagha shukri hilimu közige tigip ketmeptu” digudek.
30. Bir erep dixanning Éshigi ölup qilip , xotunigha derdini éytiptu.
Xotuni:” héchqisi yoq , siz mining aldimda 10 éshikke barawer” digudek.
31. Ghulja qatnashta bir diwane Ürumchige mangidighan aptowuzgha chiqip tilemchili qiptiken, birsimu pul bermeptu, bu diwanne aptuwuzdin chushushige , bir yoluchi bu aptuwuz nege baridiken dep sorisa, diwane qupup:” Dozaqqa” digudek.
32. Miyunxinda birsi doxturgha birip :” özining ghelite bir kiselge giriptar bolghanlighini, hazir qilghan gépini hazir untup qalidighanlighini éytiptu”
Doxtur:” bu késelge qachandin biri gériptar boldighiz” dise
Bimar:” qaysi késelni deysiz” digudek.
33. bir Némis qarghuning xotuni yoldishigha:” söyumlukum, eger sining közing köridighan bolsa, mining bu sumbul altundek chachlirimgha, köp-kök közlirimge qarap heyran qalghan bolattingiz “ dise.
Némis qarghu:”heqiqeten shundaq bolsa sen men bilen toy qilatingma?” digudek.
34. Gérmaniyedin er-ayal déngiz boyigha sayahetke biriptu.
yoldishi:”apla öyge ot kitidighan boldi, dezmalni toktin chiqirwetmemtimen emesmu” dise.
Ayali :”wiyey, héchqisi yoq , ot ketmeydu”digudek.
bu jawaptin narazi bolghan yoldishi:” nime deysen huy “ dise
Ayali:” menmu baghu, suning jumikini étiwitishni untup qaptimen” digudek.
35. Bir saranglar doxturxanisida bir munche saranglar mashinni dorap “do….döt “dep oynaptu, emma bir sarang bir chette jim olturuptiken, buni körgen doxtur:” sen nimishqa bashqilardek oynimaysen” dise
Sarang:” men ulardek sarang emes” deptu,
buni anglighan doxtur:” undaqta sen rasla saq oxshaysen, sini öyunge apirip qoyay” dise,
Sarang:”do…..döt, chiqing mashingha” digudek.
36. Bir nahayiti horun birsi satirashxanigha kiriptu,
Satirash:” chichingizni alduramsiz ? , saqilingiznimu?” dise,
Horun :”saqilimni”
Satirash:” undaqta beshingizni köturup olturung” dise
Horun:” boldila chichimnila alduray “ digudek
37. Bir erep padishahi, eng horun birsini tallap mukapat bermekchi boptu. Bir küni padish kochida kitiwatsa ,Kochida birsi su chushiwatqan turbining qishida olturup turupmu, özining qattiq ussap ketkenligidin zarliniptu, buni körgen padisha , yénidikilerdin nime üchün bu adem u suni ichmeydu dise, horunlighidin deptu, shuning bilen padisha bu adem heqiqeten nahayiti horun iken dep , horunluq mukapatini tenglise,
Hurun:” xapa bolmay, yanchuqumgha sapquysingiz” digudek.
38. Üch bengge ashxanigha kirip, eynekning yinigha qoyulghan jozida olturup tu,
Kutkuchi kilip :”qanche kishlik bolsun “dise ,
Benggiler eynekke bir qarwitip tengla:”alte kishlik” digudek.
39. Ikki Iraqliq öz-ara parangliship olturup, aridin birsi mundaq bir soal soraptu:” nime üchüm Sadam, Coca Cola ichmeydu?”
yene bir mundaq jawap bergudek:” Coca Colaning aghzini shundaq achsangla, Bushshsh….” deydu emesmu.
40. Bir mualim oqughuchilardi:” silerning aranglardin kim asmangha chiqishni yaxshi köridu?”
siniptiki pütün ballar qollirini köturuptu, lékin birsila qolini köturmey jim olturuptiken,
Mualim heyran bolup:” sen nime üchün asmangha chiqishni yaxshi körmeysen?” dise
oqughuchi:” apam, mekteptin udul öyge yinip kel digen” digudek
41. Bir nahayiti pishshiq bir adem aghrip sakiratta yétip qaptu, u kishi jan taliship yétip,
ayalidin asta:” hotun sen yinimdimu” deptu,
ayali:”he biz hemmiz sizning yéningizda” dise,
Pishshiq :”undaqta awu öylerning chiraqliri nimige bikardin yéniqliq turidu ?” digudek.
42. Bir dixan balisini mektepke biriptu, balisi anche yaxshi oqumawatqanlighidin ghem qilghan dixan ,
bir küni oghligha:” balam bu qitim imtihandin ötseng, sanga bir qoza soyup, kawap qilip birimen” deptu.
Imtihan tugep netijisi chiqidighan küni , bala mekteptin xoshal öyge kirip:” dada, men qozigha bir yéngi hayatliq béghishlaydighan boldum” digudek.
43. Gérmaniyedimu birsi balisigha :”balam bu qitim imtihandin ötseng 50 € birimen “deptu, imtihan netije chiqidighan küni bala:” dada sizge bir hosh xewer ekeldim” deptu.
Dadisi hayajan ichide:” he! balam nime xosh xewer ? qini éytmamsen “dise,
Balisi :” dada, pulingiz yanchuqingizda qalidighan boldi” digudek.
44. Bir döwlet bar bolup, xeliqliri héchyaqqa chiqalmaydiken, bir küni bu döwletning padisha puxralarning rahini sinap baqmaqchi bolup, puqrache yasinip kochigha chiqiptu, bir yerge kelgende bir derexning sayisida olturghan bir yash yigitni körup uningdin:” yigit nimige oltursen?” dise
Yigit:” qilay disem ish yoq, bikarchiliqtin olturdum” deptu
Padisha:” sen bu döwlitimizge qandaq qaraysen?”
Yigit:” döwlitimiz, nahayiti bayashet, bayliq dise bar, hemme adem inaq, xatérjem, hudayim padishayimizgha uzun ömurler bersun!” deptu.
Bu sözdin hayajanlaghan Padisha :” Yigit nime teliwing bar? men orunlap birimen”
Yigit:” bir pasport hel qilip bergen bolsingiz, chet`elge chiqip kitey digen” digudek.
45. Gérmaniyede shopurluq kinishkisini almaq bek teste, bir küni birsi shopurluqqa imtihan biriptiken, aghinisi uningdin :”imtihandin ötkensen? “dep sorisa,
”öttummu-ötmidimmu bilmidim, ishqilip imtihan alghuchi hazir doxturxanida “digudek.
46. Gérmaniyede 3 Milyongha yéqin Türuk yashaydu, ular burun Gérmaniyege kilip orunlashqashqa köpunchisining shexsi kichik shirketliri shundaqla dukanliri bar, yéngidin kelgen bir wetendishimiz, bir Türukning dukunigha ishqa kiriptu,
dukan igisi:” Burun sen wetiningde nime ish qilghan?”
wetendishimiz:” men neshiryatta xizmet qilattim”
bu jawapni chushenmigen Türuk :” men taza chushunelmidim iniqraq qilip digin”
wetendishimiz:”men u yerde bash tekrir idim”
yene chushenmey :” zadi jiningni nimige tayinip baqating?”
wetendishimiz:” qelemge tayénip”
Türuk:” he….emdi chushendim, sen u yerde qelem tijariti qilidikensende” digudek.
47. Gérmaniyediki birsining Ghuljidiki inisidin, aghinisi mundaq soraptu :”adash ish-oqiting qandaqraq “
Inisi:” bek yaxshi”
Aghinisi:“ nime oqet qiliwatisen? hazirqi bu öluk bazarda“
Inisi:“ yéziqchiliq qiliwatimen „
Aghinisi:“ nime deysen huy , sen tuzek oqumighan tursang“
Inisi.“ Men Gérmaniyege halimni eytip xet yazimen, akam manga pul ewetidu“ digudek.
48.Abdul doxturgha biriptu.
Doxtur: nime boldi zadi sanga
Abdul: etigenliri ornumdin turghum kelmeydu, ishleshni oylisamla bishim aghriydu.
Doxtur: he.. boldi sen horunluq kisilige giriptar bopsen
Abdul: bashlighimgha uxturup qoyushum üchün bu kiselning Latinche atilishini dep bersingiz—digudek.
49. Bir dixan yigiti toy qiptu, toy kichisi, dixan yigiti qizgha héch chiqilmamtu, etisi seherde
yigit:” qandaqraq qopupsiz, qizchaq”
Qiz:”he …bugunmu men qizchaqte , chünki siz bir kalwa bolghandikin” digudek.
50. Ependimning bir aghinisi, ependimning öyige méhman bolghini kelse, ishigi quluplaqliq iken, buningdin tirikken aghinisi, ependimning derwazisigha “Ishek” dep yézip qoyup kitiptu. Bir nechche kün ötkende epemdim aghinisi bilen uchrushup qaptu,
Aghinisi:” men öyunge barghan, lékin sen yoq ikensen”
Ependim:” he…. men bildim , ismingni derwazigha yézip qoyuptikensen” digudek.
51.Miyunxin kochisida bir Uyghur kitiwatsa , Saqchi kilip :”pasporttungni chiqar” deptu
uyghur:” yoq”
Saqchi:” néde turisen ?”
Uyghur:”men akam bilen birge turimen”
Saqchi:“undaqta akang nerde turidu?“
Uyghur.“ Men bilen birge“
Saqchi:” undaqta ikkinglar nerde oltursiler ?”
Uyghur:” ikkilimiz xoshna olturimiz” digudek.
52. Germaniyege yéngidin kelgen bir Wetendishimizni doxturlar Ringginge élip teshurmekchi bolup, doxtur yandiki öyge chip kiyimliringizni yéship turung dise, taza chüshunelmigen qirindishimiz, sirtiki ishigi ochung turghan Liftqa kiriptu, shu arliqta eng ustinki qewettikiler Lift kunupkisini bisiptiken, Liftning ishigi yipilipla yuqargha qarap mingishigha, qirindishimiz emdi Ringginge alidighan oxshaydu dep oylapla , derhal kiyimlirini yiship yalaghach tik turuptu, Lift ustinki qewetke kilip toxtap, ishik ichilishigha , Liftni saqlap turghan bir Séstara qipyalangach turghan qirindishimizni körupla waqirap kitiprtu,
shuning bilen u qirindishimiz:”késilim bek ighir oxshimamda..! “ digudek.
53. Ikki ayal öz-ara elirining geplirini dishiyip dert éytishiptu. Birsi:” mining érim yiqindin biri nahayiti untulghaq bolup qaldi, u oydin sitrqa chiqipla mashinini ot alduridighan chaghda , achqushnu untup qaptimen deydu, ishqa birip yanashida öyge qaytish yolni untup qalidiken” dise,
yene bir ayal, mining yoldushum sizningkidin bekrek untulghaq:” u ishtin qaytip, öyge kiripla sen kim bolisen dep mendin soraydu” digudek.
54. bir küni Hésamkamdin bir aghinisi:” Hésam sen qanchige kirding?” dep sorisa,
Hésamkam: “ 60 yashqa” deptu.
Aridin 5 yil örkendin kiyin héliqi aghinisi hesamkamdin:” Hésam, sen zadi qanchige kirgense? ” dep sorisa.
Hésamkam:” 60 yashqa” dep jawap biriptu, buningdin narazi bolghan aghinisi:” Hésam ras bir gep qile” dise.
Hésamkam:” oghul bala digen sözide turidu” digudek.
55. Exmet dep bir erep bala barde, bu bala dangliq bir Ali mektepning tejurbexanisida ishleydu, uning dadisi apisini qiri körup ikkinchi bir xotun almaqchi boptu, buningdin narazi bolghan bala , tejurbexanidin bir bolaq dorini ekilip:” apa, sen bu doridin bir qoshuq ichiwalsang hazirqi yéshingdin 10 yash, yash körunisen, u chaghda dadammu xotun ilishtin waz kichidu” deptu we apisigha dorini birip ishqa kitiptu. Kechte öyge kelse, apisining quchighida bir bowaq turghudek, buningdin heyran bolghan Exmet:” apa! bu buwaq kim?” dep sorisa
Apisi:” balam u dorining xasiyitini anglighan dadang , dorining hemmisini biraqla ichiwaldi” digudek.
56.Ikki bengge öz-ara parangliship, birsi:” adash kördungmu awu tamgha ýezilghan xétletni “
dise.
Yene biri:” xetnighu kördum, biraq tam qeyerde?” digudek.
57. bir bengge yene bir benggige:” adash mashu bizning öyge kirwalghan chiwindin jaq toydum, qandaq qilsam bola” dise.
Yene biri:” adash ishigingning qulupini almashturwet” digudek.
58. Qeshqerde bir baywetchi barkende, bir küni u bir Mashin sétiwaptu, mashinni heydise dawamliq qizil chiraqtin ötup kitidiken, bir küni yene qizil chiraqta toxtimay ötöp kitiwatsa bir saqchi körup qilip arqidin qoghlap , mashinisini torap:” sen nimishqa qizil chiraqtin ötisen?, sen ashu yoghan közung bilen qizil chiraqni körmudingma?” dise.
Baywetchi:” Ghojam! Qizil chiraqnighu kördung, biraq silini körmeptuq emesma” digudek.
59. Ependimning nahayiti texsikesh, satqun bir tonushi bar iken, bir küni ependim éshikige minip bazarda kitiwatsa tonushi uchrap qaptu, likin ependim körmeske siliwalsimu, tonushi xoshamet salimini qilip turup :” ependim men silining éshekliridinla toniwaldim” deptu.
Ependim:” Éshek, éshekni tonuydu emesmu” digudek.
60. Ependimning xoshninisi , ependimning éshikini sorap kiriptu,
Ependim:”Éshekni ötken hepte sitiwetken” diyishigila éghildiki éshek hangrap saptu, buningdin narazi bolghan xoshnisi:” ependim, xoshna-xolum bolghandikin birip tursila bolmamdu, nime yalghan sözleyla” dise.
Ependim:” manga ishinemla yaki éshekkimu?” digudek.
61.W. Bushning dadisi :” balam rasla Iraqta xémiyewi qorallar barmidu?” dise.
Oghli:” He! Bar, chünki u qorallarni bizdin alghan tursa” digudek.
62. Gérmaniyede ikki oqughuchi ders waxtida asta bir-birsi bilen pütün nersilerning bahasining ösup kitiwatqanlighini sözlushup olturghanda , Mualim bir oqughuchidin :”besh köpeytilgen besh qanche (5×5 = ? )” dep sorisa.
Oqughuchi :” 90 “ dep jawap biriptiken,
parangliship oltughanlarning birsi yene birsige :” kördungmu, burun 25 bolatti” digudek.
63. Birsi nahayiti semirip kitip doxturgha barsa, doxtur:” sizning qiningiz qoyuqliship kitiptu, tamaqni az yeng, yenggil tamaq yeng yeni mumkin bolsa her küni biliq yeng” deptu.
Kisel:” biliqni bolsa tamaqning aldida yemdin yaki keynidimu?” digudek.
64. Doxtur bir afriqiliq kiselge:” siz bu doridin künde üch qoshuqtin ichip biring” dise
Afriqiliq :” bizning öyde aranla bir qoshuq bar” digudek.
65. Bir erning nahayitimu set bir ayali bar iken. Bir küni ayali érigha:” munchining dérizisini yasiwetken bolsingiz, men munchigha chushsem, xoshnila dérizidin qaraydiken” deptu.
Éri:” boldi qili xotun, choqum bir küni xoshnila özi yasawitidu” digudek.
66. Amerika Eskerliri baghdatqa hawadin bomba tashlawatqanda ,
bir iraqliq ayaligha:” xotun! dum yat! dum yat!” dise
Ayali:” hazir waxti emes !” digudek.
67.Toy kichiside , yigit qizdin soraptu : « siz burun mendin bashqa birsini yaxshi körup baqqanmu ? »
qiz bolsa bu soalni anglap jim bolup kitiptu.
Yigit qizning bu halini körgendin kiyin : « xapa bolmang, men mandaqla sorap qoyghan »
Qiz : « nimige xapa bolimen, men yaxshi körgenlirimni sanawatatim » digudek.
68. Mualim oqughuchidin:” sende 5 € bolsa sen dadangdin yene 5 € alsang, qanche bolidu?”
Oqughuchi : « 5 € » bolidu.
Mualim : « Mashu andi mesilinimu hésaplamidingmu ? »
Oqughuchi : « hésaplashnighu bilettim, likin siz dadamning pishshiqlighini bilmeysiz ? » digudek.
69. Bala : « apa , men qanche pulgha yaraymen ?» dep soraptiken,
Apisi:”sen pütün dunyadiki pulning hemmisige”
Balisi:” apa undaqta shu puldin manga 10 € biringe” digudek.
70. Ikki axmaq yolda kitiwitip poq körup qaptu., birsi bu poq dise yene birsi emes deydiken, shuning bilen emes digini poqni qoli bilen asta titip biqip:” sining toghriken” digudek.
71. Bir tazning bishida aran üch talla chichi barken, bu chini taghaq bilen asta taraptiken birtili chüshup kitiptu, yene asta tarisa yene bir tal chüshup kitip bir talla qaptu, taz bu exwalni körup:” bu chashni tarap yurguche, satirashqa birip chushurupla witey “ digudek.
72.Patime yoldishi Abduldin:” sen mini qanchilik yaxshi körusen ?”
Abdul:” sen mini qanchilik yaxshi körseng, menmu sini shunchilik yaxshi körumen”
Patime:” Xudayim sining jajangni bersun!” digudek.
73. Ghuljidin bir ayal Almutagha chiqip altun chish saldurghash chishlirini dawalatquzuptu, chish doxtiri nahayi ochuq ademken, birdem parang bolsun dep oylap :” silerning xitayda chish doxtiri yoqma?” dep sorisa , Ghuljuluq ayalmu qiziqchiliq qilip:” u yerde adem aghzini achqini bolmaydu” digudek.
74. abdul bilen Exmet parangliship olturup,
Abdul:” adash anglisam Osama bin Ladinning barmaq izini tépiwaptu deydu” dise.
Exmet: « nedin tépiptu? »
Abdul : « aq sarayning ichidin » digudek.
75. Patime bazarda kitiwatsa dosti uchrap qilip : « anglisam adash yoldushung tugep qaptu, nime ish boldi zadi ? »
Patime : « öyde qorulma qoriwatatim, qarisam pemidur yoq iken . bazargha pedirghu ewetsem yolda mashin urwitiptu »
Dosti : « andin qandaq qilding ? »
Patime : « qandaq qilattim, qorulmigha pemidur salmayla qorudum » digudek.
76. Patime oghlini nandin üchni ilishqa buyruptu, éshiktin oghli chiqishigha , yoldishining ölum xewirini télifon arqiliq anglap, dérizidin bishini chiqirip waqirap turup : « oghlum nandin ikkinila alsang yitidu » digudek.
77. Mualim : « Tülke tuxumni basurup bala chiqiramdu, yaki kuchukni tughamdu ? »
Oqughuchi birdem oylashqandin kiyin : « Tülke digen héliger nerse, uning qolidin her ikkilisi kilidu » digudek.
78. Patime : « qandaq er-ayallar ömruning axirghiche bexitlik ötudighandu ? » dep sorisa.
Abdul : « eger yoldishi pang, ayali qarghu bolsa » digudek.
79. Birsi Tunggan ashxanisige kirip kala göshide qilghan manta yeptu, az waqit ötkendin kiyin yene kelse, ashxana taqaq iken, yandikilerdin sorisa, bu ashxanining igisi ishek göshini kala göshi dep tamaq qilghanlighidin qolgha ilinghanlighini sözlep biriptu.
U kishi : « Him…emdi bildim,nimishke topa-changliq yolni körsemla éghin`ghim kilidighanlighini »digudek.
80. Yolwas, Tülke we ow It birliship bir Qotaz, bir Bugha, bir Toshqan ni owlaptu.
Yolwas : « emdi bularni qandaq texsim qilimiz ? » dise
Ow It : « Qotazni Yolwas akam alsun, Bughini men alay, Toshqanni Tülke alsun » deptu. Bu texsimattin narazi bolghan Yolwas yawa itqa itilipla bir puklep ölturup, derexning shéxigha ésip qoyup : « emdi Tülke sen texsim qil ! » deptu.
Tülke : « hörmetlik Yolwas aka, bu qotaz sizning nashtilighiz bolsu, bugha sizning chüshluk tamighiz bolsun, toshqan keshlik tamingiz bolsun ! » deptu.
Bu texsimattin razi bolghan Yolwas : « sen bundaq adil texsim qilishni nedin ügending ?”
Tülke : « Awu… derex ustige ésighliq turghandin ! » digudek.
81. Abdul : « sen mining ayalim turuqluq, tuqqanlirimni héch yaxshi körmeysen »dep achchiqlaptu.
Patime : « siz nimilerni dewatisiz, men qesem qilip birimen, men sizning qénaningizni özemning qénanisidin bekrek yaxshi körudighan tursam » digudek.
82. Mualim bir oqughuchidin : « mushu sinipta dawamliq ishlitidighan söz qaysu ? » dep soraptu.
Oqughuchi : « Bilmeymen! »
Mualim : « Toghra jawap berding ».
83. Bir bengge öyge kech kirse, ayali : « Siz zadi nelerde yuruysiz ? » dep waqirap sorisa.
Bengge ayalining awazini bashqa bir erning awazi oxshaydu dep bilip : « Kim ? awu öydiki » deptiken.
Ayali : «gepni bashqa yaqqa burimang » digudek.
84. Abdulning ayali Patime dawamli öyde gurushtin tamaq itidiken ( bir küni gangpen, bir kün pola, bir kün showgurush……………..) . buningdin toyghan Abdul bir küni taladin tamaq yey dep oylap, ashxanigha biriptu.
Abdul ashxanigha kirip : « nime tamaq bar ? »
Kutkuchi:” polu, gangpen, showgurush……” deptiken.
Abdul:” Patime bu yerde ishlewatamdu?” digudek.
85. Er-ayal toy qilghandin kiyin, ayali tughmay, aridin nechche yillar ötkendin kiyin bir oghul tughuptu likin gep qilmay besh yashqa kirgende tuyuqsiz “Bowa” deptiken ertisi Bowisi tugep kitiptu, shuning bilen yene gep qilmay bir küni tuyuqsiz” Moma” deptiken ertisi Momay tugep kitiptu, bu kélishmesliktin xatérjem bolalmay yurgen künlerning biride bala “Dada” deptu shuning bilen dadisi ayaligha öz nesihetlirini qilip ölup kitidighan boldum dep oylap tursa ertisi boytaq xoshnisi tugep ketkudek.
86..Bir küni, bir xoraz bilen bir mekiyan bazarda ketiwatqan iken, restiler ustide pishiriliwatqan toxu kawipini koruptu. Xoraz mekiyan’gha menilik qarap qoyup, mundaq deptu: “Kordungmu, erining gepini anglimisa mushundaq bolidu!”
87. Bir küni, yérim kéchide, éri bilen xotuni oz hojrisida uxlawatqan iken. Uyqusida chush korgen xotun tuyuqsizla: „Way, érim keldi!“ dep qattiq waqirap saptu. Buni anglap oyghan’ghan éri qép-yalingachla derizidin sekrep qéchiptu.
88. Abdul: „Dostum,manga 50 dollar berip tursang boptikan“
Dosti:”Mende aranla 40 dollar bar idi.”
Abdul: “Boptu emise,40 dollarni hazir bérip,qalghan10 dollargha manga qarizdar bolup tur,bolamdu?”
89.U dunyaliq bolghan ikki adem paranggha chüshüptu.
Birsi:”Sen nime seweptin ölgen iding?”dep soraptu.
Ikkinchisi:”Ishtin qaytip öyge kelginimde öyde bir yat kishining barlighini sezdim.imanim uchti,karwatning astini, kiyim-kichek ishkaplirini we muncha oyni….hemme yerni axturdum,emma hichkimni tapalmidim.Axirda yürek kisilim qozghaldi,oldum”dep jawap biriptu.
Hey….-dep epsusliniptu birinchisi:”Eger sen shu chaghda Tonglatquni achqan bolsang hazir ikkilimiz hayatta bolghan bolattuq………….”
90. Abdul bir aghinisi bilen bir olturushqa biriptu. sorun shundaq qizziptu, her-xil paranglar boptu , chaqchaq, yumurlar taza qizziptu, likin shundaq qizziq yumurlarghimu Abdul hich külmemtu, buni bayqighan , aghinisi .” shundaq qizziq sorundimu hich külmey oltursenghu? “ dise
Abdul: “men Minkau Hen, öyge barghanda külimen „ digudek.
91.Abdul bilen aghinisi olturushtin kech qaytip, bir mazarlitin ötuptu.
Bu chaghqa Abdul:“ bir Quran oqup qoyayli erwaxlarning rohigha atap“ deptiken .
Aghinis: „Quran oqushni bilmeymen „deptu
Abdul: „menmu bilmeymen“.
Aghinisi:“undaq bolsa qandaq qilimiz?”
Abdul: “ömulep, töt putluq bulup mangayli, erwaxlar bizni Éshek oxshaydu dep qalsun!.” digudek.
92. Abdul bir küni Köl boyigha biliq tutqini biriptu . Qarmaqni sugha tashlap oltursa, kölge qaraydighan bir Xitay kilip: “körmidingmu bu yerde Biliq tutushqa bolmaydu“dep sizilghan Taxtini—deptu.
Abdul: “kördém, ema men biliq tutmidim”
Xitay: “undaqta qolungdiki nime?”
Abdul: Yip
Xitay: uchudiki
Abdul: Qarmaq
Xitay:uning uchudiki
Abdul: Sazang
Xitay: He! Birader, Biliq tutmisang bularni nime qilisen?
Abdul: Sazanggha su uzushni ügütiwatimen.
93. Bimar: Doxtur! men bek qorqiwatimen, bu mining birinchi qitim Operasiye qilinishim
Doxtur: Qorqidighan bir ish yoq, bumu mining birinji qitim kiselni operasiye qilishim- digudek.
94. Gérmaniyede bir aghinimiz Sèwitsiyege inisinisini yoqlap barsa. Inisi akisini boytaqchiliqta zirikip qalmisun dep oylap uninggha bir Shatuti biriptu. Aghinimiz Gérmaniyege kelgendin kiyin, inisi télifon qilip: aka! Shatuti qandaqken? dep sorisa
Aghinimiz: Göshi shu toxuning göshigila oxshaydukenghu – digudek.
95. Abdulning akisi aghrip qilip benliste yitip qaptu. Abdul, akisini yoqlap birip, akisining rohi keypiyatining nayayiti töwen ikenlidini sizip, öziche akamgha bir teseli birip qoyay dep mundaq deptu: Aka! Nimige ghem qilisen, zadi hemmimiz ölup kitimizghu—digudek.
96. Akisi: Abdul mushu künlerde chiching hejep chushup kitiwatida?
Abdul: Aka , shu xiyaldin bolmamdu
Akisi: nime tugmigen xiyal bu?
Abdul: shu chichimni xiyal qilmamdim.
97. Amerkidiki bir akimiz yingidin hizmetke chiqqanda , bir shirket bilen toxtamlishiptu,
Shirket mudiri: sizning maashingiz, shirkitimizge kelturgen iqtisadi unumingizge qarap birilidu
U, akimiz : yaq, men bundaq erzan ishlimeymen.—degudek.
98 .Gérmaniyede Bir Uyghur , birsini Èshek dep qoyuptiken, u kishi sotqa erze qilip, sot ichiliptu.
Sotchi, Uyghurni gunarkar dep, 5000€ jirimane qoyuptu.
Uyghur narazi bolghan halda, Sotchidin mundaq soal soraptu.
Eger men Éshekni Qéchir disem gunarkar bolamdin yoq ?
Sotchi: yaq
Uyghur: Hiliqi erze qilghan kishige qarap turup, nimige külisen Qéchir . – digudek
99. Patimening qosiqida héch bala qalmighandin kiyin Ayallar doxtirigha körungini biriptu, qarisa doxtur er kishi iken, patime tartinim tursa.
doxtur : karwatni körsutup turup, qéni ishtiningizni sélip, putingizni kirip,yéting –deptu.
Patime: wiyey … doxtur men balini yoldushundin tapay digen—digudek.
100.Bir Némis ayalidin: jinim, men heqiqeten sining birinji söyguningmu—dep sorisa.
Ayal: elwette-men héch chüshenmidim siler erler hemminglar nimandaq oxshash soalni soraydighansiler– digudek.
(Dawami bar)
LikeLike
Hebibulla Ablimit teyyarlighan Yumur we Chaqchaqlar-2
101. Fizika Mualim: Nürning tézligi yuqirimu yaki awazningmu? dep soraptu
Oqughuchi: awazning.
Mualim: sewebini dep ber
Oqughuchi: men télivizorni achsam dawamliq bashta awazi anglinidu andin körunidu—deptu.
102. Mualim qattiq achchiqlinip yene birsidin sen dep baqe.
Oqughuchi: elwette miningche Nürning tézligi yuquri.
Mualim: nime üchün?
Oqughuchi: men dawamliq Radioni achsam, bashta chiriqi yoruydu andin awazi chiqidu—digudek.
103. chashqanlarning uwusining aldida bir mushuk yétiwaptu. Buningdin qorqup chashqanlarning balliri talagha chiqalmaptu. buni körgen chashqanlarning dadisi töshunning yénigha kilip, ishtni dorap: Wau.. Wau..—dep waqiraptiken, möshuk tikiwitiptu. Shuning bilen chashqanlarning dadisi ballirigha mundaq deptu: kördunglarmu, bashqa milletning tilini bilgenning paydisini.
104. Ghuljigha poyuz yoli salidighan boptiken, bu poyuz yoli bir uyghur bowayning qorasidin ötudighan boptu, mele hökumet kadirliri, Tömur yol idarisining xitayliri kilip u bowaygha Qorasini sitip birishni, eger bu tömur yol kelse ghuljining iqtisadi tereqiyatigha yétishelmewatqan emgek küchi bilen teminlidighanlighini iytiptu. Likin boway bu tatliq geplerni anglap qeti halda ret qilip, elmisaqtin ata-bowilirining olturup kelgen bu gül-baraqsan qorusidin ayrilmaydighanlighin iytiptu. Shuning bilen bular bowaygha tömur yolning xeritisini körsutup turup, bu tömur yolning qorusidin ötudighan qisminila sétip birishni telep qiptiken.
Boway achchiqlap mundaq deptu: künde göruldep ishkirdin poyuz kelse derwazamni ichip, aware boldighan sarangmu men — digudek.
105.bir uyghur chet`eldin Ghuljigha kilip bir baghwening bighigha kirip , Baghwen Bowaygha eqil ügutushke bashlaptu:
Uyghur : Aka, siz bu Alma köchetliringizni waxtida sughurup, yaxshi chatap, tuylirini omdan aghdurup, yaxshi oghutlisingiz, bir tup alma derixidin az bolghanda 20 kg alma alalaysiz.–deptu.
Baghwen boway : Balam! Bu Alma köchiti emes , Shaptul köchiti. –digudek.
106.Kéchik Abdul sinipidiki sawaqdashliri bilen kim eqilliq dep taliship qaptu.
Bu chaghda yene bir bala:“ men eng eqilliq, men apam tughup 3 aydin kiyin özep qopupla méngip kitiptimen „deptu.
Abdul bosh kelmey:“ sen özengni eng eqilliq dep yuremsen, men eng eqilliq. Chünki men 3 yashqiche mangmay , apamgha özemni kötergizetim “ deptu.
107.Gramatik ötidighan til Muelim oqughuchilardin mundaq bir soal soraptu:”waqirmédim, wagirméding, waqirmédi digende nimeni tuydunglar ?“
oqughuchilardin birsimu qolini köturmemtu. Muelim térikip.“siler bu Péilning séxsilerde türlinishini chüshenmidinglarmu?“ dep achchiqlaptu. Bu chaghda arqida olturghan Abdul qolini köturup, Muelimdin ijazet alghandin kiyin ornidin des turup.“ Nimige talishisiler , shu héchkim waqirmamtighu „ digudek.
108. Abdul hawaning issiq bir künliride , mektep qorasida yanchuqigha ikki qolini tiqip yurse bir Muellim hey! Abdul qolang muzlap kitip baramda? deptu.
Abdul: yaq Muellim ishtinim chüshup kitiwatidu.
109. Abdulni dadisi Kuran oqushni bolsimu ügensun dep, melisidiki Qarigha oqushqa biriptu. Künde kechte Abdul zormu-zo bu qarining qishigha melidiki paylaqchilar körup qalmisun dep yushurun kirip ders alidiken .
Bir küni Qari deriste mundaq deptu: Allah bizni tupraqtin yaratti. Axirda yene tupraqqa aylinimiz.
Abdul bu sözni anglap , Qarim undaqata biz köp ziyan tartmaydikenmiz, eger bizni altundin yaritip, tupraqqa aylandurghan bolsa yüzde-yüz ziyan tartatuqken digudek.
110. Biologiye derisining Anatomiye qismida Muelim Ademlerning chishi toghrisida ders ötup, chishning 3 bölinidighanlighini: keskur chish, uchluq chish, éziq chish. Biraq Abdul bilen Seydul ikkisi ders anglimay, gep qiliship olturuptu. Bu exwalni körgen Muelim, Seyduldin ornidin turghuzup qéni éyte insanlarning chishi qanchige bölinidu ?
Seydul: 3 ke ?
Mualim: qaysilar?
Seydul:Saghlam chish , qurut yigen chish, yalghan chish.
Muelim: huy kalwa , eytqanliringning hemmisi xata? Qéni Abdul sen dep baqe?
Abdul: Söngek chish, Sedep chish , altun chish.
111. Biologiye Muelimi, kéchik Abdulgha adem iskilitini körsitip turup, bu nime dep soraptu.
Kéchik Abdul: bu ölgen Ademning qiltiriqi digudek.
112. Muelim abduldin , dadang nime ish qilidu?
Abdul: apam nime ich qil dise shuni qilidu.
113.Muelim Abduldin, öyni nime üchün pakiz tutimiz?
Abdul: apamning méhmanliri kelkechke.
114.Ghuljining qish künlirining biride , Kéchik Abduldin dadisi mundaq soraptu:
balam Mektéping qandaqraq?
Abdul: yaxshi dada, Meshning yénida olturimen.
115. Til Muelimi „mujize“ digen sözni chüshendurush üchün mundaq misal aptu.
Birsi 10 qewetlik binadin chüshup kétip, ölmise . buni nime deymiz.?
Seydul: tesadibiliq
Muelimni misalni teximu chüshunushlik qilip: bir adem 20 qewettin chüshup kétip saq qalsa, buni nime deymiz?
Peyzul: teley.
Muelimi buler nimandaq chüshenmeydighandu dep oylap , eger birsi 30 qewettin chüshup kitip héchnime bolmisa, buni nime deymiz?
Abdul: adetlinip qilish deymiz.
116. Abdul dadisidin soraptu: dada Muelimlar ayliq alamdu?
dadisi: alidu
Abdul: bu heqsizliq
dadisi: nimishke emdi
Abdul: biz japa tartip oqusaq , pulni ular alamda!!.
117. Abdul: dada! sen nerde tughulghan?
dadisi: chapchalda.
Apamchu: apamchu?
dadisi: Ghuljida
Abdul: menchu?
dadisi moxurkisini bir tartiwitip,…..jawap birey dep turishigha .
Abdul: elwette men Ili derya köwrikide tughulimende–digudek.
118.Muelim Abduldin soraptu:
6 yerde 6 te qanche bolidu.?
Abdul: 39
Muelim: oltur nul alding.
Yénida olturghan dosti, nimige bilip turup 39 deysen?
Abdul: adash, Muelimge bir chaqchaq qip qoyay digen..
119. Muelim Abduldin: eng yaramliq öy haywanliri qaysu?
Abdul: Toxu
Muelim: nime üchün?
Abdul: Tughulmastin burunmu yigini bolidu, tughulghandin kiyinmu yigini bolidu.
120. Xémiye deriste Muelim ikki tömur pulni qoligha ilip,kterkiwi nahayiti qoyuq bolghan kislatagha atmaqchi bolup. Abduldin –Érimdu- érimemdu? dep soraptu.
Abdul: érimeydu
Muelim: nime üchün?
Abdul: eger ériydighan bolsa , sarangmu siz uni kislatagha étip—digudek.
122. Abduldin Fizika muelimi: Éléktér küchi bilen Méxanik küchining qandaq perqi bar ? dep sorisa
Abdul: Tokning(éléktérning) dawamliq bahasining örligini qarighanda méxanik küchi bikarning ornida –dep jawap bergudek.
123. Til-edebiyat Mueli: Abul sining xéting bek set, sen bu shéirni chirayliq qilip 10 qétim yaz—deptu.
Abdul aran 3 qétim yéziptiken, Muelimi térikip: nime üchün men 10 qétim yaz disem sen aran 3 qétim yazding?
Abdul: Muelim mining Mati-matikammu bek nachar digudek.
124. Bir küni Muelim Abdulning zéhnini sinap baqmaqchi bolup: nime üchün doxturlar opérasiyeni peley kiyip qilidu?
Abdul: eger bimar ölup kitip qalsa barmaq ézim qalmisun dep—digudek.
125. Til Muelim Abduldin: „Erkin, dosti soghat qilghan saetni almidi“- digen jümlidiki „Erkin“ jümlining nimisi bolidu?
Abdul: „Erkin“ bolsa ötep ketken sarang bolidu –digudek.
126. Abdul mana mushundaq qilip yurup chong bolup, ali mektepke imtihangha kiriptu. Imtihanda toghra-xataliqni ayriydighan soallargha , sanchuqidin bir tömur tenggini chiqirip , uni asta itip Beyjing terep chushse toghra, teturisi chushse xata dep jawap birishke bashlaptu. Buni körgen Muelim sen hemmisige bu tenggini étip jawap bériwatqini xéle boldi téxiche tugmidimu deptiken,.
Abdul: yarim saet burun jawap birip bolghan, hazir jawaplarni qaytidin yene bir qitim teshurewatimen digudek.
127. saranglar doxturxanisida bir sarang özini öyning torisidiki limgha baghliwaptu, doxtur buni körup, öydiki basgqa saranglardin nime bolghanlighini sorisa.
Sarang B: u özini men “chiraq “dep baghliwaldi deptu
Doxtur , bu exwalni inkas qilghan sarang B ni xéle saq oxshaydu dep oylap, uninggha: “undaq bolsa derhal uni torisidin chüshurwilinglar, bolmisa chushup kitip bir yerini sundurwalmisun” deptu.
Sarang B: toghra deysiz doxtur, sunup ketse bizmu qarangghuluqta qalimiz—digudek
128. Abdul aghinisigha: adash ötkende bir qiz bilen yurup, kiyin apamgha körsetsem yarimidi shuning bilen toy qilishim yene kichitkti.
Aghinisi: bu qitimchu emdi?
Abdul: bu qitim apamgha oxshaydighan bir qiz bilen yurgentim, biraq dadam unmidi–digudek.
129. Enwerkamning bir Türuk aghinisi: nime üchün bu uyghurlar sapla, alma-palma, nan-pan, xotun-putun.—dep gep qilidu dep sorisa.
Enwerkam: undaq deydighanlarning hemmisi bala-malila—digudek.
126. Abdulning ashqazini aghrip doxturgha biriptu.
Doxtur: undaqta ashqazanni ommumi yuzluk bir teshureyli dise.
Abdul: siz mangimu ishenmemsiz? digudek.
130. Bir Türuk yoldin bir yarigha surkeydighan nahayiti az qalghan bir siqma dorini tépiwilip, uyaqa örup qarap, buyaqqa örup qarap, tashliwitishke közi qiymay, axiri yanchuqidin bir kichik bekini chiqirip qolini shart qilip késip, dorini kesken yerge surkep qoyup: “yaziq guna” yeni– israp bolmisun—digudek.
131. Birsi bir binadiki ishxanigha udul kiripla : doxtur mining ashqazinim bek aghrip kitiwatidu-deptu
ishxanidiki kishi: yenggil tamaq yeng, köp xéyal qilmang, haraq ichmeng, eng muhimi közingizge bir közeynek qadawiling-deptu
késel kishi: mining bu késilim bilen közeynekning nime munasiwiti bar?
Ishxanidiki kishi: bu doxturxana emes, men adulkat—digudek.
132. Patime qattiq tolghaq yeptu, buni körgen Abdul derhal yézidiki tughut doxturini chaqirip keptu, doxtur Patimening yenigha kirkitip yarim saet ötkende chiqip: ambur barmu dep soraptu.
Abdul derhal amburni tépip ekilip biriptu.
Aridin 20minut ötkende doxtur chiqip: etturke barmu deptu.
Abdul derhal unimu ekilip biriptu.
Abdul tashqaqi öyde olturp ayalim saq-salamet yenggise bolatti dep, tit-tit bolup tursa doxtur chéqiptiken,
Abdul derhal: doxtur , ayalim qandaqraq ,ayalim yenggidimu ? dise.
Doxtur: téxi teshurgidek bolmudum, doxturluq somkaning aghzini téxiche achalmawatimen digudek.
133. Bir oghri ,saet oghrighanlighi üchün bir yilliq qamaqqa hökum qiptu, likin oghri héchqandaq naraziliq bildurmemtiken.
Sotchi: sen nimandaq xaterjem turisen?
Oghri: zadi mushundaq bolidighanlighini bilettim
Sotchi: bu nime digining?
Oghri: zadi ,saetning chushendurushide “bir yil gerenti “dep yizip qoyuptiken—deptu.
134. Wetende birsi Gérmaniyede undaq pul tépish asanken, pulni kochindinla tériwalisenken –dep anglap ming japada Gérmaniyege keptu. Kilip aydurumdin sirtqa chiqipla 50 € ni yoldin tépiwaptu. Shuning bilen 50 € asta yolgha yene qoyup-qoyup , boldila bugün kilipla ishqa chushup ketmey—digudek.
135. Birsi adem ölturuptiken uninggha ölum jazasi biriptu. Qishning qattiq soghaq künlirining biride buni dargha isish üchün 3 gundiday ekitip barsa jinayetchi: külup turup silerge ichip angriydu deptu.
Gundipayladin biri: nimige iching aghriydu bizge özengni bil deptu.
Jinayetchi: menghu eshedila qalimen likin siler mashu soghaqta yene qaytip kilisiler emesmu digudek.
136. Jinayetchini dargha isish aldida nime teliping bar? dise
Jinayetchi: chay ichimen –deptu
Gundipay: chayni ekilip, qanchilik shiker salay?
Jinayetchi: shiker késilim tursa, chaygha shiker silip mini ölturey depsen digudek.
137. Jinayetchini dargha asay dep tursa.
Jinayetchi: boynumda ghidighim bar, bélimdin isinglar digudek.
138. Jinayetchini asmay yandurup kilip, tok orunduqqa olturghuzup, tok bilen öltureyli tursa.
Jinayetchi: tok bilen öltursenglar bek qorqudikenmen bolsa birsinglar qolumdin tutup tursanglar digudek.
139. Bir potbul heweskari Aptuwuzda oltursa bir qéri boway chiqiptu, bu heweskar derhal ornini bowaygha ötunup biritiken.
Boway: sanga rexmet, sini biqip chong qilghan ata-anangha apirin–
Top heweskari: yaq undaq dimeng bowa siz men tutqan potbul kamandisini esletkentingiz.
Boway: balam bu nime digining?
Top heweskari: sizning saqilingizdiki aq-qarilar men tutqan kamandining bayriqigha oxsaydiken—digudek.
140. Abdul bazardin bir papagay sétiwilip ayaligha biripla sirtqa chiqip kitiptu, kechte öyge kelse, ayali papaygayni pishurup jozigha qoyghudek, buningdin jan-pini chiqqan Abdul: xotun bu pishurup yeydighan toxu emes, bu bir gep qilidighan etiwarliq qush……
Patime: eger gep qilidighan qush bolsa men boghuzlughiche nime dep gep qilmidi?—digudek.
141. Saranglar doxturxanining bir doxturi saranglarni teshurup saqayghanlirini chiqirwitey dep oylap, bir saranggha: sen bazargha birip bir métir “ essalamulekum” ekilemsen—deptu
Sarang: sarangmu siz doxtur, bundaq bolushi mumkin emes.
Doxtur: teshurush doklatigha “saqaydi” dep yézip, emdi doxturxanidin chiqsang bolidu deptu.
Sarang: doxturxanidin ayrilish aldida, doxturning qulighigha asta qilip, “essalemulekumni” métirlap satmaydu doxtur belki kilolap satidu—digudek.
142. bir Boway bilen bir Momay ashxanigha kirip tamaq yémekchi bolup, bir kishlik leghmen buyrutuptu, Momay bu leghmenni yep bolghiche Boway qarap olturuptu, Momay yep bolghandin kiyin Boway yene bir kishlik leghmen buyruptup özi yey dep turghanda,
Kutkuchi yigit: Bowa biraqla ikki kishlik buyrutup ikkinglar tengla yésengla bolmamdu—dise
Boway: way.. jinim oghlum shundaq qilsaqqu bolatti likin biz bir Taqma( yalghan) chishni ikkimiz ishlitimiz emesmu—digudek.
143. Bir Türuk qizi qolidiki nishanliq üzukni(chay ichkuzup qoyghanda qizning qoligha qadap qoyidighan üzuk) baligha tenglep men siz bilen toy qilmaydighan boldum chünki men bashqa birsini yaxshi körup qaldi—deptu.
Oghul: u kim?
Qiz: Törem melidiki Exmetjan.
Oghul: hazir u nerde?
Qiz: buni sorap nime qilatingiz, uning bilen urushmaqchimu?
Oghul: yaq, mawu üzukni uninggha satay digentim.
144. Abdul chish doxturigha kirip, chishni tartquzsa qanche alidighanlighini soraptu.
Doxtur: chish etrapidiki göshlerni hoshsizlandurush okuli urup tartguzsingiz 100 yuen, eger okulni urghuzmay tartquzsingiz 60 yuen –diese
Abdul: okulni urmay tartquzimiz—deptu
Doxtur: apirin, jasaretlik ikensiz.
Abdul arqisida turghan ayaligha qarap: qéni Patime awu orunduqta olturup, aghzingni soghan échip ber—digudek.
145. chish aghrighigha chidimighan Patime hoshidin kitiptu, alaqzade bolghan doxtur yandiki séstiragha: derhal suni nemeslendureyli –diese
Abdul: qorqap kitip qanche ketse – ketsun tebi nepeslendurung doxtur—digudek.
146. Saranglar doxtur xanisidin yarim kichide ikki sarang qichip doxturxanining bighigha mukuwaptiken qarawullar ularni izdeshke bashlaptu, bu chaghda bu ikkisi bi yoghan derexning arqisigha mukiwaptu, bir qarawul kilip kim u derexning arqisidiki –diese
Bir sarang: miyao…miyao..dep mushukni doraptiken
Qarawul: bu bir möshukkenghu —dep arqisigha burulishigha .
Yene bir sarang: miyao—dep yene bir möshukmu bar digudek.
147. Abdul bazargha toxulirini satmaqchi bolup toxu bazirigha ekiriptu.
Xéridar: hemmisi qanche toxu ?
Abdul: 20
Xéridar bahasini kiliship bolup toxularni sanisa 19 chiqiptu, shuning bilen Xéridar: nimige yalghan sözleysen, birsi qini bu toxuning?
Abdul: öyde qalghan men hazirla ekilip birimen.
Xéridar maqul bolup bazarda saqlap tursa , Abdul u toxuni ekeptu,
Xéridar: nimige biraqla ekelmey, bu bir talni ayrip qalding?
Abdul: bu toxu téxi tuxumini tughup bolalmighan, hazir tughdurwilip ekeldim– digudek.
148. Mining bir aghinem mashu bizning ulugh dinimiz bolghan islam dinidiki tarixi weqelerni anglashqa bek amraqte. Bir küni u aghinem bir qarimni öyge teklip qilip, islam tarixini anglimaqchi boptu, ayali tamaqa usta ayal iken qarimni kilidu dep taza oxshutup, jiltisini népiz yéyip, ushshaq tögup , pitir manta qiptu. Qarim kilip bu pitir mantini ikkidin-ikkidin aghzigha biraqla salghini turuptu, buni körgen aghinem bundaq tamaq yéyishtimu bir hékmet bar oxshaydu dep sadda oylap, qarimdin mundaq soraptu: qarim mushundaq mantini ikkidin biraqla aghzigha sélishta bir hékmet barmu?
Qarim bu ghelite soalgha mundaq jawap biriptu: ikkisi periz, ikkisi sunnet, törti bolsa put-qolumgha quwet—digudek.
149. Abdul bir küni Patime bilen soqushup qilip., anchighida: Patime sen baghu 5 somghimu yarmaysen—deptu.
Patime : nime digining , bu sözingni ispatlap ber.
Abdul aghzidin chiqqan bu sözge ige bolush üchün eqilini ishlitip, bir Taxi ni chaqiriptu.
Taxi kilip ishikaldida segnal biriptu.
Abdul bolsa Patime bilen ishik aldigha chiqip, Taxichidin: Xitaybazirigha qanchige apirisen? dep soraptu
Shopur: 5 som
Abdul: ayalim bilenchu?
Shopur: oxshash 5 som.
Abdul bols Patimege qarap turup: kördungmu sini téxi hésapqimu qatmaydu—digudek.
150. Gérmaniyede bir aghinemning nahayiti kona mashinisi bar idi, bir küni qarisam u mashinisining chaqidiki yélini asta chiqirip sumegini turuptu.
Hey adash nime qiliwatisen? bu sésiq yelni sumurup disem.
Aghinem: adash Wetenni bek sighindim, Ürumchining hawasidin nepes iliwatimen—deydu.
151. Almutuda aghiniler bilen bir yerliklerning olturushigha barduq . olturush külke-chaqchaq, neghme-nawalar bilen taza qizighanda . bir yerlik uyghur qopup: “men jaghistaygha tuqqanlarning öyge barghanda, ulardin oburnini sorisam baghning ichini körsetti, baqqa kirip qarisam bir yerni qolapla qoray bilen etrapini turapla oburni qiliwaptu. Turup heyran qaldim.biz bu yerde oburnilarning ichige kichik gélemlerni silip qoyumiz “didi.
Bu chaghda Ilyar digen aghinimiz qopup: toghra deysiz, silerning oburnida gélemning bolushi, siler haraq ichip mes bolup qalghanda ayalinglar oburnigha orun sep biridu emesmu —didi.
152.Amerkigha kelgini 20-yildin ashqan özi nahayiti xesis bir uyghur bar iken, u ,emdi 18 yashqa kirgen balisigha:“Balam senmu chong bolup qalding . emdi dadanggha yar-yölek bolmisang bolmaydu „ deptu.
Balisi:“ Dada, men sanga qandaq yar-yölekte bolimen?“ diese
Dadisi:“ Balam, aldi bilen bowaq waqtingda yatqan böshukingning pulini towliwet“ digudek.
153.Gérmaniyede birsi 5000 € bir Mashin almaqchi bolup 4998 e bar iken , 2 e kemlep qaptu.
Shundaq qarisa yoldila bir Diwana olturghudek. Uningdin:“2 e birip tursang“ diese, diwane:“ nime qilisen „ deptu.
U kishi:“Mashin alay..digentim..“ diyishigila.
Diwane 4 € uninggha tenglep :“mangimu birni alghin“ digudek
154. Birsining Mashinisini saqchi torap:“. Sen haraq ishken oxshaysen, Mashinini tez heydiding dep ,haraq ichkenligini teshureydighan olchiguchni pule „. deptu.U , pu… pu.. qiptiken ölchiguchning qizil chirighi yiniptu. Saqchi:“ . sen haraq ichipsen „deptu. U kishi Buninggha qet ́i iqra bolmay, bu ölchigushung buzuqken dep turwaptu. Buning bilen saqchi undaq bolsa Doxturgha birip qiningni teshureymiz dise . U mining waxtip yoq . sining bu ölchiguchung zadi buzuq deptu ,buningdin ikkilengen saqchi arqida olturghan ayaligha qarap :siz pu dep biqinge deptiken , ayali bir pu dise yene qizil chirighi belge biriptu. Shuning bilen saqchi ras buzuq oxshimamdu dep oylap , ayalining yinida olturghan 6 yashlardiki oghligha sen pu dep baqe Deptiken ., u bala bir pu..pu deptiken yene qizil chiraq yinip, ulchiguch chiqirap kitiptu. Shuning bilen saqchi xadim xapa bolmanglar bu ölchiguch rasla buzuq oxshaydu dep ularni mingishqa buyruptu .
azraq yeraqlashqandin kiyin oghli dadisigha . «dada haraq digen qandaq nimikin dep azraq menmu qi..qi..wal..ghantim yaxshi boptima» digudek.
155.Bir idarining bashlighining sekirtari yolda kitip birip bir dosti bilen ushrushup qaptu
Dosti: adash omdanla ongshulup, semirip qapsen.
Sekirtar: adash bashlighimiz bir ay boldi sayahetke ketken—digudek
156. Bir aghinimz Gérmaniyede Résturan achtide . bir küni bu Résturangha bizning Nüri kirip leghmen yeptu. Shuning bilen aridin bir heptu ötkende Nüri yene kirip leghmen buyrutuptu. Leghmenge qarisa siyining tayini yoq, göshimu yoq , ötken heptidiki leghmenge zadi oxshimaydiken, shuning bilen Résturan igisini chaqirip: adash ötkende yigen lengmenning temi aghzimda qilip, bügün yene yey dep kelsem, qara bu ekelgen leghminingnin—diese.
Résturan igisi: ötkende nede olturghan ?deptu.
Bu soaldin heyran bolghan Nüri: awu dérizining yénidiki jozida.
Résturan igisi: he..u yerde olturghanlargha ashundaq alahide yaxshi qilip birimiz.
Nüri: bu zadi nime üchün?
Résturan igisi: kochida kitiwatqanlargha réklama bolsun dep –digudek.
157. Oqutquchi, ösmur ildiyargha qarap turup:“men daim sining ismingni untup qalimen we yaki toghra teleppuz qilalmaymen. Sen Gérmayiyede tughulghan, bu yerde ösup – yitiliwatisen,shunga men sanga Gérmanche at quyup qoyay. Bundin kiyin sining isming Tomas bolsun“ deptu.
Ildiyar bu isimdin nahayiti pexirlängän halda öyge qaytip keptu we özining yingi ismini Dadisigha deptu. Dadisi qattiq achiqlinip:”bundaq isim qoysa buptu didingma, özängning bir chirayliq uyghurche isming tursa” dep , Ildiyarning ong yuzge noquptu . Bu exwalni Apisigha dise , apisimu tirikip, noqughan yuzini chimdap qizartiwitiptu. Etisi ildiyarning yuzini körgen Gérman oqutquchi :” Tomas nime boldi? yuzliring qizirip kitiptighu?” dise.Tomas oqutquchigha meghrur qarap turup:” axsham mini ikki chet`ellik urup ketti!!” digudek.
158. Hisamkam Amirkigha kilip kunde mihmandarchiliktin nahayiti zirikiptu. Zirikishlik künlärning biride Bush isige kilip qaptu. Shuning bilen Aq saraygha kirip Bush bilen kurushup , paranglashqash shaqmat oynaptu, Hisamkam nahayiti asanla Bushni mat qiptu. Buningdin narazi bolghan Bush :” Hisamka sen adatti shaqmatni anche yaxshi oynalmayting , bu qitip hejep asanla mini utiwaldinga “deptu.
Hisamkam:” Ukawuy…,sining hazir ikki Torkang yoqte!!” digudek
159.bir Uyghur Germaniyege yegnidin kelgende bir Türk Dighan bilen Dixanchiliq meydanda ishleptu.. Uyghur Terekturigha liqqide Oghut besip ketiwatsa Qatnash Sachisi kilip . Sen Terekturgha Oghutni bek jiq besimsen. normal eghirliqtin eship ketiptu. Men sening Piravangni(Supurluq kinishkisi) eliwalay deptu.
Bu gepni anglighan Uyghur: Piravning eghirlighi 50 g(geram) gha barmisa . eliwalghinighizning nime paydisi digudek.
160. Birsi Résturangha kirip biliq bilen qorulghan qorulma buyrutuptu, kutküchi biliq bilen bille qorulghan koktatlirimu yoq, suyimu yoq, quruq biliq qoyulghan bir texsini méhmanning aldigha qoyup, qini merxemet depla kitiptu..
Méhman qarisa, texsidiki biliq midirlawatqidek.
Méman:, kutküchini chaqirip :bu biliq xam oxshaydu deptu.
Kutküchi : yaq, bu biliq omdan pishurulghan, qini titip biqing deptu.
Méxman narazi bolup: qarimamsiz, bu biliq texsidiki qorulmilarning hemmisini yep boldi digudek.
161. Amirkida birsi, wetendiki ayalini achiqalmay amalning yoqlighidin bir uyghur chokan bilen toy qilmaqchi boptu. Oghol: mining wetende ayalim, ballirim bar likin 10 yildin ashti achiqalmidim. Eger siz qiz bolsingiz boptu siz bilen toy qilay—deptu.
Uyghur chokan: wiyey, nime deydighansiz, men toy qilmighan tursam, men qiz –deptu.
Shuning bilen bular nika qilidighan bolup uyghurlarni chaqirip ichkeki öyde ayallar, tashqaqi öyde erler olturuptu. Nika oqulushqa az qalghanda, oghol yénida olturghan qoldashqa adash nime digen bilen qiz alidighan boldum deptiken, qoldash: adash nime geplerni qilip yuruysen “qiz” digen sözni hazir uyghurche loghetning ichidinmu tapalmaysen deptu.
Oghol: undaqta ikkimiz 100$ beslisheyli deptiken, ishkeki öyde trup bu geplerni qulighini ding tutup anglighan chokan chiqip: wiyeye bugündin bashla biz bir öyning adimi , öyning pulni baghu qalaymiqan ishlargha buzmang—digudek.
163. Abdulning meliside Temel digen kishining tötinchi xotuni tugep kitiptiken, Abdul petige barmaymen deptu.
Patime: bir melide turup petige kirmisingiz set bolidu.
Abdul: men uch xotonining ölum petisige bardim, buda yene baramdim, men birer xotunumningkigimu chaqiralmighan tursam —digudek.
164. Abdul aghinisige achchiqlap: adash buda yene binzinning bahasi örleptu.
Aghinisi: örlise nime boptu ya sining mashinang bolmisa .
Abdul: tunugun bir chaqmaq alghantim—digudek.
165. Abdul usti-bishi qan qalda oyge kiriptu.
Patime: wiyey yene mushlashtingizma, kim bilen zadi.
Abdul: Ghupu paka bilen.
Patime: huy ölmugur , adem bolmaydighan paka .
Abdul: huy ….ölgen ademning keynidin eski gépini qilma –digudek.
166.Gérmanyiede bir inimiz bilen parangliship qaldim.
Inimiz: Hebbulka qara, mashu ayal xeq baghu , pulning ustige chüshken hasharetken–didighu
Men: qandaq deysen disem.
Inimz: aldiqiqi küni ayalim 100 € soridi, tünugun qopup yene 100 € sorawatidu, mashu ish-oqetning yoqlighida bügün etigen yene 100 € sorawatidu .
Men: uka, ayaling rasla betghesh oxshaydu , zadi bergen bu pulliringni nimige gheshleydiken?
Inimiz: way..wuy.. téxi u pullarni bermidimghu– deydu.
167. Abdul ili deryasidin uzup ötumekchi bolup deryaning otturisigha kelgende arqigha burup uzup yénip chiqiptu,.
Aghiniliri: nimige u qatqa uzup ötup ketmiding dise.
Abdul: bek yérip kettim digudek.
168. Gérmaniyede Weli dep buti tughma aghriq asqaqlap maghidighan emma chachliri qap-qara bir akimiz barde. bir küni bir olturushta Ilyar dep chachliri yéshigha baqqanda baldur aqirip ketken aghinimiz bilen bille olturup qaptu.
Men: Welika sen chong bolghandikin bishingni Ilyarningkige tigishiwet–disem
Welikam: putumni qoshup alsa tigishimen—.
169. Abdulning oghli dadisidin mundaq soraptu.
:dada mashu yéngi tolun Ay chiqqanda , konisini nime qilidu ?
Abdul: Konisini parchilap yultuz qilidu –digudek.
170. Abdulning öyige keshte oghri kiriptu.
Oghli: dada öyge oghri kirdi.
Abdul: jim tur
Oghli: nimige emdi.
Abdul: oghri öydin birnime tapalisila qolidin iliwalmaq asan —digudek.
171. Abdul bazarda kitiwatsa aghinisi sériq kasit sétiwatqidek.
Abdul: adash bu oqetni qilmisang bolatti, hazir uyghurlarning ijdimai exlaqi kündin-künge buzulup kitiwatidu, bundaq nachar filimlerni körse téximu buzulmamdu.
Aghinisi: buni sétiwatqan yalghuz menmu ,hemmisi sétiwatmamdu, aq sétip bay boluwatqanlarmu barghu –deptu.
Abdul: toghra likin sen bir umdan bala, buzulup kitemsenkin deymina–dise
Aghinisi: men baghu hergiz yaman yolgha maghmaymen, mini dadamgha oxshutup qalma jumu–digudek.
172. Abdul bilen Patime bir mezgil toy qilmay birge yashaptu, aridin uzun waqit ötkendin kiyin.
Patime: Abdul biz birge yashawatqini uzun boldi. Biz toy qilsaq deptu.
Abdul : bu yashqa kirgende biz bilen kim toy qilidu digudek.
173. Abdul qilay dise bire tijaret yoq, ishley dise ish yoq , yeydighan tapiqimu yoq qosaqning achlighidin kochida hoshudin kitiptu . tonush-bilishler köte-köte qilip doxturxanigha ekeptu, Abdul xushugha kelgendin kiyin doxtur Abdulgha mundaq diyagunus qoyuptu : sizning bu kisilingiz irisiyet kisiliken –dise.
Abdul : undaq bolushi mumkin emes, dadam rexmetlik tamaqni jiq yep semirip kitip, qan bisimdin ölgen, men bolsam qosaq achlitin öley dewatimen –digudek.
174. Abdul Ürumchige barmaqchi bolup bir tonush shopurning yuk toshuydighan mashinisigha chiqiwaptu, yolda Abdul po itip : men burun shopurluq qilghan . shopurluq bizning ata kespimiz, men mashinning ich-tishini besh qoldek bililimen –deptu.
Azraq mangghandin kiyin mashin tuyuqsiz tat-tat qilipla toxtap qaptu.
Shopur : Abdul uka chushup motorgha qarap baqe neri chataqkin—deptu.
Abdul mashining aldini shundaq ichipla : hoy.. bu mashinning motori yoq ikenghu–digudek.
175. Parlamit ezasidin balisi mundaq soraptu: dada silerning partiyedin birsi chiqip kitip, bashqa partiyege kirse nime bolidu.
Dadisi: Xayin bolidu.
Oghli: eger bashqa partiyedin sizning partiyeghizge kirse nime bolidu.
Dadisi: heqiqetke qayitqan bolidu.
176. Abdul , Ayali Patime bilen bankidin pul almaqchi bolup bankigha kirishige ikki bulangchi tapanchini chiqirip bankini bulimaqchi boptu, shu arliqta saqchi mashinisi yétip keptiken, bolangchilar bakidikilerdin biresini görege ilip qalghinini qoyup bermekchi bolup, Patimening aldigha kilip Isming nime deptiken Patime dise, bir bulangchi mining apamning ismigha oxshaydiken dep qoyup biriptu. Andin abdulning aldigha kilishige,
Abdul titrep turup: mining ismim Abdul ema melidikiler mini “Patime” deydu digudek.
177. Abdul künde haraq ichidighan boluwaptu, bir küni aghinisi Ilyas: adash zadi sanga nime boldi, bek ichidighan boliwalding.
Abdul: xotun yamanlap ketti, shu xotunning derdidin bolmamdu
Ilyas: nimige yamanlap ketti emdi.
Abdul: shu xaraqni köp ishting dep—digudek.
178. Bir qoli yoq diwane Abdulning derwazisi aldida : amin! Sadigha balani, töge gunani ye! Men bir qolumdin ayrilghan bichere men.….. diyishigila
Abdul: qolung bu yerde nimish qilidu digudek.
179. bir Uyghur bille ishleydighan birsi bilen talsh-tartishqa kirip qaptu.
Birsi: biz peqet sherep we ghururimiz üchün ishleymiz. Siler Uyghurlar peqet pul üchünla ishleysiler –deptu
Uyghur: toghra deysen, herkim özide nime yoq bolsa shuning üchün ishleydu digudek.
180. Türkiyede tughulup ösken bir uyghur eskerlikke biriptu, eskerlik wezipisini öteydighan yer kunde qum-boran chiqidighan hawasi taza nachar bir yerken uning ustige künde bergen tamaqning astidin haghiche qum chiqidiken. Buninggha chidimighan uyghur balisi qumandangha shikayet qilip: qomandanim, künde bergen tamaning ichidin qum-lay chiqidu—dise
Qomandan: sen bu yerge tamaq yigini keldingmu yaki weten tumraghini qoghdighini keldimgmu dep tirikiptu.
Uyghur: Qomandanim!! Biraq bu yerge weten tumraghini yigini kelmiduqte..digudek.
181. Bir qarghu bilen bir cholaq qawaqqa kirip ikkilisi tengla bir romka haraq buyrutiptu. Kutkuchi bir romkini ekilip ikkisining otturisigh qoyuptiken ikkilisini buni taliship qaptu.
Cholaq: talashma qarghu bolmisa shalpilaq yeysen..diese
Qarghu: qini urghiningni bir körey…digudek.
182. Abdul nahayiti aldirash sughurta idarisige kirip öy-mölkini sughurtilimaqchi boptu, xizmetchi xadim abdulgha birmunche tolduridighan ankit berse.
Abdul: öyem hazir köyiwatidu, buni tolduridighangha waqtim yoq –digudek.
183. Fizika Muelim bir oqugghuchidin: Jisimlar issiqliq bilen soghaqta qandaq halette özguridu?
Oqughuchi: Jisimlar issiqlita uzuraydu, soghqta qisqiraydu.
Muelim: Misal ilip chushemdurup baq.
Oqughuchi: Kün bolsa yazda uzaq, qishta qisqa –digudek.
184. Bir bay melide bir qizziqchiliq bolsun dep: kim eng yalghanni sözlise shuninggha 1000 som birimen dep wede qiptu. Buning bilen melidiki ushshaq-chonglarning hemmisi birdin yalghan sözlep bayni qayil qilalmamtu, shu chaghda Abdul kilip : Bay aka sizning dadingizgha mining dadam 1000 som birip turuptiken , mumkin bolsa shu 1000 somni biriwetsingiz deptu.
Bay: nediki gepni qiliwatisen, bu pütünley yalghan deptu.
Abdul: undaq bolsa wede bergen 1000 somni biring—digudek.
185. Bizning bir qashqaliq tuqqinimiz Ghuljigha kilip bir olturushta mundaq dimemdu : men bir qitip ow owlighini chiqip biraqla 999 toshqanni owlidim—deydu.
Shu arliqta melidiki bir aghnimiz: adash uningdin pütünla qilip 1000 disengla bolmidimu—diese
Tuqqinimiz: men shunche uzaq yerdin mashu Ilixogha kilip, 1 toshqan üchün yalghan sözlimeymen–deydu.
186. Abdul oghlidin: balam sen hazir sinipning qanchinjisi?
Oghli: 25 – deptu.
Abdul: oghlum derislerde yene chikinip kitipsende, ötken mehsumda sorisam 20-dewatating.
Oghli: yaq dada derslerde chikinmidim, biraq sinipimizgha 5 bala yingidin kirgentti—digudek.
187. Abdul aghrip qilip doxturgha biriptu.
Doxtur: tamaka chekmeng, haraq ichmeng, ayal kishilerdin yiraq turung.
Abdul: bir oghul bala üchün qilidighan bashqa ish qalmidiki doxtur ! dise
Doxtur: saqilingizni alsingiz bolidu.
188. Abdul herqandaq tijaret qilip ziyanla tartiptu , bashqilarghimu qerzige boghuluptu, shundaq qilip yurup axiri bir tijaretning ipini qilip taza pul tipishqa bashlaptu, pulmu tipip bay boptu, likin burunqi qerzilirini hich bermemtu.
Bir küni Abdulda qerzi bar birsi: Abdul baymu boldung likin bu qerzilerni nimige bermeysen?
Abdul: bashqilar Abdul bay bolup özgurup ketti dimisun dep—digudek.
189. Bir ali mektepni pütturgen yash yigit Muellim bolmaqchi bolup tizimlitiptu.
Maarip idarisidiki xadim: siz nime üchün Muelim bolmaqchi dep soraptu.
Yigit: yilda ikki qitim tetili bar –digudek.
190. Abdul aghrip qilip doxturgha barsa.
Doxtur: Sughurtaliqmu sen—deptu
Abdul: yaq, men Ghuljuluq—digudek.
191. Melide birsi öyde biqiwatqan Kalisini satmaqchi bolup, Kalini yötlep, Malbazirigha kitiwatsa .
Abdul: Adash bu etigende Ishek bilen nege mangdinla –deptu
Aghinisi: bu Ishek emes Kala!
Abdul: kim sanga gep qiptu, Kalidin sorawatimen –digudek.
192. Gérmaniyede Bir Némisning ayali bolsa Italiyan iken uningdin bir qiz bir oghli bar iken. Italiye bilen Gérmaniyening Potbul kamandisi musabiq oynighan küni Némis bolsa Oghli bilen Gérman kamandisi terep bolup, shu kamandining Maykisini kiyip tilivizorning aldida olturuptu, Ayali qizi bilen Italiye kamandisining kiymini kiyp olturuptu, musabiq taza qizzip, tengmu-teng oynap, eng axirqi ikki minut qalghanda Italiye kamandisi bolsaGérman kamandisigha birni uruptiken qiz bilen Ayali xoshal bolup sekrep kitiptu, shu arliqta oghli derhal Italiye kamandisining maykisini kiyipla teng waqiraptiken yene birsi kirketkudek.
193. Abdul bolsa ayali Patime bilen bir ormanning ichide kitiwatsa , taza ach qalghan bir yolwas aldighila chiqiptu, buni körgen Abdul derhal ayiqining ishnurini ching baghlashqa bashlaptiken.
Patime: özingizsche teyarliq qilip, bu yolwastin qichip qutulimen dep oylawatamsiz .
Abdul: yolwatin téz yugrishim mumkin emes likin siningdin téz yugursemla boldi– digudek.
194. Patime: bügün bizning toy qilghanlighimizning 20 yilliqi, katektiki xorazni soyallimu—deptu.
Abdul: 20 yil bolsa bolmamdu!Ghorazda nime guna–digudek.
195. Abdul Tömur yol iderisige kirip Tömur yolda achal bashqurghuchi bolush üchün imtihangha qatnishiptu.
Imtihan alghuchi: bir poyuz kiliwatidu, tézligi 120 km, uning qarshi teripide yene bir poyuz 140 km suret bilen kiliwatidu likin Tömur yol achali taqaq, sen ashalchi, undaqta sen derhal nime qilisen?
Abdul: derhal öy terepke yugrep Patimeni chaqirimen.
Imtihan alghuchi heyran bolghan halda : nime üchün?
Abdul: poyuzning bir-birsige urulghanlighini Patimemu körsun–digudek.
196. Abduldin bir Xitay duttani qandaq chalidu dep soraptu.
Abdul: bashta boynini siqisen andin qosiqini ghidighlaysen..digudek.
197. Abdul kepterlirige dan biriwitip bundaq digudek: siler kemterlermu xundi siyasetchilerdek. Qolimizdiki danni yep yuqurgha orligendin kiyin ustimizge chichisiler–digudek.
198. Momay: oghlum Abdul iching ichishmidima , Patimening bishigha texse bilen birni qoyupmu.
Abdul:nimige , texse chiqilmighan tursa.
199. Birsi türmige kirip qaptu. Aridin bir yil ötkende türme bashlighi uni chaqirip: sini hich kim yoqlap kelmidi, téshida bire tuqqining yoqmu? deptu.
Jinayetchi: tuqqanlirim barde biraq hemmisi ichide.
200. Abdulning Oghli: Kün axsham patqanda nime deydighandu? dep soraptu.
Abdul: Hudagha shukri yene gheripke kiliwaldim deydu–digudek.
Tügdi
12.05.15 Germaniye
LikeLike
Isim majirasi
Eziz eysa elkün
(hékaye)
Chonglarning dep bérishiche burunqi zamanlarda bu mehellining sirtida nahayiti suyi mol bir derya bolghan iken. Ademlerning köpiyishi, zamanlarning ötishi bilen bu éqini mol derya éqishtin toxtap, asta-asta qurup kétiptu. Yuz kélomitirlerche xuddi yilan tolghan’ghandek iz qaldurghan bu ezim deryada su bolmighanliqi üchün, derya boylirini ata-bowilirigha oxshashla makan tutup yashap kelgen kiyinki ewladlar teripidin «quruq derya» dep atiliptu. Bu quruq derya hayat waqtida ikki qasniqigha qaldurup ketken lay-latqilar shamallarning uchurtup köchürüshi bilen derya qéshini boylap chong-kichik döngler peyda boluptu. Bu derya qéshida yashap kelgen el ö yurtlirining namlirini burun «chong derya qash», «orta derya qash» we «kichik derya qash» dep perqlendürüp atap kelgen bolsa, derya qurup ketkendin kéyin yurtlarning isimlirimu asta asta «chong dong mehelle», «orta dong mehelle» we «kichik dong mehelle» lerge özgirip kétiptu.
Ezeldin ow owlap, mal charwa béqip hayat kechürüp kelgen bu yurtning xelqi elmisaq jahan aylinip bügün’ge kelgende déhqanchiliqini asas, charwichiliq qoshumche kesip qilip kün kechüretti. Kichik dong mehellisidiki balilarning eng eqilliqi, eng izzetliki, «kichik mollam» dep atilip kelgen qadir qarim bolsa mushu mehellidiki yuz abroyluq osman imamning etiwarliq kenji oghli bolup, hemme kishiler uni «qadir qari» mehellimizning kichik qarisi dep teripini qilishatti. Osman imam bir qanche qétim mekke mukeremge hej sepiri qilish üchün teyyarliq qilghan bolsimu emma pasport alalmay baralmighan idi. Osman imamning yüriki bu ish üchün her küni aghriytti. Shundaq bolishigha qarimay mehelle ehli öz imamini «dindar, teqwadar, kishining heqqige köz qirini salmaydighan xuda yolidiki teqwadar adem» dep teripini qilip hörmet bilduretti. Osman imam ömride ikki qétim öylen’gen, jemi besh perzent körgen bolup, balilirining ikkisi qiz, uchi oghul. Qadir qari bolsa imamning ikkinchi qétim öylen’gen yash ayali xeyrinisa buwidin tughulghan idi.
Osman imamning bu etiwarliq kichik oghli hesh – pesh dégüche yillar bilen tengla chong bolup yigitke aylinish aldida turatti. Qadir qarim atisining bir qolluq terbiyilishi bilen diniy bilimler bala waqtidin tartip puxta ögitilgen idi. U on sekkiz yashqa kirgende pensir ayetlirining hemmisini yada oquyalaydighan, 12 yashqa kirgende «süre yasin» ni yada oquyalaydighan, qur’andiki xalighan bir sürini bimalal oquyalaydighan sewiyige yetken idi. U qur’an qira’et qilishta awazining yéqimliqliqi, mungluqliqi bilen mehelle – koylarda hemme kishi «pah kichik mollam atisini doraptu!» dep apirin éytishatti. Emmaze kichik mollam penniy mektep oqushini yaxshi oquyalmighan idi. Osman imam köpinche halda jüme küni oghlini jüme namizini terk qilip qoyidu dep mektepke ewetmeyti. Osman imamning jemeti üch ewladidin tartip mushu kichik dong mehellisining meschitige imametchilikini qilip kelgen idi. Osman imamning rehmetlik atisi rehmet damolla hajim kichik dong mehellisigila emes pütün nahiyige nami meshhur diniy zat bolup, u nechche qétim siyasiy kéngesh yighinlirigha qatnashqan idi.
Osman imam rehmet damolla hajimning kenji oghli bolup u 20 yéshida atisi wapat bolghandin kéyin ata kespining warisi bolup imam bolghan. Shuning üchünmu bu künlerde osman imam yurtta hemmidin abroyluq bolghachqa hich kim uni xapa qilishqa pétinalmaytti. Osman imam kichik molla oghlini jüme künliri mektepke ewetmise mu’ellimler sürüshte qilalmaytti. Ata bu etiwarliq oghlining rayigha tolimu étibar béretti we öz – özige «imamliq a’ilimizning mirasi… mollining balisi molla bolidu… kalining balisi mozay. Oghlum penniy mektepte oqup qandaqmu imam bolalisun…» dep oghlining we özining toghra qiliwatqanliqini sherhleshke urunatti. Shundaq qilip ming bir mushaqetlerde mehelle we yézidiki mektep mudirlirigha az – tola söyünche bérip, eng yaxshi geplerni qilip yorup oghlini on besh yashning qarisini élishigha ulgurtmeyla ottura mekteptin chiqiriwalghan idi. Emdi osman imamning eng katta arzu – armanlirining emelge éshishigha anche uzaq waqit qalmighandek qilatti. U öz -özige yalghuz qalghan chaghlirida «balining kenjisi atigha miras» dégen sözni rahet bilen pichirlaytti.
* * * * * *
Osman imamning bu ay – künlerdiki barliq oy – xiyali kenji oghlini tizraq öylep qoyushqa merkezleshken idi. U ikki yilning aldidila kent mes’ullirigha xuda heqqide yaxshi geplerni qilip yorup öz qoru jayigha yéqin töt mo yerge kenji oghli qadir qarigha atap oy sélish, bagh- waran berpa qilish ishlirini bashliwetken idi. Mana bu insha’at ishlirimu mehelle jama’itining xalis yardimi bilen imamning mölcheri boyiche öz qerelide pütken idi. Emdiki nöwet kéler jüme künidin kéyin qalmay chong dong mehellisidiki hidayetulla imamning 13 yashning qarisini emdi alghan kenji qizi rahilexan’gha elchi kirgüzup ata- anisining maqulluqini élish we uningdin kéyinki heptiside toy waqtini békitish idi. Emma öydiki ölchem talagha mas kelmigendek kenji oghlining toy ishliri imam özi oylighandek u qeder rawan yürüshmeywatatti.
Osman imam bügün seher bamdat namizini jama’et bilen billen oqughandin kéyin oghli qadir qari bilen mehellining tar topa yollirida mese kiygen ayaghliridin yénik chang – tuzan chiqiriship öyige qaytti.
Ular bir mehel ün – tinsiz mangghandin kéyin osman imam oghligha boghuq awazda gep qildi:
– oghlum, u gungshédiki kadir zadi silerge néme dédi? Ula nimishqa xet bermeydiken he?
– yéshinglar nikahlinish yéshigha toshmaydiken. On sekkiz yashqa kelgende kélinglar, shu chaghda nikah xéti bérimiz deydu, – dédi qadir qari xijalette béshini töwen sélip turup.
– xep… bu jahan néme bolup kétip baridu he emdi …. Bu xeq islam sheri’iti dégenni ya bilmise …. Burun bizning zamanimizda nede undaq gepler bolsun he. Oghul bala dégen at üstide olturalighudek bolsila xotun alatti, qiz bala tumaq bilen béshigha birni qoysa yéqilmisila yatliq qilinatti. Éytqina sanga shu gepni qilghan kadirning ismi némiken? – dep soridi imam texirsizlik bilen.
– sadiqjan deydu. Hemme adem uni hökümetke bek sadiq kadir deydu.
– uning ismi her qanche sadiq bolsimu gélining töshük emeslikini men bir körey. Men bügün kechke toghrilap mehellining dadüyjangni bir oghlaq, ikki yüz koy bilen u kadirchaqning öyige ewetey. Xuda ishinglarni asan qilar. Men bügün bamdat namizimda bextinglar uchun du’a qildim, – dédi imam özige ishen’gen ümidlik bir qiyapette.
Mehelle meschiti bilen osman imamning öyining ariliqi bir chaqirim etirapida kéletti. Shundaq bolishigha qarimay bu musape ular üchün xili mushkül yol yorush hésablinatti. Bu mehellidiki éyiqlargha köwrük sélinmighachqa bolupmu ériqqa etiyazda su kelgen mezgillerde déhqanlar étizlargha, bagh- waranlirigha su bashlisa yollarni su bésip kétip ademlerning yolda méngishi teske chüshetti. Imam bilen oghul östeng qirlirini, étiz qirlirini, qeyer qurghaq bolsa shu yerlerni awaylap méngip öyige yéqinlashti. Imam shu esnada kimlerdindur xapa bolghandek achchiq – achchiq bughulup sözleytti.
– men her küni namazda deymen bu heqqe he. Öshre zakat béreyli, sawab bolidu, küwrük salayli sawab bolidu dep, emma ular gépimni anglimaydu, ular xudadin qorqmaydu. Küwrük salmaydu. Yol yassimaydu, zakat bermeydu. Shunga xuda bizning niyet – iqbalimizagha béqip mushu ghurbetlik, muhtajliq künlerni nésip qilghan iken…..bende öz hali üchün midirmisa yaratquchi perwerdigarimiz biz üchün midirlimaydu….
Osman imamning bir qolluq körsetmisi boyiche, dadüyjangning tirishchanliqi bilen axiri nikah xétini élish mesilisimu hel boldi. Ikki yurtning ehli toygha teklip qilindi. Bu toyning murasimliri naghra – sunay yangrmay toluq sheri’et qa’idisi boyiche élip bérildi. Shundaq qilip bügün kichik dong mehellisidiki osman imamning kenji oghli qadir qarim bilen chong dong mehellisidiki hidayetulla imamning kenji qizi rahilexan bashlirini bir tekiyge qoydi.
* * * * * *
Aylar yillarni qoghlap ötüwerdi. Bu yézidimu asta – asta özgürüshler peyda bolushqa bashlidi. Mehellide déhqanlar hazir éléktir chiriqi ishlitidighan, kéwez térip quli pul körgenler ün-alghu, téléwizor sétip alalaydighan boldi. Emma bu mehellide ikkila nerse özgermigen idi, biri osman imam imametchilik qilidighan mehellining qiysiq meschiti, yene biri éshek harwisi mangsimu topa – chang tozup turidighan topa yollar.
«hemmige qadir xudaning biz bendilerge bergen nésiwisi séxiyken. Mana méning yéshim resulillah peyghember eleyhissalamning yéshidin ötüp ketkili xéle yillar boldi. Elihemdullah, künning sériqini körüp yashap kéliwétiptimen…. » deytti imam péshaywan astidiki katta tekiyge yanpashlinip yatqach qolida teswiyini barmaqliri arisida pirqiritip.
Osman imam kenji oghlining yéqinda toghulghan balisini qoshqanda jem’i 12 newre körgen idi. Imam kenji oghligha ayrim tériqchiliq qilidighan yer bölüp bérip, mülük – bisatliridin miras qatarida ayrip bérip ayrim chiqirwetkilimu xéle yillar boldi. Imamning bashqa baliliriningmu hal – küni yaman emes idi. Qadir qarim bilen rahilexan pilanliq tughut tüzümlirige ri’aye qilip üch perzentlik boldi, biri qiz, ikkisi oghul. Tunji perzenti oghul bolup, uninggha «sadam» dep isim qoydi. Otturanchisi qiz bolup uninggha «rabiye» dep isim qoydi. Kenji oghligha bolsa «arapat» dep isim qoydi.
Elwette osman imamning newrillirining isimlirimu mehelle hetta pütkül yéza boyiche özgiche bolup, bu isimlar qandaqtur özlükidinla tépilip, qoyulup qalmighan isimlar idi. Bu isimlar tebi’iyki shu yillardiki jahanni we özimiz yashighan tupraqlarni zil- zilge salghan ataqliq shexsilerning nam – sheripliri idi.
Gerche qadir qarim ottura mektepni tügetken, ra’ilexan bashlan’ghuchqiche oqughan bolsimu emma bu yash a’ilining özi yashawatqan döletni we dunyani bilishi éngi xéle roshen idi. Ular mehelle boyiche öz- teng tushliri arisida tunji bolup téléwizor sétip alghanliqi üchünmu ene shu téléwizordiki xewerlerdin shundaq bilimlerge ige bolalaytti.
Qarilargha xas bolghan siliq – sipayiliq, mijezining yumshaqliqi, aq köngulliki, kishilerge qilidighan yaxshi mu’amililiri bilen qadir qari mehellide hörmetke sazawer yigitlerdin idi. Shuning üchünmu uning mehellide dostlirimu köp idi. Bolupmu bérish – kélish qilidighan dostliri ular téléwizor alghandin kéyin köpiyishke bashlidi. Qarimning dostliri her ikki – üch künde dégidek kélip ularning öyide bir- ikki sa’etlep olturup téléwizor körüp kétetti. Bu ay – bu künlerde téléwizorda iraqning dölet bashliqi sadam höseyinning küweyitke hujum qilishi, arqidin amérikining iraqni bombardiman qilish urushliri eng qiziq xewerlerge aylan’ghan idi. Iraq bu urushtin nechche yillar burun uyghurlargha xéle tonushluq bir dölet bolup, shu yillardiki re’is tömür dawametning hökümet ömiki bilen iraqqa ziyaretke bérip sadam höseyin bilen körüshkenliki alahide xewer qilin’ghan idi. Kéyin bir yilgha sozulghan iraq – amérika urushlirimu axir tinchidi. Shu künlerde ra’ilexanning ay küni toshup yenggidi. U oghul tughdi. Osman imam öz qoli bilen newrisige erzan towlap kenji oghlining rayi boyiche «sadam» dep isim qoyup berdi.
Bu künlerde bu yurt yashlirining namaz oqush, déhqanchiliq qilish, haywan béqishtin bashqa birdin bir meniwiy pa’aliyiti belkim téléwizor körüsh bolsa kérek chünki téléwizor körüsh arqiliq dunyadiki ishlarni bileleytti. U meshrep oynashtin yaki kent mektipide échiliwatqan sawat tügitish mekteplirige bérishtin ming köngüllük ish idi.
Rasit ular téléwizorni köp köretti. «ishikini siritqa échiwétish, bazar igiliki tiklesh, islahat élip bérish… » dégen qandaqtur chüshiniksiz geplerni téléwizordin tekrar anglaytti. Bir küni osman imam oghlining öyige kechlik tamaqqa teklip qilin’ghan idi. Ular tamaqtin kéyin bille téléwizor kördi. U oghligha öyige qaytidighanliqini éytqandin kéyin téléwizor öchürüldi. Shu esnada u oghlidin soridi:
– balam mushu jahan eynikide ishikini siritqa échish, baza tiklesh dégendek geplerni tola deydu, bu qandaq gep? Bir döletningmu taqaydighan, achidighan ishiki bolamdu? Eger shundaq bolsa shu ishikler bek chongdu he? – dédi. Osman qari we ayali ra’ilexan bu gepni anglap tengla külüshti.
Bu künlerde démisimu bu xildiki bazar igiliki, islahat heqqide téléwizorlardin xewerler üzülmey bérilip turatti. Mehelle – kentlerning orulup chüshüshke az qalghan eski tamlirimu bu xildiki shu’arlardin quruq qalmighan idi. Bir küni téléwizorda «uyghur xelqi ichidin chiqqan tunji milyonér ayal rabiye qadir … rabiye qadir memliketlik xelq qurultiyining xelq wekili bolup saylandi … re’is jang zéminning qobul qilishigha érishti … u tijaritini gazir, paypaq sétishtin bashlighan idi… u uyghur ayalliriningla emes, pütün junggo ayallirining shereplik ögnish ülgisi… » dégen xewerler bir mezgil üzülmey téléwizorni bir qaplidi. Elwette namratliqning elemlirini bügünki kün’ge qeder tartiwatqan kichik dong mehelle déhqanliri üchün bu kishini xosh qilidighan, kelgüsige ümit, özlirige ishench ata qilidighan bir katta xosh xewer bolup hésablinatti. Ra’ilexanning ay – küni tolup ikkinchi perzentige közi yoridi. U qiz tughdi. Shuning üchünmu ular qizlirining chong bolghanda rabiye qadirgha oxshash hörmetke sazawer, bay, milyonér bolushini tilep, bu künlerde eng köp anglighan bu shereplik isim «rabiye» ni qizining isimi qilip qoydi…
Kenji oghlighimu oxshashla téléwizorda anglap qulaqlirigha könüp ketken pelestin azatliq teshkilatining rehbiri yasar arapatning ismini isim qilip qoydi. Mana bu osman imam newriliri isimlirining qandaq qoyulghanliqi heqqidiki hékaye idi emma bu isim qoyush hékayisi buning bilenla tügimidi. Tebi’iyki melum bir kélechekte zamanning özgirishige egiship bu shereplik isimlarning bir hökümetning neziride eng qorqunuchluq, hetta puqralirimu éghizidin chiqirishtin qorqudighan bir gunahkar isimlargha aylinip qélishini, jümlidin bu isimlar seweplik osman imam a’ilisige bir meydan bala – qazalarning kélishini hich bir kishi tesewwur qilalmaytti.
* * * * * *
Yéqinqi yillardin mehellining bolsun yaki a’ilisining bolsun, hich bir ishlar osman imamning qayashigha yarisha bolmay xatirjemlikni buzuwatatti. Uning ustige imamgha xélila qériliq yétip qalghan idi. Bir qanche yil ilgiri yéza bashliqlirining we mehelle moysipitlirining qoshulushi bilen osman imam kenji oghlini özige waris qilip békitip mehelle meschitining imamliq wezipisini ötküzup bérip, uzun yilliq arzu – armini emelge éship köngli aram tapqan idi. Emma uning köngli yéqinqi aylardin buyan u qeder xatirjem emes. Etirapida boluwatqan özgirishlerdin imam narazi idi. U bezide mehellidiki yalang bashtaq, béshigha chach qoyuwalghan, qolidin sigarét chüshürmeydighan, chonglargha salam qilmaydighan oghul balilarni yaki tar ishtan kiyiwalghan, bélini yérim – yalingach ochuq qoyghan, béshigha yaghliq artmighan qiz balilarni körse «hey isit musulmanning baliliri! ewladlar mushu qeder buzulup kettimu? Balilirimizning kiyimidin qaysisining qiz, qaysisining oghul ikenlikini bilelmisek bu néme ish emdi? Bizdiki iman, shermi haya, bizdiki sheri’et, bizdiki ésil exlaqlar qéni? …» dep chéchilip, öz – özi qaynap sözlep kétetti.
Bolupmu osman imamni eng köp xapa qiliwatqan ish yéqinda nahiyilik diniy ishlarni bashqurush idarisi teripidin pütün nahiye boyiche élip bérilghan «beshte yaxshi imam» larni bahalap békitish shamiligha uchrap ketken oghlining shu bahalashta «beshte yaxshi imam» bolup bahalinalmighanliqi idi. Mushu seweptin oghlining imamliq qilish kénishkisi bérilmey imamliq qilish wezipisidin qaldurulush xewpini kütüp turuwatatti.
Yillar adem meylige hich baqqan emes. Ademler waqitning ölchimi hésablinidighan yillar bu dunyadiki hemme nersini koniritishqa qadirdur. U natiwan shox balilarni özlirimu tuymighan bir waqit ichide qiz – yigitke aylandursa yene shu qiz we yigitlerni melum bir waqit ichide boway we momaylargha aylandurup qoyidu. Mana bizning bu yash imamimiz qadir qarim bu yil hayatning 38- bahar lezzitini sürmekte.
Qadir imam bilen ra’ilexan balilirini chong qilp qatargha qoshush üchün bu yürek parilirining otida ot köydi, süyide su bolup aqti. Ular özliri her qanche japa tartsimu balilirini oqutti. Mana bu yil chong oghli sadam toluq ottura mektepni püttürüsh aldida turuptu. Otturanchi qiz rabiye ottura mektepni püttürüpla ichkiridiki bir xenzu tili toluq ottora mektipide heqsiz oqushqa qobul qilindi. Arapat bolsa téxi mehellidiki «qosh tilliq» bashlan’ghuch mektepni bu yil püttüridu.
Bu yil ramizan éyi kirgendin buyan qadir imam xélila aldirash bolup qalghan idi. U her küni dégüdek mehelle jama’itige imamliq qilip besh waq namazni meschitte oquytti. Kechte xupten namizidin kéyin ramizan terewisi oquytti. Bu yil bu kichikkine meschit alahide awatliship ketken bolup burunqigha zadila oxshimaytti. Meschitke kélip namaz oquydighan ademlerning bolupmu yashlarning tizdin köpiyishige egiship bu meschitni bashqurushqa yézidin kelgen saqchi we kadirlirining sanimu körünerlik idi. Ular nöwet bilen meschitke kimning kirip kimning chiqiwatqanliqini nazaret qilatti. Eger ular yéshi kichikrek yaki mektep oqughuchiliri dep guman qilghan haman shundaq yashlarning kimliklirini tekshüretti yaki meschitke kirishini tosatti. Ishqilip bamdat namizidin tartip xupten namizighiche meschitning aldidin nazaret qilghuchilarning ayiqi üzelmeytti.
Qadir imamgha bügün harduq xélila yetken idi. U terewi namizini oqup tügetkendin kéyin jama’et bilen tizla xoshliship meschit hoylisidin ayrildi de atisi osman imamnini béqinidin yétilep tar, topa yolda qol chirighini yandurup awaylap méngip öyige qaytip keldi. Ata – balining öyining ariliqi yéqinla idi. Qadir imam atisining öyining derwazisi aldigha kélip derwazining kichik yan ishkini achti. Atisini saq – salamet öyi ichige ekirip qoyghandin kéyin aman – ésenlik tilep xoshlashti de udul öz öyige rawan boldi.
Sehraning kündizila emes kéchisimu güzel. Bu güzellik shundaq tebi’iyki emdila pütün bolushqa bashlighan tolun ay ezeldin kocha chiriqi örnutulup baqmighan bu mehellining tar – topluq yollirigha özining süttek nurini séxiliq bilen töküp turatti. Mundaq jimjit kéchilerde at- ésheklerning, it- müshüklerning awazliridin tartip chéketkilerning awazlirighiche kéliwatqan barliq tebi’y awazlar kishige bu yurtning kéchidimu uyquda emes, oyghaq ikenlikini eske salatti. Belkim bu kéchining güzelliki bizge hazir ademler bilen tebi’etning uchrishiwatqan bir körünishini namayan qiliwatqan bolsa kérek, jimjitliqqa ichige mökün’gen hayatliqning bash bahardiki bixliri süttek ayding kéchilerde tinimsiz bixliniwatatti. Upuq söygen ana zéminning chongqur qatliridin kéliwatqan puraqlar bu yézigha pat yéqinda baharning kélidighanliqidin küchlük bir bisharet béretti.
Yéza dégende etiyaz waqitda déhqanlar asanla üzülüp kétidu, bolupmu roza – ramzan aylirida téximu shundaq bolidu. Rahilexan bügün kenji oghli arapatni wélisipt bilen qoshna mehellidiki selim baqqalning öyige ewetip méwe – chéwiler keltürgen idi. Ramzan bashlan’ghandin buyan qadir imamning mehellidiki üch- töt tengtush dostliri her ikki künde dégüdek terewidin yan’ghandin kéyin birsining öyige yighilip bir qanche sa’et bille ibadet qilghach, öz -ara diniy bilimlerni ögen’gech dunyaning paranglirini qiliship hem söhbette bolushatti. Mana shu qa’idiler boyiche bügün kechlik söhbet qadir imamning öyide bolatti. Méhmanlarning kélidighan waqtimu bolup qalghan idi. Kündüzdin béri rahilexan yoldishining bu eziz dostliri üchün teyyarliqlar qilip ülgürdi.
Baghlaqtiki it ghezep bilen qawap öyge méhman kelgenlikidin bisharet berdi. Qadir imam aldirash hoyligha chiqip dostlirini kütüwaldi.
– essalamu eleykum! – dédi kelgen méhmanlar arqa – arqidin.
– we’eleykum essalam! qéni, qéni, tartinmay öyge kiringlar, merhemet! – dep méhmanlarni öyge bashlidi imam. Bügün kelgen méhmanlar töt kishi bolup, ularning arisidin hemmidin buyi égizi, inchike körün’gini azat, boyi anche pesmu emes emma qametlik körün’gini ziyawudun, qalghan ikkisining boy turqi asasen oxsha bolup birsining isimi sawut, yene birsining isimi mehmut idi. Ularning hemmisi qadir imamning bala waqitliridin tartip bille oynap, mektepte bille oqup chong bolghan mehellidiki eng qedinas dostliridin idi. Ular aldirash ayaghlirini séliship méhmanxana öyning törisidin orun aldi we du’agha hemmisi tengla qol kötürüshti. Tekelluplar bilen öz – ara tinich – amanliq sorashqandin kéyin ular bügünki söhbitini bashlashqa hazirlandi.
Méhmanlar aldigha sélin’ghan destixan mol bolup qattiq quruq yel yémishlerdin tartip méwe – chéwilergiche, tatliq türmilardin tartip nan – toqachlarghiche, ishqilip déhqan öyi bolushigha qarimay dastixandiki németler bol idi. Rahilexan méhmanlargha chay tutti. Dastixan’gha béqishqa ündidi. Kenji oghul arapatmu apisi bilen teng yügrep yardemlishiwatatti.
– xosh, undaqta bügün biz «qisesssul enbiya» ning aldinqi qétim toxtitip qoyghan yéridin bashlap birdem oqushni dawam qilamduq? -dédi yash imam ornidin turup öyning bir bulungidiki shire ustige tiziqliq turghan kitablargha qol uzutup.
– shundaq qilayli. Aldinqi qétimda bu kitabning 5- qissesige kélip toxtap qalghan iduq, – dédi imam sun’ghan qélin kitabni ikki qoli bilen hörmet bildürüp alghan ziyawudun ünlük awazda.
Ziyawudun kitabni ünlük oqushqa bashlidi.
«5- qisse hezriti nuh eleyhssalam weqelirining bayani….. Hezriti nuh eleyhssalamning esli éti lemek bolup, köp yighlighan seweptin nuh dep atalghan. Uning tola yighlishi töwendiki üch seweptin idi. Bir küni sheytan le’in kélip nuh eleysalamgha bekmu minnetdarliq bildürdi….. »
Shu deqiqilerde hoylidiki itning ghezep bilen qawighan awazigha qoshulup ishikning qattiq urulushi bilen teng xuddi qiyamet qayim bolghandek imamning oyi pat paraqchiliqqa toldi.
– derhal ishikni échish … biz saqchi!!!
Saqchilar ishikning oy igiliri teripidin échilishini kütüp turmaytti… tépikler, miltiqning we kalteklerning yene qandaqtur qorallarning ishikke ghezep bilen urulishi bilen ishik qaraslap yérildi, ular öy ichige bösüp kirishti.
– midirlima! hemming qolungni kötürüsh! – dep warqirashti ular qural we kalteklirini hawada pulanglitip . Qol chiriqi bilen teng tapancha, aptumat, tok kaltekler öydiki hemme ademning béshigha tengleklik idi. Elwette bu kichikkine öyning ichi bu kéchide kelgen kütülmigen méhmanlar bilen liq tolghan. Ular jemi sekkiz kishi bolup aridin üch kishi adettiki puqrache kiyim bilen, qalghanliri sériq renglik esker kiyim bilen idi. Üch esker öyning bulungidiki shire ustide tiziqliq turghan barliq kitablarni we hélidin yigitler oquwatqan kitabni, téléwizor yénidiki bir qapchuq ichige tiziqliq turghan bir qanche ün – sin plastinkilirini ishqilip öy ichide saqchilar élip kétishke qiziqqan, gumanlan’ghan hemme nersilerni yighip bir taghargha sélishti … bu eskerler bir – birlirige xitayche bir némilerni déyishetti. Kéche bolghachqa hem ularning kiyiwalghan kiyimlirining hemmisi oxshash bolghachqa bu saqchi – eskerler arisidin bir- ikkisila uyghurche gep qilghachqa ularning millet terkibini bilish qiyin idi. Qisqisi qadir imam we uning dostliri bügün tutqun qilin’ghan idi. Ularning hemmisining qoligha sélin’ghan koyzilar ay sholisida yalt- yult qilip chaqnaytti. Ular miltiq we kalteklerning yüz – közlirige urulushi bilen teng saqchi aptobusigha yallap chiqirildi. Saqchi aptobusi yézining topa yollirida arqisidin boran chiqirip aldigha yüretti. Qeyerdindur kéliwatqan itlarning qawashliri, ésheklerning hangrashliri xuddi aptobusining töt chaqidin üzülmey chiqiwatqan chang tozan’gha oxshash anche uzaq ötmeyla tün qarangghuluqi ichide ghayip bolatti.
Qadir imam bilen bilen uning dostliri tönügün kéchini türmide ötküzdi. Ikkinchi küni chüshke yéqin bir gundipay kélip qadir imam solan’ghan kamirni achquchini sharaqshitip achti we uni yallap bashqa bir xan’gha ekirdi.
– isming néme?
– qadir osman.
– ayaling barmu?
– bar.
– qanche balang bar?
– uch.
– baliliringning toluq isim – familisini éyte?!
Chirayidin emdila yigirme yashlargha olashqanliqi éniq körünüp turidighan bu yash soraqchi bilen jinayet gumandari qadir imam ottursidiki söhbet mana mushundaq dawamlishiwatatti. Bu yerning yer ustimu yaki yer astimu weyaki qandaq bir yer ikenlikini imam hich angqiralmaytti. Tönügün kéchide ular tutqun qilinip saqchi mashinisi bilen namelum bir yerge apirildi andin béshigha taghar kiydurulup, bashqa bir mashinigha olturghuzup yene bir namelum yerge élip bérilghan idi. Ular ayrim ayrim kamarlargha solan’ghan bolup, sudin bashqa ular yeydighan hich nerse bérilmigen idi.
– chong qizimning ismi rabiye qadir.
– néme déding? – soraqchi saqichi ornidin desside chachrap turup kettide olturghan orunduqni puti bilen tépip chörüwetti. U qadir imamning aldigha heywe bilen yügürüp keldi we bigiz barmiqini uning péshanisige noqup turup, – yene bir éyte, chong qizingning ismini? – dédi soraqchi warqirap turup.
– rabiye qadir! – dédi qadir imam. Uning awazi boghuq, gépi kemtük chiqiwatatti.
– sen mollilar shu qeder heddingdin éshishtingki hetta baliliringning ismilirighimu hich eymenmestin chet’eldiki üch xil küchlerning, milliy bölgünchi, ékstrimist, téroréist katiwashlirining isimlirini quyushqa pétinishting! senler ulugh partiyige, ulugh jungxua millitige qarshi chiqishting. Biz senlerdin buning jawabini bir birdin bir alimiz….. , – dédi bu saqchi tükürükini chachritip awazi pütüp qalghuche warqirap. U yene orunduqqa qaytip bardi. Yénida olturghan ottura yashlardiki xitay saqchigha xéle uzaq xitayche bir nimilerni dédi. Qadir imam ularning gepliri arisidin peqet «rébiya kadér» dégen söznila chüshendi.
Soraqxana ichide bu uyghur zuwanliq saqchining kompiyutér konupkisini küchep urup xet yéziwatqanda chiqiwatqan «taraq, turuq …» awazidin bashqa hich bir awaz anglanmaytti. Héliqi yénida olturghan xitay saqchi bolsa burnidin turxundin chiqiwatqan isqa oxshash is chiqirip, tamakisini toxtimay shoraytti.
«bu jahan néme dégen tengshelmigen jahan he? Méni atam kichik waqtimda özige oxshash mollam qilimen démey yoquri mektepkiche oqutqan bolsa, men mushu tapta bu xitaylarning özüm heqqide néme diyishiwatqalighini bilgen bolsam, awu soltektek menmu kompyotér ishlitishni bilgen bolsam he…. Towa bu ömrümde mushu nersini tutupmu baqmaptimen… qizim rabiye manga mushu nersidin birni élip béring dep jédilini qildighu nechche qétim… hey biz oqumighan déhqan xeq néme dégen bilen her yerde qéqilidikenmiz, bozek qilinidikenmiz hey ….» – deytti qadir imam öz -özige bu sükütke patqa jimjitliqi ichide uhsinip.
Soraqchi saqchi kompyotérge xéle uzaq bir nimilerni yézip toxtidi. U yene shu oxshash qopal awazi bilen gep bashlidi.
– qéni qalghan ikki balangning isimlirini éyte?
– otturanchi oghlumning ismi sadam qadir. Eng kichikning ismi arapat qadir.
– pah – pah baliliringgha qoyuwalghan isimliringgha qara. Sen esli tüpi sépidin wahabi, ékstrimist, milly bölgünchi, radikal, téroristchi ikensen. Baliliringgha qoyghan isimliring buni neq ispatlap turuptu. Biz sendek diniy ton’gha oriniwalghan unsurlarni tutalmay yürettuq. Séning jinayiting qebihken. Baliliringning isimliri toghrisida sen bilen yene ayrim bir soraqlishimiz. Bügün bu qétim ötküzgen éghir jinayitingni toluqi bilen iqrar qil. Sen jinayitingning némilikini bilemsen? Bizning razwétchiklirimiz séni uzaqtin buyan közitip kéliwatatti. Sen mehellining békitken imami turuqluq kéchisi öyüngge taliplarni yighip qanunsiz diniy pa’aliyet bilen shughullanding. Sen bügünki künde qanunsiz diniy pa’aliyet bilen shughullinishning dölitimiz qanuniy boyiche qandaq jinayi jazalashqa tartilidighanliqini bilemsen? Senlerning bundaq kéchisi bir yerge toplinip qanunsiz diniy pa’aliyet bilen shughullinishingdiki meqsiting zadi néme? Sen hemmini rastchilliq bilen éyt! shundaq qilsang kengchilikke érishisen. Eger bizning déginimizdek qilmisang qattiq jazalinisen. Qéni éyte?
Ikki qoli arqisigha qayrilip olturghan tomur orunduqning baldaqlirigha koyza bilen baghlan’ghan qadir imamning péshanisidin tepchip chiqip boyunlirigha éqiwatqan achchiq ter tamchiliri chiraq nurida yaltiraytti. Uning chirayidin bilinip turghan ensizlik kishige gas – gachilarning gep qilalmay isharet qilip öz meqsitini bildurwatqan deqiqilerdiki bir haletni eslitetti.
– saqchi ukam, xapa bolmisingiz, men bir éghiz gep qilsam….?! – qadir imam awazi titrep chiqatti.
– éyte qéni, özeng qilghan bu jinayetliringni qandaq chüshendüisen?
– biz ibadet qilmighan…. Ularning hemmisi méning aghinilirim. Biz peyghemberler heqqide yézilghan «qissesul enbiya» dégen bir kitabni oquwatattuq. U kitabni men bir ay ilgiri shinxua kitabxanisidin 120 koygha sétip alghan idim….
– he belli, iqrar qildingghu mana. Sen peyghember heqqide kitap oqughan bolsang shuning özila séning adem toplap qanunsiz diniy pa’aliyet bilen shughullunup qanunsiz diniy kitaplarni oqughanlighingni ispatlap turmamdu! – dédi soraqchi saqchi kinaye bilen hiljiyip turup.
– biraq men u kitabni shinxua kitabxanisidin alghan. Qanunsiz kitap bolsa u yerde sétilmas idi ukam? – dédi imam awazini imkan bar yumshaq chiqirishqa tiriship.
– sen téxi men bilen takallishiwatamsen. Bu yerning qeyer ikenlikini bilemsen? – dédi soraqchi saqchi homiyip. U gépini tügüte – tügetmeyla qadir imamning aldigha étilip keldi we uning biqinlirigha, meydisige taki puti télip qalghuche tépishke bashlidi. Bu halet kishige bir ghaljir itning tuyaqliri baghlan’ghan bir yuwash qoyni ghezep bilen chishlewatqandiki bir körünishini eslitetti.
* * * * * *
Shu kéche qadir imam bilen bille besh yigit saqchilar teripidin yoshurun tutqun qilin’ghandin kéyin kichik dong mehellisi chongqur sükütke patqan idi. Gerche shu tutqun qilish weqesi yuz bérip aridin üch hepte waqit ötken bolsimu rahilexan yoldishining ülük yaki tirikliki heqqide hich qandaq bir xewer alalmidi. Rahilexanning érini izdep nechche qétim yéza saqchixanisigha, nahiyilik saqchi idarisigha hetta nahiyilik «yighiwélip tekshürüsh» türmisigiche bérip sürüshte qildi emma netijisi oxshash bolup chiqti. Hich bir adem qadir imam qatarliq kichik dong mehelle yigitlirining qeyerde ikenliki toghrisida xewer bermidi.
Emma aridin bir yérim ay ötkende yashinip qalghan osman imam a’iliside kütülmigen bir isim majrasi yüz berdi. Özlirini nahiyilik diniy we milliy ishlar idarisidin kelduq dep tonushturghan bir qanche kadirlar bilen birge yézining bashliqi qoshulup bir top ademler on nechche saqchi we eskerlerning hemrahliqida osman imam a’ilisige alahide xizmet bilen kelgen idi.
Yéqinqi künlerdin buyan oghlining derdide hasa tayaqqa chüshüp qalghan sabiq mehellining imami osman imamning oghli qadir imam tutup kétilgendin ikki hepte ornidin turmay aghrip orun tutup yétip qalghan idi. Bu bir qanche künlerdin buyan az – tola ornidin midirlap yürsimu emma mijezi chus bolup asan achchiqlaydighan, kimlernidur qarghap tillaydighan, öz – özige turup – turupla sözlep kétidighan bolup qalghan idi.
– essalamu eleykum osman imam, qandaq özliri salamet turuwatamla? – dep hoyla ichige birinchi bolup kirip kelgen yalang bashliq, boyi pakarraq, yüz- közining sémizlikidin boynining bar – yoqlighini bilgili bolmaydighan, qorsiqi taghdek pompiyip chiqqan diqmaqqine kelgen qiriq yashlarning yuqirisidiki bu kadir qolni péshaywan astidiki kat ustide béqin’ghan tekiye yölep, körpe ustide yanpashlinip sozulup yatqan imamgha béshini égip turup salam qilghach, göshlük, diqmaq qollirini körüshüshke sundi.
– we’eleykum salam! xosh, bügün bizni yoqlap bu yaqqa kélip qaplighu ukam? Sile tutup ketken balamning xewirini élp keldilimu her qaysiliri?- dédi osman imam kadirning közige miqtek tikilip turup.
– he, he shundaq désekmu bolidu emma biz shu ishqa …yaq silining newre balilirining isim mesilisini hel qilghili we silige, silining kélinlirige idiyiwi xizmet ishligili kelgen iduq…. , – dep gépini toxtatti kadir.
– he yene néme ish u idiye – pidiye dégen gep? Méning newrillirimning ismigha jin chaplishiptu ya? Gep bolsa biz déhqan xeq anglashqa hazirmiz. Ukam geplirini chelpektek yögep olturmay ochuq – uchuq démemla qéni. Sile dégen padishahning adimi bolghandikin he?! -dédi imam kinaye arlash awazini yuqiriraq chiqirip.
– he imam, özliri yashinip qalla, kayimisila. Kayimisila, men silige chüshendürey. Ish mundaq boluwatidu. Partiye we hökümitimizning diniy siyasiti kengri. Mushundaq yaxshi siyasettin bir qisim nadan yashlar «uch xil küchler» ning teshwiqati bilen aldinip qélip yaman yolgha kirip kétiwatidu. Diniy niqabqa oriniwélip bizning siyasitimizge qarshi chiqiwatidu… ulugh wetinimizning weten birlikige tehdit séliwatidu. Biz bir qanche kün burun saqchi idarisidin oghlingiz qadir imam heqqide mexsus doklat tapshurup alduq. Oghlingiz chet’eldiki yaman niyetlik küchlerning teshwiqatigha aldinip, adem toplap qanunsiz diniy pa’aliyetler bilen shughullinptu. Ular bizge déloning qanun boyiche tekshürüliwatqanlighini éytti. Yene mushu newrilliringizning isimlirini derhal özgertiwétishni telep qildi. Mushu isim mesilisi hel bolsa, oghlingizning jinayiti éghir bolmisila pat yéqinda qoyup bérilidu…
– way ukam nimu u «uch küch» dégen gepler he? Men mushu 80 yilliq ömrümde nurghun issiq soghuqni béshimdin ötküzdüm. Men özimizning hökümitini, gomindangchilarni we silerdek gusendangchilarni tola körgenmen emma ta bügün’giche hich bir hökümetning birsining öyige birsi méhman’gha kelse, méhmanni kütüwalghan sahibxanni jinayetchi dep tutqun qilip élip ketkinini körmeptikenmen ependim … , – dédi imam éghir uhsinip.
-biz bügün mushu muhim ish bilen özlirini yoqlap kelgen. Bizge hökümettinmu éniq yol yoruq bar. Silining jem’i töt newrillirining isimlirida éghir mesile bar iken. Otturanchi oghulliri eng kichik oghligha billadin dep isim qoyuptu. Hazir jem’iyette uni tengtushliri silining isimlirini qoshup «osman binladin» dep ataydiken. Sile bilemla, «osman binladin» dégen gep del «osama binladin» dégen dunyadiki eng chong téroristlar katiwéshining ismi u. Qalghini bolsa eng kichik oghullirining balilirigha qoyghan isimlar. Hazir ichkiride oquwatqan qizlirigha rabiye dep isim qoyuluptu. Uni sawaqdashliridin tartip hemme adem jem’iyette «rabiye qadir» dep ataydiken. Mundaq téroristlar katiwashlirining isimliri shinjangning muqimliqini qoghdash kürishide éghir tehdit élip kéliwatidu. Merkizi hökümitimiz yéqinda bu isimlar heqqide mexsus qizil xetlik uqturush chiqirip mushundaq dunya téroristlirining isimlirini isim qilip qoyushni qet’iy cheklidi. Yene bar, kenji oghulliri qadir tunji oghligha sadam, kenji oghligha arapat dep isimlar qoyuptu. Bu isimlarmu oxshashla qoyush cheklen’gen tizimliktiki isimlardur, – bu geplerni anglap keypi öchken, yene anglashqa sebir qilip turalmighan imam bu kadirning gépini üzüpla gep bashlidi.
– emdi méning bu öley jénimgha oghlumning derdini tartiwatqinim yetmigendek newrillirimning derdinimu tartishim kérekmu kadir janabliri? – dédi imam ghezep bilen qapiqini turup.
– yoq, bu gep undaq emes. Hemme ish sala- sülhi bilen, meslihet, kéngesh bilen bolidu de, hi hi … kayimisila imam’axunum!
– emise manga bu geplerni qilip méni néme qil démekchi sile?
– hökümitimiz her waqit wetenperwer diniy – zatlargha ghemxorluq qilidu. Bizning silidin kütidighan telipimiz nahayiti addiy – bu heptidiki jüme namizida bir ikki éghiz jama’etke terbiye qilip mushundaq «rabiye qadir», «arapat», «sadam», «osman binladin» dégendek chet’elleridiki téroristlarning isimlirini atashtin, yéngi toghulghan balilirigha isim qilip qoyushni tosushqa dewet qilghan bolsila …. Yene özlirining hökümetning chaqiriqigha aktip awaz qoshup öz newrillirining mushundaq isimlirini bashqa isimlargha yötkiwetkenliklirini meschit jama’itige éytqan bolsila démekchimiz. Hazir bizning nahiye teweyimizde balilirigha mushundaq yaman isimlarni qoyidighanlar köpiyip kétip baridu. Bu bizning weziyitimizge zor muqimsizliqlarni élip keldi. Hazir yézilargha chüshken xizmet guruppisining kadirliri mushundaq cheklen’gen isimlar tizimliki teshwiqatini öymu – öyge kirip teshwiq qiliwatidu… Mushundaq yaman isimlarni özgertiwatidu. Sile meschitte yaxshi, mömin musulmanning balilirigha mundaq bu isimlarning qoyushning wajip emeslikini sözlisile sélining geplirini hemme adem anglaydu. Jama’et silining éghizliridin chiqqan her qandaq gepni toghra dep bilidu. Bizning telipimiz boyiche mushundaq qilsila, biz silining körsetken wetenperwerlik xizmetlirini hökümetke melum qilsaq andin oghullirini qoyup bérishke amali bolatti. Qaldi ish özlirige qaldim imam axunum he he…., – dep gépini tügetti kadir.
Qarimaqqa bu gep sözler bir déhqanning öyide boluniwatqan bolsimu emma murekkep bir déplomatik tüsini roshen alghan idi. Bu söhbetke qatnashquchilar ariliqida bir demlik süküt dawam qilghandin kéyin qolidiki teswiyini barmaqliri arisida nahayiti tiz sanap ötküzüwatqan bu moysipit imam etirapigha tekshi bir qariwétip höküm sürüwatqan jimjitliqni buzdi.
– xosh, meqset we niyetler manga roshen boldi. Bir zamanlarda méning rehmetlik atam erzan towlap qoyghan ismimning béshimgha bala élip kelgenliki éniq ésimde. Belkim özle u chaghda tughulmighan boghidila. Bileklirige qizil belge taqiwalghan bala inqilabchilar séning isming eksil inqilabchi, sherqiy türkistanchi pan türkist «osman bandit» ning ismini bilen oxshashken. Xuddi sile hazir manga dégendek ismingning pan türkist «osman bandit» qa hésdashliq qilip qoyulushidiki yoshurun meqsiting néme dep béshimgha qeghez qalpaq keydürüp nechche kün bu mehellimizning kocha- koylirida, étizliq, xamanlirda méni aldigha sélip mangdurup pipen qilghan idi. Axiri balilargha aghzim qichiship «bu isimni atam manga qoyghan, xuddi silerning isminglarni mawjushi emes, öz atanglar qoyghandek, shunga siler méni emes manga mushundaq eski isim qoyup qoyghan atamni tépip pipen qilinglar. Uning göri awu mehelle mazarliqta…» dep saptimen. Shuning bilen inqilabchi balilar méning qolumni baghlap bir kün derexke ésip qoyup «pan türkist», «poméshchik», «eksil inqilabchi unsurning pushti» dep ur- toqmaq qilip qiynighan idi. Hey shu silerning bayatin méning newrillirimning isimliri heqqide éytqan gepliringlarni anglap mawzédongning zamanisidiki «meynet inqilabi» chögilep yene bizning mehellimizge qayta yétip kelgenmidu dep oylap qaldim… , – dédi imam béshini biliner – bilinmes aldigha lingshitip turup temkin bir qiyapette.
– imam axunum, silining bu kinaye gepliri zaman’gha yarashmaydu. Oghulliri ötküzgen jinayiti üchün türmide, buni esliride tutsila. Newrillirining shu yaman isimlirini sile erzan towlap qoyghanliqlirini hem ésilliridin chiqarmisila. Silining bu mesilide bash tartip bolmaydighan mes’uliyetliri bar. Silerning a’ilidiki bu mesile nahayiti éghir mesile bar. Biz silige yardem qilghili, silerning xata, kona köz qarashlirini özgertkili, yéngi yéza qurush dolqunigha maslashturghili kelduq. Bizning teklipimizni qobul qilsila ziyan tartmayla. Bizning körsitishimiz boyiche qilsila oghullirining qoyulup bérilishke biz kapaletlik qilimiz. Oghullirimu imamliqni saqlap qalalaydu. Shunga biz alayiten silini yoqlap kelduq. Teklipimizni yaxshiraq oyliship baqarla. Silige bu ishni qilish üchün bir hepte möhlet bérimiz. Eger shu möhlet ichide bizning teklipimiz boyiche ish qilmaydikenla u chaghda biz silining ishlirigha arlishalmaymiz. Bizdin rejimigeyla, u chaghda silining teqdirliri qanunni ijra qilish orunlirining bashqurushigha ötüp kétidu. Bu bizning silige éytqan eng axirqi gépimiz, – dédi kadir gépini imkan bar keskin qilishqa tiriship.
Bu yerde tekelluplar we xoshlishishlarmu bolmidi. Bu kütülmigen méhmanlar özliri üsüpla osman imamning öyige qandaq kelgen bolsa yene shundaq qaytip kétishti.
Osman imamning ayali xeyrinisa büwim öy ichidin chiqip keldi.
– way kelgen méhmanlar shunche tizla qaytiptighu? Men kélinler bilen ulargha tamaq hazirlawatattim emesmu, – dédi heyranliqini yoshurmayla.
– bundaq adem we musulman qiyapitidiki mexluqlarning bu halal bosughimizdin qanche tiz bolsa shunche tiz yoqalghini bizge sawabliq ish qushnachim! – dédi imam.
Osman imam teswiyini toxtimay barmaqliri arisidin ötküzgech öz – özige pichirlaytti…
«eh yaratquchi perwerdigarim! mushu kapirlarning zulumidin bizni azat qilghaysen! bu musulman wetinini kapirlarning weyranchiliqidin saqlighaysen… kapirlarning zulumigha qarshi weten we iman yolida shéhit bolghan oghlanlirimizning rohini jennet qilghaysen! el uchun jan we mélini teqdim qilghan barliq uluqlirimizning, yene héliqi osman baturning u dunyaliqigha firdews jennet makan ata qilghaysen! shu mo’iminlerning, ajiz mezlumlarning sendin yardem tilep qilghan du’a – iltijalirini qobul qilghaysen….. Kapirlar ismini atashtinmu qoruwatqan bu shereplik isim «rabiye qadir» ni aman qilghaysen… oghlumni bu kapirlarning zulumidin qutuldurghaysen. Newrillirimning musulman isimlirini öz panahida saqlighaysen! amin… esteghpurulla… esteghpurulla… »
Osman imam toxtimay béshini aldigha lingshitip turup öz- özige yene némilernidu dep pichirlap kétetti. Imam belkim hayatidiki barliq arzu – armanlirining emelge éshishini mushu du’aliri arqiliq allahdin tilep ayetler, durutlar oquwatsa kérek. Hoylining péshaywini astigha yéngidin uwa yasighan bir jüp qarlighach xuddi imamning ghingship oquwatqan du’alirigha tengkesh qilghandek bir xil ritimda mungluq sayraytti.
Nahiye we yézidin kelgen kadirlar osman imamni alahide ziyaret qilip qaytip ketkendin kéyin aridin del bir hepte ötken bir küni chüshte kichik dong mehellisining topa yolda bir saqchi mashinisi arqisidin boran chiqirip heywe bilen keldi we udul imamning hoylisi aldigha kélip toxtidi. Aridin anche köp waqit ötmey téxi kötürülgen chang – tozanlar yol boyliridiki térek we üjme derexlirining yopurmaqlirigha pütünley singiship kétishke ülgürmigen bir peyitte héliqi mashina yene arqisidin oxshash chang tozanlar chiqirip mehellidiki kishilerning közidin tizla ghayip boldi. Emma mehellidiki nurghun ademler eshu borandek kélip shamaldek qaytqan saqchi mashinisining ichide özlirige her küni namaz oqutidighan, wezi – nesihet qilidighan hörmetlik, diyanetlik imamning quligha koyza sélin’ghan halda türmige élip kétiliwatqanlighini xiyalighimu keltürmeytti.
18- april 2016- yili. Londonda yézildi.
http://www.uyghurpen.org/uy/Isim_majirasi.html
LikeLike
Hey Uyghur Milleti!
-Altundek Bir Milletiding, Xitay we Milli Munapiqlar Seni Topidek Soriwetti!
(Shier)
Autori: Kurasch Umar Atahan
Hey Uyghur Milleti,
Uyghur Milliti Eziz Milletim,
Qan Eqiwatidu Hayatliq Yolungda Sening.
Beshingdiki Chechingdinmu,
Köp Sening Derding.
Beshming Yildinmu,
Uzun Boldi Ötken Besh Yiling.
Tetür Keldi Pelekning Charqi,
Altundek Bir Milletiding,
Soruwetti Xittaylar Topidek Seni!
Yultuzung Öchti, Güllering Suldi,
Deryalar Qurup, Taghlar Tozidi.
Bir Közüngde Yash, Bir Közüngde Qan,
Nitey Bu Dertni, Haling Bek Yaman!
Nichüktur Haling, Sulghun Chiraying…?!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Millet Iding Shanu Shewketlik,
Zindan Boldi Sanga Wetining.
Asmandiki Ay Iding, Yerge Chüshtüng Lay Boldung!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Tetür Kelip Qismiting, Xitaylargha Xar Boldung!!!
Ejep Bir Zaman Boldi,
Alem Örgiley deydu,
Yürekte Qaynighan Qanlar, Zerdapqa Örüley deydu…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Ming sewda Keldi Bashingghe,
Kimler Yetti Derdi Halingghe?!
Kimge Yighlay,
Kimge Küley…
Sen Üchün Ming Tughulup, Mingbir Öley…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Qayge Ketti Shöhriting, Ejep Bugün Xar Boldung.
Ejdatlar Sorisa, Ejdatlargha Ne Dermiz?
Ewlatlar Sorisa Ewlatlargha Ne Dermiz?
Weten Iplas Ayaqlarda Cheylendi,
Yürekler Isyanlargha Chümkeldi.
Milletim Iplaslar Qolida Xorlandi,
Wujutlar Qisas Libasigha Pürkeldi…
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Xitay Digen Qatildur, Alla Belasini Bersun!
Küch Ber, Qudret Ber Bizge Ya Rabbim,
Heqsizliq Gumran Bolsun!
Mezlumning Qarghishi Birle,
Qan Yutsun, Gumran Bolsun…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!!!
Bir Közüngdin Yash Aqturghan, Bir Közüngdin Qan,
Melunlar Zawal Tapsun-
Weyran Bolsun, Yer Yutsun…!!!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Ah Urdung, Ahlar Urdung,
Ahliring Tutqay Uni,
Köz Yeshing Derya Bolsun, Beliqliring Yutqay Uni…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Künning Yerimi Qara, Ayning Onbeshi Yoruq.
Bizgimu bahar Kelur, Yaratqan Rabbim Uluq…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Asmandiki Ay Iding,
Yerge Chüshüp Xar Boldung!
Düshmen Heddidin Ashti,
Sebrem Hem Qinidin Tashti…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Itekler Yaqa Boldi,
Yaqalar Itek Boldi,
Bir Isil Millet Iding,
Xitaylargha Xar Boldung.
Jandin Toydung,
Bu Qismettin Bizar Boldung…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Künning Yerimi Qara, Ayning Yerimi Yoruq!
Bizdimu Tanglar Atur, Yaratqan Rabbim Uluq…!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung!
Ayningmu Onbeshi Kiche-
Qalghan Onbeshi Yoruq!
Bizgimu Tanglar Atur, Yaratqan Rabbim Uluq!!!
Milletim Hüriyetke Zar Boldung,
Yoqatma Jasaritingni,
Küresh Ümit,
Küresh Hürlük, Küresh Hayattur!
Bizgimu Tanglar Atur, Yaratqan Rabbim Uluq!!!Yaratqan Rabbim Uluq!!!
UKM
02.03.2021 Germaniye
LikeLike
Tengrige Xitap
(Lerik Dastan)
Yazarmeni: Kurasch Umar Atahan
☆☆☆☆
(1)
Weten Diduq Ich-Ichimizdin, Xemirimizdin, Yürikimizdin
Rohimizdiki Hayati Küchümizni,
Jismimizdiki Hararetni,
Choqanlirini Ming Yillap Tomurimizda Eqiwatqan Kökrenglik Qanlarning,
Semimi Könglümizni we Insanliqqa Xas Eng Nazuk Tuyghulirimizni,
Millet Üchün Hemmini Atap Qoyghan Bürelerdek, Bürkütlerdek, Arislanlardek…
Xuddi Köktin Yaghidighan Kök Nurdek,
Zeminge Qutchachqan Ilahi Yamghurlardek Üzlüksiz Yaghdurduq Weten Chölige!
Millet Diduq Ich-Ichimizdin, Xemirimizdin, Yürikimizdin,
Otida Köyduq, Külge Aylanduq,
Shamallarda Muhabbetining Küli Bolup Pida Qilip Jenimizni, Melimizni Sorulduq!
Milletning Kindik Qeni Tamghan Tengritaghliri,
Altay Taghliri, Qara Qurum Taghliri we Pamir Taghliri
Özlirini Weten Üchün Pida Qilghan Oghlanlardin,
-Tarim Deryasi, Ili Deryasi, Irtish Deryasi, Yorungqash Deryasi,
Aqsu Deryasi, Tümen Deryasi, Qiran Deryasi,
Weten Üchün Biz Tökken Qan Terlerdin Apiride Boldi!
Tengritagh Archiliri,
Tarim Toghraqliri,
Teklimakan Yulghunliri,
Seydamdiki Jigdiler,
Altaydiki Shemshatlar…
Biz Sanga Töligen Bedellerdin Ündi we Güllep Yashnidi!
Taghni Tagh Dimey,
Chölni Bayawan Dimey
Ming Bir Japada Adem Ayighi Tegmigen,
Bir Qaqasliqni Terimizde Sulap, Qenimizda Boyap,
Xush Puraqliq we Gül-Glüstanliq Baghu-Bostanghqa-
Weten´ge…
Melekler Makan Tutqan Jennetke Aylandurduq!
(2)
Ming Yillap Möshükni Pesh Dimey,
On Ming Yillap Toxuni Tax Dimey Yashiduq,
Tengritagh Wadisida….
Qaraqurum Ormanlirida…
Pamir Boylirida…
Tarim, Seydam we Jungghar Yaylaqlirida.
Qushlar Börelerning,
Kiyikler Arislanlarning,
Marallar Eyiqlarning…
Dümbisige Uwa Tizip Tuxum Tughqan, Chöje Chiqarghan,
Kepterler Ürkimeydighan,
Toshqanlar Qachmaydighan,
Qirghawular Qorqmaydighan, Qownaq Hayat,
-Izgü Xiyallar Höküm Sürgen Balilar Chöchekliridek,
Ishiklerge Qulup Selinmaydighan,
Yol, Yollarda Bedawa Yimek Tizilghan,
Toxa Sütinimu Izlep Hichyerge Berish Ketmeydighan,
Biliqlar Mehelilerde Üzüp Oynaydighan,
Güller-Chichejkler, Miwe-Ciweler Wadilargha Patmaydighan,
Süyi Tatliq, Hawasa Yürekni Yashartidighan,
Qedimiy Sak, Tochar we Uyghur Dep Atalghan,
Ghemdin, Mushaqet, Iztirap we Namratliqtin Yoqsun Bu Elde,
Hozur Halawet Qoghlushush Milletni Uxlutup Bixudlashturdi.
Qanche Ming Yildin Beri-
– Ejdatlar Jimjit Uxlawatqan,
-Xelqim Shad Yashnawatqan,
Goya Bihishke Aylanghan Taghlar, Bizqirlar, Chöllükler, Bayawanlar
Mana Emdi Kütülmigende,
Xelqim Üchün Bir Üsti Ochuq Whshet Howlighan Türmige Aylandi.
Millitimizning 10 Ming Yilliq Öz Wetini Öz-Özige Qepez Boldi,
Bixudlashqan Milletning Özining Xuy Peyli Özige Zindan Boldi.
(3)
Millitimizning 10 Ming Yilliq Öz Wetini Öz-Özige Qepez Boldi,
Bixudlashqan Milletning Özining Xuy Peyli Özige Zindan Boldi.
Gheplet Uyqusigha Petip, Düshmenning Mikrige Qenip,
Bir Qedemni Xata Besiptuq,
Xitay Tajawuzchiliri Yigen-Ichkinimizni Zeherge,
Kiygen Qiyapetlirimizni Kipenge Aylanduriwetti.
Hey Xelqim, Eziz Milletim, Xudayim Bu Hayatni,
Barche Janliqlar we Milletler Üchün,
Oxshash Bolghan Pursetler we Imkanlar Bilen Yaratqan!
Bezi Millietler Horunluqtin,
Bu Yolda Üzlüksiz Chöküp,
Beziliri Bolsa Baturluq Tiriship Küreshler Qilip,
Bu Yolda Küchlendi, Güllendi Toxtimay Örlep Mangdi.
Biz Tariximizni, Enenimzni, we Milli Kimlikimizni,
Barghanche Untup, Mangghachqa,
Kilichekke Baridighan Yol Xeritimizni Yoqutup Qoyduq.
Uyghur Digen Bu Milletning Jahaletlik Yolliri,
Uyghur Digen Bu Millet Üchün Echilghan Arzu Chicheklerini Tozutup,
Milletning Ming Yilliq-
– Ghayilerni Öltürüp Kömidighan Xeterlik Bir Qebristangha Aylandi!
(4)
Millitimizning 10 Ming Yilliq Öz Wetini Öz-Özige Qepez Boldi,
Bixudlashqan Uyghurlarning Özining Xuy Peyli Özige Zindan Boldi.
Biz Bir Millet Süpitide,
Özimizmu Esla Bilmigen,
Ziyini Mölcherlenmigen Talay Xataliqlargha Yol Qoyduq!
Düshmenni Awal Közge Ilmiduq,
Düshmen Küchlendi, Riyalliqni Körduq, Tinmiduq,
Heqiqet Üchün Zuwan Sürmiduq,
Özimizge Emes Düshmenlerge Ishenduq,
Ümitlirimizni Düshmenge Baghlap, Esirlep Gheplet Uyqugha Pattuq.
(5)
Millitimizning 10 Ming Yilliq Öz Wetini Öz-Özige Qepez Boldi,
Bixudlashqan Milletning Özining Xuy Peyli Özige Zindan Boldi.
Milliy Roh Choghi Öchti,
Sheripimizni, Wijdanimizni Unuttuq, Wetenni Sattuq,
Özimizning Ebgahliqidin Biz Uyghurlar,
Hawa Ana, Adem Atadek Hayatliq Jennetidin Qoghlanduq!
Topidek Sorulduq, Tumangha Aylanduq!
Erlirimiz Qul Qilindi, Xatunlirimiz Didek Qilindi!!!
Uyghurning Közidin Aqqan Yashlar Derya we Dengiz Boldi,
Yürektiki Qan, Qan Emes Goya Zeherdek, Zerdapqa Aylandi!
Kirpikler Yeqin Kelmeydu Uxlisaqmu,
Qisas Oti Nere Tartidu Rohimizda, Intiqam Hörkireydu Qenimizda,
Nerge Baqsaq, Xorluq, Kemsitish, Uyghurning Ahu-Peryadi!
Yurtlar Weyran Boldi, Uwilar Tozidi, Atalar Ölümge Yollandi,
Anala Tegi Pes, Bir Qul Milletke Didek Boldi, Balalar Shamallarda Soruldi!
Eyte Hey Xuda, Bizge Taley Kelidu Qachan?!
Qirqiraydu Zulumdin Tagh Bilen Orman,
Chirqiraydu Xorluqtin Yer Bilen Asman,
Gördiki Ölüklermu Özini Urup Tashlargha Chüshti Nale-Peryatqa,
Qilghan Bolsaqmu Herqanche Guna,
Yiter Emdi, Qolimizdin Tut, Yöle, Yolimizni Yorut….
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa, Hürlük Üchün Uyghurlar Qilmaqta Nida!
(6)
Eyte Hey Xuda, Bizge Taley Kelidu Qachan?!
Qirqiraydu Zulumdin Biz Weten Tutqan Tagh, Orman,
Chirqiraydu Xorluqtin Biz Adem Bolup Yaralghan Yer Bilen Asman.
Gördiki Ölüklermu Özini Urup Tashlargha Chüshti Nale-Peryatqa,
Böshüktiki Bowaqlarmu Chidimidi Süt Ornida Ichken Azapqa.
Yiter Emdi, Qolimizdin Tut, Yöle, Yolimizni Yorut….
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa,
Hürlük Üchün Uyghurlar Qilmaqta Nida.
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa, Zulum Pütsun Qilghan Bolsaqmu Herqanche Guna!
Millitimizning 10 Ming Yilliq Öz Wetini Öz-Özige Qepez Boldi,
Bixudlashqan Milletning Özining Xuy Peyli Özige Zindan Boldi.
Ya Perwerdigarim,
Intahanmu Bu, Ya Bir Qara Qismetmu Bu Sözle Anglayli!!!
Hey Rabbim Biz Uyghur,
Uyghur Dep Nam Bergen,
Jessur Ejdadim, Büyük Tengriqut Alip Oghuzhan!
Kömülmisun Ejdadimiz Onming Yillap Qaldurghan Arman!
(7)
Hey Rabbim Biz Uyghur,
Uyghur Dep Nam Bergen,
Jessur Ejdadim, Büyük Tengriqut Alip Oghuzhan!
Kömülmisun Ejdadimiz Onming Yillap Qaldurghan Arman!
Eqip Tursun Irmaqlirimiz,
Tütep Tursun Ochaqlirimiz,
Kishnep Tursun Taychaqlirimiz,
Merep Tursun Quzulchaqlar,
Kishnep Tursun Jeng Atliri,
Kötürülsun Qilichlar, Cheqip Tursun Chaqmaqlar!
Tut Qolimizdin, Des Turayli Körset Nijatliq Yolini,
Öchüp Qalmisun Quyash Bilen Teng Atamiras Chiraqlirimiz!
Biz Uyghur Könglimiz Aq,
Biz Uyghur, Könglimizdek Yolimiz Aq,
Biz Uyghur Könglimizdek Yüzimiz Aq!!!
Payansiz Uchsiz, Burjeksiz Asmanlardek,
Parlighan Hemmini Tiz Chöktürgen Qara Kündek,
Qarangghuluq Qenini Tökken Nurluq Yultuzlardek
Qiteni Qitelerge Baghlap Turghan Taghlardek,
Tarixtinmu Uzun Shanu-Shewketlik Bir Qedimi Bir Milletbiz!
Biz Uyghurlarni Xar Qilma Düshmenge-
Yerge Qaratma Batur Oghlanlarni, Chiwer Qizlarni,
Yetim Qilma Natiwan Ewlatlarni,
Baghrini Qan Qilma Ewladi Üchün Adem Ata Hawa Analarni!
Közüngni Ach Ya Rabim,
-Bizge Baq, Herqanche Gunah Qilghan Bolsaqmu-
Milyonlap Düshmenlerning Boyunlirini Uchurup,
Rezillik Leshkerliridin Kalla Munar Yapqan Bolsaqmu,
Taymiduq, Qaymuiduq, Azmiduq Sening Qutluq Yolungdin,
Adalet Ornattuq, Dunyagha,
Üstün Qilduq Sening Tillarda Destan Bolghan Shaningni!
Meqsiding Biz Uyghurlarni Awlashmu, Tawlashmu?!
Meqsidin Biz Uyghurlarni Shallashmu, Tallashmu?!
Eyitqine, Bizler Süründürme Ayaqlirida Pasiqlarning,
Jawap Ber, Jawap Ber, Jawap Ber, Qilma Rohi Qesrimni Weyran!!!
Dillar Sunuq, Köngüller Perishan, Rohimiz Qan Yighlap, Siqildi Bu Jan!
Rabbim Sen Bilisen Eng Toghrisini,
Millitim Yene Taj, Yene Texit Izleydu Bizni Kechür,
Atma Bizni, Biz Dunyagha Nizam Keltürgen Qolungdiki Qamcha,
Atma Bizni , Biz Zalimni Tiz Chöktürgen Qolungdiki Sunmas Zulpiqar!
Atma Bizni , Biz Yolungdiki Milyonlap Jeng Etini Kötürgen Köwrük,
Atma Bizni, Biz Texit Isteymiz, Hoquq Isteymiz, Erkinlikke Qilma Intizar!
Tut Qolumizdin, Ber Bizge Qudret, Ber Bizge Derman!
(8)
Eyte Hey Xuda, Bizge Taley Yüzlinidu Nezaman?1
Düshmenni Qilmaqni Isteymiz Gumran, Ghayimizge Yetimiz Qachan?!
Baq, Tengritagh Wadisigha, Tarimgha, Seydam we Junghargha,
Qisas we Intiqam Bilen Yenip Tutashqan Isil Neseeplik Uyghurliringgha!
Rabbim Sen Bilisen Eng Toghrisini,
Millitim Yene Taj, Yene Texit Izleydu Bizni Kechür,
Atma Bizni, Biz Dunyagha Nizam Keltürgen Qolungdiki Qamcha,
Atma Bizni , Biz Zalimni Tiz Chöktürgen Qolungdiki Sunmas Zulpiqar!
Atma Bizni , Biz Yolungdiki Milyonlap Jeng Etini Kötürgen Köwrük,
Atma Bizni, Biz Texit Isteymiz, Hoquq Isteymiz, Erkinlikke Qilma Intizar!
Tut Qolumizdin, Ber Bizge Qudret, Ber Bizge Derman!
Qirqiraydu Zulumdin Biz Weten Tutqan Tagh, Orman,
Chirqiraydu Xorluqtin Biz Adem Bolup Yaralghan Yer Bilen Asman.
Gördiki Ölüklermu Özini Urup Tashlargha Chüshti Nale-Peryatqa,
Böshüktiki Bowaqlarmu Chidimidi Süt Ornida Ichken Azapqa.
Yiter Emdi, Qolimizdin Tut, Yöle, Yolimizni Yorut….
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa,
Hürlük Üchün Uyghurlar Qilmaqta Nida.
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa, Zulum Pütsun Qilghan Bolsaqmu Herqanche Guna!
(9)
Eyte Hey Xuda, Bizge Taley Yüzlinidu Nezaman?1
Düshmenni Qilmaqni Isteymiz Gumran, Ghayimizge Yetimiz Qachan?!
Baq, Tengritagh Wadisigha, Tarimgha, Seydam we Junghargha,
Qisas we Intiqam Bilen Yenip Tutashqan Isil Neseeplik Uyghurliringgha!
Rabbim Sen Bilisen Eng Toghrisini,
Millitim Yene Taj, Yene Texit Izleydu Bizni Kechür,
Atma Bizni, Biz Dunyagha Nizam Keltürgen Qolungdiki Qamcha,
Atma Bizni , Biz Zalimni Tiz Chöktürgen Qolungdiki Sunmas Zulpiqar!
Atma Bizni , Biz Yolungdiki Milyonlap Jeng Etini Kötürgen Köwrük,
Atma Bizni, Biz Texit Isteymiz, Hoquq Isteymiz, Erkinlikke Qilma Intizar!
Tut Qolumizdin, Ber Bizge Qudret, Ber Bizge Derman!
Qirqiraydu Zulumdin Biz Weten Tutqan Tagh, Orman,
Chirqiraydu Xorluqtin Biz Adem Bolup Yaralghan Yer Bilen Asman.
Gördiki Ölüklermu Özini Urup Tashlargha Chüshti Nale-Peryatqa,
Böshüktiki Bowaqlarmu Chidimidi Süt Ornida Ichken Azapqa.
Yiter Emdi, Qolimizdin Tut, Yöle, Yolimizni Yorut….
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa,
Hürlük Üchün Uyghurlar Qilmaqta Nida.
Küch-Qudret Ber Qisas Elishqa, Zulum Pütsun Qilghan Bolsaqmu Herqanche Guna!
☆☆☆☆
19.10.2020
UKM
LikeLike
Yengi Bir Dunya Izleymen Sanga….!
-Bizning Qedri-Qimmetimiz Bizning Pidakarliqimizdadur!
-Xatiremdin
Autori:Kurasch Umar Atahan #
<<<<<<<<>>>>>>>>
Yazarmen: Kurasch Umar Atahan
<<<<<<>>>>>
Biz Uyghur Yüzimizdek Yolimizmu Aq,
Nichündur Yene Renggimiz Saman!
Dostlar Asiy, Düshmenler Qestkar,
Derdimiz Qumdek Tola, Halimiz Yaman!
Qiyamet Bolghandekla Wetende Goya,
Pelekning Charqi Hem Tetür Aylinar!
Uyghurning Beshida Huwlar Zimistan,
Dillar Sulghun, Köngüllerhem Perishan!
Anglap Peryadini Eziz Xelqimning,
Rohim Qanlar Qusidu, Siqilar Bu Jan!
Cheylendi Heqliri Eziz Milletning,
Bürkütler Tutqun Boldi, Qargha Hökmaran.
Bir Dunya Izleymen Sanga Eziz Uyghurum,
Bolmighan Zulum, Külpet, Izish we Zindan!
Pikirler Ara Kezdim, Qelemim Goya Qilich,
Ghayimizge Yetimiz, Sürimiz Haman Dewran!!!
Anglap Peryadini; Eziz Mezlum Xelqimning,
Rohim Qan Qusidu, Siqilar Ghezepte Bu Jan!
Kel Qerindishim, Qandishim we Sebdeshim,
Qol Tutushup Mehkumiyetni Qilayli Weyran!
×××××
Bir Dunya Izleymen Sanga Eziz Uyghurum,
Qisaslar Elin´ghan, Sun´ghan Dillar Yashnighan,
Arminim Seni Körmek Qatarida Hürlerning,
Sen Insan, Shanliq Ejdadingdek Sürdewran!
18.10.2021 Germaniye
LikeLike