ORTAQ PIKIR, ORTAQ YOL WE ORTAQ GHAYE ÜCHÜN KÜRESH!
Uyghur Medeniyiti we Türkiy Qamanlarning Eshyarliridiki Sirliq Imaglar!
Autori:Korash Atahan
Qamanliq we qamanizim insaniyet tarixida yiltizi 10 ming yillargha uzanghan sirliq medeniyet hadisisi bolup, hala bugüngiche sihriy küchini yoqatqini yoq! Uyghurlar shanliq medeniyet yaratqan eng qedimiy xeliqlerning biri bolup, hazirghiche yétip kelgen yazma, aghzaki we arxiologiylik medeniyet yadikarliqlirimizning hemmisi, ejdatlirimiz yaratqan qamanizimgha ayit shanliq medeniyetning peqet yüzde biridur. Qedimqi zamandiki büyük Uyghurlar yaratqan shanliq medeniyetni hazirqi zaman ilim-pen metodliri bilen chüshendürüsh asan emes. Milliy medeniyitimiz tarixtin béri mol we renggareng bolup, bir dewir we bir qanche yüz yilning emes, eksinche birqancheligen ming yillarning mehsulidur. Milliy medeniyitimizning bir ewzelliki özige xas motif, simiwol we imaglargha bay bolup, bu belgüler texi shifresi yéshilmigen sirliq kitaplar halitide turmaqta. Milliy medeniyitimizde saqlinip kelgen awazliq eserler, teswiriy sennet minyatorliri we retiulleshken tamgha we belgüler halitidiki barliq imag we motiflarning simiwolluq menilliri bar bolup, bu heqtiki tetqiqatlirimiz téxiche bashlanmighachqa netijiler yoq deyerliktur.Qedimqi qol yazmilar, tashpütükler, tektimakanlar, epsane we riwayetler, gilem, palas, shirdaq, kigiz we etleslerdiki shu tipqa kiridighan teswiriy shekiller uningdin bashqa pichaq, böshük, doppa, könglek, ötük, yaghliq, qatarliq yüzligen keyim-kechekler weyene dastirxan, zerdiwal, melengze, perde, yastuq, yortqan, körfpe, töshük, qiz-oghullarning böshük seremjanliri, we yaghachchiliq, mozduzluq, tamchiliq, gilemchilik, keshtichilik, dihqanchiliq, baghwenchilik, binakarliq, neqqashliq, sirchiliq, eynekchilik, kulalchiliq…qatarliq hünerlerning qanche ming xil jabduqliri qatarliqlargha ayit qol hüner boyumliri hrm eswap we saymanlar, muzikiliq üsküne we chalghu eswaplar, keshtichilik, toqumichiliq, oymichiliq qatarliqlardiki simiwollar, belgüler we imaglar xuddi möjizedek ejdatlirimiz yaratqan muhteshem bir medeniyetni timtas halette baghrigha bésip xupiyane saqlap yatmaqta.
Uyghurlarning yiraq qedimqi ejdatliri teripidin tarixqa chongqur tamghisini urghan qamanizimgha ayit bay iddiyler xezinisi kündilik hayatimizda, ilim we pen tereqqiyatimizda, aile we jemiyet tereqiyatimizda, ishlepchiqirish we soda tijaret ishlirimizda, örpi-adet we hüner-sennette milliy xususiyitimizni ipadilesh we gewdilendürüshte, edebiyat hem muzikagha ayit her türlük izdinishlirimizde hélimu özining tesir küchini yoqatqini yoq. Qamanizimning Uyghurlar we qérindashliri yashighan jughrapiyediki tereqqiyati we xususiyetliri tekshisiz bolup, uning qanche ming yilliq sheherlishish hayatini bashtin kechürgen Uyghur medeniyitidiki tutqan orni, bashqa köchmen, charwichi boz qir xeliqliriningkige qarighanda tediriji zamaniwiyliship baghan. Biz Uyghurlarning ailiwiy munasiwetlirimiz, kishlik qarashlirimiz, jemiyet, rohiyet we tebiyet heqqidiki qanche ming yilliq tejribillirimizning inkasi bolghan milliy medeniyitimizde yeni yazma edebiyat, milliy muzika, shiériyet we hüner-sennet, hemde uyghur voklorida qamanistik medeniyet amilliri asasiy salmaqni igileydu. Medeniyitimizde 21-yüz yilgha uyghun shekilde tereqqiy qilghan qmanistik medeniyetning qanche yüz hette qanche ming yillar ilgirki qismen halitini uyghurlar bilen qan yaki medeniyet tereptin qérindash bolghan türkiy we mungghul qamanlirining kiyim-kéchek, dap we uninggha oxshash retuelleshken eshyarliridiki sirliq imaglar arqiliq tetqiq qilish bu sahede izdiniwatqan kishilerning heqiqiten diqqitini tartiydu!.. Dangliq dinlar mutexesisi Mircia Eliadening pikirige qarighanda künimizgeche oxshimighan shekilde yétip kelgen her türlük belgü we tamghalar, we turmush hem adetlirimizdiki retuelleshken imaglar insaniyetning qedimqi serxilliri hésaplanghan qamanlargha mensup hadisiler bolup, u insanliqimizning kollitip éngida qarangghuluq ichide turup, bugünki ish-herketlirimizge qomandanliq qilidu.
Kolliktip yoshurun éngimizgha tashqa oyulghandek 10 ming yillardin béri yézilip kelgen eserler milliy mewjutluqimizni qoghdash yolidiki küreshlirimizge we kündülük ish heriketlirimizge qanche ming yillap qomandanliq qilghanliqini, qiliwatqanliqini we qilidighanliqini, bizni orap turghan sheyi we hadiselerning tarix, bugün we kélichek bilen baghlinishliq ikenlikini bir minutmu ésimizdin chiqarmasliqimiz lazim. Millitimiz teripidin untulup ketken, düshmenler teripidin medeniyetke ayit dep qaralmay, méngimizdin öchürülüp tashlanghan, kishining ishengüsi kelmeydighan ilgirki medeniyetimizde adem bilen tebiyet, tebiyet bilen insaniyet, hayatliq bilen mamatliq, ölüm bilen tiriklik, xuda bilen mawjudatlar, mawjudatlar bilen tashqiy alemdiki jisimlar, makro we mikro maddalar we ghayiplar, jinlar we perishtiler heqqideki telimatlar ilim-penning bashqiche bir mitodta güllengen dewirlirni bésip ötken bolup, ejdatlirimiz u dewirlerde medeniyet jehette yer shari xaraktirliq güllinish dewirlirini bashtin kechürüp, maddiy we meniwiy tereqiyatda insaniyet tarixida kamdin-kam körülidighan yüksek pelle yaratqan. Bizning medeniyet tereqqiyatimizda kéyinki ming yildin béri bara-bara milliy medeniyettin yatlishish hadisisi yüz bérip, közge körünmeydighan shekilde medeniyet jehette chékinip kétiwatimiz. Kéyinki ming yilda bolupmu axirqi besh yüz yilda millitimizning medeniyet sapasida jiddiy chékinish yüz bériwatqan bolsimu, bu heqte bilidighanlirimiz bek az bolup, milliy medeniyitimizde, jümlidin maaripimizda uni tetqiq qilidighan, özleshtüridighan we izchilliqini qoghdaydighan bir qoshun hazirghiche qesten yetishtürülmigen.
Shamanlar-tilimizdiki ipadisi boyinche- qamanlar- retuelleshken eswapliri, kéyim-kichekliri, dap we uningdin bashqa chalghu eswaplirining ritimlik awazi arqiliq transitaksiyonlishidu.Qamanliq heqqidiki tetqiqatlar qamanizimni qedimki dinlar qatarigha qoyup, qamanlarni peqet diniy eqidiler bilen baghlap chüshendürüp, qamanizimning bir pütün xaraktérini yorutup bérishte hel qilghili bolmaydighan qiyinchiliqlargha duchkelmekte. Dunyaning herqaysi jughrapiylik rayonliridiki qamanliqqa ayit hadisilerni bir qélipqa sélip chüshendürüshke bolmaydu.Qamanizim bezi arqida qalghan xeliqlerde iptidayi diniy eqidichilik sheklide otturgha chiqqan bilen Uyghur we Uyghurlargha oxshaydighan qedimiy medeniyetlik xeliqlerde özige xas indiodalliq bilen tereqqiy qilip, ilim-pen, sotsiyal ilimler, edebiyat we qanunchliq, pelesepe we tibabet, hüner we sennet qatarliqlarghiche singip kirip, meneniyetlerning güllep yashnishigha küchlü tesir körsetken.Qamanlardiki transitaksiyonlashmaq démek riyalliqtin halqighan seper we özgürüshke qaritilghan bolup, ademning ölükler dunyasigha, ölüklerning tirikler dunyasigha, tengrining adem bedini yaki adem rohining tengrilerning gewdisige qoshulup turup, dunyani güzetmek, igilimek, hayatliq üchün küresh qilmaq we tengri bilen axirda pütünleshmek meniside kelidighanliqi we adem , jin, perishte undinbashqa téxi biz bilmeydighan mexpiy ilimler bilen shughullinalaydighanlarning alahiyde bir mahariti süpitide bizge bilinmektedur.Meselen, pelesepe we sennette ijadiyet bilen shughullunush we tengrige téwinip turup késel dawalash, uzaqtiki insanlarning mexpiyetlikini xupiyane anglash, bashqilarning nimini oylawatanliqini aldin biliwélish, tughulush we ölüshtin aldin bisharet bérish, chüshke tebir bérish, tebiyet hadisiliri yeni qar, yamghur, buran, ot apiti, qehetchilik, yoqumluq késel we yer tewreshke oxshap kétidighan apetlerdin aldin bisharet bérish, u xildiki bilgiler bilen düshmenni jazalash ilimliri bizde ilgiri keng kölemde qollinilghan bolup, kéyinche untulup ketkenbilen, bashqa dewletlerde pen süpitide oqutulidu, kitaplar yézilidu, bu heqtiki bilgiler siysiy, iqtisadiy, eskiriy ishlarda qollinilip keliniwatqan bolsimu bizning eslidin bar bolghan ghayip ilimlargha ayit bilimlirimiz zalim hakimiyetlerning we diniy radikal küchlerning ortaq zerbisi bilen qanche esirlerdin béri sistimliq, programmiliq halda yoq qilinip kélinmekte.
Ilgirki qarangghuluq dewirlerde we xelqimiz Judayizim, buddayizim, maniyhayizim we xiristiyanizim qatarliq dinlirigha itiqat qilghan dewirlerdimu tariximizdiki qamanliq iqtidargha ige bolghan ademler ermish deyilip, xanlar, xaqanlar, begler, qomandanlar, ustazlar we doxturlar shularning ichidin tallap saylap chiqilghaniken.Bizgiche melum bolghan Oghuzhan, Afrasiyaf, Batur Tengriqut, Komrajiwa, Singqu Seli Tutung, Aprenchur Tekin, Ay Ujru, Istemihan, Buminhan, Küntengride Qut Bolmish Qutluq Bilgehan, Panutekin, El-Farabiy, Ibin Sina, Yüsüp Xas Hajip, Mehmut Qeshqiri, Mewlane Jalalidin Rumi, El-Broniy, Barchuq Arittékin, Qilich Arislanhan, Sultan Selchuq Bughrahan , El-Xarazemi, Emir-Tömür, Ulugh Brg, Alshir Newayi, Abdulreshithan, Yaquphan bedewlet, Melike Amannisahan, Mirza Muhammed Koragani we Molla Musa Sayrami qatarliqlarning hemmisi öz dewrining yitishken qamanliri bolup ularning eserliride 10 ming yilliq medeniyitimizning xushbuy hidi güpüldep dimaqqa urulup turidu.
Qamanliq tarixning oxshimighan dewirliride bezide tereqqiy qilip küchlinip, bezide chékinip zawalliqqa yüzlünüp kelgen.Oxshimighan jughrapiylik rayonlarda oxshimighan alahiydilikke qarap tereqqiy qilghan, Tereqqiyat bezide ilgirlesh, we bezide chékinish sheklide otturgha chiqqan. Medeniyitimizdiki qamanliqqa ayit hadisilerni élip eytsaq, qamanliq tereqqiyat jeryanida millitimiz küchlük dewletlerni qurghanda güllinip, bashqa milletlerning dehshetlik qul qilishigha uchrighanda zawalliqqa yüzlininip turghan. Biz Qamanizimni bir din we yaki bir pelesepiwiy telimat emes dep ochuq éyittuq.Qamanizim bir we bir qanche iraning universal tepekkur shekli bolup, dunya, alem, adem we haywanlar, ghayiplar we gharayiplar, jinlar we sheytanlar, Ilah we perishteler tebiy we ijtimayi ilimler qamanizimliq pirinsiplar asasida matiriyalizim bilen idiyalizim bir-birige yughurulghan halda tetqiq qilinip, hayat we mamatning, söygü we nepretning, güzellik we rezillikning qanuniyetliri keship qilinghan. Shunga Uyghurlar kök tengrige etiqat qilghanda qamanlar kök tengri tapinaqlirida ibadet qilghach ilmiy emgekler bilen meshghul bolghan, Uyghurlar Yehudi dinigha étiqat qilghanda Musaning kitabigha ishinip, yehudizimgha uyghun bir shekilde diniy eqidisini ada qilghan.Uyghurlar Xiristiyan dinigha itiqat qilghanda Isa peyghemberge nazil qilinghan Injilni oqup, chirkawlarda ibadet qilghach ilim ishliri bilen meshghul bolghan.
Uyghurlar maniy dinigha itiqat qilghanda yehudizim, buddizim we xiristiyanimzimliq eqidilerni milly medeniyet enenimizge jiddiy sitilize qilip, mas kelmeydighanlirini özimizge uyghun halda sintizlep, mas kilidighanlirini emiliyitmizge uyghun halda adapte qilip we ustiliq bilen özleshtürüp, birqanche ming yilda biz budün milliy medeniyet dep atawatan 21-esir milletlirige uyghun kélidighan bir xeliqning meniwiy qiyapitige yéqin kélidighan siwilizatsiyon qelesini qurup chiqqan. Dunyawiy muteppekkur, peylasop, teolog, étika we istitika ilimining pishiwasi, Yüsüp Xas Hajipning meshhur “Qutatqu Bilik” esiridiki pütkül meniwiy dunyaning xeritiside assaliq nuqtilarda yer alghan Qut, Qut atqu, ghayiwiy dewlet we ghaywiy hökümdar, tengrining iradisi bolghan qutsal exlaq we tengriqutning iradisi hésaplinidighan qutsal qanun qatarliq hissiy retueller we Kün Tughdi, Ay Tughdi, Ögdülmish, Otghurmish….dégen qedimqi dinlargha ayit isimlar weyene kilassik edebiyatimizdiki shu xildiki eserlerdiki tengri, tengriqut, ermish, qaman, adem, perishte, haywan, jin we sheytan….heqiqet we rizalet, din we atistliq heqqidiki qarashlar Islamgha qarighanda islamdin ilgirki biz Uyghurlar itiqat qilghan köp xil dinlar bilen bolupmu Tengriizim, Buddayizim, Yudayizim, Xiristiyanizim we Manihayizim eqdillirige téximu yéqindek tesir béridu. Emeleyette bizge bashqa dinlargha ayit uchurlardek tesir bergen ilim hadisilliri biz üstide tetqiqat élip bériwatqan Qamanizim bilen biwaste baghlinishliq bolghan milliy medeniyitimiz bilen alaqidar bolup, u hadisiler Yudayizim, Buddayizim, Xiristiyanizim we Islamizim eqidilerning kélip chiqishini tétikligen we tizletken bolup, bashqilar oylighandek herqandaq bir din bilen jiddiy bir shekilde biwaste alaqisi yoq.
Uyghurlar Islamgha itiqat qilghanda, ichimizdin chiqqan qamanlar xuddi qanche ming yildin béri bu din bilen shereplinish üchün teyyarliq qilip, del uni kütüp turghandek Quraniy kerim, hedis we tepsirlerning emri-meruplirigha we rohigha uyghun shekilde ibadet qilghan we ilmiy ishlar bilen meshghul bolghan. Shu arqiliq millitimizning milliy, diniy we kultural alahiydiliki baturlarche qoghdap qélinghan. Bir milletning shexsiy we kolliktip yoshurun éngida yézilghanliri tashtiki möhürdek hergiz özgermestin, shu étnik topluqning estitik engi we qimmet qarishining yiqilmas hulini hazirlighan bolidu.Yoshurun anggha yézilghanliri öchkende bir millet xuddi ghayet zor kémidek halaket déngizigha gheriq bolidu. Zorawan milletler özidin kichik we ajiz milletlerning meniwiyitidiki eshu insan peyda bolghandin hazirghiche chökmige aylinip kéliwatqan kolliktip yoshurun angning sistimisini buzup, shu milletni tarix seyipisidin yoq qilidu yaki asimmilatsiye qilip iritip tügitidu.
Yoshurun angdiki sisitima buziwitilse xuddi hazirqi zaman uyghurlirining bir qisim qamanlirida ipadilengendek milliy tragédiyeni anglimas, tuymas, sezmes we inkas qayturmasliqtek diwenglik alametliri körülidu. Bu diwenglik hökümiran milletlerning bashqa millet we xeliqlerni bihush qilishta qollinidighan yer shari xaraktériliq dinlar ara diyalog, medeniyetler ara almashturush we milletler ara hemkarliq, shuaridin kelgen. Bu heriketning tesirige uchrighan meniwiyiti késel ziyalilar qaysi millet bolsa, qaysi dingha ishense we qaysi medeniyetni özleshtürse boliwéridiken, dep xata oylap qalidu.Millitimiz tarixtin béri yer shari xaraktérliq u tiptiki hadisilerni kishlik we kolléktip hayatning riqabet we düshmenlik bilen tolghan rehimsiz riyalliqi bilen baghlap chüshüneligen bolghachqa bugünge kelgüche bir etnik we kultural topluq süpitide mawjut bolup turiwatimiz.Shu nersini unutmasliq kirekki Uyghur xelqi her bir dewirde diniy ibadetliri we murasimlirida, yat milletlerning tesiri küchlük bolghan ilmiy izdinishliride qanche ming yilliq kolléktip yoshurun éngigha ornap ketken meniwiyitige muxalip kélidighan ish heriketlerge qettiy yol qoymighan we ejdatliridin miras qalghan milliy medeniyitini jénini tikip qoyup qoghdighan!
Milliy medeniyet tariximizdiki dangliq qaman Mehmut Qeshqiriy öz dewrining yétilgen islam ölimasi bolush bilen birge, ejdatliridin miras qalghan qamanistik tepekkur sistimsingmu küchlük himayichisi bolup, milliy medeniyitimizde ming yillap dawamlashqan izchilliqini qoghdighan halda qamanliq iddiylirining ilim dunyasimizda dayim mewjut bolup turishi üchün ter aqquzghan. Dangliq qaman Mehmut Qeshqiri özining shah esiri “Türkiy tillar diwani”da ejdatlirimizning qamanistik iddiyelerini merkiziy téma süpitide gewdilendürgen, Tariximizda namelum autorlar teripidin yézilghan „Oghuzname“, Yüsüp Xas Hajip teripidin yézilghan „Qut atqu bilik“ , namelum yazghuchi teripidin yézilghan „Maytiri Semit“, „Altin Yariq“, „Ikki tekin hékayisi“, Mahmut Qeshqiriyning “Türkiy Tillar Diwani” dégen esiri, weyene namelum Uyghur tarixchisi teripidin deslepte qelemge élinghan “Mungghullarning mexpiy tarixi”, Elishir newayining sofistik edebiyatning gül-tajisi hésaplanghan Xemisesi…qatarliq nurghun kitaplarda Türkiy xeliqlerning, jümlidin Uyghurlarning kéyinki ming yildin béri hetta téxi 19- esirlergiche bolghan ariliqta ghayip ilimlargha alahiyde köngül bülüp kelgenlikini tilgha élip, xelqimizning tengri we melekler bilen bolghan munasiwetlerde, düshmenler bilen bolghan qanliq jengklerde ghayip ilimlerdin paydilinalaydighanliqi rushen qeyit qilinghan. Meshhur Uyghur qaman Mahmut Qeshqiri, Elshir Newayi, Molla Musa Sayrami we Molla Bilal qatarliq namayendilar eserliride Uyghurlarning ghayip ilimlarni ishqa sélip, tomuz issiqta qar we tash yaghdurup, düshmenlerni we atlirini tonglutup qirip tashlighanliqi heqqide melumat qaldurup ketken.
Hazir u qamanliq sistémisigha mensup bolghan ghayip ilimlerning achqusi Rusiye, Engiliye, Fransiye we Israiliye qatarliq dewletlerning qolida bolup, ular bu sahide oqughuchi terbiyelesh, mutexesislerni yétishtürüsh, istixbarat bilimlirini toplash, matériyal ambiri qurush, bashqa milletler bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy, eskiriy ishlarni pilanlashni jiddiy kün tertipke qoyup ishlimekte. Ghayip we samawiy ilimler asasen dégüdek téologiye uniwérsitétliri, akadémiyieliri we inistitutlirida telim-terbie élip baridighan bolup, bizde Dinimizgha ayit adettiki mekteplermu yoq, bar bolsimu u xil samawiy we ghayip ilimlar emes, ibadet we dingha ayit tarixiy we nezeriywiy bilimler uzaqtin ügütilidu. Samawiy ilimlerning achqusini qolida tutup turghanlar keng we murekkep bolghan téologiye penige ayit bilim talliridin intayin ünümlük paydilinip, özlirining milliy menpeetliri üchün bir-biri bilen hetta oxshimighan dinlar ara öz-ara ittipaq qurup, yershari xaraktirliq pirojekitlerni pilanlap uzaq we yéqin musapilik istiratigiylik pirogramlarni tüzüp pen alimlirini, peylasoplirini, ediplirini, siyasetchillirini, Harbiyetchilerni, firma hem banka sayiplirini wehem milliy armiye muessesilirini samawiy we ghayip ilimlardin kelgen san-sifirliq melumatlar bilen qurallandurush ishlirini jiddiy ishlimekte, kélichek üchün hazirliq qilmaqta, samawiy we ghayip ilimlerni oqutidighan Uniwérsitit we uni tetqiq qilidighan inistitut we akademiyelerni qurmaqta.Biz heptiyekni oqup, besh waq namaz arqiliq, duwa bilen dunyani fetih étimiz, dep dawrang sélip qarangghuluq we jahalet ichide timisqilap yürgen kéyinki ikki esirde, dunya pütünley özgirep ketti.Tereqqiy qilghan bu dewletler samawiy we ghayip ilimlerni matimatika, fizika, himiye, astirinomiye, biologiye, imformatik, awiatsiye qatarliq yüzligen bilim talliri bilen qoshup adem yitishtürüp, tetqiqat élip bérip, atom bombisidin téximu ünümlük ishlar üchün qollinip, dunyaning ular teripidin idare qilinidighan bundin keyinki ming yilliq siximisini mukemmel qurup sizip chiqmaqta.
Hun we hunlardin ilgirki ejdatlirimiz dewride yeni qaman sistemasi jemiyetni idare qilghan qanche ming yilliq tarixta samawiy we ghayip ilimlerning altun achqusi ejdatlirimizning qolida bolghachqa, ular her terepte dunyagha hökümranliq qilghan we 16 din artuq emparatorluq qurup, qanche ming yillap arqa-arqidin hakimiyet üstide turushni bir milliy enene haligha keltürgen. Tarixta Somerlar, Saklar, Toxariyanlar, Awarlar, Hazarlar, Hunlar, Yawchilar, soghdiyanlar we Türükler…dégendek oxshimighan namlar bilen atilip kélgen büyük Uyghurlarning qanche onming yilliq medeniyet éqinida aktip rol alghan ermishler we muritliri köksel (samawiy) we kozmologik (alemningsiri) eqimining yolchilliri we yolochilliri bolup, ular yawropa asiyani we afriqani baghlap turghan muhim soda yolini kontrulliqi astida tutup, adem bilen tengrining arisida qatnap, güzellik we rezillik, hayatliq we mamatliq, muhabbet we nepret, yaxshiliq we yamanliqqa ayit ilimlerde üzliksiz izdinishlerde bolup we yéngiliqlarni yaritip ilim-penning tereqqiyatigha til bilen teripligüsiz töhpilerni qoshup kelgen.El-Farabi, Ibin Sina, Mehmut Qeshqiri we Mewlane Jalalidin Rumiylarning ottura sheriq we awropagha qilghan jismen we rohen hijretliri medeniyetler, milletler we dinlar ara diyalog, hemkarliq we almashturushning ihtiyaji bilen otturgha chiqip insaniyet medeniyet tereqqiyatigha hayatiy küch bexish etken.
Uyghurlardin yétiship chiqqan El-Farabi, Ibin Sina, Mehmut Qeshqiri we Mewlane Jalalidin Rumiygha oxshaydighan zamanisining Uyghar qamanliri-qamanlarning ichidiki ghayip we samawiy ilim talliridin xewerdar shu kesip bilen meshghul bolidighan ermishleridi-Uningdin bashqa qamanlarning ichide her türlük kesip bilen shughullinidighan we qamanliqqa ayit bilimlerni kündilik hayatqa tedbiqliyalaydighan kishiler bolup, arisida duaxan qaman, muellim qaman, yazghuchi qaman, esker qaman, saqchi qaman, yaghachchi qaman, harwikesh qaman, shayir qaman, tamchi qaman, chopan qaman, dehqan qamanmu baridi-Ularning ichidin arifliq derijisige yetkenler yeni ermishlikke erigenler, ermishlikke erip xas hajip, muderris(doktur, profesor, muellim), beg, xan we xaqanliqqa qeder chiqatti. Qamanliq ichidin yükselgenler gayida tengri, yerim tengri yaki tengrining quli weyaki tengrining yer yüzüdiki temsilchisi süpitide herbiy yürüshlerni tüzenlep, dewletlerni qurup hakimiyetlerni idare qilghan we oxshimighan til, reng we dindiki xeliqlerni halawet yaki halaketke sürüp, yer yüzide tengrining iradisini hükümaran qilip, adalitini mustehkemlep, tengrining maqamni téximu nurlandurup yer yüzide tejelliy qilghan.Uyghurlarning yiraq qedimki ejdatliri yaratqan dindin we milletlerdin halqip ketken qamanliqtin ibaret üstün bu medeniyetni, Uyghur yazma yadikarliqliri, volklori we olturaqlishish adetliri, Örpiyadet we milliy enenilliride hayatliq qarishi, pelesepiwiy iddiysi, dewletchilk pikiri süpitide ulughlap kelgen,. Qamanliq medeniyitining qandaq tereqqiy qilghanliqini ejdatlirimiz paaliyet qilghan awropa-asiya quruqluqida, téximu konkéritlashturghanda Altay taghliri, tengritagh étekliri, Altun taghbaghirliri, Xeshiy karidori, mawarayinnehir tüzlengliki tarim we perghane oymanliqliri qatarliqlardiki arxilogiylik bayqashlar we uningdin bashqa Kuchar, Bay we Dunhuang ming öyleridiki tash kemir senniti qatarliqlardin téximu éniq tesewur qilghili bolidu. Uyghurlarning milliy medeniyti qanche ming yilliq yer shari xaraktirliq qamanistik medeniyetlerning dawami bolup peqet sennet we dinla bolupla qalmay, millitimizning asiyadin yiraq sheriq we uzaq gheripke nur chéchip turghan 10 ming yilliq medeniyet enenillirining izchil halda tereqqiy qilghanliqining mehsulidur!
Qedimqi uyghurlar we ular yaqqan medeniyet meshili ularning köpüyishi, parchilinishi we herqaysi qitelerge köchüshi netijiside dunyaning bulung-pushqaqlirigha qeder tarqalghan bolup, qarangghuluq qaplap turghan jahaletlik dunyani aydinglatqan. Uyghurlarning qanche ming yilgha uzanghan köchüsh tarixi bashqa millet we medeniyetlerning we özlirining medeniyitining tediriji özgirep, tereqqiy qilip bügünki dunya milletlirining we özining hazirqi itnik haliti we bügünki mediyet hadisisining shekillinishini tizleshtürgen.Awropa, shimaliy hem jenubiy Amerika, Afriqa we ottura sheriqtiki milletlerge qoshulup ketken Uyghurlar we Uyghur medeniyiti shu milletlerning étnik we kultural terkiwige singip, shu rayondikilerning etnik we medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürgen bolsa,, Tengritagh we Altay taghlirining etrapidiki Uyghurlar milliy medeniyetidiki qanche ming yilliq enenisige warisliq qilghan halda rayon xaraktirliq medeniyetler we etnik topluqlarni öz tesiri astida birleshtürüp, yip-yéngi bir tengritagh medeniyet tipini shekillendürüp we ular bilen asta-asta yughurulup, milliy we kultural terkiwini we özining kolliktip meniwiyitini xuddi séhirlik bir sheherning inshahatidek estayidilliq bilen bina qilip chiqqan. Shu seweptin uyghurlar we uyghurlargha qandash kilidighan xeliqler yashighan jughrapiyediki tagh-deryalar, bozqir we chöller, derya we déngizlargha milliy medeniyette qanche ming yillap dawamliship kelgen hadisilerge uyghun isimlar bérilgen. Ejdatlirimiz yashighan jaylardiki taghlar tengri teghi, Alip téghi, Tur-Turan téghi, choqilar xantengri, Arislan, altun choqisi, padishah we hökümdarlar qiral, sulutan we tengriqut, begler we büyük istalachlar haqan qumandanlar erkin yaki erkan, hakimlar shad we ershad degendek milliy medeniyitimizdiki izchilliqqa uyghun bolghan namlar bilen atalghan weshu arqiliq meniwiy we vijdaniy qanunlar ewlatmu-ewlat dawamliship we uluqlinip kelgen.Ejdatlirimizning qarishiche tengriqutlar we ular qutsighan taghlar, choqilar, derya we déngizlar yaratquchining perishdiki yene bir alegoriysi(nuri)dur! Keyinki qanche ming yil mabeynide medeniyetler ara toqunish we qanliq diniy urushlarda tinch we atlantik okyanning ikki qirghiqida qanche Onming yil höküm sürgen bu yiltizi chongqur medeniyet yene özidin köklep chiqqan we bashqa bir uslupta tereqqiy qilip küchlengen babilon we yunan medeniyiti teripidin nisbiy dawamlishidighan zawalliqqa yüzlendürülgen.
Ilgirki medeniyetlerning tereqqiyatining derijisi bügünki atom we netron dewridikidin we zamaniwiy yüksek derijidiki éliktron we gen texnologiysi dewirdiki medeniyetlerdin teximu éship ketkinige rahmen, tebiyettiki éghir apetler we yoqumluq kesellikler sewebidin insanlarning eqliy iqtidarining shiddetlik zeyiplishishi sewebidin, insan oghullari siwilizatsiyelishishte téximu ilgirlimey arqigha bekla chékinip ketken.Yiraq ejdatlarimizdin qalghan qaman telimati yüksek derijide tereqqiy qilghan qedimiy medeniyet dolqunlirining bügüngiche saqlinip qalghan ekis sadasi we sholisi bolup, bu yiltizi tolimu chongqur medeniyet milliy medeniyitimizdiki Uyghur 12 muqami, Uyghur xeliq éghiz edebiyati, Uyghur yazma edebiyatigha we Uyghur tash kemir sennitige oxshaydighan yene nurghun medeniyet hadisileride güllengen bir shekilde chongqur iz qaldurup ketken. Uyghur medeniyitini shekillendürgen yoqarqi sirliq medeniyet hadisiside hazirqi bilim we eqil bilen tesewwur qilghili bolmaydighan heqiqetler we sirlar xuddi zaman, makan we pikir uxlap qétip qalghandek serxosh bir muhitta oyghunush we partilashni kütüp qanche esirlerdin béri yoshurun halette turmaqta.
Melumatlardin qarighanda qamanliq telimati insaniyet medeniyet tarixidiki bir-biridin periqlinidighan birqanche iraning arqa-arqidin meydangha kelgen we ilgirkisi kéyinkisini, bezide kéyinkisi ilgirkisini mukemmelleshtürüp barghan tepekur shekli bolup, bu hadise hergizmu peqet bir dewirgila, bir jughrapiyelik rayonghila, bir dinghila, hetta tar bir etnik goruppighila ayit hadise emestur. Tarixta oxshimighan dewirlerde yer sharida höküm sürgen dinlarning özige xas qamanliri(alim we mutexesisliri) bar bolghan bolup, bügünki shertlerde ilim-pende yüksek pellige yetkenler hissiy we idraki nuqtidin qamanliq inwanini qazanghanlar hisaplinidu. Büyük alim Abdushkur Memtimin bizdekla normal bir musulman bolup, uning “Men uyghur medeniyiti mushu esirde yétishtürgen mukemmel bir qaman, qamanlarning manga oxshash arifliq derijisige yetkenleri her yüz yilda bir qétim dunyagha kélidu.” , digen jümlisi qamanizimning herqandaq pelesepe, din we telimattin üstün turidighan bir gigant bilim ghezinisi we ediogiye hadisisi ikenlikini aydinglitip turidighan nurluq pakittur.Ulugh alim Abdushkur Memtimining pelesepiwiy yükseklikide pikir qilalmaydighan reqipliri we jahaletlik dunyaning sheytanliri uni birde markisist dése birde xitay hökümitining yallanma ziyalisi, yene birde komménist, dep haqaretlidi.Abdushkur Memtimin ependi heqiqiten küchlük bir milletperwer, wetenperwer we meripetperwer ziyali turup, uning yene nime üchün kommunist, nime üchün markissist, nime üchün ishghaliyetchi hakimiyetning yallanma ziyalisi dégendek namlar bilen atilip qélishigha, uning uzaq yilliq toplighan bilimi, tejiribisi we yiterlik derijide keng bolghan nezer dayirisidin bashqa uning komminizim telimatidinmu üstün bolghan igilidighan emma sunmaydighan sirliq shamanistik iddiysi sewep bolup qalghan bolup, bu uyghur ziyaliliri tetqiq qilip béqishqa tigishlik alahiyde bir ayrim téma… Ulugh Alim Abdushkur Memtimin tariximizda ötken we bizgiche melum bolghan Oghuzhan, Komrajiwa, Afronchir Tekin, Atsang, Tata Tungga, Singqu Seli Tutung, El-Farabiy, Ibin Sina Hezretliri, Mewlane Jalalidin Rumi, El-Xarazimi, Alshir Nawayi, Nöwbiti, Nizari, Fuzuli, Raboghuzi we Shah Meshrep qatarliq sofistik namayendilerni Uyghur medeniyet zenjirige tizlighan ünche-merwayit we altun qongghuraqlargha oxshutup, bular ejdatlirimiz yitishtürüp chiqqan dangliq qamanlardur, dégenidi. Ulugh Alim Abdushkur Memtimin yene qaysidur esiride:Dunyada herqandaq bir milletning we ular yaratqan medeniyetning teghdiri Uyghurlar we Uyghur medeniyitidek tetür qismetke muptula bolghan emes. Batur, ishchan, eqilliq we tirishchan xelqimiz qanche ming yildin bériqi talay qétimliq xeterlerde özining étnik alahiydiliki we tarixi bekla uzun milliy medeniyitini eqidichilik bayriqining himayisi astida paxtining ichide chogh, choghning ichide paxta saqlighandek awaylap qoghdap keldi, dégenidi.Démisimu milliy medeniyetning jewhirini oxshimighan dinlarning bayriqi astida qoghdap qélish herqandaq bir xeliq bijireleydighan qulay ish emesidi.
Qamanliq yer sharidiki eng medeniyetlik xeliq dep qaralghan qedimki Uyghurlardin dunyaning herqaysi tereplirige taralghan we oxshimighan dewirlerde öz zamanisigha uyghun shekilde tereqqiy qilghan, béyighan we mukemmelleshken yashash we pikir qilishqa ayit mitotlar hadisisi bolup, eyni dewirdiki siwilizatsiye hadisilirining tereqqiyatining kengri meydani, tiz we sehirlik éqini wehem daghdam yoli bolushtin ibaret shereplik wezipini ötigen pelesepedinmu, dindinmu hetta medeniyet dégen tar atalghudinmu halqip ketken we yüksek bolghan medeniyetler topi hadisidur.Bügünki tebéiyi penler, sotsiyal ilimler we dinler qamanliq pelesepisini chöridigen halda barliqqa kelgen bolup qamanliq insanlarning kolliktip yoshurun éngidiki dunyagha échilghan köznek bolush salahiyiti bilen kündülük hayatimiz we ilmiy izdinishlirimizge tesir körsütüp keldi.Tebiyki buddayizim, Judayizim, xiristiyanizim we Islamizimning telimatlirimu alemlerning yaratquchisi bolghan tengrining iradisi bilen qedimqi qamanizimning derijidintashqiri büyük édiologiyisini özlirining pikir buliqi we hul téshi qilghan. Bu menidin élip éyitqanda biz Uyghurlarning milliy medeniyitimizning yiltizi qaranghuluq qaplighan yillardin bashlap iptidayi dewirlergiche we iptidayi dewirlerdin tarixning aydingliq yillirighiche we hetta qaysi halette bolishidin qettiynezer bügünki haliti bilen tarixtiki gholluq medeniyetler, samawiy dinlar we arqa-arqidin yüz bergen yer shari xaraktirliq siwilizatsiyon hadisillirige biwaste bérip chétilidu.
Qamanlarning qarishiche makro we mikro janliqlar, körinidighan we körünmeydighan mewjudatlar, periq etkili bolidighan we bolmaydighan ösümlükler, ghayiplar we yaratquchilar bir-birige zenjirsiman baghlanghan bolup, ularning tepekkuri, ish-herkiti, netijilliri qatarliqlar qamanliq pikiri, chüshenchisi, pelesepisining dunyagha kélishige sewepchi bolghan.Qamanizimda yer bilen asman, haytaliq bilen ölüm, su bilen ot, qarangghuluq bilen yoruqluq, nem bilen qurghaqliq, jin bilen perishte, sheytan bilen tengri alemning jismi we rohiyda teng mewjut bolup öz ara hemkarlishidu wehemde öz ara kilishtürgisiz derijide jangjallishidu.Adem sheytangha qarap özini, özige qarap sheytanning resimini sizip, özining qoli bilen sheytanni baghlawatqan bu tarix qan we yash bilen insaniyetning halaketke yüzlünüp turghan tiragédiyege toyunghan halettiki qanliq resimini sizishni dawamlashturup baridu.
Parlaq Uyghur medeniyitining merkizide qamanliq pelesepisi nur chéchip turidu.Qamanliq pelesepisining merkizide heqiqiy Uyghurlarning milliy iradisi nur chéchip turidu.Qamanliq iddiysi xuddi yoshurun angdek kolliktip pissixologiyimizni, meniwiyitimizni, diniy étiqadimizni, milliy we istitik qarishimizni, hakimiyet we dewletchilikke ayit chüshenchillirimizni bashqurup turidu we medeniyettiki tereqqiyat yolimizni yorutup turidu.Medeniyet tariximizdiki quyashqa téwinish, bürküt, arislan we börini ulughlash qatarliqlar qamanistik hadisiler bolup, oxshimighan dewirlerde medeniyet hadisilirimizning hemmisi uni yadiro qilip aylinip kelgen.Muqeddes dinimiz islamning qoghdughuchilliri allaning arislanliri, dinning shungqarliri, islamning quyashi, musulmanlarning nurluq yultuzi dep teriplengen. Qamanlar tengrini quyashqa oxshutup, quyashni dap qilip chalghanlar bolup, ular dapning qanche ming yilgha sozulghan ritimlik awazidin mahirliq bilen tengrige yükseldüridighan rohiy tonélni keship qildi. Qamanlarning alem we dunyani dapning üstide yighinchaq ekisettürgen resimi wekil xaraktirgha ige hadisilerning biri bolup, u qamanizimning teswiriy sennet sheklide ipadisidur.Dap üstidiki dunyani törtke ayrighan resimni Uyghur medeniyitide idrak we parasetke tayinip yarqin his qilghili bolidu.Qamanizimning dap üstidiki alemlerning teswiri hésaplanghan resimde alem we dunya ularning arisida yeni qap ottursida ölüm bilen tiriklikning, yaxshiliq bilen yamanliqning, melek bilen sheytanning, güzellik bilen rezillikning chigirisi we jughrapiyisi yette qat kökke taqiship turghan ilahiy oq arqiliq ayrilghan.Bu oq hayatliq derixi we mamatliq derixi bolup, mewjudatlar uning arqiliq aq bilen qarining kök bilen qizilning ariliqidiki qutsal musapini tamamlaydu.Bu tört reng medeniyitimizdiki qutsal rengler bolup qizil otning, qara yerning, kök hawaning, aq suning ishritidur.Bu tört reng peqet bizning keshpiyatimiz bolghan qamanizim telimatlirigha mensup bolup, bashqa ériqlarning shu tiptiki tört rengidin rushen periqlinidu.Qizil quyash nurining qizilini, qara qatqan tupraq yeni qanning qarisini, kök yeni hawa tengri we hökümdarning heywisini teqqaslighan bolup, rebbimiz erishtiki tengrining dergahi hésaplinidighan asmanning qutsalliqi bilen aq ajayip sirlar we möjizige tolghan rengsiz, puraqsiz, temsiz madda su arqiliq alemlerge hayatliq bexish étip turidu.
Qedimki dinlar we sirliq ilimlar mutexesisi Daire Jungning qarishiche qamanizim iddiysining merkizide yultuzlar bilen qaplinip turghan asman bilen perishde yeni yette qat asman dep qaralghan erishtiklikide bir oq tengrining jasariti we heywisige uyghun bir shekilde debdebe bilen tik turghan bolup, uningda qamanlar sheyi we hadisilerni qarangghuluq we yoruqluq, ademiylik we haywanliqtin ibaret törtke ayrip, tengrining ilahiy qanunlirini belgülep, yaratquchisining yéngilmes we yekke salayitini roshen belgüleyduken.
Qamanistlarda ortaq bolghan quyashning simiwoli bolghan dapning arqisigha sizilghan alemning teswiriy resimide ipadilengen quyash we ay, adem we haywanlarning menisi chongqur bolup, tengri, quyash we ay, yultuz we ademler, at we tagh tikisi, Sughun kiyigi-ilahiy Sughun otini yep ölümsizleshken qutluq haywan-bolup,bular ermishlikni haywanlar arqiliq isharet qilghan retuellerdur. Qamanlarning yene bir chüshendürishide sughun kiyikliri ermishlerning yeni qamanlarning tengrige ulishish üchün ishlitidighan ulaqi(ademni tengrige baghlaydighan minidighan mexluqi) bolup, uning eyni dewirdiki tesirdayirisi xuddi peyghemberler we uning chariyaliridek intayin muhim, küchlük we keskin bolghan. Uyghur qamanlirining adem bilen yaratquchining arisidiki munasiwetni ipade qilghan retuelliri islamdin kéyinmu enene süpitide dawamlashqan bolup, ermish sennetkarlirimiz Quraniy Kerimdiki peyghermber ependimizning mirajgha yüksilishining sughun oti yep ölümsizleshken kiyikning wastisi bilen emelge ashqanliqini teswiriy sennetimiz wastisi bilen janliq ekis ettürgen.Qamanlarning iddiysi tewrat, zebur, injil we quraniy kerim qatarliqlardinmu yer alghan bolup, bu ilahiy kitaplarning hemmisining merkizide erishtiklikide heywet bilen yéyilip turghan-tengrining yekke we yéngilmeslikini isharet qilidighan- oq-hayatliq derixi- bar bolup, etrapigha adem, qush we jinlar, perishte we sheytanlar, jel-janiwar we haywanlar makanlashqan.
Büyük Türkistan jughrapiyeside bolupmu Uyghuristanda tarixning qarangghuluq dewirliridin hazirghiche izchil dawamliship kelgen qamanliqqa ayit kozmologiylik, astronomiylik, téologiylik we kozmopolitik chüshenchiler biz Uyghurlarning edebiyat, folklor, sennet we tibabetchilik qatarliq sahelirimizde bugünki künimizdimu aktip qollunilip kélinmekte.Bizgiche yétip kelgen tarixiy we arxilogiylik wesiqilerning meyli qaysi dewir we qaysi dingha ayit bolishidin qettiynezer qamanizimning nurluq izliri bilen bizelgenlikini körimiz. Namelum apturlar teripidin yézilip künimizgiche kelgen tashpütükler, ming öy tash-duwar senniti, Oghuzname, Maytiri Simit, Chishtani Iligbeg, Ikki tekin Hékayisi, Altun Yaruq, Uyghurning Yaritilish Epsanisi, Menggütashlar, Tash pütükler, Köch Dastani, Qutatqu Bilik we Alishir Nawayi eserliri qatarliq bir yaki bir qanche yüz emes belki birqanche 10 mingdin ashidighan yazma wesiqilerde, arxilogiylik tépilmilarda, tash abidilerdiki tamghilarda we uyghur volklorigha ayit milyonlighan eserlerde alemning bir pütünlügi, yaxshiliq we yamanliq, muhabbet we nepret, yoruqluq we qarangghuluq, güzellik we rezillik , ölüm we körüm, hayat we mamatliq, yaratquchi bilen yaritilghuchi, hökümdarlar bilen hökümaranlar heqqidiki qamanistik meniwiy dunya özining sayibining kimlikini dunyagha namayan qilip, insaniyet medeniyet gheziniside meghrurane qed kötürüp turmaqta.
Uyghurlar tarix boyinche yaratqan teswiriy, idrakiy, awazliq, yazma we aghzaki medeniyette qamanizimdiki qutsal hayatliq merkizi téma süpitide yerleshtürülgen bolup, uningdiki ghayet zor hayatliq derixi kolliktip yoshurun éngimizgha tarixtikidekla saye tashlap turidu. Ejdatlirimiz pütün tarix boyinche özi bilip-bilmey milliy meniwiyitimizni shekillendürgen qediriyetlirimizni uning üstige ustiliq bilen inshah qilghan bolup, ular qurghan yüzligen jahan dewletliri eshu meniwiy bayliqlarning sayiside kökligen we chicheklep miwe bergen möjizelerdur. Ejdatlirimiz béshigha kiygen doppisidiki kökke boy sozup turghan san oqisiman hayatliq derixining tört teripige su, ot, hawa, tupraq qatarliq tört taduni yerleshtürüp, özlirining hayatliq pelesepisini kélishtürgen. Qutsal hayatliq derixi üstide tengri we ikki teripide qarangghuluq bilen yoruqluq, astida tengriqut-Allaning perishdiki aligoriysi-tejelliysi- ong teripide insan we sol teripide haywanlar yerleshtürülgen qamanistik resim barghanche sitilize qilinip, istitikagha uyghurn shekilde simiwol, imag we motif derijisige kötürülük hazirghiche millitimizning béshining üstide yashnitilip kélingen.. .Uyghur larning doppa qatarliq eshyarliridiki bu teswir bizning milliy medeniyitimizning onming yillargha uzanghan qutsal yiltizining bugünki kündiki janliq teswiri bolup, uningdin tarixta qanche qétim yüksek derijide tereqqiy qilip, yene qanche qétim chüshkünleshken bir medeniyetning qandaq qilip esidiliki enenilliri asasida özining pikir we tereqqiyat izchilliqini qoghdap, mewjutluqini yene bir qétim yükseltish üchün texirsizlik bilen küresh qiliwatqanliqini we purset kütiwatqanliqini köriwalghili bolidu.
Qamanlarning pelesepisige qarighanda ermishler tengriqut bilen tengrining, adem bilen tengriqutning arisida wezipe öteydighan peyghember, resul we nebiylerge oxshash wezipe öteydighan üstün kishiler bolup, ularning sirliq dunyasidiki yette qat asmanning birinchi qatta yaman rohlar, ikkinchi qatta jinlar, üchünchi qatta ademler, törtinchi qatta qamanlar, beshinchi qatta ermishler, altinchi qatta tengriqutlar, yettinchi qatta Tengri-Ilah-Reb-Alla- olturmaqta.
Qamanlarning eqidisisige qarighanda ermishler qaniti yoq uchalaydu, shekildin shekilge kireleydu, yaman rohlarni, jin we sheytanlarni qoghliyalaydu….Kesellerni saqaytalaydu, ölüklerni tirildüreleydu…Tengriqutlarni tengrining emri we ijaziti bilen qoghdiyalaydu.Yer yüzidiki yaxshiliq we yamanliqlarni küzütüp, tengrining buyruqini beja keltüridu. Adem we mexluqlarning, Jel-janiwarlarning arzu-ümitliri we dat-peryatlirini erishke ulashturidu.Ular perishdin erishke yeni qara tupraqtin tengrining dergahi kökke, erishtin perishke eshu hayatliq yaghichini boylap yüksülüp we töwenlep tengrining bizge hediye qilghanlirining biri bolghan bu dunyagha tengri we tengriqutqa wakaliten igidarchiliq qilidu….
Qamanlarning eqidisige qarighanda qamanlar bezen transitaksiyon haligha köchüp, bezide tarixta, bezide kelichekte, bezide ölükler dunyasida bezide tirikler dunysida kizidu. Qamanlar yene transitaksiyon haliti bilen bezide adem, bezide qush yene bezide sehirlik nur sheklide yashaydu we zayir bolidu.Tariximizda quyash, shungqar, Arislan, derex, kök, tagh, kiyik, yultuz, bugha, tuz, enjür, alma, anar, bughday, badam we büre qatarliqlarning ulughlinishi tarix we dinlardinmu halqip ketken qamanliqqa ayit siwilizatsiyon hadisisi bolup, eng qedimqi yazma yadikarliqlirimizning biri hésaplanghan „Oghuzname“de qehriman Oghuzhan qamanliqtin ermishlikke, ermishliktin tengriqutluqqa yükselgen tengrining yer yüzidiki aligoriysi süpitide ayan bolidu we „Men uyghurlarning haqani, mening bolsun yer bilen asman, élinglar ya bilen qalqan, kök büre bizge bolsun oran, quyash tugh bolsun asman qorighan! dep xitap qilidu…Milliy medeniyitimizdiki bu tipqa kiridighan medeniyet hadisilirige yoshurunghan heqiqetlerni ilmiy we diniy korlüq bilen kemsundurush, haqaretlesh qatarliqlarning hemmisi xurapatliq, nadanliq we bilimsizliktur…
Hazirmu perishdin erishke, erishtin perishke xewer yollash we ilahiy emirlerni yerige keltürüsh üchün ezeldin bar bolghan hayatliq deriximizni ishlitidighan, ilahiy kiyiklerni minidighan, samawiy shungqar bolup uchidighan ejdatlirimiz dayim hökümdarlirimiz bilen yaratquchimizning arisidiki bizge munasiwetlik xizmetlerning jawapkarliri bolup kelmekte. Qamanlirimiz u qutsal wezipini yaxshi-yaman künlerde orunlap keldi, kéliwatidu hem kelidu.Bugünki dewirde gerche adet we qanunlar untulup, medeniyette öchekke chüshken dewirde yashap, hakimiyet we sirliq ilimlerning achqusi qolimizda bolmay, milliy roh ajizlap we seltenitimiz qoldin ketken, intayin yaman künlerde yashawatqan bolsaqmu ejdatlirimizning rohi bolghan ölümsizleshken qaman, ermish we tengriqutlerning biz bilen birlikte yashawatqanigha, halimizgha échinip köz yeshi qiliwatqanigha, bizge bexit we nusret tilep rabbimizge telpünüp qarawatqanliqigha ishinishimiz kérek. Ölümsizleshken qamanlirimiz, ermishlirimiz we tengriqutlirimizning qilmaqchi bolghan xizmetlirini arimizdin yétiship chiqqan alimlar, sennetkarlar, edipler, shayirlar, duahanlar, baxshilar , palchilar, samawiy ashiqlar, ziyalilar, ölimalar, saranglar, siyasetchiler we herbiy alimlar üstige alalaydu. Arimizdin yétiship chiqqanlar bugünki serxillar bolup, biz ular özlirining tarixtiki qutsal wezipisini pütünley unutqan we düshmenlerge teslim bolup, qanche ming yilliq yolidin azghan teragediylik bir dewirde yashawatqan bolsaqmu, milliy roh ölgen, qamanlirimiz. ermishlirimiz we tengriqutlirimiz bizni pütünley tashliwetken zawalliqqa yüzlengen halgha téxi chüshüp qalmiduq!Bizning küchimiz bizning shanliq tariximizda méngimzde, tomurimizda!Düshmenlirimizning meghlup bolup, bizning oyghunishimiz, herket qilishimiz we ghelbe qazinishimiz bir ang meselisi.
Shuni bilishimiz kérekki ediologiyside qamandin ermish, ermishdin tengriqut, tengriquttin tengrining tejelliysini tiklep chiqalmighan bir xeliq yoqulushqa mehkumdur.Uyghurlar qilay dese jessur ejdatlirigha oxshashla hayat derixini tikliyeleydu, bürkütke aylinip erishke uchalaydu, samawiy arghimaq yaki sughun kiyikige minip yer altidin perishke, perishdin erishke, erishdin tengrige yüksileleydu, qamanlar ermishlikke eriyeleydu, ermishler tengriqutluqqa kötürülüp, qaranghuluqni quyashtek parlitip…qeddimizni yene tarixtikidek tekliyeleydu.
Perishtin erishke, erishtin perishke uzanghan yoldiki yolchilarda, yolochilarda qamanliq iddiysi intayin muhim bolup, u sughun oti yigen at yaki sughun oti yigen xasiyetlik kiyikler bilen halaket déngizi üstide shungqardek tiz uchup tengrining maqamini temsil qilidighan tengriqutlarning iradisini millitimizge hakim qilidu.Bu seweptin tariximizda yashighan qamanlar, ermishler we tengriqutlarni öldi digenler bizning düshminizdur.Éyitqine qeni, jénim qérindishim, qamanlar, ermishler we tengriqutlar öldimu…. Qamanlar, ermishler we tengriqutlarni öldi dégenler kapirlardur. Tariximizdki qamanlar, ermishler we tengriqutlar sheyidlerdur! Sheyitlerni öldi dégenler düshmenlerdur! Sheyitlerni öldi dégenler ölüklerdur! Sheyitlerni öldi dégenler kapirlardur!
Tengrining lenetleri bolsun bizge qamanlarimizni, ermishlerimizni we tengriqutlirimizni öldi dep, untulduriwetken yejüji we mejüjilerge! Tengri biz bilen! Biz qamanlarimizgha, ermishlerimizge we tengriqutlirimizgha qayitayli, ular bizni saqlawatidu, ularning qolidin tutup, yolidin kéteyli! Kélinglar bu yolda bir-birimizge qoshulup deryadek éqish bizning qutsal heqqimiz! Qarangghuluqni aydinglitip parlap turghan quyash nurida xuddi bashqa milletlerdekla biz Uyghurlarningmu heqqi bar!
30.07.2015 Gérmaniye
*****
Pelesepe, étika(exlaq) we diniy qarashlirimizni islah qilayli!
Biz hazir kolliktip halda özini öltürüwélish üchün kétiwatqan bir qewimge oxshap qalduq.21-esirde turup, dunyadin bixewer ottura esirning zéhniyiti bilen yashawatimiz.Bundaq bolishidiki sewepning biri yershari xaraktirliq yoshurun küchler öz menpeetliri üchün millitimizni maymundek oynatmaqta, ikkinchisi tarixtin kelgen dunya qarashlirimiz, qimmet qarishimiz we éstitik qarashlirimiz zamanning arqisida qaldi, bek konirap ketti, riqabet we tehditlerge berdashliq bérelmeydighan halgha chüshüp qaldi.
Hemmidin yaman bolghini Uyghurlar xitay hükmaranliri (emeldarliri+bayliri) we xelqaradiki ular bilen éghiz burun yalishidighan ish birlikchilliri teripidin pilanliq, sistimiliq we nishanliq halda bésip turush chare bolmighanda yoqutiwétish objekti bolup qaldi.Ular bizni, wetinimizni, maddiy we meniwiy bayliqlirimizni bizning xewirimizde yoq öz-ara texsim qilishiwélip baridu.Ular yene bizning xewirimizde yoq bizni erzan élip, paydisigha sétiwitip baridu!
Biz xupiyane halda medeniyet jehettin bek arqida qoyulduq.Özimizge körülüp baqmighan shekildiki paydisiz bir hadisilerning yüz bériwatqanliqini hés qiliwatimiz, emma ang sewiyemizning töwenlep ketkenligidin zadi qandaq hadisining yüz bériwatqanliqini eqlen chüshünelmeywatimiz.Bizge qarshi xitaylar arqa-arqidin dewlet térori arqiliq ishlewatqan jinayetler, xelqimizge tebiyi bolushqa tigishlik hadisidek tuyulidighan bolup ketti.Köreyli we sözleyli dések köz we aghzimimizni achalmaydighan, mangayli yaki alayli dések qol-putimizni herketlendürelmeydighan bolup qalduq! Bizge bu jehettin yardem qilidighan bir dewlet yoq. Biz dunya qarishimizni, qimmet qarishimizni we éstitik qarishmizni bashtin boygha yéngiliyalmisaqmu bashqa milletlerning pelesepe, exlaq we din heqqidiki bizge uyghun kélidighan zamaniwiy iddiylirini millitimizge aqturalaydighan ziyalilar qoshunimiz bar.
Biz alma pish, aghzimda chish, dep olturghan bilen jan helqumgha kélip qaldi.
Pelesepiwiy, exlaqiy we diniy qarishmizni islah qilalaydighan turup, islah qilishni bashlimay yene 10-20 yil mushundaq bir ish qilmaywatamdimizkin dések qiliwatqandek, qiliwatamdimizkin dések qilmaywatqandek ötüp ketse millitimiz qutuldurghili bolmaydighan hangning ichige chüshüp kétidu.
Bashqiche qilip éyitqanda millitimizni teshkil qilghan yoquri drijilik ziyalilardin addiy awam puqralarghiche bolghan yette yashtin yetmish yashqiche bolghan insanlarning hemmisi milliy mawjutluqimizni qoghdap qélishta yaramliq bir esker süpitide bu qurulushqa qatnishishi, öz rolini jariy qildurushi lazim! Ziyalilar bu meselide awam-puqralargha ülge yaritip bérishi kérek!
Biz 10 kitap sétiwalsaq, yazsaq, terjime qilsaq,neshir qilsaq yaki oqusaq choqum hemmisi bir nersige ayit bolmisun! 10 kitap 10 nersige ayit bolsa téximu yaxshi.
Meselen:birinchisi dingha, ikkinchisi tarixqa, üchünchisi en-enege, törtünchisi örpi-adetke, beshinchisi qayide-yosungha, altinchisi pelesepege, yettinchisi edebiyatqa, sekkizinchisi sennetke, toqqutunchisi yémeklik we saghlamliqqa, onunchisi ilim-pen we téxnologiyediki yéngiliqlar …qatarliqlargha ayit bolsun.
Biz yoqurda tilgha alghan penlerge ayit bilimlermu milliy hayatimiz üchün manta, polo, kawap, shorpa, qazannani, samsa, narinchöp, leghmen, chöchüre we gürüchash qatarliqlardek muhim.Kitap oqush hazir biz üchün inqilap qilishtinmu muhim.Kitap oqushta awal özimizning tilida chiqqanlirini andin qérindash milletlerning tilida neshir qilinghanlirini, andin özimiz tarqilip yashawatqan 50tin artuq dewlet(Millet)ning tilida neshir qilinghanlirini hetta xitay tilida neshir qilinghanlirini tallashqa bolidu.Insanning pikir qilish yoli özgermey turup teqdiride özgürüsh bolmaydu.
Kitap oqush özini bir Uyghuristanliq dep qarawatqan herqandaq adem balisining jiddiy qilmisa bolmaydighan ishi bolup, her ailide bir ishkap kitap, her ademde kam bolghanda özi yaxshi körüdighan 10 dane kitap, her kenitte bir kichik tiptiki kütüpxana, her yézida bir ottura tiptiki kütüpxane, her nahiyede bir chong tuptiki kütüpxana berpa qilishmu meschit we jame salghandek muhim bolup, uni estayidilliq bilen pilanlash lazim.Kitaplarning saghlam menbedin bolishigha kapaletlik qilish, oqush, ügünüsh derhal ügengen bilimlerni öz-ara aqturush we paylishish kérek.Telim-terbiyeni peqet mektepkila we eneniwiy qayide yosunlar hakim-mutleq bolghan aililergela tashlap qoymasliq lazim. Nan yoq bolsa wujut, kitap yoq bolsa rohning ölidighanliqi shühbesiz bir heqiqet!
Eger biz Uyghurlar kitab we kitap oqushni özimiz amraq yémeklerdek muhim dep qarimisaq, uzaqqa qalmay Mungghul, Manju we tungganlardek özi ölüp ismi qalghan muziy millitige aylinip qalimiz.Biz Uyghurlar ang-sewiye jehette intayin arqida qalduq.Hetta dewatqan geplirimizni bezilerimiz paydisi yoq quruq gepler, déyeleydighan bichare halgha chüshüp qalduq.Weziyet xuddi urush yilliridek jiddiy.Dunya intayin tiz tereqqiy qilip, ilgirki gosh kallimiz we bir-qanche weten we millitini tonumaydighan aqsaq-cholaq ziyalilirimiz we weten-millet xizmitini gunah deydighan bir qisim diniy ölümalirimiz arqiliq chüshüneleydighan halettin allaburun özgürep ketti.
Bu halimiz bilen Ispaniye yazghuchisi Sérwantisning esiridiki Donkishottek shamal tügminige hojum qilidighan, Xitay yazghuchisi Lushunning esiridiki AQ dek inqilap qiliwatimen, dep qoynimizdiki pitni élip meze qilip chaynaydighan, millet üchün dep milletke, weten üchün dep wetenge ziyan salidighan bolup kettuq.Sewep sawatsiz kishillirimizdin tartip alimlirimizghiche qap-qarangghu bir zindanda, dunya mushu dep yashawatimiz.Meselige yene miyigghida külüp qoyup yashawersek aqiwitimiz intayin yaman bolidu.Qul qilinghanlarning tebiyiti aldinish, buzek qilinish, xorlinish we ölümge telpünüp turidu! Hür insanlarning tebiyiti küresh, muhabbet, hayat we erkinlikke telpünüp turidu! Küchiyish, yolini tépip méngish, ghelbe qilish mushu herketni bashlap on yildin yigirme yilghiche riyalliqqa aylinidu! Ottuz yilghiche merkiziy asiyada yaponiyedek küchlinidighan ilghar bir Uyghur dewliti qurulidu!
Heqandaq bir ademning milletning maawjutlughi üchün oynaydighan muhim bir roli bar! Shek-shühbesizki ular özliri oynaydighan eshu rolning mutexesis we alimliridur. Hemme ademge ulardiki bu talant, xislet we qabiliyetni hés qilduralisaq, düshmen milletler bizge érqiy we kultural qirghinchiliq qilish u yaqta tursun, bedinimizdin bir tal tükümiznimu yulalmaydu. Biz birlikte bu herket üchün ghayet zor qoshun berpa qilayli!
Bu peqet ang mesilisi bolup, aile, mektep we jemiyetning angliq öz-ara maslishishi bilen toluq emelge ashidu. Biz özimizge özimiz yardem qilmisaq bashqilar bizge hergiz yardem qilmaydu.Biz pelesepe, exlaq we diniy qarashlirimizni millitimizning érqiy alahiydiliki, enenisi we örpi-adetlirige uyghun shekilde zamaniwiylashturmisaq uzaqqa qalmay özimizni özimiz öltüriwalghandek qorqunchluq bir téragédiye meydangha kélidu. (K.Atahan)
****
11.12.14 Gérmaniye
Bilig meyli élim-penge ayit bolsun, dingha yaki edebiyat-sennetke ayit bolsun beribir biligdur.Bu bir su kirmeydighan heqiqettur. Biligni sistimliq igellesh yaki igelliyelmeslik insanni haywandin perqle…ndürüp turidighan alahide xususiyettur. Ozuqluq bolmisa wujudni saghlamlashturghili bolmighandek, bilig bolmisa rohni qoghdap, rohiy kesselliklerni saqaytqili bolmaydu.Insan tebiyetning bir parchisi süpitide apiride qilinghan bolghachqa, uningdiki piziologiylik we pissixologiylik tebiyet bilig arqiliq perwish qilinidu, qoghdilidu, mukemmellleshtürilidu.
Bilig insan rohining dorisi, uningmu adettiki dorilardek ekis tesiri bolidu.Yénik bolghanda rohni zeherleydu, éghir bolghanda öltürüp qoyidu!
Bilig bir shexis yaki bir milletke ekis tesir bérip qalsimu oxshashla rohni zeherleydu yaki milliy rohni öltüridu! Shunga milliy maaripqa bolghan ihtiyaj tughulghan.
Milliy maaripsiz élip bérilghan telim-terbiye, bashqilargha yézilghan retsip boyiche dora yéyish bolup, késelge menpeet qilmaydu.Dunyada milliy maaripni qoghdap qélish üchün milliy dewletler qurulghan.Milliy dewlet qurush üchün yüz bergen idiologiye sahhesidiki küreshler we siyasiy sahediki mujadililer, shu ghayeni meqset qilghan bir milletning özini qoghdap qélish yolida tashlighan eng qutsal qedimidur!
Buning üchün milliy maarip(melum bir dewirde, melum bir shexis yaki melum bir milletke mas kélidighan, enene we tereqqiyat qanuniyitige uyghun, zamaniwiy telim-terbiye métodi)ni inshah qilish intayin muhim bolup, xelqara qanunlar we teshkilatlar teripidin himaye qilinidu.
Maarip we telim-terbiyening mitodi musteqil, özige xas saghlam bir küch teripidin hich bolmighanda biterep bir menbedin pilanlanmighan bolsa, bilig élish xuddi yoqurda éyitqandek xata diyaginozgha asaslinip, xata dora yigenge oxshap qalidu! Nurghun milletlerning deslepte güllengendek otturgha chiqip, axirida özi tuymay, özininng küshendisige aylinip kétishining siri shu yerde.
Bügünki künde ewlatlirimiz, xitaylargha we bashqa dewletlerdiki yat milletlerge yézilghan retsipqa asasen dora yigechke, yitiship chiqqan ziyalilar meyip yaki ölük mehsulat bolup qaldi.Nishanliq halda diqqet qilmisaq, u mehsulatlarning milletke paydisidin ziyini köp bolmaqta.
Bezi ademler yaki milletlerning Biligi ashqanche jelipkarliqi ashmay barghanche xünükliship kétishi yaki medeniyiti güllengenche téximu küchlenmey chüshkünüship zawalliqqa yüzlinishi biligning ene shundaq ekis tesiridin bolghan.
Diqqet qilish kérekki, heqqaniyet, adalet we semimiyetke yoqsun shexis hem milletlerni, ach közlük bilen istimal qilinip, yaxshi hezim qilinmighan bilig we texnologiye pütünley halak qilidu!
Beziler yaki bezi milletler biliglik bolghanche heqiqet bilen birliship dunyani yorutsa, yene beziler yaki milletler biliglik bolghanche heqiqet bilen xirliship, etrapni jahalet qaplap kétidu.
Mustemlike dewirde milletni qoghdap qéliwatqanlarning hemishe shu dewirde élim-pen, pelesepe, edebiyat-sennet we din saheside yétiship chiqqanlar bolmasitn, köpinche addiy awam puqralar ikenlikini ésimizdin chiqarmasliqimiz lazim!
Bilig yeni Ilim-penning eng chong düshmini, heqiqet we adaletning ilahiy nurigha berdashliq birelmeydighan wetenperwerlik we milletperwerlik tuyghusi ölgen wujudi we rohi zeyip tégi pes ademler we milletlerdur!
—————————————
Eskertish:Uyghur tilida birleshmekning qarshi menidiki sözi xirleshmektur.
Meselen:Ya ölüm ya körüm, ya xirleshmek ya birleshmek!(K.Atahan)
10.11.14 Gérmaniye
…
*Bash bir, qelib bir, til bir, burun bir emma köz ikki, qulaq ikki, qol ikki, put ikki …bilgenler buning bir möjize ikenligini chüshinidu.
*Shehi we hadisilerning terkiwi oxshash bolghini bilen qimmiti we roli oxshimaydu.
*Küresh we riqabet küchlüklerni tallap, ajizlarni shallap, hayati küchi urghup turidighan emma mutleq bolmighan yéngi türlerni otturgha chiqiridu.
*Bügünki erzimes nersiler erte hergizmu qedirlik nersilerge, bügünki qedirlik nersiler erte hergizmu erzimes nersilerge özgirep qalmaydu.
*Shehi we hadisiler barliqtin yoq, yoqluqtin bar bolmaydu.
*Arislan ming yilliqta ot, kala ming yilliqta et yémeydu.
*Bürkütler katekte, toxular qarliq taghlarda yashiyalmaydu.
*Arislan bilen kala, bürküt bilen toxu qatarliqlar bir pütün mawjutluqning terkiwi bolup, tebiyiti almiship qalmaydu.
*Shehi we hadisilerning hemmisining musteqilliqi nispiy bolup, biri yene birining mawjutlughining aldinqi sherti hésaplinidu!
*Epsuslinarliqi bezide rezllikni güzellik, yene bezide güzellikni rezillik dep bahalash insanning anadin tughma késelmen tebiyitidur.
*Eslide rezillik yaki güzellik dégen nerse mawjut emes bolup, eger bar bolghan bolsa sheytan bilen melekning arisida yüz béridighan keskin küreshlerning oxshimighan insanlar topining pissixik eynikide peyda qilghan xata tuyghudin bashqa nerse emes.
*Mawjut bolghini sheyi we hadisilerdiki ot we su, tupraq we hawaning tinimsiz herkitidur.
*Su otqa aylinip hawani, hawa sugha aylinip tupraqni, tupraq köyüp otni, otning harariti töwenlep suni toxtimay yéngidin shekillendürüshni tekrarlap turidu.
*Hararetning herkiti késellik yaki saghlamliqqa élip barghachqa, tughum we ölüm nemlik yaki hawaning zichliqi teripidin belgülinidu.
*Suning toxtimay köyüshi hawaning, hawaning toxtimay köyüshi otning, otning toxtimay köyüshi tupraqning mawjutluqining asasi.
*Ot bilen sulam bolidiken mamatliq hayatliqni, yoqluq mawjutluqni, ölüm tughulushni, qarangghuluq yoruqluqni, rezillik güzellikni teqezza qilidu.
*Rezillikning chéchigi güzellik, güzellikning chéchighi rezillik bollup, ularning öz-ara orun almashturushi toxtimay dewir qilip turidu.
*Eng éghir késelliri bar yerning hayati küchimu eng küchlük bolidu.
*Illet bilen millet ot bilen sudek bolup, qanuniyiti boyinche ish qilghanlar heddi-hésapsiz küch-qudretke tolidu.
*Yaxshiliq bilen yamanliq qoshmaq méghizgha oxshaydu, hayatni kamaletke yetküzidu, rezillik bilen güzellikning sürkülishi hayat bolup, hayat küresh démektur.
*Millet küresh qilghanliqi üchün qirilip ketmeydu, hayati küchini yoqutup, teslim bolghanliqi üchün yoqulup kétidu.
*Milliy irade üchün tökülgen qan we terlerdin derya we déngiz shekillengen teqdirdimu milletning hayatliq derixi hergiz qurup qalmastin, del eksiche téximu baraqsanliship yashnap kétidu.
*Su uxlisa uxlayduki düshmen uxlimaydu…düshmenning uxlimighini küreshning toxtimighinidur!
*Düshmen we küresh bolmidi dégenlik öldi dégenlik bolup, reqipsiz hayat we riqabetsiz dunya qebrigila oxshaydu.
*Milliy mawjutluqtin, zalim düshmendin, shereplik ölümdin, baturane küreshlierdin we tiz pükmes milly iradidin pexirlinishke erziydu.
*Milliy mesilide düshmen bir az imangha kelgen bolsa, uning insanperwerligidin emes, milliy irade üchün töligen bedellerning méwe berishni bashlighanliqining sewebidin bolidu.
*Milliy iradeni qoghdash yolida milletning aq we qara taghliq bolup kétishidin ensiresh hajetsiz, heqiqi ensireshke tégishlik bolghini yenila ghayining oxshimay qélishi.
*Shehi we hadisiler qara we aq, erkek we chishi, qarangghu we kündüz…dep ayrilghini bilen jaylashish haliti dayim semitirik we paralildur.
*Shehi we hadisilerning öz-ara bir-birige aylinishi tekrarlansimu, yoruqqa aylanghan qaranurda kündüzning, qaranurgha aylanghan kündüzde qarangghuluqning ilgirki yekke tebiyiti mawjut bolmaydu.
*Madda we roh ezilidinla bir pütündur, körüsh, oylash, sözlesh we sizish jehette jansizlar bilen janliqlarning ottursida hich bir periq yoqtur.
*Insanlar sheyi we hadisilerning esli mahayitini heqiqiy bileligen bolsa ölüm bilen hayatliqning, yaxshiliq bilen yamanliqning, nepret bilen muhabbetning, dost bilen düshmenning arisidiki tamni barghanche bundaq qélinlashturiwetmigen bolatti.
*Insanlar sheyi we hadisilerning esli mahayitini heqiqiy bileligen bolsa dunya tinchliq, dostluq, söygü we muhabbet bilen tolatti.
*Insanlar qarangghuluq qaplighan bu dunyani yorutush üchün nazil qilinghan muqeddes kitaplarni qanche ming yil oqughan bolsimu, uningdiki heqiqet nurini tapalmidi.
*Insanlar ilgirkige peqetla oxshimaydighan bashqa bir dunyada yashawatidu, milliy kimlikini tonushqa bekraq muhtaj boliwatidu, putigha qarap yotqan tikelmisimu, yotqangha qarap put uzitiwatidu.
*Dunyani bilgen özini bilidu, özini sorghan dunyani soraydu.
*Buwaqliqida aq qan emgenler, chong bolghandin kéyin qizil qan emmekte!
*Mektepsiz hayat ularni jahaletning chölige, mekteplik hayat ularni insan qéni kölige ittiriwetti!
*Ademler özini ajayip danishmen hésaplighini bilen, ularning yenila janliqlarning ichidiki heqiqiy xam süt emgüchi ikenliki téximu ispatlandi!
*Aq süt we qizil süt ichmey turup xam süt ichkenlerning boyunturuqini parchaqlap tashlap mawjutluqni, hüriyetni we erkinlikni qoghdap qalghili bolmaydu(K.Atahan)
*****
27.12.14 Gérmaniye
Tuyghuliringgha hökümdarliq qilalamsen, himmet we séxiyliqning efendisimusen?
Bularni sorishim kérek yene sendin:
Yaki xiyalingda sanga kiche-kündüz aram bermeywatqan hawayi hewesliringni qandurush üchünmu?Isteytimki séni toy qilishqa, perzentlik bolushqa ündigen ghalipliqing, hürlüküng we hökümdarliqing bolushini.Toy Qilish janliq xatire munarisi inshah qilish, ghelbe qilish we erkin bolush üchündur. Ailini özengning üstige inshah qilishing shert.Qeddi-qametlik, qeyser we boyun egmes halette eng awal özengni inshah qilishing lazim.
Zadiche haywandek ewlat qaldurush emes, özengdinmu küchlük bolghan kélichek nesillerning yüksilish yolining bir parchisini tughushung kérek!Ikki kishining, uning Rebbi yaratqannila emes, uningdinmu kélishken nesillerni tughalaydighan bir ailini qurushini toylishish deymen men.
Mana eshundaq niyet bilen bir-birige yéqinlashqan erkek we chishilerning qurghan ugisini heqiqiy öylük-ochaqliq bolush dep ataymen!Mana bular öy-ochaqliq bolush we ewlat qaldurushning heqiqitidur!Eger meqset undaq bolmaydiken, erkek we chishi mexluqlarning tört tam ichige jem bolushi ademni yirgendürüdighan exlaqsizliqtur men üchün.Ah, bu ikki kishlik köngül yoqsulluqi,Ah, bu ikki kishlik köngül paskinichiqiAh, bu ikki kishlik zindandiki huzurQizziq bolghini ular toy qiptumish, jennetke kirermish, nikahliniptumish, namehrem we guna bolmaymish…wahakazalar.Eksik bolsun bu janiwarlarning jenniti!
Eksik bolsunlar bu jennetni süyistimal qilip, gül-chécheklerni sunduridighan saxta nikah bilen bir-birige baghlanghan mexluqlar!Külmeng bundaq bir toylarda!Qaysi bir bebek achchiqtin qirqirap yighlimayduki, u erkek-chishi haywanlarning betbeshire chirayigha qarap.Bu adem bir qehrimanlardek aile üchün chirpandi we axirda qoligha tegkini renglik we kichik, kichik bolghandimu bekla kichik bir yalghan olja bolup qaldi. U buni méning ailem, deydu téxi.
Bu adem bir melektek sexi, güzel, özi üchün payipetek bolidighan ajayip méhriban bir qizni xiyal qilatti.
Kütülmigende bir jeddal xotunning xizmetchisi bolup qaldi.
Hazir bezide xiyalpereslik bilen ajayip bir melek bolushnimu oylaydu téxi!Sanap tügetkilimu bolmaydighan axmaqliq bilen tolghan ashiq-meshuqluq budur sizning neziringizde.Wah bu toyni, wah bu öylük-ochaqliq bolushni, wah bu ailini. Bu aile emes exlaqsizliq, buzuqchiliq we exmaqliqning uwisi méningche!Erkeklerning xotunlargha, xotunlarning erkeklerge bolghan söygüsi bumu?!
Ah! Bu aile muhabbet otida köyüp, külge aylanmastin polattek tawlinip chiqqan Leyli-Mejnunlarning yarisigha melhem bolghan bolsa kashki.
Ah! Bu öylük-ochaqliqliq jüptini tapalmay bir ömür hesret chekken, balisi külüp tughulidighanlarning mukapati bolghan bolsa kashki!Emma shuqeder bir bexitsizlikki, eshu tört tamning arisida ikki haywan bir ömür öz-ara bir-birige qarshi küresh qilip, peskesh tebiyitini téxmu wayigha yetküzishidu.Ular éytiwatqan ashiq-meshuqluq dastani adimiylikni köydürüp külini exlettek soriwitidighan bir bexitsizlikning muqeddimisidur!Némini söyseng özengning üstige qoyup söyisen künlerning biride, emma tek bu seweptin söyüshni mukemmel ögüniwélishing kérek!Tallanghangha layiqtur heqiqi muhabbet, aile we bala…
Sözle, warqirap sözle, sözle hemme anglisun…sözle!Öylük-ochaqliq bolushning sewebi senche néme!?
Nezirimdikidek bir jup, nezirimdikidek muhabbet, nezirimdikidek aile, nezirimdikidek perzent heqiqiy qutsaldur méning közümde!(K.Atahan)*****Gérman Peylasop Friedrich Nietschening Zoro Asttraning Eyitqanliri dégen esirining Gérmanche neshridin hazirlandi20.12.14 Gérmaniye
Shair Ehmet Igemberdining Siyasiy Haayati We Ijadiyiti Heqqide Qisqiche Bayan
Ahmet Igemberdining Australiyege chiqqan waqiti Chet-ellerdiki Sherqiy Türkistan Milliy dawasida jiddiy özgürüshler barliqqa kéliwatqan bir dewirge toghra kelidu.U aldi bilen Türkiyediki Sherqiy Türkistan wexpisi we Qazaqistandiki Ziya Semidiy we Dolqun Yasin bashchiliqidiki Uyghur ziyaliliri bilen qoyuq munasiwet ornitidu. Shuning bilen u yene, Australiyediki Sherqiy Türkistanliq wetendashlarni dawayimiz etrapigha toplash üchün, bir Teshkilat qurup chiqishning zörürlikini hés qilidu. Shu seweplik, birqanche yilliq tirishchanliqlar we sinap körüshler netijiside, 1992-yili 25-Aprilda Adelaydediki Uyghur, Üzbek, Tatar, Qirghiz Aililirini birleshtürüp, shu chaghdiki éhtiyajgha asasen, „Australiye Türkistan Jemiyiti“ni qurup chiqidu. Jemiyet Aughustning axirida Australiye Hökümiti teripidin étirap qilinip, resmiy tizimgha élinidu. Jemiyet qurulghandin kéyin birinchi qilghan chong ishi, bu dölettiki tunji Uyghur tili mektiwini quridu. Ikkinchi bolup, Sherqiy Türkistanliqlar jaylashqan Adelaydening Gillesplains we Holdenhill rayonlirining merkizide jenubiy Australiye Islam jemiyitining yardimi hem Sherqiy Türkistanliqlarning 20,000 dollarliq xalis ianilliri bilen, 220,000 dollargha bir mekteptin Bina sétiwélip, „Wandana Meschiti“ni qurup chiqidu. Meschit 1994-yildin bashlap, resmiy ishqa kirishidu. Bu meschitke Sherqiy Türkistanliqlardin bashqa Türkler, Erepler, Parislar, Afghanlar, Boshnaqlar, Héndonoziyelikler kélip, Alla aldidiki özining Islamiy buruchlirini ada qilidighan bolidu. Bu dewirlerde Exmet Igemberdi, Jenubiy Australiye Islam jemiyitining ikki qétimliq saylimida muawén reyislik wezipisini öteydu we 8 yil shu jemiyetning ijrahiyye kommétitida her xil wezipilerni ada qilidu.
1992-yili 12-Ayning 12-künidin 14-künigiche Xelqaradiki Sherqiy Türkistanliqlarning keng-kölemdiki milliy qurultiyi Istambul Uniwérsititining chong zalida daghdughuluq ötküzüldi. Bu qurultaygha dunyadiki 20 ge yéqin memlikette yashawatqan, Sherqiy Türkistanliqlarning muhim Teshkilat ezaliri, hem Sherqiy Türkistan dawasining abroyluq pishiwaliri qatnishidu. Bu qurultayda Isa Yüsüp Aliptekin, Ziya Semidiy, Muhemmed Riza Békin, Abdurewup Mexsum, Hashir Wayidi, Yüsüpbeg Muhlisi, Erkin Aliptékin, Ghulamiddin Paxta, Dolqun Yasin, Qehriman Hujamberdi, Ümer Qanat, Dolqun Isa, Mehmet Tohti, Muhemmed Iminhezret, Ablikim Baqi, Ghopur Hajim, Rehmutilla Türkistani, Hüsen Qarihajim, Abduqadir Tash, Abduqadir Ehmet hajim, Muhemmet Qasim Imin qatarliq meshhur zatlar we aktip dawa paaliyetchilliri ishtrak qilidu. Qurultay qatnashquchillirining bezilliri yighinda muhim sözlerni qilidu.
Ahmet Igemberdi bu qurultayda, muhim notuq sözlep, milliy herkitimizning tüp pirinsipining musteqilliq bolishi heqqide muhim yolyoruqlarni beridu. Qurultayning axirqi künide, Sherqiy Türkistan milliy qurultiyining Siyasiy kéngesh reyislikige saylinidu.Qurultaydin kéyin yeni 23-dékabir küni 20 etrapidiki qurultay qatnashquchilliridin terkip tapqan bir ömek, Isa Yüsüp Aliptékin we Muhemmed Riza Békinler rehberlikide Anqerediki Türkiye büyük millet mejlisige bérip, shu chaghdiki dölet bash bakani Suleyman Démiral, Türkiye millet mejlisi parlaméntining reyisi Hésamidin Jenderuq hem Insan heqliri kommétitining bashlighi Sabir Yawuzlar bilen körüshüp, Sherqiy Türkistan xelqining pajiyelik ehwalini, ulargha yetküzüp, Türkiye hökümiti we xelqidin yardem soraydu. Shu qétimqi uchrushishta, bash bakan Sulayman Démrel „Sherqiy Türkistan yalghuz emes“ dep xitap qilidu.
Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiride, özining ömürlik arzusi we Seudi erebistandiki wetenperwer zatlarning dewiti bilen 1- qétim Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige qatnashidu.
1994-yili 1-mayda Ahmet Igemberdi Australiye Türkistan Jemiyitining ikkinchi qétimliq saylimida yene jemiyet reyislikige saylanidu. 1993-yilning axiridin 1994-yilning axirighiche Ahmet Igemberdining tehrirlikide „Australiye Türkistan Jemiyiti Xewerliri“ namliq éngilische Ayliq gézit neshir qilinip, Australiye ichi we siritidiki munasiwetlik dölet, Teshkilat we muhim shexislerge yollinidu.
1996-yili 11-ayda Ahmet Igemberdi Hüseyin Qarihaji, Abduqadir Exmethaji, Muhemmet Riza Békin, Seley Hajim qatarliqlar bilen bir qatarda Miyunxenda échilghan Dunya Uyghur Yashliri qurultiyining qurulush yighinigha qatnishidu.Bu yighinda Dunya Uyghur yashlar qurultiyi qurup chiqilidu. Otturgha chiqqan bu qurulush kelgüside Sherqiy Türkistan milliy qurultiyi qurulidighan bolsa, shu qurultayning terkiwige yashlar kommétiti bolup qoshulushni wede qilidu.
Ahmet Igemberdi 1996-yili 12-Ayda Muhammed Riza Békin rehberlikidiki Sherqiy Türkistan wexpisi orunlashturghan, ikkinchi qétimliq Sherqiy Türkistanning tarixi we medeniyiti simpoziyomigha qatniship, Sherqiy Türkistanning siyasiy meselisi heqqide muhim dokilat béridu. Shuning bilen birge simpoziyomigha qatnashqan Ziya Semidi, Abdurewup mehsum, Yüsüpbeg Muxlisi, Ghulamiddin pahta, Batur Ershiddin, Qehriman Hujamberdi, Osmanjan Imin, Abdurazaq Imam, Abduqadir Ehmethajim, Hüseyin Qarihajim, Abduqadir Tash, Muhemmed Imin Qasim, Emin Ghupur, Memtimin Hezret, Küresh küsen, Ablikim Baqi, Mesumjan Zulpiqarof qatarliqlar bilen uchrushup, nöwettiki milliy dawayimiz heqqide keng-kushade söhbetlishidu.
Ahmet Igemberdi bu qétimqi Türkiye sepiridimu, Mekke mukerremge bérip ömrihej paaliyitige 2- qétim qatnishidu.
1998-yili 11-Ayda échilghan Australiye Türkistan Jemiyitining üchünchi qétimliq qurultiyida, Jemiyetning ismi „Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti“ qilip özgertilidu. Sewebi 1997-yili 5-, 6- Fewrallarda Sherqiy Türkistan ikkinchi Jumhuriyiti dunyagha kelgen Ghuljida, Xitay milliy zulumigha qarshi qozghulanglar kötürüldi. Bu qozghulanglarni Xitaylar dölet térorini ishqa sélip qanliq basturidu. Bu weqelerdin kéyin dunya jamaetchilikining neziri, Sherqiy Türkistan dep atalghan, Xitay ishghaliyitidiki memliketke we Uyghur dep atalghan qan yighlawatqan bir milletke chüshidu.Shu seweptin Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining bu qurultiyi, köpchilikning birdek awaz bérishi netijiside, Ahmet Igemberdi jemiyetning reyislikige 3-qétim saylap chiqilidu.
Ahmet Igemberdi yitekchilik qilip, Sherqiy Türkistanda yüz bergen „Ghulja qetliami“din kéyin Ghulja yashlirining shu inqilawiy rohiyni Australiyede dawamlashturush üchün, Adalaydeda 40 kishining we Sidniyda 13 kishining qatnishishi bilen „Ghulja Uyghur meshripi“ni qurup chiqidu.
Ahmet Igemberdi aka bu mezgillerde yeni jemiyet xizmitige mesulluq wezipisini üstige alghan 1992-yildin 1999-yilning axirighiche, Xitay hökümitining Lopnurda élip barghan 47 qétimliq Atom sinaqi, Barin inqilawi dewridiki qattiq basturush we Ghuljidiki qanliq qirghinchiliqlirigha oxshaydighan hadisilerge qarshi keng-kölemlik namayishlarni élip bérishqa yitekchilik qilidu.
1990-yilining axiri Ahmet Igemberdi Ailisidin ayrilip Sidniygha köchüp kétish munasiwiti bilen 2000-yili Yanwarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining adettin tashqiri 4-qétimliq qurultiyini chaqrip, Sidniy köchüp ketkenliki sewebidin, jemiyet reyislikidin istipa beridu. Lékin yighin qatnashquchilliri Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining qurghuchisi, 8 yilliq reyisi Ahmet Igemberdi akini, jemiyetning pexriy reyislikini ötep bérishke teklip qilidu.
Ahmet Igemberdi 1997-yilining axirida Australiyediki muhim télwiziye qanili bolgha SBS ning muxbiri Elithabis Tadich bilen birlikte, jemiyet namidin Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyiti anglitilghan 30 minutluq „Cheklengen Ölke-Sherqiy Türkistan“ namliq télwiziye filimini ishlep chiqidu.
1997-yili Ahmet Igemberdi Sidniygha köchüp kelgendin keyin, 2-mart küni, özi qatniship Sidniyda qurulghan“Australiye Sherqiy Türkistan Shöhbe jemiyiti“ning reyislikini üstige élip, Sherqiy Türkistan Sürgundiki Höhümitining Jumhur reyisliki bilen qoshup künimizge qeder ishlep kelmekte.
Ahmet Igemberdi, 1998-yili 18-Martta Australiyedin Istanbulgha kélip, Sherqiy Türkistan wexpisi teshkilligen, Sherqiy Türkistan Milliy Merkizini qurush heqqidiki meslihet yighinlirigha qatnashti. Bu yighinda Australiye Sherqiy Türkistan jemiyiti, Milliy merkezni qurghuchi teshkilatlarning biri bolup, Ahmet Igemberdi, shu milliy merkezning dayimiy ezaliqigha saylinidu.
Ahmet Igemberdi 1999-yili 10-ayda Gérmaniyening München sheheride échilghan Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyining heyyet ezaliqigha saylanidu hem shu qurultayning siyasiy meslihet kéngishining muwéni bolidu.
Ahmet Igemberdi 2001-yili 10-Ayning otturlirida Bilgiyening payitexti Beryusélda échilghan Sherqiy Türkistan(Uyghuristan) Milliy Qurultiyigha qatniship, qurultayning dayimiy heyyet ezaliqigha saylinip, qurultayning meslihet kéngishining muawén reyislikini dawamlashturdi. Qurultay kéngishining reyisi Haji Yakup anat wapat bolghandin kéyin, uning ornigha qurultay siyasiy meslihet kéngishining reyislikige teyinlenidu.
Ahmet Igemberdi 2004-yili 14-Séntebirde Amerika Qoshma Shitatliri merkizi Washingetun sheheri, kapitol Hildiki Amérika Kongérisining merikiler zalida qurulghan, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümitining tekliwige binaen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining Jumhur Reyislikige teyinlenidu.
Sherqiy Türkistan Jumhuriyi Sürgündiki Hökümitining qurulishi, xelqra weziyet, Xitay we Sherqiy Türkistandiki yéngi hadisilerning teqezzasi asasida meydangha kelgen bolup, Sherqiy Türkistan Dawasining yéngi bir burulush nuqtisidi.Chünki chet-ellerde Sherqiy Türkistan xelqining arzu-armanlirigha asasen hökümet qurush meselisi, Muhemmed Imin Bughra, Isa Yüsüp Aliptékinler bir qatar orunushlarda bolghan bolsimu emelge ashmighanidi. Kéyinche Sowit hökümiti we Xitay hökümiti ottursidiki ziddiyetlerning türtkiside, Sherqiy Türkistan milliy herkitide hel qilmisa bolmaydighan yéngi meseliler otturgha chiqidu. Shunga Sowit ittipaqining Türkistan Tupraqliridiki Uyghur ziyaliliridin Ziya Semidi, Yüsüpbeg Muxlisi we Tursun Deryalar 1960-yillarning axiri we 1970-yillarda Türkiyege birqanche qétim kélip, Türkiyediki Isa ependi qatarliq kishiler bilen uchrushup, bir hökümet qurush heqqide muzakiriler élip baridu emma nimishqidur bu ulughwar meqset emelge ashmaydu.
Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Sürgündiki hökümetini qurup, musteqilliqni tüp meqset qilidighan, kéyinki Jumhuriyitimizni eslige keltürüsh üchün weten ichi we siritida élip bériliwatqan dawagha qumandanliq qilidighan, mukemmel halda xelqimizning musteqilliqtin ibaret milliy iradisige wekillik qilidighan bir qurulushni otturgha chiqirish, Chet-eldiki Sherqiy Türkistan muhajirlirining hem memliket ichidikilerning uzun yilliq arzu-armanliridi. Bolupmu bu arzu-armanlar, 1996-1997-yillirida Seudidiki hemsherilirimizdin Hüseyin Qari Islami, Abdulqadir Ehmet hajim we Amérikidiki Ghulamidin Paxta, Sidiqhaji Ruzi qatarliq kishilerning hökümet qurush üchün Amérika parlaméntidiki bir qisim parlamént ezaliri we Sherqiy Türkistan meselisige hésdashliq qilidighan döletlerdiki muhim shexislerning köp qétim muzakirisi we uchrushushliri, we Washinggitundiki Sherqiy Türkistan Milliy azatliq Merkizining tirishchanliqi netijiside, Xitay we uning ghalchillirining her-türlik qarshiliqliri we toqa-lenetlirige qarimay otturgha chiqti.Bu dewirning muqerer éhtiyajidi. Hökümetning qurulishi we uning buran-chapqunluq hayatida, milly rehbirimiz, dangliq Uyghur ziyalisi Ahmet Igemberdining singdürgen barliq ejrining sawabini Alladin tileymiz.
Ahmet Igemberdining siyasiy küreshliri we edebiy ijadiyiti, Sherqiy Türkistan hazirqi zaman tarixidiki muhim hadisilerning biri bolup, bu heqte milliy ustazlirimiz hésaplinidighan Profesor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiri, „Ahmet Igemberdi, bügün yalghuz talantliq shair bolupla qalmay, Sherqiy Türkistan xelqi ichidin chiqqan meshhur siyasiy rehber, meshhur yétekchi bolup qaldi. Sherqiy Türkistan xelqining milliy azatliq kürishide her zaman aldinqi septin orun élip keldi.“ Dése, Dunyagha meshhur hazirqi zaman Uyghur edebiyatining namayendilliridin biri bolghan, Nobél edebiyat mukapatining Altun yultuzluq midalining sahibi, inqilapchi Dolqun Yasin“… Asaret ichidin nurgha intilish, qepez ichidin erkinlikke telpünüsh, naheqchilik ichidin heqiqetni izdesh tuyghulliri, shair Ahmet Igemberdining türmilerdin otluq sadalarni yangritishqa küch-quwet we yönülüsh bexish etkenliki éniq…“ dégenidi.Dolqun Yasin yene „Ahmet igemberdini“Köp yazmighan bolsimu az lékin saz eserlerni yazdi…“ dep uning ijadiyitini teripleydu. Uningdin bashqa milliy ustazimiz, Uyghur hazirqi zaman edebiyati obzorchiliqining asasini salghan edebiyat nezeriyechisi Sidiqhaji Ruzi, 2005-yili 3-Ayning 15-küni yazghan „Inqilapchi, Dahiy we Shair Ahmet Igemberdi” dégen esiride „ Men bügün milletchilik, wetenperwerlik, xilmu-xil misralarda küylengen Shier toplamlirini tépiwaldim. Shundaqla hazirghiche men kütüp kelgen Shairnimu tépiwaldim, bu shair Ahmet Igemberdi. Bu shierlar Ahmet Igemberdining Shierliridur…“ dése, maqalining yene bir bölikide Ahmet Igemberdining „Manas Boyida“ dégen töwendiki:
…
Kech küz idi, chaqti chaqmaq, keldi zimin lerzige,
Xan tengridin chiqti künüm, chüshti düshmen wehiymige.
Tengriqutlar saldi chuqan, zulpiqari qolida,
Qachti düshmen, yandi tughlar, Manas derya boyida.
…
Qaldi kishnep, minglap Tulpar, Qaldi mertler yash töküp,
Tosti bulut yultuzumni, Qaldi baghlar solushup.
…
Ötti yillar, qisas ölmes, baqiy emes zulmet tün!
Chiqar bir kün, menggü parlap, xantengrige chökken kün.
Shier misraliri heqqide toxtulup:
“… Shair Ahmet Igemberdi xitap qildi! Höküm qildi! , – qaysi kün idi? Musteqilliq idi! Jang jiéshi, Istalin ikki dölet arqiliq, 1945-yili 8-Ayning 14-küni Uyghuristanning musteqilliqini paturiwetken, Uyghuristanning musteqilliqi örlep chiqqan zimin-Xantengrige paturiwetken.
Musteqilliq-bu ishench dégenliktur. Külkilik bir hadise shuki, bezi kishiler xudagha ishinermish, emma Uyghuristanning musteqil bolishigha ishenmesmish, bu qandaq mentiqe!? Uyghuristanni tarixta herqandaq küch musteqil dewletke aylandurup bergen emes. Peqet shu dewirning Uyghurliri qoligha qural élip, quralliq küresh yoli arqiliq bu ziminda musteqilliq jakarlighan! Jahangir döletler musteqilliq jakarlanghan u künini, xantengrige paturuwetti. Musteqilliq jakarlighan milliy rohmu xantengrige pétip ketti. Milliy roh partilap chiqqan kün,- deydu Shair shierida, musteqilliqmu partilap chiqmamdu? Shunga Allaning birlikige ishengen adem, wetenning musteqil bolishigha ishengen ademdur, Allaning birlikige, wetenning musteqil bolishigha ishengen adem, shieriy misralarda bu künning kélishini hüküm qilghan adem- shair exmet Igemberdi emesmu?“, dep yazidu.
Démisimu shair Ahmet Igemberdining Uyghur yéngi dewir edebiyatida tutqan orni alahiyde bolup, u özing qayanq lérik hésiyatqa, pütmes-tügimes ishench, yüksek ghayige ige siyasiy lirikilliri, bir dewir Sherqiy Türkistan jemiyitining, oxshimighan qatlamlirigha istitik bir nezer bilen yiltiz tartqan bolup, uning eserliridin, shu dewirning alahiydilikliri, wetinimizning siyasiy atmospurasi we her türlük ijtimayi munawsiwetlerni asanla köriwalghili bolidu.
Ahmet Igemberdi uningdin bashqa 2004-yili Australiye Sherqiy Türkistan jemiyitining Beshinchi qétimliq qurultiyini chaqrilishigha riyasetchilik qildi. Bu qurultay Australiyening Adilayde sheheride échlip, Démyan Rehmet (Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining muawén bash ménistiri) bu jemiyetning reyislikige saylandi.
Ahmet Igemberdi 2004-yili, 11-Ayning 20-küni Amérika Washinggiton sheherining, Washingiton mehmanxanisida échilghan Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining ikkinchi qétimliq omumiy yighinigha qatniship, omumiy yighinning élip bérilishigha yétekchilik qildi.Yighin Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Hökümitining Asasiy qanunlirini tüzüp chiqti.
Ahmet Igemberdi Abdul Eziz mexsumning eserlirining chet-elde neshir qilinishida alahiyde rol oynaydu. U pishqedem ustaz Abduleziz Mehsumning shierlirini öz qoli bilen chet-elge élip chiqqan bolup, uning we Abduleziz mexsumning qizi Zeynep xanimning sewebiy bilen Abduleziz Mehsumning eserliri weten siritida neshir qilindi „Ayrilmisun“ dégen shieri, hökümetning asasiy qanunigha kirgüzüldi.Ahmet Igemberdining éytishiche, Doktur, Professor Sultan Mehmut Qeshqiri Abdul Eziz Mehsumning, neshir qilinmay qalghan eserlirini xelq bilen yüz körüshtürüshtin ibaret shereplik xizmetni ishlewétiptudek.
Ahmet Igemberdi wetendin hör dunyagha chiqqandin kéyin izchil türde Abdulqadir Damullam, Sabit Damulam, Abduleziz Mexsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Eilihan Töre we Ehmetjan Qasimiylarning izidin mangdi we bu meydandin qetiy waz kechmidi. Shéhitlarning rohiy chaqrighan siyasiy küresh meydanlirida tingirqimasliq, ikkilenmeslik, rastchil, bir sözlük, semimiy bolush, nam shöhret we rahet-paraghet üchün musteqilliq meydanidin qetíy waz kechmesliktin ibaret bir qatar isil xisletler uninggha xelqimiz arisida yoquri shöhret qazandurdi.
Ahmet Igemberdi Sherqiy Türkistan Sürgündiki hökümitining, Amérika payitexti Washinggiton sheherige jaylashqan xelqaraliq Axbarat kulubidiki paaliyetlerge toluq qatniship, Axbarat yighinida xetme quran oqulghandin kéyin, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining qurulghanliqini resmiy dunyagha élan qildi. Ahmet Igemberdi bu yighinda muhim notuq sözlidi. Ahmet Igemberdi 2004-yili 21-Noyabir küni Aqasaray aldida ötküzülgen Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti sürgündiki hökümitining Jumhur reyisi, muawén reyisi, bash ménistir, ménistirlar, parlamént ezalirining qatnishishida, Sherqiy Türkistanning Ay-yultuzluq bayriqini tutup, qesem bérish paaliyitige qatnashti.
Ahmet Igemberdi 2005-yili Türkiye Yalowa wélayetlik hökümet bashqurghan, Türk dunyasi jamaetchilikliri we Döletlirining xelqaraliq Folklor bayrimigha teklip qilinip, Türkiyege Ayropilan bilen kelgende, Xitay hökümitining Türkiye hökümitige qilghan bésimi bilen Chigiridin kirgüzülmidi.Ahmet Igemberdi Ayirportta muxbirlarning ziyaritini qobul qilip, Xitayning Sherqiy Türkistan xelqige zorlap téngiwatqan mustemlikichilik siyasitini pash qildi. U bu qétim xelqaraliq Folklor yighinigha qatnishalmighan bolsimu, Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümitining 25-, 26-, 27-künliri 3-qétimliq omumiy yighininni chaqridi.
Ahmet Igemberdi 2006-yili11-Ayning 12-küni Adalade Sheheride ötküzülgen, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining, dölet bayrimimizni tebriklesh paaliyetide, uning weten-xelq aldida körsetken xizmetliri üchün, jamaet namidin teyyarlanghan, aliy mukapatni tapshuriwaldi.
Ahmet Igemberdining 2007-yili Aprilda yazghan „Weten Heqqide Qeside“ dégen lérik esiri, uning shieriyet ijadiyiti we siyasiy küreshliri xulasilengen, wekil xaraktérgha ige eser bolup, uningda apturning shexsiy hayati, dunya qarishi, senet we siyasiy meydani janliq ekis ettürülgen.Eserdiki istilistikiliq wastiler, eserning merkiziy iddiysi, eserde ipadilengen xahish we hergiz tiz pükmes jasaret eserning bedihiylikini shekillendürgen asasliq amillar bolup, bu eser mushundaq bir tiragédiyelik dewirde, uyghur edebiyatida yéngidin yitiship chiqiwatqan qelemkeshlerge yol körsütüp turidighan mayak bolup qalsa ejep emes!
Ahmet Igemberdi 2007-yili 8-ayning 11-küni Türkiye Sherqiy Türkistan Wexpisi teripidin oyushturilghan, Ahmet Igemberdi Nijadi we Professor, Doktur Sultan Mehmut Qeshqiriyning tughulghanliqining 70 yilliqi we ijadiyet paaliyetlirining 50 yilliqi munasiwiti bilen teshkillengen, 200 kishlik yighingha qatniship, yighin teshkülligichilliri we jamaet namidin hazirlanghan Shaadetname we aliy mukapatlarni tapshuriwaldi we yighingha qatnashqan Sherqiy Türkistanliq qérindashlirigha debdebilik teshekkur notuqi élan qildi.
Ahmed Igemberdi 2007-yili Aughust éyida Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümitining 4-qétimliq omumiy yighinigha qatnashti we bu yighin qatashquchilliri bilen hökümet heqqide 10 maddiliq muhim qarar maqullidi.
Ahmet Igemberdi, Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyitining 2008-yili 10-ayda ötküzgen, Adalaydetiki yighinlirigha teklip bilen qatnashti. Bu yighinlarda Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti özining uzun yiliq rehbiri Shayir we yazghuchi Ahmet Igemberdining weten-millet aldidiki uluq töhpillirini nezerge élip, uninggha Australiye Sherqiy Türkistan Jemiyiti we jamaetchiliki namidin teshekkur éytip, töhpiler ekis ettürülgen tékist chüshürülgen Longqa teqdim qildi.
Ahmet Igemberdi 2009-yili 8-Ayning 24-künidin 28-künigiche Istanbulada ötküzülgen Xelqara Uyghur Qelemkeshler merkizining, resmiy ötküzülgen birinchi qétimliq qurultiyigha teklip bilen qatnashti.
Ahmet Igemberdi yene Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümetning parlamént ezaliri bilen 2009-yili 10-Ayning 2-küni Türkiyening Istanbul Sheheride, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki hökümet we Parlaméntning 5- qétimliq qurultiyini chaqridi. Bu qurultay 2009-yili 10-ayning 5-künigiche dawamliship, nahayiti muwepeqiyetlik axirlashti. Bu qurultayda Ahmet Igemberdi yene pütün yighin ishtirakchillirining birdek awazi bilen, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümetning jumhur reyislikige saylandi.
Bu yighinda Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti qurulghandin kéyinki netije we achchiq sawaqlar xulasilinip,hökümet terkiwidiki yaramsiz, siyasiy meydani éniq bolmighan layaqetsiz kishiler parlaménttin chiqirilip, uzaq sinaqtin ötken, qabiliyetlik, bayriqi mustehkem bolghan Ismayil Chinggiz, Ghulam Yaghma Oghli, Ahmetjan Osmandek bir türküm qabiliyetlik we talantliq yéngi küchler toluqlap kirgüzildi.Ahmet Igemberdi yighin qatnashquchillirigha muhim söz qilip, hökümetning qurulushini téximu küchlendürüsh, yéngi qanlar bilen üzlüksiz toluqlash, ichkiy-tashqiy düshmenning her türlük aghdurmichiliq herketlirige zerbe bérip, mezlum xelqimizning milliy iradisige asasen, baturluq we pidakarliq bilen milliy musteqilliqimiz üchün toxtimay küresh qilishni otturgha qoydi.
Ahmet Igemberdi 2009-yili 10-Ayning 13-küni Yawropagha seper qilip, 14-kündin bashlap Frankfurt, Kölin, Düyisburg, Dortmund qatarliq sheherliridiki Türk dunyasining xelqaraliq shieriyet festiwalliri, Sherqiy Türkistan dawasigha ayit namayish we komfrenslerge qatnaship mezlum xelqimizning dert-hesritini anglatti. U yene „Türkiye“,„Hürriyet“,„Milliyet“, „Milliy Gazite“, „Zaman“,„Sabah“ we „Post“qatarliq metbuatlarni ziyaret qildi we künimizdiki Sherqiy Türkistanning siyasiy weziyitini anglatti.U „Zaman“ géziti oyushturghan bir qétimliq 500 kishlik yighinda söz qilip, mezlum Sherqiy Türkistan xelqining achchiq azawini tesirlik anglitip, yighinqatnashquchilliri ichidiki erbaplarning yoquri bahasigha érishti. U yawropa sepiride Sherqiy Türkistan teshkilatliri we Türk derneklirini ziyaret qildi we xelqimizning qizghin qarshi élishigha nahil boldi.
Ahmet Igemberdi bir tereptin siyasiy küresh qilsa yene bir tereptin medeniyet we aqartish herkiti élip barghan bir muellimdur.Uning hazirghiche weten ichi we siritida yazghan eserliri, „Zindandin Yangrighan Otluq Naxshilar“ (1998), „Sherqiy Türkistan Türk Dunyasining Qanliq Yarisi“(2000), „Sherqiy Türkistan Wetinim Méning“(2004), „Hijran“ (2005), „Hijran Derdi“(2006), „Sherqiy Türkistan We Milliy Musteqilliq“(2009) qatarliq 6 kitap qilinip neshir qilindi.
Uning bir qisim eserliri Uyghur, Türk,, Qazaq, Engilis we Rus tillirida neshir qilindi. U hazir özining buran-chapqunluq hayati heqqidiki eslimisini yézish üstide japaliq izdiniwatidu.
*****
Axmet Igemberdi, chet-elge hijret qilghan 24 yilliq hayatida weten-millet üchün hardim, taldim démey yürek qénini serip qilip, kemterlik bilen aldinqi birqanche ewlat milliy rehberlirimizdin ügünüp, béshini ichige tiqip ishlep, shexsiy nam-shöhret qazinishqa bérilmey, milliy herkitimizdiki xelqimizge tonulghan bir dahigha aylinipla qalmay, Sherqiy Türkistan medeniyet tariximizdiki, jümlidin Uyghur edebiyatidiki öchmes bir yoruq yultuzgha aylandi.
U wetenge béghishlap yazghan bir Shierida:
Wetinim ishqida yanghan bir shammen,
Jismida jush urghan bir tamche qanmen.
Xizmitim tégilmu, bilmeymen lékin,
Wetenning gadasi-bir xeste janmen!
Dep qelem tewiritip, kishlik xaraktérigha singip ketken, dahilargha xas, kichik piel, chiqishqaq, jangha yéqin, semimiy, shexsiyetchiliktin xaliy, rahet-paraghet we shan-shöhretke bérilmey, iztirap we qayghu bilen küresh ichide ötken hayatidin, milliy azatliq yolida bir esirge yéqin bezide qomandan, bezide esker bolup élip barghan siyasiy küreshliridin, addiyghine xulase chiqiridu.
Ahmet Igemberdi dégen isim, Sherqiy Türkistan medeniyet we siyasiy küresh tarixidiki muhim bir téma bolup, bu heqte her tereptin chongqur izdinishke toghra kélidu. Cheteldiki Sherqiy Türkistan Inqilawi meselisi üstide etrapliq toxtalghanda, büyüklirimizdin Elihan Töre, Memtimin Bughra, Ahmetjan Kasimi, Isa Yüsüp Aliptékin qatarliq meshhurlirimizning namini zikir qilmay ötüp kétish mumkin bolmighandekla, milliy rehbirimiz Ahmet Igemberdining isminimu tilgha almay ötkili bolmaydu. Uning milliy dawayimiz jeryanida qolgha keltürgen köp qirliq emgeklirini, xelqimiz haman bir kün mukapatlimay qalmaydu! (K.Atahan)
Eskertish:
(1)Qizil Déplom-Shu yillarda Ottura Asiya Darilfonining oqush püttürgen Situdentlargha béridighan déplom ikki xil bolup, elachi oqughuchilargha qizil déplom, undin bashqilargha kök déplom bériletti. Layaqetlik bolalmighanlar sinip chüshüp oqushini dawamlashturatti yaki oqushtin waz kéchetti.
(2)Nijadiy-Shair, inqilapchi Ahmet Igemberdining 1969-yillardin béri qollunup kéliwatqan texellusi bolup, aq téror qaplap ketken shu yillarda, kimlikini yoshurup ijadiyet élip bérish üchün qollunilghan.
(3) Adélaydé-Jenubiy Australiyening merkiziy sheheri.
30- Öktebir, 2009-Frankfurt/Gérmaniye
*****
Aristotilning éytqini
Méning nezirimde eng hürmetke sazawer bolghanlar mudhish düshmenni emes, eng awal shexsiy hawayi-hewesliri üstidin ghalip kelgenlerdur! Eng qiyin we eng shereplik ghelbe özining shexsiyetchligini yéngish!
— Aristotle (K.Atahan teyyarlidi)
Gérman Peylasop Friedrich Nietzschening Ejdatlirimizni xatirlitidighan sözliri!
*Xaraktéri yüksek insanlar tengri teripidin tallanghanler bolup, yatlargha qarshi küresh we ularni izip ötüshtin bashqiche zewiq alidu.
*Özi we reqipliri bilen ézitqu sheherge oxshap kétidighan bir meydanda rehimsizlerche élishidu.
*Bundaq küreshler bir xil yashash shekli bolup, ularning tebiyiti, ghayisi we yoshurun éngigha aylinip ketken.
*Qiyin, xeterlik we müshkül wezipiler ular üchün katta inam we shan-sherep qazinish yoli hésaplinidu.
*Yirtquch haywandek reqiplirini titma-katang qilip parchilash, ularning alahiyde bir dem élish we köngül échish usulidur.
*Ular öz yolida xuddi bilim we tejiribe toplash bilen hepilishiwatqan zahidlargha oxshaydu.
*Ular kishige xuddi qedimqi zamanlardiki dewilerni xatirlitidu:Yoqarqilar ularning dostluq, méhribanliq, sadaqet we muhabbetteki dunyada yene bir tengdishi tépilmaydighan xisletlirige hergizmu qarangghu saye tashliyalmaydu!
― Friedrich Nietzsche, Nepretlik Xiristiyanlar/ The Anti-Christ
*****
Die spirituelle Menschen, als die stärkste, finden ihr Glück wo andere ihre Vernichtung zu finden: in dem Labyrinth, in der Härte gegen sich selbst und andere, in den Experimenten. Ihre Freude ist Selbstüberwindung: Askese wird in ihnen Natur, Bedürfnis und Instinkt. Schwierige Aufgaben sind ein Privileg, sie zu; mit Belastungen, die andere, eine Erholung zu zerquetschen zu spielen. Wissens eine Form der Askese. Sie sind die ehrwürdigste Art Mensch:, die nicht ausschließt, die als die fröhlichste und die freundlichsten.
― Friedrich Nietzsche, Nepretlik Xiristiyanlar/ The Anti-Christ
*****
„The most spiritual men, as the strongest, find their happiness where others would find their destruction: in the labyrinth, in hardness against themselves and others, in experiments. Their joy is self-conquest: asceticism becomes in them nature, need, and instinct. Difficult tasks are a privilege to them; to play with burdens that crush others, a recreation. Knowledge-a form of asceticism. They are the most venerable kind of man: that does not preclude their being the most cheerful and the kindliest. ”
― Friedrich Nietzsche, The Anti-Christ
*****
Kitab Déngizi We Ghewwasliq Mahariti
Abdushükür Muhemmet’imin
Dewrimizde kitab shu qeder köpeydiki, uni reqem bilen ipadileshmu müshkül boldi. Emma hélimu kitab yüzige chiqmighan boshluqlar nahayiti nurghun. Derweqe, «kitabni achsila menpe’et béridu». Emma, kitab déngizida qandaq jawahirat yighidighan ghewwas bolush, bu muhim maharet.
Kitablarni déngiz qiliwetken nerse, esliy menbe, asasiy nezeriye mutepekkurane muhakime qilghuchi kitablarning köplüki bolmastin, belki, tarqaqlatma, yeshme, weqe bayan, ich pushuqi, qurashturma kitablarning kitab bazirigha kelkündek kirip kélishidin boldi. Bu hal her bir eqil igisidin kitab perq étish we kitab tallash iqtidarigha ige bolushni telep qilidu. Éytish kérekki, heqiqiy danishmenler kitabni hemmidin köp körgen kishiler bolushi natayin, heqiqiy alimlarla eng nurghun kitab yazghan kishiler bolushimu shert emes. Bu bizde xuddi sugha tashlan’ghan nersilerning chöküshi yaki leylishi, makan we zaman jehette birdek bolmaydighanliqigha oxshash bir heqiqetni yeni, kitablar bir qanche siziq we qatlam, tür we qimmetke bölünidighanliqini uqturidu.
Kitab oqughuchi kishi üchün omomen weziyet we siyasetke da’ir kitab–matériyallardin tashqiri, üch xil kitab oqush tewsiye qilinidu:
Birinchi, asasiy bilim kitabliri. Bu xil kitablar ikki türge bölünidu. U, choqum aliy melumatliq sewiyige érishish üchün shert–baldaq bolghan kitablar bilen melum sahe boyiche izdinish, tetqiqat élip bérish üchün lazim bolghan kitab–matériyallardin ibaret.
Ikkinchi, bilim qurulmisini béytquchi kitablar. Bu xuddi awi’amatkigha yandash yürgen paraxot–kémilerge oxshash alaqidar obyéktlardin bilim we uchur béghishlighuchi kitablar bolup, u asasiy bilim kitablirining tashqi postini teshkil qilidu.
Üchinchi, bedi’iy lezzet béghishlighuchi kitablar. Bu xil kitablargha edebiyat–sen’etke da’ir eser yaki oyun–körgezmiler, kishilik turmushqa a’it örnek, qollanma, meslihet bergüchi kitablar kiridu.
Méningche, kitablarni tallap körüsh bilen udul kelginiche körüsh, qatlam, nuqta, chember tüzülmisige ayrip körüsh bilen xalighanche körüshning kitab körgüchige bolidighan tesiri, bolupmu nechche on yilda muntizim oqutup ixtisas igilirini terbiyelep chiqishqa sélishturghanda hasil qilidighan ünümi oxshash bolmaydu.
Kitab körüsh éghir zéhniy emgek. Shuningdek yene köngüllük sayahet. Herxil kitablargha bolghan kitab körüsh telipi we usuli birdek bolmaydu. Bir qur körüp qoyidighan, melum bab we sehipilirini tallap köridighan, tepsiliy köridighan, tekrar köridighan kitablar bolidu. Bezi kitablarning peqet munderijilirini waraqlapla, uning aptorining bilim qurulmisini nezere tutup qoyup qoyulidu. Omomen tepsiliy we tekrar körülidighan kitablar üchün mexsus waqit, qelem–xatire hazirlinidu. Undaq kitablarning bir qanchisini bir yürüsh qilip, sistémiliq körgen yaxshi. Shexsen men bundaq kitablarni rengdar qelem bilen xet, belge, siziq qoyup boyuwétishni yaxshi körimen. Bu xuddi yalqundin ot tutashturghandek bir ish. Bu xil kitablarda chüshinishlik bolmighan atalghu, muhakime we tedbirlerning uchrishi nahayiti yaxshi ehwal. Bu, kitab körgüchining özide yoq yéngi bilimge duch kélishi bolup, bundaq ehwallarda lughet–qollanmilarning yardimi bilen bu bilimni özleshtürüwélish lazim. Sen hemishe ammibab, gézit sewiyesidiki chüshinishlik matériyallarni yaxshi körseng, menggü öz izinggha sekrep qéliwérisen. Méningche, tügmen’ge oxshash xususiyetke ige bolup qalghan yaxshi ehwal emes, lughet axturushqa mejbur bolghiningda horunluq bilen kayimay yéngi bir baldaq kötürülüsh aldida turghandek rohlan!
Mu’eyyen medeniyet sewiyesige ige bir ziyaliy üchün kitab oqush aldida «éhtimal méning xata bolushi mümkin» dégen qarashta bolushning paydisi nahayiti chong bolidu. Eksi halda oqughanda bu kitabtin héchnerse yuqmasliqi, hetta «bu erzimes eser iken» dégen qarash tughulushi mümkin.
Uyghurlarda Islam Medeniyiti, kitabining 86–bétidin élindi
Musa Jarulla El-Türkistani We Uning Iddiysi
Musa Jarulla ependi dewirdashliridin Ismail Ghaspirali, Rizayiddin Pehriddin we Yüsüp Akchura qatarliq Türük-Tatar muteppekkurliri bilen birge 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida arimizdin yétiship chiqqan Qutluq Shewqi, Sabit Damullam, Abduqadir damullam, Abliz Mahsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili ependi qatarliq alim we ediplirimizning tepekkur boshluqini yorutqan bolup, ularning iddiysi bügünkidek nazuk bir dewirde milliy we diniy telim-terbiye élip bérishimizda yene küchlük ijabiy rol oynaydu.
Meshhur alim, milletperwer we meripetperwer zat Musa Jarulla tariximizdiki dangliq shexislerning biri bolup, 1875-yili Rusiyening Rosstov Nadan sheheride dunyagha kelgen we 1949-yili 10-ayda Qahirede wapat bolghan. Musa Jarulla ependi baliliq yillirida, shu dewirning tonulghan maaripchilliridin biri Patime xanim(Anisi)din deslepki maarip terbiyesini alghan.Musa Jarulla ependi ottura mektepni Qazandiki köl boyi mederiside püttürgendin kéyin, eyni zamanda dunyaning dangliq bilm ochaqliri hésaplanghan Istanbul we Qahirelerge bérip bilim tehsilini dawamlashturghan.
Musa Jarulla ependi Misirda bilim tehsil qilish jeryanida Mekke, Medine, Sham, Gritsiye we Hindistan qatarliqlargha bérip ilmiy ziyaretlerde bolghan.U Islam üchün yoqarqidek öz dewrining islamiy merkezlirining jümlisini ziyaret qilipmu, özi izligen hichbir nersini tapalmay, heyret we heyranliq ichide Tataristangha qayitqan.
Musa Jarulla ependi kéyin yene bashqa bir büyük ghaye bilen özi ilgiri ilim tehsil qilghan dewlet we rayonlargha bérip, ilmiy tekshürüsh, teshwiqat-terghibat ishliri bilen shughullanghan! Musa Jarulla ependi qeyergila barmisun, Islam dunyasining kishi tesewwur qilghili bolmaydighan bir shekilde zawalliqqa yüzliniwatqanliqini körgen we buningdin qattiq chöchigen.
Musa Jarulla ependi musulmanlarning oyghunishi we qudret tépishini arzu qilip bir qatar kitablarni yézip, Türk-Islam dunyasida dewir bölgüch ehmiyetke ige Jedidizim iddiysige hul salghan. Uning bizgiche yétip kelgen eserliridin Tarixul-Islam, Islahat Asasliri, Türkiye büyük millet mejlisige murajet, Russiye musulmanlar ittipaqining asasliri, Siyonizim we Quraniy kerimning nurliri qatarliqlar bar.
Musa Jarulla ependi eyni dewirde turup, islam dunyasining bügünki perishanliqini körgen büyük zattur. Musa Jarulla ependi özining rolini jariy qilduralmas halgha chüshüp qalghan Alimlar, mutepekkurlar, shairlar we yazghuchilar heqqide toxtulup: Men ulardek qolumda delil-ispat bolmighan, tekshürüp tetqiq qilmighan ehwal astida hergiz pikir bayan qilmaymen, dégen.
Musa Jarulla ependi idiyeler oxshimisamu oxshimisun, köngüller bir bolsun, dégen xitabni ortigha atqan. Musa Jarulla ependi Islam dunyasining arqida qélishini tarixiy, pelesepiwiy, siyasiy, ijtimayi we diniy tereplerdin analiz qilip, töwendikidek xulase chiqarghan.
Islamiyet quruq ibadetke aylandurulup qoyulghan.Din bilen Ilimning qimmitining maddiy we meniwiy payda yaritish ikenligi untuldurulghan.Ilim emiliy payda yaritalmaydighan, din ijtimayi menpeet bérelmeydighan halgha chüshüp qalghan.
Musulmanlar dinimizning rohiy boyinche islahat élip barghan bolsa, dunyaning xeritisi bashqiche sizilatti, dégen.
Musa Jarulla ependi eserliride Islamiy dewletler we milletlerning zawalliqqa yüzlinishi heqqide toxtulup:Islam dunyasida wat-wat jiq, ijrahat az bolghachqa, itiqat sheklimiz quraniy kerimning rohidin uzaqliship ketken.Islam dunyasining aldinqi qatardiki serxilliri, din bilen qettiy alaqisi yoq ottura sheriq yeni erep enenisidiki passip hadisilerdin kelgen shöretpereslik, keypi-sapa, heshemdirem, xurapat, israpxorluq we oghurluq qatarliq xeterlik késeller bilen yoqumlanghan, dégen. U yeneMusulmanlarning serwiti dewletni qudret tapquzush üchün emes, beg-ghojamlarning eyish-ishret we keypi-sapalirigha serip qilinghan, dégen.
Yunan pelesepisini xata chüshüniwélip, uni islam pelesepisi bilen muapeqiyetlik birleshtürelmigen.U yene Yunan pelesepisining islam dunyasigha yamrishigha paralil bir izda toxtap qalghan islam pelesepisi tereqqiy qildurulmighan, dégen.
Islamiy telim-terbiye bir izda toxtap qalghachqa, bashqa maarip sisstimilirining riqabitige berdashliq bérelmigen, dep qarighan.Dewlet Islamiy, ijtimayi we iqtisadiy hayatning jan tomurini tehsil körgen yat milletler we islamgha düshmenlik neziride qaraydighanlarning qoligha tutquzushqa mejbur bolghan, dep qarighan.
Hayatliq, ölüm, teqdir we qismetke oxshap kétidighan meselilerge ayit temel qanun we pirinsiplarning dinimizgha uyghun bolmighan shekilde barghanche xata chüshendürülishi ewij élip ketkenlikini otturgha qoyghan.Allahqa tewekkul qilghanlargha nishan körsütüsh ihtiyaji turup, ulargha qandaq qilip yashash we küresh qilishning saghlam mitodi ügütülmigen, dep qarighan.Tewekkul qilghanlar islamning qaniti astigha élinmighanliqi,Allahning kalamini teshebbus qilimiz dep, allahning eng yaxshi körüdighan esiri bolghan insanning xaraktéri, tebiyiti, rohiy we jismaniy majali, sebir we iradisi qatarliqlarining bir terepke qayrip qoyulghanliqi tenqitlengen.
Mektep we munberlirimiz tehsili 30 yilghiche dawam qilidighan Hindistan, Türkistan we tehsili 15 yildin ashidighan Türkiye we Erebistan mederesliride tar menidiki islamgha ayit, yéngilinip we islaha qilinip baqmighan, sewiyesi töwen kona kitaplar oqutulup, 15 yildin 30yilghiche telim alghanlarning jemiyetke heptiyek ögütüsh, namaz qilish heqqide telim bérish we shu sewiye bilen quraniy kerimni tebligh qilishtek échinishliq hadise esir-esirlep dawam qilghan.
Bu jeryanda dinimizning tüwrüki hésaplanghan Hedis, Feqih, Tesewup qatarliqlarning oqutulishi we tedbiq qilinishi toghra bolmighan.Bu hadise musulmanlarning qattiq inawitini tökken.Musulmanlar islamiy enenilerge sadiq bolghan halda gherip medeniyitini siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi hayatigha tedbiqlimighan, dep qaraydu.Musa Jarulla ependi islamiy milletlerning ajizlap kétishining seweplirini yoqarqidek analiz qilip, netijide asaret zenjiri musulmanlarning qoli bilen musulmanlaring boynigha taqalghan, dégen yekünni ortigha qoyghan.
Musa Jarulla ependi islam dunyasigha mesuliyetchanliq bilen tenqidiy baha bergen we Türkiy xeliqlerning qanche esirlik tereqqiyat yoligha nur chüshürgen aldin körer ulugh alimlirimizning biri bolup, qérindashlirimizni uning eserlinirini tépip oqush we paydilinishqa dewet qilimiz.(K.Atahan)*****09.12.14 Gérmaniye
Ahmatjan Osman Maqaliliri
Yilan méhri
E. Osman
Bügün yekshenbe
Pütün kitablirim köyüp külge aylandi, esli bu ish men tughulushtin burun yüz bérishi kérek édi, irsiy késelliklirim shuningdin bolghan. Ésim méni özige mejburiy tangghan küni, awaq kölenggemning taki eng yiraq yultuzning qarangghu burjigide sekrep yürgen chéketkigiche sozulghanliqini bayqighanmen. Pushayman qilishni manga dadam ögetken, chüshümde uni öltürgendin kéyin, özümni anamning töshikide körüp, ikki közümni oyuwaldim. Anamning yighlighini ésimde yoq, gunah qongghuriqining quliqim tüwide chéqilghanliqini anglidim. Ikkinchi ret ésimge kelsem
Tutuq rojektin sirghighan gewde
Sanchilar anga yalqunning tili.
Köyer niqabim üstide mazar,
Ünlep aghzimda ilahiy zili.
Qedemler ölgen pinhan restini
Boylap sheherge kirip keldim. Ténimdiki jarahettin ürküp tirilgen ashiqtek béhishke qarap örligen imaretler, meydanlarda tozan basqan mis heykeller, meripet baghliridin uchup chiqqan métal qushlar, bir-birini qoltuqlishiwalghan sayiler, restilerde, fabrikilarda, shé’iriyet kéchilikliride, yashlar baghchisida, shah ordisida qebrisiz qalghan murdilar méni qayta ésimge keltürdi. Tosattin keynimde ikki nersining söhbitini anglap qaldim:
Murda: (exmiqane külüp qoyup) aldimizdiki bu mexluq sarangmu néme? Wogzalda turghini bilen néme xiyalda ikenlikini bilgili bolmaydighu?!
Yene bir murda: téz kéteyli (sebdishining qolidin tartip), poyiz wogzalgha kirdi, bu poyizdiki biz kütüwalmaqchi bolghan méhman bizni öyde ozaq saqlap ketmisun yene!
Ikkisi wogzaldin perwane ateshke étilghandek chiqip ketti. Béshimni kötürsem tüwrükke eysadek ésip qoyulghan chong sa’et közümge chéliqti. Menige oxshash kélengsiz stirélkisigha men anche perq ételmeydighan m e d e n i y e t dégen herpler chapliship qalghan. Méning ghezipimni keltürgen bu sa’et
Ésimge saldi sheytanning lawaliq chéhrini qayta,
Quyashni tün bilen yuyghan yilanning méhrini qayta.
Men sa’etning ichige kirip qélishimni nedin biley, toxtimay yügreymen, stirélka keynimdin qoghlaydu… adem atamni némishqimu yaratqan bolghiyding, ey tengrim? Toxtimay yügreymen, stirélka keynimdin qoghlaydu. Habilning öchi boghdimu séni, ey qabil? Qoyni bughuzlighiche ismayilni bughuzlisangchu, ey ibrahim! eysani kirsittin kim chüshürdi? Yehudaning xa’inliqi bikargha kettimu? Toxtimay yügreymen. Böre qandaq qilip itqa aylinip qaldi? Stirélka keynimdin qoghlaydu… mest kéme qandaq qilip déngiz qebristanigha kirip qaldi? Mayaklar yanmaydighu? Yügreymen. Esirler sazliqida paqilarning tügimes naxshisi maymunlarni ussulgha salidu. Méni nechche ming yil ömürge mehkum qilghan teqdirning anisini xep. Stirélka qoghlaydu. Zerdusht shundaq dégen bolsa, méning néme karim? Froyd bilen ishchilar sinipi yashisun! strélka, chidiyalmidim, yügreymen, keynimdin, toxtimay…
Tamakini téxi chékip bolalmidim, némanche aldiraymen? U méni choqum kütidu, yaq, strélka emes, méning söyginim. Kütmise meyli, shé’ir yazimen. Shé’ir dégen néme? Bügün noruz bayrimi, yaq, rasa muxurka chékiwalidighan kün. Uni kütmeymen, untup kettim, hemmini untush kérek, hayatliq ishikidin mamatliqning bipayan dalasigha chiqip ketsem téxi yaxshi bolatti, nechche qétim chiqip ketsem yene kirip qaldim. Kimdur dunyani keyme taz deydu, tenha qéyiqqa chiqiwalghan dostum köygen déngizni seyli qilmaqta. Tamakining oti öchüp qalsa ghezipimni basalmaymen, kochidiki ishiktin kirsem qisquchpaqa bilen aypalta söhbetliship olturidu, ésimni bésiqturmisam moxurkidin huzur alalmaydighan oxshaymen.
Özümge oxshimighan ölüm shenige naxsha towlap,
Men mangghan chighir yolning axirida jimjit bulaqqa –
Peylirini tökmekte kéche…
Ey kéche, sen chuqanimgha örülgen derya!
Her qétim yayghinimda yultuz teshken yelkinimni,
Quyash jerini yitken déngiz iqlimlirida,
Söngeklirimde tünigen qushtek
Perishan wujudumni epkiter dolqun…
Yenichu…? Yaq, méning tuyghulirim bu emes, sözler manga asiyliq qiliwatidu, shé’ir tuyghuning niqablan’ghan xa’ini, bu niqabni yirtip tashlash kérek, shu chaghdila shé’ir yoqilidu, tuyghu niqabsiz mewjud bolup turalaydighan nerse emes, shé’ir bolmisa tuyghu, tuyghu bolmisa shé’ir bolmaydu, tuyghu tilning jéni, tuyghusiz shé’ir ölük tildin ibaret, til tuyghuning tar téni, shé’ir tuyghuning erkin perwazigha asiyliq qilidu, tuyghu sözlerdin yaralghan, men némilerni jöylüwatimen?! tuyghu néme, til néme, shé’ir néme? Bular bilen néme karim! eng yaxshisi haraq ichey, tamaka ademni quruq xiyallargha bend qilip qoyidiken, téxi hélila kitablirim köyüp tügigen’ghu?! méning til bilen néme alaqem? Jahanning bash-ayighi bolmighinidek tilningmu bash-ayiqi yoq. U alwun, séni élip ketse qaytip kélelmeysen, u peqet dunyagha qattiq telep qoyidighanlar üchün yaralghan. Bu romka qaltis jumu, anga quyulghan haraq
Tang nurida yuyar özini
Gül bergide shebnemdek guya.
U balilar közidiki nur,
Qebrilerdin des turghan dunya!
Haraq shamalliri uchurghan adem qiyamettin halqip kétermish; Ete qiyamet qayim bolidu, uyquning illiq qoynidin siyrilip chiqip, xudaning perhizliridin biri bolghan nashtigha ülgürelmey xizmetke yügreydighan gep. Turmush ey, sen, hayat oghrisi!
1991
○2014/10/13
*****
Erkinlik we iskenje
E. Osman
Insan özining toghulushtin tartip taki ölgiche bolghan rohiy sepiride özgichilikini emelge ashurush üchün töt basquchni bashtin kechürüshke toghra kélidu, shu chaghdila, u «özgiche adem» dep atilishqa heqliq bolidu. Undaq bolmighanda, yeni bu bir pütün zenjirning herqandaq bir halqisi kem bolghanda, insan téxiche özgiche ademliktin burunqi basquchta turghan bolidu. Mushu menidin élip éytqanda, özgichilikning emelge éshishi insanning insanchiliqining asasliq sherti hésaplinidu. Herqandaq jem’iyette, meyli u té’okratik jem’iyet bolsun yaki sotsiyalistik jem’iyet bolsun weyaki démokratik jem’iyet bolsun, insan özining özgichilikini emelge ashuralmaydiken, undaq jem’iyet insanchil bolmighan jem’iyet hésaplinidu. Töwende, insanning öz özgichilikini yaritish sepiridiki herbir basquch üstide ayrim-ayrim toxtilimen:
1. Métafizik erkinlik basquchi
Bu basquch insanning törelme bolushtin burunqi basquchi hésaplinidu. Bu, insanning öz teqdirini özi belgilesh erkinlikige ige yaki ige emesliki toghrisidiki métafizik oylinish basquchidur. Islamiyet, meyli qur’an-hedis yaki sheri’et bolsun, insanning téxi topa chéghidila allah öz rohini püwlep kirgüzgendin bashlap öz teqdirini özi belgileydighan erkin mexluq ikenlikini, bundaq erkinlikning uning kéyin qiyamettiki jazalashtin qutulush üchün toghra yolni tallash mejburiyitidinmu burun bolidighanliqini mu’eyyenleshtüridu. Shundaqla, tarixtin buyanqi barliq idiyiwiy mez’hepler, meyli xudaning barliqigha ishensun yaki ishenmisun, insanning erkinlik hoquqining uning bilen bille tughulidighanliqini, erkinlikning insanning qismiti ikenlikini, asmandiki yaki zémindiki herqandaq bir küchning insanning bu qismitini inkar qilalmaydighanliqini hemde insanning ushbu hoquqini musadire qilalmaydighanliqini jezmleshtüridu. Mana mushu asasta, xelipe ömer bin elxattab «aniliri hör qilip tughqan ademlerni qandaqsige qul qilisiler?» dégen idi. Shundaqla, jan pol sartérmu xudadin quruqdalghan asman astidiki ademlerning qismiti heqqide toxtilip, «insan erkinlikke höküm qilin’ghan» dep jakarlighan idi. Mana mushu asasta, erkinlik insan yoruqluqqa köz échishtin burun allah teripidin ata qilin’ghan métafizik német we kishilik hoquq yaki tebi’et ata qilghan tughma salahiyet hésaplinidu. Démek, insan hayatliqqa kélishtin burunla herqandaq iskenjige uchrimasliq heqqini özi bilen bille élip kelgen bolidu, mana bu heq _ erkinliktur.
2. Mejburiy iskenje basquchi
Bu basquch insanning törelme chéghidin tartip taki u, dunyadiki mutleq köp sandiki asasiy qanunlar teripidin eqil yéshi dep atilidighan 18 yashqa kirgiche dawamlishidu. Men bu yerde 18 yashning insan’gha nisbeten zadi eqil yéshi bolup-bolmaydighanliqi heqqide behs-munazire qilip olturmaymen, chünki bu men yekke halda höküm chiqiridighan mesile emes hemde bu jama’et pikrining birlikke kélishi arqiliq hel qilinidighan mesile. Bu heqtiki herqandaq shexsiy höküm peqet edebiy qatlamdila küchke ige, xalas! shunga, bu yashni, jama’et pikrige hörmet qilish yüzisidinla, insanning öz eqlige ige chiqidighan hemde özining kishilik teqdiri toghrisida qarar qilidighan yéshi dep mu’eyyenleshtürüshke mejburmen. Shundaq qilip, insanning métafizik erkinliki bu basquchta waqtinche emeldin qaldurulghan bolghachqa, u, yeni insan, a’ilidin bashlap ma’arip mu’esseselirigiche hemde öz xelqi tewe bolghan kimlikkiche bolghan jem’iyet namayendiliri teripidin iskenjige élin’ghan bolidu. Mesilen, men, exmetjan osman, bu isim méning emes, uni manga ata-anam tangghan, xuddi tilini, edeb-exlaqini, örb-aditini, tepekkur qilish usulini tangghandek shundaqla jismaniy, rohiy we medeniy késelliklirini manga miras qaldurghandek! mektepke barghan tunji künümdin bashlap, sawaqdashlirim bilen bille septe tik turup bayraqqa salam bergüzüldüm, marshni awazimning bariche éytquzuldum, kéyin, bu bayraq bilen marshning méning dölitimning ikenlikini bildim. Andin, eqil yéshimgha yetkenlikim qarar qilin’ghandin kéyin, qolumgha pasport tutquzuldi, mawu tasadipiyliqni körüng: u _ jungxua xelq jumhuriyitining pasporti idi. Elwette undaq bolmasliqimu mumkin emes idi, yeni amérika qoshma shitatining yaki négiriyening bolishi elwette mumkin emeste! men, mana mushundaq, iskenjige élindim: puxraliq (dölet) iskenjisige, millet (uyghur) iskenjisige, din (islam) iskenjisige we kesp (ali mektep oqughuchisi, meyli edebiyat fakultéti bolsun yaki matématika fakultéti, ishqilip oquydighinim bashqilarning métodliri we ilim-penliri!) iskenjisige élindim. Men, mana mushundaq, eqil yéshimgha yetken turuqluq bashqilarning edeb-exlaqigha boysunidighan, bashqilarning tepekkur qilish usulini qollinidighan, bashqilarning étiqadigha mute’essiplik qilidighan, bashqilarning herbiy sépige kirip yatlar bilen bolghan urushigha qatnishidighan, heqqaniyet yolida (meyli bu heqqaniyet xuda bolsun yaki weten bolsun yaki idi’ologiye bolsun) qurban bolidighan, qurban bolghandin kéyin, zéminda qedirlinip, men üchün tirikler yoqlap turidighan xatire munari sélinidighan yaki bolmisa asmanda qedirlinip, jennetning mey-sharabliri we hör-periliridin hozurlinidighan boldum. Yighip éytqanda, bu basquchni yekke ademning allah yaki tebi’et ata qilghan erkinlikining, yeni yekke ademning men «muqeddes» dep supetleshke jür’et qilalaydighan bu hoquqining ademler topi teripidin musadire qilinidighan basquchi dep hésaplaymen. Bu basquch insan’gha jismaniy we rohiy nakarliqqa oxshash, idiye we kimlikke oxshash, özi tapmighan késelliklerni miras qalduridighan basquchtur.
3. Qayturiwélin’ghan erkinlik basquchi
Bu basquchta, insan, yaki eqil yéshigha yetken adem, özining aldinqi ikki basquchi heqqide qayta muzakire qilidu, némining özige tewe, némining özgige tewe ikenliki üstide oylinidu. Eslesh hem untushtin ibaret ikki xil meshghulatni, anga nisbeten tolimu muhim bolghan bu ikki ishni birla waqitning özide teng élip baridu. U ésige kélip, allah yaratqan qismitini yaki tebi’et maqullighan tughma salahiyitini oylaydu. Tosattin, uning ichki dunyasida erkinlik quyashi balqiydu, uning törelme bolghandin tartip taki hazirghiche bolghan bu uzaq hayatida yittirip qoyghan erkinlik quyashi! bu erkinlikning yoruqida, u özi érishtim dep oylighan kültür, idiye we kimlikning hemmisi tozup ghayib bolidu. Mana bu _ eslesh meshghulatidin kéyinla yüz béridighan untush herikitidur. Bundaq hel qilghuch peyt köpligen ademlerge nésip bolmaydu, shunga ular, méningche, hayatining axirighiche eqil yéshigha yetmeydu. Asasen mushundaq ademlerdin terkip tapqan jem’iyetni nadanliq we mute’essiplik bilen tolghan, mesililerni zorawanliq yoli arqiliq hel qilidighan, özige yépilghan jem’iyet dep atiyalaymen. Bundaq jem’iyet téxi eqil yéshigha yetmigen jem’iyettur. Men men bolushtin burunla manga ata qilin’ghan erkinlikimni qayturiwalghanda, atalmish eqil yéshimgha téxi yetmey turup, yeni özlükümni angqirimay turup, bashqilargha tewe bolghan kültür, idiye we kimlik bilen tolghan qutidinla ibaret bolghan «men»imni inkar qilishqa ündeydighan bir xil rohiy küch hés qilimen. Méning özlüküm, mana emdi men özlükke igilik kélishte kelmektimen, méning ushbu özlüküm men tughulushtin burunla manga ata qilin’ghan hemde men shudem qayturiwalghan erkinliktin bashqa nerse emes! ushbu özlük, mangila tewe bolghan bu özlük méni shadlanduridu, chünki u bashqilar qaldurghan mirastin quruqdaldi. Yene eyni waqitning özide, ushbü özlük, mangila tewe bolghan bu özlük, méni teshwishlendüridu, chünki u qupquruq. Shadliqim méni ötmüshimni keynimge tashlap, mejhul kélechek taman dawamliq ilgirileshke ündigen peytning özide, teshwishim méni bashqilar qaldurghan mirasning ichidin qupquruq özlükümni toldurghidek nersilerge ixtiyariy halda érishish üchün keynimge burulushqa yaki manga oxshash ademler bilen méning teqdirim hésaplinidighan dé’alogqa kirishke mejburlaydu. Emma qupquruq özlükliridin shadlinidighan, teshwishlenmeydighan eqil yéshigha yetküchiler bolsa, özlirige mejburlan’ghan iskenjidinla qutulghan, biraq dé’alogqa kirip, bashqilar bilen ortaq bir teqdirni bashtin kechürishni xalimaydighan kemküte özgichilerdur.
4. Ixtiyariy iskenje basquchi
Bu _ dé’alog basquchidur. Bu basquchta, insanni ötmüshke tartip turidighan miras bolmighachqa u herqandaq bir tewelikning jarchisigha aylanmaydu, shundaqla, kültür, idiye we kimlik mesililirini qandaqtur bihude mesililer depmu qarimaydu. Dé’alogning ehmiyitige munu ikki xil adem ishenmeydu: biri, qandaqtur özini heqiqetke ige chiqquchi dep oylaydighan eqil yéshigha yetmigen adem, yene biri, heqiqet bilen qilche kari bolmaydighan kemküte özgiche adem. Birinchi türdiki adem özige mejburlan’ghan iskenjidin téxiche qutulalmighan adem bolghan bolsa, ikkinchi türdikisi öz meyli bilen yene bir qétim iskenjige élinishni xalimighan ademdur. Dé’alogqa kirgüchilerchu? Ular özlirige mejburlan’ghan iskenjilerni pachaqlap tashlap, öz erkinlikini qayturiwalghan hemde özgichilikke téximu échilghan we özgichilikni téximu jari qilduridighan yéngi bir kültür, yéngi bir idiye we yéngi bir kimlik ata qilish éhtimali bar bolghan ortaq bir teqdir teripidin öz ixtiyari bilen qaytidin iskenjige élinishni oylaydighanlardur.
Mana mushundaq töt basquchni tamamlighan özgiche ademlerdin terkip tapqan jem’iyetla dé’alog jem’iyitidur, özgige, özgichige ochuq jem’iyettur, bundaq jem’iyette kimlik insanning özgichilikini ijadchanliq we teshebbuskarliq süpitide dawamliq emelge ashurup turidu.
*****
Kimlik we özgichilik
E. Osman
Dé’alog dégen néme? Bu so’algha jawab bérishtin burun, dé’alogni özining deslepki élménitlirigha parchilishimizgha toghra kélidu.
Birinchi, ötmüshte, burunqilarning kimlik kirzisigha qarita ipade bildürüshi netijiside dé’alog meydan’gha kelgen idi. Bu kirzis ademlerning, indiwidu’al shexsler süpitide, xalis birlikning emelge éshishi üchün wasitiliq rol oynighuchi bir kimlikkke muhtaj bolghan özgichilerning yighindisidin ibaret ikenlikide ipadilinidu. Démek, küch we zorluq bar yerde dé’alog bolmaydu. Antologiyelik nuqti’inezerdin qarighanda, özgichilik indiwidu’al shexsning deslepki xaraktéri hésaplinidu. Shunga, buningdin texminen ming yil burun muhemmed bin abduljabbar elnifferiy özining «mewqeler» namliq kitabida, «sen özgichidursen, chünki, özgichilik séning xaraktéringdur» dégen idi. Kimlik erkinlik pirinsipini étirap qilish asasida meydan’gha kélidighan bir xil tallashtin ibaret. Shundaq iken, dé’alog démek, aldi bilen, her birimizning özgiche adem süpitide bir ortaq kimlikke xalisane béghishlinishi démektur.
Ikkinchi, yuqiriqi tehlildin shuni körüwélishqa boliduki, kimlik – saylam démektur. Shundaqla, her bir özgiche adem bu saylamgha qatnishishqa, öz közqarishini otturigha qoyushqa dewet qilin’ghan bolidu. «dewet qilin’ghan» déginimizde shuni közde tutimizki, her bir indiwidu’al shexs özining özgichilikini angqirishi arqiliq, öz mewjudiyitini emelge ashurushqa kapaletlik qilghuchi bir kimlikke telpün’gen bolidu. Mushu asasta, özgichilik burunqilarning ortaq bir kimlikke ishtirak qilghan peytidin bashlapla qedimqi zamandin tartip barliqqa kelgen mewjudiyetning asasliq shertige aylinidu. «ishtirak qilghan» déginimizde, ularning herbiri öz közqarishini otturigha qoyghanliqini közde tutimiz. Démek, kimlik – mewjudiyetning saylimi démektur. Uningsiz her bir indiwidu’al shexs özgiche adem süpitide tenhaliqqa mehkum bolup qéliwéridu.
Üchinchi, dé’alog tenhaliqtin, yeni qedimiy öngkürlerdin mewjudiyet dep atilidighan «ghayiwiy dölet»ke qarap chiqish démektur. Öngkürdin döletkiche, yaki bashqiche éytqanda, tenhaliqtin mewjudiyetkiche bolghan bu musape jeryanida dé’alog emelge ashidu. Démek, tenhaliq bilen mewjudiyet dé’alogning ikki qutupidur. Mushu yosunda, bizdek özgiche ademler ömüchüktek, kimlikning bir tutash torigha aylan’ghinimizdila, peqet shu waqittila, andin biz özimizni dé’alogda turuwatimiz déyeleymiz.
Dé’alog wujutqa chiqish üchün, bir tereptin özgichilikke, tenhaliqqa éhtiyajliq bolsa, yene bir tereptin kimlikke, mewjudiyetke éhtiyajliq bolidu. Özgichilik ortaqliq tüsini alghan kimlikning asasliq sherti bolup, behriman bolushqa tégishlik hoquq hésaplan’ghan mewjudiyet, tenhaliq pirinsipi étirap qilinmighan shara’itta, hergizmu ré’alliqqa aylinalmaydu. Bu yerde shuni eskertish kérekki, saylam obyékti bolghan mewjudiyet muqeddesleshtürülishtin xaliy bolghan bolup, kimlikmu öz nöwitide qobul qilish bilen ret qilish arisidiki bir tegsiz hang üstide pulanglap turghan bolidu. Mewjudiyitimizni emelge ashurush üchün kimlikte waqitliq olturaqlashqandin kéyin, her birimiz özining dawamliq olturaqlishish jayi bolghan qedimiy öngkürige bimewjudiyet késilige giriptar bolghan halda qaytidu. Chünki, u chaghda, kimlik eybleshke we ret qilishqa tégishlik bolghan, shundaqla dé’alog waqitliq ghayip bolghan bolidu.
Kimlik qandaq waqitta eyipleshke we ret qilishqa tégishlik bolidu?
Ikki xil shara’itta. Birinchi: esliyet hésaplan’ghan özgichilikni emeldin qaldurush üchün kimlikning zumigerliki bashlan’ghanda. Bu chaghda, indwidu’al shexs tordiki aktip bir parche bolushtek xaraktérini yoqatqan halda bir passip béqindigha aylinip qalghan bolup, subyéktipliq bilen obyéktipliq otturisidiki muwazinet obyéktipliq terepke éghish arqiliq buzulghan bolidu. Mana shu chaghdila, ijtima’iy jehettin örp-adet, siyasiy jehettin hakimmutleqliq, kültüral jehettin kontékist höküm sürgen dewr bashlinidu. Bu chaghda, indiwidu’al shexs özining antologiyelik xaraktéri hésaplan’ghan özgichilikidin ayrilip, gunah tuyghusigha boghulghan bir mewjutluqqa, ékispilatatsiye üskünisidiki bir tal datlashqan mixqa, bashqilargha wakaliten «ijad qilghuchi»gha aylinidu. Yighip éytqanda, bundaq shara’itta, özlük kimlik teripidin qolgha élin’ghan, soraq qilin’ghan, sotlan’ghan we ölüm jazasigha yaki muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin’ghan yaki, héchbolmighanda, kapalet bilen qoyup bérilgen bolidu. Ikkinchi, mewjudiyet tenhaliqning muwapiq kélimati bolmay qalghanda. Bu chaghda, u (mewjudiyet), zaman süpitide, makan peshtaqliridin örliyelmeydighan bolup qalidu. Nétchining ibarisi bilen éytqanda bu mewjudiyet menggülük qaytilinish ehdisige xa’inliq qilishqa bashlaydu. Shuning bilen, kimlikni eypligen we ret qilghan halda tenhaliq öngkürlirige qaytimiz.
○2014/09/22
*****
http://ahmatjanosman.jp/?page_id=107
Mewjutluqning ghururi
Memtimin Ela
Ushbu esirimni ikkinchi jumhuriyitimizning qurulghanliqining 66 yilliqigha béghishlaymen.
–aptordin
Gépimizni ademni iztirapqa salidighan hem qéchip qutulghusizliqi barghanséri biliniwatqan munu so’aldin bashlayli: «uyghurlar rastinla yoqap kétemdu?» meyli étirap qilayli-qilmayli, bu so’al uyghurlarning meniwi hayatini barghanséri parakende qilishqa bashlidi. Bir yoshurun wehimining sürini ilgiri yiraq-yiraqlardin hés qilghan bolsaq, emdi uni téximu yéqindin hés qilidighan bolduq. Bolupmu, 5–iyul qirghinchiliqidin kéyin, xitayning uyghurlarni üzülkésil yoqitishni közleydighan ghaljirane siyasetlirining téximu edishi ushbu so’alni téximu texirsizlikke ige qildi. Bu so’al xuddi hélila yüz béridighan aqiwettek, xuddi tosuwélish besi müshkül bolghan yüzlinishtek, xuddi qara bésishqa oxshap kétishtek alahidilikliri bilen uyghurlar arisida kolléktip sarasime shekillendürdi.
Elwette, ümidwarlar üchün, mezkur so’alning weyran qilghuch aqiwitini hergiz töwen mölcherleshke bolmaydu. Chünki u hayat yashawatqan we öz kelgüsige tolup-tashqan ishenj bilen qaraydighan uyghurlarni öz kelgüsini—yene kélip téxi emelge ashmighan bir mumkinchilikni—héchqandaq asassiz inkar qilishqa yétekleshtin bashqa nerse emes. Étikishunaslar üchün, mezkur so’al bext-sa’adetni közleydighan kolléktip yashash iradisini—meyli u qanchilik métaڧizikiliq we yaki subyéktiwizmliq bolsun—nezerdin saqit qilishtur. Chünki meyli u qanchilik iptida’iy yaki yükselgen bolsun, herqandaq hayatliq sheklining tüpki mewjutluq prinsipi hayatni tolup- tashqan qizghinliq bilen étirap qilishtur. Teshwiqatchilar üchün, mezkur so’al xelqni teshwiqat arqiliq hem kontrol qilish hem yétekleshtiki mundaq tüpki aldinqi shertning inkar qilinishidur: teshwiqatning addiy emma ünümi pewqul’adde altun qanuni shuki, herqandaq teshwiqiy terbiye mu’eyyen xelqni yaki guruppini özlirining janijan menpe’etige ziyanliq herqandaq shekildiki tosalghularni yéngeleydighanliqigha ishendürüshni meqset qilidu. Pisxologlar üchün, mezkur so’al hayat yashawatqan uyghurlarni héchnémidin héchnéme yoq özlirining kolléktip halda yuqilishini tesewwur qilishqa bashlaydu. Bu axirida ularning öz kelgüsige bolghan ishenjige ejellik zerbe béridu. Ré’alistlar üchün, mezkur so’al uyghurlarning nöwettiki xirisqa tolghan mewjutluq ehwalining eks ettürülüshi bolghachqa, uninggha jiddiy qarash kérek.
Ademni biseremjan qilidighan yuqiriqi nuqtilar heqqide birmu bir toxtilishtin köre, gépimizni ularning mundaq ikki xil omumiy tesirige yighinchaqlaymiz: bizni mezkur so’algha yoshurun’ghan ré’alliqning keskinliki jiddiylik tuyghusi bilen türtse, uning ademni bash-axiri chiqmas ensizlikke bashlishi aramsizlanduridu, qorqunchqa salidu. Shu seweb, éhtimal beziler üchün bu bir sorilishi kérek bolmighan so’al bolushi mumkin. Chünki téxi ré’allashmighan yaki ré’allishishi natayin bolghan mumkinchilikni qiyas qilish ademni bihude ensizlikke sélishtin bashqa nerse emes. Yene beziler üchün, ushbu so’alda eks étiwatqini beribir uyghurlar sel qarisa bolmaydighan ré’alliq bolghachqa, uni yoshurghili yaki uningdin atlap ötkili bolmaydu. Shunga, u choqum sorilishi we uning jawabi izdilishi kérek.
Étirap qilish kérekki, bu so’alda uyghurlar özining mewjut boliwatqan halitidin chiqip özi mewjut bolalmaydighan halitini qiyas qiliwatidu. Uyghurlar özlirining kelgüside halak bolushini hazirdin chiqip turup qiyas qiliwatidu. Shuning bilen bir waqitta, bu aqiwetning pütün jeryanigha shahid boliwatidu. Uyghurlar bu yerde ikki xil rol oynawatidu: oxshash waqitta hem xitaylar teripidin ichki jehettin asta-asta halak qiliniwatidu hem tashqi jehettin bu halak qilish jeryanigha shahid boluwatidu. Uyghurlarning kolléktip éngi mana mushu bölünüshtin mundaq ikki terkibke ige bolidu: biri halak qilinish xewpi élip kélidighan tügimes ensizlik , yene biri mushu halak qilinishqa shahid bolush élip kélidighan kolléktip gunahqa pétish.
Shunga, bu so’al, meyli qiyas yaki emelge éshishi mumkin bolghan ré’alliq bolsun, her bir uyghurni chongqur qorqunchqa salidu. Bu qorqunch némini körsitidu? Bu qorqunch uyghurlarning tiren insanperwerlik idé’ali bilen yughurulghan, shundaqla özlirining mewjutluqi we kimlikining yadrosi bolghan bir qedimiy kulturning xitayning uzun yilliq sistémiliq assimilatsiye siyasitining sewebidin yer sharidin menggülükke yoqilishigha bolghan qattiq ensiresh pisxikisini körsitidu. Emma, mesilige téximu ichkirilep kirginimizde bu qorqunchning özining adaqqi chékini özi bilen bille élip mangidighanliqini bayqaymiz. Uyghurlarning özlirining yoqilip kétishidin qorqushi öz nöwitide, uyghurlarning hayatliq iradisi teripidin cheklen’gen bolidu. Bu yerde mundaq ikki xil mumkinchilik bar—uyghurlar özlirining kelgüsidin qanchilik wayim yégenséri, yaki meghlubiyitini étirap qilishi mumkin, yaki özide ilgiri bayqalmighan ghayet zor meniwi küchni yéngiwashtin we téximu toluqi bilen hés qilip uni özini saqlap qélishning asasi qilishi mumkin. Her ikki xil mumkinchilik shuning bilen bir waqitta mundaq bir ortaqliqni bashlinish nuqtisi qilidu: kolléktip ghurur. Kolléktip ghurur yoqilish heqqidiki qorqunchning eng adaqqi chékidur—yaki ghururgha egishish yaki uningdin asta-asta waz kéchish kérek.
Yoqilish heqqidiki qorqunchta kolléktip-milliy ghurur chidashliq béreleydighan axirqi chek ayan bolidu. Bu chek kolléktip ghururning yoqilip, yoqilish heqqidiki qorquchtin qorqunchluq terzde mehrum qélishni körsitidu. Ushbu so’alda eks étiwatqan qorqunchning menisi shuki, yoqilish heqqidiki qorqunchning yoqilishi heqiqiy yoqilishtur, chünki qorqunch, ڧzi’ologiyilik nuqtidin élip éytqanda, hayatliq üchün tirishish we tirkishishning ipadisi iken, u yoqalsa hayatliq nöl nuqtigha—ölümge–chüshidu. Shunga, bu qorqunch, mahiyitidin élip éytqanda, qorqunchning yoqilishi heqqidiki qorqunchtur.
Emdiki so’al shuki, bizning birinchi so’alimiz arqiliq yetmekchi boliwatqan meqsitimiz néme? Buningdiki meqsetler töwendikiche: birinchisi, bu yerde biz hergizmu uyghurlarni haman yoqilip kétidu dégen qarashni ilgiri sürmekchi emes. Eksiche, meqsitimiz uyghurlarning yoqilip kétishidin qorqush pisxikisidin qol sélip turup, uning adaqqi chéki süpitidiki kolléktip ghururning ularning mewjutluqidiki menisi heqqide izdinishtur. Ikkinchisi, dé’aléktikiliq nuqtidin élip éytqanda, yoqilish (yoqluq) heqqide oylanmay turup, mewjutluq (barliq) heqqide oylan’ghili bolmaydu, chünki bu ikki uqum mentiqiy jehettin bir-birini aldini shert qilidu. Shuningdek, ölüm (yoqilish) heqqide oylanmay turup, hayatliq (yashash) heqqide oylan’ghili bolmaydu, chünki bu ikki uqummu mentiqiy jehette bir- birini aldinqi shert qilidu. Shuninggha köre, meqsitimiz, tégi-tektidin élip éytqanda, yoqilish heqqidiki oyni (qorqunchni) uyghurlarning mewjutluqi heqqidiki oyning bashlinish nuqtisi qilish. Yeni, yoqilish heqqidiki qiyasiy qarash we kolléktip qorqunchni pasillaydighan mundaq oyni otturigha qoyushtur: milletning yoqalmasliqi némige tayinidu? Bu xuddi ölüm girdawidin qaytip kelgen ademning ölümni adaqqi chek qilip turup, hayatliq heqqide qaytidin tiren tepekkür yürgüzüshige oxshaydu.
Diqqitimizni emdi munu so’algha béreyli: yuqiriqi chek arqiliq otturigha chiqiwatqan éniqliq néme? U del ademning özi oyliyalmaydighan boshluqta turup, özi oyliyalaydighan ré’alliq heqqide oylinishidur. Bu oylinish bizning hazirqi tehlilimizde bizni uyghurlarning meniwiyitide intayin muhim orun tutidighan uyghurlarning kolléktip ghururi we uning menisige élip baridu.
Ghurur dégen néme? Keng menidin élip éytqanda, ghurur qedirlinishke, shereplinishke we hörmetlinishke layiq süpetni körsitidu. Shu seweb, ghurur mu’eyyen shexsning jem’iyet teripidin tonulghan, étirap qilin’ghan, yaritilghan we bérilgen qedir-qimmet (yaki mushu qedir qimmetlerge erzish) tuyghusini körsitidu. U yene ademning ijtima’iyliq xaraktérige ige süpetliri we peziletlirinimu körsitidu. Bu süpetler ademning bashqilarning diqqitini qozghash (yaki uni qozghashta meghlub bolush) élip kelgen pexirlinish, nomus qilish, xushallinish we qorqush héssini körsitidu. Bu peziletler her qandaq waqit we shara’itta ipadilinidighan éghir bésiqliq, özini kontrol qilish, sewrchanliq, keskinlik, yasalmiliqtin xaliyliq, birdeklik, erkin iradini ipade qilish qatarliqlarni bildüridu. Yuqiriqi ikki nuqtini yighinchaqlighinimizda shundaq déyish mumkinki, ghurur exlaqiy ölchemler üstige qurulghan we belgilik peziletler bilen muqimlashqan hayatliq pozitsiyisini bildüridu. Tar menidin élip éytqanda, u ademning bashqa qimmetler bilen almashturushqa yaki ölcheshke bolmaydighan, qisqisi héchqandaq qimmetke tewe bolmaydighan ichki mahiyitining ipadilinishi, tonulushi, étirap qilinishi yaki ret qilinishigha bolghan pozitsiyini bildüridu.
Gherbtiki aqartish herikitining wekilliridin biri bolghan gérman peylasopi kantning qarishiche, ademde bashqa qimmetler bilen ölchigili bolmaydighan mundaq mahiyetlik alahidilik bar: eqilge ige bolush süpiti bilen adem öz-özige meqsettur, shunga u héchqandaq meqsetke wasite qilinmasliqi kérek. Kantning qarishiche, öz-özige meqset bolidighan ademning ghururining exlaqiy menisi bolidu, chünki u eqilge ige bolush süpiti bilen tallash élip baridu we bu tallashlar yaxshiliq bilen rezilliktin ibaret tüpki exlaq uqumliri bilen ölchinidu. Shunga, uning qarishiche, peqet exlaqqa ige insaniyetningla ghururi bolidu.[1] ichki qedir- qimmet bolush süpiti bilen, ghurur insanning erkinliki bilen zich baghlan’ghan. Insanning ghururi, mahiyitidin élip éytqanda, tallash élip baridighan insan subyéktining bashqa sirtqi küchning zorlishidin mustesna halda özining kelgüsini erkin tallishi we shu arqiliq kimlikini toxtawsiz qurup chiqish mumkinchilkini körsitidu. Ghurur, yighip éytqanda,yekke iradining tallash erkinlikining padilinishini körsitidu.
Ghurur adimiylikning ipadilinishi we bashqilar teripidin tonulushidur. Adem özining adimiylikining gewdilinishi bolghan ghururi arqiliq özining qedir-qimmitini namayan qilidu. Türmidiki ademde özining ghururini ipadilesh iqtidari bolmaydu; Emma uning özining ichki mahiyetlik qedir-qimmiti süpitidiki ghururi saqlinip turiwéridu. Shunglashqa, ademning türmide yoqitip qoyushi mumkin bolidighini ghururi emes, belki özining ghururini ipadilesh iqtidaridur. Ghurur mahiyitidin élip éytqanda, adimiylik bilen baghlan’ghan iken, u halda bir ademning ghururi yene oxshash adimiylikni ipadileshni izdeydighan yene bashqa bir ademning ghururigha zich baghlan’ghan bolidu. Bashqilarning ghururigha hörmet qilish oxshashla özining ghururigha hörmet qilishtur, chünki bu yerde hörmet qiliniwatqini ademning inkar qilshqa bolmaydighan uniwérsal adimiy qedir-qimmitidur. Shunglashqa, eksiche qilip éytqanda, birawning ghururini depsende qilish bashqilarning ghururini depsende qilishla emes, belki yene özining ghururinimu depsende qilishtur. Chünki, bu özining (shuningdek özgining) qedir-qimmitining asasi bolghan uniwérsal adimiylikni inkar qilishtur.
Ghurur xorluqqa süküt qilish we (waqitliq) chidashta yoqalmaydu. Bu yerde yoqilidighini peqet xorluqqa qarshi turush iqtidaridur. Bu süküt we chidamchanliq ashu shexsning özlük obrazi we özini qedirlishi bilen qanchilik derijide toqunushmisun, ular ushbu shexsni öz özige we özining heriketlirige mes’ul bolush iqtidaridin waqitliq mehrum qalduridu—emma uning ghururi yenila yoqalmaydu. Eger bu shexs süküt we chidamchanliq dawamida özining qabiliyiti arqiliq özi ichkiyleshtürgen we shu arqiliq muqeddes dep qarighan qimmetlerdin waz kechse hemde netijide özini hörmetlesh tuyghusigha qarshi heriket qilsa, ghururi yoqalghan bolidu. Shu seweb, ghurur melum menidin élip éytqanda, ichkileshtürülgen qimmetler bilen heriketning birdekliki arqiliq otturigha chiqidighan özini qedirlesh tuyghusidur.
Ghurur intayin sirliqtur. U ademning qelbide hem uning özlükige tewe hem uninggha tewe bolmaydighan özgiche «yatwash» boshluqni körsitidu. Bu boshluq, zitliq nuqtisidin élip éytqanda, hem bizge eng yéqin hem eng yiraq boshluqtur. Eng yéqin déyishimizning sewebi, u bizning adimiy qedir-qimmitimizni saqlaydu hem uni özgige namayan qilidu. Eng yiraq déyishimizning sewebi u köp hallarda bizning menpe’etimizning qarshisidin chiqish xahishigha ige . Shunga, biz köp hallarda ghururning sel qarighusiz küchini hés qilimiz—biz ichimizdin özimiz teripidin eyiblinimiz, yatlishimiz, öz özimizge yüz kélelmigendek hés qilimiz we gunah tuyghusigha patimiz. Ghururning bu boshluqi tashqiy dunyaning ijtima’iy normilirini, exlaqiy prinsiplirini we qanun-tüzümlirini, kishilik peziletning ölchemlirini özide eks ettüridu. U bizge tallishimizning yaxshiliq bilen rezillikning ölchimige uyghun yaki uyghun emeslikini héchqandaq «yüz xatire» qilmastin deydu. Biz her waqit bizni tenqidiy köz bilen közitip turiwatqan ghururning qelbimizde bizge sözlewatqanliqini—bizge qaysi tallashning yaxshiliqqa we qaysisining yamanliqqa bashlaydighanliqi heqqide yol körsitip turiwatqanliqini—hés qilip turimiz. Bu awazni anglimasliqqa séliwélish mumkin, emma uni pütünley yuqitiwétish mumkin emes. Bashqa nerse emes belki mana mushu awaz bizning adimiylikimizning eng tiren chaqiriqidur. Biz her waqit adimiylikimiz teripidin chaqirilimiz.
Bizning nöwette muhakime qilmaqchi bolghinimiz uyghurlarda ichki qedir-qimmet süpitide mewjut bolup turidighan tar menidiki ghururdur. Bu arqiliq biz uyghurlarning kolléktip ghururi heqqide qisqiche toxtilip chiqimiz. Biz bu yerde tilgha éliwatqan kolléktip ghurur millet süpitidiki uyghurlarning öz-özidin pexirlinish tuyghusigha, özining kelgüsini erkin tallash hoquqining bolushigha, zorawanliqni ret qilishigha we bu arqiliq özining kolléktip milliy kimlikini qoghdishigha munasiwetliktur.
Uyghurlar xitaylarning mustemlikisige qalghan 61 yilliq tarixta ularning bir millet bolushini maddiy we meniwi jehettin destekleydighan hemme nersisi—tili, dini, bayliqi, iqtisadiy hayati, kulturi—sistémiliq terzde depsende qilinip keldi. Shundaqla, ular bashtin- axir saxta siyasiy tüzülme bolmish aptonomiyide bir milliy kolléktip bolush süpiti bilen öz kelgüsini erkin tallash hoquqidin tedrijiy mehrum qalduruldi. Xitayning bu siyasitining netijiside uyghurlarning qorqunchluq derijide yoqitip qoyushi mumkin bolidighini tili, kulturi, diniy étiqadi we en’eniwi örp-aditi bolushtin sirt, ularning mana mushu milliy qediriyetliridin pexirlinish we uninggha mes’ul bolush rohini destekleydighan kolléktip ghururidur.
Shunga, xitayning uyghurlarni üzülkésil boysundurushining axirqi meqsiti ularning tili, dini, bayliqi, iqtisadiy hayati, kulturi bopla qalmastin, belki ularni qelbidin istila qilishtur—ularning ashu milliy qediriyetliride her waqit eks étip turidighan ene ashu kolléktip ghururini üzülkésil yoqitishtur. Intayin radikal menidin élip éytqanda, uyghurlar tilini, kulturini we örp-adetlirining melum terkiblirini yaki hemme qismini yoqitip qoyghan teqdirdimu, yenila yoqalmaydu, peqet we peqet uyghurluqtin ibaret özgiche milliy kimlikini ipadileshtin waz kechmeydighan ashu kolléktip ghurur ularning qelbidin yoqalmisila. Bir milletning kolléktip ghururi haqaretlen’gen’ge, jazalan’ghan’gha, ajizlashturulghan’gha, teqiplen’gen’ge, depsendichilikke uchrighan’gha we mesxire qilin’ghan’gha yoqap ketmeydu—u peqet bu ghurur üzülkésil boy sundurulghandila yoqaydu.
Xitaylarning hazirqidek irqiy yoqitish siyasiti dawamlishiwerse, dunya bu siyasetlerning aqiwitige süküt qilsa we uyghurlar buninggha qarita jiddiy tedbir qollanmisa, uyghurlar kelgüside yene nurghun nersilerni yoqitishi mumkin. Shundaq bolghan teqdirmu, xitaylarning kelgüside yoqitishi intayin qiyin bolidighini uyghurlarning kolléktip ghururidur. Uni yoqitish shuning üchün qiyinki, u uyghurlarning adimiylik iptixarining, özini söyüshining we özining mewjutluqining menisi bolghan erkinlikini namayan qilishining asasidur. U mustemlikige chüshken kolléktip kimlikni saqlashtiki eng jahil meniwi qorghandur. Shunga, kolléktip ghurur uyghurlarning mewjutluqining néme üchün ular üchün héchnéme bilen sélishturghusiz, tégishküsiz we yoqatqusiz derijide qedirliklikini bildüridu.
Uyghurlarning kolléktip ghururining saqlinishi we ipadilinishi uyghurluqtin ibaret bu özgiche mewjutluqning özining erkinlikini namayan qilish we özige mes’ul bolushida pewqul’adde ehmiyetke igidur. Eger bu ghurur bolmighinida idi, u halda yoqilip kétish heqqidiki qorqunch uyghurlarning kolléktip éngida u qeder zilzilik, u qeder tiren, u qeder azabliq bolmighan bolatti. Eger bu ghurur bolmighinida idi, dunyadiki intayin ajiz bir millet süpitidiki uyghurlarning néme üchün dunyada hazir eng qudretlik döletlerning biri dep qariliwatqan xitaylargha ta hazirghiche qorqumsizliq bilen tiz püküshni ret qilip kelgenlikidek heqiqetni chüshinelmigen bolattuq. Eger bu ghurur bolmighinida idi, téxi yéqinda yüz bergen barin inqilabi, ghulja qarshiliqi, semen weqesi we 5-iyul herikitige yétekchilik qilghan we uninggha qatnashqanlarning néme üchün köz aldida körünüp turghan ölümge pisent qilmay, özlirining—téximu muhimi, özliri wekillik qiliwatqan bir milletning—qehrimanliq rohini namayan qilghanliqining sewebini bilelmigen bolattuq.
Xitaylar shu nuqtini chüshinishni xalimaywatiduki, ular yumshaq wasitilerni ishqa sélish arqiliq uyghurlarning qelbini sétiwélishni oylisun, yaki qattiq wasitilerni ishqa sélish arqiliq ularni yer yüzidin yoq qiliwétish heqqide ulargha tehdid salsun, uyghurlar bulargha birdek bash egmey kéliwatidu. Xitayni hazir qaymuqturiwatqini chidighusiz tenhaliq, amalsizliq, namratliq, qaymuqush, qorqunch we chéchilangghuluq teqdirige duchar bolup turuqluq, uyghurlarning yene néme üchün dunyada özini küchlük sanawatqan xitaylargha yaki boy sunushni yaki qoshulup kétishni xalimasliqidur–xalimasliqila emes, belki tiz pükmey izchil qarshiliq körsitishidur. Shuning bilen bir waqitta, uyghurlarning xitaylargha toxtawsiz qarshiliq körsitish rohigha singgen kolléktip ghururi dunyani eymindürgidek qudretke ige boliwatqan xitay hakimiyitining ghururigha her waqit qattiq tégiwatidu. Démek, bu yerde mustemlikichining ghururi bilen mustemlike qilin’ghuchining ghururi toqunishiwatidu—eger mustemlikichi üzülkésil boy sundurush iradisining ghururini namayan qilishqa urunsa, mustemlike qilin’ghuchi boy sunushni ret qilish iradisining ghururini namayan qiliwatidu. Eger mustemlike qilghuchi qudretlik armiyisining ghururini namayan qilishqa urunsa, mustemlike qilin’ghuchi ajizlarning erkinlik intilishining ghururini namayan qiliwatidu. Eger mustemlike qilghuchi adimiylik ghururini yoq qilishni istise, mustemlike qilin’ghuchi yoq qilinish xewpide adimiylik ghururini namayan qiliwatidu.
Xitay yene shundaq bir éhtimalliqni nahayiti yiraqtin ishare qilip kéliwatiduki, eger uyghurlar xitaylargha qétilip kétishni xalisa yaki musteqilliqini qayta qolgha élishtek siyasiy ghayisidin waz kechse, u halda ular kelgüside kolléktip süpitide xuddi ikkinchi dunya urushidiki yehudiylardek irqiy qirghinchiliqqa uchrap yoqilip kétish teqdiridin aman qalidu. Bu xitaylarning 61 yildin béri uyghurlargha yoshurun bildürmekchi bolghan, emma ta hazirghiche bildürelmeywatqan bir «shepqitidur.» gerche uyghurlar qan ichide jan talishiwatsimu, bu xildiki tehdidlerning we «shepqetler» ning hemmisini bashtin- axir ret qilip keldi. Bu arqiliq, öz mewjutluqining ghururini we bu ghururning muqeddeslikini namayan qilip keldi. Enwer nasirining töwendiki shé’iri yuqiriqi qarashlirimizni delilleydu:
Aqarghan yüz, qiyilghan qash, quyulghan yash,
Késilgen bash, chuwulghan chach, tökülgen qan.
Tilin’ghan ten, türülgen mush, kirishken chish,
Pütmes ghezeb izi bolup chiqti bu jan.
Démek, uyghurlarning kolléktip ghururining xitaygha qayturiwatqan inkasi yélinish, panah tilesh, teslim bolush emes, belki «pütmes ghezeb izi» bolup kéliwatidu. Bu 1949-yilidiki xitay ishghaliyitidin buyan shundaq bolup kéliwatidu. Xitaylarning insan qélipidin chiqqan siyasitining ziyankeshlikige uchrawatqan uyghurlarning, xuddi enwer nasiri teswirligendek, yüzliri aqiriwatidu, qashliri qiyiliwatidu, yashliri quyuliwatidu, bashliri késiliwatidu, chachliri chuwiliwatidu, qanliri töküliwatidu, tenliri tiliniwatidu, mushtliri türüliwatidu, chishliri kirishiwatidu, janliri chiqiwatidu, emma ularning qelbidin düshminige bolghan pütmes-tügimes ghezeb yoqalmidi. Mana bu kolléktip ghururning qudritining pewqul’adde ipadisidur—bu qudret bizni her waqit erkin bolushqa ündeydu, bizning tallashlirimizning özimizning mewjutluqining ichki zörüriyiti süpitidiki erkinlik bolushi kéreklikini eskertip turidu, bizni biz untup kételmeydighan mes’uliyetke sahib chiqishqa her waqit dewet qilidu.
Bir qisim uyghurlar nöwette xata qarawatqan nuqta shuki, uyghurlarning xitaylargha qarshi turushi mahiyette xitaylarning uyghurlargha séliwatqan chidighusiz zulumi sewebidindur. Emeliyette, qachaniki sherqiy türkistan xitay teripidin bésiwélindi, shuningdin tartip xitaylar bilen uyghurlar otturisidiki munasiwet mustemlike bilen anti-mustemlike otturisidiki hayat-mamatliq küresh bolup keldi. Bu köresh uyghurlarning xitaylarning zulumi qachan körülse uninggha shu waqitta qarshi turushidek passipliqta emes, belki mewjutluqning ghurur arqiliq özini mu’eyyenleshtürüshining tebi’iy zörüriyiti we uning özini erkin ipadileshni izdeshtek aktipliqta ipadilinip keldi. Ghurur passip qarshiliqning mehsuli bolmastin, belki hayatliq iradisining özini aktip ipadilishidur. Bu démek, uyghurlarning xitay mustemlikisige qarshiliqi hergizmu zorawanliqqa qarshi turush sewebidin otturigha chiqqan emes. Belki u ghururning—jümlidin uyghurluqtin ibaret bir özgiche mewjutluqning ghururining—özini tosqunsiz mu’eyyenleshtürüsh zörüriyitidin otturigha chiqqandur. Bu küresh noqul halda uyghurlarning xitayning mustemlikichi hakimiyitide özining siyasiy, iqtisadiy, diniy, kultural hoquqlirini qolgha keltürüsh yolidiki kürishi bopla qalmastin, belki yene ghurur bilen zorawanliq otturisidiki kélishtürgili bolmaydighan küreshtur.
Xuddi eqilning logikisi bolghinidek, qelbningmu logikisi bolidu—bu logika ghururdur. Bu logika shuni bildüriduki, xuddi eqil nopuzdin xaliyliqni izdiginidek, qelbmu her zaman zorawanliqtin xaliyliqni izdeydu. Mana mushu logikida eks étidighan zorawanliqni ret qilish xahishi uyghurlarni xitaylarning chidighusiz haqariti, zorawanliqi we tehditige qarshi turghuziwatidu. Ghurur her bir ademning jümlidin bizdek öz mewjutluqini saqlash üchün tirkishiwatqanlarning sel qarashqa bolmaydighan meniwi küchidur. Mana mushu ghurur—yashash hoquqi we mewjutluqning erkinliki süpitidiki ghurur—sanaqsiz uyghurlarni özining erkinliki üchün xitayning qorallirigha dadil yüzlendürdi. Erkinlik üchün bedel töleshke chaqirdi, chünki ghururning adaqqi siri uning ademni erkinlik bilen tebirlinishi kérek bolghan mewjutluqining—jümlidin adimiylikining—mukemmellik izdishidur. Ghururning zorawanliqni inkar qilishi erkinlikning heqiqiy menisidur. Ghurur, shunga, eng adaqqi menidin élip éytqanda, erkinlikning ghururidur.
Ghurur, meyli u shexsiy yaki kolléktip bolsun, hayattiki eng qiyin minutlarda özining ashu weyran qilish besi müshkül bolghan küchini yenila saqlap turidu (yaki yoqitip qoyidu). Mundaqche éytqanda, adem qanchiki éghirchiliqta qalsa, uning ghururi özidiki pütkül yoshurun qudretni shunche namayan qilidu—bu qudret yaki axirghiche özini saqlap,adimiylikning yüksek pellisini namayan qilidu; Yaki meghlub bolup, adimiylikning özini tedrijiy mukemmelleshtürüsh yolidiki meghlubiyitini ashkarilaydu. Amérika yazghuchisi arnist xémingwéy özining «boway we déngiz» dégen esiride mundaq deydu: «adem yéngilish üchün yaritilmighan. Adem weyran qilinishi mumkin, emma yéngilmeydu.» mezkur eserde aptor menisiz dunyada—bash-chéki körünmes déngizda–bash qehrimanning lehengler bilen tenha élishishini ipadilesh arqiliq ademning heyran qalarliq iradisini, chidamchanliqini, téximu muhimi, ghururini namayan qilidu. Bowayning chidighusiz azabi bilen stoyiklarche soghuqqanliqining arilashmisi sezgülük bilen halqima sezgülük, adettikilik bilen pewqul’addilik otturisidiki toqunushni ishare qilidu. Mana mushu toqunush dawamida, insanning ghururi özining eng yüksek pellisini bizge sözleydu—adem menisizlikke öz tirkishishi arqiliq adimiy mene ata qilidu. Hetta bu adem ashu balayi apette weyran bolsimu, u özining adimiylik mejburiyitini ada qilghan, adimiyliki ata qilghan yoqalmas pexirlinishni bashtin-axir saqlighan bolidu—weyran qilinsimu, weyran qilghili bolmaydighan adimiylikini saqlighan we uni bashqilargha namayan qilghan bolidu. Berheqki, u weyran bolushi mumkin, emma u, xuddi xémingwéy dégendek, «yéngilmeydu.» ene shu weyran qilinishi mumkin bolghan, emma yéngilmeydighan nuqtigha adimiylikning tiren menisi yoshurun’ghan.
Uyghurlar özining erkinlikini qolgha keltürüsh üchün tesewwur qilghusiz bedellerni tölidi hem tölewatidu. Kelgüsi intayin éniqsizliqqa tolghan uyghurlarning özining erkinlikini qolgha alalash-alalmasliqimu éniqsizliqqa ige. Ular qayta qurmaqchi bolghan musteqil sherqiy türkistan bir idiyidur. Idiye yoqalmaydu, emma u ré’allashmasliqi mumkin. Shundaqtimu, meyli uyghurlar özlirining erkinlikini qolgha keltürsun yaki bu yolda pütünley meghlub bolsun, bu yerdiki eng muhim nuqta nishanning ishqa éshish-ashmasliqidin köre, bu nishan’gha yétishtiki jeryanning izchilliqidur. Ghurur nuqtisidin élip éytqanda, adem özining nishanini emelge ashurush yolida ghelibe qilsun yaki meghlub bolsun, eng muhimi uning öz ghururini bashtin- axir saqlap qélishidur. Shundaqla, uyghurlar meyli erkinlikini qolgha keltürsun yaki bu yolda meghlub bolsun, eng muhimi öz erkinlikini qolgha keltürüsh ghayisini saqlap méngishtur. Öz erkinlikini qolgha keltürüsh ghayisini saqlash ghururning saqlinishidur. Ghaye nishan’gha yétishtiki jeryanda özining qudritini we heqiqiy menisini namayan qilghinidek, ghururmu balayi apet aldida adimiylikning qudriti we heqiqiy menisini namayan qilidu. Ene shu waqitta, özini saqlap méngish rohi üstige qurulghan ghaye ghururning heqiqiy ipadilinishige aylinidu.
Emdi birinchi so’alimizgha qaytayli: «uyghurlar rastinla yoqap kétermu?» jawab shuki, uyghurlar yoqalmaydu, peqet özining tili, diniy étiqadi, kulturi we en’enisi üstige qurulghan mushu ghurur ularning qelbidin yoqalmisila!
12/06/2014
http://oylar.blogspot.de/2014/12/blog-post.html
Tariximizdiki tash kitaplar- menggö tashlar
Jenub terep (j) (n)(1) Menki tengridek , tengridin törelgen türkbilgi (danishmen) xaqan bu waqitta ( textte ) olturdum . Sözümni tügel anglanglar : aldi bilen inilirim we oghullirim andin qalsa uruqlirim we xelqim . Ongtereptiki shadapit begler , sol tereptiki tarqat . Bu yoruq begler ottuz …(2) Toqquz oghuz begliri , xelqliri , siler bu sözlirimni tügel anglanglar : ésinglarda ching tutunglar . Aldi terep (sherq) tin kün chiqishqiche , ong ( jenub) tereptin kün otturisighiche , arqa (gherb) tereptin kün pétishqiche , sol ( shimal) tereptin tün otturisighiche bolghan ariliqtiki xeqlerning(3) Hemmisi manga qaraydu . Mushundaq köp xelqni men uyushturdum , hazir endisheyoq , türk xaqani tünügün taghda olturuwerse , elde jebri , zulum bolmaydu . Alditerep ( sherq) tin shantung tüzlengligigiche urush qilip bardim . Déngiz ( sahilliri) gha yétip bérishqa bardim . Ong ( jenub) tin toqquz ersen’ge urush qilip bardim . Tibetke yétip bérishqa az qaldim . Arqa terep (gherb) tin yinchu deryasidin(4) Kéchip ötüp , tomur qabliqqiche urush qilip bardim . Sol (shimal) din bayirqoziminige urush qilip bardim .
(Lékin) ötüken taghqa yétishidighan jay yoq iken . Bu yerde olturup xelqimnitabghach xelqi bilen(5) Kélishtürdüm ….(6) ……..(7) ……..(8) … Türk xelqi , siler qanaetlinip kettinglar . Ach – toq qalidighanliqinglarnioylimidinglar . Shundaq qilghanliqinglar(9) Üchün özenglerni béqiwatqan xaqaninglarning gépini anglimastin her terepkepétirap kettinglar . (Netijide ) u yerlerde halsizlandinglar , jéninglardin ayrildinglar , qalghanliringlar sergerdan bolup qiyin ehwalda qaldinglar . Tengri saqlighanliqiüchün , özemning bextim bolghanliqi üchün , xaqan boldum . Xaqan bolup(10) Yoqsul xelqlerni yighdim , yoqsullarni bay qildim , az xelqni köp qildim , méning bu sözlirimde yalghanchiliq barmu ? Türk begliri , xelqi siler qulaq sélip’anglanglar ! men bu yerge türk ( xelqni) yighip dölet bashqurushtiki ( ish – izlirimni ) oydurdum , sélerning xata ish qilip ölüshke az qalghanliqinglarnimu(11) Bu yerge oydurdum . Barliq sözümni bu abidige oydurdum ; Buninggha qarap ( buni körüp ) hazirqi türk xelqi we begliri , bilinglarki textke qaraydighanbegler , siler (yene) xatalishamsiler ?! Men ….
Tabghach xaqandin neqqashchi teklip qildim ) qewrini ) neqqashlattim . Ular méningsözümni yaqturmidi .(12) Ular tabghach xaqanning orda neqqeshchilirini ewetti . Men ulargha heywetlikbina saldurdum . Ichi – téshigha kishini tesirlendüridighan neqishlerni oydurdum . Abide yasattim . Könglümdiki sözlirimni uninggha oydurdum . ( On oq ewladliri ) we yat uruq puqraliri buni körüp bilgeysiler . Abide(13) Ornattim . ( Bu yerde adem köp adem ötidighan ) ötkel idi . Adem köp’ötüp turidighan bu ötkelge abidini turghuzdum . ( Sözlirimni uninggha ) yazdurdum . Uni körüp biliwalarsiler . U tash …. Men …. Dim . Bu abidigexet yazghuche jyen oghlu yolluq tékin .Sherq terep (d) (sh)(1) Üstimizdiki kök asman bilen astimizdikiqongur tupraq yaritilghanda ikkisining arisida insan yaritilghanmish .
Insan balisi ata – bowam bumin xaqan , istemi xaqan olturghanmish . Ulartextke olturup türk xelqining élini we uning qanuni tüzümini tuzüp bergenmish .(2) ( Bu chaghda ) töt etraptikilerning hemmisi ularning düshmini iken . Eskerchiqirip töt etraptiki xelqlerning hemmisini qolgha keltürüptimish . Özigeboysunduruptimish , béshi barlirini bash urduruptimish . Tizi barlirinitizlanduruptimish . Ularni sherqtin ta shing’enling taghliri , gherbtin ta tömürqayqighiche bolghan jaylargha olturaqlashturuptimish . Ikkisi(3) Arisida igisiz qalghan kök türklerge hökümranliq qilghanmish . Ular danaxaqan ikenmish . Batur xaqan ikenmish . Buyruqlirimu éhtimal dana bolsa kérek . Batur bolsa kérek . Begliri we xelqi sadiq ikenmish . Shunga ular döletke eneshundaq hökümranliq qilghanmish . Elni bashqurushning qanuni tüzümliriniornatqanmish . Kéyinche
(4) Ular qaza tépiptimish . Teziye bildürgüchiler , qayghu bildürgüchilerkünchéqishtiki bu tili chollük tabghachlardin , tübütlerdin , ayalardin , borumlardin , qirghizlardin , uch qarluqlardin , ottuz tatarlardin , qishanlardin , tanabilardinbolup , shunche köp adem kélip ulargha qayghusini ipadileptumish . Teziyebildüriptimish . Ular ene shundaq dangliq xaqanlardin bolghanmish . Andin
(5) Kéyin iniliri xaqan boptimish . Oghullirimu xaqan boptimish . Kéyin inisiakisini dorimaptimish . Oghli atisini dorimaptimish . Bilimsiz xaqan textteolturuptimish . Buzuq xaqan textte olturuptimish . Buyruqlirimu éhtimalbilimsizlerdin , buzuqlardin bolsa kérek .
(6) Begliri , xelqide sadaqet bolmighanliqi üchün ….. Ini bilen akiniöchmenleshtürüp qoyghanliqi üchün , begler bilen xelq arisigha soghaqchiliq sélipqoyghanliqi türk xelqi tiklinip bolghan dölitidin mehrum bolghanmish .
(7) Xaqan dep nam alghan xaqandin ayrilipqalghanmish …. Türk begler türk dégennamdin waz kechkenmish . Tabghach peres begler tabghach namlirini qollinip tabghachxaqanigha
(8) Béqin’ghanmish , ular üchün ellik yil küch bergenmish . Aldi terep künchiqishtin ta bokli xaqan yurtigha , gherbtin tomur qapqighiche urush qilip bérip’ularning döliti we hakimiyitini tabghach xaqanigha élip bergenmish
(9) ………
(10) …. (Lékin ) üstimizdiki türk tengrisi
(11) (Töwendiki) türk muqeddes yer – süyi mundaq dégenmish : “ türk xelqiyoqalmighay ular adem bolghay ! shuning bilen iltirmish xaqanni , anam ilbiligexanishni asman qerige élip chiqip igiz kötergenmish . Atam xaqan on yette erbilen
(12) Sirtqa chiqqanmish . (Ularning ) sirtta yürgenlik xewirini anglighandin kéyinsheherdikiler taghqa chiqqanmish , taghdikiler töwen’ge chüshkenmish . (Bular) yighilipyetmish er bolghanmish . Tengri küch – quwwet nésip qilghanliqi üchün , atam xaqan’eskerliri boridek imish . Uning düshmenliri qoydek imish ; Sherqtin gherbkiche jengqilish ( netijiside) yighilghan kishi
(13) Yette yüz bolghanmish , yette yüz kishi bolghandin kéyin ( atam xaqan ) ata – bowamning qanun – tüzümliri boyiche dölitidin , xaqanidin ayrilghan xelqlerni, didekkeaylan’ghan , qul bolghan xelqlerni teshkilligenmish we terbiyligenmish . Bu yerdetolis . Tardush xelqlirini teshkilligenmish .
(14) Hemde yabghu shad ( unwanini ) bergenmish . O terep ( jenub) te tabghachlardüshmini iken . Sol terep ( shimal) da baz xaqani we toqquz oghuzlar düshminiiken . Qirghizlar , qishanlar , tanabilarning hemmisi düshmini iken . Qirghizlar , qorigharlar , ottura tatarlar , qishanlar , tanabilarning hemmisi düshmini iken .Atam xaqan munche ( köp ) …
(15) U qiriq yette qétim esker chiqarghanmish . Yigirme qétim jengge qatnashqanmish . Tengri saqlighanlighi üchün döliti barlarni dölitidin mehrum qilghanmish , xaqanliri barlarni xaqanliridin ayrighanmish . Düshmenlerni boysundurghanmish , tizibarlirini tizlandurghanmish , béshi barlirini bash urghuzghanmish . Atam
(16) Xaqan eshundaq qilip dölet qurghan we qanuniy – tüzümni ornatqandin kéyin , bu dunyadin ötkenmish . Atam xaqanni xatirlesh üchün aldi bilen xaqaninibalbal qilip tikligenmish . Qanuniy tüzümge asasen tagham ( üstide ) xaqanbolup olturdi . Kichik dadam xan bolghandin kéyin türk xelqini qaytidinteshkillidi we béqip terbiylidi . Kembeghellerni bay qildi , azni köp qildi .
(17) Kiichik dadam xaqanliqta olturghanda men tardush xelqi üstidiki shad idim . Men tagham xaqan bilen bille aldi terep ( sherqtin ) ta xuangxé deryasi we shentungtüzlenglikigiche urush élip barduq . Arqa terep ( gherb) tin ta tomur ( qapqighiche ) urush qilip barduq hemde koksen téghidin éship qirghizlar ziminighicheurush qilip barduq .
(18) Jemi yigirme besh qétim esker chiqarduq . On üch qétim urushqa qatnashtuq . Döliti barlarni dölitidin mehrum qilduq . Xaqani barlarni xaqanidin ayriduq . Tizi barlarni tizlandurduq , béshi barlarni bash egdurduq . Türkesh xaqan türklerdin’idi . Öz xelqimiz idi . Bilimsiz bolghanliqi
(19) Üchün bizning aldimizda xata ish qilghanliqi üchün ularning xaqani öldi . Buyruqliri , beglirimu öldi . On oq xelqi zulum chekti . Ata – bowamhökümranliq qilghan yerlerni igisiz qalmisun üchün , az xelqni teshkillep
(20) U eslide barsbeg idi . Shundaq qilip uninggha xaqan dégen namni berduqhemde melike singlisini uninggha yatliq qilduq ; Özi xatalashti . Xaqani öldi . Xelqi didek we qulgha aylandi . Kopligen yer – süyi ziminsiz qalmisun üchün azsanliq qirghiz xelqlirini tertipke sélish üchün barduq . Urush qilduq .
(21) Shundaqla ( dölitini ) yene ( özige ) berduq .
Sherqtin shin’enling téghidin éship , xelqlerni olturaqlashturduq . Ashundaqteshkilliduq . Gherbtin ta ken’go- qurman’ghiche bérip türk xelqini ashundaq’olturaqlashturduq . Ashundaq teshkilliduq . U chaghda qulla qulluq , didekler dideklikboldi . Inisi akisini tonumas , oghli atisini tonumas boldi . ( Döletningchongliqini teswirleydu )
(22) Biz tiriship qurghan döletning qanun – tüzümi ene shundaq idi . Türk , oghuzbegliri siler qulaq sélinglar , üstimizdiki asman örülüp chüshmise , astimizdikiyer kömtürülüp ketmise , dölitinglarni we qanuniy tüzüminglarni kim bit – chitqilalaydu ? Türk xelqi siler ( xatalighinglargha ) ökününglar !
(23) Siler bashbashtaqliq qilghanliqinglar üchün özenglarni béqiwatqan dana xaqaninglarwe erkin , yaxshi dölitinglar aldida jinayet ötküzdünglar . Yaman aqiwetkeltürüp chiqardinglar ( undaq bolmisa ) qoralliqlar qayaqtin kélip ( silerni ) heydiwétidu ? Neyzilikler qayaqtin kélip ( silerni ) sürgün qiliwétidu ? Muqeddes ötüken tashtiki xelqler , sherqte baridighininglar
(24) Sherqke kettinglar , gherbke baridighininglar gherbke kettinglar . Silerning ujaylarda bérishinglarning paydisi munular bolghan bolsa kérek . Qéninglar sudek aqti . Söngikinglar taghdek düwilendi . Aliyjanap oghulliringlar qul boldi . Pak qizliringlardideklerge aylandi . Bilimsiz bolghanlighinglardin silerde adalet bolmighanliqtin , tagham xaqan alemdin ötti .
(25) Deslepte qirghiz xaqanni balbal qilip tiklidim . Türk xelqining nam – abroyining yoqap ketmesliki üchün , atamni xaqan qilghan . Anamni xanish qilghantengri ( bizge ) döletni ana qilghan tengri , türk xelqining nam – abroyiningyoqap ketmesliki üchün , méni
(26) Xaqan qilip olturghuzdi . Men ronaq tapqan … Üstide olturmidim . ( Belqi) yigili éshi yoq . Kiygxli kiyimi yoq yoqsul bichare xelqining üstideolturdum . Inim kol tékin bilen sözleshtuq . Atam , tagham qolgha keltürgenxelqlerning nam – abroyining yoqap ketmesliki üchün
(27) Türk xelqi üchün tüni xatirjem uxlimidim . Kündüzi xatirjem olturmidim . Inim kol tékin bilen ikki shad bilen bille öle – tirilishimge qarimay tirishtim . Ashundaq tiriship yürüp birleshken xelqni inaq qildim . Men xaqanliqqaolturghan waqtimda
(28) Her terepke pétirap ketken xelqler öle – tirilishige qarimay , kiyimlirining yalangliqigha qarimay qaytip keldi . Xelqlerni béqish üchün shimaldaoghuzlar , sherqte qishan tanabilargha qarshi turdum . Chong qoshunni bashlap on ikkiqétm yürüsh qildim . Jenubta urushqa qatnashtim .
(29) Andin kéyin tengrige rehmet . Bextim bolghanliqi üchün , teliyimbolmighanliqi üchün ölümge yüz tutqan xelqlerge jan kirgüzdüm . Yalang xelqlernikiyimlik qildim , yoqsullarni bar qildim . Az xelqni köp qildim . ( Ularni ) küchlük döliti bar , küchlük xaqani bar ( xelqlerdin ) yaxshiraq yashaydighan qildim . Töt etraptiki
(30) Xelqlerning hemmisini boysundurdum . Ularni ( biz bilen ) düshmenleshmeydighanqildim . Ularning hemmisi manga qaridi . Manga küch berdi . Inim kol tékin qanunitüzümni ornitishqa tirishiwétip özichila qaza tapti . Atam xaqan dunyadin’ötkende inim kol tékin yette yashta idi .
(31) U mahi senemdek anam xanishning dölitide inim kol tékin balaghetke yetti . U on alte yash waqtida tagham xaqan dölet we qanuniy tüzümni ene shundaq qolghakeltürdi . Biz alte jüp saghdaqqa yürüsh qilduq . ( Ularni ) xaniweyran qilduq . Tabghachning wang tutuqi besh tümen eskerni bashlap keldi . Urushtuq .
(32) Kol tékin babir jengge kirdi . Tutuqtin qoligha qoral alghan qéyin’inisiniesirge élip uni qoralliri bilen birge xaqan’gha teqdim qildi . U qoshunni shuyerde yoqattuq . U yigirme bir yash waqtida biz chacha jangjün bilen urush qilduq . Deslepte u ( kol tékinni ) tadiqtin chorining boz étini minip jengge kirdi . Bu at u yerde
(33) Öldi . Ikkinchi qétim ishbara yamtarning boz étini minip jengge kirdi . Buat u yerde öldi . Üchinchi qétim yengsin siling bekning yasanduqluq toruq itiniménip jengge kirdi , bu at u yerde öldi , uning sawut we dubulghisi pilashighayüzdin artuq oq tegdi , lékin u yüz bir tal oqnimu tekküzmidi ….
(34) Türk begliri , uning mushundaq qilghanliqini hemminglar bilisiler , biz buqoshunni u yerde yoqattuq . Andin kéyin bir bayirquning ulugh irkini ( bizbilen ) düshmenleshti. Uni chékindürüp turgi – yarghun kolide uni xaniweyranqilduq . Ulugh erkin azghine adimi bilen qéchip ketti . Kol tékin yigirmealte
(35)Yash waqtida qirghizlargha urush qilduq , neyze boy qélinliqtiki qarni bösüpkongman téghidin éship qirghizlarni bésiwalduq . Biz ularning xaqani bilen sungatéghida urush qilduq . Kol tékin bayirquning aq ayghirini
(36) Minip jengge kirdi . Bir erni oq bilen öltürdi . Arqa – arqidin ikkierge ( neyze) sanchidi . U jeng qiliwatqanda bayirquning aq ayghirining yotisiüzülüp ketti . Bir qirghiz xaqanni öltürduq . Ularning élini alduq . Shu yilitürkeshlerge jaza urush qilish üchün biz altay téghidin éship
(37) Értish deryasidin ötüp türkeshlerni uyqida bésiwalduq . Türkesh xaqaniqoshuni bilen palchudin shiddet bilen keldi . Urushtuq . Kol tékin bashighuning boz’étini minip jengge kirdi . Bashighuning boz ….
(38) … Ikkisini özi esirge aldi andin kéyin yene ( düshmen bazisigha ) hujum qilip kirip türkesh xaqanning buyruqini , azlarning tutuqni öz qoli bilentutuwaldi . U yerde biz ularning xaqanini öltürduq . Élini alduq , additürkesh puqralirining hemmisi ( bizge ) boysundi . Biz bu xelqni taghargha ( ? ) Orunlashturduq .
(39) Biz yene soghdilarni tertipke sélish üchün yinchu deryasidin ötüp tar tomur ( qapqighiche ) yürüsh qilduq . Andin kéyin addi türkesh xelqi bizning düshminimizboldi . Kon’germige barduq . U chaghda bizning atlirimiz oruq , ozuqi yoq idi . Buzuq ademler …..
(40) Bizge hujum qilghanlar batur erler idi . U chaghda biz kol tékin’ge az’ademni egeshtürüp chiqarghanliqimizdin ökünduq . U , chong ( bir ) urushqiptimish , u qehriman shalchining aq étini minip jengge kiriptimish . Addiytürkesh puqralirini u yerde öltürüptimish we el qiptimish . Yene yürüsh qilip ….
Shimal terep ( b )
(1) … Bilen ( hemde ) qoshun tutuq bilen’urush qiptimish , baturlarning hemmisini öltürüptimish . Öyi we mal – mülkipütünley keltürüldi . Kol tékin yigirme yette yéshida , qarluqlar özige özixoja boldi we ( biz bilen ) düshmenleshti . Biz ular bilen tamagh dégen muqeddesbulaq béshida urushtuq .
(2) Kol tékin bu qétimqi urushlarda ottuz yashlarda idi . U qehriman shalchilarning’étini ménip jengge kirdi . Arqa – arqidin ikki ademge neyze sanjidi . Qarluqlarni öltürduq . Ularni qolgha chüshürduq . Az xelqi düshminimiz boldi , ( ular bilen ) qara kölde urush qilduq . U chaghda kol tékin ottuz bir yashta idi . U qehriman shalchining aq étini ménip
(3) Jengge kirdi . Elteberni esirge aldi . Az xelqi ashundaq qilip yoqitildi . Tagham xaqanning döliti qalaymiqanlashqan , xelqi we hökümranliq qilghuchilar ikkigebölünüp ketkende biz izgillar bilen urushtuq . Kol tékin qehriman shalchining aq’étini minip
(4) Jengge kirdi .U at jengde öldi . Tizginlar yoqitildi . Toqquz oghuzlar’eslide öz adimimiz idi . Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ( biz bilen ) düshmenleshti . Bir yilda besh qétim urushtuq . Deslepte bir toghir shehirideurushtuq .
(5) Kol tékin azman aq (atni) minip jengge kirdi . Alte ademge (neyze) sanjidi . Ikki qoshun urush qiliwatqanda yene yette ademni qilichlidi . Ikkinchi qétim qoshlaghaqta edizler bilen urush qilduq . Kol tékin azlarning qongur’étini minip jengge kirdi . Bir ademge neyze sanjidi .
(6) ( Qoghlap zerbe bergen ? ) ( Egilip yürüsh qil ) ghanda toqquz ademni chépiptashlidi . Edizler ashu yerde yoqitildi . Üchinchi qétim biz bolchéda oghuzlarbilen urush qilduq . Kol tékin azman dégen aq atni minip jengge kirdi . Neyzileshti . Qoshuni bilen neyzileshtuq . Élini alduq . Tötinchi qétim biz chusdégen bulaqta urush qilduq . Türk
(7) Xelqi tewrinip qaldi ( ? ) ( Eynen terjimisi puti qalaymiqanlashti ) ehwalyamanlashti . Kol tékin uzap chiqqan ( düshmen ) qoshunini tarqitip tongra tékinbazirida tongra urughining albaghuni we on ademni qorshal öltürdi . Beshinchiqétim biz ezgenti qadazda oghuzlar bilen urushtuq . Kol tékin
(8) Azlarning qongur étini minip jengge kirdi . Ikki ademge ( neyze) sanchidi . Hemde ularni patqaqqa paturdi . U qoshun ashu yerde yoqitildi . Biz amghiqorghanida qishlap yazda oghuzlargha esker chiqarduq .Kol tékinni öyge qarashqaqaldurduq ( ? ) Düshminimiz oghuzlar ordigha hujum qildi . Kol tékin
(9) Ugisiz dégen aq ( atni ) minip toqquz ademge (neyze) sanchidi . Ordiniqoghdap qaldi . ( Shundaq qilmighan bolsa ) anam xanish we ögey anilirim , achilirim , kélinlirim , melikilirimning tirikliri didek bolatti . Ölgenliriningjesidi bolsa xarabiliqta , yolda qalghan bolatti !
(10) Kol tékin bolmighan bolsa hemminglar ölgen bolattinglar . Inim kol tékin qazatapti . Özem hesret chektim . Körer közüm körmestek boldi . Eqil – hushumdin’adashqandek boldum . Özüm hesret chektim . Ademning ömrini tengri belgileydu , insan balisi ölüsh üchün törelgen .
(11) Men intayin hesret chektim . Közümge yash kelse özemni tutuwaldim . Könglümbuzulsa özümni bastim . Men cheksiz hesretlendim . Men shundaq oylidim . Ikkishad we inilirim , balilirim , beglirim , xelqim yighlap közi ( eynen terjmisikoz we yéshi ) ni zexmilendürüp qoyidu . Teziye bildürüsh , qayghusini ipadileshyüzisidin
(12) Qishan , tatabi xelqlirige wakaliten odar , jya déchün keldi .Tabghachxaqanidin isi noshang keldi . (U) nurghun göher , altun , kümüshlerni élipkeldi . Tobut xaqandin bolun keldi . Gherbtin , kün pétish tereptiki soghdi , bercheker , bu qaraq elliridiki xelqlerdin nongjyangjün we oghul tarqam keldi .
(13) On oq oghlum türkesh xaqanidin maqrach tomighichi we oghuz bilge tamghichikeldi . Qirghiz élidin tardush inanchuchur keldi . Tawapxana yasaydighan ustilar , neqish oyidighan ustilar , tash munare yasaydighan ustilar keldi . Tabghach xaqanningtarixchisi ( ? ) Jyang jangchun kélip tawapxana yasash ishlirigha yétekchilik qildi .
Sherqi shimal terep ( sh . D )
Kol tékin qoy yilining on yettinchi künialemdin ötti . Toqquzinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitiniötiduq . Tawapxana , neqqash , munare maymun yili yettinchi ayning yigirme künipütünley yasilip boldi . Kol tékin qiriq yette yil ömür kördi . U .Ustilarnituyghun elteber keltürdi .
Sherqi jenub terep (q . D )
Bu xetlerni kol tékinning jyen oghli , menkiyolluq tékin yazdim . Menki yolluq tékin yigirme kün olturup bu abidini wetildiki ( xetlerning ) hemmisini yézip chiqtim . Siz ( xelqingizni ) özbaliliringiz we ewladliringizdin artuq körettingiz . Siz qaza taptingiz . Siz’asmanda … Tirik waqtingizdikige oxshash …
Gherbi jenub ( n . Sh )
.. Kol tékinning altun , kümüsh , göher mal – mülki( we) töt ming yilqisigha qarighuchi ( ? ) … Bégim tékin asman’gha ( chiqidu ) … Abidige yolluq tékin .
Gherb terep ( sh )
Gherbtiki soghdilar asiyliq qildi . Inim koltékin …. Üchün ( ular tirilishke qarimay ? ) Küchini bergenliki üchün menkitürk bilge xaqan özemning nowkinti ( ? ) Kol tékinning ( mazirigha ) qaratturdum . Men uninggha isencho ayayarghan tarqan dégen uwanni berdim . Kishilerniuninggha hörmet qilghuzdum .
Tügidi
Menbe : « uyghur kilassik edebiyat tarixidin ochériklar » namliq
Bilge qaghan qutluq qaghanning oghli . U taghisi öltürülgendin kéyin 716 – yilidin 734 – yilighiche textte olturghan . Bilge xaqan textke chiqipla danishmenmeslihetchisi tunyuquq bilen inisi köl tékinning yardimi astida türkiy xelqigenurghun yaxshi ishlarni qilip bergen .Tang sulalisigha el bolghan türk qebililiriniöz etrapigha uyushturush üchün ~ tang sulalisigha qarshi isyan kötürgen . Tangsulalisi qoshunliri teripidin shimalgha qoghlan’ghan türk xelqini ötüken téghida qizghinqarshi alghan . 718 – Yili qumuqlargha zerbe bergen .719 – Yili qarluqlarningqozghilingini basturghan .720 – Yili béshbaliqtiki basmil qebilisini boysundurghan .Shu yili yene tang sulalisining wang jün bashchiliqidiki 300 ming kishilik birleshmeqoshunini tarmar qilip , gensughiche yétip kelgen . 722 – Yili tatabilarning’isyanini bésiqturghan .Bilge xaqanning eng zor muweppiqiyiti ~ eyni chaghdikiparchilinish girdabigha bérip qalghan türk xanliqini saqlap qalghanliqi boluphésablinidu .
734 – Yili bilge qaghan qol astidiki weziri buyruq chur teripidin zeherlep öltürülgen .
Bilge qaghan menggü téshi köl tékin menggü téshi bilen bir waqitta bir jaydintépilghan . Qedimki türk yéziqida yézilghan . Bu chong mermer tashtin yasalghan bolup , jemiiy 80 qur xet yézilghan . Bu tash miladi 735 – yili yollugh tékin teripidin’ornitilghan .
Menggü tash tékist terjmisi :
1 . Tengridek tengri yaralghan türk bilge xaqan , méning sözüm , atam bilge xaqan ….Ni sir toqquz oghuz ikki edir muhim begliri we xelqini … Türk tengrisi ….
2 . Üstide men xaqan bolup olturdum . Men textte olturghinimda hesret chékip’ölümni tilep yürgen türk begliri we xelqi intayin xoshallinip , ularning jansizközlirige jan kirdi . Özem textke olturup töt etraptiki xelqler üchün nurghunmuhim qanuni tüzümlerni ornitip berdim .
3 . ( 3 – 23 – Köl tékin abidisi sherq terep (1) – (30) gha oxshash )
24 . Az xelqni köp qildim , (ularni) qudretlik döliti bar küchlük xanlighibarlardin yaxshi yashaydighan qildim . Töt etraptiki xelqlerning hemmisiniboysundurdum . (Ularni) düshmensiz qildim . Ularning hemmisi manga qaridi . Onyette yéshimda tangghutta esker chiqardim , tangghut xelqini meghlub qildim . Ashundaq qilip ( ularning ) oghulliri , qizliri , yilqiliri we mal – mülkiniqolgha chüshürdüm . On sekkiz yéshimda alte jüp soghdatqa
25 . Esker chiqardim . Shundaq qilip ( saghraq ) xelqini meghlub qildim . Tabghachning tutuqi wang besh tümen esker (bashlap) keldi . Bir muqeddes bulaqta ( ular bilen ) urush qilduq . U qoshunni u yerde yoqattim . Yigirme yéshimda , basmil iduqut öz uruqimizdin idi . Ular tartuqchilardin ewetmigenligi üchün’ulargha yürüsh qildim . Q …(B) ularni boysundurdum . Nurghunlighan ( oljilarni ) öyge yötkettim . Yigirme ikki yéshimda tabghachqa
26 . Yürüsh qildim . Chacha san’ghunnng sekkiz tümen leshkiri bilen urush qildim . Qoshunni u yerde yoqattim . Yigirme alte yash waqtimda , jiq xelqi qirghizlarbilen birge biz bilen düshmenleshti , kem deryasidin ötüp yürüsh qildim . Orpende urush qildim . Qoshunni meghlub qildim . Az xelqni qolgha chüshürdüm …. Hemde ularni boysundurdum . Yigirme yette yéshimda qirghizlargha yürüsh qildim .
27 .Neyze qarni bésip kökmen téghidin halqip ötüp qirghizlarni uyquda bésiwaldim . Xaqani bilen songda téghida urush qildim . Xaqanni öltürdüm , shundaq qilip’élini aldim . Shu yili türkesh xelqighe altay téghidin éship , értish deryasidin’ötüp yürüsh qildim . Türkeshlerni uyquda bésiwaldim . Türkesh xaqan qoshunishiddet bilen keldi .
28 . Boljuda urushtuq , xaqanni , buyruqni , shadini u yerde öltürdüm ….. Ottuz yéshimda beshbaliqqa yürüsh qildim , alte qétim urushtuq … Qoshunnipütünley yoqattim … U yerdiki kishiler yoqitilatti … Ular bizni teklipqilghili keldi . Buning bilen beshbaliq apettin qutuldi .
29 .Ottuz bir yéshimda qarluqlar ghem – endishisiz halda özige özi ghojabolghanda biz bilen düshmenleshti . Men tamagh digen muqeddes bulaq béshida urush qildim . Qarluqlarni öltürdüm . Shundaq qilip élini aldim ( ottuz ikki ) yéshimdaqarluqlar yighilip ( bizge qarshi turdi ) , men ularni öltürdüm . Toqquz oghuz’öz xelqim idi . Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ,
30 .Ichide ghum saqlighanliqi üchün biz bilen düshmenleshti . Bir yil ichidetöt qétim urush qildim . Deslepte toghu shehride urush qildim . Qoshunum toghladeryasidin üzüp ötüp , ularning qoshunini yoqatti . Ikkinchi qétim andarghudaurush qildim … Qoshunni meghlub qildim . Üchinchi qétim chush digen bulaq béshidaurush qildim . Türk xelqi ikkilinip qaldi .
31 . ………………………………..
32 . Ehwal yamanlashqan idi . Bir qoshuni urushqa chiqqan idi . Yene bir qoshunixan ordisida qaldurulghan idi . Üch oghuz qoshuni bésip keldi . Ular (bizni) hujum bilen alghili keldi . Singar qoshuni urushqili keldi … Biz az iduq . Qiyin ehwalda iduq . Oghuz …. Tengri küch – quwwet bergenliki üchün ( ularni ) ashu yerde tarmar qildim .
33 . Tengri saqlighanliqi üchün , men tirishqanliqim üchün türk xelqi ghelibeqazandi . Men we inim bashlamchiliq bilen tirishmighan bolsaq türk xelqi ölgenbolatti . Türk begliri we xelqi siler ashundaq oylanglar we ashundaq bilinglar !oghuzlar tartuqchilarni (?) Ewetmigenligi üchün men ulargha esker chiqardim .
34 . Orda we qurulushlirini xaniweyran qildim . Oghuzlar toquz tatarlar bilenbirliship hujum qilip keldi . Aghu digen jayda ikki chong urush qildim .Qoshunnimeghlub qildim , élini aldim . Men ashundaq tiriship , tengri saqlighanliqi üchün’özem ottuz üch yéshimda …. Ular üstige otolog…..
35 . Béqiwatqan batur xaqan aldida xataliq ötküzdi . Üstimizdiki tengrimuqeddes yer , su (ilahi) we ejdadim xaqanning rohi xoshal bolmighan bolsa kérek . Toqquz oghuz xelqi yer – süyini tashlap tabghachqa bardi . Ular tabghach , yene buyerge qaytip keldi . Men ularni baqay dep oylap ….. Xelq …
36 . Jinayet ötküz …. Jenub tabghachqa ularning ataq – abroyi qalmidi . Buyerde manga qul boldi . Men özem xaqanliqqa olturghunum üchün , türk xelqiniqilmidim . Men döletni qanun – tüzümni yaxshi (bashqurushqa) tirishtim … Birliship
37 . U yerde urush qildim . Qoshunni meghlub qildim . Boy sun’ghanliri boy sundi (méning) xelqim boldi . Ölgenliri öldi . Sélin’ga deryasini boylap töwenlep , qaraghin digen qisangda ordisi we qurulushlirini xaniweyran qildim …Ular taghqachiqti. Uyghur ilteber yüzche er bilen sherqqe qéchip ketti ….
38 . … Türk xelqi ach qalghan idi . Men ularning yilqilirini qolgha chüshürüp’ularni baqtim . Ottuz töt yéshimda oghuzlar qéchip kétip …. Tabghachqa qoshuldi . Men ulunup esker chiqardim …. Oghullirini , qizlirini qolgha chüshürdüm .
39 .Ikki iltebirning xelqi ….. Tatas xelqi xaqanigha béqindi . Elchiewetmigenliki we hal – ehwal sorimighanliqi üchün men yazda ulargha yürüshqildim . Xelqni uyerdin meghlub qildim . Yilqisini … Qoshuni yighilip keldi .
40 …… Téghida … Burunqi yurtida olturaqlashti . Jenubtiki qarluqxelqlerge yürüsh qilish üchün , yamtardonni ewettim . U bardi …. (Qarluq) ilteber yoqitiliptimish , inisi bir qorghan’gha ( qéchip ketkenmish )
41 . Tartuqchilar kelmidi . Ularni jazalay dep yürüsh qildim . Muhapizetchilerbashlighi ikki , üch kishini bashlap qéchip ketti . Addi xelq xaqanimiz keldi depmedhiye oqudi . ( ? ) … Gha unwan berdim . Emili kichiklerni
Jenub terep
1 . Tabghachning on yette ming atliq eskirini birinchi küni yoqattim . Ikkinchiküni piyade eskerlerni yoqattim . Biz … Éship bardi
2 . ….. Qétim esker chiqardim . Ottuz sekkiz yéshimda etiyazda qitan’gha yürüshqildim ….
3 . ….. Men … Yoqattim . Oghulliri , qizliri , yilqisi we mal – mülkini
4 . Bu …. Ayallargha ölüm jazasi berdim ….
5 . Bar ….
6 . Urush qildim ……
7 . …. Berdim (?) Baturli olturup balbal qilip berdim . Yéshimda tatabi xelqiqitandin ayrilip chiqti ….. Tungker ….
8 . Qugh san’ghun on tümen esker bashlap keldi . Tungker téghida ulargha hujum qildim . Üch tümen eskerni öltürdüm . Bir tümen eskiri …
9 . Tatabiyoqitildi . Chong oghlum aghrip ölgende qugh san’ghunni balbalqilip tiklidim . Men on toqquz yil shar boldum , on toqquz yil xaqan boldum . Döletni bashqurdum ottuz bir ….
10 . Türklirimge , xelqimge nurghun yaxshi ishlarni qilip berdim . Mushundaqtirishiwérip atam xaqan shu yili oninchi ayning 26 – küni qaza tapti . Tongguzyili beshinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitini qildurdum .
11 . Buqaq tutuq dadisi lisun digen chong san’ghun besh yüz erni bashlap keldi . Mezzilik … Altun kümüshlerdin nahayiti köp keltürdi . Ölüm resmiyiti üchün ( ishlitishke) iriq we shamlarni keltürüp tikip berduq . Sendel yaghichidinkeltürüp öz ….
12 . Munchiwala köp xelq chéchini kesti . Qulighi we yüzini qiyma – qiyma qiliwetti . Ular minishkila ishlitidighan nesillik at , qara bolghut , kök tiyinlerdinhisabsiz keltürüp , hemmisini ölüm resmiyitige teqdim qildi .
13 . Tengridek tengri yaratqan türk bilge (xaqan) ni méning sözüm , atam türkbilge xaqan textte olturghinida , türk hazirqi begliri , shimal tereptiki kolchongbashchilighidiki tolis begler
14 . We shadapiq begler , ong terep (jenub) tereptiki taman tarxan tunyuquq boylapaghatarqan we boyoruq … Ich buyruq sepeg köl tékin bashchiliqidiki herqaysibuyruqlar , mushundaq köp hazirqi begler atam xaqan’gha intayin ….
15 . Intayin maxtidi . (?) …. Türk begliri bilen xelqi bilen birge intayinmaxtidi . Atam xaqan ( qaza tapqanda ) türk begliri we xelqliri éghir tash weyoghan yaghachlarni ekeldi , özem üchün mundaq …..
Shimal terep ( b )
( 1-8- Qurliri köl tékin abidisining jenub teripidiki 1 – 11 – qurliri bilen’oxshash )
8 . ( Atam )
9 . Xaqan , tagham xaqan textte olturghanda , tün tereptiki shunchila köp xelqlerniteshkilligenmish …. Tengri saqlighanliqi üchün , men textte olturghanda , tüntereptiki xelqlerni teshkillidim . Tertipke saldim …. Qildim ….. Intayindaghdughiliq toy merikisi ötküzüp , qizimni türkesh xaqan’gha yatliq qildim .
10 . Yene intayin daghdughiliq toy merikisi ötküzüp türkesh xaqanning qizinioghlumgha élip berdim …. Béshi barlarni bash urdurdum , tizi barlarnitizlandurdum . Üstimizdiki tengri astimizdiki yer – zémin saqlighanlighi üchün .
11 . Körüp baqmighan , anglap baqmighan xelqler sherqte kün chiqishqiche , jenubtatabghachqiche , gherbte kün pétishqiche , shimalda , otturisighiche bolghan shundaq kengzéminda olturaqlashti . Türklirim üchün altun , kümüsh , meshütlük yipek , ashliqtin chiqirilghan ichimlik , minishkila ishlitidighan at we ayghir qara bolghun .
12 . Kök tiyinlerni tépip berdim …. Ularni ghem – endishisiz qildim . Üstimizdiki tengri küchlük ….
13 . Ularni béqinglar ….. Qaldurmanglar ! ….. Türk begliri , türk xelqim …. Siler özenglarning xaqanidin , béginglardin .
14 . Yer – süyünglardin ayrilmanglar , bext körisiler , ghem – endishisiz ötisiler ! japa chekmeysiler …. ( Shundin ) kéyin tabghach xaqanidin köp musunkarlarnikeltürdüm . Ular méning sözümni yandurmidi . Orda musunkalirini ewetti . Ulargha heywetlik qurulushlarni saldurdum . Ichi – téshini neqishlettim . Tashyasattim . Könglümdiki sözlirimni oydurdum .
15 . On oq ewlatliridin tartip yat uruqlarghiche buni körüp bilgeysiler ! menggütash yasatturdum …. Sözlirimni oydurdum …. U tash qurulushini …..
Gherbiy jenub terep ( n. Sh )
Bilge xaqan (abidi) tékistini menki yollugh tékin : yazdim . Bunche köp qurulush , neqqash we sen’et boyumlirini (?) Bilge xaqanning jyen oghli menki yollugh tékinbir ay töt kün olturup yézip chiqtim . Zinnetlidim ….
Sherqiy jenub terep
Kök ongini boylap yürüsh qilip , kéche – kündüzlep yette kéche – kündüzde men susiz (chöllerni) késip ötüp choraqqa yétip bardim . (Bulangchilargha) kechke tégip ….
Gherb terep (sh)
1 . Türk üstide ( olturghan anam )
2 . Bilge xaqan ( qaza tapti ) (?)
3 . Yaz bolsa üstimizdiki ( tengri )
4 . Dumbighi ( yaki tüwriki ) ning daranglishi (yaki qarsildishi)
5 . Taghdiki bughining chiqirishidek
6 . Hesretlinimen . Atam xaqan
7 . Qéshini özem ornattim .
Tunyuquq menggü téshining gherbiy yüzi
Tékst terjimisi :
1)Bilge*tunyuquq men ozüm tabghach *élide ostüm .(U zamanlarda)türk xelqi tabghachqa qaraytti .
2)Türk xelqining xani bolmighanliqi üchün tabghachtin ayrildi we (ozlirige)xan tiklidi .(Kéyin)xaqanini tashlap yene tabghachqa tewe bolup qaldi .Tengri mundaq digen iken :silerge xan berdim ,
3)Xaninglarni tashlap ,tabghachqa yene tewe bolghanliqinglar üchün tengri silerge olüm berdi .(Shunga)türk xelqi oldi , halak boldi , yoqaldi .Türk sir *xelqi yéride
4)Boy adem qalmidi ,ormanliq we tagh-dalilardaqalghanliri yighilip yette yüz boldi .Bularning ikki ülüshi atliq ,bir ülüshi piyade idi .Bu yette yüz kishini bashlap yürgüchi
5)Qoshun ulughi shad * idi . U manga (qoshunimizgha )qoshulghin , didi. Qoshulghan kishi menki bilge tunyuquq idim. Men uni xaqan qilay didim. Men mundaq oylidim :oruq buqa bilen sémiz buqa yiraqta
6)Usüshse, oruq buqa bilen sémiz buqini ayriwalghili bolmaydu .Men ashundaq oylidim .Shundin kéyin tengri mangaeqil bergenliki üchün men uni xaqan bolushqa dewet qildim .Bilge tonyuquq boylabaghatarqan
7)Ilteris qaghan bilen birlikte ,jenupta……………Sherqteqitanlar*,shimaldaoghuzlardin kop oltürduq. Bilgesi leshker bashliqi menla idim .Biz choghay qozi we qara qumda olturaqlashqan iduq
8)Kiyik yep ,toshqan yep kün kechürettuq. Xelqning qarni toq idi . Düshmenlirimiz etrapimizda qushlardek kop idi . Biz jansiz haywandek iduq .Shundaq olturghinimzda , oghuzlardin charlighuchi keldi.
9)Charlighuchining sozi mundaq idi:toqquz oghuz (xelqi)ustide xaqan olturuptu , u tabghachqa quni sen’günini*qitan’gha,tungra semni(elchilikke)ewetiptu . Ular mundaq sozni élip bériptu :azghine türk xelqi
10)Heriketlinip yürüwétiptu , ularning xaqani batur iken, meslihetchisi danishmen iken .U ikkisila bolidiken sen tabghachlarni qirip tashlaydu ,sherqte qitanlarni qirip tashlaydu , biz oghuzlarni
11) Qirip tashlaydu, tabghachlar,siler jenuptin téginglar !qitanlar, siler sherqtin téginglar!men shimaldin tégey!türk sir xelqi yérigexan yolatmayli , mumkin bolsa ,ularni yoqitayli !
12)U sozni shtip tüni uyqum kelmidi , kündüzi olturghum kelmidi .Andin kéyin xaqanimdin otündüm:tabghach,oghuz,qitan bu üchi birlishiwalsa,
13)Biz tayanchisiz qalimiz , ichki tashqi jehettin düshmen’ge tutulimiz .Yuqqa nersini égish asan, inchike nersini sundurushmu ongay .Yuqqa qélin bolup ketse, uni égish teske chushidu ,inchike
14)Tom bolup ketse uni sundurush teske chushidu . Sherqte qitanlardin , jenupta tabghachtin , gherptequrdandin ,shimaldin oghuzlardin bolup ikki -üch ming kishilikqoshun kélishi mumkin . Men (xaqanimgha )shundaq didim .
15) Xaqanim men ozem- bilgetonyuquqning otün’gen otünchumge qoshuldi .“Oz konglüngcheish qiliwer“ didi. Kok ongdin yuqirilap qoshunni otuken taghqa bashlidim . Oghuzlar inek kulukliri bilen toghla deryasidin keldi .
16)Ularning eskiri üch ming iken , biz ikki ming iduq . Soqushtuq , tengri saqlidi …………..Tarmar qilduq . Ular deryagha chüshti . Qaytish yolida yene ularning nurghuni oldi . Shundaq kéyin oghuzlarning hemmisi keldi .
17)Turk xaqanining, turk xelqining otukende turuwatqanliqini , menki bilge tonyuquqning otukende turuwatqanliqini anglap , jenuptiki xelqler we gherptiki , shimaldiki , sherqtiki xelqlerning barlighi kélishti.
18)Biz ikki ming iduq , ikki qoshun boldi . Turk xelqi xelq bolghandin , turk xaqani texitke olturghandin buyan sendung sheherlirige derya – déngizlargha tégip baqmighan idi. Xaqanimgha otunüp qoshun tarttim .
19)Leshkerlirimni sendung sheherlirige we derya -déngizlargha hujum qildurdum ular yigirme üch sheherni weyran qildi . Buyurtlar xarabilargha aylandi . Tabghach xani dushminimiz idi . On oq xaqani dushminimiz idi .
20)Buningdin bashqa qirghiz kuchluk…………Xaqanimu dushminimiz boldi .Bu uch xaqan meslihetliship , ltun (altay)téghida uchrashmaqchi boptu . Ular mundaq meslihetlishiptu :biz sherqtin turk xaqanigha qoshun chiqirayli, uninggha esker chiqarmisaq ,
21)Ularning xaqani batur , eqildari danishmen iken , axiri bir küni bizni beribir yoqitidu . Ucheylen qoshun chiqirayli , uni yoqitayli , diyishiptu . Turkesh xaqani mundaq deptu : méning xelqim uyerge baridu .
22)Turk xelqi heqiqeten bulghinip( qalaymiqanliship )ketti .Uning ustige oghuzlarmu tarqilip ketti . Bugepni anglap tuni uyqum kelmidi , künduzi olturghum kelmidi . Shuchaghda, men :
23)………..Aldi bilen qirghizlargha urush qilsaq yaxshiraq bolidighan oxshaydu , dep oylidim . Kogmen (téghi) gha baridighan yol birla iken . Uni qar qapliwaptu dep anglap , bu yolda mangsaq bolmasmikin didim . Yolchi izdidim . Cholgidiki az puqrasidin birni taptim .
24)Az yérige baridighan yolning ani * deryasigha yéqin ikenligini , peqet birla at bilen méngishqa bolidighan tar yol ikenligini anglap ,men uningdin yene sorisam , u burun bir atliq kishining buyol bilen mangghanliqini éytti. U yol bilen mangsaq bolidiken didim . Oylandim , xaqanimdim
25) Otundum . Qoshun chiqarttim . At bilen deryadin otunglar , didim . Aq termel deryasighiche yurush qildurdum. Atlargha minip , , qarlarni bosup mangduq . Atlarni yétiletküzüp , tayaqqa tayan’ghuzup piyade taqqa chiqarghuzdum . Serkerler
26)Qar-muzlarni achti , biz ormanliq choqqilardin ashtuq . Nachayiti mushkülde taghdin chüshtuq . On kéche – künduz tagh yénidiki tosalghularni egip yurup mangduq . Yolchi adashqachqa boghuzlandi . Xaqanimiz ensirep téz ménginglar didi .
27)Biz ani deryasigha yétip barduq . U deryani boylap towen’ge mangduq . Yolda qoshunni sanash üchün attin chüshürduq , atlarni derexlergebaghlap qoyduq ……….Tünni tün dimey , kündüzni kündüz dimey shamaldek téz yurduq . Qirghizlarni uyquda bésiwalduq.
28)Biz neyze bilen ………Ni achtuq .Uchaghda ularning xaqani we leshkerliri toplinip boptiken . Urushtuq ,sanchishtuq ,xaqanini olturduq . Qirghiz xelqi xaqanimizgha boy sundi , yukundi . Biz yanduq . Kogmen téghini egip ,
29)Qirghizlarningkidin yanduq . Turkesh xaqanidin charlighuchi keldi . Uning sozi mundaq idi ::biz sherqtin turk xaqanigha leshker chiqarmisaq , ulargha yurush qilmisaq , ular bizni olturidu , ularning xaqani batur ,eqildari danishmen iken . Axiri birküni
30)Bizni olturidu deptu .Turkesh xaqani yolgha chiqip boptu ,bularning ichide tabghach eskerlirimu bar iken . Bugeplerni ishtip , xaqanim : men oyge bérip kéley ,
31)Xotunum qaza qiptu, uni depne qiliwétey , siler qoshunni bashlap ilgirlewéringlar , altay téghigha orunlishinglar ,inel xqan bilen tardush shad leshker béshi bolup ilgirlisun . Didi. U menki bilge tonyuquqqa mundaq didi:
32) „Sen bu qoshun’gha yétekchilik qil . Qiyin shlarda oz konglungche qarar chiqiriwergin ! men sanga yene nime dey ? Eger ular kélip qalsa , xewerchilerni kopeytkin , kelmise til (esir)tutup sozini toplap turghin „didi . Biz altun téghida olturaqlashtuq.
33)Üch paylaqchi qaytip keldi ,ularning sozliri oxshash idi : on oq xaqani qoshun chiqiriptu , on oq qoshunliri putunley qozghiliptu . Ular biz yaris tuzlenglikide toplinayli diyishiptu . Busozlerni ishtip xaqan’gha melum qildim . Qandaq qilsam bolar ?Dep turghinimda yene jawap keldi :
34)Orninglarda turuwéringlar , atliq qarawullarni yaxshi uyushturunglar digen geplerni bogu xaqan manga ewetiptu . Lékin u apatarqan’gha yene :“bilge tonyuquq yaman adem , qara niyiti bar
35)Eger u qoshun chiqirimen dise unimanglar „dep mexpi gep ewetiptu . Busozlerni ishtip qoshun chiqardim .Biz altun taghning yolsiz jayliridin ashtuq , éritish deryasining kéchiksiz jayliridin kéchip ottuq . Biz tun boyi ilgirliduq . Bolchu gha tang yorughanda tegduq .
36)“Til „kelturuldi , u yaris tuzlengligide on tumen esker toplandi didi . Bu sozlerni ishtkendin kéyin beglerning hemmisi :
37) Yanayli ! sap nomus ela ( shereplik meghlup bolghan yaxshi)!didi. Menki bilge tonyuquq ulargha :“biz atun téghini éship , értish deryasidin
38)Otup kelduq . Kelmigimiz qiyin’gha chushti . Kelginimizni ular tuymidi . Tengri , umay , muqeddes yer -su bizge medet béridu . Biz yene nimishqa tézip kétimiz ?!
39)Ularning adimining kopligidin nime uchun qorqup kétimiz ? Adimimizning azliqi tupeyli ulardin yéngilip qalattuqmu ? Tégeyli!“ didim . Tegduq . Yéngip chiqtuq . Ikkinchi küni ular yene keldi .
40) Ular ottek qizip keldi . Soqushtuq , ularning ikki qanattikiliri bizningkilerdin singarche(yérim hesse) kop idi . Tengri saqlighanliqi üchün , ularning kopligidin
41) Qorqup ketmiduq . Soqushtuq. Tardush shad jengge qatnashti . Biz yengduq . Xaqanini tuttuq . Yabghusi we shadi
42) Shuyerde olturuldi .Ellikche adimini tuttuq .Shukéchisi herqaysi qebililerge elchi ewettuq . Buxewerni ishtip on oq begliri we xelqi putunley
43) Keldi , yukundi el bolghan begler we xelqlerni teshkillewatqinimda, ularning bir qismi qéchip ketti . Ularni qoghlashqa on oq eskerlirini chiqarttim .
44) Bizmu esker chiqarduq .Ularning keynidin tap bésip mangduq . Yinchu(ünche)deryasidin otup , „tinsi oghli* “ dep atilidighan muqeddes aq taghdin ashtuq .
45) Taki tomor qapqighiche * barduq . Qoshunni shuyerdin yandurduq . Inel xaqan …………..Saqa *tezik * toqri *
46) We shu yerde olturaqlashqan asuq bashchiliqidiki soghdaq xelqlirining hemmisi el boldi, yukundi ………Türk xelqi tomur qapqigha
47) We „tengri oghli „dep atilidighan taqqa ezeldin tégip baqmighan idi . Menki bilge toyuquq u yerge yürüsh qildurghanliqim üchün
48) Ular (soghdaqlar)sansizlighan sériq altun , aq komüsh , qiz ayallarni ,ésil éger- jabduq we ünche – merwayitlarni keltürdi . Ilteris xaqan dana bolghanliqi üchün ,
49) Batur bolghanliqi üchün tabghach bilen on yette qétim soqush qildi , qitanlar bilen yette qétim soqushti . Oghuzlar bilen besh qétim urush qildi . Shu chaghdimu eqildari
50) Yenila men idim , yaghichisi(teshkilligüchisi)yenila men idim . Ilteris xaqan’gha , türk bogu xaqan’gha , türk bilge xaqan’gha ………
51) Qapaghan qaghan yigirme yette yash waqtida, men qapaghan qaghan’ghayardemliship uni texitke olturghuzdum . Tünliri xatirjem uxliyalmidim ,
52) Künduzi xatirjem olturalmidim . Qizil qanlirimni toktum , qara terlirimni aqturdum . Men (dolet)ishliri üchün küchümni qoshtum . Men ozem yene atliq qoshun chiqardim .
53) Men orda qarawullirini () kéngeyttim .Yénip – yénip turghan dushmenlerni boy sundurdum . Xaqanim bilen birge (köp qétim)jengge qatnashtim . Tengri saqlidi .
54)Men türk xelqi ziminide toluq qorallan’ghan düshmenlerni mangdurmidim . Belgisi bar atlarning hemmila yerde chépip yürüshige yol qoymidim . Ilteris xaqan tirishmighan bolsa ,
55) Uninggha egiship , men tirishmighan bolsam , dolet we xelq yoq bolghan bolatti . U tirishqanliqi üchün , uninggha egiship , men tirishqanliqim üchün ,
56) Dölet yenila dölet boldi ,xelq yenila xelq boldi . Özem qéridim . Ulugh boldum . Her qandaq yerdiki xaqanliq xelqlerde
57) Mendek adem bolidiken , ularda nime ghem bolsun .
58) Türk bilge xaqan élige , menki bilge tonyuquq (bu menggü tashtiki sözlerni ) yazdurdum .
59) Ilteris xaqan tirishmighan bolsa , men özem – bilge tonyuquq tirishmighan bolsam , men bolmighan bolsam ,
60) Qapaghan qaghan we türk sir xelqi tupriqida xelq adem – insan bolmighan bolatti .
61) Ilteris xaqan we menki bilge tonyuquq tirishqanliqimiz üchün qapaghan qaghan we türk sir xelqi mushundaq yashap qalalidi .
62) Türk bilge xaqan türk sir xelqini , oghuzlarni baqmaqta .
Menggü tashtiki sözlerge izahat :
Tabghach — menggü tash tékistliride xas tang sulalisini körsitidu .
Sir — türk qebililirining birining nami .
Shad — mensep , emel nami .
Sen’gün — qedimqi türk tilida jiyangjünni shundaq atighan .
Otuken téghi — türk xelqi ezeldin choqunup kelgen muqeddes taghlarning biri . Orxun deryasining yuquri éqimigha toghra kélidu .
On oq xaqani — gherbiy türk xaqanini körsitidu .
Turkesh — turk qebililirining birining nami .
Az — yette su etrapida yashighan türkeshlerning bir qewmi .
Tinsi — xenzuche tiyen zi (tengri oghli ) din kelgen .
Tomur qapigh — semerqend bilen belx arisidiki boz qala téghining etrapidiki muhim otkel .
Bayanchur qaghan menggü téshining terjimisi
Shimaliy teripi
1. Tengridin bolghan el’etmish bilge qaghan … Tölis …
2 . Ötüken etrapi éli ikkisining otturisida olturidiken . Süyi sélin’gaderyasi iken . U yerde qalghan xelq …
3 . On uyghur we toqquz oghuzlarning üstide yüz yil olturup , ….. Orxunderyasi ….
4 . Ellik yil olturghaniken ….. Türk élige yigirme alte yéshimda …. Uchaghda boyla ….
5 . Ular ( u jaydin ) qaytip keldi . Toqquz oghuz xelqini térip yighip aldim . Atam köl bilge qaghan …….
6 . Qoshun bilen atlandi . Méni mingbéshi qilip ewetti , aldi ( sherq ) terepkebérip keyre ( kayra ) ning sherqidin yan’ghiche …..
7 . Boysundurup yene yürüsh qildim . Keyri yaki üch bürkü ( burku) dégen jayda qaghanning qoshuni bilen qoshuldum . U yer ….
8 . Qoghlidim , ular qara qumdin ötüp kögür ( kogur) de , kömür tagh (komur tagh) da yar (yar) deryasida üch tughluq türk xelqi …
9 . Uzmish tégin (ozmix tigin) qaghan boluptu , qoy yili yeni 743 – yilida men yürüsh qildim . Ikkinchi qétimqi urushni birinchi ayning altinchi küni qilip , uzmish téginni ….
10 . Tuttum . Xanishni u yerde qolgha chüshürdüm , türk xelqi shuningdin étibarenyoqaldi . Kéyin toxu yili yeni 745 – yilida xelq … Toyup …
11 . Üch qdrluq könglide yamanliq oylap qéchip ketti . Gherbtiki on oq xelqige ( yeni gherbiy türklerge ) qoshuldi .
Tongguz yili yeni 747 – yilida tarmar qildim … Tay bilge tutuqni …..
12 . Yabghu dep atidi . Kéyin atam qaghan qaza tapti . Addiy xelq qilin’ghan ….. Sanchidim .
Sherqiy teripi
13 . Tuttum ….. U chaghda men büke gük (bukaguk) dégen jaygha yétip bardim . Kechqurun künpatqanda urush qildim . U yerde sanchidim . Ular kündüzi qéchip kétip , kéchisitoplandi . Büke gükte sekkiz oghuz , toqquz tatarlarni qaldurmiduq . Ikkinchiküni kün chiqqanda ,
14 . Urushtum . Qul dédeklirim , xelqimni tengridin we zémin saqlidi . U yerdeneyze sanjidim . Gunahkar mötiwerlerni tengri ( manga ) tutup berdi . Lékin’addiy xelqni yoqatmidim . Öy – bésatini , mal – mülkini yilqilirinibuliwalmidim . ( Ularni ) jazalidim . ( Lékin ) ularni ( burunqidek yashawérishke ) yol qoydum . Siler öz xelqim dédim . Manga egishiip kéliwéringlar dédim . Men’ularni qaldurup qoyup kettim . Ular kelmidi . Men yene
15 . Qoghlidim . Burghu (burghu) da yétishiwélip zerbe berdim . Tötinchi ayning toqquzinchi küniurushtum . Shu yerde sanchidim . Yilqilirini , mal – mülüklirini , qizlirini , xatunlirini keltürdüm . Toqquz tatarlarning hemmisi keldi . Sélin’ga deryasininggherbiy , yilun deryasining jenubidin tartip , ship béshighiche qoshun orunlashturdum .
16 . Ular kergu , saqish we ship béshi arqiliq keldi ….. Qoshunlarni sélin’gaderyasighiche orunlashturdum …. 5 – Ayning 29 – küni urushtum . U yerdesanchidim . Ularni sélin’ga deryasigha qistap zerbe berdim . Ularni tarmar qildim . Köpchiliki sélin’ga deryasining töwendiki éqinini boylap qéchip ketti . Mensélin’ga deryasidin kéchip ötüp , dawamliq qoghludum . Urushta on erni qolghachüshürdüm . ( Ularni bérip méning yarliqimni jakarlashqa ) ewetip :
17 . << تاي بىلگە تۇتۇقنىڭ رەزىللىكى تۈپەيلىدىن ، بىر ئىككى باشلىقنىڭ رەزىللىكىتۈپەيلىدىن مېنىڭ ئاددىي خەلقىم ھالاك بولدۇڭلار ، ماڭا بېقىنساڭلار ھالاك بولمايسىلەر . >> Dédim . “ Qaytidin manga küch béringlar “ dédim . Ikki ayküttüm , kelmidi . Sekkizinchi ayning birinchi küni qoshun chiqirip zerbebérey dédim . Qoshun yolgha chiqiwatqanda , bir atliq charlighuchi kélip : “ düshmen kéliwatidu “ dédi . Ular bashliqi bilen düshmenlik niyette keldi . Sekkizinchi ayning ikkinchi küni achigh altir kölide qasuydin ötüp urushtum . U yerde ( neyze ) sanchidim . Dawamliq qoghlap zerbe berdim . Shu ayning on beshinchi küni keyre bashi we üch bir küde tatarlar bilen qattiq jengqildim , xelqning yérimi
19 . Boysundi . Yérimi …. Gha kirdi . U yerdin qaytip keldim . Ötüken téghidaqishlidim , düshmendin qutulup erkin turmush kechürdüm . Ikki oghlumgha yabghu , shad namini berdim . Tardush , tölis xelqige hökümran qildim . Shundaq qilip , yolwas yili yeni 750 – yili chiklerge yürüsh qildim . Ikkinchi ayning on tötinchiküni kem deryasida urush qildim .
20 . Shu yili … Boysundi . ….
Aq ordini yasattim , orda témini yasattim . Yazda shu yerde yazlidim . Belgemni , pütügümni oydurdum . Shundaq qilip , shu yili küzde sherqqe yürüshqildim . Tatarlarni soraqqa tarttim . Toshqan yili yeni 751 – yili
21 . Beshinchi ayghiche ….. Ötüken téghining otturisida éngiz (engiz) béshida , muqeddes bulaq béshining gherbide , bash we toqushqoshulidighan jayda yazlidim . U yerde orda saldurdum . Orda témini yasattim . Men ming yilliq tümen künlük ( yeni menggülük ) pütük we belgemni yésitashqa yazdurdum . Mustehkem tashqa oydurdum .
22 . Toqquz oghuz …. Begliri keldi …. Düshmenleshti . Ögünbeg we qarabuluqta turushluq qirghizlargha adem ewetip , “ siler qoshun tartip chiqiringlar , chiklarnimu chiqiringlar “ deptu . “ Diqqet qilinglar , ormanliqta
23 . Uchrishayli “ deptu . Ötüken …. Deptu …. Toqquzinchi küniqoshun chiqardim . Tutuq béshi bilen chiklargha ming adem ewettim . Ularning’ittipaqchilirining bérige az sandiki ademlerni ewettim . „Siler pexesbolunglar “ dédim . Qirghiz xani kögmen ( téghi )
24 . Ichidiki chédirda iken . Atliq paylaqchisini ittipaqdashliriningkigeewetiptu . Lékin méning ademlirim yéngip , til qilip tuutptu . U ( tutulghantil ) :
25 . Qaghan’gha ittipaqdashliri keldi , qarluqlar kelmidi deptu . Qarluqlar kemderyasi….. Értish deryasining arqar bash dégen yérini muz qaplap ketkenlikiüchün arqamishning töwen yénidin sal sélip öttüm . On birinchi ayning onsekkizide ulargha uchridim .., Bolchö ( bolchu ) dégen jayda üch qarluqlarni
26 . Meghlub qildim . U yerdin qaytip keldim , méning ming adimim chik xelqinisürüp keldi …. Siz béshidiki pasilim ichide ( öyümde ) yazlidim . U yerdetengrige tawap qildim . Chik xelqige tutuq ewettim we ishyara tarqanlarniewettim ….. Er keldi . Qazluq ( qazluq ) kölide
27 . Ular ( taghda ) düshmen …..
Dep chuqan sélip keldi . On beshinchi küni …. Tayghan (tayghan) kölide qoshunlarni toplidim . Aldin yürerqisimlirini ewetim . Erler keldi . Qara botaliqtin ötüp düshmenni kélishkemejbur qildi . Men aldida yürüsh qildim …. Boldi . U ( basmillardin bolghan’ademni körsitidu ) qarluqlargha
28 . Adem ewetiptu . “ Ichki we sirttin qapsayli “ deptu . Basmillar ( biz bilen ) düshmenliship , turalghuyimgha bésip keldi . Ularni boysunduralmidim . Sirtta üch qarluq , üch tatar … Türgesh … Ötükende … Men
29 . Zerbe berdim . Beshinchi ayning yigirme altisi soqushtum . U yerde sanjidim . Ichüy deryasidin ötüp ….. Kün chiqqanda sanchidim , andin kéyin türgeshlerqarluqlarni we ularning mal – mülkini buluwélip turar jaylirigha qaytiptu . Méningturar jayimghimu bériptu ….
30 . …. Düshmen boldi …… Turup yérige bardi . Ularni qoghlap … Sekkizinchiayda yolgha chiqtim . Men öyümni ersegun (arsagun) de yular (yula) köli boyida orunlashturdum . U yerdinqoghlap mangdim …..
31 . Basmillarni qaldurup ……. Ayning yigirme birinchi küni qarluqlarni … Yoghra tüzlenglikide , eskerlirige neyze sanchidim . Öyi on kün ilgiri qéchipkétiptu . U yerdin qoshunlirimni qayturup keldim …..
32 . On birinchi küni … Sanchidim . Men öz xelqim arisigha qaytip keldim . Irlun (irlun) we talaqimin (talaqimin) da qoghlap yettim . Burun tabghachtiki oghuz we türk xelqi ( ulardin ayrilip ) yolgha chiqiptu . U yerde qoshuldi . U yerde begler …..
33 . Méning qoshunum besh yüz kishilik toluq qorallan’ghan piyade esker bir ikkiqétim bésip keldi . U jayda tengri we yer dédek qullirimni , xelqimni saqlidi . U yerde neyze sanchidim .
34 . U yerde xelqler boysundi …. Qéchip qarluqlargha qoshuldi . U yerdin qaytipkélip , orxun deryasi bilen baliqliq ( balighligh) deryasi ning qoshulush jayida qaghan ordisisaldurdum , ordini …..
35 . On birinchi ayning yigirmisi qara bulaqning sherqide soqaq yolida chégil tutuq …..
36 . Tughurghu deryasidin ötüp neyze sanchidim . Qarluqlar , basmillar … Yighilip ….
37 . Chüshtüm ….. Basmilgha ….
38 . …. Tosulup qaptu … Bilmes …. Hemmisi qéchip pétirap ….
39 . Men saldim . Bunche köp pütüklerni … Menggü tash tékistlirini yashdurdum .
Gherb teripi
40 . Keldi ….. Qiarluqlar qayta musteqil … Shundaq qilip , sekkizinchi ayning’üchinchi küni yürüsh qildim , qarluqlarning tiriklirining hemmisi türkeshlerge keldi . Qaytip ketkendin kéyin ,
41 . Oninchi ayning ikkisi bardim . …… Dégini üch …….. Zerbe berdim . ( Qaytip ) keldim . Shuningdin tartip basmil we qarluqlar yoqitildi . Qoy yiliyeni 755 – yilida
42 . Yazlidim …. Tabghach xani …. Qaghan bériptu . Biri qizi , sekkiz oghliniesirge aldim . Qaytip keldim …. Ikki ( qisim ) xelqini élip … Ötükende … Zerbe berdim …. U yerde olturaqliship , mingdek eskerni (?) Ewettim . Bext yaritidighan tughini ….
43 . U yerde ….. Xelqni ….. Ikkinchi ayning altisi öyümge chüshtüm . Toxuyili yeni 757 – yilida bériptu ……… Yoqitiptu . Shundaq qilip keldi .
44 . Ikki qizini sowgha qilip bériptu …… “ Gépingizni yirmay “ dédi . “ Xata ish qilmay “ dédi . ( Lékin ) boysunmidi ….. Soghdaq we tabghachlargha sélin’ga deryasida baybaliqni saldurdum .
45 . ….. ( Yigirmisi ? ) U yerdin qaytip bérip …. Üch tughni ….. Birlesh …. Yigirme biri ordini …. Yigirme üch u yerde neyze sanchidim . Yarish (yaris) we aghuligh (aghuligh) ariliqida
46 . …. Üch tümen …. Neyziligen yerde …. Oylaptu … Ikkinchi ayning on’altisi üch tughluq
47 . Türk xelqi … Sekkiz oghuz , toqquz tatar … Xatun jyeni özbilge …..
48 . Ming yilqini qalduruptu . Bir tümen qoyni qalduruptu .
49 . ……
50 . ( Qoshun qomandani ) men ….. Éltebir , men ming yilqa , bir tümen qoynituttum …. Keltürdüm .
Térxin menggü téshi
Térxin menggü téshi mezkür yadikarliqning parchilirini deslep mungghul alimi s.Dorjisurén 1957-yili térxin deryasining térxinsagan köli (xan’gay taghlirining gherbiy shimali) etrapida tapqan. 1969-Yili bu jayda sowét tüürkshunasi s.Klyashtorniy teripidin élip bérilghan arxéologiyilik izdinishler netijiside, tashpaqa shekillikpostaméntqa ornitilghan tash pütükning bir parchisi tépildi. 1970-Yili yadikarliqning yene ikki faragménti (böliki, parchisi) ni arxéologlar n.Séréjaw we w.Wolkoflar tapti. Lékin mushu kemgiche tash pütükning yuquri qismi we tash pütük kzi kirgen arxéologiyilik kompléks (bir pütünlük) tépilmidi. Hazir tériin tash pütüki monggholiye penler akadimiyisi tarii inistitutida (ulan-batur) saqlanmaqta.Yéziq téksti bir waqitning ichide mongghul alimlieri m.Shinexu, b.Bazilxan hem lénin’graédliq alim gh.Klyashtorniy teripidin tetqiq qilinishqa bashlidi. Yadikarliqlarni oqush, terjime qilishning deslepki netijiliri hem uning asasliq alahidilikliri toghrisida klyashtorniy 1980-yili maqale élan qildi (<سوۋېت تۈركولوگىيىسى>, 1980-yil,3-san). Uning teklip qilghan terjimisi we sherhi mungghol alimliriningkidin tamamen perqlinidu. Chünki m. Shinex we b.Bazilxanlar mezkür yadikarliqning tékstini éniqlashta mongghul til normilirigha asaslinip, qedimiy uyghur yadikarliqlirini tetqiq qilishtin yiraq bolghan.
Térxin yéziqi heqqidiki kéyinki mulahizilerge (bezi tetqiqatlarda „taryat yéziqi“ depmu atilidu) k.Séglidi, a.Rona tash, l.Bazén, talat tékin qatarliq alimlar qatnashti. Talat tékinning terjimisi we transkrippissiyisi s.Klyashtorniyningkidin perqlinidu. S.Klyashtorniyning maqalisi uyghurchigha terjime qilinipp, qahar baratning izzahliri bilen ürümchide neshr qilindi.
S.Klashtorniyning tekitlishiche térxin yéziqi qebirge qoyulghan yadikarliq bolmay, belki ikkinchi uyghur xaqani elletmish bilge xaqanning permani bilen ornitilghan zeper yadikarliqi bolup hésaplinidu. Uningda asasen el’etmish paaliyiti toghrisida skz bolidu. Mezkur yéziqning muellipi xaqanning ikkinji oghli qutluq tarxan sen’gün (kéyiki bögü xaqan, 759–779 ) idi.
Gherbiy yüzi
1. Men tengridin bolghan el etmish , bilge qaghan (bilen) tengridin bolghan el bilge qatun , qaghan we qatun ataqlirini qubul qilip , shu chaghda ötökenning gheribi chétide , tez deryasining béshida orda qurghuzdum . Shu yerde , yolwas we yilan yili ikki yilni
2. Ötküzdüm . Ejdiha yili ötüken otturisidiki süngüz – bashqan muqeddes choqqisining gherib teripide yaylidim . Shu yerde orda qurghuzdum , sépil soqturdum . Ming yilliq , tümen künlük pütükümni , tamghamni shu yerde
3. Siliq tashqa oydurdum , yoghan tashqa ornatquzdum . Yoqurida kök tengrining buyrishi , töwende qongur yerning béqishi bilen élimni qurdum , tüzümlirimni tiklidim . Aldimda kün chiqishtiki xeliqler ,
4. Dunyaning töt bulungidiki xeliqler (özlirining) küchlirini manga béror . Düshminim öz bölikidin ayrildi sekkiz (derya) arlighida charwam we térilghu yerlirim . Selen’ge , orqun , tughla sekkiz (derya) méni süyündürdi . Men qargha we burghu deryasi boyliridiki ashu yerlerde turimen , ikki deryalirim arlighida köchimen .
5. Yayliqim ötükenning gherbi uchida , tez deryasining béshining sherqide . Men shu yerde turarmen , köchermen ….. Méning xahishim boyiche , on’ghi ötükendin atlandi . « Qoshun tart , xeliqni yigh , yigh (dédim?) Jenubi chégrini , altun taghliridiki gherbi chégrini , gherbi chégrini , jenubi chégrini qoghda ! »
6. Tengridin bolghan el etmish bilge xanim (dölet) ichide turushluq (barliq) qebililerni boysundurushni buyridi .Ichki buyruqlar béshi inanchu bagha tarqan , ulugh buyruqlar jem’i toqquz : bilge tay sen’gün tutuq , besh yüz bashi ; Külüg ongi öz inanchu , beshyüz bashi ;
Ulugh öz inanchu
7. Urungu , yüz bashi ; Uluü urungu ; Tölis begler oghullirining ming bashi tolisliq külüg eren ; Tardush beglirining oghli mingbashi , tardushlshq külüg eren ; Tardush ishbarish ming esker bashi ; Alip ishbara sen’gün yaghlaqar
8. ….. Toqquz yüz esker bashi toyqanning ulugh tarqani (ordining bashlighi) buqughning ming kishilik qoshuni
9. ….. Qebilisining ming kishilik qoshuni; Batur atachuq qebilisining ming kishilik qoshuni
Shimaliy yüzi
10. Tengrim qaghanim nurghunlighan yoldin azghanlar (qarghular) ni tutti . Besh (ming bashi) …….. Qutlugh chigshi , qanchu alip bilge chigshi ….. Qaghan maghdursizlan’ghan oghuz xelqini , uning alte yüz sen’günliri , bir tümen qoshunini (sözmu söz terjimisi « xelqni » ) qolgha chüshürdi .
11. Bu pütük yéziliwatqanda , ey qaghanim ! tengri qaghanimning atliqliri (yaki emeldarliri) toqquz tatar , azlarning on yette buyriqi , sen’günler , tongra (qebilisining) ming kishilik qoshuni , uyghur xelqi teginlirim bilen bille , turghaq (qoruqchi – muherrirdin) bashliqliri , batur atachuq we begzik er chigshi beg tarqanlar bilen we üch yüz torghaq bilen bille qatnashti .
12. Tengrim qaghanimning oghli bilge tarqan we qutluq bilge yayghu … Töriliri , qumluq yerning (yaki issiq yerning) bashliqliri (dahiyliri) … Bayarqu xelqi , az ashpa tay sen’güni we xelqi , tungra (qebilisidin) bash qaybash , üch qarluq shunche jiq kishiler qatnashti . Yabghugha qarashliq xelq
13. Tengrim xanimning oghulliri …… Xelqqe …… Udurghanda ……. Chabish sen’gunining (xelqi) we toqquz bayarqu (xelqini) yene boysundurdi . Toqquz tatar _ shunche köp xelqler , chadgha (shadgha) qarashliq xelq
14. …… U shu chaghda hujum qildi . Buni yaratqan bilge qutluq tarqan sen’gün , munche köp xelqni sherep bilen (yengdi) ! yaghma we (a) lum _ chishi (lum we chishi ? Yaki yaghma xelqidin alumchi ? ) Ge (qarshi) ikki kishini ewetti . Qutlugh bilge sen’gün we urushu qutlugh tarqan sen’gün ikkisige « béringlar »
15. Dep yarliq qildi . Tardushluq bilge tarqan we qutlugh (her ikkisi) bayarqu xelqidin . Yaghmining bashliqliri , tabghachlar we soghdilardin bilge sen’gün , ozil ong erkin .
Sherqiy yüzi
16. …… Yoligh qaghan …… Bomin qaghan (bu) üch qaghan texitte olturdi , ikki yüz yil textte olturdi
17. ……. Ularning xelqi ghezepke kélip halak boldi… Ikki emeldarning sewebidin ajizlandi we halek boldi . Qadir qasar we bedi bersil dangliq (?) Oghuz
18. ……. Méning ejdadlirim textte 80 yil olturghan . Ötüken éli we uning etrapidiki eller ikki (derya; Sélin’ga , tughla ?) Arisida , orqun deryasida
19. …… Yil textte olturghan… Yil ötti . Atamni yoqirda kök tengri , töwende qongur yer yene
20. …….. Méni belgilidi . Men 28 yéshimda ilan yilida türk élini parekende qildim . Ularni weyran qildim
21. ……. Atliq qoshunumni ewettim . Ming kishilik qoshun mangdi « ozmish tegin odurghandin kéliwatidu ! » didi , « uni tut ! » didi
22. …….. « Ularni qoghlidim . Qara qumdin öttüm we köyürge kelgende » kömür téghi we yar deryasi boyida yettinchi ayning on tötinchi küni üch tughluq türk xelqige (hujum qildim)
23. …….. Shu yerde ornitishqa buyrudum . Xan… Shu yerde öldi . Shu yerde türk xelqini boysundurdum . Shu yerde yene
24. ……. Özmish tegin xan boldi . Qoy yili yürüsh qildim.
Jenubiy yüzi
25. Ikkinchi qétim (ular bilen élishtim , ikkinchi ayning altinchi küni ular bilen jeng qildim .) ……… Maymun yilida yürüsh qildim ……. Ular bilen jeng qildim , u yerde yengdim . Shu yerde ularning xanini
26. Tuttum . (Qatunini shu yerde aldim) ……. Shuningdin kéyin ularning bashliqliri keldi …… Toxo yili yürüsh qildim we shu yerde turdum . Beshinchi ayning on üchünchi küni ular yighildi .
27. Ular bilen jeng qildim we u yerde ghelbe qildim beg ……. Yéngilgendin kéyin igderler parchila ndi ……. Shuningdin kéyin it yili üch qarluqlar asiyliq qilishni oylap qachti . Gherbtiki on oq (xelqining memlikitige)
28. Kirdi . Shu chaghda ……. Tungguz yili üch qarluqlar , toqquz tatarlar ……. Toqquz buyruq… Sen’günler we atam turyanning barliq xelqi hörmet bilen uni qaghan bolushqa teklip qildi . « Ejdadlarning nami (mushundaq) idi ! »
29. Diyishti . Etrapidiki (barliq) ellerni u meghlup qildi …….. Shu chaghda (uni) yabghu dep atashti , shuningdin kéyin chashqan yilida « esenliki yoqning küchi bulaq süyidek bolup qalidu » (dep)
Pütün xelq uni toryan qaghan
30. Atidi . Tengridin bolghan el etmish bilge qaghan (xotunini) el bilge qatun dep atidi . (Özümni) qaghan , (xotunumni) qatun dep atap , ordamni ötükenning otturisidiki süngüz bashqan muqeddes choqqisining gherbige qurdum .
Tes menggü téshi
(Bökü qaghan menggü téshi)
Tes menggü téshini sabiq sowét ittipaqi türkologi s. G . Kilyashtorniy 1976- yili hazirqi mongghuliyening xubsughul aymiqidiki tes deryasining yuquri éqinining sol qirghiqigha jaylashqan noghon otlghoy dep atilidighan bir töpiliktin tapqan. Bu menggü tashning yérimila saqlinip qalghan bolup, qizil renglik giranit tashtin yasalghan bolup, hazir ulanbatordiki mongghuliye penler akadémiyisining tarix tetqiqat ornida saqliniwatidu.
Bu menggü tash moyunchur qaghanning oghli bökü qaghanni xatirilesh üchün tiklen’gen bolup, uningda bökü qaghanning textke chiqqanliqi we deslepki mezgildiki ish izliri bayan qilin’ghan bolup, toqquz buyruq we « uyghurlurum »ning merikige qatnashqanliqigha dair ehwallar heqqide toxtalghan. Bu heqtiki eng deslepki tetqiqatni mongghuliye alimliridin charzaubay bilen m . Shinéxu bashlighan. Ularning bu heqtiki tetqiqat netijiliri mongghuliyediki yuquri derijilik ilmiy tetqiqat jurnallirida élan qilin’ghan.
Tes menggü téshining mezmuni
1. (Bu qur pütünley buzulup ketken)
2. ….. Yili …..
3. …… Kötirildi (kigizde, yeni textke kötürüldi)
4. …… Kötirildi (kigizde) uyghur xanim (el) tutqanda ….. Toxu yili
5. …… El etmish xanim ölüp, (uning) jéni uchup ketti. Uning oghli, méning yabghum qaghan boldi.
6. ….. (Textke) olturdi, uning oghulliridin (biri) tardushlargha yabghu, (yene biri) tölislerge shad boldi. Xanim elni bashqurdi (yaki xanim el tutmish)
7. ….. Ötken zamanlarda yaralghan (yaki barliqqa kelgen) ……. Uyghur qaghanliri textke olturdi, (ular) danishmen we ulugh qaghanlar (idi)
8. …… Ular textte olturdi. Üch yüz yilghiche köplep (sözmu – söz terjimisi: minglap) öz ellirini bashqurdi. Kéyin ularning xelqi berbat boldi,
9. (Ularning xelqi ?) Buzuq bashliqlirining (yaman yolgha bashlishi bilen) yüz örüp barbat boldi, bolmighur külning we ikki mötiwerning (qutratquluq qilishi bilen) berbat boldi.
10. ….. Bedi bersil we qadir qasar shu waqitta qurban boldi. Shu xelqim öz’ara köp jangjallashti.
11. …… Ötken waqitlarda (ular) tabghachlargha qarshi turup meghlup bolghan idi. Uyghur qaghan on yil textte olturdi. (Andin) yene yetmish yil ötti.
12. ……. Tengridin yaralghan el etmish uyghur qaghani textte olturdi.
13. ….. Idi. Qaghan ….. Ikki (?) Idi. Andin kéyin öd kench qaghan boldi.
14. …… Üchün ottuz …… Elni soridi. Andin wapat boldi.
15. …. Tengridin yaralghan el etmish qaghanim textte olturdi, elni soridi.
16. ….. Öz belgisining (shöhriti) üchün qaghanim aldi tereptiki, kün chiqish tereptiki xelqlerge (yürüsh qildi ?)
17. ……. Medhiye oqup uni, (elge) bashliq qilip olturghuzdi.
18. …… Kül beg bilge qaghan ….
19. …. U qarsa qorughda turup qaldi, sépil soqturdi, text yasatti. (Shu yerde) yazlidi.
20. …… Sherqte elserde (?) Turup qaldi. Belgisini, pütükini chektürdi, ornatquzdi.
21. ….. Toqquz buyruq …. Uyghurum, qay …….
******
Bizdiki Siyasiy Sapa We Pissixologiyelik Ajizliqlar
Uyghuristanning heqiqiy mustemlike astigha chüshüp qalghinigha yérim esir bolup ashti.Eslide tajawuzchilarning milliy xaraktéri we millitimizning poténsal küchige nisbiten élip éytqanda bu bir binormalliq.Mustemlike tariximiz bashlanghandin béri meyli wetende meyli chet-ellerde bolsun munqerz qilinghan téritoriyesi 1milyon 828 mimg, 418 kuwadiratkélométirdin ashidighan bir döletning dawasini qiliwatimiz.Biz qiliwatqan bu dawa peqetla kishlik hoquq we insan heqliri dawasi bolupla qalmastin, shuning bilen birge erkinlik we musteqilliq dawasidur.Insaniyetning kéyinki 60 yili ghayet zor özgürüshler barliqqa kelgen, bezi küchlük milletler ajizliship, bezi ajiz milletler qed kütergen bir dewir boldi.Bu dewir yene Uyghuristan xelqi hayatliq üchün tirkishken, aghriq azawigha tolghan, siyasiy teqdirimiz he dése paydisiz bolghan ichkiy we tashqiy amillar bilen yanmu-yan mewjut bolup turiwatqan bir dewri boldi.Murekkep bolghan xelqara weziyet, künsayin éship bériwatqan tajawuzchi xitaylar teripidin kéliwatqan milliy zulum barliq insaniy heq-hoquqliridin mehrum bolghan uyghuristanliqlarni yéngiche bir tepekkur we yénghiche bir inqilap yolini izlep tépishqa mejburlimaqta.
Wetinimiz tajawuzgha uchrighandin bashlap, weten ichi we weten siritida qanat yéyiwatqan milliy herkitimiz bir künmu toxtap qalghini yoq.Bu herket tereqqiy qilish jeryanida, biz bileligen we bilelmigen derijide xelqara weziyetning toxtimay ghidiqlishigha uchrap keldi.Bu xil ghidiqlash héli-hem dawamlishiwatidu.Bu xil ghidiqlashni peyda qilghanlar ichide dost kebi körüngen düshmen we düshmen sheklide körünüp qalghan dostlarmu bar.Bezide dost bilen düshmen arliship ketken, bezide dawani pütünley bizge paydisiz bolghan küchler changgiligha kirgüziwalghan yene bezide dawa élip bériwatimiz dep, he dése bashqilarning oyunchiqigha aylinip qalghan waqitlarmu boldi.
Ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni, dost bilen düshmenni, diplomattik munasiwetler bilen qandashliq munasiwetlirini, qandashliq munasiwéti bilen siyasiy teqdirdashliq munasiwetlirini, siyasiy teqdirdashliq munasiwéti bilen diniy qérindashliq munasiwetlirini özimizning milliy alahédiliklirige layiqlashqan halda istratégiye jehettin her birini öz alahidiliki, xususiyiti we derijisi bilen békitish hoquqimiz dawamliq yatlarning héch bolmighanda béjiriksiz siyasiy yol bashlighuchilarning kontrolluqidin qutulalmaywatidu. Bu xildiki ghidiqlashlarning ijabiy we selbiy derijisini bahalap békitishke intayin ötkür bolghan kolléktip zéhniy küch kérek boliwatsa, eqilni we bilimni hörmetlesh, tarixiy sawaqlarni yekünlesh, küchlerni tertipke turghuzush, dawaning merkizini serxillardin teshkillesh, küchlüklerning nopuzini hörmet qilish prinsipida turup, milliy herkitimizni yéngi bir tereqqiyat basquchigha kötürüsh uyaqata tursun, dawayimizdiki tarixtin béri bizge késeldek chapliship kelgen teshkilatlinish jehettiki iptidayiliq yeni qayide pirinsipqa sel qarash, pursetni tonup yétip küchlük nopuzlarning etrapigha uyushmasliq ewij élip kétiwatqandek qilidu.Teshkillinishimizde we siyasiy istratégiyelerni tallap békitishimizde tarixtikisi bilen sélishturghanda yüksilish bolmay eksiche chékinish weziyiti barliqqa kelse bolmaydu.
Dawayimizni 21-esirdiki siyasiy milletlerdek emes, ottura esirdiki iptidayi qebililerning tepekkurigha layiq derijide élip bérishni tekitlewatqanlar bar bolup, ular her kichik döngge bir bayraq qadiwélip, bir merkezdin bashqurulidighan, hemme birdek xelq étirap qilghan qayide nizam we pirinsip asasida ish qilidighan weziyetning barliqqa kélishi milliy herkitimiz üchün hawa we sudek kérek boliwatsa xalighanche ish tutup, dawaning menpeetige ziyan séliwatidu. Birlikni qoghdap, ittipaqlishishqa bolidighan barliq küchler bilen jiddiy shekilde birliship, öz-ara toluqlap we yétekliship, nezer dayirimizni keng tutup, biz üchün paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilanmisaq, bixutluq qilsaq düshmenlirimiz kündin-künge köpüyüp, siyasiy teqdirdashlirimiz we dostlirimiz barghanche bizdin yirginidighan weziyet otturgha chiqidighandek qilidu.
Weten-milletning nijatliqi üchün izchil derijide küresh qilip kéliwatqinimiz bilen, méngiwatqan yolimizdiki chuwalchaqliqlarni tüzütüp, dewir bizdin kütüwatqan pak we saghlam bir rohni yaratmisaq kélichek ewlatlargha yüz kélelmeymiz.Milliy xaraktérimizdiki bashbashtaqliq, menmendanliq, hangwaqtiliq, galwangliq, tekebburluq, rohiy ghalbiyetchilik, xiyalpereslik, temexorluq, yalghanchiliq, teqdirchilik we gorohwazliq qatarliqlar milliy herkitimizning saghlam tereqqiy qilishigha putlikashang bolmasliqi kérek. Bizde qomandan qumandan emes, esker esker emes, xelq xelqemes, hökümdar hökümdar emes. Biz uyghurlar hökümdar süpitide xelqimizni, xelq süpitide qumandanlirimizni kemsitkechke milliy qedriyetlirimiz, milliy ghururimiz, milliy shan shöhritimiz, ar-numusimiz düshmenler teripidin depsende qiliniwatidu.Biz özimizni özimiz qedirlimigenlikimiz mundaqche qilip éytqanda merkizi teshkilatlirimizning we xelqaragha meshhur lederlirimizning hörmitini toluq qilalmighanliqimiz üchün öz-ara we bashqilar teripidin toluq qedirlenmeywatimiz, bir yawayi milletchilekmu nopuzimizni qoghdiyalmaywatimiz.Eger shundaq kétiwerse küchlük milletlerning özlirini kücheytiwélishi üchün qurbanliq bolup kétimiz. Kolléktip éngimizdiki yoqarqidek cheklimilikler tüpeylidin milliy herkitimizge paydiliq bolghan arqa-arqidin kéliwatqan pursetlerni xuddi tarixtikige oxshash shekilde qoldin bérip qoyimiz.
Manju istilasining aldi keynide pen-téxnika we medeniy-maarip jehette bekla arqida qalghanliqimiz, qiliwatqan ishlirimizning hemmisi dinni merkez qilghandek qiyapette, weten-milletni untushtek xurapiyliq ichige pétip qalghanliqi üchün weten munqerz boldi.Xitayning bash aghriqi özige yétip ashidighan u yillarda, eslidide zéhnimizni merkezleshtürüp siyasiy jehettin qedimizni tiklep tereqqiy qiliwélishimiz kérekidi.Emma biz özimizni küchlendüriwélishning ornigha diniy we siyasiy mezhepchilik kürishi élip barduq, ichkiy urushta muqeddes wetinimiz Uyghuristanning tupraqlirini qérindashlirimizning issiq qéni bilen boyap chiqtuq.Wetinimzni ikki qollap düshmenge teqdim qilduq.Bu qobul qilghili bolmaydighan téragédiye özimizdin özgini chong bilishtin, özimizning ichidin yétiship chiqqan hökümdarlargha bash égishtin, yatlargha qul bolushni ela bilidighan teslimchilik xaraktérimizdin kélip chiqti.Bir milletning tarixida shu milletning numusigha, shan-sheripige we izzet-nepsige wekillik qilidighan bir sinip yitiship chiqqan bolidu.Ular yaxshi yaman künlerde xelqning wetenning ar-nomusi üchün küresh qilidu.Bizde u sinipning rolini éliwatqan bir qoshun bar, uni kücheytishimiz, qedri-qimmitini qilishimiz, uning etrapigha uyushushimiz, bixutluq qilmasliqimiz kérek. Ular tarixni, Tarix ularni yaritidu.Bu sinip köpinche wetini, milliti üchün jénidin, mélidin we nepsidin waz kécheleydighan, weten millet yolida eskiriy, siyasiy, diniy, ilmiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerde pidakarliq bilen izdinip, shu milletning mewjutluqini sürdüridu.Yéqinqi zaman tariximizdiki Seyidiye dewridiki Uyghuristan jemiyiti, bir jemiyetni teshkil qilidighan köp tereplimilik shertlerni hazirlighan, siyasiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerdin zamanisigha yarisha toyunghan bir jemiyet idi.U dewirde Uyghur jemiyiti Hakimiyet, Téxnologiye, Eskeriyet, Téologiye, Tibabet, Matématika, Astronomiye, Ximiye, Siyasiy-Iqtisad, Medeniy-Maarip, Edebiyat-Senet, muzika, Qol-Hünerwenchilik, Baghwenchilik, Mimarchiliq, Yéza-igilik, Su- inshaati we Charwichiliq tereplerde intayin küchlük we muntizim ziyalilar qoshunigha ige idi. Xelqimiz héchqandaq bir milletning buzek qilishigha uchrimayti, bayashat, xatérjem, dostane we heqiqiy bir milliy hayatni yashayti.
Uyghuristanni tehdit hés qilghan we bu dölettiki bayashatliq we tereqqiyattin rahetsiz bolghan gherbiy asiyaliqlar, bu xelqqe eskiriy jehettin teng kelgili bolmaydighanliqini, u döletni bashqiche bir shekilde gumran qiliwétishni pilanlap, Uyghur xelqining diniy tereptiki sadda, aq-köngül, rastchil we semimiyitidin paydilinip, bir milletning mewjut bolup turishigha esla yarashmaydighan, xelqni ich-ichidin tügeshtüriwétidighan, yaxshi yaman tereplirini addiy insanlarning tepekkuri bilen perq étish qiyin bolghan zeherlik teriqetchilik pelesepisini islamiy eqidiler bilen perdazlap wetinimizge import qildi.
Hökümdarlar, dölet erkanliri, diniy ölimalar, eskiriy qumandanlar, pen-téxnika alimliri, yazghuchilar, shaérlar, mutexesis we senetkarlar atalmish diniy “islihatchilar”ning qolida ujuqturiwétildi. Tajawuzchilar közligen mexsetke yetti, ular bu döletni ishghal qiliwélishni emes, tamamen bashqiche bolghan shekilde yeni özining yéghida özining göshini qorup, öz xelqining qolida öz dölitini gumran qiliwétishni könglüge pükkenidi.U qétim weten meniwiy tereptin munqerz qilinghanidi.U jahaletlik yillarda qizziqqanliq qilip, téximu yüksek bolghan bir islamiy jemiyet berpa qilimen dep, sheytan(düshmen)ning arqigha kirip, milliy hakémiyitimizning idarisini ret qilip, weten-milletni esheddiy buddist qalmaqlarning qoligha ikki qollap teqdim qilduq.
Uyghur anilliri balilliri xapa qilsa, ularni “Beshingni yersen ilahim!” dep qarghaydu.Adem özining béshini özi yéyelmeydu.Bu sözning menisi balilarning özining bash-panayini, idare qilghuchisini, qehrimanini, yol-bashlighuchisini, hökümdarini halak qilidighan adem bolup chiqishini tiligenliktin bashqa nerse emes.Anillirimizmu qarghawerdi, bizmu béshimizni yewerduq. Héli hem eshu dewirning axirini yashawatimiz.Kechürgili bolmaydighan xurapiyliqimiz, bilimsiz we jayilliqimiz, tepriqichilik we yurtwazliqimiz sewebidin Yaqubbeg hakimiyitini we özlirining issiq qéni bilen özlirining shanu-shewkitini, millitimizning ar-numusini berpa qilghan Uyghur aqsöngeklirini étirap qilmay, tughumpéti xitaylarning Uyghuristan(Qeshqeriye) dölitini munqerz qilishida öz qolimiz bilen numusizlarche bir meydan oyun oyniduq, öz ayiqimiz bilen tajawuzchilani bashlap chiqip xelqimizni qul qilip berduq. Bu inqilapning meghlup bolishigha öz ichimizdin chiqqan hökümdarlarni yeni Yaqupbeg terepdarlirini étirap qilmasliqimiz we siyasiy, diniy we étnik jehetlerdiki tar mezhepchilik qarishimiz sewepchi boldi, Yaqup Begni hökmaran dep tonughan bolsaq, shu dewirdiki aqsüngeklerni yol bashlighuchillirimiz dep étirap qilghan bolsaq, uning bashlighan yoligha shertsiz egeshken we semimiy niyette weten-millet üchün bedel töligen bolsaq teqdirimiz bam-bashqa bolatti.
Manjularning 1911-yildiki Tömür xelpe bashchiliqida élip bérilghan Sherqiytürkistan inqilawini basturushigha ichkiy jehettin hemtawaq bolduq, diniy mesililerni milliy menpeetlirimizge baghlap oyliyalmighanliqimiz üchün dinni dep, dinni we milliy kimlikimizni pütünley ret qilidighan wehshiy kapirlarning qoligha chüshüp qalduq.Siyasiy küresh yolimiz, pirinsiplirimiz, meqsidimiz éniq otturgha qoyulmighachqa, dinni merkez qilghan ittipaqdash küchlerning satqinliqi bilen inqilap méwimiz tajawuzchi xitaylarning changgiligha chüshüp ketti.
Tömür xelpe qozghilingi bir milliy döletni barliqqa keltüridighan yüksek siyasiy ghayige emes, mushtumzor xitay emeldar we ularning ghalchilliri bolghan beg-törilerni yoqutup, qisas élishni meqset qilghan, milliy qérindashliqqa qarighanda diniy qérindashliqqa bekraq étiwar bilen qaraydighan, waqitliq maddiy we siyasiy menpeetlerni yetmekchi bolghan nishan qilghan, üzil-késil bir yétekchi iddiysi we yitekchisi bolmighan dihqanlar inqilawiy idi. U qétimqi déhqanlar inqilawining küchlük siyasiy yitekchi iddiysi, siyasiy küresh nezeriyisi hem yüksek ghayisi bolmighachqa meghlup bolushi aldinala békitilgenidi.1990-yillardin kéyin yüz bergen we éghir meghlubiyet bilen axirlashqan her qétimliq inqilapqa qaraydighan bolsaq, ilgirki siyasiy xataliqlarni tekrar ötküziwatqanliqimizni we u inqilaplarni kalligha tayinip emes, ikki mushtumizgha tayinip pilanlighanliqimizni, u inqilaplarni bir ademge oxshatsaq bashsiz bir tenning qolida qilich kötürüp, yetküdek müdürüp-choqurup herketlinip yüriwatqanliqini, düshmenning xatirjem olturup tamashshe körüwatqanliqidek échinishliq menzire köz aldimizgha kélidu.
Sherqiytürkistanda 1930- we 1940-yillarda partilighan milliy inqilaplirimiz, dost bilen düshmenni éniq ayriyalmighanliqimiz, ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni perqlendürelmigenlikimiz, özimizni kemsitip, yatlardin dost we nijat istigenlikimiz, ichkiy ittipaqliqqa köngül bölmigenlikimiz sewebidin halaketke mehkum boldi, bir-birimizni közge ilmiduq, öz qérindashlirimizni inqilawimizgha qarshi qoyduq, qariliduq, arimizdin chiqqan inqilap yitekchillirining xelq ichidiki nopuzi we shan-sheripige qara sürttuq, we héch ikkilenmey shexsiyitimiz üchün milletning istiqbalini sattuq. Xitaylar eziz wetinimiz Sherqiytürkistanni bésiwalghan 1950-yillardin kéyinki inqilaplarda Uyghuristan xelqining qandaq milliy terkiplerdin, qandaq diniy terkiplerdin, qandaq siyasiy terkiplerdin we qandaq étnik terkiplerdin teshkillengenlikini nezerdin saqit qilip, he dése tar we bir tereplimilikke ége, ichkiy we tashqiy jehettin milliy musteqilliq herkitimizge paydisiz, inqilawimizni yétim qalduridighan, küchimizni parchilap, dostlirimizni düshmen, düshmenlirimizni dost deydighan tuyuq yollarda mangghanliqimiz üchün bir pütün xelqning- köp xil terkiplerdin teshkillengen Uyghuristan milliy musteqilliq herkitining ishtrakchillirining – toluq himayisi we ishenchisige érishelmiduq.
50-yillardin hazirghiche weten ichi we siritida élip bériliwatqan milliy herketlirimiz her qétim kéyinki ikki yüz yildin béri élip bériwatqan inqilawimizgha oxshash bir shekilde meghlubiyetke uchrap keldi we uchrawatidu. Teshkilatlinalmasliq, özimizni kemsitish, milliy inqilapning heqiqiy yétekchillirini yétim qaldurush, he dése ulardin qusur izlesh, öz-rolini jariy qildurmay uning we ularning qiliwatqan xizmetlirige buzghunchiliq qilish, sewrisizlik qilish, aqsaqalliq qilish, hemme ishqa chépiliwélish, jiddiy peyitte ularni qoghdimasliq, ihtiyaj tughulghanda baturluq bilen otturgha chiqip qurban bermeslik, ikkilinish, dilighulde bolush, düshmendin rehim- shepqet kütüsh késilidin saqiyalmiduq. Her qaysi qatlamlarda xelqning inqilap sépidikilerni, inqilap sépidikilerning milliy yétekchillirini, milliy yétekchilerning teshkilatni yeni milliy yol bashlighuchini hörmetlimesliki, hemme adem özini alahide chaghlash, sepler boyiche qumandangha boy sunmasliq, dahiylarni, qehrimanlarni, ziyalilarni, diniy ülimalarni hörmetlimeslik, aktipchanliqini, pidakarliqini köz-küzi qilish, milliy herketni istixiyilik élip bérilghan déhqanlar herkiti sewiyeside yeni iptidayi halette tutush, yüksek siyasiy ghayini angqiralmasliq, istratégiye we taktika belgülesh iqtidari bolmasliq, milliy yétekchiler sépidiki bilimsizlik, nadanliq, xurapatliq, sewiyesizlik, jayilliq, ittipaqsizliq, memedanliq, oxshimighan seplerdiki milliy yétekchilerning nopuzigha hörmet qilmasliq, küchlüklerni, qabiliyetliklerni rehber qilip tallashqa sel qarash, xelqning iradisige boy sunmasliq, bir-birimizni étirap qilmasliq, zéhniy küchimizni merkezleshtürelmeslik qatarliq xataliqlardin qutulalmiduq.Uningdin bashqa , inqilap sépimizdikilerni türlerge ayrip, alahidilikige yarisha herket we xizmet qilishqa yétekliyelmigenlikimiz-Qanuniyetke qarshi halda béliqni uchushqa, qushni üzüshke zorlighanliqimiz- xelqimizge ishenmigenlikimiz, düshmen küchlerni we gheyri düshmen küchlerni türge ayriyalmasliqimiz, öz-ara munasiwet, diplomattik munasiwet bilen istiratigiylik hemraliq munasiwetlirining oxshaydighan we oxshimaydighan terepliridiki chékini békitelmigenlikimiz sewepliridin her qétimqi inqilawimiz éghir meghlubiyetke uchrawatidu.
Mustemlike yilliri qaldurup ketken milliy jarahet kolléktip pissixikimizda bir siyasiy millette bolushqa tégishlik shertlerni hazirlashqa yol qoymighachqa, téxiche Milliy dawayimizda mukemmel bir sistéma yaritalmiduq dések artuqche bolmaydu.Inqilap tejiribillirimizni yekünlimiduq. Tajawuzchilargha qarshi élip barghan herketlirimiz tarixtiki enggüshterlirimiz bilen bizelmidi.Tejiribe sawaqlirimizni yekünlimiduq.Xelqara weziyetni küzütüsh, düshmenning ichkiy ajizliqini tehlil qilish ishlirigha sel qariduq.Eng addiysi dölet qurmaqchi bolduq, döletning ismini talash tartish qilip, sepler boyiche parchilinip kettuq.Eqilge eng uyghun, bir isimni hazirghiche békiltelmiduq. “Uyghuristan” dégen söz 21-esirde milliy inqilawimizgha hawadek ihtiyajliq turup yenila eyni dewirning mehsuli bolghan düshmenler turmaq hetta merkizi Asiyadiki qandash xelqlernimu biaram qilidighan “Sherqiytürkistan” dégen isimgha mehkem ésiliwalghanliqimizni wetenperwerlik we milletchilik, dep terghip qilduq. Shu seweptin “Sherqiytürkistan” dégen isimni qollunishi itirap qilinmighan emma “Uyghuristan” dése tamamen mümkin bolghan ehwaldimu, bashqilarning iqtisadiy yardimi bilen özimiz bashquriwatqan erkin Asiya Radiyosimu imkaniyet turup, bu heqte birlikimiz bolmighanliqi üchün “Uyghur diyari” digen qamlashmighan birnersini döletning nami süpitide qollinishqa mejbur boliwatidu. Sanap kelsek bundaq yene nurghun mesililer bar. U isim we waqti ötken yene bezibir jendilerge kanidek yopushiwalghanlar quruq gepni tola qilip, emiliy bir herketke ötelmey milletning ölümini kütüwatidu. Eqilsiz milletkenmiz dések ghezeplinidighanlar chiqidu.Eqilliq milletmiz déyishke tilimiz köyidu. Eng addiy ichkiy mesililirimizni baturluq bilen intayin tizlikte hel qilmisaq, dewirge, riyalliqqa qarap ish tutmisaq yene 50 yildin kéyin isim qoyidighan wetenmu yoq, öz-ara bir-birige düshmen bolidighan uyghurmu yoq, u yerde muqeddes dinimiz islammu yoq bolidu, hemmimiz “Muradimiz”gha yétimiz.
Oylap baqsaq bügünki kün´ge kelgendimu weten ichi we siritidiki milliy herketlirimiz yenila shu ilgirkidek istixiyilik bir shekilde xuddi notisi yoq muzika chalghandek kétiwatidu. Qumandan bar esker yoq, meydan bar merdan yoq, qushun bar tertip yoq halet saqliniwatidu. Milliy herkitimizge yitekchilik qilishning toluq höddisidin chiqalaydighan jenggiwar bir qoshunimiz bar emma tertipke salalmiduq.Yol bashlighuchigha shertsiz boysunidighan, milliy herketning yitekchi iddiysini muqeddes bilidighan, istixiyilik herket qilmaydighan, ammiwiy asasiy küchlük, xelqini toghra yolgha bashlaydighan siyasiy küresh programmisi qéliplashqan sewiyeni yaritish üchün barliq küchimiz bilen izdinishimiz kérek.
Milliy inqilap peqet bir isyan emes, milliy inqilap peqet hoquq we maddiy menpeet qoghlushushmu emes, milliy inqilap étnik, til-yéziq, din, tarix, iqtisad we cultural baghlinishqa ige bolghan xelqlerning démokoratiye we kishlik hoquqni aldinqi shert qilghan hörriyetchilik we musteqilliq herkitidur.Eger u payda menpeet, démokiratiye we tajawuzchilar bilen bolghan teng barawerlikni aldinqi shert qilghan bolsa, milliy döletni qurushning zörüriyiti qalmaydu.Emma shu nersini estin chiqirishqa bolmayduki, milliy inqilapni élip bérishta barliq seplerning adalet üchün körsütüwatqan tirishchanliqlirigha, talliwalghan yollirigha ilham bérish, siyasiy, diniy we étnik meselilerde radikalliship kétishtin saqlinish, öz-ara kemsitmeslik, chetke-qaqmasliq, ittipaqdashliq, qérindashliq, teqdirdashliq tuyghusini yétildürüsh, Méngishqa tégishlik barliq yollarda parallel shekilde herket qilishning deslepki endizisini turghuzush, u yollarni bir-birige qarshi we zit qilip qoymasliq lazim.
Bizning chet-elde qilip yürgen ishlirimiz xelqimizning kütkenliridek bolmaywatidu. Tarixtin qalghan késelliklerni dawalash waqti kelmidimu téxi!?
Uyghuristan xelqining milliy dawasi 5 ming yilliq bir dawa, u yene 5 ming yillarghiche dawamlishidu. Bizning milliy kürishimiz peqet milliy jumhuriyet qurushnilam emes, uningdinmu uzaq bolghan, jumhuriyet qurulghandin kéyinki qanche ming yillarghiche sozulup baridighan muqeddes ziminimizning we qutsal xelqimizning mewjutluqini saqlap qélishni meqset qilidu.Mundaqche qilip éytqanda bu küreshning meqsidi millitimizni siyasiy, iqtisadiy, cultural we téxnologiye terepliridin qudret tapquzush, özimizning bir millet süpitide menggü yoq bolup ketmesliki üchün küresh qilishtin ibaret.Yol uzaq, japaliq emma shereplik.Biz köz aldimizda körünüp turghan ichkiy mesililirimizni hel qilmay turup, yalghuzluq ichide élip bériwatqan küreshllirimiz bilen xelqimizni aldisaq ejdatlirimiz we ewlarlirimiz aldida qara yüz qopimiz.
Dawayimizdiki qérindashlar-ara ittipaqsizliqning dawamlishishigha bilip bilmey hesse qoshqanlarni, qoshiwatqanlarni, qoshushni oylawatqanlarni kechürüshke bolmaydu.Dawayimizda ilgirleshler chong boliwatidu, emma u dewir we xelqimizning kütüwatqanliridin tolimu uzaqta.Bundaqliqini étirap qilishimiz kérek, xelq-ara weziyet biz üchün paydiliq bolghan bir weziyette turiwatidu, dawayimizda tereqqiyatlar boliwatqandek qilghan bilen, u tereqqiyatlar peqet özimizdiki énirgiye sewebidin emes, xelq-ara siyasiy atmospuraning ghidiqlishidinmu qolgha kéliwatidu.
Muqeddes dawyimizda xelqimizning pütünley hémaye qilishigha érishish üchün shertsiz, öz-ara yol qoyghan shekildiki yéngi bir sistémini keship qilip chiqishimiz kérek.Buni pikir jehette dunyadin bek arqida qalghanliqimiz, öz xelqimizni, xelq-ara jemiyetni we tajawuzchi milletni toluq chüshünishke orunmasliqimiz, qarisigha, dogma, chéchilangghu herket qilghanliqimiz, dawani xitayning yiraqtin kontorul qilishigha yol qoyghanliqimiz, dawani xelq-ara jemiyetning pütünley qolgha kirgüziwélishigha yol hazirlap bergenlikimiz keltürüp chiqardi.Shunglashqa qiliwatqan xizmetlirimiz téxi toluq méwe bermidi dep éytalaymiz.
Teshkilatlirimizning birsimu artuq, birsimu kam emes. Ularning shu xil shekilde qurulushi we mewjut bolup turushini bizning qéchip qurtulghili bolmaydighan riyalliqimiz belgüligen. Hechkimni kemsitishke, herqandaq teshkilatni herqandaq bir teshkilattin siyasiy nuqtidin üstün qoyushqa héchqandaq heqqimiz yoq. Emma ularning hemmisi özining xususiyet we xaraktérliri bilen qatnishalaydighan bir sistima qurushqa qadir bolalmaywatimiz. Uyghuristan milliy musteqilliq herkitini bir teshkilatning emes, bir siyasiy hedepni mexset qilghan alahiyde bir siyasiy sistémining ichide birleshtürüsh kérek. Meselen: Hökümet-hökümet, parlament-parlament, partiye-partiye bolidighan, uyushqan siyasiy teshkilatlarning emiliy xizmetliride öz-ara bir-birini yeklimeydighan we chetke qaqmaydighan. Herqandaq bir teshkilatning rayon, dölet, we xelqaraliq cheklimisi bolidu. Hemme teshkilatni uninggha zorlash aqilaniliq emes. Eger u aqilaniliq bolsa peyda bolghan küch diktator, yéteklengüchiler isyankar bolup chiqidu.Birlik körünüshte emelge ashqandek qilghan bilen hemme kishining köngli bir yerde bolmaydu.Qelbte, herikette we ishta birlik wujutqa chiqmaydu.
Hazir wetinimizde 20 milyondin artuq, chet-elde 2 milyondin artuq Uyghuristanliqlar yashaydu. Uyghuristanliqlarning milliy kimlikining ret qilinishi we tajawuzchilarning ular üstidin yürgüziwatqan érqiy qirghinchiliqi peqet biznila emes, Uyghuristangha xoshna döletlerni, ottura sheriqtiki döletlerni we yiraq gheriptiki döletlernimu biaram qilmaqta.Bu del “Uyining münggüzige ursa tuwiqi sirqiraptu” dégendek bir ish.Mana bu bizge paydiliq bolghan keng xelqara weziyet.Xelqara jemiyet bezide xitay bilen hemkarlishiwatqandek qilghan bilen otturgha chiqiwatqan weqe-we hadisilerning hemmisi uyghuristanliqlarni yoqutuwétish üchün emeslikini, milliy musteqilliq herkitimizning jeryanida yüz béridighan bezi hadésilerdin saqlanmaqning eqliy küch we siyasiy édrak telep qilidighanliqini ésimizdin chiqarsaq bolmaydu.Xitay bilen her türlük alaqide boliwatqan döletlerning qelb mayilliqini qazinishimiz kerek. He dése ularning soda we siyasiy baghlantillirigha zeherxendilik bilen hujum qilmasliqimiz, sewrichanliq bilen pursetning biz üchün paydiliq bolishigha kapaletliq qilishimiz lazim.Ular waqti kelgende biz bilenmu bu xildiki iqtisadiy we meniwiy hemkarliqlar quridu.Ularni yene biaram qiliwatqan bir ish, bizning béjiriksizlikimiz, sewiyesizlikimiz, teshkilatlinalmasliqimiz we teshkilatlinish adetlirimizge 21-esirge bap kélidighan yéngi mitod we yéngi qan bérelmeslikimiz boliwatidu.Küchlüklerge yol béreyli, eqilliqlerdin ürkümeyli, pidakarlardin ügüneyli, töhpikarlarni ilhamlandurayli, qehrimanlarning ata-anillirigha éhtiram bildüreyli, hesetxorluq, körelmeslik, shexsiyetchilik qilmayli, xelq bermigen shan-shöhretni dep eqlimizdin, imanimizdin, insanliqimizdin waz kechmeyli.
Musteqilliq özlikidin qolgha kelmeydu. Milliy Jumhuriyetimizni eslige keltürüshimizde bésip ötmisek bolmaydighan musapiler bar. Bu dawani parallel shekildiki üch yönülüshte élip bérish kérek.Birinchi musteqilliqni üzül-késil telep qilish, ikkinchi insaniy heq-hoquqlirimizni xelqara qanunlargha baghlap turup qoghdash, üchünchisi xitaylar bilen melum bir sewiyede yeni chek-chégirini saqlighan shekilde diyalog ornutup, hazirqi xitay hökümitining asasiy qanuni we aptonomiyelik qanunlirini asas qilip, biz musteqilliqni teqdim qilishni könglümizge pükken weten ichidiki 20 milyondin artuq xelqning insaniy heqlirini yeni eng töwen derijidiki milliy mewjutluqimizni saqlap qalidighan Til-yéziq, Maarip, Edebiyat-Senet, Metbuat, Axbarat, Ishqa orunlishish, Ozuqlunish, Dawalinish, Oltraq öy, yerlik bayliqlardin behrimen bolush, Ekilogiyeni qoghdash …qatarliq meselilirini hel qilishqimu éghirliq bérishni kün tertiwimizge qoyushimiz kérek.
Hazirqi ehwaldin qarighanda birla teshkilat yaki dawa sépimizdiki melum bir goroh yaki shexis özi yalghuz bu xizmetning höddisidin chiqip bolalmaydu.Shunga dawa sépimizdiki pidakar insanlar, teshkilatlar we teshkilat birlikliri “peqetla men” dégen atalghudun hezer eylishi shert. Xelqimiz bizge yükligen shereplik wezipini emelge ashurushta Uyghuristan xelqide biwaste yaki wastiliq shekillerdiki démokiratiye, birlik, ittipaqliq we oxshash bolghan siyasiy hedep qarishini tiklesh kérek. Eger yüksek bolghan siyasiy hedeptin mesile körülmeydiken, biz heydewatqan bu tiz poyizning u üch dane chishliq chaqi oxshash tizlik, oxshash retim we oxshash relista uchqandek méngip, belgülengen nishangha pilanlighan muddette yétip baralaydu.Eger hazirqi ehwaldin qarighanda bu üch chaqning birliki, ittipaqliqi, öz-ara maslishishidin mesile chiqsa, ularning ichidiki ikkisi yaki tenha birsi özi yalghuz xelqimizni zulmet ichidin nijatliqqa bashlap chiqalmaydu.
Weten ichidiki Aptonomiyeni tutqa qilghan dawa, weten ichi we siritidiki milliy musteqilliqni tutqa qilghan dawa we weten siritidiki kishlik hoquq we insan heqliri pirinsipini tutqa qilghan dawada yéngi bir koordinatsiyeleshtürüsh aparati shekillenmey turup, meqsetke yétish u yaqta tursun, dawa sépimiz düshmen bilen toqunushmay turup, tarmar bolup kétidu. Bularning hemmisining oxshash bir zaman we makan ichide birlikte peyda bolup turushi körünüshte paydisizdek qilghan bilen, milliy herkitimizdiki turghunluqqa xatéme bérip, yéngi tereqqiyatlarni qolgha keltürüshte intayin zor riyal ehmiyetke ige.
Dawaning ichidiki bir qatar ushshaq talash-tartishlarning köpüyüp kétishi we eslide muhim bolmighan nersilerning köptürüliwétip, eng muhim meselilerning bir chette qaldurulushi milliy rohimizni xoratmaqta.Bir goruppa yene bir guroppini “Dinchi” dése, bir guroppa yene bir guroppini “milletchi” deydu. Bir guroppa yene bir goruppini “Aptonomiyechi” dése yene bir gruppa yene birsini “ Pédiratsiyechi” deydu. Beziler bezilerni “Musteqillini terghip qiliwatqan bilen xitayning jasusliri” dése beziler bezilerni “dawani xitayning qumandanliqi bilen qiliwatidu, bizning yoq bolup kétishimiznimu xalimighandek, küchüyüp kétishimiznimu xalimaydu” deydu. Yene beziler bezilerni “jahangir döletlerning özi bilen xitay munasiwetlirini bir terep qiliwélishi üchün millitimizni qonchaq qilip bériwatidu” … wahakizalar…dep tenqitlewatidu.
Beziler bezilerni “tajawuzchilargha hemtawaq bolup, ularning hökümitide ishleydu, ularmu xitaygha oxshash düshminimiz” dése, Beziler bezilerni “ulardin ümüd kütkili bolmaydu, hemmidin muhimi bar imkanlardin paydilinip mewjutluqimizni saqlap qélish” deydu.Ularning hemmisi milliy mewjutluqimizni saqlap qélishta kam bolsa bolmaydighan amillarning inkasi bolsimu, yoqarqi küchlerde téximu éniq qilip éytqanda uning wekilliride sheyi we hadésilerni kilassipikatsiyelesh(türlerge ayrish), morpologiyelesh(birleshtürüsh), dinamiklash (merkezleshtürüsh), Kordinatsiyelesh( qanuniyetke uyghun tertipke turghuzush), Sintakislash ( rolini békitish), udul we kontekistliq (del we wastiliq alahidilikini) menisini békitish, dewirning qimmet qarishigha hörmet qilish, emeliyetke baghlash dégen sewiye, eqliy hasilatlar asasida sheyilerning tüp qanuniyitidin köre chare-tedbir békitidighan qabiliyet mukemmel piship-yétilmeywatidu. Shunga milliy dawayimizdiki bir qisim küchler tejirbisizlik, bilimsizlik we hesetxorluq sewebidin dawayimizning merkizi qomandanliqigha boy sunmisa, yene beziler shexsiy xaraktéridiki türlük ajizliqlar sewebidin dawagha düshmendinmu éghir ziyan salmaqta we yene beziler dawadiki bu ajizliqtin paydilinip, tajawuzchilargha hemtawaq bolmaqta.
Milliy dawa sépimizdiki xéli köp sanliq kishilerde herqandaq bir hadisige baha bergende tekshürüp tetqiq qilmastin “Aq” we “Qara” dep aldiraqsanliq bilen békitiwétishtin saqlinish, pikir igiliri we mutexesislerdin mayirliq bilen meslihet sorash aditi yoq.Ular adettiki nersiler üstide öz-ara ölgüdek talash-tartishqa kirgini bilen düshmen we gheyri düshmenler bilen ölsimu waz kéchishke bolmaydighan mesililerde sewir qilidu, süküt qilidu, muresselishidu, yol qoyidu.
Öz-ara bir-birsini tenqit qiliwatqanlarning hemmisi weten-milletni söyidighan pidakar kishiler bolsimu, öz qimmet qarishini qoghdiyalighan halda, pikirde perqliq bolghan guroppilarni hörmetleshni, teqdirdishim, qérindishim, bir tughqunum dep qarashni bilmeydu. Chünki, ular hazirghiche hadisilerni pelesepiwiy nuqtidin küzütüsh, logikiliq shekilde tehlil qilish, siyasiy menpeetdarliq nuqtisidin xulasileshni bilmeydu.Bu yerdiki asasiy mesile matématkiliq qayide qanuniyetlerni milliy menpetimizge uyghun bolghan siyasiy we nezeriyewiy bilimlerge aylanduralmighanliqtin, hadisilerni türge ayrish, goruppilash, pormulalashturush, hésaplash we netijilesh sewiyemizning töwenlikidin boliwatidu. Bu milliy herkitimizdiki taktika we istratégiyeler sheyi-hadésilerning tebéiy qanuniyiti asasida bolmastin eksiche, uni ret qilghan halda élip bérilghachqa shunche küchep qilghan ishlirimizdin kütkünimizdek netijige érishelmeywatimiz, dégenliktur.
Beziler milliy dawa qiliwatimen dep teshkilat dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep diniy mezhepchilik dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep payda- menpeet dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gheyri küchlerning damigha chüshüp kétiwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gorohwazliq dawasi qiliwatidu.Emma ularning tolisi qandaqsige nishandin ézip kétiwatqanliqini bilelmeywatidu.
Bundaq bolishi, dawaning merkizi nirwa sistémisini shekillendüridighan pirinsip, nizam we qayidilerning qéliplashmighanliqidin boliwatidu. Bir döletning asasiy qanuni bolghandek, bizningmu barliq herketlirimizning toghra xataliqini ölcheydighan qanun, pirinsiplirimiz maqullinishi kérek. Hemme birdek özini shu qélipqa sélip turushni adetke aylandurghanda dawayimizdiki chéchilangghuluq we chuwalchaqliqlar aptomatik tüzülüp kétidu.
Yoqarqi goruppilar özlirini kücheytish üchün milliy menpetimizni qurban qilalaydu, Ittipaqdashlarni érqiy, dini, ijtimayi meslilerni shert qilmastin barghanche köpeytish üchün eqiliyet we maddiyet serip qilmaydu.Xelqimizni aldisa aldayduki we millitimizni yoqutuwétish éhtimalliqi bolghan düshmen we gheyri düshmenler bilen ittipaq tüzse tüzeyduki hergizmu öz xelqining ichidiki muxellipet gorohlar bilen muresselishish, sülhiy qilish, ittipaqlishish yoligha qarap mangmaydu, méngishni xalighanlarning herkitige chek qoyidu.Mana bu bizning qul bolushimizning asasliq seweplirining biri.
Ular meyli “Din”, meyli “Démokiratiye”, meyli “Aptonomiye” qalpiqini kiyiwalghan bolsun milliy dawayimizda kem bolsa bolmaydighan jeryanlarni chéchilangghuluq, teshkilatsizliq, chuwalchaqliq ichide bésip ötüwatidu.Ular toghra bolghan ortodoksal bir yolni tutmisa axirqi hésapta millitimizning munqerz bolishi üchün, tajawuzchilargha özi bilmigen halda xizmet qilishtin saqlanghili bolmaydighanliqini chüshünüp yétishi kérek.Tajawuzchi xitaylar bu nuqtini obdan bilgechke her bir goruppa etrapigha uyushqan milyonlighan shir yürek ezimetlirimizni ochuq sorunda bir pay oq chiqarmay turupmu ularni özimizning qoli bilen tarmar qiliwetti. Ular bizning milliy xaraktérimizdiki ajizliqlarni ügüniwalghanliqi üchün bizni Biologiye alimliri hasharetlerni bashqurghandek kontorul qiliwatidu, biz bolsaq dawani yéngi bir sistémigha soqup, ularning kütmigen yéridin chiqidighan taktika we istiratégiye tüzelmeywatimiz.Qoshunimiz barghanche parchilinip, ittipaqdashlirimiz kettikche aziyip özimizmu étirap qilghumiz kelmigüdek derijide ajizliship kétiwatimiz. Shunga tajawuzchilar qanuniyetlik pikir qilghanliqi sewebidin, ming japada qurup chiqqan uwimizni küchimeyla tozutiwétishke qadir boliwatidu. “Kalla ishlimise putqa ziyan” dep qurban berginimiz, bedel tölüginimiz, hérip-charchighinimiz qaldi. Ish qiliwatimen dep özimizni bezliduq, xelqimizge paydisidin ziyini köp boldi. Toghra yol tépishta hemme adem aqsaqalliq qilidighan, özxan, özbeg boliwalidighan késellikni tashlap dahigha, yétekchige boy sunishimiz, pikirge, bilimge, qanuniyetke hörmet qilishimiz, enggüshterlirimizni jénimizni tikip muhapizet qilishimiz shundaqla paydisi yoq tekrar yollardin waz kéchishimiz lazim.
Uyghuristan musteqilliq herkitige uyghuristanliqlarning hemmisi allaburun ishtirak qildi, téxiche ishtirak qilmighan bolsa tajawuzchilar teripidin uzaqqa qalmay mejburiy ishtirak qildurilidu.Uyghuristan bilen Xitay döliti ottursida haman otturgha chiqmay qalmaydighan bu aqiwet biz üchün tépilghusiz pursetlerni élip kélidu.Bu heriketning istiqbalining tolimu parlaq bolidighanliqi besh qoldek ayan bolmaqta.Shungimu xitay tajawuzchillirining yüriki pokildashqa bashlidi.Démisimu toghra-de parlap turghan nurluq quyashni itek bilen yépip bolghili bolmaydu. Uyghuristanliqlarning til-yéziqi, örpi-aditi, diniy étiqadi, edebiyat- seneti, pen-maaripi, soda-sanaiti, perzent körüshi, we milliy maaripi qatarliqlarning cheklinishi we kemsitilishi aptomatik shekilde xelqimizni milliy küresh sépimizge bashlap kirdi we kiridu. Biz buni téxiche bilmey xelqimizdin renjip, uni aqchi, buni kökchi dep waysap yüriwatimiz.Bu yerde kem boliwatqini bizning meghrurluqimiz, sewirsizlikimiz bir ish qilmay turup minnet qiliwatqanliqimizdin, tepriqichilik, gorohwazliq, bilimsizlik qiliwatqanliqimizdin boliwatidu, biz téxiche uni körüp yételmeywatimiz.
Bu dawaning bir millet we bir rayonning mewjudluqigha bérip chétilidighan barliq sahiyeliride özige xas shekilde oxshash qedemde, oxshash derijide we asasen oxshash sewiyede kétiwatqanliqini angqiralmaywatimiz.Dawadiki bu parallél liniyeler ottursida siyasiy programma xaraktérliq birlik otturgha chiqish harpisida turiwatidu.
Milliy qehrimanlirimizdin tartip addiy puxralirimizghiche, dahillirimizdin tartip milliy herkitimizning addiy ishtirakchillirighiche, xitayning yoquri derijilik dölet aparatida xizmet qiliwatqanlardin tartip chet yéza qishlaqlardiki addiy awam-puqralarghiche, teqwadar diniy ölimalardin tartip milliy zulum destidin keypi-sapa we eyish-ishretke bérilgen oghri-yanchuqchi, qimarwaz, pahishe we pahashiwazlarghiche hemmisi bizning qérindishimiz, milliy herkitimizning ishtirakchilliri, milliy mewjutluqimizning hul téshi. Biz eger ulargha yüksek ishench baghlimisaq, milliy herkitimiz yene meghlup bolidu.Biz eqilliq bolishimiz millitimizge mensup bolghan héch bir shexisni milliy herkitimizning siritida qaldurmasliqimiz, ulargha öz sewiyesi we derijisi boyiche muhabbet bérishimiz, aktipchanliqini qozghitishimiz, yashash hoquqini hörmet qilishimiz lazim.Emma, qehrimanlarni medihiylishimiz, hemmini yüksek siyasiy ghaye üchün xizmet qildurushimiz, milliy qediriyetlirimizni taj qilip taqishimiz, shuning bilen birge zulum ichide qalghan insaniy qedri-qimmiti depsende qilinip, insaniyliqtin uzartiwétilgen Uyghuristandiki barliq xelqni höriyet yoligha birlikte bashlap chiqip kétishimiz, Uyghuristan jemiyetining ular bilen téximu küchlük, ular bilen téximu renggareng, ular bilen téximu hayatiy küchke tolghan ikenlikini her waqit estin chiqarmasliqimiz hem bu achchiq riyalliqni qobul qilishimiz lazim.
Biz Uyghuristanliqlarning musteqilliq ishenchimizni urghutup kéliwatqan elbette nurghunlighan enggüshterlirimiz bar.Bu enggüshterler milliyitimizni shekillendürgen barliq sheyi we hadésilerning ichide közni qamashturup turghachqa, tajawuzchilar intayin biaram boliwatidu. Biz maqalining béshida dawayimizda saqliniwatqan bir qisim meseliler we milliy musteqilliq herkitidiki parallel üch yölünush heqqide pikir yürgüzduq.Mesililerni bu xil shekilde oyliyalighanliqimizning özimu, xudaning bizge qilghan hediyelirining biri bolup hésaplinidu. Biz Ata mirasimiz Uyghuristanning qanuniy warisliri süpitide éhtirap qilinishqa tégishlik bir xelq bolghanliqimiz üchün, düshmen herqanche küchlük bolghan bilenmu aldimizda paalech haletke chüshüp qaldi.Bundaq bolishigha yene milliyitimiz teshkil tapqan eshu bibaha enggüshterler sewep boliwatidu. U enggüshterler heqqide pikir bayan qilghanda meniwiy animiz Rabiye Qadir, kishining ésige kelmey qalmaydu. Rast démisimu Rabiye Qadir milliy musteqilliq herkitimizdiki tolimu teste qolgha keltürülgen Enggüshterlirimizning biri.Eger milliy musteqilliq herkitimizning ghelbisini xelq-ara küchlerning yardimisiz qolgha keltürgili bolmaydu dep qarash xata bolmisa, u halda Uyghuristan dawasi üchün Rabiye Qadérdek bir shexisning qimmitining qanchilik bolidighanliqigha baha bermek qiyin bolmaydu. Bir dölet tarixtin béri shu dölette olturaqlashqan hem shu döletning dölet nami shu milletning nami bilen atalghan, yerlik xeliqler ichidiki eng chong qewimning yeni étnik topluqning her zaman sepning aldida turishi bilen mustemlikidin qurtuldi, bir milliy dawa xelqarada bir shexis arqiliq tonulup keldi, bir heriket bir shexisning rehberlikide ghelbe qazandi, bir teshkilat bir shexisning pidakarliqi bilen küchlendi, ronaq tapti. Bu addiyla bir pormula köz aldimizda turup, del mushu ay-künlerde Rabiye Qadérni lédir qilalmisaq, wetinimizni bu wetenning milliy istiqlali üchün üzlüksiz éghir bedellerni bérip kéliwatqan Uyghur dégen sözdin kélip chiqqan “Uyghuristan “(2) dégen nam bilen atiyalmisaq undin bashqa “Uyghuristan ” dégen sözdin birla Uyghur xelqi emes hetta Uyghuristanliqlarning hemmisi söyinidighan bir weziyet yaritalmisaq we Rabiye Qadérgha oxshaydighan bir ledirning bizni xelq qilishigha yol hazirlap bérelmisek axirqi hésapta yer sharidiki eng chong bexitsizlerdin we mushu esirdiki eng zor ziyan tartquchilardin bolup qalimiz.
Biz teshkilat we teshkilatlinish heqqide xéli köp toxtalduq.Yillardin béri milliy herkitimizde Dalay Lamadek bir lédir yoq dep waysapla yürettuq. Emdi xudayim, közidin ayrighan bu xelqimizge bir hasa teqdim qilghanda uning qedri-qimmitini bilmisek, uni Lédir, özimizni esker derijisige kötürelmisek, düshmenlerning milliy zulumi biz üchün halal bolghan bolidu.
Uyghuristan milliy herkitidiki démokratiye we insan heqliri éqimi heqiqiten dawayimizdiki bir engüshter, bayraq we tépilghusiz purset. Biz bu maqalining aldi teripide tilgha alghan meselilerni bir terep qilayli deydikenmiz, xelqarada tonulghan, dawayimizgha heqiqiy wekillik qilidighan we merkiziy qumandanliqi sistimimiz üchün kéreklik bolghan bundaq bir qoshungha sel qarimasliqimiz, uning etrapigha pilanliq uyushup yoqarda tilgha alghan meselilerni helqilish üchün birlikte küch chiqarmisaq pishanimizdiki qulluq tamghisidin qutulalamaymiz.
Milliy musteqilliqimiz üchün yoqurda tilgha élinghan üch yölünishte heriket qiliwatqanlarni, musabiqige chüshken üch yügresh mahirigha oxshatsaq, Uyghuristan démokrattik herkitining otturda yeni Chémpiyon munbéride, qalghan ikkeylenning tertip bilen ong we sol terepte ikkinchi we üchünchi bolghanliqini köriwalalaymiz. démokrattik herkitining chémpiyon bolghanliqi hergizmu uning xataliqi bolmastin, ikki tereptiki mahirning ajizliqi turuqluq, méning saqilim uzun tursa buruti bar birsi mendin ötüp ketse bolamdu, dégendek exmiqane chuqanlar ichide Altun médal ulargha textim qilindi.Bu riyalliqni körüshimiz ulargha alqish yaghdurushimiz, aktipchanliqimizni urghutishimiz, ulargha ilham we medet bérishimiz kérek.Alma pish aghzimgha chüsh, dep yétishqa, pétir nandin qil izlep, asmandiki ghazning shorpisigha nan chilap yéyishke bolmaydu.Ish qiliwatqanlarning yolini tosmay, wetenni sétiwatqanlarning, milliy shan-sheripimizge dagh tekküziwatqanlarning, tajawuzchilarning yolini tosayli!Hemmimiz quruq söz bilen waqitni israp qilmastin, netijilerni qandaq qolgha keltürüsh heqqinde emily herketke ötüp, dawagha su we hawadek kérek boliwatqan kéngishish, ittipaqlishish, özimizge mas kélidighan shekildiki bir merkez, bir lédirning bayriqi etrapigha toplinish basquchlirini bésip ötüshimiz lazim.
Milliy zulum tarixtiki yérim mustemlike yillirigha qarighande teswirlep bergüsiz derijide ewjige chiqti.Wetinimiz Uyghuristan yérim mustemlike we qul qiliwétilgen bu dewir insaniyet tarixidin, jümlidin Uyghuristan tarixi nuqtisidin élip éytqanda tolimu qisqa waqit. Emma bir milletning küchüyish, zeyiplishish yaki mewjutluqidin mehrum bolushi üchün bu waqit keng-kushade yétip ashidu.Xelqimiz halaket girdawigha kélip qaldi.Milliy kimlikimiz we milliy téritoriyemiz inkar qilindi, tajawuzchi köchmenler apitige duchar bolduq. Til-yéziqimiz cheklendi, diniy tuyghumiz haqaretlendi, mekteplirimiz taqilishqa qarap yüzlendi, örpi-adetlirimiz kemsitildi, ishsizliq we namratliq patqiqigha paturulduq, tebéiy we Meniwiy bayliqlirimiz talan-taraj qilindi, tebéiy köpüyishimizge chek qoyuldi, xelq-ara qanunlarda qoghdulidighan heq-hoquqlirimiz heqqide sözligen sözlirimiz, yazghan maqalilirimiz, qilghan ishlirimiz we oylighan oylirimiz sewebidin türmilerge qamalduq, éghir iskenje astigha élinduq we qanliq qirghingha uchriduq.
Uyghuristanliqlar tarixtiki meniwiy, ijtimayi, iqtisadiy we siyasiy kechürmishlirimiz asasida, bu qisqa waqitta ortigha chiqqan siyasiy kirzis we érqiy tehditni tonop yetkechke milliy musteqilliq yolini talliwalghan.Uningdin bashqa ikkinchi yolmu yoq!Emma eshundaq bir ulughwar ghayige yétish, shuarwazliq, bikinmichilik we dogmichiliq bilen wujutqa chiqmaydu.Uning üchün barliq seplerde teng-barawerlik, intizam we pirinsip ichidiki öz-ara paralil bolghan xelq herkiti kérek bolidu.
Bir milletning musteqilliq zepiri xuddi törelme peyda bolup, toqquz aydin keyin buwaqning tughulghinigha oxshaydu, murekkep tereqqiyatlarni bashtin kechüridu.Törelmining normal ey bolishi nahayiti nurghun nersilerge baghliq, hem qiyin.Bezide törelme heqqiy hayatliqqa ériship, kéyinki qedemlerni muwepeqiyetlik basalisa yene beziliri uzaqqa qalmay nabut bolidu.Beziliri muddettin burun tughulghachqa, uning hayatini saqlap qélish üchün “tumaq”ning ichide alahide perwish qilinishi kérek(1).
Wetinimiz Uyghuristan Manju istilasigha uchrighandin tartip ta nomusluq 1932-yiligha qeder xelqimiz hamile bolghan musteqilliq törelmisini ey qilalmiduq. “1933” we “1944” dégen yilnamiler biz üchün tolimu muqeddes sanlardur.Uning muqeddeslikini alla belgüligen.Bu yillarda Uyghuristan xelqi zulumgha qarshi qozghulup, özlirining téxi hayat ikenlikini dunyagha jakarlidi.Millitimiz 1933 te tughulghan u buwaqni qelb textide perwish qilip kéliwatidu.
Hazirqi halitimiz tamamen bashqiche. U heqtiki tejiribe-sawaqlirimizning hemmisi untulduriwétilgen, yaki özimizge bolghan ishenchning tewrinip kétishi sewebidin, dunyadiki shuninggha parallel bolghan hadésilerning selbiy we ijabiy tesirliri ichide boghnuqmaqta.
Uyghur maaripining nabut qiliniwétilishi, ewlatlirimizning milliy rohqa toyunup ösüp-yétilishige passip tesirlerni Bergen. Addiy misal Sherqning tesirige uchrighanlarning aghzidin samsaq purisa, Gheripning tesirige uchrighanlarning aghzidin isprit purisa bolmaydu.
Uyghur millitining étnikiliq, pissixikiliq we pizikiliq alahidiliklirining hazirqi haliti, biz bésip ötken shanliq we nomusluq tarixtin kelgen. Millitimizni bir kitapqa oxshatsaq, uningda menggülük muqeddes bilishke we ikkilenmey öchüriwétishke tégishlik qurlarning barliqini körüwalalaymiz.
Bedinimizning ichidiki nersilerning hemmisi paydiliq bolmighandek, siritidiki nersilerning hemmisimu ziyanliq emes. Méningche Uyghuristan musteqilliq herkitini bir buwaqqa teqqaslisaq, xelqimizni jasaretlik bir anigha oxshatsaq bolidu.Uyghuristandiki Türkiy xelqler téximu éniq éytqanda Uyghurlar bu tupraqning musteqilliqi üchün qanche qétim hamile boldi. Bizning axirqi kürüshimiz kéyinkisini ey qilish üchün kétiwatidu. Törelmide hayatiy küch urghup turghan bolsimu, uning mewjutluqini istimigen amillarning dawamliq yeklishi adettiki ehwal, emma uninggha qarshi émont küchini saqlap qélish birdin-bir meqsidimizdur.Törelmining heqiqiy hayatliqqa köz échishi, anidin tughulghan kündin bashlinidu. Tughulghan kündin kéyinkilliri yene bashqa gep.Törelmining peyda bolushi we tughulup ösüp yétilishi érsiyet, meniwiyet we maddiyetke baghliq.
Hayatliq qanuniyitidin qarighanda “Küchlükler tallinidu, ajizlar shallinidu” bu bir heqiqet. Adem bedinidiki paydiliq we paydisiz mikroplarning hayatliq üchün qandaq pozitip we nigatip rol oynaydighanliqidin ibaret biologiyelik pirinsiplarni, organizimlarning roli asasida neziriye jehettin qobul qilip, emeliyetke tedbiqliyalmasliq hichnerse ügenmigen bilen, héch ish qilmighan bilen oxshash ish.
Kayinattiki hayatliqning bar bolushini belgüligen yaki chetke qaqqan amillarning birsimu artuq, birsimu kam yaritilmighan. Ularning ottursidiki rehimsiz küresh qip- yalingach halettiki tughum bilen ölümning her ikkisini chéniqturup turidu.Ölüsh bilen tughulushning, hayatliq bilen mamatliqning her ikkisi hayatiy küchke tolghan sheyi we hadisining menggü mewjut bolup turishining aldinqi sherti.Meghlubiyet we halaketni éhtirap qilmasliq zeper we tughulushni inkar qilghanliqtur.
Hayatliqni teshkil qilghan paydiliq we paydisiz amillarning hemmisi, hüjeyrilerning köpüyüsh- ölüsh- tekrar peyda bolushtin ibaret alahidilikini belgüligen. Saghlam bedendiki hüjeyriler köpiyish üchün ölüdu, ölüsh üchün köpüyidu. Hüjeyriler meyli ölsun yaki köpeysun, ularning barliq herkitini bir aqilaniliq, pidakarliq we qehrimanliq dep medihiyleshke erziydu.Uyghuristanning siyasiy kélichiki üchün ortigha chiqiwatqan her bir hadése we ish herketler iradimizni chéniqturidu, qehrimanliqimzgha küch-quwet béghishlaydu.
Saghlam bedendiki hüjeyrilerning perqiliq organlardiki halakiti we mewjudiyiti özidin halqighan bedenning mewjutluqi üchün tölen´gen bedel bolsa, kisellengen bedendiki hüjeyrilerning herkiti del uning teturisiche kordinatsiyelishish jeryanini melum bir hayatliq ölgenge qeder dawamlashturidu.
Ejdatlirimiz mewjudiyetning paydiliq we paydisiz tereplirini özlirining menpeeti üchün xizmet qildurushni mexset qilip, Diniy- étiqat, Edebiyat-senet, Tibabet, Qol-hünerwenchilik, Arxitektor, Muzika, Téxnologiye we Astronomiye qatarliq tereplerde özige yarisha enenilerni berpa qilghan. Shu meniwiyetler tupriqida ejdatlirimiz 16 din artuq Imparatorluq, yüzge yéqin chong kichik dölet we begliklerni qurup chiqti. Ularning hemmisi janliq pakitlar arqiliq dewrimizge yétip keldi.Biz özimizdiki milliy énirgiyeni bayqishimiz we u yerdin millitimizning chiqish yolining janliq xeritillirini izlep tépishimiz lazim.
*****
Eskertish:
(1)Uyghuristanliqlarda baldur tughulup qalghan buwaqlarni, toqquz ay tolghiche tumaqning ichide ey qilishtin ibaret qanche-ming yilliq enene bar.Hazirqi zaman gherip tibabétide buwaqni Eynek ishkapta saqlash téxniksi yéngidin keship qilinghan, bu kéyinki ish.
(2) Wetenning ismini “Uyghuristan ” dégenlik “Sherqiytürkistan ” dégen namni hergizmu chetke qaqmaydu. “Sherqiytürkistan ” dégen atalghu bilen “Uyghuristan ” atalghusi xuddi “Insan ” dégen atalghu bilen “Adem ” dégen atalghudek we “Apa ” dégen kelime bilen “Ana ” dégen kelimidek öz-ara bir-birini qetiy chetke qaqmaydu.Emma ularning dawa kontékisida tutqan orni oxshimaydu. “Ana weten ” dégili bolidu emma “Apa weten ” dégili bolmighandek. Sherqiytürkistan dégen nam jughrapiyelik we siyasiy nam bolup, tarixta tar we keng menilerni anglitip kéliwatidu. Uning bügünki xeter astida qalghan Uyghurdek bir mezlum milletning siyasiy teqdiri bilen bolghan munasiwetliridin, Türk dunyasining birliki bilen téximu alaqisi küchlük. “Sherqiytürkistan ” dégen isim hazirqi xelqara istimaldiki “Germany ” dégen sözge, “Uyghuristan ” atalghusi “Deutschland ” dégen kelimige oxshaydu.Biz Uyghuristanliqlar xelqaradiki bezi milletlerge oxshash “Gérmany “ni Gérmaniye deymiz, emma Germanlar özini “Dochlar ” deydu, wetinini Dochland deydu.Ular arisida “Dotschland nichts meher Germany ” dégen söz bar. Bu söz del milliy menpeetini birinchi orongha qoyup éytilghan. Emma xelqaradiki bezi milletler u döletni “Dochland ” dese bezilliri “Gérmany ” dewatidu.Bundaq hadésilerni samandek misalgha keltürgili bolidu. Eger xelqarada bezi döletler wetinimizni adetlengini boyiche “Sherqiytürkistan ” dése biz ularning tilida yazghanda “Sherqiytürkistan ” özimizning tilida yazghanda “Uyghuristan ” dep yéziwersek xata emes.Hemmidin yaman boliwatqini bu rayoning heqiqiy yerlik xelqi hésaplanghan we u yerde esirlerdin béri öz xelqining höriyiti üchün aldinqi qatarda qan kéchip küresh qiliwatqan Uyghurdin ibaret bir étnik topluq yoqulush aldida turiwatidu.Uyghurlar bu yerdin yoqalsa aptomatik uyghurgha qandash bolghan xelqlermu yoqulidu. Bu zimin téxiche hörriyitini qoligha alalmighan, bu yerde igilik hoquqi yürgüzüshke hemmidin bek sherti toshidighan bir milletning nami bilen atalmighanda milliy herkitimiz qulay ghelbe qilalmaydu. Hazirqi mushu xelqara weziyette türk dunyasining birliki emes, özimizning mewjutliqini saqlap qélishni eng asasiy kün tertipke qoyushqa qarshi turmasliq kérek.Uyghur meselisini milliy jumhuriyiti alla burun qurulup bolghan qérindashlirimizning meselisi ichige qoyup körsütish, Uyghuristanda esirlerdin béri küresh qilip kéliwatqan bir xelqning muqeddes siyasiy ghayisini ghuwalashturup, xelqara sehnilerde siyasiy küreshlirimizning obrazini xunukleshtüriwétidu.
Bizningche normal bir ehwal astida “Sherqiytürkistan ” dégen nam bilen “Uyghuristan ” dégen namning perqi yoq.Emma tariximiz, bügünimiz we yiraq kélichektiki mesililerni oylighanda we etrapimizgha obdan bir nezer tashlighanda andin “Uyghuristan ” dégen isimning qanchilik muqeddesliki bilinidu.Shunimu tekitlesh kérekki bizning bir qisim qérindashlirimiz, Türkiy xelqler we Erepler til aditi we bezi ilmiy sewepler bilen bu zéminni “Sherqyitürkistan ” dep atisa uningdin biaram bolushning, hem “Uyghuristan “dep atighanlargha siyasiy hujum qozghashning her ikkisila exmeqaniylik.Emma Uyghuristan xelqining siyasiy küreshlirige wekillik qilidighan küchler we shexisler zor tirishchanliq we jasaret bilen “Uyghuristan ” dégen atalghuni qéliplashqan siyasiy nam süpitide ishlitishtin chékinmesliki kérek.Xelqara étnik munasiwetler we kéyinki ikki yüz yilliq dunya tarixining tejiribilliridin qarighanda bir döletning dawasi bir millet arqiliq, bir gorohning dawasi bir partiye arqiliq, bir partiyening dawasi bir shexis arqiliq ghelbe qazanghan.Rayonlar ara ortaq bolghan nam bilen chétishliq, asasliq étnik topluq yeni heqiqiy yerlik Oluslar ghuwalashturulghan milliy herketlerning ichide meghlup bolmighanliri yoq.Mana bu teshkilatlinishimizda nezerdin saqit qilghili bolmaydighan qanche ming qétim tejirbidin ötken heqiqet!
Biz Uyghuristanliqlargha hemmidin awal “Musteqilliq “, “Uyghuristan “, “Dahi ” dégen üch kelime kérek.Bu üch kelime zoruqmastin bizning siyasiy mewqeyimizni, Milliy alahiyidiliklirimizni we teshkilatlinish iqtidarimizni körsütüp béreleydu. Milliy namini milliy döletke tamgha qilip uralmighan, axirqi siyasiy meqsidini “Musteqilliq ” dep békitelmigen, öz chidin étirap qilinghan “Dahi “si bolmighan millet radikal milletchilkining yaki eksiyetchi érqchiliqning qarangghu we tar kochillirida özini-özi halak qilidu.
Asasliq millet nami dölet nami qilip békitiwetilgende, étnik qewimlerning hetta millitimizning ismini alahiyde tekitlesh kérek bolmaydu, birlik, ittipaqliq, qérindashliq asasiy bolghan qutsal “Xelq ” kelimisi quyashtek parlaydu. U chaghda “Türk ” we “Uyghur ” dégen bu chrayliq atalghularning ikkide bir bashqilarni rahetsiz qilidighan aqiwitidin qurtulghili, uyghuristanning milliy istiqlali üchün emiliy we ijabiy bir qedem tashlighili bolidu.(K.Atahan)
2008-Yil 07-Noyabir, Gérmaniye/Frankfurt(M)
*****
Uyghurlar Pissixologiyelik Urushta
Autori: Dr.Memtimin Ela
Muqeddime
Düshmenning kallisi bilen uning rehberlirining iradisi ularning qoshunlirining bedinidinmu muhim bolghan qaraqtur.
– b.s.grifis
Uyghurlar xitaylarning dangliq klassik eserlirining hemmisini dégüdek uyghur tiligha terjime qilip chiqti. Meyli «su boyida» , meyli «üch padishahliq heqqide qisse» , meyli «qizil rawaqtiki chüsh», meyli «gherbke sayahet» bolsun, xitaylarning klassik eserlirining hemmisi dégüdek yüksek bedi’iy pasahette uyghur tilidin orun aldi. Ular xitaylarning siyasiy, iqtisadiy, herbiy we kultur tarixini tetqiq qilishta intayin muhim ehmiyetke ige. Bu klassik eserler ichidiki «üch padishahliq heqqde qisse» ni alahide tilgha élip ötüsh zörürdur. Chünki, ushbu eserde namayan bolidighini noqul halda yerlik militaristlar otturisidiki urush tüpeylidin malimanchiliqqa patqan xitayning qedimki jem’iyitila emes, belki ademning diqqitini nahayiti küchlük terizde chékidighan xitayning özgiche we piship yétilgen siyasiy tepekküridur.
Bir biri bilen tirkiship turiwatqan üch padishahliq mukemmel bir siyasiy tekshilikni—köp qatlamliq siyasiy weziyetni we makanni, téximu toghriraqi, siyasiy ré’alliqni teshkil qilidu. Bu üch küch bir- birige hem qarimu qarshi hem bir birige béqinidu, taki ular otturisidiki menpe’et munasiwiti tengpungluqi küchlük we eslige keltürgüsiz derijide buzulmighuche. Bu ré’alliq insaniyet tarixidiki herqandaq bir urush özide hazirlaydighan töwendiki qarimu qarshi terkiblerdin tüzülgen: urush (hujum) we tinchliq(mudapi’e), qarshilishish (düshmenlik) we diplomatiye (ittipaqdashliq), uchuq-ashkariliq (uchrishish) we yoshurunluq (jasusluq), ishendürüsh (teshwiqat) we aldamchiliq (asiyliq) hemde eqil (stratégiye) we héssiyat (pisxik küchler we tesirler), qatarliqlardur. Bu yerdiki qarimu qarshiliq mahiyette dé’aléktikiliq baghlinishqa ige. Bu qarimu qarshiliqning dé’aléktikiliq birliki munasiwitidur. Bu munasiwetke köre, ular hem bir biri bilen toqunushidu hem bir biridin ayrilalmaydu: qarimu qarshiliq birlik ichide mewjut bolidu we birlik ichide qarimu qarshiliq bolidu. Bu qarimu qarshiliq axirida kéliship, yéngi yüksilishke érishidu. Yéngi bir siyasiy tertip mana mushu yüksilish—meyli u tarixning tereqqiyatigha nisbeten ijabiy yaki selbiy xaraktérliq yüksilish bolsun—arqiliq barliqqa kélidu.
«üch padishahliq heqqide qisse» xitayning xélila mukemmelleshken urush emeliyitiningla emes, belki yene uningdin yekünlinip méngilghan nezeriyisiningmu barliqini bildüridu. Diqqetni eng tartarliq nuqta shuki, ushbu eserdiki urush nezeriyisi urushning ghelibisini menpe’et munasiwitini asas qilghan we hökümranliq qilish iradisi yétekchilik qilidighan fizikiliq (maddiy) küch toqunushining üstünlükige baghliq bolupla qalmay, belki yene ikki xil stratégiye, ikki xil idiye, ikki xil pisxik tesirler otturisidiki toqunushqa baghliq dep qaraydu. Mundaqche éytqanda, herqandaq urushning ghelibisi fizikiliq küch we maddiy qudrettinmu keng da’irilik, téximu chongqur we téximu uzaq muddetlik bolghan pisxik küchler we tesirlerge baghliqtur.
Halbuki, keskin qilip éytqanda, mezkür eser yenila bir edebiy eserdur. Uningda ré’alliqqa bay we hetta uningdin halqighan weqelikler sözlinidu. Bu hékayiler hem ajayip gharayip—bir baqsa rasttek, yene bir baqsa toqulmidek; Bir baqsa ademning ongidek, yene bir baqsa ademning chüshidek. Eserning séhriy küchi uning romantiklashturulghan tarix bilen ré’alliqining menggü romatiklashturghili bolmaydighan qismini birleshtürgenlikididur. Buningda, ré’alliqtiki tüpki qozghitish küchi bolghan hayatliq bilen mamatliq otturisidiki dnamik toqunush romantiklashturulidu—dé’allashturilidu, yükseldürilidu. Yeni, bu bir sistémiliq nezeriye sheklide emes, belki edebiy shekilde tamamlinidu.
Téximu muhimi, ushbu eserning nezeriyiwi asasini sunzining «sunzining herbiy ishlar desturi» din izdesh mumkin. Uningda urushta yéngish-yéngilishni belgileydighan hel qilghuch amil herbiy yaraq, eskiriy küch, eskiriy orunlashturush, yer tüzülüshidin ünümlük paydilinish, hujum peytini we usulini toghra belgilesh jehettiki üstünlükla emes, belki yene pisxik tesirlerning rolidinmu janliq paydilinishtur. Yeni yüzmu yüz toqunushqa qarighanda yiraqtin—xuddi sunzi dégendek—rengwazliqni ishqa sélish arqiliq düshminini meghlub qilishtur. Urush, sunzining qarishiche, mahiyitidin rengwazliqtur. «düshminini héchqandaq urushsiz boy sundurush eng üstün takamulluqtur» deydu sunzi. Bizning «üch padishahliq heqqide qisse» din köridighinimiz xitay tarixidiki dangliq herbiy stratégiyichilerdin bolghan saw saw bilen ju gélyang otturisidiki küch élishishla emes belki yene rengwazliqni wayigha yetküzüp, urush qilmay turup, urush ghelibisige érishishke béghishlan’ghan élishishtur. Qisqartip éytqanda, u düshminini rohidin, qelbidin, exlaqidin we héssiyatidin meghlub qilishni közligen rengwazliqlar otturisidiki (pisxik) élishishtur.
Bu yerde uyghurlarning «üch padishahliq heqqide qisse» ni oqushi we sherhlishi diqqitimizni qozghaydu. Bu eser bir qisim uyghurlar üchün xitaylarning edebiy jehettiki büyük utuqlirining biri bolsa, yene bir qisimliri üchün xitay tarixining bedi’iy sizmisidur; Yene bir qisimliri üchün bu xitaylar teripidin yézilghan bahadir shirmetler heqqidiki qissidur; Yene bir qisimliri üchün bu ajayip-gharayip hékayetlerning sözlinishidur. Lékin, intayin az sandiki uyghurlar üchün bu eser xitayning urush nezeriyisi we bu nezeriyining yadrosi bolghan rengwazliq stratégiyisining bedi’iy yazmisidur. Ademni iztirapqa salidighan nuqta shuki, uyghur ziyaliyliridin téxi héchkim ushbu eserni xitayning xélila piship yétilgen herbiy stratégiye heqqidiki mupessel desturi dep qarighini yoq. Téximu yamini, bu heqte téxi tilgha alghudek héchqandaq tetqiqat élip bérilmidi.
Uyghurlarning ana wetini sherqiy türkistan 1949-yili xitay kommunist qoshunliri teripidin ishghal qilindi. Bu uyghurlar tarixidiki eng qarangghu bir yil boldi—uyghurlar shuningdin tartip xitay hökümitining asariti astida yashashqa mejburlandi. Sherqiy türkistan 2-jumhuriyitining qushunliri bilen xitay kommunist qoshunliri otturisidiki urush türlük seweblerge köre urushsiz axirlashti. Uyghurlar urushta urush qilmay meghlub bolsa, xitaylar urushsiz ghelibe qildi. Xitaylar sunzining héchqandaq urush qilmay turup ghelibe qilish stratégiyisini ghelibilik halda emeliyetke tedbiqlidi. Uningdin sirt, xitaylar sunzinimu tang qalduridighan urush ghelibisige érishti: uyghurlar xitaylar we bashqa düshmenliri teripidin urush qilmayla emes belki yene muntizm milliy armiyisi turuqluq, urush qilghuzulmastin meghlub qilindi. Sunzining herbiy ishlar desturidiki urushsiz ghelibe stratégiyisi uni qétirqinip ögen’gen we gomindanggha qarshi urushqa muweppeqiyetlik tedbiqlighan maw zédong we uning egeshküchiliri teripidin uyghurlarning paji’elik aqiwiti arqiliq béyitildi.
Emma, xitay hökümiti bilen uyghurlar otturisidiki bu urushsiz urush axirqi urush bolmidi. Uyghurlar urushta urushsiz—téximu toghraqi urush qilghuzulmastin—meghlub bolghan bolsimu, lékin ular otturisidiki urush axirlashmidi. Uyghurlar bilen xitaylar otturisida 1949-yilidin buyan, heqiqiy menidiki we kölemlik eskiriy urush yüz bermigen bolsimu, özgiche shekildiki urush gahi ashkara, gahi yoshurun terizde toxtawsiz dawam qildi. Emdiki urushning mahiyiti xitayning sunzining herbiy ishlar stratégiyisi, 36 penti, «üch padishahliq heqqide qisse» side sözlen’gen stratégiyilerde we hazirqi zaman xitay urush nezeriyiside bésiwélighan elni qandaq idare qilish emeliyitide téximu wayigha yetken sheklini kördi: neyrengwazliq stratégiyisi. Mundaqche éytqanda, bu urushning mahiyetlik alahidiliki shuki, armiyisiz uyghurlar zamaniwi armiyisi bar xitay hakimiyiti bilen hélihem tighmu tigh élishiwatidu we qan töküwatidu—bu urush is-tüteksiz élip bériliwatidu.
Bu «urushsiz» urushta xitayning armiyisi közge asan chéliqip ketmeydu. Heqiqiy urush armiyidinmu qudretlik bolghan, weyran qilish küchi uningdimu éship ketken we tesiri uzaqqa sozulghan neyrengwazliq stratégiyisi arqiliq élip bérilip keldi. Eng muhimi, emdiki urush eskiriy urushtin köre siyasiy tüs alghan pisxikiliq urush boldi. Uning yadrosi xitayning qedimki xerbiy stratégiyiside bixlinip, tarixning herqaysi basquchlirida mukemmelliship mangghan neyrengwazliq stratégiyisi boldi.
Bu stratégiyining asasliq terkibliri (tarixni we ré’alliqni) burmilash, aldamchiliq, méngini yuyush, suyiqest qatarliqlardin terkib tapti. Ushbu maqalimiz xitaylarning uyghurlar bilen 1949-yilidin béri élip bérip kéliwatqan pisxikiliq urushining mahiyitini neyrengwazliq stratégiyisi nuqtisidin chiqip turup tehlil qilidu.
*****
1. «azadliq» heqqidiki neyrengwazliqlar
Neyrengwazliq arqiliq yenggili bolidighan’gha hergiz küch ishletküchi bolma.
Nikkolo makyawélli, «shahzade»
Neyrengwazliq stratégiyisining eng yadroluq qismi méngini yuyush yaki kontrol qilishtur. Ménge yuyush ademning méngisini saxta uchur bilen ülüksiz ghidiqlash arqiliq, uning ré’alliq bilen bolghan munasiwitini burmilap we hetta üzüwétip, uni pütünley yat, yéngi we yaki özining eslidiki qarishi bilen qarimu qarshi bolghan qarashni qubul qilghuzushqa qiziqturushtin (yaki zorlashtin) ibaret idiye özgertish sistémisini körsitidu. Ménge yuyush adette bedenning zexmlendürülüshi yaki qiyin qistaqqa élinishini körsetmeydu. Belki u insanning tepekkur jeryanini ögertiwétish arqiliq, uni yétekligili bolidighan yönilishke sélishni körsitidu. Uningda pakit fantaziye yaki xam xiyal arqiliq burmilinidu: yaki aldin’ala teyyarlan’ghan saxta qurulma heqiqiy ré’alliqning üstige ustiliq bilen dessitilidu yaki ré’alliqning asasliq qurulmisi köp qétimliq qayta-qayta orun yötkilish jeryanida pütünley özgirip kétidu.
Töwende muhakime qilmaqchi bolghinimiz xitayning uyghurlargha qarita élip barghan intayin muweppeqiyetlik ménge yuyush herikiti we uning tesiridur. Bu 1949-yili we uningdin kéyin xitayning qandaq qilip tajawuzchiliq emeliyitini «azadliq» uqumigha muweppeqiyetlik halda yötkiyeligenlikini körsitidu. Bu nuqta, shuning bilen bir waqitta, bizning xitayning uyghurlargha qaratqan neyrengwazliq stratégiyisini téximu chongqur chüshinishimizge yardem béridu.
1949-yili xitaylar 2 ming yillardin béri emelge ashuralmay kelgen munu chüshini muweppeqiyetlik emelge ashurdi: gherbiy yurtni we bu yurtning qedimqi sahibi bolghan uyghurlarni üzül-késil boy sundurush. Bu yil xitaylarni 2 ming yillar ilgiri toxtawsiz sarasimige salghan we bu wejidin ularni dunyagha meshhur «seddichin sépili » ni qurushqa mejbur qilghan qedimqi «yawayi» hunlarning ewladi bolghan uyghurlar axiri munqerz qilindi. Hazirqi monggholiyide orxun uyghur xanliqini qurup, xitaylarni ta hazirghiche pexirlendürüp kéliwatqan tang sulalisining kibirini herbiy iskenjiler arqiliq yerge uralighan, uni aldigha tezimge keltüreligen we séliq töleshke mejburliyalighan uyghurlar axiri xitay azadliq armiyisining qorallirining sayisi astida yashashqa mehkum qilindi. 840-yili monggholiyidin özlirining tarim wadilirida yashawatqan qérindashlirini panah tartip kélip, qaraxanilar xanliqi, quchu uyghur xanliqi, se’idiye xanliqi, qeshqeriye döliti, ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyetliridin ibaret musteqil xanliqlarni we döletlerni qurghan uyghurlarning siyasiy we kultural kimliki jiddiy kriziske duchar boldi. Xitayning tarixiy chüshinishidiki gherbiy diyardiki sirliq, yawayi we tinjimas uyghürlar axiri el qilindi.
Uyghurlar tarixidiki héchqandaq bir yil 1949-yiligha oxshimaydu. Mana mushu yilda uyghurlar erkinlikidin mehrum qalduruldi, kimliki kriziske duch keldi, iqtisadiy asasi tamamen talan-taraj qilinish xewpige chüshüp qaldi, kulturi hayat-mamatliq éghir xirisni kütiwaldi. 1949-yili xitaylarning tinjimas gherbiy yurtni boy sundurushining muqeddimisi bolsa, uyghurlar üchün wetinining qoldin kétishining bashlinishi boldi. Rusiye we kéyinki sowét ittipaqi, en’giliye we amérika qatnashqan «büyük oyun» sherqiy türkistanning xitaygha sowghat qilinishi bilen ayaqlashti. Chongqur idé’ologiyilik toqunushqa patqan sherqiy türkistan xitaylar teripidin héchqandaq küch serp qilinmayla el qilindi.
1949-yilidiki tajawuzchiliq xitay merkizi hökümiti teripidin «shinjangning tinch yol bilen azad bolushi» dep teriplendi. Bu yerde diqqetni tartarliq nuqta xitayning qandaq qilip, op’ochuq tajawuzchiliqni uyghurlargha «azadliq» dep chüshendüreligenlikidur: xitaylar qandaq qilip sherqiy türkistandiki uyghurlargha 1949 -yili musteqil bir jumhuriyetni weyran qilghan mushundaq tajawuzchiliqni mahiyiti pütünley burmilan’ghan shekilde qobul qilghuzalidi? Uyghurlarning bu jumhuriyetliri heqqidiki kolléktip eslimisi qandaq qilip bu tajawuzchiliqni «azadliqqa érishish» dep chüshinishke yol qoyalidi? Uyghurlar némidin we kimdin qandaq «azad» qilindi? Derheqki, so’allirimizning jawabi undaq asan emes. Eger biz uni ta hazirghiche yéshilmigen tarixiy pakitlar ramkisi ichige qoyghan waqtimizda, bu so’allirimizning jawabini izdesh téximu murekkeplishidu. Halbuki, biz maqalimizda ushbu so’allarning jawabini tarixiy nuqtidin emes, belki pisxologiyilik nuqtidin izdeymiz.
Ikkinchi jumhuriyet uyghur siyasiy tarixida idé’ologiyilik küresh eng keskin élip bérilghan shara’itqa shahid boldi. Uyghurlarning siyasiy hayati bir- biri bilen sighishalmaydighan kommunizm, pan türkchilik we islamizm otturisidiki ötkür toqunushning patqiqigha pétip qaldi. Ushbu idé’ologiyilerning sahibliri mushu seweblik bir-birige qarshi turidighan siyasiy lagérlargha bölünüp ketti. Bu mesleklerning ichide kommunizm idiyisi uyghurlarning siyasiy tallishida muhim rol oynidi.
Késip éytish kérekki, kommunizm idiyisi uyghurlarning 2-jumhuriyitining barliq siyasiy pa’aliyetlirige meyli ashkara meyli yoshurun bolsun küchlük tesir körsetti we hetta uni kontrol qilip keldi. Bolupmu, idé’ologiye saheside téximu shundaq boldi. Kommunizm idé’ologiyisini özining dölet qurulushining uli we tashqi siyasitining tüp yétekchi mesliki qilip kelgen sowét ittipaqidin ibaret bu sotsiyalistik impériye sherqiy türkistan’gha exmetjan qasimigha oxshash nurghun ziyaliylarni türlük wezipiler bilen ewetti. Ularning wezipilirining biri uyghurlargha kommunizm idiyisiningla ularni nijadliqqa érishtüridighan birdinbir ishenjlik meslek ikenlikini tarqitish boldi. Shuning bilen bir waqitta, sowét ittipaqining 2-dunya urushidiki fashizm üstidin qilghan ghelibisi kommunizmning dunyawi ghelibisi we hetta insaniyetning azadliqining heqiqiy we tosuwalghusiz yüzlinishi süpitide chüshinildi. Del mana mushu kommunizm idiyisi insanlarni—bolupmu xuddi lénin alliburun otturigha qoyghinidek—parlaq kélechekke yétekleydighan we ularni azad qilidighan eng adaqqi we eng ulugh meslek süpitide kökke kötürüldi. Yer yüzide ézish-ézilishni yoq qilishni közleydu dep qaralghan ushbu idé’ologiye intayin tézdin milliy azadliq heqqide izden’güchilerning mayakigha aylandi. Elwette, jughrapiyiwi yéqinliq sewebidin sowét ittipaqi kulturining chongqur tesirige 1920-yillardin tartip küchlük terizde uchrap kéliwatqan uyghurlarmu buningdin mustesna qalmidi.
1945-yili ghuljida abdukérim abbasop qatarliqlar teripidin qurulghan xelq inqilawi partiyisi xitay kommunist partiyisi bilen yoshurun munasiwet ornatti. Ularning tüpki siyasiy chaqiriqi uyghurlarni gomindang eksiyetchilirining zulmidin azad qilish boldi. Uyghurlarni «azad qilish» ular teripidin xitaydin ibaret bir yat milletning–meyli bu millet kommunizmgha yaki senménjuyi asasidiki pirqichilikke ishensun–zulmidin emes, belki komindang hakimiyitidin xitay kommunistik partiyisi rehberlikide élip bérilidighan sotsiyalistik inqilab arqiliq «azad» qilish dep teshwiq qilidi. Ular sotsiyalistik millet nezeriyisini qollinish arqiliq xitay bilen uyghurlar otturisidiki igisi bar, tarixiy we hayat-mamatliq milliy ziddiyetni atalmish ezgüchi hakimiyet (gomindang) bilen ézilgüchi xelq (sherqiy türkistandiki uyghur qatarliq milletler) otturusidiki igisiz, mahiyetsiz we tarixsiz ziddiyetke yötkiwetti. Bu uyghur siyasiy ré’alliqining uyghur siyasiyonliri teripidin burmilinishi boldi. Netijide uyghurlar özlirining kimdin kimning «azad» qilidighanliqigha qiziqmastin, belki némidin qandaq azad qilinidighanliqigha qiziqti. Kéyinche, mana mushu tepekkür yoli bilen, bir qisim uyghurlar kommunizmgha ishinidighan xitaylarning özlirini pirqichilikke ishinidighan xitaylardin–jümlidin uning «eksiyetchi» hakimiyitidin—azad qilidighanliqigha bekla qattiq qarshi turup ketmidi. Xitay kommunistliri uyghur komunistliri alliburun hazirlap qorghan maba mushu halqiliq idé’ologiyilik asasqa tayinip turup, uyghurlarni «azad qilish» ni 1949-yilining aldi-geynide qattiq-yumshaq wasitilerni teng qollinish arqiliq üzülkésil élip bérishqa ötti.
Netijide, sabiq sowét ittipaqigha oxshash kommunizm idé’ologiyisige étiqad qilidighan xitaylarning uyghurlargha yéqinlishishi we asta-asta ularning pa’aliyetlirini öz kontrolluqigha élishqa urunushi ikkinchi jumhuriyettiki xéli köp uyghur siyasiyonlirida unche chong endishe qozghimidi. Chünki, bir türküm uyghurlar, jümlidin uyghur siyasiyonlar, kommunizmning wedisige alliburun xélila chongqur ishen’genidi.
Bu ishinishni yenila kelgüsidiki bext-sa’adetlik hayatqa bolghan otopiyilik kolléktip telpünüshtin kélip chiqqan déyishke bolidu. Otopiye qedimki grék tiligha köre, «yaxshi makan» we «mewjut bolmighan makan» din ibaret bir-birini chetke qaqidighan ikki terkibtin tüzülgen. Shu seweb, ushbu atalghu hazirning özide mewjut bolmighan emma kelgüside ishqa éshishi arzu qilin’ghan idé’al jem’iyetni tebirleshte ishlitilidu. Otopiye bir xil kolléktip ishinish shekli bolush süpiti bilen, ijtima’iy adaletsizlikni yoqitishtek aliy meqsetni közleydu. Buni ishqa ashurush üchün, u, xuddi marksning kommunizm idiyiside eks etkinidek, shexsiyetni kolléktipning menpe’etige boy sundurush arqiliq, ijtima’iy yaxshiliqni insanning yüksilishining asasi qilidu. Uning shexsiy mülükchilikni bikar qilish arqiliq ijtima’iy bayliqlardin ortaq paydilinish, insanni emgekning boyunturuqidin azad qilish (yeni emgekni zörüriyet sheklidin erkinlik sheklige kötürüsh) we yuqiri derijide institutlashturulghan (uyushturulghan) jama’e qurulmisini berpa qilish arqiliq ijtima’iy tereqqiyatni emelge ashurushtek muhim küntertipliri bar.
Otopiye pisxikilik menisidin élip éytqanda, «mumkin bolmighan makan» ning mumkin bolushi heqqidiki bir xil qiyas—téximu toghrisi, bir xil fantaziyidur. U shexsning yaki kolléktipning ötmüsh heqqidiki mu’eyyen arzu-istikining hazirning cheklimisi arqiliq qandurulmasliqini kelgüside qandurulushtin ibaret wede bilen teminleydu. Shunglashqa, otopiye ötmüshning eslimilirini hazirning tesiratlirining türtkiside kelgüsi heqqidiki qiyasqa aylandurush jeryanidur. Ötmüsh (eslime), hazir (tesirat) we kelgüsi (qiyas we xam xiyal) fantaziye qilish yoli bilen birliship kétidu.
1930-yillardin tartip, uyghurlar, xuddi bashqa nurghun xelqlerge oxshash, otopiyilik qiyas arqiliq özining ré’alliqidin halqishqa bolghan mayilliqini ipadilidi—bolupmu uyghur siyasiy rehberlirining bu heqtiki mayilliqi xélila küchlük boldi. Awwal rusiyide ghelibe qilip, andin bashqa dölet we rayonlargha tarqalghan—jümlidin xitaygha tarqalghan—sotsiyalistik inqilab chüshenjisi uyghurlargha kommunizmdin ibaret otopiyilik menzilge yétishtiki eng ishenjlik yoldek bilindi. Uyghurlarning bir qisim yétekchiliri del mana mushu yol arqiliq özlirining ré’al mesililirige sotsiyalistik inqilab arqiliq jawab tapmaqchi boldi.
Kommunizm herikitining «xelq’araliq birliksep» (intérnasi’onalizm) qurush nishani uyghur ziyaliyliri we rehberlikini qiziqturghan yene bir muhim amil idi. «xelq’araliq birliksep» we uning eyni waqittiki emeliyiti uyghurlarning kolléktip pisxikisida shundaq bir qarashni tikliyeleyttiki, uyghurlar emdi kishining ésige kirip chiqmas teklimakan boylirida dunyadin ayrilghan halda yekke-yégane yashimastin, belki dunyawi kommunizm herikitining bir ezasigha hem terkiwi qismigha aylinalaytti. Özining siyasiy kimliki ghuwa halette turiwatqan uyghurlar üchün, bu ezaliq intayin muhim idi. Chünki bu arqiliq uyghurlar öz siyasiy kulturidiki éniqsizliqni yoqitip, insaniyetning bext-sa’aditini közleshni meqset qilidighan kommunizm a’ilisining bir ezasigha aylinalaytti—ular éniq siyasiy kimlikke ige bolalaytti.
Xitay kommunistliri kommunizmdin ibaret xam xiyalgha intiliwatqan bu zémin’gha bésip kirishning teyyarliqlirini asasen qilip boldi. 1949-yili xitay générali péng déxüeyning qoshunliri «azadliq armiye» nami bilen sherqiy türkistan’gha resmiy basturup kirdi. Meyli zorlansun-zorlanmisun, uyghurlar péngning qoshunlirini ürümchide naxsha-muzika bilen qarshi aldi. 1933-we 1944-yilliri sherqiy türkistan jumhuriyetlirining qurulushini shadliqqa tolghan naxsha-muzikiliri bilen kütiwalghan uyghurlar xitayning tajawuzchi qoshunlirinimu oxshashla naxsha-muzika bilen kütiwaldi. Xitay kommunistliri uyghurlargha xuddi muhim bir xewerni yetküzgili yiraq jaydin riyazet chékip kelgendek debdebe bilen ürümchige kirdi. Ularning egelgen uchuri gerche atalmish «ortaq güllinish» ni qollaydighan sékular (dindin xaliy) kommunizm idiyisi bolsimu, emeliyette ular xuddi birer alemshumul (diniy) heqiqetni uyghurlargha yetküzmekchi bolghandek tesiratni ularning kolléktip tesiratida peyda qilishni untup qalmidi.
Bu yerde shuninggha diqqet qilinishi kérekki, xitaylarning uyghurlargha qaratqan teshwiqatliri, yoshurun singip kirishi, uyghurlar yashawatqan rayonluq we xelq’araliq weziyet we uyghurlarning siyasiy weziyiti xitaylarni intayin tézlikte uyghurlarning kolléktip éngigha jiddiy tesir körsitish mumkinchiliki bilen teminlidi. Xitayning uyghurlargha yürgüzgen teshwiqatining yadroluq qismi uyghurlar bilen ozliri otturisida dé’aliktékiliq baghlinishqa ige rol modélliq endizini gahi ashkara we gahi yoshurun shekilde otturigha quyush boldi. Ushbu modélda nahayiti ustiliq bilen sherqiy türkistandin ibaret musteqil bir döletni qurghan uyghurlarning siyasiy jehettiki aktip roli asta-asta passip rolgha almashturulup tesewwur qilindi. Yeni, uyghurlarning dölitining nami bolghan sherqiy türkistan pütünley cheklinip, uning siyasiy menisi «üch wilayet inqilabi» gha taraytildi. Öz-özige xoja uyghurlar xitay milliy dölitining sotsiyalistik inqilab nami bilen élip bérilghan kéngiyishide uning bir qismi qilip qoshuwélindi. Xitaylar kommunizmdin xewer bergüchi, gomindangning fashistik hakimiyitidin qutquzghuchi, sotsiyalistik jem’iyetni «ortaq» berpa qilghuchi, xelq’araliq intérnasi’onalizmning asiyadiki eng küchlük ezalirining biri we uyghurlarni azad qilghuchi we güllendürgüchi milletlik rolini alsa, uyghurlar kommunizm xewirini qobul qilghuchi, fé’odalliq jem’iyette toxtap qalghuchi, xelq’arada nami yoq emma gomindang hakimiyitidin azad qilinip güllinishke mohtaj milletlik rolini aldi.
Uyghurlar özlirige özlirimu hés qilalmighudek derijide téngilghan rol özgirishining—téximu toghrisi burmilinishining– arqisigha yoshurun’ghan siyasiy neyrengwazliqni we suyiqestni demalliqqa sézelmidi. Rol almishish, eng axirida, uyghurlarni—meyli ular étirap qilsun-qilmisun—xitaylarning aldida bir meghlubiyetchi qilip yasap chiqti. Xitaylarning «chong akiliq» roli tézla tiklendi. Xitaylarning hökümranliq iradisini asas qilidighan yéngi roli uyghurlarning xitay hökümranliqini passip qobul qilishtek yéngi roli bilen almashturuldi. Uyghurlarning kolléktip özlük obrazi küchlük özgirish jeryanini bashtin kechürdi. Xitay uyghurlarni qelbidin we méngisidin idare qilishning birinchi achquchluq qedimini ghelibilik tamamlidi. Uzun yilliq neyrengwazliqlar bu ikki rolning almishishi we muqimlishishini muhim kapalet bilen teminlidi.
Uyghurlarning yéngi roli ularni hökümran we hör milletlik ornidin passip we béqin’ghuchi milletlik ornigha chüshürüp qoydi. Bu xil passipliq we béqinish uyghurlarning özige bolghan ishenjige ejellik zerbe berdi. Buningliq bilenla qalmay, xitay kommunistliri yene uyghurlarning öz ré’alliqi bilen bolghan munasiwitinimu özgertiwetti. Uyghurlar shuningdin kéyin pütünley yéngi we siyasiy jehette yüksek derijide institutlashturulghan—merkezleshtürülüp bashqurulidighan—muhitta yashashqa bashlidi. Xitayning herbiyliri we sherqiy türkistan’gha yerleshtürülgen ish-qur qisimliri teripidin ichki-tashqi jehette qorshalghan yashash boshluqi uyghurlarning ré’alliqning boshluqi—yaki yashash da’irisi—boldi. Uyghurlarning tashqi dunya bilen bilen bolghan alaqisi pütünley kontrol qilindi—ularning qandaq uchur qobul qilishi we uninggha qandaq inkas qayturushi pütünley bashqurushqa élindi. Uyghurlar özlirining erkinlikining fizikiliq amillirini yoqitipla qalmastin, eng muhimi uning meniwi amillirinimu yoqitishqa bashlidi: uyghurlarning pikir qilishi özini orap turghan türmisiman boshluq bilen cheklendi, pasillandi.
1949-yilidiki tajawuzchiliqning mahiyiti «azadliq» süpitide uyghurlarning kolléktip éngigha shu qeder chongqur yiltiz tarttiki, ular «azadliqtin burun» we «azadliqtin kéyin» dégen kelimilerni ta hazirghiche héchqandaq gheyrilik hés qilmay ishlitip keldi. Bu shuni chüshendüriduki, uyghurlar özlirining ré’alliqining waqitchanliqini 1949-yilidiki tajawuzchiliq bilen xaraktérlinidighan mundaq ikki waqit birliki bilen ölcheydighan boldi: «azadliqtin ilgiri» we «azadliqtin kéyin»[i]. «azadliqtin burun» atalghusi uyghurlarning tesewwuridiki qarangghuluqqa we zulumgha tolghan erksiz jem’iyetni (pirqichilarning dunyasini) körsetse, «azatliqtin kéyin» bolsa yoruqluqqa we asayishliqqa tolghan erkin jem’iyetni (sotsiyalistik dunyani) körsitidu. Xitay siyasiy pisxologlirigha shu nuqta aydingki, ushbu kelimilerni her bir qétim ishlitish mahiyette tajawuzchiliqni yene bir qétim angsiz jezmleshtürüsh bolatti. Uni yene bir qétim jezmleshtürüsh bolsa kolléktip yoshurun angning yalghanni rast dep qobul qilishini téximu ilgiri süretti, uning pisxik tesirini téximu chongqurlashturatti. Axirida, ushbu kelimilerning uyghurlarning kündilik til aditide intayin tebi’iy bir shekilde qollinilishi—we qayta-qayta qollinilishi—ularni qil sighqusiz pakittek körsiteleytti. Xuddi biz adette, xata qolliniwatqan nurghun til hadisilirini so’allimighandek, bu kelimilernimu héchkim so’allap ketmeytti.
Emdi, ré’alliqning menisi heqqide toxtilayli. Ré’alliq heqiqiy mewjut bolghan shey’ini yaki mewjutluqni körsitidu. Ré’alliq tuyghusi bolsa ademning heqiqiy mewjut bolghan shey’ige bolghan tesiratini körsitidu. Bu tebirge asaslan’ghanda, eyni waqittiki uyghurlarning ré’alliq tuyghusini mundaq ikki nuqtidin analiz qilishqa bolidu. Biri, yuqirida körginimizdek, uyghurlarning ré’alliqi kontrol astigha élin’ghan ré’alliqtur—yeni uyghurlarning ré’alliqi ularning némini körüshi, némini sözlishi, némini oqushi we hetta némini oylishi aldin’ala belgilen’gen ré’alliqtur. Bu xil shara’itta, uyghurlarning kolléktip tepekkürining da’irisi özige bérilgen yashash da’irisi teripidin cheklinidu. Yeni bashqa tallashliri pütünley kontrolluqqa élin’ghan uyghurlar özige néme bérilse–yeni némini sözlishige, qilishigha we oylishigha yol qoyulsa—shuni ré’alliq süpitide qobul qilishqa mejburlinidu. Cheklime bilen tolghan bu yashash haliti qanchilik azabliq we haqaretlik bolsun, uyghurlar bu xil hayat sheklidin kemdinkem gumanlinidu, chünki uning arqisidiki heqiqiy ré’alliq—yeni uni kontrol qilip turidighan heqiqiy ré’alliq—ustiliq bilen ulardin yoshurulidu.
Yene biri, bu halettin halqighan, téximu uzun’gha sozulghan we kengri bolghan ré’alliq bolup, kolléktip fantaziyining shekillinishide muhim rol oynaydu. Bu ré’alliq körgili bolmaydighan emma tesewwur qilishqa yéteklinidighan «ré’alliqtur». Kommunizm del mushu ré’alliq tuyghusi bolup, mewjut hayat halitidin pütünley halqitilip tesewwur qilinidighan otopiyini körsitidu. Teshwiqat arqiliq hedep köptürülgen bu xil ré’alliq—qanchilik epsaniwi we mistik bolushidin qet’iynezer—shu qeder qudretlik bolghanki, u kündilik hayati emeliyette ach-zérinliqqa, jazalashlargha we qorqunchqa tolghan uyghurlargha yépyéngi bir menzilni körsetken, ularni buninggha qiziqturalighan, hetta ularni buning üchün özini teltöküs béghishlaydighan qiliwetken. Kelgüsi heqqidiki bu yalghanchiliqlar shundaq bir netijilik shekilde qilin’ghanki, u ademning normal tejribisidin we chüshinishidin alliburun halqip ketken. Bu katta yalghanchiliqlarni héchkim inkar qilalmaytti, chünki uni héchkim tejribisidin ötküzüp baqmighanidi. Shunga, u hemme adem intilidighan emma héchkim tejribisidin ötküzüp baqmighan hem baqalmaydighan xiyaliy dunyani héchqandaq qiynalmayla wede qilalaytti.
Hitlér «ulugh yalghanchilar ulugh séhrigerlerdur» deydu. Ademning közlirini alichekmen qilidighan bu yalghanchiliqlar xuddi séhrigerliktek körünüp turghan ré’alliqning arqisidiki biz körelmeydighan yoshurun boshluq arqiliq bizni aldaydu. Xuddi hitlér éytqandek, yalghanchiliq qanche heywet bolghanséri we ré’alliqtin qanche yiraqlashqanséri, küchi shunche zor bolidu, chünki kishiler uninggha so’al qoyushtin eyminip qalidu yaki uni bir eqliy yosunda chüshinishke amalsiz qalidu. Netijide, adem özining tesewwuri we eqli yetmeydighan—yaki uningdin halqighan—ashu menzilge chin pütüp qalidu. Del mana mushu halqima boshluq bizdin tebi’iy yoshurulghan bolidu.
Biz körelmeydighan ré’alliq del bizning kontrolluqimizdin halqighan boshluqtur. Yalghanchiliq mana mushu yoshurun boshluqta mewjut bolup turidu. U heqiqetni yoshurush we uning ornigha mewjut bolmighan shey’ini heqiqet süpitide otturigha chiqirishni körsitidu. Yalghan sözlesh heqiqetning yoqilishini emes, belki uning yoshurulushini körsitidu. Wehelenki, meyli heqiqet yalghanchiliqta qanchilik derijide yoshurulmisun, u yenila yalghanchiliqta özining yoqatqili bolmaydighan izini saqlap mangghan bolidu. Mundaqche éytqanda, her bir yalghanchiliqta u yoshurmaqchi bolghan heqiqet saqlinip mangghan bolidu. Démek, her bir yalghanchiliqqa bir heqiqet yoshurun’ghan.
Buni téximu éniqraq chüshinish üchün, daniyilik xanz krisshén endérsénning «padishahning yéngi kiyimi» dégen chöchikige qisqiche qarap chiqayli. Mezkur chöchek yalghanchiliq, shöhretpereslik, ijtima’iy qa’idining küchi, kolléktip ret qilish we özini körsitishke hérismenlik, qatarliq mezmunlardin terkib tapqan. Mezkur eserde, kishiler gerche aldida heywet bilen méngiwatqan padishahning yéngi kiyimining mewjut emesliki hemde uning emeliyette yalingach ikenlikini körgen bolsimu, uni ochuq-ashkara éytalmighanliqi sözlinidu—buningda, biri ular xata sözlep qoyup bashqilarning mesxirige qélishtin qorqsa, yene biri ularning normalliqtin halqighan bundaq hadisining yüz bérishige ishen’güsi kelmeydu, yaki yene biri ular padishahning «katta» kiyimini köreligen-körelmigenlikige jezm qilalmaydu. Axiri bir kichik bala padishahning yalingach ikenlikini tuyuqsiz jakarliwétidu. Eger bu chöchekni hakimmutleq siyasiy tüzülmige tedbiq qilsaq mundaq netije chiqidu: «hemme adem bundaq siyasiy muhitta yalghan sözleshke mejbur bolidu. Bir adem shuning bilen bir waqitta, bashqilarningmu özige oxshashla yalghan sözlewatqanliqini bilidu. Emma héchkim hemmeylenning yalghan sözleydighanliqi heqqide bir éghiz rast gep qilishni xalimaydu, chünki u bashqilarning özini yalghan sözlidi dep eyiblishidin we hetta jazalishidin qorqidu. Netijide bir-birige yalghan éytish dawamlishiwéridu.»
Shuninggha köre, gerche intayin az sandiki uyghur ziyaliyliri we siyasiyonliri xitaylarning kommunizm heqqidiki yalghanchiliqlirini bilip qalghan bolsimu, awazini chiqiralmighan. Gerche ular bashqilarningmu özige oxshash yalghan sözlewatqanliqini bilsimu, bilmeslikke salghan. Netijide, bu yalghanchiliq uyghur jem’iyitide héchqandaq tosalghusiz tarqiliwergen. Otopiye heqqidiki yalghanchiliq distopiyilik jem’iyette özini saqlap qélishning kélishimige aylan’ghan.
Gépimizge qaytip kelsek, ghayet zor dölet mashinisi teripidin toxtawsiz élip bérilghan siyasiy yalghanchiliqlar axiri héchkimning jiddiy so’allishigha uchrimighan. Chünki, ular özliri anglawatqanni we körüwatqanni heqiqet süpitide qobul qilishqa adetlen’gen. [ii] général péngning qoshunini kütiwélishqa chiqqan uyghurlarning tesirati bir chüshke yaki ademning eqlini heyran qalduridighan bir xam xiyalgha oxshaytti. Ular qoralliq, yat we mekkar bir top teripidin özlirimu bilmeydighan alliqandaq bir düshmenlerdin azad qiliniwatti. Ularning wedisige köre, uyghurlarning turmushi shuningdin kéyin pütünley kapaletke ige bolatti. Uyghurlar emdi üzülkésil bext –sa’adetke érishidighandek idi. Emma, xitay shuni éniq bilettiki, atalmish «azadliq» heqqidiki bu fantaziye choqum mu’eyyen ré’alliq terkiblirige ige qilinishi kérek idi. Bolmisa, fantaziyige ziyade bérilish kolléiktipning heriket qilish iqtidarini palech halgha chüshürüp qoyatti. Bu elwette, ijtima’iy heriket nezeriyisi üstige qurulghan sotsiyalistik inqilabning prinsipigha yat idi. Shu seweb, sherqiy türkistan’gha tinch-aman yerlishiwalghan xitay ishghaliyetchiliri uyghurlargha ular azad qilinishi kérek bolghan «heqiqiy» düshmenni tézla tépip bérip, «azadliq» herikitini yéngi bir baldaqqa kötürdi: uyghurlarning bayliri. Yeni, uyghurlarni «azadliq» herikitige ishendürüsh üchün, ular choqum ilgiri erkinlikini yoqatqan halda yashawatqan bolushi we uningdin emdilikte choqum azad qilinishi kérek idi. Bu del uyghurlarning özining ichidiki bir terkib bolushi kérek idi. Shundila, uyghurlarni hem öz-özige düshmen qilghili bolatti hem uninggha tashqi küchning qutquzushigha tebi’iy mohtajliqini bildürgili bolatti.
Mushu meqsetni ishqa ashurush üchün, xitayning teshwiqati uyghurlarni özlirining bayliri bilen muweppeqiyetlik yosunda düshmen qildi, gerche bu dushmenlik milliy düshmenlik emes belki sinipiy düshmenlik nuqtisidin chüshendürülgen bolsimu. Uyghur bayliri kolléktip halda tarixtin béri uyghur prolétariyatlirini shepqetsizlerche ezgüchiler, uyghur prolétariyatliri bolsa ular teripidin naheq ézilgüchiler süpitide qaraldi. Uyghurlarning wetinige bésip kirgen hem shu shu seweb uyghurlarning siyasiy düshmini bolushi kérek xitaylar eksiche hem mesxirilik yosunda uyghurlarni özidin qutuldurghuchi—azad qilghuchi—qiyapitide otturigha chiqti.
Bash-axiri chiqmas siyasiy küreshler dawamida, uyghur bayliri düshmen süpitide tartip chiqirilip, mal-mülki musadire qilindi. Hettaki, beziliri kolléktip murasim sheklide sazayi qilindi we amma aldida étip öltürüldi. Uyghur baylirigha qarita xitaylar teripidin qerellik we ustiliq bilen uyushturulghan murasimsiman jazalashlar choqum qilinishi kérek bolghan bir xil eqliy tertiptek orunlashturuldi. Zorawanliqning tertip arqiliq élip bérilishi uni kishilerge xuddi choqum qilinishi kérek bolghan toghra ishtek körsetti. Shuning bilen bir waqitta, eqliy shekilge ige qilin’ghan bu jazalash murasimliri xuddi yillarséri we hetta esirlerséri kéchikken heqqaniyetni axiri jari qildurghandek kolléktip tesiratni shekillendürüshke tirishti. Köchlük sinipiy düshmenlik qarishi bilen heriketke keltürülgen bu jazalashlar prolétariyatning heqqaniy déktarusi süpitide chüshendürüldi. Uyghurlarning iqtisadiy we ijtima’iy igilikining jan tomurini tutup kelgen we hetta uyghur jem’iyitining eng deslepki ottura we yuqiri buzhu’aziye qatlimini emdiletin shekillendüriwatqan bu ijtima’iy qatlam mana mushundaq yollar bilen tamamen weyran qilindi.
Uyghurlar esirlerdin béri bayqiyalmay kelgen «düshmini» ni bayqash élip kelgen teswirligüsiz rohiy zilzilidin silkinmey qalmidi. Bu silkinish tasadipiy bayqalghan heqiqetning weznini téximu artturiwétetti—intayin az sandiki segek kishilerla ziyade kolléktip hayajanlinishning xetirini aldin körüp yételeytti. Baylarni üzül-késil sundurushni meqset qilghan tartip chiqirishlar, jazalashlar we palashlar uyghurlargha sotsiyalistik inqilabning deslepki ghelibisi süpitide hés qilduruldi. Uyghurlarning ular taki shu waqitqiche bayqiyalmighan tarixiy «düshmini» eng axirida qattiq zerbide bash kötürelmes qilindi. Özlirining baylirini jazalashning eqliyliki we heqqaniyliqigha chongqur ishen’gen uyghurlar kolléktip gunah tuyghusidin yiraq boldi, chünki hemme ish tarixning tosiwalghusiz we insanning iradisidin halqighan yüzlinishi süpitide chüshendürüldi.
Nurghun uyghurlar tarixning tosuwalghusiz yüzlinishi süpitide terghip qilin’ghan we xitaylar qozghighan sotsiyalistik inqilabqa qatnashqanliqidin pexir we shadlinish hés qildi. Baylardin, zémindarlardin, chetke baghlan’ghanlardin we kapitalizm yoligha mangghanlardin kolléktip héstériye sheklidiki hésab élish awamning öchmenlikini heqiqiy tajawuzchi bolghan xitaylardin uyghurlarning özige—öz ichige—qaratti. Mesilining eng iztirapliq nuqtisi shu boldiki, bu shexsler shuning bilen bir waqitta uyghurlarning tarixtin béri tartiwatqan azab- oqubetlirining eng asasliq sewebkarliri qilip körsitildi. Eng axirida, xitaylar yene bir qétim urush qilmay turup, urushta teltöküs ghelibe qazandi. Düshmenlik bilen qérindashliq—«biz» bilen «ular»—otturisidiki perq pütünley xireleshti. «düshmenler» «qérindash» boldi; «qérindashlar» «düshmen» qilindi.
Bir millet üchün échinishliq meghlubiyet özini özining heqiqiy düshmini ornida düshmen körüshtur. Téximu échinishliqi, del ashu heqiqiy düshmenning öz-özige düshmen bolup, jan talishiwatqan milletni yene qutquzghuchi süpitide öz-özidin qutuldurushqa ishendürüshtur. Uyghurlar élishqa tégishlik tarixiy sawaq shuki, düshmenlik tuyghusi uyghur mewjutluqidiki intayin muhim amildur. Emma u choqum heqiqiy düshmen’ge—tashqiy düshmen’ge qaritilishi kérek. Undaq bolmaydiken, heqiqiy düshmen eshu milletni öz-özige düshmen qilish yoli bilen, héchqandaq herej tartmastin meghlub qilalaydu. Chünki, öz-özige düshmen bolghan yaki qilin’ghan millet yaki axiri halsirap tashqi düshmen teripidin qilche küch serp qilinmastinla meghlub qilinidu yaki öz-özige nepretlinish sewebidin öz ichidin tügiishidu.
Uyghur baylirining sistémiliq jazalinishi uyghur jem’iyiti üchün apet xaraktérliq aqiwet élip keldi. Uyghur bayliri noqul halda uyghur iqtisadini—meyli bu iqtisad qanchilik iptida’iy shekilde bolsun—tutup turghuchilar bolupla qalmastin, belki uyghur kulturining maddiy asasini tarixtin béri qoghdap kéliwatqanlar idi. Ularning yétekchilikide uyghurlarning iqtisadiy hayati mu’eyyen tertipte élip bériliwatatti. Bolupmu, ular uyghur jama’itining iqtisadiy qurulmisini, bayliq teqsimlinishini, ijtima’iy kulturni bashquruwatqan muhim asas idi. Ularning weyran qilinishi uyghur milliy igilikining tedrijiy halda xitayning iqtisadni merkezlik we pilanliq bashqurush siyasitide weyran bolushini keltürüp chiqardi.
Tarix shuni qayta- qayta ispatlidiki, iqtisadi weyran milletning qeddi pükülidu, béshi égilidu, rohi sunidu. Bir millet siyasiy mustemlikide yoqap ketmeydu, eger uning iqtisadi asasi eslige keltürgüsiz derijide buzghunchiliqqa uchrimisila. Emma, iqtisadi weyran bolghan milletning siyasiy mewjutluqi weyran bolidu, siyasiy mewjutluqi weyran bolghan milletning kultural mewjutluqi weyran bolidu, kultural mawjutluqi weyran bolghan milletning axirida hemme némisi weyran bolidu.
Insanning tüpki intilishi bolghan maddiy me’ishetni qoghlishish istikini qandurush xitayning uyghurlarning siyasiy istikini qaymuqturushida intayin hel qilghuch rol oynidi. Özining «düshmini» bolghan baylarning azraq malliri we yerliridin nésiwilendürülgen ach-yalingach xelq xuddi maddiy mohtajliqtin azad qilin’ghandek tuyghuda boldi. Uyghurlardin shu heqiqet ustiliq bilen yoshuruldiki, uyghur bayliridin bulang-talang qilinip tartiwélin’ghan hésabsiz bayliqning intayin az qismi hayatliqning qattiqchiliqida ingrawatqan bu xelqqe chéchip bérildi; Mutleq köp qismi bolsa, xitayning emdila qurulghan jumhuriyitining qurulushi üchün serp qilindi.
Ademni téximu iztirapqa salidighan yene bir nuqta shu boldiki, «azadliq» tin ibaret bu siyasiy xam xiyal uyghurlarning yétekchiliri dep qaralghan bir ewlad uyghur ziyaliyliri teripidin köptürülüp maxtaldi. Lutpulla mutellipning «junggo» dégen shé’iridin tartip, elqem extemning atalmish wetenperwerlik heqqidiki shé’irlirighiche, hemmiside xitayning uyghurlarni «azad» qilghanliqi küchep medhiyilendi. Buning tipik misali süpitide töwendiki örneklerni körsitish mumkin. Shinjang xelq neshriyati 1954 – yili neshr qilghan ‹‹tang naxshiliri›› namliq kolléktip shé’irlar toplimigha 27 uyghur sha’irining 42 parche shé’iri tallap kirgüzülgen. Toplamdiki shé’irlarda emdila ijadiyetke telpünüwatqan yash sha’irlarning yéngidin qurulghan xitay dölitige we «azadliq» téngigha ademning ishen’güsi kelmigüdek derijidiki magmidek héssiyatliri ipadilen’gen. Bu toplam bizning uyghurlarni tajawuzchiliqqa uchrighan millet dégen qarishimizni keskin ret qilidu. Chünki, uningda «azadliq» fantaziyiside teswirlen’gen shundaq bir jennetsiman dunya barki, uningda ne ézilish, ne azab, ne qorqunch we ne iztirap yoq bir mukemmel dunyaning teswiri bar.
. Bu toplamgha abdusalam toxti, abdushükür muhemmet’imin, rehim qasim, mehmut zeyidi qatarliqlarning ‹‹azad yézamgha››, ‹‹bahar dolquni››, ‹‹tiyanshan naxshisi››, ‹‹toqumichi achamgha››, ‹‹déhqan qizigha››, ‹‹séni söydüm››, ‹‹ishchi dostumgha››, ‹‹yéngi shinjang››, ‹‹hindi qizigha››, ‹‹moskwa qizigha››, ‹‹yürektin xet››, ‹‹yézamda bahar››, ‹‹bizning weten››, ‹‹étizda››, qatarliq shé’irliri kirgüzülgen. Töwendikisi sha’ir rehim qasimning xelq azadliq armiyisige béghishlap yazghan ‹‹shad bextimizge bol aman›› namliq shé’iridin üzündidur:
Chélishing bilen güllendi zaman,
Sen bilen küldi milyonlighan jan,
Nurlargha chömdi bizning bu makan.
Bu shé’irlarda eks ettürülgen «azadliq» qa bolghan cheksiz medhiye awamni shundaq tonush bilen yétekligenki, uyghurlar peqet xitaylar chüshürgen parlaq tang quyashi bilen qarangghuluqtin qutulup yéngi hayatqa érishti. Uyghurlar buninggha ebedil’ebed minnetdar bolushi kérek. Uyghurlarning meyli eyni waqitta we hetta hazirqi waqittimu ilimlikliri dep qaralghan bu uyghur sha’irliri teripidin yézilghan bu shé’irlar qattiq basturush siyasiti aldida noqul haldiki aman qélishni közleshning mehsuli emes. Ular belki kolléktip hayajanlinish, meptunluq, kiriship qélish we choqunushning binormal ipadilinishini körsitidu. Kolléktip rohiy binormalliqning inkasi bolush süpiti bilen, bu shé’irlar xitaylarning uyghurlarning méngisini qanchilik muweppeqiyetlik yosunda yuyghanliqining delilidur. Bu xil ménge yuyushning ademni eng bi’aram qilidighan qismi uning uyghurlarning dozaqsiman mustemlike ré’alliqini sézish qabiliyitidin qanchilik échinishliq halda mehrum qilin’ghanliqila emes, belki nurghunlighan uyghur ziyaliylirining kompartiyiige bolghan oxshash medhiyini oxshash shekilde qayta-qayta tekrarlishidur. Bu tekrarliq bizge kirishme mejburenlik binormalliqini eslitidu (in’glizchisi obsessive compulsive disorder dur).
Ensiresh binormalliqi süpitidiki bu sindromda, gerche özi körüshni xalimisimu, bimar özide özining ixtiyarisiz qayta-qayta körülidighan oylar, obrazlar we qozghilishlarni tejribisidin ötküzidu. Ular yene qaytilinidighan we murasim sheklini alghan heriketler bilen shughullinidu. Bu heriketlerge ziyade köp waqit ketsimu, bimar uni toxtimastin tekrarlaydu (mesilen, qolini da’im meynet dep qarap, toxtimastin yuyushtur.) bu binormalliqning ipadiliride tashqiy dunya ölüm, késellik we meynetchilik élip kélidu dep qaralghachqa, bimar her waqit ipadilep bergüsiz qorqunch ichide yashaydu. U bu murasimsiman heriketlerni bir xil zörüriyet süpitide qayta-qayta qilish arqiliq, qorqunchini yenggilletmekchi bolidu. Emma, qanche qorqqanséri, heriket shunche köp tekrarlinidu; Heriket qanche köp tekrarlan’ghanséri, qorqunch peseymestin küchiyidu. Bu rezil aylanma taki bimar bilen uning ré’alliqi otturisidiki munasiwet bashqilarning arilishishi (mesilen pisxologning) arqiliq normallashquche dawamlishidu.
Yuqiriqi sha’irlardin shuni körimizki, ular gerche shé’irlirida jennetsiman ré’alliqni yazghini bilen emeliyette xitay mustemlike mashinisidin özliri hés qilalmighudek derijide chongqur qorqunchqa chüshken—ular bu qorqunchni shuning üchün hés qilalmighanki, sotsiyalizmda (kolléktip) qorqunchqa emes belki sotsiyalizmning ghelibisini medhiyiler arqiliq tentene qilishqila orun bar idi. Shunga, ular qorqunchini yoshurushi—yeni bésiwélishi–kérek idi; Netijide, bésiwélin’ghan bu qorqunch eksiche cheksiz medhiye sheklini alghanidi. Bu arqiliq, bir qisim uyghur sha’irliri bir tereptin shé’irliridiki medhiye arqiliq özlirining xitay hökümranlirigha qelbini tapshurushni istise, yene bir tereptin, qorqunchni peseytmekchi bolghanidi.
Ularning sowét ittipaqidin köchürüp élip kelgen «sotsiyalistik ré’alizmliq» edebiyati emeliyette ré’alliqni kommunizmning nishani üchün burmilashning wasitisi idi. Ularning mana mushu edebiyat arqiliq élip barghan siyasiy yalghanchiliqliri toptoghra bir ewlad uyghurlarning rohiy jehettin aldinishini keltürüp chiqardi. Buningda uyghurlar tartqan eng zor ziyan shu boldiki, xitaylar teshwiqatta yene bir qétim héchqandaq küchimeyla uyghurlarning qoli arqiliq uyghurlarning méngisini yuydi. Mesilining qorqunchluq teripi shuki, bu sha’irlarning nurghunliri özlirining xitayning menpe’eti üchün uyghurlarning méngisini yuyushqa qatnashqanliqidin ibaret insan qélipidin chiqqan jinayetni ötküzüwatqanliqini bilmidi, chünki ularning méngisimu alliburun yuyulghanidi. Shunga, adaqqi nuqtidin élip éytqanda, ménge yuyghuchilarning méngisi alliburun yuyulghan bolidu.
Sözimizning axirida shuni éytmaqchimizki, xitay ikkinchi qedemde uyghurlarning yene bir chong hem téximu xeterlik bolghan «düshmini» ni tartip chiqip, ularni «azad» qildi: sherqiy türkistan jumhuriyitining qurghuchiliri we uning milletchiliktin ibaret mepkure üstige qurulghan döletchilik idiyisini emeliyleshtürgen we béyitqan uyghur siyasiyonliridur. Uyghurlarning bu siyasiyonliri, rehberliri we ziyaliyliri 1950-yilidin bashlapla yerlik milletchilik qalpiqi bilen qarilinip, xelq düshmini qilindi. Netijide, heqiqiy milliy qehrimanliq heqqidiki ölchem astin-üstün qilindi. Emdi bu heqte téximu ilgiriligen halda toxtilimiz.
(dawami bar)
[i] shu nerse diqqetni chékerlikki, uyghurlar «azadliq» atalghusi arqiliq özlirining waqtini ipadiligen bilen, ular «shinjang waqti» (ürümchi waqti) ni qollinishta bashqiche yol tutqan. Yeni ular «shinjang waqti» ni ishlitip], «béyjing waqti» ni ishlitishni ret qilip kelgen. Gerche beziler üchün bu qarimaqqa addiy ishlardek körün’gini bilen, xitay üchün bu nahayiti muhimdur, chünki waqitni qandaq ölchesh noqul tebi’et hadisining ölchinishila emes belki nahayiti sezgür siyasiy pozitsiyiningmu ölchinishidur.
[ii] ré’alliq tuyghusi qanche saxtilashqanséri, siyasiy yalghanchiliqlar shunche asan kishilerning ishinishige érishidu. Yalghanchiliqlar we saxtiliqlar edigenséri, kishiler öz ré’alliqini musteqil sézish, uninggha idrakiy inkas qayturush we eqliy shekilde oylinishtin özi sezmigen halda waz kéchidu—chünki u waqitta ular bilen ularning ré’alliqi barghanséri yatlishidu. Ré’alliqqa qarita emeliy we eqliy inkas qayturush netijisiz bolghanda, kishiler xam xiyal arqiliq ré’alliqni qaytidin özi xalaydighan shekilde qurashturup chiqishqa mayil bolidu. Emma ré’alliq buninggha boy sunmighanséri, xam xiyal téximu köpiyidu we téximu gheyriy eqliy tüs alidu. Emeliyette, xam xiyalning köpiyishi we uning gheyriy eqliy tüs élishi herqandaq bir teshwiqat stratégiyichisi üchün nahayiti muhim pursettur. Chünki, mana mushundaq shara’itta yéngi yalghanchiliqlarni bazargha sélip, kishilerni ishendürüsh téximu asan’gha chüshidu—mana teshwiqattiki rezil aylanmidur.
*****
2. Qehrimanliq we satqunluq
Manga bir qehrimanni körsetkin, men sanga bir tragédiye yézip bérimen.
–f. Skot ftsjérald
Qehrimanliq insaniyet bilen bille apiride bolghan idiye we herikettur. U, keng menidin élip éytqanda, insanlarning özining mewjutluqi we qimmet qarashlirini qoghdaydighan heriketlerning bir örneklik ölchem sheklide namayan bolushini körsitidu. U insanlarning mewjutluqi, bext-sa’aditi we tinch-asayishliqigha zich baghlan’ghan. Insanlar özining mewjutluqini qoghdighuchilarni «qehriman» dep ataydu, uninggha hörmet bildüridu, uni ulughlaydu we hetta uninggha choqunidu. Seweb shuki, qehrimanliq arqiliq mewjutluq qoghdilidu, exlaqiy qimmet qarashliri qayta mu’eyyenleshtürilidu, yéngi heriket mizani meydan’gha kélidu we ular asanliqche yoqalmaydighan meniwi miras süpitide ewladtin awladqiche dawamlishidu.
Özini qoghdash insandiki eng tüpki bi’ologiyilik qozghilishtur. Bu insanlar topidimu hem shundaq. Özini qoghdashni meqset qilidighan insanlar topi özini qurban qilalash rohigha ige qehrimanliqqa mohtaj. Shunisi qarimu qarshiliqki, shexsiyetchilik xaraktéridiki özini qoghdash istiki shexsiyetchiliktin halqighan qehrimanliqni telep qilidu.
Qehrimanliqta insan hayatida qedirlik bolghan barliq nersilerdin waz kéchishke we ularni yoqitishqa bolghan teyyarliq bar: mehrumlinish, éghir emgek, xeter, haqaretlinish, azab-oqubet, késellik we hetta ölüm. Eger qorqunch ademge ölümni eskertip tursa, qehrimanliq ölüm yoqitalmaydighan menzilni eskertip turidu. Eger hayat insan’gha uning mes’ul bolushi kérek bolghan adimiylik burchini eskertip tursa, qehrimanliq köp hallarda uningdin halqighan we uniwérsal bolghan ijtima’iy mejburiyetni eskertip turidu. Téximu muhimi, u hayatning ölüm, tehlike, düshmenlik, rezillik we azab-oqubet aldida weyran qilghili bolmaydighan ghururini namayan qilidu.
Qehrimanliq, yene bir nuqtidin élip éytqanda, qorqunch bilen eng yoshurun shekilde alaqilishish jeryanidur. Qehrimanliq bilen qorqunch bir-birige baghlan’ghan. Qorqunch bolmaydiken, qehrimanliq bolmaydu. Qehrimanliq bolmaydiken, adem menggü qorqunch ichide yaki arqigha chékinidu yaki asta-asta halak bolidu. Qorqunch hemmide ortaq we hayat qélishtiki tüpki pisxik haletlerning biri bolsa, qehrimanliq xeter aldida peqet bir qanche ademla namayan qilalaydighan pewqul’adde heriket, özini béghishlash we bedel töleshtur.
Qehrimanliq qorqunch pütünley yoqalghan waqitta barliqqa kélidighan pewqul’adde pezilet yaki heriketni emes, belki qorqunchtin halqighan yéngi bir menzilge yétishke özini béghishlash we uning üchün bedel tölesh herikitini körsitidu. Eger qorqunch ademning hayat qélish we özini qoghdash istikining bi’ologiyilik méxanizmi bolsa, qehrimanliq bir mustehkem iradining, tewekkülchi rohning we yiraqni körer parasetning yardimi arqiliq mushu bi’ologiyilik méxanizmni ijtima’iylashturush jeryanidur. Qehrimanliqta shexsning noqul haldiki bi’ologiyilik mewjutluq éhtiyajila emes, belki uning ijtima’iy qimmetni qoghdash we yéngilashtek ijtima’iy éhtiyajimu bar.
Bu muhakime bizni qehrimanliqning exlaqiy menisige élip baridu. Herqandaq shekildiki qehrimanliqning exlaqiy menisi bar. Eger insanlar özining mewjutluqining, jama’itining, qa’ide-tüzümlirining qoghdilishini közleydiken, buni qoghdash herikiti muqerrer halda yaxshliq dep qarilidu. Shu seweb, ushbu qimmetlerni qoghdashni közligen qehrimanliq tebi’iy halda yaxshiliq süpitide qarilidu. Qehrimanliq körsetken shexsler, mahiyitidin élip éytqanda, yaxshiliqqa sahib chiqquchilar dep qarilidu. Qehrimanlargha hörmet bildürüsh, ulughlash we hetta choqunush qehrimanlarning ashu kolléktipning qimmet qarishi sistémisida muhim we hetta muqeddes dep qaralghan birer simwolni, idiyini we shexslerni qoghdishidin kélip chiqidu.
Qehrimanliq, étikiliq nuqtidin élip éytqanda, yaxshiliqning insan herikiti arqiliq qayta turghuzulushi we ashkarilinishidur. U noqul halda birawning jismaniy qabiliyet we qudret jehettin bashqilardin üstün turushini emes, belki téximu muhimi exlaqiy qimmetni yaritish we qayta mu’eyyenleshtürüsh üchün bedel töleshte bashqilardin üstün turushini körsitidu. U insaniyetning yaxshiliq heqqidiki arzulirining ré’allishishida muhim rol oynaydu. Netijide, qehrimanlargha yaxshiliqqa hamiy chiqquchilar süpitide nurghun kütüshler we qimmetler yüklinidu—ular ulughlinidu, ular mebudlargha aylinidu we ularning qehrimanliqi idé’allashturulidu. Yeni ijtima’iy adaletni qoghdighuchi süpitide, qehriman’gha nurghun idé’al süpetler qétilidu we ulardin nurghun ümidler kütülidu. Eger qehriman dep qaralghuchi ushbu kütüshlerni ret qilsa yaki uning höddisidin chiqalmisa, u sheksizki satqun dep qarilidu. Eksiche, mu’eyyen kolléktipning mewjutluqi, amanliqi we güllinishige tosqunluq qilghuchilar we ularni weyran qilishqa urun’ghuchilar reziller süpitide chüshinilidu. Démekki, qehrimanliq bir xil ijtima’iy mes’uliyet sheklidur. U ijtima’iy adaletni yaqlash we ornitishta kem bolsa bolmaydighan mes’uliyetning ipadilinishidur.
Yuqiriqi analizgha köre, herqandaq bir jem’iyetning eqliy tertipi yaxshiliq bilen yamanliqtin ibaret dé’aléktikiliq munasiwet terkiblirige ige. Yaxshiliq uqumi arqiliq mezkur jem’iyet en’eniwi qimmet asaslirini qoghdashni we yéngi idiyilerni ilgiri sürüshni közlise, rezillik uqumi arqiliq ijtima’iy tertipke, iqtisadiy tertipke we kultural we diniy hayatning terkiblirige buzghunchiliq élip kélidighan idiye we shexslerni chekleydu hemde ulargha qarshi turidu.
Qehrimanliqning qarimu qarshi menidiki sözi «qurqunch» yaki «qorqunchaqliq» bolmastin belki satqunluqtur. Elwette, adette kishiler «qehrimanliq» bilen «qorqunchaqliq» ni bir- birige qarimu qarshi menidiki söz we heriketler süpitide chüshinidu. Mesilen, kishiler yüreklik, dadil, qurqumsiz, xeterge tewekkül qilalaydighan we hetta ölümge yüzlineleydighan kishilerni qehriman dep qarisa, yüreksiz, délighul, ushshaq hésabatchi we xeterdin qachidighan kishilerni qorqunchaq dep tillaydu. Pisxologiye nuqtisidin élip éytqanda, qehrimanliq bilen qorqunch bir biri bilen chongqur munasiwet qurghan. Xuddi héchqandaq bir qehrimanliq qorqunchtin mutleq ayrilmighinidek, héchqandaq bir qorqunchmu qehrimanliqsiz bolmaydu.
Qehrimanliq bilen bolghan munasiwet nuqtisidin alghanda, satqunluq qorqunchtin perqlinidu. Satqunluq aldin’ala ornitilghan ishenjtin, kélishimdin yaki ishinishtin waz kéchish yaki yüz örüshni yaki uninggha xilapliq qilishni körsitidu. Ijtima’iy kélishimning qa’idisige köre, satqunluq mu’eyyen ijtima’iy top—meyli u bir dölet, jem’iyet, guruppa we yaki bir a’ile bolsun—ning muqeddes dep qaralghan qimmetlirige—meyli angliq yaki angsiz bolsun—sahib chiqmasliqni yaki uningdin yüz örüshni we yaki uninggha buzghunchiliq qilishni körsitidu. Yeni, satqunluq shu ijtima’iy top teripidin muqeddesleshtürülgen yaxshiliq katégoriyisige qarshi chiqishni bildüridu. Shunga, satqunluq jama’et azaliri teripidin intayin yaman körilidighan bir qilmishtur, chünki u ijtima’iyet teripidin muqeddesleshtürülgen qimmetni weyran qilishqa qatnishish, dep qarilidu.
Ijtima’iy éwolotsiye nezeriyisi nuqtisidin qarighanda,satqunluq hayatliqning mundaq bir mahiyetlik prinsipigha xilapliq qilidu: özining mewjutluqini her waqit we herqandaq bedeller bilen saqlap qélish. Shundaq déyish mumkinki, satqunluq özige düshmenlik qilishning bir xil sheklidur. Shu seweb, özining mewjutluqi, tereqqiyati we asayishliqi üchün mes’ul bolidighan herqandaq bir jem’iyet satqunluqqa intayin sezgür we jiddiy qaraydu. Uni jem’iyetning eqliy we exlaqiy tertipige xilap qilmish—yaki rezil heriket—süpitide qattiq jazalaydu. Bu jazalash, shuning bilen bir waqitta, ashu jem’iyetning özini qoghdishining ichki zörüriyitidin kelgen bolidu.
Qehrimanliq bilen siyasiy otturisida intayin nazuk baghlinish bar. Her ikkisi mundaq bir mahiyetlik aldinqi shert üstige qurulidu: dost bilen düshmenning ayrilishi we ular otturisidiki toqunush. Pütkül siyasiy oy, heriket, qarar, nishan we wasite mana mushu qarimu qarshiliqning mewjut bolushi bilen heriketlinidu. Siyasiy toqunushta qehrimanliq bilen satqunluq bir- birige zich baghlan’ghan amillardur. Xuddi shuningdek, qehrimanliqmu mana mushu toqunush ichide öz mewjutluqini namayan qilidu—uningda dostluq bilen düshmenlik bir-birige baghlan’ghan amillardur .
Qehrimanliq bilen bolghan munasiwiti nuqtisidin alghanda, uyghur siyasiy tarixini mundaq üch dewrge bölüsh mumkin: qehrimanliq dewri, xaqanliq dewri we mustemlike dewri. Derheqiqetki, qehrimanliqtin ibaret shanliq bir sehipidin bashlan’ghan bu milletning tarixining axirida uning qarshisida turidighan mustemlikide toxtishi ademning diqqitini tartidu. Eger biz uyghurlarning pütkül siyasiy tarixigha nezer salsaq, u tereqqiyat tarixi emes, belki chékinish tarixidek körünidu—xuddi uyghurlar qehrimanliq dewridin qanche yiraqlashqanséri, erksizlikke we qehrimansizliqqa shunche ichkirilep yüzlen’gendek. Undaq iken, qéchip qutulghusiz so’allar shuki, bu dewrlerde uyghurlarning qehrimanliq qarashlirida qandaq özgirishler boldi? Kolléktip angsizliq süpitidiki qehriman obrazi bu dewrlerde qandaq mezmun’gha ige boldi?
Töwende bu üch dewrning pisxik alahidilikliri toghrisida qisqiche toxtilip öteyli.
Qehrimanliq dewri uyghurlarning apiride bolushi bilen bashlinip taki ularning aghzaki edebiyat dewri axirliship yéziq dewrige kirgüche bolghan jeryanni körsitidu. Bu dewr uyghur rohiyitining eng yarqin, eng aktip we eng yüksek qismigha wekillik qilidu. Qehrimanliq dewrini uyghurlarning baliliq dewrige oxshatsaq, uningda hayatqa bolghan cheksiz söyünüsh, küchlük tesewwur terkiblirige toyun’ghan qiziqish we xam xiyalgha mol qizghinliq bar. Shuningdek, uningda weyran qilghuch küchlerge bolghan küchlük sézimchanliq we inkas bar. Bu dewr, shuning bilen bir waqitta, uyghur kolléktip éngidiki hayatliq istikining intayin ochuq, tiren we keskin shekilde ipadilen’gen dewridur.
Qehrimanliq dewride kishiler öz qehrimanlirini ilahlashturush arqiliq özlirining tebi’ettin halqighan küchlerge bolghan tiwinishi we choqunushini ipadileydu. Yaki eksiche éytqanda, qehrimanlarni ilahlashturush arqiliq kishiler bu küchler bilen paniyliqta uchrishish we shu arqiliq qoghdinishqa érishish xahishini ipadileydu. Yene bir nuqtidin alghanda, kishiler qehrimanlar arqiliq özini bilish we kimlikini angqirish meqsitige yétidu.
Qehrimanliq meyli qaysi usulda ipadilenmisun, u mundaq bir tiren pisxik tesirning bashqurushi astida bolidu: ademning bu dunyadiki eng iptida’iy qorqunchini yéngish we rohiy asayishliqqa érishish. Qehrimanliq hem tashqi dunyadin kélidighan hem kolléktip angsizliqtiki weyran qilghuch küchlerdin kélidighan qorqunchni yéngishtin ibaret özini qoghdash méxanizmidur. Bu qorqunchning bir qowmning siyasiy hayatida töwendikidek shekilliri bolidu: insanning tashqiy küchler teripidin meghlub qilinishi we hetta yer yüzidin yoq qiliwétilishige bolghan tiren endishe, öz qowmining yétekchisidin—yeni, rehbiridin—ayrilip qélish élip kélidighan azab we nishansizliq tuyghusi, tebi’iy apetlerdin qalidighan asaret xaraktérliq kolléktip xatire, ijtima’iy qalaymiqanchiliqtin kélip chiqidighan kolléktip iztirap, yoqluq élip kélidighan qaymuqush we yoqitip qoyush élip kélidighan tit-titliq, qatarliqlardur. Qehrimanliq yochun, tehlikilik we hetta shepqetsiz dunyadiki adem bilen uning tiren qorqunch ornashqan qelbini kélishtürüshtiki yoldur. U insanning mewjutluqi élip kélidighan qorqunchni yéngi yükseklikke ige qilipla qalmastin, belki yene insanni özi bilen kélishtüridighan pisxik jeryandur.
Qehrimanliq arqiliq meyli bir shexs yaki bir qowm bolsun, özining yoshurun éngidiki passip, weyran qilghuch we zorawan qozghilishlarni yéngi yönilishte yéteklep ulargha ijabiy, özini qoghdash xaraktérliq we tinchliqqa tolghan mene ata qilidu. Téximu muhimi, qehrimanliq rohning barliq selbiy pisxik terkiblerni angsiz saplashturush jaryanidur—uningda roh parlashqa érishidu, tinchlinidu, umidke tolidu. Qehriman’gha choqunush awam üchün qelbidiki téxi ré’allashmighan passip we zorawanliqqa tolghan qozghilishlarni xam xiyal sheklide ishqa ashurushtiki wasite hésablinidu.
Mesilen, adem öltürüsh hemme dinda we hemme kulturda dégüdek qattiq cheklinidu. Exlaqiy jehette, adem öltürüsh kechürgüsiz rezil qilmishtur. Wehalenki, kishiler adettiki ademning qatilliq qilishini hergiz kechürelmeydu-yu, özliri qehriman dep qarighan birining adem öltürüshini—öltürgendimu nechche onlighan, yüzligen we hette minglighan ademlerni düshmen namida öltürüshini—qobul qilalaydu. Qobul qilalaydula emes, belki uni tillarda dastan qilip, muqeddesleshtüreleydu. Téximu muhimi, mana mushu zorawanliqning özi del ashu qehrimanni kökke kötürüshning we hetta uninggha choqunushning asasigha aylinidu. Buning sewebi néme? Buning sewebliri elwette nurghun; Emma, muhim seweblirining biri shuki, qehriman namayan qilghan zorawanliq arqiliq kishiler özliridiki angsiz zorawan qozghilishlirining ghidiqlishini basidu—ularni (xuddi özliri arqiliq) ré’allashturghandek xam xiyalda bolidu. Shuning bir waqitta, bu arqiliq yoshurun éngidiki zorawan qozghilishlargha yéngi mene béridu—özini öltürmekchi bolghan düshminini qehriman arqiliq öltürüsh arqiliq, özinning hayatliq prinsipini qayta mu’eyenleshtüridu. Qehrimanliq, yighip éytqanda, insaniyet topining weyran qilghuch qozghilishlar bilen bolghan munasiwitining xam xiyal sheklide bir terep qilinish jeryanidur.
Keng menidin élip éytqanda, qedimqi uyghur qehrimanliq qisseliri, iposliri we epsaniliri köpinche hallarda yarilish, hayat saqlinip qélish we güllinishtin ibaret tüpki mewjutluq mesililirige baghlan’ghan. Bu eserlerde qehrimanlar köpinche hallarda öz qowmining hayat-mamatliqi üchün ajayip zor töhpe qoshidu. Bu eserlerde uyghur qehrimanliri ilahiy yaki yérim ilahiy küchke ige we yaki ilah teripidin yardem qilin’ghan shekilde qiyas qilin’ghan. Qehrimanlargha choqunush kolléktipning qimmet éngidiki yüksek idiyilerning mu’eyyenleshtürülüshining bir yaki bir nechche shexs teripidin orundilishini körsitidu.
«oghuzxan» iposidin köridighinimiz yérim epsaniwi tüstiki bir qehriman xaqanning qedimqi uyghur qebililirini birlikke keltürüsh tarixining ixcham emma untulghusiz tarixidur. Qarimaqqa, ushbu iposta tekitliniwatqini yoqilish girdawigha bérip qalghan bir qowmning qandaq qilip, pewqul’adde we hetta ilahiy iradige ige bir rehber teripidin bir tugh astigha jem qilin’ghanliqi sözliniwatqandek qilidu. Emeliyette mezkur iposta bir qowmning hayatliq iradisi ilahiy süpet oghuzxanning iradisi arqiliq eqliylishidu we qanuniylishidu—yeni uyghurlarning mewjut bolushi ilahning iradisidin ikenliki ilgiri sürülidu. U shexstin halqighan bir iradining muqeddeslik teripidin desteklen’gen shexsning iradisi teripidin mu’eyyenleshtürülüshi bolup hésablinidu.
Téximu téren menidin alghan, mezkür épos ata (rehber) bilen bala (xelq) otturisdiki intayin murekkep esli tipliq (motiڧ) endizisini isharileydu. Bu esli tipta ata ijtima’iy tertipni ornitishtiki eng halqiliq nopuzdur. Bu esli tip bizge uyghurlarning yoshurun éngidiki rehberning qandaq bolushi kérekliki heqqidiki muhim uchur bilen teminleydu: uyghurlarning iptida’iy tesewwur dunyasida, rehber choqum böridek qeyser, bürküttek yiraqni körer we tülkidek tedbirlik bolushi kérek. Mana bu uyghurlarning yoshurun éngidiki qehrimanliq sézimining yoshurun kodidur—u tarixtin béri mana mushu kodta mewjut bolup turidu. Intayin az sandiki kishilerla bu kod arqiliq, qehrimanliqning sirliq qesirige kireleydu.
Qehrimanliq dewride, biz oghuzxandin bashqa yene alp ertunga, tumars we shiraq qatarliq qehrimanlarnimu körimiz. Bu qehrimanlarning ortaq alahidiliki shuki, ular öz qowmini yawning tajawuzidin saqlash üchün tillarda dastan bolghudek baturluq körsitidu. Ular uyghurlarning qedimqi kolléktip yoshurun éngida qoghdighuchi süpitide tesewwur qilinidu. Bu qoghdash eng teg qatlamdin alghanda, insanning tashqiy dunyaning yoshurun we ashkara tehlikisi élip kelgen qorqunchtin qoghdinishqa bolghan éhtiyajidin kelgen.
Uyghurlarning qoshaqlirida ish-izliri nahayiti qisqila xatirilen’gen alp ertunga diqqetni chékerliktur. Oghuzxan’gha oxshash, u uyghurlarning qehrimanliq dewridin xaqanliq dewrige burulushqa wekillik qilidu. Ushbu yüzlinishning tüpki alahidiliki shuki, uningda qehrimanliq noqul halda qoghdighuchi süpitidila emes, belki yene yétekligüchi süpitidimu tesewwur qilinidu. Démek, qowmning kolléktip yoshurun éngida, qehrimandin elning menpe’etini qoghdashla emes, belki uning béshi we yétekchisi bolushmu kütülidu.
Xaqanliq dewri qehrimanliq dewrining sadda romantikiliqqa tolghan we aliyjanabliqni muhim ijtima’iy qimmet süpitide qaraydighan en’enisige sézilerlik özgertish kirgüzidu. Uningda qehrimanliq qowmning tashqiy dunya we tashqiy düshmen’ge qarshi turushtiki idé’al asas bolushtin asta-asta jama’et tüzümining tiklinishi, eqliy tertiplerning ornitilishi we sheherlishish kulturining berpa bolushidiki ré’al asas bolushqa ötidu. Eger qehrimanliq dewri uyghurlarning özini saqlap qélishidin ibaret tüpki mewjutluq mesilisige atalghan dewr bolsa, xaqanliq dewri ularning özini güllendürüshke atighan dewridur; Eger aldinqisi qehrimanliq arqiliq yükselgen özige ishinish dewri bolsa, kéyinkisi qehrimanliq arqiliq élip bérilghan öz (dost) bilen özge (düshmen) otturisidiki munasiwetni tengshesh dewridur; Eger aldinqisi jismaniy küchning muqeddesleshtürülüshidin barliqqa kelgen we beden éstétikisi üstige qutulghan sap hoquqchiliq dewri bolsa, kéyinkisi eqliy iqtidar we étikiliq oylinishni asas qilghan murekkep merkezleshme hoquq qurulmisining ornitilish dewridur.
Bu dewr özini qehrimanliq dewrining dawami süpitide menggü tashlarda xatirilen’gen xaqan obrazlirida köridu. Buningda, xaqanlar, xuddi oghuzxandek, batur, tedbirlik, mes’uliyetchan we xelqperwerdur. Bu dewrlerde biz yene korshad, pantékin, sultan sutuq bughraxan we tunyuquq jemetidin chiqqan qehrimanlarni körimiz. Xaqanliq dewridiki qehrimanlarning asasliq alahidiliki shuki, ularning mes’uliyiti barghanséri ijtima’iylashqan, tesirining ilahiy menbedin kélishi barghanséri suslighan bolidu. Shuningdek, ular merkezlishishke yüzlen’gen siyasiy hoquq qurulmisining berpa bolushining bir terkiwi qismigha aylinidu. Bu dewrde, qehrimanlar ilahiy qudretke emes belki özidiki insaniy qudretke köprek tayinip, xelqning ijtima’iy parawanliqini güllendürüsh üchün küch chiqiridu.
Mustemlike dewride (18-esirning axiriliridin tartip hazirghiche) biz sadir palwan, nuzugum, yette qizlirim, siyit nochi, tömür xelipe, mehmut muhiti we ghéni batur qatarliq qehrimanlarni körimiz. Ularning ortaq alahidikiliki shuki, ular heq-naheq mesililiride otturigha merdane chiqip, adaletning el ichide ornitilishida muhim rol oynighanlardur. Bu qehrimanlarning ilgiriki qehrimanlardin roshen perqi shuki, ularda héchqandaq bir ilahiy destek yoq. Qehrimanliq we xaqanliq dewri bilen sélishturghanda, bu dewrdiki qehrimanlarning qowmning hayat-mamatliq we güllinish ishlirida oynighan roli barghanséri ajizlighan. Ularning diqqiti köprek bir toplam yaki bir guruppining tereqqiyati we mewjutluqidiki ijtima’iy adalet mesililirige köprek tikilgen bolup, bir milletning hörlüki, siyasiy erkinliki, qanuniy we ijtima’iy hoquqliri qatarliq mesililerge bolghan chétishliqi unche küchlük bolmighan. Bu dewrdiki qehrimanlar, keng da’iridin alghanda, heqqaniyetchi süpitidiki qehrimanlar boldi. Shundaqla ular heqqaniyetchi-qehrimanliq rolini aldi.
Xuddi her bir ademning qelbide öz qehrimani bolghinidek, her bir xelqningmu xatiriside öz qehrimani bolidu. Xuddi her bir shexsning kimni qehriman dep qarishining ölchimi bolghinidek, bir xelqningmu kimni öz qehrimani dep qarap, tarixigha yézishining ölchimi bolidu. Xuddi her bir dewr özining qehrimanlirini yaratqinidek, qehrimanlarmu öz dewrini yaritidu.
Bu yerde shu nuqta alahide tekitlinishi kérekki, melum dewrning qandaq shexsni ulugh we qehriman dep qarishi intayin murekkep amillargha baghliq bolidu. Shuningdek, shexsning qehrimanliq heqqidiki ölchimimu shexssiz, tarixtin halqighan we mu’eyyen kultural ishinishlerdin üstün turidighan kolléktip angsizliq teripidin belgilinidu we uzaq waqitliq özgirish jeryanini bashtin kechüridu. Shuninggha köre, uyghurlarning qehrimanliq heqqidiki tuyghusi, chüshinishi we kulturi qedimqi dewrlerdin buyan kéliwatqan qehrimanliqning kolléktip angsizliqtiki tindurmisi arqiliq belgilinidu. Yuqirida, bu uzaq tarixiy jeryanni qisqiche körüp öttuq. Buningdin shuni körduqki, uyghurlarni qehrimanliq chüshenjisi mundaq üch katégoriye we üch xil rolning tesiri astida bop kelgen: qutquzghuchi-qehriman (qehrimanliq dewri), yétekligüchi-qehriman (xaqanliq dewri) we heqqaniyetchi-qehriman (mustemlike dewri).
Qutquzghuchi-qehriman kolléktipning yoshurun éngidiki yoqilishqa—yaki yoqluqqa—bolghan ontologiyilik (mewjutluq nuqtisidiki) qorqunch we wehimige bolghan inkasining mehsulidur. Qehriman obrazi—bolupmu ilahiy rohtin desteklen’gen romantik qehriman obrazi—arqiliq uyghurlar öz qorqunchini yükseldürüp, aliyjanab, mörüwetlik we izgü bir qimmetni turghuzghan. Shundaqla uni öz qowmining mewjutluqining yashash qiblinemisi qilghan.
Yétekligüchi-qehriman bolsa kolléktip iradining topliship yashash we güllinishte merkezleshtürülgen siyasiy qurulmigha bolghan éhtiyajigha qayturulghan inkastur. Shuning bilen bir waqitta, u uyghurlarning kolléktip yoshurun éngida tesewwurlinidighan weyran qilghuch amillardin—mesilen, bölünüsh, tajawuzliqqa uchrap munqerz bolush, ijtima’iy qalaymiqanchiliq élip kélidighan weyranchiliqtin—pewqul’adde qudretke we mes’uliyetchanliq rohigha ige bir rehberning yéteklishi arqiliq saqlinishqa we ijtima’iy tertipning ornitilishigha bolghan éhtiyajidin kélip chiqqan. Shu seweb, bu dewrdiki qehrimanning esli tipi «ata» obrazigha teqqaslan’ghan bolup, rehberler «elning béshi»–«elning atisi»–süpitide tesewwur qilin’ghan.
Heqqaniyetchi-qehriman bolsa kolléktip angsizliqtiki mundaq bir qorqunchqa qayturulghan inkastur: mustemlike sewebidin öz mewjutluqi we yashash muhitigha bolghan tewelik tuyghusidin yatlishish we igidarliq hoquqidin mehrum qélish. Bu dewrning diqqetni tartarliq yéri shuki, u mustemlike ré’alliqining xirislirigha qayturulghan kichik da’irilik inkasni körsitidu. U yene intayin murekkep muhitta qehrimansizliq we satqunluq terkibliri bilen ariliship yashashtek haletke qayturulidighan jiddiy qarshiliqnimu öz ichige alidu.
Yighip éytqanda, uyghurlarning qehrimanliq pisxikisining, keng menidin élip éytqanda, yuqiriqi üch xil katégoriyisi bar. Ular bizni uyghurlarning kolléktip yoshurun éngidiki qehrimanliqning esli tipliq endizisi bilen teminleydu. Emdi, bu endizilerning 1949-yilidin tartip hazizghiche bolghan özgirish jeryani we ularning tesirini qisqiche analiz qilip chiqayli.
1949-yili xitay sherqiy türkistanni bésiwalghandin buyan, uyghurlarning qehrimanliq chüshenjiside zor özgirishler yüz berdi. Xitay uyghurlarning kolléktip éngida némining qehrimanliq we némining satqunluq bolidighanliqigha qarita intayin segeklik bilen teshwiqat élip bardi. Bu teshwiqatlarning netijiside uyghurlarning yoshurun éngidiki qehrimanliq bilen satqunluq otturisida choqum ayrilishi kérek bolghan pasil xireleshti. Shundaqla, qehrimanliq arqiliq mu’eyyenleshtürülidighan ijtima’iy yaxshiliq bilen satqunluq arqiliq inkar qilinidighan rezillik otturisidiki pasilmu xireleshti. Bu hadise shundaq bir derijige bardiki, bir qisim uyghurlar satqunluqni sezmestin qilidighan we uni qehrimanliq dep chüshinidighan we hetta qehrimanlarni satqun dep qaraydighan halet shekillendi. Eksiche, satqunlar héchqandaq exlaqiy eyibleshke uchrimay, jem’iyet teripidin yeklenmey yashawerdi.
Töwende bu jeryanning qandaq tereqqiy qilghanliqigha qarap chiqayli. Xitayning uyghurlargha élip barghan ménge yuyush xaraktérliq teshwiqatidiki prinsipchanliqi eng küchlük bolghan bir terkib uning toxtimastin «shinjang» ning ezeldin jonggoning ayrilmas bir qismi bolup kelgenlikini qayta-qayta tekitleshtur. Yaqqal qarimaqqa, bu xitayning «shinjang» ni özining qoynidin bölüp chiqishqa urunidighan herqandaq shekildiki «wetenni parchilash qilmishi» gha hergiz yol qoymaydighan siyasiy meydanini tekitleshni körsitidu. Wehalenki, mesilige téximu ichkirilep qarighinimizda, xitayning ushbu jümle arqiliq otturigha chiqarghan siyasiy muddi’asini we neyrengwazliqini körüwalalaymiz. Bu neyrengwazliqning töwendikidek bir nechche xil menisi bar: biri, «shinjang» héchqachan junggoning ayrilmas bir qismi bolup baqmighanliqi üchün, uni tekrarlash arqiliq xuddi shundaqtek tesiratni shekillendürüsh—eger bir qismi bolghan bolsidi, uni xitayning bu qeder küchep teshwiq qilishigha hajet bolmaytti. Yeni bu yalghanni bilip turup qayta-qayta tekrarlash arqiliq rastqa chiqirish hiylisidur. Yene biri, téximu muhimi, xitay bu yalghanchiliq arqiliq yene shundaq bir tesiratnimu barliqqa keltürmekchiki, bu yerde xitay dep atilidighan, qedimdin mewjut we birliki héchqachan buzulmay kelgen bir dölet bar; Uning birlikini buzush tarixtin béri mumkin bolmighinidek, hazirmu mumkin emes. Siyasiy yalghanchiliq arqiliq qurashturup chiqilghan bu tesewwuriy dölet tarixtin halqighan bolup, ezeliylik xaraktérige ige. Shuning bilen bir waqitta, mezkur jümle jonggodin ibaret bu döletning ezeldin xitay millitining bolup kelgenlikini yoshurun otturigha chiqirip, xitaylarning yéqinqi ikki ming yilliq tarixida atalmish «az sanliqlar» dep qarilidighan milletler—mesilen tangghutlar, jurjitlar, mongghullar, uyghurlar we manjular—teripidin parakende qilinip kelgenliki we ularning bashqurushi astida bolghanliqidek tarixqa köz yumushtek ustiliq bar. Démek, bu tesewwuriy dölet hemmini öz ichige alidighan, hemmdin burun mewjut bolghan we hemmini bashqurushtek qanuniyliqqa ige.
Yene bir nuqtidin élip éytqanda, xitay bu teshwiqati arqiliq uyghurlargha burmilan’ghan shekildiki wetenperwerlik terbiyisi élip baridu. Herqandaq bir mustemlikichi milletning her waqit aldi bilen yoqitishni közleydighini mustemlike qilin’ghuchining qelbidiki weten söygüsidur. Mustemlikichilerge shu nerse ayanki, qachaniki weten söygüsi ajizlaydiken, weten tuyghusi menisizlishidiken, weten uqumi xirelishidiken, weten séghinchi öchüshke bashlaydiken, u weten asta-asta untulidu. U weten’ge shu wetenning esli igisi bolghanlar ige chiqmaydu. Mustemlikichi qilghuchi özi bésiwalghan wetenning bésiwélin’ghuchigha nisbeten yéngi bir weten ikenlikini yaki qoral yaki teshwiqat arqiliq bildürelmeydiken, hergiz eminlikke érishelmeydu.
Shu menidin, xitayning teshwiqati arqiliq yetmekchi bolghan nishani tajawuzchiliq arqiliq yutuwélin’ghan tupraqni uyghurlargha xuddi özining wetinidek hés qildurushtur—hetta bu mejburlash xaraktérliq bolsimu. Buning shundaq bir pisxik tesiri barki, u uyghularning éngida alliburun ishlitish cheklen’gen weten nami «sherqiy türkistan» ning ornigha «junggo» dégen yéngi weten namini dessitidu. Emma sherqiy türkistan héchqachan bu jümlide éytilghinidek «ezeldin junggoning ayrilmas» bir qismi emes. Eger shundaq bolsidi, bu zéminni xitay «shinjang» («yéngi chégra», «yéngi zémin») dep atimaytti yaki uni bashqiche atighan bolatti. Eger «shinjang» «yéngi chégra» dégen menini béridiken, bu hergizmu ezeldin «junggo» dep atilip kelgen mundaq döletning bir qismi bolmaydu. Logikiliq nuqtidin élip éytqanda, eger «junggo» «ezeldin» mewjut dölet bolsa, shinjang uning ayrilmas bir qismi bolmaydu, chünki «shinjang» dégen nam peqet 1884-yilidila qollinishqa bashlighan. Eger «shinjang» peqet 1884-yilila tonulushqa bashlighan tupraq bolsa, u halda bu yerde uni «ezeldin» öz ichige élip kelgen junggodek bir dölet mewjut bolmighan bolidu. Xulase shuki, bu yerde «ezeldin mewjut» «junggo» bolmighinidek, uninggha ezeldin tewe bolghan «shinjang» mu bolmighan.
Bizni bu yerde qiziqturiwatqini bu zitliq emes. Belki xitayning qandaq qilip, bu qeder ochuq-ashkara zitliqni héch teptartmastin bazargha sélip uyghurlarni uninggha ishendüreligenlikidur. Bu yerdiki zitliq xuddi xitaylarning qedimqi meseli bolghan «neyze bilen qalghan» ning ziddiyitige ((自相矛盾 gha oxshaydu. Her ikkiside özi dewatqan gepning bir-birige rep kelmey, zit chiqiwatqanliqini bilmeywatqanliqtek özini aldash xahishi bar. Wehalenki, «neyze bilen qalghan» meselide éytiliwatqini özini aldashning ülgisidek körünsimu, emma xitayning bu siyasiy prinsipi undaq emes. Chünki, xitay shuni obdan biliduki, «shinjang» ezeldin junggoning bir qismi emes. Peqet mustemlike ré’alliqini uyghurlargha téngish we ularning weten tuyghusini burmilash üchün bu aldamchiliq oyniliwatidu. Mesilining mahiyiti shuki, xitayning bu zitliqi özini aldash sheklini emes, belki bashqilarni aldash sheklini éliwatidu—u uyghularni aldash üchün ishlitiliwatidu. Put tirep turalmaydighan bundaq bir qipqizil sepsetini put tirep turghuzushning birdinbir aldinqi sherti shuki, uyghurlar yaki bu sepsetining tégini bilmeydu yaki uni qattiq eqliy soraqlashtin ötküzmeydu we yaki uni aghduruwételmeydu. Shunga, zitliqqa tolghan bu sepsete arqiliq uyghularni aldashqa bolidu.
Yene bir nuqtidin élip éytqanda, siyasiy teshwiqatta zit jümliler heddidin ziyade tekrarlansa we yaki qarimaqqa küchlüktek körünidighan deliller arqiliq otturigha chiqirilsa, kishiler ularni köp hallarda unche köp oylap kétishni xalimaydu. Chünki, ular biri zitliq arqiliq meydan’gha kélidighan chigish we bash-axiri qarimaqqa chiqmaydighan oylinish ichige kirip qélishni xalimaydu. Yene biri, qayta-qayta tekrarlan’ghan sepsete bezi hallarda kishilerge heqiqettek bilinidu, chünki sepsete satquchilar özi sétiwatqan nersining zitliqqa tolghanliqini shunga uninggha bashqilarni ishendürüshning qiyinliqini bilgechke, uni téximu köp aldamchiliqlar bilen yasap-tarap otturigha chiqirishqa mejbur bolidu. Bu mejburluq ularni téximu köp yalghan sözlitidu. Ular taki kishilerni teltöküs aldighuchilik toxtimastin yalghan sözleydu.
Gépimizge qaytip kelsek, mezkur teshwiqatning uyghurlarni ishendürüsh küchige hergiz sel qarashqa bolmaydu. U uyghurlarning méngisige shundaq bir «heqiqet» ni quyiduki, bu prinsiptin sheklinishke bolmighinidek, uninggha qarshi chiqishqimu bolmaydu. Uni muhakime qilishqimu bolmaydu—muhakime qilish uningdin gumanlinishning bir xil shekli. Uni peqet sözsiz qobul qilish kérek.
Shuning bilen bir waqitta, eger «shinjang» xitayning menggü ayrilmas bir qismi bolidiken, u halda uning tarixiy shexsliri qaytidin bahalinishi kérek. Kimiki xitaydin ibaret «weten» ning «muqeddes birliki» ni buzush üchün heriket qilidiken, u döletning asiysi bolidu; Kimiki uning üchün xizmet qilidiken, u sheksizki qehriman’gha aylinidu. Démek ushbu jümle uyghurlarni qehrimanni némige asaslinip turup bahalash heqqide hem qisqa hem intayin éniq ölchem bilen teminleydu. Bu ölchem uyghurlarni mundaq bir qarashqa yétekleydu: uyghurlarning hörlüki üchün küresh qilip kéliwatqanlar xitay dölitining birlikini buzghuchilar bolush süpiti bilen «satqun» dep qarilishi kérek; Eksiche, xitay dölitining birliki üchün töhpe qoshup, uyghurlarning erkinliki we musteqilliqigha qarshi turghuchilar qehriman dep qarilishi kérek.[i]
Bu xil qarash uyghurlargha shundaq bir pisxik qaymuqush élip kéliduki, ular özining azadliqi üchün özini béghishlighan qehrimanlirini «satqun», emma özining mehkumluqi üchün küch chiqarghanlarni «qehriman» déyishke mejburlandi. Némining qehrimanliq we némining satqunluq bolushi kérekliki heqqidiki tarixiy ölchem pütünley astin-üstün boldi. Uyghur jem’iyitide ijtima’iy yaxshiliq chüshenjisi arqiliq tebirlinip kelgen qehrimanliq heriketlirini bir en’eniwi ölchemde ölchesh qalaymiqanchiliqqa patti. Satqunluqqa bolghan tebi’iy sézimchanliq jiddiy töwenlidi.
Özining heqiqiy qehrimanliridin pexr hés qilishi hergiz righbetlendürülmeydighan uyghurlar xitaylarning léy ڧéng, xuang jigung we dong sunrüy qatarliq «qehriman» lirini bilip-bilmey xuddi özining qehrimanidek körüshtin özini qachuralmidi. Bezi uyghurlar héch oylinip olturmastin, dong sunrüyning «tillarda dastan» bolghudek «qehrimanliqliri» din söyünüsh hés qildi. Uyghur qehrimanliri barghanséri bir terepte qélip, uyghurlarning tesiratlirida xitayning edebiy eserler, kinolar we bashqa teshwiqat wasitiliri arqiliq yasap chiqqan «qehrimanliri» söyümlük körünidighan boldi. Ular xitayning qehrimanliridin söyünidighan we satqunlirigha xuddi xitaylargha öxshashla nepretlinidighan boldi.
Mustemlike qilin’ghuchi milletning yoqitidighini noqul halda zéminla emes, belki téximu iztirapliqi bu zéminni qoghdaydighan qehrimanliridur. Shundaq bolghanda, bundaq milletning kelgüsi pütünley xire bolidu. Eger bu milletning düshmenlirining özini halak qilishta qehriman dep atalghan shexsliri ular teripidinmu qehriman dep qaralsa, undaqta dost bilen düshmen otturisidiki perq yoqalghan bolidu. Uning üchün emdi qurbanliq bérip qehrimanliq qilishning héchqandaq hajiti qalmaydu.
Uyghurlarning béshidin ötküzgen bu tejribilerni téximu éniqraq chüshinish üchün, diqqitimizni töwendiki misalgha béreyli. Misalimiz 20-esir uyghur siyasiy tarixidiki eng murekkep shexslerning biri bolghan seypidin ezizi heqqide bolidu. Buninggha yene exmetjan qasimi, isa yüsüp alptékin we borhan shehidilerni tizish mumkin. Emma héchqaysiining sirliqliqi seypidin eziziningkige yetmeydu, chünki u ikkinchi jumhuriyetning xitay ishghaliyitige ötüshi we xitay teripidin téximu ilgiriligen halda mustemlike qilinishida hel qilghuch rol oynighan shexstur. Uningdin sirt, u bir pishqan siyasiyon, qelimi küchlük yazghuchi we herbiyliktin xewiri bar qomandandur. Shundaqla u maw zédong we ju énleylerning yüksek ishenjige érishken uyghurdur.
Aldi bilen shuni choqum éytish kérekki, seypidinning tarixiy töhpisige baha bérish unche asan emes. Mesilining qiyin nuqtisi shuki, nurghun uyghurlar uni 20-esirdiki intayin murekkep siyasiy muhitta öz eqil-parasitige tayinip we intayin cheklik siyasiy imkaniyettin chiqip turup uyghurlargha nurghun ishlarni qilip bergen qehriman dep qarisa, yene beziler uni uyghurlarni xitaygha satqan satqun dep qaraydu. Yene beziler uni xitayning qolida uyghurlarni bashqurush üchün ishlitilgen qorchaq dep qarisa, yene beziler uni tarixning xata waqtida xata mensepte olturup kechürgüsiz xataliq ötküzgen biteley rehber dep qaraydu. Undaqta, seypidin zadi kim?–u qehrimanmu yaki satqunmu?
Seypidinning hayati murekkep hayattur—uning hayati yétilgen bir uyghur siyasiyon aldi bilen qehriman yaki satqun atilishtin ilgiri béshidin kechürüp béqishi muqerrer bir hayattur. Yeni, uning hayati uning pisxikisi teripidin qanchilik bashqurulghan bolsa, tashqiy tesir teripidinmu shunchilik bashqurulghan hayattur. U özi muwapiq dep qarighan hayatni yashashni qanchilik arzu qilghinidek, bashqilar uningda yashatquzghan hayatnimu shunchilik yashighan shexstur. Mundaq déyishimizdiki seweb shuki, u aldi bilen mustemlikidin qutulush üchün küresh qilghan we axirida mustemlikige élin’ghan bir milletning rehbiridur. U bu milletning erkinliki üchün küresh qilghan, shundaqla bu erkinlikning xitay mustemlikichiliri teripidin weyran qilishigha qatnashqan we axirida ularning menpe’eti üchün ishligen. Bu yerde biraw shuni sorimay turalmayduki, undaqta, u esli néme üchün küresh qilghan? Uyghurlarning mustemlikidin qutulushi üchünmu yaki uning yéngiwashtin mustemlikige chüshüshi üchünmu?
Yuqirida körüp ötkinimizdek, uyghurlarning kolléktip yoshurun éngida qehriman mundaq üch xil alahiliklerni özide hazirlishi kérek. Bu noqul halda bir shexsning mushularni özide mujessemliyelishinila emes, belki xelqning mushu amillarni özide hazirliyalighanlarnila qehriman dep qaraydighanliqinimu körsitidu. Undaqta seypidinde bu süpetler barmu?
Seypidin, derheqiqet, uyghurlarning ikkinchi jumhuriyitide exmetjan qasimi we abdukérim abbasowdin kéyinki eng muhim rehbiridur. Bu nuqta, exmetjan qasimi bilen abdukérim abbasowning ölümidin kéyin téximu éniqlishidu—u sheksizki uyghurlarning ikkinchi jumhuriyitide muhim hoquq tutqan eng nopuzluq, tejribilik we xelqning ishenjige érishken rehbiridur. Shuningdek, u gomindang ishghaliyitige qarshi küresh qilghan inqilabchidur. Bu jehettin élip éytqanda, seypidinning uyghurlarning kolléktip angsizliqidiki qehrimanliq ölchimige chüshüsh éhtimalliqi bashqa herqandaq shexsningkidin yuqiri orunda turidu.
Wehalenki, biz seypidining rohiy dunyasigha özining bayanliri arqiliq téximu ichkirilep kirginimizde, uning intayin murekkep xaraktérge ige shexs ikenlikini bayqaymiz. Töwende biz ushbu qarishimizni uning merkiziy milletler neshriyati teripidin 1990-yili neshr qilin’ghan «ömür dastani» namliq eslimisining «tengritaghdiki güldürmama» dep mawzu qoyulghan 2-qismidiki bezi neqiller bilen izahlaymiz.
Aldi bilen, seypidinning özining eslimisi (bi’ograڧiyisi) , xuddi nurghun eslimilerge oxshash, mundaq bir qéchip qutulghusiz toqunushqa tolghan: özini yéziwatqan seypidin (hazirdiki seypidin) bilen özi teripidin yéziliwatqan seypidin (tarixtiki seypidin). Gerche bu ikkisi oxshash oqum bolsimu, emma bi’ograڧiye yéziqchiliqida ular otturisidiki perq we hetta toqunush téximu roshenlishidu. Seypidinning bi’ograڧiyisige qarisaq, aldinqisining kéyinkisige bolghan chongqur hésdashliqini bayqaymiz. U tarixtiki seypidindin héchqanche chong xataliq bayqimaydu; Eksiche, uning hemme qararlirini dégüdek aqlash terepdari bolidu. Uningda uyghurlarning 1949-yilining aldi-arqisidiki siyasiy tallashlargha qarita héchqandaq izahlash yoq—u peqet uyghurlarning xitay rehberlikide bolushini bashtin-axir tarixtiki eng aqilane tallash dep qaraydu. Shu seweb, uning bi’ograڧiyiside sherqiy türkistanning döletchilik ré’alliqi we idé’ali heqqide héchqandaq bayanlar yoq. Uningda qan bilen pütken bir jumhuriyetning qandaq qilip xitayning mustemlikisige aylan’ghanliqigha qarita héchqandaq sezgü shunga bu heqte héchqandaq bayan yoq. Uningda sowét ittipaqining sherqiy türkistanning siyasiy kelgüsining belgilinishige qarita oynighan intayin murekkep roli heqqide héchqandaq bayan yoq. Démek, uning bu eslimisini gherbning bi’ograڧiye en’enisidiki muhim amil bolghan rohning özini ashkarilash jeryani dep qarighandin köre, bir kommunistning siyasiy qarashlirining yene bir qétim tarixiy tertipte sistémiliq bayan qilinishi we özi bir ömür étiqad qilghan kommunistik partiyige tapshurulushi dégen tüzük.
Emdi mezkur bi’ograڧiyidiki bezi muhim amillarni körüp chiqayli. Seypidin 1944-yili ghuljida qurulghan «azadliq teshkilati» heqqide mundaq melumat béridu:
Ilidiki azadliq teshkilatining asasi abdukérim abbasow 1943-yili ghuljida qurghan «markisizm-léninizmni öginish guruppisi» we 1943-yili 9-ayda qurghan «sawaqdashlar uyushmisi» idi[…] bu teshkilatning merkiziy rehberlik komitétigha abdukérim abbasow, qasimjan qembiri, élixantöre, mehemmetjan mexsum, ghulam qadir, rehimjan sabir haji, abduru’up mexsum, jani yoldashow, nuridin beg, salman beg, ömerjan qatarliq kishiler yétekchilik qilghanidi. Bularning ichide abdukérim abbasow bilen qasimjan qembiri kommunistik anggha ige ilghar yashlarning, élixantöre we mehemmetjan mexsumlar yuqiri tebiqe diniy zatlarning, undin bashqilar chong sodiger, pomishshik we charwidarlarning wekili idi. «azadliq teshkilati» rehberlik yadrosi ene ashundaq murekkep bolushigha qarimay, ular gomindang eksiyetchi hakimiyitini yoqitidighan ortaq nishan astida birleshkenidi. (26-27,-betler)
Seypidin téximu ilgirilep, élixantöre bashliq «muti’essip» diniy küchlerning hemme ishqa chat kériwélishidin qutulush üchün, qandaq qilip 1945-yili sowét ittipaqi sotsiyalistik partiyisi bilen jonggo kommunistik partiyisining programma we nizamnamisige asaslan’ghan «xelq inqilawi partiyisi» ni abdukérim abbasow (re’is),seypidin ezizi, es’et is’haqow, seydulla seypullayow, muhemmet’imin iminow, enwer xanbaba, abdulla zakirow qatarliq yette kishilik hey’et bilen qurup chiqqanliqini sözleydu. Mana mushu partiyining tirishchanliqi netijiside, ular xitay kommunistik partiyisi bilen mexpiy munasiwet ornitidu. Gerche xitay kommunist partiyisi eyni waqitta ulargha unche chong siyasiy wede bérelmisimu, emma bu partiyining rehberliki uningdin bashtin-axir intayin zor ümid kütidu we hetta shinjangdiki milliy mesilini xitay kommunistlirining hel qilip béridighanliqigha qattiq ishinidu. Bu heqte seypidin mundaq yazidu: «xelq inqilawi partiyisi milliy mesilide öz pozitsiyisini desleptila ochuq élan qilmidi. U programmisida shinjangning milliy mesilisi shinjangdiki her millet xelqining telipi boyiche hel qilinidu, dep omumiy, müjmelrek bir prinsipni otturigha qoydi. U 1947-yilidin kéyinla shinjang jonggo gongchendangi rehberlik qilghan yéngi jonggoning bir qismi bolidu, shinjangdiki milliy mesile pütün jonggo inqilawining terkiwi qismi süpitide hel qilinidu, dégen prinsipni otturigha qoydi hem shu meqset üchün tirishchanliq bilen küresh qildi.» (119-,120-betler).
1946 -yili gomindangning milliy qurultiyi nenjingda échilghanda, mezkur partiyining tapshuruqi boyiche shinjangdin mezkur yighinda bétimdin kéyinki üch wilayet wekilliri süpitide barghan 8 kishilik wekilning biri bolghan abdukérim shinjangdiki yer asti kommunist partiyisining ezasi li teyyüyning yardimide dong biwu bilen körüshidu. Körüshüsh jeryanida abdukérim intayin estayidilliq bilen junggo kommunistik partiyisining xelq inqilawi partiyisige rehberlik qilishini ötünidu (203-bet), xizmetlirige yolyoruq alidu we yen’en bilen qerellik alaqiliship turush üchün bir radist soraydu.
Seypidin «üch wilayet inqilawi» ning tarixiy utuqlirini yekünligende mundaq deydu:
1946-yili 6-ayda élixantöre bashchiliqidiki yuqiri tebiqe kishiliri öch wilayet inqilawi hökümitining rehberlik ornidin chüshüp, exmetjan qasimining üch wilayet inqilawidiki rehberlik orni tiklendi. Shuning bilen üch wilayet inqilawining gomindang eksiyetchi hökümranliqigha qarshi turush, jahan’girlikke qarshi turush, siyasiy démokratiyini, milliy barawerlikni qolgha keltürüshtin ibaret nishani toghra yol bilen téximu téz emelge ashurulushqa bashlidi. Üch wilayet inqilawi junggo térritoriyisi bolghan shinjangdiki her millet xelq ammisining gomindang eksiyetchilirining mustebit hökümranliqigha qarshi élip bériliwatqan inqilawi urushi ikenliki, u wetenning birlikini parchilash emes, wetenning birlikini mustehkemlesh üchün boluwatqan küresh ikenliki ochuq ipadilendi. (349-bet. Tekitlime qoshuldi).
Axirida uning exmetjan qasimi qatarliq ikkinchi jumhuriyet wekillirining 1949-yili 24-awghust junggo xelq siyasiy meslihet kéngishige qatnishish üchün béyjinggha uchush sepiride qaza bolghanliqini sherqiy türkistan xelqige uqturush mesilisidiki pozitsiyisini körüp baqayli.
Mezkur qazani ghuljidiki sowét wekilliri seypidin’ge 3- séntebir küni uqturghan bolsimu, bu uchur mutleq köp qisim sherqiy türkistan wekilliri, siyasiyonliri we emeldarliridin mexpiy tutulidu. Seypidin bu heqtiki xewerni héchkimge démestin, özi bilen yene ikki «üch wilayet» wekilini élip béyjinggha poyizda baridu we sherqiy türkistanning junggoning bir mustemlike ölkisi bolushtek xizmetni tamamlashqa qatnishidu. Béyjingdiki waqtida u maw zédong we ju énleyler bilen körüshidu hemde «shinjang» ning kelgüsini junggo kommunistik partiyisining rehberlikige ötküzüp bérish ishini söhbetlishidu. Bu jeryanda u «shinjang» xelqining siyasiy arzu-armanlirini siyasiy meslihet kéngishi yighinida xitaylargha mundaq bildüridu:
Biz toluq azad bolmighan shinjangning azad bolghan rayonidin kelgen wekiller bolghanliqimiz üchün bolsa kérek, méning sözüm qizghin qarshi élindi[…] men aldi bilen yighinning échilghanliqini tebrikligendin kéyin, shinjang xelqining azadliqqa teshna ikenlikini sözlep, shinjang xelqige wakaliten junggo kommunistik partiyisining rehberlikini qet’iy qobul qilidighanliqimizni, xelq azadliq armiyisining shinjanggha bérishini qizghin qarshi alidighanliqimizni sözlidim. Bu waqitta pütün zalda qizghin alqish yangridi. (489-,490-betler. Tekitlime qoshuldi).
Xitay azadliq armiyisining shinjanggha tajawuz qilip kirishini ochuq-ashkara chaqiriq qilghan seypidin ayropilan weqesini sherqiy türkistan xelqige kéchiktürüp uqturush heqqide ju énleyge mundaq meslihet béridu:
Mejlisning ikkinchi küni chong mejlis échilish aldida yoldash ju énley manga mejliste exmet ependimlerning qurban bolghanliqini élan qilip, shinjanggha bir teziye télégrammisi yollash pikrini éytti, men yoldash ju énleyge hazirche bu ishni qilmay tursaq, ularning wapatini biz barghuche mexpiy tutup tursaq dédim we sewebini éyttim. Ju’énley qoshuldi. (490-bet)
Diqqetni chékerlik nuqta shuki, seypidin öz bi’ograڧiyiside mezkur uchurni mexpiy tutushning sewebini ju énleyge éytqanliqini qeyt qilidu-yu, emma uni kitabxanlardin sir tutidu. Meyli seypidin buni kitabxanlargha bi’ograڧiyiside désun-démisun, uning bu yerdiki meqsiti bu tragédiyilik xewer tüpeyli sherqiy türkistan xelqining bolupmu sherqiy türkistan milliy armiyisining qozghilip kétishi we uning hetta özi «shinjang» gha bérishqa teklip qilghan xitay azadliq armiyisi bilen toqunushup qélishning aldini élish idi. Uning axirqi meqsiti elwette sherqiy türkistanni üzül-késil halda xitayning bir mustemlikisige aylandurush yolidiki herqandaq tosalghuni süpürüp tashlash idi. Netijide, bu xewer ju énley teripidin sherqiy türkistan hökümitige télégramma arqiliq 1949-yili 28-noyabir küni uqturilidu—bu tragédiye yüz bérip, saq ikki aydin kéyin xelq andin bu xewerdin waqip bolidu. Emma, bu waqitta xitay armiyisi allburun sherqiy türkistan’gha tajawuz qilip, herbiy kontrolluqni ornitip bolghanidi.
Seypidinning tarixiy roligha baha bérishning qiyin nuqtisi shuki, u aldi bilen bir qehrimanda bolushqa tégishlik roh bilen, eyni waqittiki gomidang hökümitining zulumigha qarshi urushqa kökrikini kérip kireligen we uninggha rehberlik qilalighan bir siyasiyondur. Uning küresh qilghini deslipide öz xelqini zulumdin qutuldurush bolghan. Uni bu jehettin xelqni qutuldurush we adaletlik jem’iyet berpa qilishqa tirishish üchün qehrimanliq körsetti déyishke bolidu. Wehalenki, uning siyasiy jehette étiqad qilghini xuddi minglighan, onminglighan bashqa uyghurlargha oxshash kommunizm idé’ologiyisidur. Uning sherqiy türkistan ikkinchi jumhuriyitining rehberlik qatlimida éghir idé’ologiyilik bölünüsh keltürüp chiqarghan «xelq inqilawi partiyisi» diki roli nahayiti chong. U bu idé’ologiye üchün özini bir ömür béghishlidi. Wehalenki, mesilining sezgür nuqtisi shuki, u kommunizmla uyghurlarni qutquzidighan birdinbir meslek dep qarighan-yu, emma u uyghurlarni kimning qandaq «azad» qilidighanliqi bilen hésabliship ketmigen. Hésablashqan teqdirdimu, uning halaketlik aqiwitini özi nepretlen’gen we öz eslimiside kemsitip, «diniy rohani» dep atighan élixantörichilik aldin körelmigen. U idé’ologiye ortaqliqi sewebidin xitay kommunistliri bilen zich birlisheligen-yu, emma milliy azadliq mesiliside öz qérindashliri bilen birlishelmigen. Uning tarixtiki eng chong xataliqlirining biri tarixiy düshmini bilen siyasiy ghayide birlishishni milliy menpe’ette öz qérindashliri bilen birlishishtin üstün körgenlikidur.
S.w. Wéjwud xanim shexsning tarixtiki roli heqqide töwendikidek yazidu: «men üchün, kishilerning shexs süpitidiki qilmishi ularning guruppa yaki siniplar süpitidiki qilmishigha qarighanda téximu qiziqarliqtur. Tarix bu birtereplimilik arqiliq yézilidu… Bu kitab …bu kishilerning qandaq hés qilghanliqini we ularning tarixta némishqa ashundaq heriket qilghanliqining sewebini chüshinishke urunushtur.»[ii] wéjwudning yuqiriqi qarishida 20-esirning bashliridiki gherb tarixchiliq ilmide bir mehel alqishlan’ghan «tarix büyük shexslerning terjimihalidur» dégen qarashqa qarita hésdashliq bar. Buningda shundaq idiye otturigha qoyuliduki, tarixni algha siljitidighan küch xelq, alaman yaki puqralar emes, belki gigantlardur. Uningda xelqning iradisi emes, belki gigantning iradisi muhim türtkidur. Gigantning tesewwuri, idiyisi we yiraqni körerliki tarixiy özgirishning achquchidur. Adettiki xelq bolsa bu gigantning iradisining emelge éshishi üchün xizmet qilidu, xalas.
Emma, herqandaq bir gigant mu’eyyen bir ijtima’iy, siyasiy, iqtisadiy we kultural muhittin ayrilip yashimaydu. U öz dewrining mehsulidur. U öz dewrini qandaq özgertse, uning dewrimu uni shundaq özgertidu. Bu heqte xégél mundaq deydu: «dewrning büyük adimi özining dewrining iradisini sözge aylanduridighan, uning iradisining néme ikenlikini éytidighan we uni emelge ashuridighan shexstur. Uning qilidighini öz dewrining yüriki we mahiyitidur; U öz dewrini ré’allashturidu.»[iii]
Seypidinning misaligha kelsek, eger u 20 -esir uyghur siyasiy tarixidiki büyük shexs dep qaralghinida, u aldi bilen özining iradisi arqiliq emelge ashqan bir yürüsh nutuqlarning, heriketlerning we hadisilerning yighindisidur. Shuning bilen birge, u özi yashawatqan dewrning teqezzasi, rohi we meniwiyitining inkasidur. Seypidinning hayatidin köridighinimiz siyasiy meslek bolmish kommunizm üchün milletning siyasiy kélechikini tégishiwetken nurghun uyghur siyasiyonlirining hayatining ixcham körünishidur. Bolupmu, milliy musteqilliq üchün qurulghan bir jumhuriyetning siyasiy ghayisige asiyliq qilishtur, hetta uning we ularning meqsiti gerche öz xelqini azadliqqa érishtürüsh bolsimu. Shu nerse qattiq tekitlinishi kérekki, u gomindang eksiyetchilirige bir tajawuzchi milliy top süpitide emes, belki kommunizm bilen qarshilishiwatqan yat bir meslekning sahibliri süpitidila qarshi turidu. Uning üchün, «shinjang» ni igiliwalghuchi meyli qizil xitay yaki qara xtay bolsun hemmisi oxshash—peqet u kommunizmgha ishensila, «shinjang» ni idare qilsa bolidu.
Bu yerde yene bashqa nuqtinezerlernimu nezerdin saqit qilmasliq kérek. Buning tipik misali shuki, uyghurlarning teqdiri alliburun yalta yighinida békitilip bolun’ghan. Uningdin kéyin uyghurdin chiqqan herqandaq bir tarixiy shexsning bu siyasiy teqdirni ögertish qolidin kelmeydu. Bu nuqti’iynezerning otturigha qoyidighini tarix ilmidiki meshhur erkin irade bilen aldin’ala belgileshchilik (détérminizm) otturisidiki toqunushtur—aldinqi qarash insan herikitige türtke bolidighan sewebni inkar qilsa, kéyinkisi bolsa insan herikitining choqum bir yaki bir nechche sewebi bolidu; Oxshash seweb bar bolghan ehwal astida, oxshash netijide barliqqa kélidu (eger aldinqi seweb(ler) de birer özgirish yüz bermisila), dep qaraydu.
Eger biz yalta kélishimi sherqiy türkistanning teqdirini alliburun belgiligen dep qarisaq, hélighu bir seypidinken, ming seypidinmu héch ish qilalmaydu. Chünki uyghurlarning xitaygha mustemlike qilinishi alliburun belgilinip bolun’ghachqa, herqandaq heriketning meghlubiyet bilen axirlishidighanliqi alliburun belgilen’gen. Wehalenki, gerche seypidin hemme adem ortaq halda boy sun’ghan ashu siyasiy shara’itta heriket qilghan bolsimu, hetta uning hemme qararliri—xuddi bashqa herqandaq uyghurningkige oxshash—aldin belgilen’gen ashu shara’it teripidin cheklime astigha élin’ghan bolsimu, u yenila mundaq bir nuqtida özini uningdin yiraq tutalaytti: uning erkin iradisi. Yeni eyni waqitta we eyni bir kontékistte seypidindin ibaret bu rehberning erkin iradisi hélihem mewjut idi—exmetjanlarning ölümidin kéyinki uyghurlardin chiqqan birdinbir rehber süpitidiki seypidinning erkin iradisi téxi mustemlike qilinmighanidi. Bu erkin irade uninggha nurghun mumkinchiliklerni teminliyeleytti—u xuddi özi bir ömür siyasiy jehette nepretlen’gen isa yüsüp alptékin’ge yaki memtimin bughragha oxshash chet’elge qéchip chiqip kétip, özining xitaygha bolghan qarshiliqini dawamlashturalaytti. Yaki u exmetjan qasimilarning ölüm xewiri seweblik tewrep kétishi mumkin bolghan sherqiy türkistan milliy armiyisi heqqide ju énleyni agahlandurup yürmey, eksiche del shuni tutqa qilip xelqni qozghap we uninggha yétekchilik qilip, xitaylargha qarshi turalaytti. Bu qarshiliq héch bolmisa xitaylarni uyghurlar bilen yene bir qétim bétim tüzgüzüp, uyghurlarning haqaretlik halda mustemlike qilinishini az-tola yenggillitetti. Yaki u béyjinggha bérip xitay armiyisini xuddi appaq xoja ghaldan qoshunini sherqiy türkistan’gha bashlap kelgendek bashlap kelmey, u yerge bérishni ret qilip, ghuljini baza qilip, xitaygha bésim ishlitip, ularni madara qilishqa, söhbet ötküzüshke zorliyalaytti. Yaki u sabit damollamgha oxshash özi qatnashqan we rehberlik qilghan inqilabning menpe’eti üchün ölüm yolini talliyalaytti. Gerche, bu tallashlar uyghurlarning choqum xitayning mustemlikisi bolushtek tarixiy yüzlinish we chong döletler otturisidiki gé’o-siyasiy menpe’et munasiwiti teripidin alliburun belgilen’gen siyasiy orunlashturushni özgertelmisimu.
Ilgirilep éytsaq, gerche uyghurlarning siyasiy shara’iti aldin’ala békitilgen teqdirdimu, seypidinning erkin iradisi arqiliq meydan’gha kélidighan shara’it téxi békitilmigen idi—yaki mundaqche éytqanda, uning yuqiriqi tallashlarning birersinimu qarar qilalmasliqi yalta yighinida békitilmigen idi. U kommunizmgha qanchlik erkin—zorluqsiz—ishen’geniken, xitay bilen shunche erkin—zorluqsiz—xizmet birliki élip baralighaniken, démek bashqa mumkinchiliklernimu shundaq erkin talliyalishi kérek idi.
U 1949-yili 24-séntebirdin kéyinki armiyining birdinbir qomandani bolush süpitide bilen, uyghurlarning siyasiy teqdirini özgertelmisimu, uning yamanlishishining aldini az-tola alatti. Héch bolmisa, u milliy armiyige qomandanliq qilip, xitay bilen éliship, öz wetini sherqiy türkistanni qan kéchip qoghdiyalaytti we xitaylarning uni «tinchliq bilen azad qilishi» gha yol qoymighan bolatti. U zaman, sherqiy türkistanning hazirqi zaman siyasiy tarixi bashqiche yézilghan bolatti: shinjang héchqachan xitay teripidin tinch yol bilen azad qilinmighan bolatti. U zaman, sherqiy türkistan xelqi tarixta xitayning tajawuzchiliqini we hökümranliqini özi xalap qobul qilghan shekilde otturigha chiqmaytti, shundaqla sherqiy türkistan jumhuriyiti inqilawi, xuddi maw zédong dégendek, xitayning démokratik inqilawining bir qismi bolmaytti. Téximu muhimi, u zaman, xitaylar pétinip turup, «shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi» déyelmigen bolatti.
Epsus, minglarche epsus, bularning héchqaysisi tarixta yüz bermidi. Tarix, xuddi marks éytqandek, qiyas emes belki emeliyettur. Seypidinning qilghini uning tarixta qaldurghan izi boldi—uning bi’ograڧiyiside héchqandaq gunah tuyghusisiz yézilghanlirimu hem shundaq boldi.
Bir milletning rehbiri urush waqtida urush qomandani bolup ghelibini qolgha keltürgüchi bolsa, tinchliq dewride shu milletning güllinishining yolbashchisi, ijtima’iy parawanliqini barliqqa keltürgüchi, tinch-asayishliqining qoghdighuchisi, qanun-tertipilirining ijrachisi we exlaqiy qimmetlirining himayichisidur. Eger bular orundalmaydiken, u halda bundaq rehber xelqning ümidini yerde qoyghan bolidu. Shuning üchün öz rehbirige tarixining muhim peytliride erkin qara chiqirish hoquqini bergen xelq oxshash usulda bu qararning mes’uliyitinimu sürüshtüreleydu.
Eyni waqitta, uyghurlarning hayatigha héchkim seypidindek ige bolalmaytti, uni héchkim uningdek kontrol qilalmaytti—eng nopuzluq siyasiyon bolush süpiti bilen, seypidin milyonlighan xelqni otqa tashliyalaytti yaki sugha bashliyalaytti. Emma uning bashlighini emeliyette xitayning mustemlikisi boldi. Eger uningdin bashqa biri u qilghanni qilsa, u tarix teripidin u qeder jiddiy sürüshtürülmeydu. Chünki u shexs uyghurlarning seypidindek tallighan rehbiri emes. Xelqmu hem özining pütkül arzu-ümidlirini u shexstin kütken emes. U shexsmu özini bundaq bir mes’uliyette körgen emes. Shunga, uning satqunluqi unche küchlük tesir qozghiyalmaydu. Shunga, seypidinning nopuzi héchkimde bolmighaniken, uning erkin tallishi arqiliq meydan’gha kelgen mes’uliyetmu héchkimde bolmaydu. Bu nuqtidin, seypidinning qismitining étikiliq menisi uning öz xelqige bolghan mes’uliyettin tarixning eng halqiliq minutlirida waz kechkenlikige mujessemleshken.
Bu tarixiy purset ötüp ketkendin kéyin, seypidin heqqidiki xelq arisida tarqilip yürgen bashqa tarixiy hékayiler uninggha bérilidighan bahalargha anche chong tesir körsitelmeydu. Mesilen, bezi kishiler uni töwendiki hékayiler bilen yad étidu. Hékayining birinchisi shuki, u ju énley «shinjang aptonom rayoni» qurush teklipini muzakire qilghanda, aptonomiyining taghlargha we deryalargha emes, belki shu rayonda yashawatqan xelqqe bérilidighanliqini; Shu seweb, «shinjang» gha aptonomiye hoquqi bérilidiken, u choqum ashu zémindiki köp sanliqni teshkil qilidighan uyghurlargha bérilishi kéreklikide ching turghan. Emma, mustemlike qilin’ghan wetenning halini aptonomiye élish özgertelemdu? Ikkinchi jumhuriyet kommunist xitaylarning aptonomiye saxawiti üchün qan tökkenmidi?
Ikkinchi hékaye: éytishlargha qarighanda, medeniyet inqilawi waqtida seypidin yéza-qishlaqlardiki uyghurlarghiche qoral tarqitip, ularning xitay hakimiyitige qarshi turushigha astirttin küchigen. Emma, u bundaq bir qarshiliqqa, urushqa özidek bir rehberning bashchiliq qilishini estin chiqarmasliqi kérek idighu? Undaq iken, qural tarqitip xelqni qozghashni közligen rehber némishqa uninggha rehberlik qilishtin bash tartidu? Mustemlike astidiki chéchenlerning ruslargha qarshi urushigha ularning rehbiri jewher dudayéڧ yétekchilik qilghandek, uyghurlarning medeniyet inqilabida xitaygha qarshi élip bérilidighan qarshiliqigha seypidin yétekchilik qilishi kérek idighu?!
Üchinchi hékaye: seypidin «sultan sutuq bughraxan» romanini yézip, uyghurlarning tarixiy eserler yéziqchiliqidiki bir boshluqni toshquzdi we özi ötküzgen tarixiy xataliqlargha melum pisxik boshinish izdidi. Shuni étirap qilish kérekki, ushbu romanning uyghur eebiyatidiki ornini kem mölcherleshke bolmaydu. Wehalenki, meyli seypidin bundaq romandin yüzni yaki mingni yazsun, bu uning tarixiy xataliqini kechürüshke héch seweb bolalmaydu. Chünki tarix seypidindin ibaret bir siyasiy rehberni uyghurlargha yétekchilik qilishqa tallidiki, hergizmu uni bir yazghuchi süpitide tallimidi. Uyghurlar seypidindin ibaret bir siyasiyondin ümid küttiki, hergizmu seypidindin ibaret bir bolghusi yazghuchidin ümid kütmidi. Ikkinchisi, xelqning kütkini sultan sutuq bughraxanning tarixining yézilishi emes belki özining tarixning özi ishen’gen rehbiri teripidin xorluqtin we nomustin xaliy halda yézilishidur. Yene shu tarixning halqiliq minutlirida sultan sutuq bughraxanning tarixini yaxshi yazghan seypidin özining tarixini xata yaratti.
Seypidinning qehriman yaki satqun ikenlikidin ibaret bu mesilining shunche uzundin buyan talash-tartish qilinishi mesilining intayin murekkeplikini bildürüpla qalmastin, belki yene uyghurlarning qehrimanliq heqqidiki qarishining qanchilik murekkep bir shara’itqa kirip qalghanliqinimu chüshendüridu. Bu murekkeplikni mundaq chüshinishkimu bolidu: bashqilar teripidin allburun belgilen’gen siyasiy shara’itta shexsning erkinliki néme bolushi kérek? Uning erkin tallishichu? Emdi yalta yighinida uyghur mesilisining alliburun belgilinip bolghanliqigha tedbiq qilip baqayli. Eger sherqiy türkistanning teqdiri alliburun yalta yighinida belgilinip bolun’ghan bolsa, uni özgertish üchün qanche küchigen bilen bikar. Eger bu qarashni téximu ilgiriletsek shundaq yekün’ge érishimizki, eger uni özgertish mumkin bolmighaniken, uni qobul qilmaqtin bashqa ilaj yoq. Shunga, xitayning mustemlikisini qobul qilghinimiz tüzük. Qehrimanliq qarishining yatlishishi bilen uyghurlar arisida shundaq bir ümidsiz qarashni barliqqa keltürdiki, xitaygha qarshi turush «tuxumni tashqa urush» qa barawerdur. Kimiki ajiz tuxumni tashqa urmaqchi bolidiken, u eqlidin azghuchidur. Shunga, «singgen nanni yéyish» aqilaniliqtur.
Bu nuqtidin élip éytqanda, seypidinning we seypidin kebi nechche minglighan uyghur kommunistlirining qarari choqum toghra chüshinilishi we küchürümge érishishi kérek. Eger seypidinni kechürüsh toghra kelse, seypidindek xitay bilen birliship uyghularni basturushqa qatnashqan barliq uyghur kadirlirinimu oxshashla kechürüsh kérek. Eger hemmeylen kechürülse, u halda héchkim tarixta xataliq ötküzmigen bolidu. Ushbu qarash bizni shundaq bir bimene nuqtigha yétekleyduki, uyghurlarning shara’iti pütünley ular özliri kontrol qilalmaydighan tashqi shara’it teripidin belgilen’gen, shunga ular qarar qilishta erkin emes; Ular qarar qilishta erkin bolmighaniken, ular özining qararigha mes’ul bolmasliqi kérek. Eger bu nuqta qobul qilinsa, sheksizki, uyghurlardin héchkimning tarixiy mes’uliyitini sürüshtürgili bolmaydu. We hetta, héchkimni satqun dep eyibleshkimu bolmaydu, chünki ular qara chiqirishta erkin bolmighan.
Uyghurlarning mustemlike shara’iti ularning erkin qarar qilish erkinlikige cheklime qoyghan teqdirdimu, ularning mu’eyyen mesililerde qarar chiqirish (we yaki qarar chiqarmasliq) qabiliyiti bar bolghan bolidu. Eger bir uyghur xitayning qorali aldida yaki qiyin-qistaqliri astida qarar élishqa mejburlansa, u öz qararining mes’uliyitige qalmaydu. Emma u erksiz bolghan teqdirdimu yenila erkin qarar qilish qabiliyitige ige. Shu seweb, erksiz turupmu erkin qarar bérelesh qabiliyitining mewjutluqi satqunlarning herqandaq shara’itta kechürüm qilinmaydighanliqini bildüridu. Bu heqte biz töwende seypidin bilen abliz mexsum otturisida qisqiche sélishturma élip barimiz.
Shu nerse aldin éytilishi kérekki, bir yurttin chiqqan bu ikki tarixiy shexsning yashishi kérek bolghan shara’itida héchqanche chong perq yoq—her ikkisi mahiyette «erksiz», gerche biri hoquqta, yene biri hoquqsiz bolsimu. Emma ularning tallighan hayat yoli bir- biridin tüptin perqlinidu. Biri kommunizm idé’ologiyisini milletning menpe’etidin üstün orun’gha qoydi; Yene biri milletning menpe’etini herqandaq idé’ologiyidin üstün orun’gha qoydi. Netijide, biri xitayning teyyarlap bergen textide 30 yildek dewran sürdi, yene biri bash egmey küresh qilip, hayatining newqiran chaghlirini öz düshmini bolghan xitayning türmiside ötküzdi. Biri özining xojayinliri teripidin eng axiri tashliwétildi; Yene biri öz xelqining qelbining hörmet töridin orun aldi—heqiqiy qehriman ataldi.
Seypidin mesilisining ademning könglini her waqit parakende qilidighan yene bir nuqtisi shuki, xitaygha el bolghini bir shexs süpitidiki seypidinla emes, belki téximu muhimi uyghularning eyni waqitta közge körün’gen bir rehbiridur. Xitayning aldi bilen el qilghini del uyghurlarni yétekleydu dep qaralghan rehbiridur. Achchiq heqiqet shuki, bir rehberning düshmen’ge bash égishi uning pütkül armiyisining yérim meghlub bolghanliqigha barawer bolidu. Bu nuqta bizning maqalimizning birinchi neqilide shunchilik danaliq bilen éytilghan: «düshmenning kallisi bilen uning rehberlirining iradisi ularning qoshunlirining bedinidinmu muhim bolghan qaraqtur» (b.s.grifis). Mustemlikichilerning eng aldi bilen qarigha alidighini mustemlike qilin’ghuchilarning eskiri emes belki ularning rehbirining méngisidur. Shuningdek, xitayning qarigha alghinimu aldi bilen uyghurlarning rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlar we axirida seypidindur. Bu rehberler halak qilin’ghandin kéyin, xitay üchün uning eskerlirining bedinini halak qilmaq unche teske chüshmidi.
Yighip éytqanda, seypidin siyasiy idé’ologiye teripidin alliburun tallan’ghan, shunga erkin iradisini yoqatqan tragédiyilik we ziddiyetke tolghan sexstur—derheqiqet, uning wujudida bir qehrimanliq bar. Emma u xelqning özidin kütken ümidini ret qilghan qehrimandur—yeni, u bir qehriman satqundur. Uning satqini weten emes, tupraq emes yaki xelqning bayliqi emes. Uning satqini heqiqiy azadliqqa teshna xelqining özidin kütken ümididur. Mesilining échinishliq teripi shuki, u özini qehriman dep qarash seweblik özining satqunluqini bilmey ötken bir siyasiy meghlubiyetchidur.
Emdi diqqitimizni xitaylarning qandaq qilip uyghurlarning qehrimanliq qarashlirini özgertishke tirishqanliqini körüp baqayli. 1949-yilidin kéyin xitaylargha nisbeten tinchsiz sherqiy türkistanni üzül-késil tinchlandurushtiki eng chong xiris sherqiy türkistan ikkinchi jumhuriyitide muhim rollarni oynighan uyghur siyasiyonlarni bir terep qilish boldi. Buning muhim nishani shu boldiki, xitayning muweppeqiyetlik ménge yuyushi arqiliq uyghurlar öz qehrimanlirini satqun’gha, satqunlirini bolsa qehriman’gha chiqirishni bashlidi. Xitay hakimiyitining uyghur bayliridin kéyin qol salghini uyghurlarning ikkichi jumhuriyitidin kelgen siyasiyonlardur. 1955-yilidiki «ellik birchiler» herikitidin kéyin, xitay hakimiyiti uyghurlarning siyasiyonlirigha «yerlik milletchilikke zerbe bérish» nami bilen qarshi turushqa bashlidi. Bularning ichide, yeni ikkinchi jumhuriyette xizmet qilghanlarning ichide, téximu köprek aptonomiye yaki musteqilliq telep qilghanlar mana mushu yerlik milletchilikke qarshi turush borinigha uchridi. Xitaylarning telipige kön’genler bolsa, saq qaldi we hetta az-tola emelge érishti.
1957-yili élip bérilghan «yerlik milletchilikke zerbe bérish» herikiti we uninggha uliship kelgen medeniyet inqilawi ikkinchi sherqiy türkistan jumhuriyitidin kéyinki toptoghra bir ewlad ümidlik we qabil uyghur milletchilirini yoqatti. Uyghurlar tarixtin béri özining erkinliki üchün qatmu qat bedel bérip kéliwatidu. Wehalenki, 1949-yilidin kéyin töligen bedili tarixning herqandaq waqtidikige qarighanda éghir boldi. Chünki, bu bedel uyghurlar ölirining özlük-éngigha—özining kim ikenliki, dunyadiki orni we bashqilar bilen bolghan munasiwiti heqqide bir qeder éniq qarashqa—ige bolghan waqtida yüz berdi. Téximu muhimi, uni basturushning kölimi téximu keng, wasitisi téximu rezil we ünümi téximu zor boldi.
Herqandaq bir millet erkinlik üchün qurban béridu, eger u insaniyliqtin waz kechmigen bolsila. Bu qurbanliqni aldi bilen her zaman uning qehrimanliri béridu. Emma, bir milletning—jümlidin uyghurdek bir milletning—erkinlik üchün béridighan qurbanliqi dawamliq türde özlirining közge körün’gen qehrimanliri bolsa, yene kélip bundaq qurbanliq esirler boyi toxtimastin dawamlashsa, buning aqiwiti qiyas qilghusiz derijide qorqunchluq bolidu. 18-esirning axirliridin tartip, uyghur xelqi özining qehrimanlirini qurban qilip keldi—kimiki heqqaniyet üchün kökrek kérip chiqidiken, shu qaraqqa élindi, xorlandi, teqip astigha élindi we axirida öltürüldi we hetta uruq-jemeti boyi qetl qilindi. Bu 1949-yilidin kéyin téximu ewjige chiqti. Bir milletning qurbanliqi nechche ewlad dawamlishiwerse, uning wujudiki qehrimanliqqa a’it barliq aktip amillar yigileydu we hetta yoqaydu—yeni u hayat qélish prinsipigha boy sunidu—madarachiliq, janbaqtiliq we satqunluq jem’iyet ezaliri teripidin yoshurun étirap qilinidighan heriket ölchimige özgiridu.
Insanning pisxikisi shadliqni (rahetni) qoghlishidighan we azabtin (aghriqtin) qachidighan xahishqa ige. Eger qehrimanliq hoquqchiliq we hakimmutleq jem’iyet teripidin teqip astigha élinsa we hetta jazalansa, bundaq tüzüm astida yashawatqanlarning yoshurun éngida qehrimanliq terghib qilinmaydighan heriket qatarigha kirgüzilidu. Eger qehrimanliq azab élip kélidiken, insan pisxkisi elwette uni chekleydu. Kishiler özliri bilip-bilmey qehrimanliqqa qarita selbiy menilerni yükleshke bashlaydu we shu arqiliq öz wizhdanigha (we bashqilargha) yoshurun aqlash élip baridu. Eger mutleq köp qisim kishiler mushu xil xahishta özlirining qorqunchini we buningdin kélip chiqqan qehrimansizliqlirini we hetta satqunluqlirini aqlashqa chüshse, kolléktip janbaqtiliq mizani normallishidu.
Janbaqtiliq normallashqan jem’iyette kishiler bir-birining hayat qélish wasitilirini astirttin qollaydu—shu arqiliq özining hayat qélish istikini qanduridu we uning wasitisini hem özige hem özgige yoshurun chüshendüridu. Uningda yat we hetta qarshi bolghan heriketni birlikte ret qilidu yaki uni yekleydu. Shunga, janbaqtiliq normallashqan jem’iyette qehrimanliq bire- bire yüz béridighan we chüshiniksiz bolghan özini qurban qilish dep qarilidu; Qehrimanlar bolsa ré’alistik bolmighan nishan üchün bihude qurban bergen az sanliq «exmeqler» ge aylinidu. Bundaq qehrimanlarning hayati mundaq qosh paji’ege muptila bolidu: özi qarshi turiwatqan sistéma teripidin shepqetsizlerche jazalinish we özi wekillik qilghan top yaki qowm teripidin nomussizlarche tashliwétilish, xata chüshinilish we hetta «az sanliqlar» süpitide zerbe bérilish. Eger ularning mewjutluqi, her bir herikiti, her bir oyi we her bir sözi hem hakimmutleq sistémigha tehlike shekillendüridiken hem özi wekillik qiliwatqan topning ezalirining wizhdanini ongaysizlanduridiken, bundaq qehrimanlarning düshmini herwaqit ikki bolidu—biri özi qarshi turiwatqan sistéma; Yene biri özi wekillik qiliwatqan top. Shunga ularning töleydighan bedilimu qosh bolidu—hem sistéma teripidin hem öz topi teripidin jazalinish.
Qehrimansizliq normallashqan jem’iyette aldirap bir qehrimanni tapqili bolmighinidek, aldirap bir satqunnimu tapqili bolmaydu. Yeni janbaqtiliq köpchilik jem’iyet ezalirining yashash mizanigha aylan’ghan jem’iyet qehrimanliqni righbetlendürmeydu. Chünki bu ularning tüpki yashash prinsipini ret qilidu, wizhdanini aramsizlashturidu; Ularda satqunluq heqqidiki jiddiylikmu unche chong bolmaydu, chünki satqunluqni körsitip bérish we uni yeklesh üchün üchün némining qehrimanliq ikenlikini aldin körsitish kérek. Kimning qehriman ikenlikini körsitip bérish üchün shu jem’iyetning qehrimanliq heqqidiki ölchimi bolushi kérek. Ölchem xireleshken dewrde—bolupmu mustemlike dewride—buni ishqa ashurush besi müshkül bolidu. Netijide, köpchilik bir- birining satqunluqigha süküt qilidu, bir- birini qoghdaydu we qehrimanliqni özliri bilip-bilmey chekleydu. Bu shundaq bir bimene haletni shekillendüriduki, ularning qehrimanliqning yüz bérishige bolghan qorqunchi öz düshminining qorqunchidin éship ketse kétiduki, hergiz uningdin qélishmaydu.
Uyghur jem’iyitide 1949-yilidin tartip taki 1985-yilighiche körülgen ehwal del yuqiriqi bayan qilin’ghandek bop kelgen. Buningdiki eng échinishliq amillarning biri hemme söyidighan qehrimanning yoqluqigha oxshashla hemme nepretlinidighan satquningmu bolmasliqidur. Bu hergizmu uyghurlarni bu mezgilide qehriman yaki satqunning meydan’gha kelmigenlikini bildürmeydu. Eksiche u hemme étirap qilidighan qehrimanning we hemme inkar qilidighan satqunning kolléktip tuyghuda bir ölchemge chüshken halda barliqqa kélishining qiyinliqini körsitidu.
Bu halet uyghurlarning 1985-yili 12-dékabirdiki oqughuchilar herikiti bilen tewrinishke bashlidi. Mezkur oqughuchilar herikitining muhim alahidikliki shuki, u kolléktip qehrimanliq herikiti bolush süpiti bilen,xitayning neyrengwazliq siyasiti arqiliq uyghurlarni mustemlike qilishining meghlub bolghanliqini tentenilik jakarlidi. Xitayning uzun yilliq ménge yuyushining tesirige bir qeder az uchrighan bu bir ewlad qorqumsiz we mes’uliyetchan uyghur oqughuchiliri uyghurlarning xitay mustemlikisige qarshiliq herikitining ammiwi kölimini yéngi bir shekilge élip kiripla qalmastin, belki yene uyghurlarning wujudida ta qedimdin yoqalmay kelgen qehrimanliq rohini partlash xaraktérliq namayan qildi. Uyghurlarning qarshiliq herikiti, xuddi xitay teshwiq qilip kelginidek, bir ochum niyiti alilarning «wetenning birliki» ni bölüshke urunush xaraktérliq zeherxende herikiti emes, belki uyghurlarning kelgüsi ümidi dep qaralghan uyghur yashlirining özining mewjut ré’alliqidin chiqip turup erkinlik izdishining namayende xaraktérliq ülgisi bop qaldi. Mezkur heriket arqiliq nechche on yilliq mustemlike hayatida démi ichige chüshüp ketken bu xelq tunji qétim özining qehrimanlirini kördi, ular heqqide anglidi we ular bilen sözleshti: ular özining tarixtiki qehrimanliq dewrige qaytqandek boldi.
Ushbu oqughuchilar herikitidin kéyin uliship kelgen barin inqilawi, ghulja weqesi we 5-iyul qarshiliq heriketlirining hemmiside uyghurlar nurghun bedellerlerni tölidi, qan tökti, jan berdi, emma özidiki yoqalmas bir ümidni özlirige, özlirining düshminige we dunyagha jakarlidi.
Shuning bilen bir waqitta, xitay mustemlikichiliri uyghurlarning méngisini yuyushni bir minutmu toxtitp qoymidi. Xitaylar uyghurlarning eng muhim kolléktip rohiy tüwrükining biri bolghan qehrimanliq qarashlirini astin-üstün qilipla qalmay belki yene ularning özlük obrazinimu (özige qandaq qarishinimu) özgertiwetti.emde biz uyghurlarning özlük-obrazining 1949-yilidin kéyin qandaq özgergenliki we ularning tesirlirini muhakime qilimiz.
*****
[i]wehalenki, xitay uyghurlarning qehrimanliq qarishini burmilashta qanchilik ustatliq qilmisun, u yenila özining urunushida saqlan’ghili bolmas mundaq bir boshluqni qanche qilipmu yapalmidi: yeni, xuddi xitay kommunistliridin bolghan maw zédong éytip ötkendek, «düshminimning düshmini méning dostumdur.» bu démek, xitay uyghurlardin kimni satqun dep qaraydiken, u uyghurlarning qehrimani; Eksiche bolghinida, uyghurlarning satquni bolushi kérek. Xitayning qehrimanliq heqqidiki ménge yuyush teshwiqatlirining tesiridin özini saqlap qalalighan nurghun uyghurlar yuqiriqi usul boyiche öz qelbidiki qehrimanlirini bahalap kéliwerdi. Qiziqarliq netije shu boldiki, xitay bashtin axir uyghurlarning qehrimani dep qarilishi kérek bolghan töwendiki üch tarixiy shexsni satqun dep qaridi we ular heqqdiki uchurlarni intayin éhtiyatchanliq bilen kontrol qilip turdi: yaqupbeg, sabit damollam we élixantöre.
[ii] s.w. Wéjwud,«padishahning tinchliqi—1637-1641 (ulugh qarshiliq)» , pén’gwin kitabliri (in’glizche), 55-yil, 17-bet)
[iii] xégél, «heq-hoquq pelsepisi» (in’glizche), kembrij uniwérsitéti neshriyati, 1990-yil, 225-bet.
******************************************************************************************
Uyghur Kishi Isimliri Heqqide Mupessel Bayan
isim -insanlarning ijtima’iy alaqe jeryanida melum bir nam arqiliq bir – birini periqlendürüshtiki sheltrik belgisi . Ötmüshte we künimizde, her qandaq bir jem’iyet we millet, özlirige xas bolghan milliy en’ene we adetlirige, diniy étiqadigha, milliy pelsepe-tepekkurigha uyghun isimlarni ishletken yaki ishlitiwatmaqta. Uzaq tarixi tereqqiyat jeryanida nurghunlighan issiq- soghaqlarni bishidin ötküzüp ,talay – talay emili tejirbilerdin alemshumul ilmiy xulasilerni yekünlep, uygharliqning ( medeniyetning ) yüksek pellisini tekrar yaratqan uyghur xelqi özining tinimsiz hayat musapiliride rengdar, mol mezmunluq isim qoyush medeniyitinimu yaratqan .
baligha isim qoyush uyghurlarda qedimdin tartip murasim tüsini alghan bolup, bu xil murasim qedimki zamanlarda ‹‹ köden ›› dep atilatti. Künimizdiki uyghurlarda omumlashqan isim qoyush aditi boyiche, bala tughulup üch künlük (bezi hallarda yette künlük) bolghanda a’ile ezaliri öz ara kéngiship tallighan isimni baligha qoyush üchün, öz ehwaligha yarisha qazan qaynitip, uruq-tughqan, qewm-qérindashlirini yighip, öz jemeti yaki yurtidiki hörmetke sazawer, ilmi we diniy jehette kamil, peziletlik, moysipit aqsaqal kishini baligha isim qoyup bérishke teklip qilidu. Isim qoyush murasimigha ishtrak qilghuchilarning hemmisi taharet élip paklan’ghandin kéyin sorun’gha hazir bolidu. Moysipit kishi balini qoligha élip, aldin teyyarlap qoyulghan jeynamaz aldigha kélip, bala (bowaq) ning ong quliqigha ezan, sol quliqigha tekbir éytip, «sizning asmandin chüshken jennettin chiqqan ismingiz palanchi boldi» dep jakar qilip, jaynamazgha bir domilitidu. Andin bowaqni yene qoligha élip ismini chaqirip mubarekligendin kéyin atisining qoligha béridu.
uyghur kishi isimlirini shu isimlar barliqqa kelgen tarixiy dewrge qarap mundaq 3 türge bölüshke bolidu:
1. Uyghurlar islam dinigha étiqad qilishitn burunqi kishi isimliri
bu dewrde barliqqa kelgen isimlar mundaq alahidiliklerge ige:
Birinchidin, qedimki türkiy (uyghur) tilining lughet fondidiki pé’il we nersiler namliri kishi isimlirining asasi qilin’ghan bolup, hemmisi belgilik menige ige. Mesilen, erden , költékin, pantékin, arslan, tash, tömür, süpürge, chawa dégen’ge oxshash isimlar.
Ikkinchidin, qedimki tebi’et étiqadi we tutém étqadi asasida isim qoyush. Mesilen, kün (küntughdi), ay (aytoldi), yultuz, déngiz, kök («oghuzname»ge qarang) tagh, qut (bext), cholpan, böke, yolwas… dégen’ge oxshash isimlar bolup, uning axirigha «beg», «xan» (xaqan), «tékin» qatarliq qoshumchilar ulan’ghan.
Üchinchidin, isim qoyulghuchining kelgüside batur, iradilik, qeyser bolushigha tilekdashliq bildürüsh yüzisidin shu xil xususiyetlik nersilerge teqqaslap isim qoyush. Mesilen, chintömür, qilich, lachin, qaplan, bughra, alp (alp tékin), tonga (alp ertonga- yolwasni yenggüchi batur) qatarliqlar.
Tötinchidin, bala toghulghan mezgilde közge chéliqqan we alahide étibargha érishken nersilerni xatirlesh yüzisidin shu nersining étini ademge qoyush. Mesilen, tiken (tikenbar), itbay, derya, qotazbay, orman (ormanbek, ormanjan), tay (nurtay), samsaq, tur, altun, kümüsh, képek, palta, keke,…qatarliqlar. Omomen bu dewrde barliqqa kelgen isimlar addiy, chüshinishlik we menilik bolushtek alahidiliklerge ige bolghan.
2. Uyghurlar islam dinigha étiqad qilghandin kéyinki kishi isimliri
bu dewrdiki kishi isimliri uyghurlarning islamiyettin burunqi isim qoyush aditidin pütünley chetnep ketkini yoq, belki qedimki isim qoyush en’enisi asasida adem isimliri téximu köp xil bolushqa qarap tereqqiy qildi. Bu dewrdiki kishi isimlirining alahidilikini töwendiki nuqtilargha merkezleshtürüsh mumkin.
birinchi, islam dini kirishtin ilgiri barliqqa kelgen isimlar yenila tüp isimlik rolini yoqatmidi. Mesilen, tugh (tughluq), oghuz (oghuzxan), ay (ayxan), tur (turan), turaq, toxti (toxtash), bosaq, tarxan dégenlerdek.
ikkinchi, qedimki tüp isimlargha bashqa tillardin kirgen isimlar yaki isim yasighuchi qoshumchilar qoshulup, qosh isimgha aylinish hadisisi barliqqa keldi. Mesilen, tursunmuhemmet, muhemmetturdi (janliq tilda metturdi), muhemmetrozi (metrozi), toxtighazi, xudaberdi, igemberdi, tursunpasha, pexrinur, qelbinur, méhrinisa, méhri’ay, aynur, nurlan… dégenlerdek.
üchinchi, bu dewrde uyghur tili lughet fondigha köplep singip kirgen ereb, pars atalghulirigha egiship, islam dinining muqeddes kitabliridin élin’ghan adem isimliri köpiyishke bashlidi. Buning ipadiliri töwendikiche:
( 1 ) allaning süpetlirini özige isim qilip qoyush. Mesilen, xaliq yaratquchi), semi (ishitküchi), ghopur (epu qilish), qadir (qudret igisi), abdulqadir (hemmige qadir xudaning quli), abdulkérim (xudaning bendisi, quli), nejmidin (dinni yorutquchi yultuz), peyzulla (xudaning peziletlik bendisi), nayip (namazgha dalalet qilghuchi).
( 2 ) mala’ikiler (perishtiler)ning isimlirini isim qilip qoyush (mika’il, israpil…).
( 3 ) peyghemberlerning atlirini isim qilip qoyush) mesilen, dawut, idiris, musa, yaqup, eysa, iliyas, yüsüp, sulayman, ibrahim, ismayil, ishaq, muhemmet… qatarliqlar).
( 4 ) chaharyarlarning ismini isim qilip qoyush (mesilen, ababekri, ömer, osman, éli…qatarliqlar).
( 5 )muqeddes anilarning isimlirini isim qilip qoyush (mesilen, hawa (hawa anam), xediche (büwixediche), sare, meryem, patime (büwipatime), bu’ayshem…qatarliqlar).
( 6 ) diniy mez’hep we derije namlirini hemde «qur’an kerim»diki süre (ayet)namlirini isim qilip qoyush (molla, damolla, ishan, sopi, büwi, aghicha, imam, qazi, yasin…dégenlerdek).
( 7 ) islam kaléndaridiki ay, pesiller we yultuz namlirini isim qilip qoyush (mesilen, shemsiye, qemeriye, qemiridin, ramizan, rejep, seper, qemer, zulhejje, muherrem, mahi (mahigül), nisa, cholpan, bahar, noruz, rori, héyt(héytaxun), sheyban (sheban), arzu (atarut), qurban, hushur, barat…qatarliqlar).
( 8 ) tarixta ötken qehrimanlar, tarixiy shexsler we folklorda yaritilghan tipik obrazlarning atlirini isim qilip qoyush (mesilen, iskender, haron, peridon, arslan, tahir, zöhre, ghérip, senem, perhat, shérin, leyli, hörliqa, zeynep, zuleyxa, yüsüp, ehmet, tomaris, abumoslim, se’id, xizir…qatarliqlar).
( 9 ) muqeddes jaylarning namini isim qilip qoyush (mesilen, medine, mekke, quddus, éhram, misir, islambul (istambul), bughda…qatarliqlar).
( 10 )diniy pa’aliyet namlirini isim qilip qoyush(mesilen, ibadet, imanem, islam, hapiz, talip, muxlis, razi, ghazi, jüme, azna, jennet, weli, ghayip, wajit, hidayet, waris, ishan, sünnet, inayet…qatarliqlar).
3. Hazirqi zaman kishi isimliri
bu dewrdiki uyghur kishi isimlirining alahidilikini qedimki sap uyghur isimlirigha warisliq qilish, ereb – parsche ismlarni uyghur tilining xususiyetliri bilen yughurup islah qilish, dewr rohini eks ettüridighan yéngi isimlarni ijad qilish, ixcham we roshen menidarliq bolushtek alahidiliklerge yighinchaqlash mumkin. Mesilen, shir’eli, shirmemmet (shirmuhemmet), iqbalem, yarmuhemmet, oghlem, oghulnisa, shehribanum, qutluq, aynur, roshen’gül, nurlan, ümid, yalqun, dolqun, gheyret, ghalip, azat, bextiyar, erkin, dolqun, gheyret, ghalip, azat, bextiyar, erkin, höriyet, pezilet, jür’et, sa’adet, salamet, küresh, dilshat, murat, ghelibe, adil, sadiq, yadikar, xalis, ela, munewwer, ötkür, yarqin, yashar, nadir, güzel, démokrat… dégenlerge oxshash. Uningdin tashqiri hazirqi zaman uyghur isimlirida asman jisimliri, jay ismi, métal, qoral-eswablar namliridin élin’ghan isimlar (aygül, yultuz, hawaxan, hesen, hüsen, altun’gül,kümüsh’ay, zumret, göher, yaqut, almas, tashpolat, dinar, tillaxan, shemsher, paltaxun… qatarliqlar); Uchar qush we haywanat namidin élin’ghan isimlar (shungqar, söser, qunduz, bulbul, arslan, yolwas, shir… qatarliqlar); Yémek -ichmek, gül-giyah, del-derexler namidin élin’ghan isimlar (heselxan, nawatgül, toqachxan, maysigül, yasimen, ghunchem, tajigül, chimen, chughluq, jineste, badam, zeytune, yantaq, néluper, iparxan… qatarliqlar); Herqays tarixiy dewrler we zor tarixiy özgirishler asasida barliqqa kelgen isimlar (islahat, kammuna, medeniyet, pida, ghalibiyet, memliket, dölet… qatarliqlar); Herxil fizi’ologiyilik alahidilikke asasen qoyulghan isimlar (menglik, mengleshxan, xalidem, xalmuhemmet, sunbulqiz, xalbüwi, maymune… qatarliqlar) qatarliq isimlarmu köp uchraydu.
90-yillardin kéyinki kishi isimliride otturigha chiqiwatqan eng muhim yüzlinishning biri talliniwatqan isimlerning menisige, milliyliqigha diqqet qilish; Ata-ana perzentige qoyghan isim arqiliq özining arzu-armanlirini (qilghan, qilalighan, qilalmighan, qilmaqchi bolghan) dunya qarishini eks ettüridighan bolush; Perzentining ismi-jismigha layiq bolushini arzu qilishtin ibaret boliwatidu.
uyghurlarda er-ayal isimliri sözlerning urghusi we ulinidighan qoshumchilar arqiliq roshen perqlinidu.
Adette erlerge qoyulidighan isimlar jarangliq, keskin, urghuluq, noqul menige ige bolushtek xususiyetler bilen tarixiy tereqqiyat jeryanida xasliship nispiy halda muqimlashqan. Mesilen, polat, tömür, almas, qadir, qabil, ötkür, batur, gheyret, élshat, dilshat, semet, idris, osman, habil, mamut, wahab, obul…dégenlerdek, qizlargha qoyulidighan isimlar nepis, yéqimliq, rengdar, simowulluq bolushtek alahidiliklerge ige bolup, tarixiy tereqqiyat jeryanida qizlargha xas isim bolup muqimlashqan. Mesilen, gülshen, méhriban, qunduz, seyyare, moden’gül, ghunchem, dilber, gül’ayim, gülchehre, nebire, nesime, hörliqa, gülbahar, melike, qelbinur, asime, hörem, nurgül…dégenlerdek. Erler ismigha köprek axun, xan, jan, bay, beg, way, tay, qul qatarliq süpet qoshumchiliri; Qizlar ismigha köprek gül(tüp ismining hem béshigha, hem ayighigha ulinidu), xan (xénim), qiz, banum, nisa, büwi, nur, ay qatarliq süpet qoshumchiliri uli’idu. Mesilen, ömeraxun (ömer + axun), tursunjan, abdureshitxan, mosabay, pasarbeg, chineway, nurtay, tursuntay (erler ismliri), ayimxan, aznixan, meryemxénim, aman’gül, méhribanun, bextinisa, embernisa, ayqiz, gülqiz, pexrinur, xalbüwi, jennetbüwi, méhri’ay, melike’ay…qatarliqlar. Bu jinsiyet qoshumchiliri be’azide erlerge xas isimlarning axirigha qoshulush arqiliq qizlar ismi yasilidu(mesilen, toxti dégen erning ismigha qizlarning ismini yasighuchi qoshumchilar ulansa, u qizlar ismigha özgiridu. Toxtigül, toxtixan, toxtiqiz, tursun (erler ismi) gül, tursun’ay, tursunqiz dégenlerge oxshash.
yene bezi eler ismining axirigha «e»,«em»tawushlirining ulinish bilen oghullargha xas isim qizlargha xas isimgha aylinip kétish hadisisimu uchraydu. Mesilen, rexim -rexime, kerim -kerime, reshit-reshide, abit -abide, adil-adile, selim -selime, xemit-xemide, zahit-zahide, sabir-sabire, éldan-éldane…qatarliqlar.
uyghur kishi isimliridiki tüp söz bilen isim yasighuchi qoshumchilarning ornini almashturupmu yéngi isim yasighili bolidu. Mesilen, pashaxan-xanpasha, nurmuhemmet-mehemmetnur, nazigül-gülnaz, gülbahar -bahargül, gülnur -nürgül, nisagül-gülnisa… dégenlerdek. Shundaqla, bezide isim yasighuchi qoshumchilar öz’ara birikip muqimlashqan xas ismigha aylinidu. Mesilen, isim ay + xan = ayxan, xan + ay =xan’ay, gül + qiz = gülqiz, gül + banum= gülbanum, büwi + xan = büwixan, axun + jan = axunjan, jan + bék = janbék, axun + bay = axunbay, xan + qiz = xanqiz, gül + nisa = gülnisa…we bashqilar.
yene bezi isimlarning axirigha «ek»«em» qoshumchiliri ulinish bilen erkilitish, kichiklitish, kemsitish menilirini bildüridighan isimlargha aylinidu. Mesilen, toxti- toxtek, ghoji -ghojek, bexti-bextek, xelchem -xelchek, molla -mollek, qadir -qadirem, ghopur-ghopurem, nasir -nasirem, gayit-gayitem… dégenlerge oxshash.
uyghurlarda neseb qoghliship, ejdad -ewladlirining namini eslep turush, ata – bowilirining izini öchürmeslik meqsitide wapat bolghan dadisi yaki bowisining ismini oghul newrisige, momisining ismini qiz newrisige yaki ölüp ketken bir tughqanlirining namini kéyinki ewladlirigha isim qilip qoyush aditi küchlükrek, bu oghulni chaqirghanda bowisini, qizni chaqirghanda momisini esleydighan turmush aditi sheklide ipadilinip turidu. Qoyulghan ismini atashtimu baliliq, yashliq, qiranliq (ottura yashliq), qériliq dewrliri boyiche allégoriyilik isim yaki herxil isim yasighuchi süpet qoshumchilirini qoshush shekli bilen perqliq atash aditimu bar. Mesilen, yéngi toghulghan bowaq balilarni oghul bolsa «paqlinim», «qozam», «ghojam», «qurghuyum», «sultinim»; Qiz bolsa «munchiqim», «gülüm», «altunum», «aypasha», «xan’ayim» dep esli ismini atimay, erkiletmey nam bilen ataydighan, ösmürlük dewride isim yasighuchi süpet qoshumchilirini qoshmay, tüp ismi boyiche, kérem, mehemmet, semet, qadir, nasir…dep biwaste ataydighan (qizlar ismidimu mushundaq) adet bar. Peqet ottura ash we qériliq mezgilige kirgendin kéyinla hürmet meniside yuqiriqi süpet qoshumchiliri (axun, axunum, beg, bégim, xan, xénim, büwi…)qoshup atilidu hemde yashliq dewride ismining axirigha qoshulidighan«gül», «qiz» qoshumchiliri «xan» yaki «xénim», «acha» qatarliqlargha almishidu.
uyghurlarda ismining aldi yaki keynige teg’at qoshup ishlitidighan adet ilgiriki zamanlarda qismen da’iride aqsöngek , oqumushluq kishiler arisida mewjud bolghan bolsimu, emma, hazirghiche omum xelq aditige aylinip yétip kélelmigen. Hazir peqet ismi – atisi sheklidiki endize qollinilmaqta. 2000 – yilliridin bashlap uyghur ziyaliylirida teg’at qollinish heqqidiki pikirler otturigha chiqip, bu heqtiki izdinish – teshwiqat ewj aldi. Nöwette uyghurlar arisida teg’at qollinish istiki barghanséri ulghaymaqta. Wahalenki shinjang uyghur aptonom rayonidiki uyghurlarning teg’at qollinish ishi téxi qanunlashturush küntertipige kirgüzülgini yoq. Bir qisim pikri oyghaq ziyaliylar bu heqte boshashmay tirishchanliq körsetmekte.
uyghurlar öz balilirigha isim qoyghanda töwendikidek ehwallargha alahide déqqet qilatti :
(1) qoshkézek ikki oghul toghulghan bolsa, yad étish, séghinish yüzisidin elining patimedin toghulghan oghulliri hesen -hüsenlerning’ismini qoyatti. Qoshkézek toghulghanlarning biri oghul, biri qiz bolsa oghulning ismini hesen, qizning ismini patime dep qoyatti. Eger her’ikkilisi qiz bolsa birining ismini patime, birining ismini zöhre dep qoyatti.
(2) yüsüp isimlik bir adem oghul perzent körgen bolsa uning isminiyaqup dep qoymaytti. Ismayil isimlik bir adem oghul perzent körgen bolsa uning ismini hergiz ibrahim dep qoymaytti. Chünki, yüsüp yaqup peyghemberning, isma’il bolsa ibrahim peyghemberning oghulliri bolghanliqtur.
uyghurlarning ismini rayon xaraktirlikdep éytishqa bolidu. Bezi isimlargha qarap shu ademning qeyerlik ikenlikini bilgili bolidu. Iytayli er isimliri « met» sözi bilen bashlan’ghan bolsa (mettursun, metqurban, metruzi. …) u ademning xoten we uning etrapidiki yurtqa tewe ademler ikenlikini; Er isimliri « imam » sözi bilen bashlan’ghan bolsa (imam hesen ) bularning atush terepning ademliri ikenliki; Er isimliri « obul » sözi bilen bashlan’ghan bolsa (obulqasim, obul sidiq )bularning qeshqer terepning ademliri ikenlikini; Er isimliri « tu » yaki « aq »sözi bilen bashlan’ghan bolsa (tuniyaz, aqniyaz )bularning aqsu terepning ademliri ikenlikini; Er isimlirining axirigha « qari »qoshulghan bolsa (ghappar qari, sattar qari ) bularning kucha terepning ademliri ikenlikini; Er isimlirning axirigha «jan » sözi qoshulghan bolsa (musajan, abla jan )bularning ghulja terepning ademliri ikenlikini bilgilibolidu. Ayallar ismining’axirigha « gül », « nisa » sözliri qoshulghan bolsa (nurgül, reyhan’gül, turnisa, aynisa )bularning qeshqer terebning ayalliri ikenlikini, ayallar ismining axiridiki «büwi »,«qiz » largha qarap (jennetbüwi, ayimqiz ) bularning ghuljiliq yaki shu terepning ayalliri ikenlikini bilgili bolidu. Shundaqlar iskender, is’haq, sopi, dugamet, olmayit, qayit. …dégendek erler ismigha we aysimxan, almaraxan, maysixan, eznixan. ….dégendek ayallar ismigha qarap, bularning turpan rayonining ademliri ikenlikini bilishke bolidu.
leqem we texellus kishilerge bashqilar we özi teripidin qoyulghan qoshumche nam bolup, uyghurlar arisida nahayiti keng omumlashqan.
leqem kishilerning mijez, xulqi, pisxik alahidiliki, fizi’ologiyilik belgiliri, kespiy xususiyiti qatarliq tereplerdiki alahidiliklirige asasen qoyulidu. Mesilen, turaq tangga, hemra qoychi, mamut qassap, sidiq mozduz, ghopur qasqan, abla sopunchi, tursun peshmet, himit baxshi, hesen mizgan, turap déhqan, yaqup ashlengpung, hoshur qendal, dawut dellal, hamit mezin, ba’iz babkar, qeyyum seypung, ayup qasqan, ablet qendel (kespiy leqem), turdiyar qongghuz, hemra qaqbash, gholam kök (ushshuq), rozi tuqinaq, hemdul qawan, turap shatiraq, muxter kawa, tilla yorgha, jamal seteng, abliz gacha, sidiq kékech, (pisxik leqemler), emet sérriq, qasim dagaza, rozi töge, qasim piste, hashim qarilaq, élaxun kökköz, memtimin qariqash, tursun qushqach, sadirxangruq, séyit mozay, turan qorchaq, (fizi’ologiyilik leqemler), séyit nochi, sadir palwan, tömür batur, hisam deldüsh xélil leqwa, hashir tülke (jesurluq yaki nuqsan-sewenliklirige asaslinip qoyulghan leqemler) qatarliqlar. Uyghurlar arisida shexs leqemdin bashqa yene, yurt -mehellilerning ortaq leqimi bolup, u yene öz nöwitide shu yurt-mehellidiki kishilerning shexsiy leqimi süpitidimu ishlitilidu. Yurt leqemliri ewladtin-ewladqa miras bolup kéliwatqachqa, héchqandaq kishi uningdin gheyriylik hés qilmaydu. Mesilen, qara qurum azghansal oymanliqidiki uyghur ahalilirining neseb tezkiriliridin melum bolushiche, ular tarixtin buyan -«ghaziler-», -«kellekler-», -«qongghuzlar-», -«bordaqlar-», -«toxular-», -«latilar-» -«porlar-», -«koshanglar», -«toqunaqlar-», -«qarni yoruqlar-»dégen’ge oxshash on xil leqem türkümi boyiche atilip, herqandaq zaman, orun, ijtima’iy munasiwet jehetlerde ejdadini perq étishning birxil birlik bölünmilirini hasil qilip kelgen. Uyghurlar arisidiki shehidane xoten, ghéribane yeken, ezizane qeshqer, ghaziyane aqsu, weliyane kuchar, gheliyane turpan dégen’ge oxshash shu rayonlarning tarixiy xaraktérstikisimu yurt leqimi katégoriyisige kiridu.
leqemning yene bir xili-texellus bolup, u simowolluq xaraktérige ige. Texellus köp hallarda esli ismining ornida qollinilidu yaki esli ismining axirigha ulinip kélidu. Uyghurlarda texellus köprek arzu -istek ghayiwi mezmun yaki yurt tewelikini bildüridu. Ghayiwi mezmunni ipadileydighan simwolluq (mitaforiliq)texelluslar köp hallarda esli isim ornigha ishlitilidu. Mesilen, lotfi, jami, nawa’i, sakkaki, zelili, xirqiti, gumana, nefisi(ammanisa xénim), nizari, ghéribi, seburi, qaynam örkishi, webashqilar. Bundaq texellusni köprek yazghuchi -sha’irlar, alimlar we sen’etkarlar qollinidu. Tewelikni ipadileydighan texelluslar asasen esli ismigha ulinip, shu kishining tughulghan yurt -makanini ishare qilidu. Mesilen, mehmut qeshqeri, ehmed yükneki, ebunesir farabi, qédirxan yekendi, molla musa sayrami, ehmedshah qariqash we bashqilar.
omumen, uyghur kishi isimliri yuqirida körsitip ötkendek köp xilliqqa, rengdarliqqa we menidarliqqa ige bolup, uni tetqiq qilish muhim qimmetke ige. Shundaqla u yene étnografiye, tarix, folklor, pisxologiye, yer -jay atliri ilmi, dinshunasliq…qatarliq penler bilenmu zich munasiwetlik.
paydilanmilar:
1.uyghur örpe adetliri ( kitab ).
2.miras zhurnili 2008 – yilliq 3 – san.
3.isimshunas ustaz mutellip sidiq qahirining qeshqer edebiyati we qeshqer pdagogéka instituti ilmiy zhurnallirigha bésilghan munasiwetlik maqaliliri.
4.doktor abdureshid jelil qarluqning ‹‹ türk , uyghur kishi isimliri üstide tetqiqat ›› mawzuluq maqalisi.
5. Uyghur famile tetqiqati ( kitab ).
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Uyghur Kishi Isimliri Heqqide
Mutellip sidiq qahiri
Uyghur kishi isimliri qurulma jehettin taq, qosh we köp (murekkep) terkiblik bolup, nurghun isim yasighuchi we özgertküchi terkibler arqiliq xas isim yasash we özgertish alahidiliki barliqqa kelgen. Bu terkibler erepche, parsche we uyghurche sözlerni, shuningdek erebleshken iranche sözlerni öz ichige alidu. Uyghur kishi isimliridiki taq terkiblik, yeni, birla sözdin tüzülgen isimlar ichide erep tilini menbe qilghanliri üchtin ikki qisimni igilisimu, lékin qosh we köp terkiblik isimlarni yasighuchi we özgertküchiler ichide yérimidin köpreki parsche we uyghurche sözlerni asas qilidu, uyghurche sözlerning özila üchtin birini igileydu. Démek, erepche, parsche we uyghurche terkibler öz’ara birikip erepche – parsche, erepche – uyghurche, parsche – uyghurche ikki tilni we erepche – parsche – uyghurche üch tilni menbe qilghan köpligen arilashma tewelik isimlar barliqqa kélip, uyghur kishi isimlirining terkibiy qismigha aylinip, kishi isimlirining özige xas alahidilikini namayan qilghan.
Qosh we köp terkiblik kishi isimlirini yasighuchi we özgertküchi terkibler er – ayal kishi isimliri üchün ayrim yaki köprek qollinilidighan (100din artuq isimning yasilishigha asas bolidighan), azraq qollinilidighan (ondin artuq isimning yasilishigha asas bolidighan), er – ayallar üchün ortaq qollinilidighan, isimlarning béshigha, axirigha qoshulidighan we bash – axirigha ortaq qoshulidighan türlerge ayrilidu. Buning bilen minglighan qosh we köp terkiblik isim yasilidu we özgertip köpeytilidu. Qoshulghan we özgertilgen bu isimlar taq terkiblik isimlargha oxshashla musteqil isim süpitide qollinilidu.
1. Meyli er yaki ayallar ismi bolsun, ularning béshigha qoshulup kélidighan (abdul, aq, ebu, el, zul, mahi, mir, mirza qatarliq) terkibler isim yasighuchidur. Mesilen: ehed abdul’ehed, haj – aqhaji, bekri ebubekri dégendek.
2. Er yaki ayallar ismining axirigha qoshulup kélidighan, aldinqi terkib bilen bir pütün mene hasil qilidighan ‹‹ din ›› dégen söz isim yasighuchi, aldinqi terkibning süpiti yaki qoshumchisi rolida kélidighan ‹‹ tay, qari, qiz, nisa ›› lar we isim özgertküchi alahide qoshumche ‹‹ m ›› qatarliq terkibler isim özgertküchidur. Mesilen: shemsiddin (dinning quyashi), nuriddin (dinning nuri), nur＋tay, haji＋qiz, tursun＋qari, tursun＋ nisa, abide＋m dégendek.
3. Er yaki ayallar ismida hem bashta, hem axirida kélidighan, bashta kelse isim yasighuchi, axirida kélip aldinqi terkib bilen birikip mene ipadilise yenila isim yasighuchi, bashqa ehwalda isim özgertküchi bolidighan (axun, allah, ay, ayim, bay, beg, bibibüwi, toxti, jan, xan, xoja, xénim, dil, se’idséyit, shah, gül, nur, niyaz qatarliq) terkiblerning ichide ‹‹ allah ›› meyli bash yaki axirida kelsun isim yasighuchidur, qalghanliri bashta kelse isim yasighuchi, axirida kelse isim özgertküchi hésablinidu. Mesilen: allaberdi (allah bergen oghul), nurulla (allahning nuri) dégendek isimlarning her ikkiside ‹‹ allah ›› kéyinki we aldinqi terkibler bilen birliship bir pütün mene hasil qilidu. Shunga u isim yasighuchi bolidu. ‹‹ ay ›› sözi ‹‹ aynur ›› dégende isim yasighuchi, ‹‹ göher’ay ›› , ‹‹ pasha’ay ›› dégendek isimlarda isim özgertküchidur, shuningdek ‹‹ gül ›› sözi ‹‹ gülnar ›› da isim yasighuchi, ‹‹ meryemgül ›› de isim özgertküchidur.
4 . Meyli er yaki ayal isimlirida bolsun, azraq qollinilidighan (altun, aman, anar, eli, ehmed, bexti, taji, tash, tur, tura, turan, turdi, tursun, janan, jennet, chong, xal, dölet, rehim, rozi, zad, ziya, sahib, shad, shir, ghulam, méhir, hör, oghul, yar qatarliq) terkibler eger bashta kelse isim yasighuchi, axirida kelse isim özgertküchidur. Mesilen: ‹‹ altun’gül ›› de ‹‹ altun ›› isim yasighuchi, ‹‹ muhemmed yüsüp ›› te ‹‹ yüsüp ›› isim özgertküchi bolidu. Yeni, ‹‹ altun ›› ‹‹ altun’gül ›› ning asasiy gewdisi bolup, isim yasighuchi; ‹‹ muhemmedyüsüp ›› te ‹‹ muhemmed ›› dégen isim ‹‹ yüsüp ›› ning qoshulushi bilen bashqa bir isimgha özgiridu, shunga ‹‹ yüsüp ›› bu yerde isim özgertküchidur.
Azraq qollinilidighan isim yasighuchi we özgertküchi terkibler yuqiriqilarla emes, téximu az qollinilidighan (ondin töwen isimning yasilishigha asas bolidighan) yene bir munche terkibler bar. Mesilen: pasha, patime, turghun, turup, tömür, türk, tilla, jahan, jüme, ziba, subhi, sultan, qush, qut, nezer, new… Dégenlerge oxshash.
Uningdin bashqa yene, er – ayallar ismini kemsitip atashta qollinilidighan bezi isim özgertküchi qoshumchilar bar. Ular isimlarning axiri ‹‹ a ›› , ‹‹ e ›› bilen kelgende biwasite ulinidighan, bolmisa ‹‹ a, e ›› qoshulup (ayrim ayalche isimlarning axiri ‹‹ e ›› bilen kelse ‹‹ u ›› gha almashturulup), uningdin kéyin kélidighan ‹‹ q, k, sh, m ›› lardin ibaret (buning ichide ‹‹ m ›› setlime isim qoshumchisi, alahide isim özgertküchi qoshumche rolidimu kélidu). Mesilen: turaq, nurek, nuresh, nurem, xoja xojaq, ziya ziyash, selime selimuq, helime helimuq dégen’ge oxshash.
Uyghur isim medeniyitide yuqiriqidek terkiblerdin paydilinip nurghun isimlarning perqliq wujudqa kélishi bilen uyghur kishi isimliri üzlüksiz yéngilandi we toluqlandi. Bügünki künde xelqimiz mol isim xezinisige ige milletlerning birige aylandi. Yéqinqi yillardin buyan, bolupmu 20 – esirning 80 –, 90 – yilliridin buyan kishi isimlirimiz zor derijide toplinip retlen’gen we tetqiq qilin’ghan kitablarning arqa – arqidin neshir qilinishi bilen, isimlarni toghra qollinidighan we menelik isimlarni tallap qollinidighan kishiler barghanséri köpeydi. Mushundaq pursette millitimizge uyghur kishi isimlirining alahidilikini, jümlidin qosh we köp terkiblik isimlarning yasilish qanuniyiti, özgirish ehwalini toluq chüshendürüp, kishilerning ixcham, qisqa, menelik we chirayliq, yéqishliq isimlarni tallishigha, isimlarning qa’idisiz özgergen setlime shekillirini peydinpey yoqitishigha imkaniyet yaritish dewrning teqezzasi, elwette.
uyghur kishi isimlirining qurulma alahidiliki toghrisida
uyghur kishi isimlirining qurulma alahidiliki toghrisida
turnisa rozi
kishi isimliri – insanlar jem’iyitige xas alahide hadise bolup, bashqa til hadislirige oxshash muhim ehmiyetke ige. Uning shekillinishi, kishiler hayat kechüriwatqan jem’iyet, medeniyet, tarixiy muhit we shu milletning qolliniwatqan tili qatarliqlar bilen zich munasiwetlik bolup, u, insaniyet jem’iyiti, medeniyiti we turmushini biwasite yaki wasitiliq eks ettürüp béridu hem bir insanni ikkinchi bir insandin perqlendürüsh zörüriyitidin tughulghan nam belge, u kishilik hayatta, xususen ijtima’iy alaqide kem bolsa bolmaydighan muhim rolgha ige. Insanlar özige xas éngi bilen bashqa mexluqatlardin perqlinidighan bolghachqa, kishi isimlirida ashu yüksek ang jilwe qilip turidu. Her qandaq bir milletning kishi isimliri shu milletning özige xas medeniyet katégoriyisige kiridu. Shundaqla u shu milletning omumiy medeniyet qurulmisining her qaysi tarixiy dewrlirini mu’eyyen alahidiliki bilen eks ettürüp béridu. Chünki, uningda shu milletning tarixtiki diniy étiqadi, özige xas örp – aditi, dunya qarshi, exlaq ölchimi, turmush pelsepisi qatarliqlarni namayan qilidighan konkrét mezmunlar janliq ipadilinip turidu. Uyghur xelqi uzaq tarixqa, shanliq medeniyet en’enisige ige xelq bolup, barliq medeniyet muweppeqiyetliri qatarida, özige xas isim qoyush aditini barliqqa keltürüp, dunya isim medeniyitigimu belgilik töhpe qoshqan. Uyghurlarning isim qoyush alahidiliki, isimlarning köp xil, köp menilik, tekrar we simwolluq bolushida gewdilinidu.
isimlar meyli qaysi tilgha mensup bolsun, hösn – jamal, qeddi – qamet, xushpé’illiq mezmun qilin’ghan isimlar hazirqi zaman uyghur kishi isimlirining asasiy terkibini teshkil qilidu. Isimlarning köp xilliqi uyghur xelqining güzellikni neqeder söyidighanliqini, ejdadlirimizning isim tallashta shekil we menige ehmiyet bergenlikini ispatlaydu. Bu mezmundiki isimlar taq terkiblik bolghanning sirtida yene güzel shey’ilerning nami bilen birikken qoshma isimlar, jelp qilish küchi yuqiri bolghan isimlar bilen ipadilinidu. Mesilen: gülijéhre, ayperi, dilber, aqqiz, ziba … Dégendek.
ejdadlirimiz bala tughulup isim qoyulghandin kéyin, taki bala töt – besh yashqa kirgüche öz ismi bilen atimay simwol xaraktérige ige erkiletme nam bilen ataydu. Mesilen: oghul balilar « qozam», « botam », « bégim », « paqlinim », « gang », « qarichugham », « saqam »; Qizlargha « peri », « ay », « xan », « gül – gülüm », «monchiqim », « ipar », « cholpinim », « tomuchuqum » dégendek besh yashtin öylük – ochaqliq bolghiche öz ismigha « gül », « qiz », « qari », « axun », « jan »,« beg » qatarliq süpet qoshumchiliri qoshup atilidu. Mesilen: reyhan’gül, tursunqiz, yünüs qari, yüsüpbeg, toxtaxun, ablimitjan qatarliqlar. Yashan’ghanlar ismining axirigha « dada », « ata », « bowa », « tagha », « ana », « moma » qatarliq isimlar qoshulup atilidu.
1. Kishi isimlirining qurulma alahidiliki
hazirqi zaman uyghur kishi isimliri her qaysi tarixiy dewrlerde mu’eyyen mene alahidilikini namayan qilish bilen bille, öz tereqqiyati dawamida özige xas qurulma alahidilikini shekillendürgen bolup, asasliqi isimlarning léksikiliq terkibi, til teweliki, nisbet jehettiki özgichiliki we perqi uyghur kishi isimlirining mushu xil alahidilikini teshkil qilidu. Léksikiliq terkib bolsa, melum isimning taq terkiblik, qosh terkiblik yaki köp terkiblik ikenlikini körsitidu, til teweliki, isimlarning esli kélip chiqish ehwali, til jehettiki söz menbesi, shuningdek melum tilning uyghur kishi isimlirida igiligen orni qatarliqlarni körsitidu. Nisbet jehettiki özgichiliki bolsa, melum türdiki isimning barliq isimlar ichide igiligen nisbitini körsitidu.
1)isimlarning léksikiliq terkibi
hazirqi zaman uyghur kishi isimliri taq terkiblik isim, qosh terkiblik isim, murekkep terkiblik isim dep üch türge bölünidu. Taq terkiblik isim yeni birla sözdin tüzülgen isimni körsitidu. Uyghurlarning ismi köpinche taq terkiblik bolup, u köp sanni teshkil qilidu. Mesilen, reyhan, arzu, alma, anar, jemile adil, polat, tursun yolwas, qurban dégenlerge oxshash.
bu isimlar xaraktéri, bildürgen menisi, söz türkümi qatarliq jehetlerdin qarighanda, esli isimlar, yasalma isimlar, süpetler, pé’illar, qoshumche isimlar we bashqilarni öz ichige alidu.
qosh terkiblik isimlar ikki isimdin yaki üch isimdin terkib tapqan bolup, ular qosh terkiblik isim dep atilidu. Qosh terkiblik isim qollan’ghanlarmu az emes. Mesilen, tursun xoja dégen isimda öz ismi « tursun + xoja », « muhemmed’eli qadir » dégen isimda öz ismi « muhemmed + eli ». Murekkep terkiblik isimlar az bolup, uningda musteqil bir isim bilen, yene bir qosh terkiblik isim qoshulup, bir kishining xas ismi teshkil qilinidu. Mesilen, « muhemmedrehimhaji tursun » dégen isimda öz ismi « muhemmed + rehim + haji ». Tüzülüsh sheklidin qarighanda, bu isimlarni yene ikki türge bölüshke bolidu:
(1) jümle sheklide birikken isimlar. Bu xil isimlar asasen ige, xewer yaki qoshma pé’il sheklide tüzülgen. Xuda berdi, tiliwaldi, sétiwaldi, alla berdi, igem berdi dégenlerge oxshash.
(2) arilash birikken isimlar. Oxshash bir musteqil isimni yaki qoshumche isimni yene bir isimning birdem aldida, birdem keynige qoshulushi arqiliq yasalghan arilashma isimlar. Mesilen, nurgül, gülnur, xanzöhre, zöhrexan…
2) isimlarning til teweliki
hazirqi zaman uyghur kishi isimlirining til teweliki xilmu-xil we murekkep bolup, ereb tilidin qobul qilin’ghan yaki ereb tilini menbe qilghan isimlar barliq kishi isimliri ichide texminen ﹪80 ni teshkil qilidu. Ereb tilidin qobul qilin’ghan bu xil isimlar meyli taq terkiblik, qosh terkiblik yaki köp terkiblik bolsun, omumen ereb tilidiki türlük pé’illardin shaxlinip chiqqan we sintaksisliq yol bilen birikken bolup, shekil jehette töwendikidek bir qanche xilgha ayrilidu.
(1) üch herplik addiy pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketni orundighuchining namini bildüridighan isimlar: adile, zahide, nadire, kamile, sajide, … Qatarliqlar.
(2) üch herplik addiy pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketning nisbeten artuqraq orundalghanliqini bildüridighan sélishturma isimlar. Edhem, extem, enser … Qatarliqlar.
(3) üch herplik addiy pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketning obyéktini yaki ish heriketni qobul qilghuchining namini bildüridighan isimlar: mehbube, mextume, meqsude, me’isume, mensure, me’mune … Qatarliqlar.
(4) üchtin artuq töt yaki besh herplik pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketni orundighuchining we ish – heriket obyéktining namini bildüridighan isimlar. Muqeddes, mukerrem, munewwer, mujessem, muqteber, murteza … Qatarliqlar.
(5) her xil pé’illarning tomuri hésablinidighan we ish – heriketning namini bildüridighan isimlar: muhebbet, meghpiret, nusret, salamet, latapet, karamet … Qatarliqlar .
(6) her xil pé’illardin shaxlan’ghan hemde waqit, orun we nerse namini bildüridighan isimlar: meshrep, mersed, menzer, mesh’el, menar ( munar ) … Qatarliqlar.
(7) chirmishish munasiwitide we yandash munasiwette baghlinip, birikme sheklide qollinilghan isimlar. Erebche isimlar ichide bu xildikilirimu köp sanni teshkil qilidu. Mesilen: abdulla, bedridin, amannisa, xeyrinisa … Qatarliqlar.
erebche isimlardin qalsa, her xil arilashma tewelik isimlar uyghur kishi isimlirining texminen ﹪10 ini teshkil qilidu. Hazirqi zaman uyghur kishi isimliri ichide parsche isimlar texminen ﹪5 ni, sap uyghurche isimlar texminen ﹪4.5 ni, gheyriy ereb – pars tilliridin kirgen yaki ereb tili we erebche muqeddes kitablar wasitisi bilen kirgen erebleshken ibraniche we yawropache isimlar﹪0.5ni teshkil qilidu.
hazirqi zaman uyghur kishi isimlirining qollinish miqdari, jümlidin ayrim herplerni bashlinish qilghan isimlarning omumiy isim jehettiki perqi xéli chong. Asasliqi, her bir herpning we shu herpni bashlamchi qilghan sözlerning özige xas alahidiliki we ayrim isimlarning yasilish xaraktéri teripidin belgilinidu.
3) kishi isimliridiki özgirishler
hazirqi zaman uyghur kishi isimliridiki özgirish bir qeder gewdilik. U, asasen isimlarni toluq toghra atimasliq, erkilitip we kemsitip atash, janliq tilda peydinpey özgirip kétish qatarliq bir nechche xil amilgha merkezleshken. Bir bölek isimlar istémal jeryanida toghra qollinilmighanliqtin, esli atilishidin qismen yaki körünerlik yiraqlap kétip, bezi isimlarning köp xil özgirishliri barliqqa kelgen. Ayrim isimlarning eslini tapmay turup, uninggha mene bergili bolmayla qalmastin bezi isimlarning eslini tapmaq nahayiti qiyin. Démek, köpinche isimlar murekkep özgirish hasil qilghan bolup, bu xil özgirish isimlarning éytilishigha asan, ixcham bolushini ilgiri sürgen bolsimu, lékin isimlarning ilmiyliki we sistémiliqigha belgilik tesir yetküzgen.
erebche, parsche bezi isimlar we qismen uyghurche isimlar uyghur tilining shiwe alahidiliki we uyghur tilidiki tawushlarning maslishish qanuniyitige asasen, tawush ( herp ) almishish we chüshüp qélish hadisisi arqiliq özgirip we ixchamlinip, janliq tilgha boysun’ghan. Bundaq özgergen isimlar nahayiti köp bolup, murekkep, zenjirsiman özgirish hasil qilghan.
(1) uyghur tilidiki « a, e, é, i, u » qatarliq sozuq tawushlar bilen teleppuz qilin’ghan bir qisim isimlarning bashlinish boghumi « ha, he, hé, hi, hu » gha özgergen. Mesilen :
toghrisi özgirishliri
arip harip
eziz heziz
éyd héyt
ilaxun hilaxun
ushur hushur
(2) « q, h, gh, i » tawushliri ayrim – ayrim halda « x » gha özgergen . Bu yerde « x » teleppuz qilin’ghan « h » tawushi , omumen erebchidiki « ch » bolup , toghrisi « h » teleppuz qilish bolsimu, uning « x » gha mayilliq teripimu bar. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
aqniyaz axniyaz
perihe perixe
meghpiret mexpiret
(3) « z » tawushi « s » gha, « s » tawushi « z » gha özgirip, qaychisiman özgirish hadisisini barliqqa keltürgen . Mesilen:
toghrisi özgirishliri
merziye mersiye
ghiyasidin ghiyazidin
uyghur kishi isimliridiki tawush chüshüp qélish arqiliq shekillen’gen özgirish, asasen töwendiki bir nechche xil bolup , uni qisqirash hadisisi déyishkimu bolidu:
(1) isimlarning meyli otturisida yaki axirida kelsun, omumen « h » tawushining chüshüp qélishi köp uchraydu. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
zöhre zore
zulhey zuley ziley
sabah saba
(2) arqa- arqidin tekrarlinip kelgen ikki oxshash tawushning biri qisqirap ketken. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
razzaq razaq
seypiddin seypidin
(3) isimlarning bash boghumi yaki bir, ikki tawushi saqlinip, axiri pütünley qisqirap, uning ornigha « gül, xan, qiz » süpetliri ( bular til nuqtisidin süpet bolmisimu, kishi isimlirida süpet rolini öteydu ) ulinip kelgen. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
gülshen güshexan, güsheqiz
patime patigül, patixan
atike atigül, atiqiz, atixan
(4) « r » herpining chüshüp qélishi janliq tilda tebi’iy körülidighan hadise bolup, kishi isimliridimu bu hadise körülidu. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
turnisa tunsa
nurxan nuxan
(5) birdin artuq yaki bir nechche tawush biraqla chüshüp qélip, ixchamlinish ehwalimu körülidu. Mesilen:
toghrisi özgirishiliri
xeyrinisa xernisa , xeyrixan
zulqehri zulqer
(6) tawush almishish we chüshüp qélishi, birla waqitta yüz béridighan ehwalmu mewjut. Mesilen:
zebire ziwire
ubeydulla ebeydulla, ebeydul, ebey
erebchidin qobul qilin’ghan bezi isimlarning bash boghumi telep boyiche « e » teleppuz qilinishi kérek. Emma uyghur tilidiki tawushlarning maslishish qanuniyitige asasen, « e » boghumi « a » gha özgergen. Bu xil özgirish tebi’iy halda, uyghur tilining éhtiyaji boyiche barliqqa kelgen. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
jemal jamal
wehhab wahab
kemal kamal
selam salam
uyghur tilida « a , e » tawushlirining « é , i » gha nöwetlishish qanuniyitige asasen, axirqi tawushi « a , e » bilen kelgen isimlar özige bashqa terkibler qoshulup kelgende, tebi’iy halda özgirip ketken. Mesilen :
toghrisi özgirishliri
sare sarixan
hepize hepizixan, hepizigül
jemile jimilixan
hazir zaman uyghur kishi isimlirida yene töwendikidek ehwal mewjut:
(1) bezi isimlarning axirigha birinchi shexs tewelik qoshumchisi « m » we « jan » qoshulup kélip, shu xil isimlarning hörmet menisini kücheytipla qalmastin, belki u yuqiriqidek isimlarni shekil jehettinmu yéngi tüske ige qilidu. Mesilen, sajide – sajidem, zeytune – zeytunem, tahir – tahirjan.
(2) bezi isimlar peydinpey özgirish arqiliq bir – biridin yiraqlap, perqliq isimlargha aylinip ketkenliki üchün, bir menbelik we oxshash menilik isim bolsimu, bir a’ilidiki kishiler teripidin angsiz halda ayrim – ayrim isim ornida qollinilghan. Netijide atining ismi bilen oghulning, anining ismi bilen qizning yaki bir öydiki ikki perzentning ismi mahiyette oxshash isim bolup qalghan. Mesilen:
esli isim atisining ismi oghulining ismi
ehmed emet exmet
bezi er isimlirining axirigha « ay, xan » qatarliq isim özgertküchi süpetlerning qoshulushi bilen ayrim ayallar ismi yasalghan. Mesilen:
tursun + ay = tursunay erkin + ay = erkinay tuyghun + ay = tuyghunay
uyghur kishi isimlirining qollinishi, jümlidin qurulmisi, özgirishliri we bashqa alahidilikliri, uyghur xelqining uzaq muddetlik til emeliyiti we medeniyet hayatining namayendisi. U, qollinilish jeryanida, köp xil özgirish, mustehkemlinish we qéliplishish jeryanini bashtin kechürüp, bügünki haletke kelgen. Kishi isimliri meyli qedimki yaki hazirqi zaman bolsun, meyli sap uyghurche yaki bashqa millet tilidin qobul qilin’ghan bolsun, haman melum menini eks ettüridu.
2. Uyghur kishi isimlirining ösümlükler bilen bolghan munasiwiti
qedimki tebi’et ilahiyetchiliki dewride, uyghurlar öz perzentlirige tebi’etke jümlidin asman jisimlirigha, haywanatqa, uchar – qushlargha, gül – giyahqa, del – derexlerge, tebi’et hadisilirige, zimin we sugha da’ir isimlarni qoyush aditini shekillendürgenidi. Mesilen:
① del – derex namidin élin’ghan isimlar:
jinestixan , almixan , anarxan, chinarxan, zeytunem …qatarliqlar.
② gül – giyah namidin élin’ghan isimlar:
tajigül, chimen’gül, moden’gül, hörigül … Qatarliqlar.
③ zira’et we bashqa ösümlüklerning namidin élin’ghan isimlar:ghunchem , maysixan … Qatarliqlar.
④ muhit we tebi’et menzirsige munasiwetlik bolghan isimlar: bu, güzel muhit we rengmu reng tebi’et menzirsi bilen munasiwetlik isimlarni körsitidu. Bu isimlar köpinche uyghur ayallirining isimlirida köprek qollinilidu. Mesilen: gülbostan, güljennet, zumretxan , gülbahar, gülzar, gülchimen, gülshen, zulal, zeynur,güljemile… Qatarliq.
⑤ dora ösümlükliri namidin élin’ghan isimlar:
leyligül, reyhan’gül, niluper, zeper, siraj … Qatarliqlar.
yéqinqi esirdin buyan, xelqimiz qollinip kelgen isimlar ichide tebi’ettiki ösümlükler bilen munasiwetlik bolghan isimlar bir qeder köpeydi. Chünki, ejdadlirimiz ezeldinla orman, gül – giyah we yéshil ösümlüklerni intayin yaxshi körüp kelgen. Ularning tebi’ettiki her xil ösümlüklerning namini özlirige isim qilip qollinishi, yéshilliqni qedirlep, yéshilliqni özlirining hayati bilen teqdirdash dep qarap, yéshilliqqa cheksiz muhebbet baghlighanliqining roshen ipadisi, shundaqla güzellikke intilgenlikining netijisi.
démek, kishi isimliri tetqiqati étimologiye tetqiqati bilen maslashqandila andin, özining yaxshi netijisini namayan qilalaydu. Isimshunasliqta tetqiq qilidighan terepler nahayiti köp, ashu isim – namlar ipadiligen söz atalghularning menisini éniqlash hemde uning hemme jeryanlirini we namuwapiq qollinilghan isimlarni tézla toghrilash qiyin. Uning bir qismi tilimizning fonétikiliq xususiyitige mas halda barliqqa kelgen we tilimizgha özliship ketken. Shunga, uni pütünley chetke qaqqilimu bolmaydu. Biraq mes’uliyetsizlik tüpeylidin kélip chiqqan bezi özgirishlerni bilmeslikke salmastin, belki edebiy tilda, jümlidin metbu’atlarda bolsimu, uning toghrisini birlikke keltürüp, omumlashturushimiz lazim.
______________________________
paydilan’ghan matériyallar:
1.mutellip sidiq qahiri: « uyghur kishi isimliri » qeshqer uyghur neshriyati , 1998- yili 8- ay 1- neshri.
2.abdurehim hebibulla: « uyghur étnografiyisi » shinjang xelq neshriyati , 2000- yil 4- ay 2- neshri.
3.« hazirqi zaman uyghur tilining izahliq lughiti » 1999- yil 8- ay 1- neshri.
4.« hazirqi zaman uyghur tilining imla we teleppuz lughiti » shinjang xelq neshriyati, 1997 – yil 1- ay 1- neshri.
aptorning xizmet orni: shinjang ijtima’iy penler akadémiyisi til tetqiqat orni
shinjang pelsepe–ijtima’iy penler tor békiti
https://tengritagh.wordpress.com/wp-admin/comment.php?action=editcomment&c=54
LikeLike
Uyghur Kishi Isimlirining Qurulma Alahidiliki Toghrisida
Turnisa Rozi
kishi isimliri – insanlar jem’iyitige xas alahide hadise bolup, bashqa til hadislirige oxshash muhim ehmiyetke ige. Uning shekillinishi, kishiler hayat kechüriwatqan jem’iyet, medeniyet, tarixiy muhit we shu milletning qolliniwatqan tili qatarliqlar bilen zich munasiwetlik bolup, u, insaniyet jem’iyiti, medeniyiti we turmushini biwasite yaki wasitiliq eks ettürüp béridu hem bir insanni ikkinchi bir insandin perqlendürüsh zörüriyitidin tughulghan nam belge, u kishilik hayatta, xususen ijtima’iy alaqide kem bolsa bolmaydighan muhim rolgha ige. Insanlar özige xas éngi bilen bashqa mexluqatlardin perqlinidighan bolghachqa, kishi isimlirida ashu yüksek ang jilwe qilip turidu. Her qandaq bir milletning kishi isimliri shu milletning özige xas medeniyet katégoriyisige kiridu. Shundaqla u shu milletning omumiy medeniyet qurulmisining her qaysi tarixiy dewrlirini mu’eyyen alahidiliki bilen eks ettürüp béridu. Chünki, uningda shu milletning tarixtiki diniy étiqadi, özige xas örp – aditi, dunya qarshi, exlaq ölchimi, turmush pelsepisi qatarliqlarni namayan qilidighan konkrét mezmunlar janliq ipadilinip turidu. Uyghur xelqi uzaq tarixqa, shanliq medeniyet en’enisige ige xelq bolup, barliq medeniyet muweppeqiyetliri qatarida, özige xas isim qoyush aditini barliqqa keltürüp, dunya isim medeniyitigimu belgilik töhpe qoshqan. Uyghurlarning isim qoyush alahidiliki, isimlarning köp xil, köp menilik, tekrar we simwolluq bolushida gewdilinidu.
isimlar meyli qaysi tilgha mensup bolsun, hösn – jamal, qeddi – qamet, xushpé’illiq mezmun qilin’ghan isimlar hazirqi zaman uyghur kishi isimlirining asasiy terkibini teshkil qilidu. Isimlarning köp xilliqi uyghur xelqining güzellikni neqeder söyidighanliqini, ejdadlirimizning isim tallashta shekil we menige ehmiyet bergenlikini ispatlaydu. Bu mezmundiki isimlar taq terkiblik bolghanning sirtida yene güzel shey’ilerning nami bilen birikken qoshma isimlar, jelp qilish küchi yuqiri bolghan isimlar bilen ipadilinidu. Mesilen: gülijéhre, ayperi, dilber, aqqiz, ziba … Dégendek.
ejdadlirimiz bala tughulup isim qoyulghandin kéyin, taki bala töt – besh yashqa kirgüche öz ismi bilen atimay simwol xaraktérige ige erkiletme nam bilen ataydu. Mesilen: oghul balilar « qozam», « botam », « bégim », « paqlinim », « gang », « qarichugham », « saqam »; Qizlargha « peri », « ay », « xan », « gül – gülüm », «monchiqim », « ipar », « cholpinim », « tomuchuqum » dégendek besh yashtin öylük – ochaqliq bolghiche öz ismigha « gül », « qiz », « qari », « axun », « jan »,« beg » qatarliq süpet qoshumchiliri qoshup atilidu. Mesilen: reyhan’gül, tursunqiz, yünüs qari, yüsüpbeg, toxtaxun, ablimitjan qatarliqlar. Yashan’ghanlar ismining axirigha « dada », « ata », « bowa », « tagha », « ana », « moma » qatarliq isimlar qoshulup atilidu.
1. Kishi isimlirining qurulma alahidiliki
hazirqi zaman uyghur kishi isimliri her qaysi tarixiy dewrlerde mu’eyyen mene alahidilikini namayan qilish bilen bille, öz tereqqiyati dawamida özige xas qurulma alahidilikini shekillendürgen bolup, asasliqi isimlarning léksikiliq terkibi, til teweliki, nisbet jehettiki özgichiliki we perqi uyghur kishi isimlirining mushu xil alahidilikini teshkil qilidu. Léksikiliq terkib bolsa, melum isimning taq terkiblik, qosh terkiblik yaki köp terkiblik ikenlikini körsitidu, til teweliki, isimlarning esli kélip chiqish ehwali, til jehettiki söz menbesi, shuningdek melum tilning uyghur kishi isimlirida igiligen orni qatarliqlarni körsitidu. Nisbet jehettiki özgichiliki bolsa, melum türdiki isimning barliq isimlar ichide igiligen nisbitini körsitidu.
1)isimlarning léksikiliq terkibi
hazirqi zaman uyghur kishi isimliri taq terkiblik isim, qosh terkiblik isim, murekkep terkiblik isim dep üch türge bölünidu. Taq terkiblik isim yeni birla sözdin tüzülgen isimni körsitidu. Uyghurlarning ismi köpinche taq terkiblik bolup, u köp sanni teshkil qilidu. Mesilen, reyhan, arzu, alma, anar, jemile adil, polat, tursun yolwas, qurban dégenlerge oxshash.
bu isimlar xaraktéri, bildürgen menisi, söz türkümi qatarliq jehetlerdin qarighanda, esli isimlar, yasalma isimlar, süpetler, pé’illar, qoshumche isimlar we bashqilarni öz ichige alidu.
qosh terkiblik isimlar ikki isimdin yaki üch isimdin terkib tapqan bolup, ular qosh terkiblik isim dep atilidu. Qosh terkiblik isim qollan’ghanlarmu az emes. Mesilen, tursun xoja dégen isimda öz ismi « tursun + xoja », « muhemmed’eli qadir » dégen isimda öz ismi « muhemmed + eli ». Murekkep terkiblik isimlar az bolup, uningda musteqil bir isim bilen, yene bir qosh terkiblik isim qoshulup, bir kishining xas ismi teshkil qilinidu. Mesilen, « muhemmedrehimhaji tursun » dégen isimda öz ismi « muhemmed + rehim + haji ». Tüzülüsh sheklidin qarighanda, bu isimlarni yene ikki türge bölüshke bolidu:
(1) jümle sheklide birikken isimlar. Bu xil isimlar asasen ige, xewer yaki qoshma pé’il sheklide tüzülgen. Xuda berdi, tiliwaldi, sétiwaldi, alla berdi, igem berdi dégenlerge oxshash.
(2) arilash birikken isimlar. Oxshash bir musteqil isimni yaki qoshumche isimni yene bir isimning birdem aldida, birdem keynige qoshulushi arqiliq yasalghan arilashma isimlar. Mesilen, nurgül, gülnur, xanzöhre, zöhrexan…
2) isimlarning til teweliki
hazirqi zaman uyghur kishi isimlirining til teweliki xilmu-xil we murekkep bolup, ereb tilidin qobul qilin’ghan yaki ereb tilini menbe qilghan isimlar barliq kishi isimliri ichide texminen ﹪80 ni teshkil qilidu. Ereb tilidin qobul qilin’ghan bu xil isimlar meyli taq terkiblik, qosh terkiblik yaki köp terkiblik bolsun, omumen ereb tilidiki türlük pé’illardin shaxlinip chiqqan we sintaksisliq yol bilen birikken bolup, shekil jehette töwendikidek bir qanche xilgha ayrilidu.
(1) üch herplik addiy pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketni orundighuchining namini bildüridighan isimlar: adile, zahide, nadire, kamile, sajide, … Qatarliqlar.
(2) üch herplik addiy pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketning nisbeten artuqraq orundalghanliqini bildüridighan sélishturma isimlar. Edhem, extem, enser … Qatarliqlar.
(3) üch herplik addiy pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketning obyéktini yaki ish heriketni qobul qilghuchining namini bildüridighan isimlar: mehbube, mextume, meqsude, me’isume, mensure, me’mune … Qatarliqlar.
(4) üchtin artuq töt yaki besh herplik pé’illardin shaxlan’ghan we ish – heriketni orundighuchining we ish – heriket obyéktining namini bildüridighan isimlar. Muqeddes, mukerrem, munewwer, mujessem, muqteber, murteza … Qatarliqlar.
(5) her xil pé’illarning tomuri hésablinidighan we ish – heriketning namini bildüridighan isimlar: muhebbet, meghpiret, nusret, salamet, latapet, karamet … Qatarliqlar .
(6) her xil pé’illardin shaxlan’ghan hemde waqit, orun we nerse namini bildüridighan isimlar: meshrep, mersed, menzer, mesh’el, menar ( munar ) … Qatarliqlar.
(7) chirmishish munasiwitide we yandash munasiwette baghlinip, birikme sheklide qollinilghan isimlar. Erebche isimlar ichide bu xildikilirimu köp sanni teshkil qilidu. Mesilen: abdulla, bedridin, amannisa, xeyrinisa … Qatarliqlar.
erebche isimlardin qalsa, her xil arilashma tewelik isimlar uyghur kishi isimlirining texminen ﹪10 ini teshkil qilidu. Hazirqi zaman uyghur kishi isimliri ichide parsche isimlar texminen ﹪5 ni, sap uyghurche isimlar texminen ﹪4.5 ni, gheyriy ereb – pars tilliridin kirgen yaki ereb tili we erebche muqeddes kitablar wasitisi bilen kirgen erebleshken ibraniche we yawropache isimlar﹪0.5ni teshkil qilidu.
hazirqi zaman uyghur kishi isimlirining qollinish miqdari, jümlidin ayrim herplerni bashlinish qilghan isimlarning omumiy isim jehettiki perqi xéli chong. Asasliqi, her bir herpning we shu herpni bashlamchi qilghan sözlerning özige xas alahidiliki we ayrim isimlarning yasilish xaraktéri teripidin belgilinidu.
3) kishi isimliridiki özgirishler
hazirqi zaman uyghur kishi isimliridiki özgirish bir qeder gewdilik. U, asasen isimlarni toluq toghra atimasliq, erkilitip we kemsitip atash, janliq tilda peydinpey özgirip kétish qatarliq bir nechche xil amilgha merkezleshken. Bir bölek isimlar istémal jeryanida toghra qollinilmighanliqtin, esli atilishidin qismen yaki körünerlik yiraqlap kétip, bezi isimlarning köp xil özgirishliri barliqqa kelgen. Ayrim isimlarning eslini tapmay turup, uninggha mene bergili bolmayla qalmastin bezi isimlarning eslini tapmaq nahayiti qiyin. Démek, köpinche isimlar murekkep özgirish hasil qilghan bolup, bu xil özgirish isimlarning éytilishigha asan, ixcham bolushini ilgiri sürgen bolsimu, lékin isimlarning ilmiyliki we sistémiliqigha belgilik tesir yetküzgen.
erebche, parsche bezi isimlar we qismen uyghurche isimlar uyghur tilining shiwe alahidiliki we uyghur tilidiki tawushlarning maslishish qanuniyitige asasen, tawush ( herp ) almishish we chüshüp qélish hadisisi arqiliq özgirip we ixchamlinip, janliq tilgha boysun’ghan. Bundaq özgergen isimlar nahayiti köp bolup, murekkep, zenjirsiman özgirish hasil qilghan.
(1) uyghur tilidiki « a, e, é, i, u » qatarliq sozuq tawushlar bilen teleppuz qilin’ghan bir qisim isimlarning bashlinish boghumi « ha, he, hé, hi, hu » gha özgergen. Mesilen :
toghrisi özgirishliri
arip harip
eziz heziz
éyd héyt
ilaxun hilaxun
ushur hushur
(2) « q, h, gh, i » tawushliri ayrim – ayrim halda « x » gha özgergen . Bu yerde « x » teleppuz qilin’ghan « h » tawushi , omumen erebchidiki « ch » bolup , toghrisi « h » teleppuz qilish bolsimu, uning « x » gha mayilliq teripimu bar. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
aqniyaz axniyaz
perihe perixe
meghpiret mexpiret
(3) « z » tawushi « s » gha, « s » tawushi « z » gha özgirip, qaychisiman özgirish hadisisini barliqqa keltürgen . Mesilen:
toghrisi özgirishliri
merziye mersiye
ghiyasidin ghiyazidin
uyghur kishi isimliridiki tawush chüshüp qélish arqiliq shekillen’gen özgirish, asasen töwendiki bir nechche xil bolup , uni qisqirash hadisisi déyishkimu bolidu:
(1) isimlarning meyli otturisida yaki axirida kelsun, omumen « h » tawushining chüshüp qélishi köp uchraydu. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
zöhre zore
zulhey zuley ziley
sabah saba
(2) arqa- arqidin tekrarlinip kelgen ikki oxshash tawushning biri qisqirap ketken. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
razzaq razaq
seypiddin seypidin
(3) isimlarning bash boghumi yaki bir, ikki tawushi saqlinip, axiri pütünley qisqirap, uning ornigha « gül, xan, qiz » süpetliri ( bular til nuqtisidin süpet bolmisimu, kishi isimlirida süpet rolini öteydu ) ulinip kelgen. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
gülshen güshexan, güsheqiz
patime patigül, patixan
atike atigül, atiqiz, atixan
(4) « r » herpining chüshüp qélishi janliq tilda tebi’iy körülidighan hadise bolup, kishi isimliridimu bu hadise körülidu. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
turnisa tunsa
nurxan nuxan
(5) birdin artuq yaki bir nechche tawush biraqla chüshüp qélip, ixchamlinish ehwalimu körülidu. Mesilen:
toghrisi özgirishiliri
xeyrinisa xernisa , xeyrixan
zulqehri zulqer
(6) tawush almishish we chüshüp qélishi, birla waqitta yüz béridighan ehwalmu mewjut. Mesilen:
zebire ziwire
ubeydulla ebeydulla, ebeydul, ebey
erebchidin qobul qilin’ghan bezi isimlarning bash boghumi telep boyiche « e » teleppuz qilinishi kérek. Emma uyghur tilidiki tawushlarning maslishish qanuniyitige asasen, « e » boghumi « a » gha özgergen. Bu xil özgirish tebi’iy halda, uyghur tilining éhtiyaji boyiche barliqqa kelgen. Mesilen:
toghrisi özgirishliri
jemal jamal
wehhab wahab
kemal kamal
selam salam
uyghur tilida « a , e » tawushlirining « é , i » gha nöwetlishish qanuniyitige asasen, axirqi tawushi « a , e » bilen kelgen isimlar özige bashqa terkibler qoshulup kelgende, tebi’iy halda özgirip ketken. Mesilen :
toghrisi özgirishliri
sare sarixan
hepize hepizixan, hepizigül
jemile jimilixan
hazir zaman uyghur kishi isimlirida yene töwendikidek ehwal mewjut:
(1) bezi isimlarning axirigha birinchi shexs tewelik qoshumchisi « m » we « jan » qoshulup kélip, shu xil isimlarning hörmet menisini kücheytipla qalmastin, belki u yuqiriqidek isimlarni shekil jehettinmu yéngi tüske ige qilidu. Mesilen, sajide – sajidem, zeytune – zeytunem, tahir – tahirjan.
(2) bezi isimlar peydinpey özgirish arqiliq bir – biridin yiraqlap, perqliq isimlargha aylinip ketkenliki üchün, bir menbelik we oxshash menilik isim bolsimu, bir a’ilidiki kishiler teripidin angsiz halda ayrim – ayrim isim ornida qollinilghan. Netijide atining ismi bilen oghulning, anining ismi bilen qizning yaki bir öydiki ikki perzentning ismi mahiyette oxshash isim bolup qalghan. Mesilen:
esli isim atisining ismi oghulining ismi
ehmed emet exmet
bezi er isimlirining axirigha « ay, xan » qatarliq isim özgertküchi süpetlerning qoshulushi bilen ayrim ayallar ismi yasalghan. Mesilen:
tursun + ay = tursunay erkin + ay = erkinay tuyghun + ay = tuyghunay
uyghur kishi isimlirining qollinishi, jümlidin qurulmisi, özgirishliri we bashqa alahidilikliri, uyghur xelqining uzaq muddetlik til emeliyiti we medeniyet hayatining namayendisi. U, qollinilish jeryanida, köp xil özgirish, mustehkemlinish we qéliplishish jeryanini bashtin kechürüp, bügünki haletke kelgen. Kishi isimliri meyli qedimki yaki hazirqi zaman bolsun, meyli sap uyghurche yaki bashqa millet tilidin qobul qilin’ghan bolsun, haman melum menini eks ettüridu.
2. Uyghur kishi isimlirining ösümlükler bilen bolghan munasiwiti
qedimki tebi’et ilahiyetchiliki dewride, uyghurlar öz perzentlirige tebi’etke jümlidin asman jisimlirigha, haywanatqa, uchar – qushlargha, gül – giyahqa, del – derexlerge, tebi’et hadisilirige, zimin we sugha da’ir isimlarni qoyush aditini shekillendürgenidi. Mesilen:
① del – derex namidin élin’ghan isimlar:
jinestixan , almixan , anarxan, chinarxan, zeytunem …qatarliqlar.
② gül – giyah namidin élin’ghan isimlar:
tajigül, chimen’gül, moden’gül, hörigül … Qatarliqlar.
③ zira’et we bashqa ösümlüklerning namidin élin’ghan isimlar:ghunchem , maysixan … Qatarliqlar.
④ muhit we tebi’et menzirsige munasiwetlik bolghan isimlar: bu, güzel muhit we rengmu reng tebi’et menzirsi bilen munasiwetlik isimlarni körsitidu. Bu isimlar köpinche uyghur ayallirining isimlirida köprek qollinilidu. Mesilen: gülbostan, güljennet, zumretxan , gülbahar, gülzar, gülchimen, gülshen, zulal, zeynur,güljemile… Qatarliq.
⑤ dora ösümlükliri namidin élin’ghan isimlar:
leyligül, reyhan’gül, niluper, zeper, siraj … Qatarliqlar.
yéqinqi esirdin buyan, xelqimiz qollinip kelgen isimlar ichide tebi’ettiki ösümlükler bilen munasiwetlik bolghan isimlar bir qeder köpeydi. Chünki, ejdadlirimiz ezeldinla orman, gül – giyah we yéshil ösümlüklerni intayin yaxshi körüp kelgen. Ularning tebi’ettiki her xil ösümlüklerning namini özlirige isim qilip qollinishi, yéshilliqni qedirlep, yéshilliqni özlirining hayati bilen teqdirdash dep qarap, yéshilliqqa cheksiz muhebbet baghlighanliqining roshen ipadisi, shundaqla güzellikke intilgenlikining netijisi.
démek, kishi isimliri tetqiqati étimologiye tetqiqati bilen maslashqandila andin, özining yaxshi netijisini namayan qilalaydu. Isimshunasliqta tetqiq qilidighan terepler nahayiti köp, ashu isim – namlar ipadiligen söz atalghularning menisini éniqlash hemde uning hemme jeryanlirini we namuwapiq qollinilghan isimlarni tézla toghrilash qiyin. Uning bir qismi tilimizning fonétikiliq xususiyitige mas halda barliqqa kelgen we tilimizgha özliship ketken. Shunga, uni pütünley chetke qaqqilimu bolmaydu. Biraq mes’uliyetsizlik tüpeylidin kélip chiqqan bezi özgirishlerni bilmeslikke salmastin, belki edebiy tilda, jümlidin metbu’atlarda bolsimu, uning toghrisini birlikke keltürüp, omumlashturushimiz lazim.
______________________________
paydilan’ghan matériyallar:
1.mutellip sidiq qahiri: « uyghur kishi isimliri » qeshqer uyghur neshriyati , 1998- yili 8- ay 1- neshri.
2.abdurehim hebibulla: « uyghur étnografiyisi » shinjang xelq neshriyati , 2000- yil 4- ay 2- neshri.
3.« hazirqi zaman uyghur tilining izahliq lughiti » 1999- yil 8- ay 1- neshri.
4.« hazirqi zaman uyghur tilining imla we teleppuz lughiti » shinjang xelq neshriyati, 1997 – yil 1- ay 1- neshri.
aptorning xizmet orni: shinjang ijtima’iy penler akadémiyisi til tetqiqat orni
shinjang pelsepe–ijtima’iy penler tor békiti
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Uyghur Kishi Isimliridiki Istitik Güzellik Heqqide
Kishi isimliri ijtima’iy alaqe jeryanida til belgisi süpitide bir-biridin perqlendürüsh üchün qollinilghan alahide waste bolup,iptida’iy jemiyette barliqqa kelgen.isimning barliqqa kélishi insanlarning yawayiliqtin medeniyet dewrige qedem qoyghanliqining nishani.isimning yaxshi tallinishi,toghra atilishi we xasliqqa ige bolushi bir millet melum jay we melum bir a’ilining meniwiy turmushi bilen munasiwetlik bolup, qandaq isimlarning qoyulishi,shu milletning uzaq tarixtin buyanqi dawamlashturup kelgen istitik qarashliri we güzellik ölchimi bilenmu zich munasiwetlik.
Kishi isimliri roshen dewir alahidilikige ige, shundaqla kishilerning maddy-meniwiy hayati,dini étiqadiy we arzu-armanliri bilen zich baghlan’ghan. Her qaysi tarixi dewirlerdiki kishi isimliri öz millitining her xil alahidilikini ekis ettürüp,dewir tereqqiyatigha egship özgirip barghan.jümlidin uyghur kishi isimlirimu ashundaq özgirishlerni bashtin kechürgen.
Uyghurlarning qedimki kishi isimlirini hazirqiliri bilen sélishtursaq, bügünki kishi isimlirining menisi zor derijide özgergen bolup,buningdin uyghur xelqining yashash shara’iti,ijtima’iy turmushi,örp aditi we tarixining özlüksiz türde özgirip barghanliqini köriwalghili bolidu.
Fransoz peylasopi léwi brohil ”iptida’iy insanlar öz ismini ri’al we menggülük muqqedes nerse dep qaraytti“, ”indi’anlar öz ismini özining addiy belgisi süpitide emes,belki öz shexsiyitining musteqqil bir qismi süpitide köz qarchuqidek muhim dep biletti.ular isimning kishilerge yaxshiliq élip kéleleydighanliqi we ziyan yetküzeleydighanliqigha ishen’gen“dégenidi. Jümlidin uyghurlardimu . Isimning qudiritige ishinidighan adet ta hazirghiche saqlinip kelmekte. Qedimki kishilerning öz ismining qudiritige ishinishi ularning éngida shu isimning muqqedes orunni igelligenliki bilen munasiwetlik.biz uyghurlarning qedimdin tartip hazirghiche bolghan isim qoyush aditige nezer salidighan bolsaq,u isimlarda uyghurlarning pak rohi dunyasi,aliyjanap xaraktir xususiyetliri,yüksek eqil-parasiti we güzel arzu-armanliri ularning meniwiyitidiki istitik köz qarashlar bilen zich birleshken halda köz aldimizda namayen bolidu.erlerge qoyulghan isimlar jarangliq, heywetlik, keskin mene xususiyetlerge ige bolup, kishilerge bir xil yükseklik tuyghusi béghishlaydu. Ayallargha qoyulghan isimlar ularning her xil xaraktir xususiyelirige maslashqan halda qoyulghan nepis, rengdar, yéqimliq isimlar bolup, kishige bir xil nazukluq, yéniklik, nepislik tuyghusi béghishlaydu. Shundaqla er-ayal isimlirida ekis etken bilim we turmush güzelliki heqqidiki ortaqliqlar shu dewirdiki we bügünki dewirdiki uyghurlarning meniwiy kamaletke yétish, ilim-meripetni qedirlesh we ulughlashtek exlaq-peziletlirini ekis ettürüp béridu.
Yükseklik bilen nepislik güzellikni ipadileydighan ikki muhim katigoriye bolup, keng hadisler we shey’iylerde saqlan’ghan güzellik alametlirining bir- birige nisbetleshken ikki muhim da’irsi, u insanlarning istitik sobiktide oxshimighan istitik tesir peyda qilidu. Insaniyet qedimki zamanlarda tebi’ettiki qudiretlik küchler, cheksiz asman, payansiz déngiz-okyan,heywetlik tagh-dawan, shiddetlik chaqmaq, boran, yirtquch haywan qatarliq yüksek nersiler bilen gül, ay sholisi, xushpuraq chimenler, nepis kipinek qatarliq nersilerdin oxshimighan istitik tesir alghan. Bu kishilerning tedirijiy halda yükseklik we nepislik chüshenchilirini omumlashturishigha asas salghan. Biz yuqirqilardin uyghurlarning isim qoyush aditige nezer salidighan bolsaq, uyghurlarning istitik éngidiki yükseklik chüshenchilirining erlerning isimlirida öz ipadisini tapqanliqini, shundaqla erlerning isimlirining bashtin-axir yükseklik güzelliki bilen, ayallar isimlirning izchil türde nepislik güzelliki bilen baghlinip kelgenlikini hés qilalaymiz. Biz buni töwende ayrim-ayrim körüp baqayli:
1. Erlerning isimliridiki yükseklik
”adem özining menisi we yükseklikini del özining sobiktip pa’aliyiti arqiliq yaritidu,chüshinidu.insan eng deslepte tebi’etke nisbeten tesewurluq inkas qayturghanliqi bilen özining aliy janapliqini sezgen(1)“ insanlarning neziridiki yükseklik alametlirige ige bolghan obiktip shey’iyler bilen ularning ijtima’iy munasiwiti ottursigha iptixarliq, jasaret, ishench tuyghusi yushurun’ghan bolidu. Bundaq alahide yükseklik tuyghusi ejeplinish, hörmetlesh, choqunush, rohlinish,pexirlinish qatarliq rohi haletler arqiliq barliqqa kelgen. Yükseklik tuyghusi insanning istitik obikti aldida tolimu kichik ikenlikini hés qilishtin bashlap, müshküllük üstidiki ghelbe iptixari bilen axirliship, kishi rohini shija’etlendürüp yéngi küreshke bolghan ishenchni ashuridu. Bu xil yükseklik güzelliki heqqidiki tuyghu-chüshenchiler uyghurlarning éngida xéli burunla shekillen’gen bolup, qedimki uyghurlar özlirining tebi’et aldidiki ajizliqlirini hés qilip, tebi’ettiki heywetlik tüstiki shey’ilerni özlirining qutqazghuchisi, yaratquchisi süpitide muqqedes bilip ulargha choqun’ghan hemde ularni özlirige isim qilip talliwalghan. Alimlar terpidin miladidin ilgirki 4-5 esirning mehsuli dep qariliwatqan ”oghuzname“dastanida öghuzxan özining alte oghligha künxan, ayxan, déngizxan, taghxan, kökxan, yultuzxan dégendek ghayet zor tebi’et jisimliri we tebi’et hadislirining ismini qoyup, bir tereptin özlirining tebi’etke choqunush dewride turwatqanliqini bildürse, yene bir tereptin özlirining istitik éngidiki muqedes, yüksek dep qaralghan shey’ilerni isim qilip qoyup, shu shey’ilerning öz rohiyitidiki istitik qimmiti we ornini körsitip bergen.
Uyghurlarning budda , maniy, nésturiyan dinlirigha étiqad qilghan mezgillerde qoyghan isimliri özlirining milliy , qebiliwiy étiqadlirigha we erlik güzelliki heqqidiki istitik chüshenchilirige uyghunlashqan bolup, uyghurlarning xaraktir we rohiyitidiki yükseklikni namayen qilishqa intilgen. Mesilen, bay böri, böri beg, arslan, bughra, shingqur(shungqar), toghrul(bir xil yirtquch haywan), bars (yolwas), yaghan(pil), buqa, qochqar, chaghri(bürküt), tonga, tulpar qatarliq xaraktir jehettin yirtquch, lékin qorqmas, batur haywanlarning isimlirini baturluq, qeyserlik, merdlikning simowuli süpitide ulughlap isim qilip qollan’ghan. Bu xil isim qoyush ta hazirgha kelgüche dawamliship kelmekte.
Uyghurlar slam dinni qubul qilghandin kéyin, bu din uyghurlar turmushining her qaysi sahelirige tesir körsetkendin sirt, uyghurlarning isim qoyush adetlirigimu zor derijide tesir körsetken. Bu mezgilde uyghurlarning rohiyitide tüptin özgirish yüz bérip, ularning éngida tebi’et, tebi’et hadisliri we haywanlarni muqeddes bilish chüshenchisi tediriji ajizlishishqa bashlighan. Hemde bu shey’ilerning ornini islam eqidisi boyiche eng güzel, eng büyük we hemmige qadir bolghan allagha baghlinishliq bolghan istitik chüshenchiler igelligen. Buning bilen uyghurlarda allahning güzel süpetlirini, peyghemberlerning isim-süpetlirini isim qilip qoyush arqiliq, bir tereptin özlirining éngidiki eng yüksek orun’gha munasip bolghan allahqa bolghan ishench-étiqadini ipadiligen bolsa, yene bir tereptin erlerni allahning süpetliri arqiliq yuqiri orun’ghan qoyushqa tirishqan. Mesilen: abduxaliq(pütün mexluqatlarni yaratquchi), ghappar(öz bendilirining günahini epu qilghuchi), besir(körgüchi), razaq (pütün mexluqatning risqini bergüchi), semi (körüp turghuchi), qadir (hemmige qudiriti yetküchi)… dégendek isimlarda allahning ulugh we muqqedesliki ekis ettürülgen bolsa, muhemmed, sulayman,ababekri, ömer, eli, sidiq, ismayil, yüsüp qatarliq isimlarda bolsa peyghemberlerni, chaharyarlarni ulughlash xahishini ipadilep bergen. Uningdin bashqa abdurehim (rehimlik allahning bendisi), abdusalam(salametlikni bergüchi allahning bendisi), abdul’ela(hemmidin üstün allahning bendisi), abdulbaqi (menggülük allahning bendisi), pettar (da’im ghalib allahning bendisi), abdurusul (peyghemberning quli)… dégendek isimlarda erlerni muqedes mewjutluq yükseklik güzellikining namayendisi bolghan allahqa eng yéqin kishi dep qarap, allahning öz qelbidiki ornini körsitip bérishke tirishqan hemde erlerning jismaniy we meniwi jehette yüksek urun’gha ige bolushini kapaletlendürmekchi bolghan.
Yükseklik alametlirige ige bolghan obiktip shey’iler bilen insanning ijtima’iy munasiwitide ghelbe iptixarliqi,jasaret we ishench, ghayet zor müshküllükler üstidin köresh qilish élimitlirimu yushurun’ghan bolidu.bu kishiler üchün yalghuz köresh obikti bolupla qalmay, yene zoqlinish obikti hem öz jasaritige ilham, sima, qiyas, simowul,qoshma tesewur élish obikti bolidu. Yüksekliktiki bu xil alametlerdin uyghur kishi isimlirigha nezer salidighan bolsaq, alpaghut (tagh yürek batur), begtash (tashtek mustehkem er), tashtömür, tömür, esed (shir), shirzat (shir balisi), chintömür(tömürdek kishi), polat, tashpolat … dégendek isimlarda tebi’ettiki chidamchanliqi bir qeder yuqiri bolghan jisimlarni erlerge isim qilip qoyush, köresh obikti bolghan küchlük haywanlarning xususiyetliridin ilhamlinip, ularning xususiyetlirini özlirining xaraktiri bilen baghlap, köz aldidiki müshküllerni yéngip özige xushalliq we bext élip kélishtek arzu-armanlirini ipadiligen.
Hazirqi zamanda uyghurlar yene özlirining arzu-ümidlirige uyghunlashturup,oghullirining kelgüside xaraktir jehettin mukkemmel, takamullashqan bolushini ümid qilip qehriman, batur, qeyser, gheyur, küresh… dégendek dindin xaliy isimlarni qoyushni qoghlashmaqta.
Démek, uyghurlarning istitik éngidiki erlik güzelliki:
Yükseklik, muqqedeslik qatarliqlarni asasiy mezmun qilghan, kishige yü kseklik tüyghusi béridighan nersilerni isim qilip tallashtek en’enini shekillendürgen. Yeni: 1)tebi’et dunyasidiki öz ornining igizliki bilen yükseklik we muqqedeslik tuyghusi béridighan nersilerni, özining cheksizliki, bipayanliqi, tengdashsiz nur we yoruqluq ata qilalaydighanliqi qatarliq alametliri bilen ulughlinidighan shey’ilerni isim qilip qoyghan. Mesilen: kün, ay, déngiz, kök…dégendek. 2)öz wujudidiki küchtünggürlük, qorqumsizliq qatarliq xususiyetliri bilen kishilerge ilham we medet béreleydighan nersilerni isim qilip qoyghan. Mesilen: baris, arslan, chaghri …dégendek. 3)mene jehettin muqedeslik, yükseklik bilen baghlinidighan xarktir jehettiki yükseklikke wekillik qilidighan sözlerni isim qilip qoyghan mesilen: allahning süpetliri bilen atalghan isimlar we qeyser, shija’et, yüksek … dégendek.
2. Ayallar isimliridiki nepislik
Ayallarning xaraktiridiki mihribanliq, nazukluq,chéchenlik, chaqqanliq; Boy turqidiki zibaliq, zilwaliq, ewrishimlik; Söz-herikitidiki siliqliq, yumshaqliq, nepislik ayallarni güzellik qesirining melikisige aylandurghan. Shungilashqimu insanlar eng burun ayal ilah heykilini ornatqan. Ayallarning güzelliki, chiwerliki,sadaqetmenliki üzülmey yangrap kéliwatqan medihelerning merkizi qismi bolup, kishiler terpidin eng güzel,eng nazuk, eng nepis dep qaralghan nersilerning hemmisi ayallargha simuwul qilin’ghan.
Nepis, körkemlik inkar qilghili bolmaydighan obiktip güzellik bolup, miqdar, hejim, küch-qudiret jehettiki chaqqanliqi, nepis, nazukliqi bilen xaraktirlinidu. Biz chéchek, gül, ay, kün, bedi’iy sen’et boyumliri qatarliqlarda ularning mewjutluq shekillirini köriwalalymiz. Nepisliktiki tebi’et dunyasi bilen zich birliship ketken bu xil mewjutluq shekilliri kishilerning tebi’etni ulughlishigha egiship, ularning rohiyitige singip tebi’ettiki nepislik bilen ademdiki nepislikni ipadileshke qarap tereqqiy qilghan. Uyghurlar héssiy chüshenchilerge bay millet bolush süpiti bilen tebi’ettiki eng nepis, nazuk, güzel, körkem shey’ilerni ayallargha isim qilip qoyushni asasi orun’gha qoyghan.
Gül-ayallargha simuwul qilindighan ösümlük bolup, istitik qimmet yaritish jehette uning kishiler éngidiki tesiri bashqa ösümlüklerge qarighanda nahayiti chongqur. Gül körünishi jehettin körkem,maddiliqi jehettin yumshaq, yumran, nazuk,puraqliq bolghachqa, ata-bowilirimiz öz meshuqlirini gülge, özini bolsa, gül ishqida xendan urup sayrighan bulbulgha teqqaslap, gül heqqide kishining yürek tarini titiritidighan otluq misralarni qaldurghan. Shuningdek öz qizlirining güldek chirayliq bolushini ümid qilip ”reyhan’gül, moden’gül, renagül…dégendek her xil biwaste gül namliri bilen gelgen isimlarni qoyush bilen birge, yene bash-axirigha ”gül“sözi qoshulghan nurghun isimlarni qoyghan. Buxil isimlarni qoyush uyghurlarda eng keng omumlashqan bolup, mexsus mushu xildiki isimlarla 300din ashidu. Mesilen:gülmihri, güljennet, gülzar, güljamal, güljahan, gülperi,gülzeper, gülistan…dégendek. Uningdin bashqa yene uyghurlar gülning emdila échilish halitide turghan halitini qizlargha isim qilip qoyghan. Mesilen:ghunchem, ghunchiqiz, ghunche’ay, ghunchigül …dégendek. Biz yuqirqilardin körünishi körkem, nepis ösümlüklerning uyghur qizlirining isimlirini yuqiri istitik menige ige qilghanliqini we gülning xelqimizning istitik éngidiki urnini köriwalalymiz.
Chéchek- eng deslep kishilerge baharning yétip kelgenlikidin bisharet béridighan, körgen kshining qelbide özige nisbeten bir xil söyündürüsh, ilhamlinish tuyghusi peyda qilalaydighan, nepis we nazuk bir xil shey’iy bolup, uning bu xil alahidiliki ayallarning xaraktir-xususiyetliri we teqqi-turqi bilen maslashqanliqi üchün, kishiler uning namini qizlargha isim qilip qoyghan. Bu xil isimlarni qoyush uyghurlarda xélila burunla bashlan’ghan. Mesilen: aychéchek, chéchek bike(güldek xénim), qirchéchek(yurt güli), chéchek’ay …déggndek.
Ay- qedimdin tartip uyghurlarda güzellik , ulughluq, bext-sa’adetning simowuli qilinip kelgen. Ayning sirtqi körinishidin tartip uning nurighiche bolghan xususiyetliri uyghurlarning éngida nahayiti muhim urunni igelligen. Shungilashqa, kishiler ayning her xil özgirishlirini ayallarning sirtqi körinishige simuwul qilghan hemde obrazliq oxshitishlarni barliqqa keltürgen. Shundaqla mushu xil adetning nemunisi süpitide özining isim qoyush en’eniliride gewdilendürgen. Qedimki uyghurlarning isimlirida er-ayallarning isimlirida ”ay“ sözi ayrilmay qoyulup kelgen. Lékin kiyin bara-bara ayallarning isimlirigha turaqliship qalghan. Bumu uyghurlarning istitik köz-qarashlirining bir xil özgirish jeryanidur. Mesilen: aysélig (aydek pak), aybéke(aydek xénim), aybanu(aydek melike), aysima(ay yüzlük), aynur, ayperi,aytursun, mahinur, aysultan, aytulun, güzel’ay… dégendek isimlarda kishilerning aydin alghan güzellik hés-tuyghuliri we arzu –armanliri ekis ettürülgen. Uningdin bashqa, künxan, künsélig(kündek illiq), künnisa, shemsiye,zöhre,cholpan,externisa, xurshide qatarliq isimlarda kün we yultuzlarning sirtqi körünishidiki körkemlik we nepislikke qarap qizlargha isim obikti qilip tallan’ghan.
Uyghurlar yene tebi’ettiki qimmetlik, körkem, rengdar mitallarning namini ayallargha isim qilip qoyghan. Mesilen: altunxan, kümüshxan, kümüsh’ay,altun’gül…qatarliq isimlarda altun we kümüshtek qimmetlik mitallarning namini isim qilip qollan’ghan bolup, u mitallarning qimelikliki arqiliq öz qizlirini etiwarliq bilgen bolsa, yene bir tereptin bu mitallardin nepis sen’et boyumliri we bézekler yasilidighanliqini közde tutup bu nersilerning namini isim qilip qollan’ghan.
Insan tüzülmisi jehettin éytqandimu, ayallarning beden güzelliki özide nepislik alametlirini gewdilendürgen. Uyghurlar ayallarning boy-turq jehettiki zilwaliq, zibaliq, ewrishimlik qatatliq alahidiliklerni tebi’ettiki zilwa,nazuk,inchike nersilergesimuwul qilghan hemde öz perzentilirining boy-turqining ashundaq bolushini arzu qilip chinarxan, serwi, serwinisa, serwiqamet, dégendek isimlarni qoyghan. Uningdin bashqa tebi’ettiki melum pesilning, melum bir yéngiliqlning bashlinishidin dérek béridighan maddiliqi jehettin yumran,nazuk, yumshaq nersilerni isim qilip qoyghan. Mesilen:maysigül,chimen’gül,niluper…dégendek.
Ayallarning qelb güzelliki bolsa, mijez-xuluq jehettiki nepisliki we körkemlikidin ibaret. ”ayallardiki chirayliqliq yaki setlik peqet waqtinche,mulayimliq we mihribaliq bolsa cheksizlikke ige. Ayallarning güzelliki mulayimliqida tebi’iy julallinip turidu, mulayim bolmisa, her qanche güzel chiraymu ademni yirgendürüp qoyidu(2)“. Bu noqtini xéli burunla tonup yetken uyghurlar mene jehettin ayallarning mihribanliq, uyatchanliq,nazukluq, mulayimliq qatarliq xaraktir alahidilikliri bilen baghlinidighan silgbike(mulayim qiz), shekile(güzel,nazuk), uwutlugh bike(uyatliq xénim), qozibike(süyümlük xénim), mihriban, mihri’ay, nazaket, nazigül,nuzugüm… qatarliq sözlerni qizlargha isim qilip qoyup, qiz-ayallarning chiray güzellikila emes, belki qelb güzellkidinmu nepislik güzellikini namayen qilishqa nahayiti ehmiyet bergen.
Démek, uyghurlarning istitik éngidiki ayalliq güzelliki nazukluq,uyatchanliq, mihribanliq, mulayimliq,zilwaliq, ewrishmlik qatarliqlarni asasiy mezmun qilghan nepislik güzellki bilen munasiwetlik bolghan istitik chüshenchilerni ayallargha isim qoyushtiki asasliq ölchem dep qarap kelgen. Hemde tedirijiy halda lerzan, yénik, nazuk tuyghu béridighan nersilerni isim qilip tallashtek en’enini shekillendürgen. Yeni , tebi’et dunyasidiki özining chirayliq, körkemliki, nazuk-nepisliki, qeddi-qamet jehettiki tüz yaki ewrishimliki bilen ösümlük we del-derexlerning namlirini isim qilip qoyghan. Mesilen:gül, chéchek, anar,chinar dégendek.
Tebi’et dunyasidiki heywetlik we muqedesliki bilenla emes, nur we yoruqluq arqiliq kishilerge bir xil yiqimliq, illiqliq hozuri bexish iteleydighanliqi, rohni urghutup ilham medet béghishlaydighanliqi shu arqiliq kishi qelbini hayajan’gha salalaydighanliqi qatarliq alametler bilen nepislik tuyghusi béridighan nersilerni isim qilip tallighan. Mesilen:ay, kün, yultuz,nur…dégendek. Omumen, mene jehette nazukluq, nepislik bilen baghlinidighan shu arqiliq xaraktir jehettiki nepislikke baghlinidighan sözlerni isim qilip qoyghan.
3. Uyghur kishi isimliridiki bilim güzelliki, turmush güzelliki we ijtima’iy bext toghrisidiki qarashlar
Bilim-iqtidar güzelliki insanning qelb güzellikini teshkil qilidighan asasliq güzelliklerning biri. Bilim –iqtidar insanning eng aliy belgisi, insan bext-sa’aditining achquchi. Bilimlik, iqtidarliq adem bilen bilimsiz, iqtidarsiz ademni sélishturghanda, ularning insaniy qimmet pelliside perqlinidighanliqini xelqimiz xéli burunla tonup yetken.shungilashqumu öz perzentlirining kelgüsidebilimlik, eqilliq bolushini arzu qilip, ulargha bilim bilen baghlinishliq isimlarni qoyushqa ehmiyet bergen. Qedimki ejdatlirimiz tebi’etke bolghan tonushining chngqurlishishigha, istitik éngining yuqiri kötürlishige egiship sadda tesewurlar bilen yughurulghan tagh, kün,yultuz…dégendek isimlarni bara-bara tashlap, uning ornigha ilim-meripetke intilish mezmunidiki kölbilge(bilimi köldek keng), bögü qaghan(danishmen xaqan),bilgeyar, bilge qatin, qazi ölge(danishmen moysipit) … dégendek isimlarni qoyghan. Bu xil isim qoyush aditi her qaysi tarixi dewirlerde izchilliqqa we turaqliqliqqa ige bolup, hazirghiche dawamliship kelgen. Mesilen: alim, ilminur,irpan, hékmet, aqil,ötkür…dégendek.
Turmush güzelliki insaniyetning ghaye ümidi, insanlar meniwi jasaritining ilhamchisi. Turmush güzelliki üchün köresh bext-sa’adet üchün köresh bolup, bextke érishish insanning muqqedes hoquqi.turmush güzelliki tégi-tektidin alghanda, ijtima’i bext-sa’adet bilen ijtima’iy meniwiy kapaletning uli üstide échilghan chéchektin ibaret. Ejdatlirimiz turmush güzelliki we bext heqqide güzel hékaye,chöchek we dastanlarni qaldurup ketken.bu xil turmush güzellikini yadiro qilghan bext-sa’adetke intilish idiyisi uyghurlarning isimliridimu öz ipadisini tapqan. Mesilen: qutluq bilge (bexitlik), qutluq’ay(bextlik qiz),se’id(bextlik), bextiyar,sa’adet … dégendek isimlar arqiliq özlirining bext-sa’adetke bolghan telpünüshlirini we ishenchlirini ipadiligen.
Démek, uyghur kishi isimlirida bilim güzelliki,turmush güzelliki we ijtima’iy bext chüshenchliri tarixi tereqqiyat jeryanida öz-ara jipsiliship meyli erlerning meyli ayallarning isimlirida bolsun bir xil izchilliqqa ige bolghan.
Kishi ismliri özi mensüp bolghan tilda mu’eyyen menige ige. Uyghur kishi isimliridimu her qaysi tarixi dewirlerde belgilik özgirish bolghan bolsimu, til jehette bir qeder sap bolushtin murekkep tewellikke ige bolushqa qarap tereqqiy qilghan. Bügünki künde meyli sap uyghurche isim bolsun yaki bashqa tillardin kirgen isimlar bolsun, haman melum bir menini padilesh bilen birge uyghur millitining rohiyitidiki güzellik qarashlirini ekis ettürüp bergüsi.
Paydilan’ghan matiriyallar
1.mutellip sidiq qahiri, ”uyghur kishi isimliri“,qeshqer uyghur neshriyati,1998-yil neshri
2.abdushükür muhemmed’imin ,“qatlamliq istitika“ ,shinjang ünwérsiti neshriyati,1994-yil neshri
3.reweydulla hemdulla ”shinjang ijtima’iy penler munbiri zhornili“,1994-yilliq 1-san,“uyghurlarda isim qoyush aditi“ namliq maqale
4.abliz urxun ,“shinjang tezkirisi zhornili“,“islamiyettin ilgirki uyghurlarning isim qoyush aditi“ namliq maqale
5.abduréqip jübeyri, ”miras zhornili“1996-yilliq 3-san,“uyghurlarning isim qoyush aditi“namliq maqale
6.mutellip sidiq qahiri, ”shinjang medeniyiti zhornili“ 1997-yilliq 4-san, ”uyghurlarning isim qoyush aditi ”namliq maqale
7.gheyretjan kaldir, ”shinjang tezkirisi zhornili“, 1998-yilliq3-san, ”uyghur kishi isimliridiki türlük qoshumchilar“ namliq maqale.
Izahlar :
1)abduqadir jalalidin, ”shinjang medeniyti zhornili“ 1997-yilliq5-san, ”medeniyet éngining yatlishishi ”namliq maqale.
2)“shinjang medenyiti zhornili“1999-yilliq 2-san,70-bet,“ayallar,muhebbet,nikah“sehipisidin élindi.
Mezkur maqalem ”xoten pidagogika aliy téxnikum ilmiy zhornili“ning 2003-yilliq 1-sanida ”uyghur kishi isimlirining alahidiliki“
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Türkler We Künimiz Uyghurliridiki Kishi Isimliri Üstide Tetqiqat
Abdureshid Jelil Qarluq
1-isim qoyush we islamiyettin burunqi türklerde kishi isimliri
Yéngi tughulghan bowaqlargha at qoyush, uzaq ötmüshtin béri, ata-anining eng muhim bir ishi bolup keldi. Xususen, tunji perzent körüsh aldidikiler üchün éytqanda, bu ishning muhimliqi téximu roshenlishidu. Künimizdiki omumiyüzlük tereqqiy qilish yaki medeniy milletler arisida özgichiliki, özige xasliqi we özige a’it milliyliqi bilen özini gewdilendürüsh, ipadilesh, tonutush zörüriyiti tughulghan mushundaq peytte, perzentlirige eng menilik atni qoyush, ang we mes’uliyet igisi ata-anilarning béshini qaturidighan muhim bir ishtur.
Yéngi toy qilip öz uwisini qurghan yash er-ayallar adette, hamililik resmiyleshkendin kéyin, öz arisida özliri yaxshi köridighan hemde ularning dunya qarishini eks ettüridighan yaki jemeti bilen munasiwetlik bolghan eng uyghun bir isimni tépishning koyigha chüshidu. Bu jeriyanda, ata-anilar muzakire qilipla qalmay, hetta a’ilining bashqa ezaliri arisida meslihet we munazire arqiliq békitilidu. Eger yash ana-dada perzentlirining isimlirining békitilishide hoquqluq bolsa, bowaq dunyagha kélishtin burunla békitip bolushimu mumkin. Eger ular bu témida, a’ile chonglirining pikrige qoshulidighan yaki chonglar belgileydighan ehwalda bolsa, ular meslihetlishish arqiliq a’ile ezaliri muwapiq körgen bir isimda birlikke kélishimu mumkin. Türk töreside ( töre— qedimki türkchide(yaki uyghurchida) türe, töre sheklide körilidu. Keng menidiki töre—bir jem’iyette özleshken, omumlashqan heriket we yashash shekillirining, qa’idilerning, adet we en’enelerning; Jem’iyet ezalirigha ortaqlashqan örp-adetlerning, jem’iyet ezaliri teripidin toghra bilinip tutulghan yollarning tamamini körsitidu. Töre jem’iyet ezaliri teripidin choqum ijra qilinishi kirek bolghan wijdaniy belgilimiler bolup, jem’iyet ezasi özi tewe bolghan jem’iyetning törisini ijra qilghinida, jem’iyet teripidin qobul qilinip teqdirlinidu, ijra qilmighanda bolsa, jem’iyet teripidin qobul qilinmay chetke qéqilidu. Tar menidiki töre, bir jem’iyettiki exlaq ölchemlirini körsitidu. Töre, ötmüshte bugünki menidiki qanunning rolini oynighanidi.) isim qoyush heqqide mundaq bir en’ene bar; Eger yash ata-ana, chonglar bilen bille yashawatqan bolsa, (yeni chonglar hayatta bolsa) aldi bilen ularning pikrini alidu yaki ular qoyup bergen atni, resmi isim qilip ishlitidu.
Qisqisi, kishilerni bir-biridin perqlendürüsh, ayrish, tonush üchün ishlitilgen mexsus atalghular „isim, at“ Déyilidu. Yéngi tughulghan her bir bowaqqa at qoyush, bir en’ene, töre bolghandin bashqa, bir ihtiyach we hetta bir mejburiyettur.
Bu xil mejburiyet yaki ihtiyaj, insanlarning jem’iyet sheklide yashashqa bashlighan tunji künliride bashlan’ghan idi. Bowaqqa qoyulghan isimning menisi, bowaqning kishiliki, kelgüsi, uning jem’iyettiki muweppiqiyiti we orni bilen zich munasiwetlik bolghanliqi üchün isimning tallinishi, diqqet we estayidilliq telep qilidighan muhim bir ish bolup kelgenidi(a.newzat odyaqmas, «at qoyush en’enisi», lale bayraq, m.faruq bayraq a’din z’ge zamaniwi balilar isimliri sözlüki, alfa neshryati 2000-yil istanbul.7. Bet.).
At tallash, tesewwur qilin’ghandek u qeder ongay bir ish emes. Eger xususiy sewebler tüpeylidin aldin qararlashturulghan bir isim yoq bolsa (mesilen tügep ketken yéqinlirining ismini qoyush, ikki terepning birisi özining ghayisini eks ettüridighan birer tarixiy shexsning ismini qoyughni aldin békitiwetken…), ana-dada tughulghusi perzentige eng uyghun bir at qoyush üchün bilidighan pütün atlarni bir-birlep köz aldidin ötküzishidu, oylishidu.
Ötmüshte we künimizde, her qandaq bir jem’iyet we millet, özlirige xas bolghan milliy en’ene we adetlirige, diniy étiqadigha, milliy pelsepe-tepekkurigha uyghun isimler ishletken yaki ishlitiwatmaqta. Jem’iyettiki we insanlar arisidiki munasiwetlerning tereqqiy qilip bérishi hemde murekkeplishishige egiship kishi isimliride, jinsiyet ayrimlishish hadisisi roshenliship barghan. Yeni, bezi isimlar yalghuz qiz perzentlerge qoyulsa, beziliri yalghuz oghul balilargha qoyulushqa bashlighan. Elbette bu ehwal pütün milletlerge ortaq emestur. Xenzulargha oxshash bezi milletlerde kishi isimliridiki jinsiyet ayrimi u qeder roshen emes yaki yoqtur. Emma türkiy tilliq xelqler, parslar, erebler we ruslarda bolsa bu ehwal nahayiti roshen.
Türk kishi isimlirini tetqiq qilghan waqtimizda, islamiyetni qobul qilghandin burunqi kishi isimliri basquchi we islamiyettin kéyinki kishi isimliri basquchidin ibaret ikki basquchni choqum diqqetke élish shert. Chünki bu ikki dewrdiki kishi isimliri bir-biridin roshen halda perqlinidu.
Islamiyettin burunqi kishi isimlirining eng muhim alahidiliki, bu kishi isimlirining tamamen dégüdek türkche bolushi idi. Bu dewrde türkler köktengri, mani, buddizm, zerdüsht we xristi’an dinlirige kirip chiqqan bolsimu, öz isim we törelirige nisbeten sadiq qalghan idi. Eng teqwa buddist uyghurlarning dini kitablirida (hetta terjime eserliride) sanskritche atalghular u qeder köp bolsimu kishi isimliri yenila türkche idi. Yat dinlarning tesiride qalghan xaqan, tékin, beg we xatunlarning isimlirimu yenila türkche idi. Yettesu rayonidiki nesturi xristi’an türklirige a’it mazar tashlirida körülgen yüzge yéqin kishi isimlirining yalghuz beshila yat (türkche bolmighan) kishi ismi idi. Mesilen, miladi 885—1335 yilliri arisida ölgenlerning mazarliqidiki qebre tashlirida töwendiki kishi isimliri körülgen: menggütash, tégin, altuntash, qiztürk, kümüsh xatun…téximu qiziqarliqi ularning papazlirining isimliriningmu türkche bolushi idi mesilen, aqbash papaz, yuluq’utugh papaz..dégendek(kemal zeki gench’osman, milenyum baliliri üchün türk isimliri sözlüki, doghan medya gurubi neshri. 2000 yili, 4. Bet.).
Qedimki türkler, tughulghusi bowaqlargha at qoyush ishini nahayiti muhim ish qatarida köretti. Qedimki türklerge köre, bowaqqa qoyulidighan isim bilen péshanisige pütülgen teqdir arisida bir xil munasiwet, mexpiy bir ong tanasipliq/uyghunluq bar idi. Ular kishi ismining, insanlar üchün bir xil yazghi (péshanisige pütülgen, yézilghan) ikenlikige ishinetti. Dede qorqut hékayiliridimu isim qoyush murasimi heqqide melumatlar bérilidu. Bu xususta tetqiqatchilar, shu nuqtida ortaq pikir birlikige kelgen: qoyulidighan isim bowaq tughulghan haman emes, mu’eyyen bir waqit ötkendin kéyin qoyulidighanliqidur. Dede qorqut bu heqte shundaq deydu: „bir oghulgha, bash késip qan tökmigüche, at qoyulmas idi“( besim atalay, türk büyükliri weya türk atliri, 1935 yili istanbul dölet neshiriyati basmixanisi. Ikkinji neshri. 4 bet.).
Asiya qit’eside yashaydighan türklerning beziliride, perzentliri dunyagha kelgendin kéyin ötkünchi isim qoyidighan adet bar idi. Ularning balisi chong bolup yigitlikke yarisha bir netije yaratqandin kéyin, uninggha resmiy we özgermes ismini qoyushatti. Yigitlikke qedem qoyghan balilar, yay tartip oq atmay, herkimni heyran qaldurghudek bir yigitlik körsetmey turup muqim bir isim alalmaytti. Bu heqte meyli dede qorqut kitabida, meyli oghuz qaghan dastanida bolsun, yigitlikige asasen bérilgen birmunche isim qoyush ehwalining barliqi körülidu. Buninggha misal üchün oghuzxan dastanidiki birmunche kishi isimliri arisidin boz’oq, qarluq, qipchaq, oghuz, uyghur we üch’oq atlirini körsitish mumkin.
Yene, bu yerde «dede qorqut kitabi»diki yuqirida toxtalghan téma bilen alaqidar bir hékayini neqil keltürüp öteyli (muharrem ergin, dede qorqut kitabi, boghaz’ichi neshryati, 2000-yil, 21-neshri. 24-26 betler.):
«….qol kötürüshüp du’a qiliship tilek tileshti. Bir du’aguyning xeyr du’asi bilen allahta’ala, dirse xan’gha bir perzent berdi. Xatuni hamildar boldi. Bir qanche muddettin kéyin bir oghul tughdi. Oghlini inik’anilargha berdi, baqturdi.
At ayighi shamaldek ittik, ozan (xelq sen’etchisi) tili chaqqan bolur, herqaysi söngekler tereqqiy qildi, qowurghiliri chongaydi. Oghlan on besh yashqa kirdi. Oghlanning dadisi bayindirxanning ordusigha (armiyisige) qatniship ketti.
Eslide xaqanim bayindirxanning bir buqisi bar idi. Yene bir erkek tögisimu bar idi. U buqa qattiq tashqa münggüzini ursa, nahayiti qattiq qoram tash kukum-talqan bolup kétetti. Bayindirxan qudretlik oghuz begliri bilen bir yazda, bir küzde erkek tögisi bilen buqisini soqushturup tamasha qilatti, köngül achatti.
Meger sultanim, yene buqini saraydin chiqardi. Üch kishi ong teripidin, uch kishi sol teripidin tömür zenjir bilen buqini yétileshkenidi. Meydanning otturisigha ekilip qoyup bérishti. Dirse xanning oghli, üch tengtushi bilen bu meydanda oyun oynawatqanidi. Buqining qoyup bérilgenlikini körgen balilar derhal qéchishti.
Dirse xanning oghli qachmidi. Meydanning qap otturisida qarap turdi. Buqa, oghulgha oqtek étilip keldi. Goya bir üsüsh bilenla parche-parche qiliwétidighandek peyli bar idi. Oghlan, oqtek étilip kelgen buqining béshining otturisigha mushti bilen urdi. Buqa arqisigha sentürülüp ketti. Emma buqa yene oghlan’gha étilip keldi. Oghlan yene, buqining péshanisige mushti bilen qattiq birni saldi we mushtini buqining béshigha tirep turup buqini arqisigha ittirdi we meydanning bir chétige chiqardi. Buqa bilen oghlan yene dawamliq tirkeshti. Bir-birini yéngishelmidi. Oghlan shundaq bir oy oylidi; Bir tamgha tiyek taqashtin meqset, tamning yiqilishining aldini élishtur, men bu buqining péshanisigha mushtumni tirep némige tiyek bolup turimen. Shuning bilen oghlan, buqining pishanisidin mushtini tartip derhal yan terepke chékindi. Pütün küchi bilen tirkiship turghan buqa özini toxtitalmay aldigha sentürülüp tik mollaq atti. Oghlan derhal pichiqini chiqirip buqining kallisini kesti. Oghuz begliri kélip oghlanning etrapigha toplandi, «apirin!» déyishti, we « dedem qorqut kelsun, bu oghlan’gha at qoysun, dadisining qéshigha alip barip beglik istesun, text alip bersun!» déyishtiler.
Dedem qorqut chaqirildi, oghulni élip dadisigha bardi. Dede qorqut oghlanning dadisigha shundaq deptu;
Hey dirse xan beglik ber bu oghlan’gha,
Text ber erdemliktur.
Boyni uzun, büyük at ber bu oghlan’gha,
Miner bolsun hünerliktur.
Éghillardin on ming qoy ber bu oghlan’gha,
Etlik bolsun hünerliktur.
Tögilerdin qizil töge ber bu oghlan’gha,
Yük toshughuchi bolsun hünerliktur.
Altun bashliq otaq ber bu oghlan’gha,
Saye bolsun erdemliktur.
Mürisi qushluq ton, kiyim ber bu oghlan’gha,
Kiyer bolsun hünerliktur.
«séning ushbu oghlung bayindir xanning aq meydanida jenk qiliptu, bir buqa öltürüptu, ismi boghach bolsun, atini men berdim, yashini allah bergey!» dédi. Dirse xan oghligha beglik berdi, text berdi.
Saxa (yaqut) türkliri, qedimki türk en’enilirini yéqinqi zamanlarghiche dawam qildurghan bolup, ular bowaqqa ikki qétim at qoyatti. Tunjisini bowaq tughulup üch ayliq bolghanda qoyatti. Bu isim ötkünchi isim idi. Ikkinchisi bolsa, bala oqya kérip oq atalighudek bolghanda qoyatti(besim atalay, türk büyükliri weya türk atliri, 1935 yili istanbul dölet neshiriyati basmixanisi. Ikkinji neshri. 6 bet.) , bu qoyulghan isim uning bir ömürlük ismi bolup qalatti.
Altay türkliride mundaq omumlashqan bir adet bar idi; Balisi turmighan a’ilide, tughulghan baligha set bir isimni qoyatti. Mesilen it, itbala, tongguz, it’almas dégendek. Bu xil adet künimizdiki qazaq-qirghizlardimu mewjut. Ularning ishinishige asaslan’ghanda ezra’il, set isim qoyulghan balilarning jénini «tongguz, it» dep yirginip almasmish(besim atalay, türk büyükliri weya türk atliri, 1935 yili istanbul dölet neshiriyati basmixanisi. Ikkinji neshri. 7 .bet.).
Bashqa milletlerdimu nahayiti külkilik isimler bar. Mesilen, fransuzlarda, berger Berger (chopan), pi’érre/Pierre (tash), bow’illon/Bouillon (göshsüyi), bow’uf/ Boeuf (öküz). Gérmanlarda, Arseh/arséx (öküz), katzénéllénbogén /Katzenellenbogen (müshük jeyniki). Ruslarda, sobakin/ Sobakin(it oghli), swénin/ Swenin(tongguz oghli), swénowxow/ Svenouhov (tongguz quliqi oghli), bikow/ Bikov (öküz oghli) dégendek.
Türk tilliq xelqlerdiki menisi yaxshi bolmighan kishi isimlirining qismen türk tilliq xelqlerdila bolush bilen birge u qeder külkilik emesliki körülidu. Erebler kishi isimliri üchün «elesma’ü tenzilü minnessema’i» deyduki, bu «isimler asmandin chüshidu» dégenlik bolidu. Qedimki türkler, isimlerni asmandin chüshken dep hésaplimaytti. Ular bala, qabiliyitige yarisha, özige uyghun isimni alidu dep qaraytti. Bu seweblik türk kishi isimlirining nahayiti chong qimmiti bar(besim atalay, türk büyükliri weya türk atliri, 1935 yili istanbul dölet neshiriyati basmixanisi. Ikkinji neshri. 9 .bet). Elbette bu hal, her qaysi milletlerning millet bolup shekillinishi, yashighan jughrapiyilik muhiti we u milletlerni bashqa milletlerdin perqlinidighan xasliqi, qimmet qarashliri, hayat pelsepiliri bilen nahayiti yéqin munasiwetliktur. Chünki milletler yashaydighan iqlim, makan, tesirlishidighan medeniyet we kültürler(kültür atalghusi tilimizda «medeniyet» (gherp tillirida Culture , xenzu tilida 文化) dep élinip kéliwatqan hadisining ilim tilidiki atilishidur. Uyghur ijtima’iy pénidiki tereqqiyatning astiliqi jemiyetshunasliq (sotsi’ologiye), insanshunasliq (antropologiye) qatarliq ilimlerning shekillenmigenliki, bu tüpeyli bu sahedeiki tetqiqatchilarning yoqluqidek ri’al sewebler bilen «kültür»ge oxshash atalghu we hadisiler ilmiy shekilde izahlinip muqimlashturulmighan. Bu xil mesililerning burunla hel qilip bolghan miletlerning tilidiki eserler uyghur tiligha terqxme qilin’ghanda bu xil atalghular terjimanlar teripidin yenila «medeniyet» dep terjime qilin’ghan peqet atalghugha yüklen’gen menalar angqirilmighan. Bu seweblik atalghu qalaymiqanchiliqi kélip chiqqan. Emeliyette «kültür» bilen «medeniyet» bir-biridin tüptin perqlinidighan hadisiler bolup bu heqtiki tepsiliy izahat yaki nezeriyiwi chüshendürüshler üchün qarang: abdureshid jelil qarluq «kültür we medeniyet atalghulirigha sotsi’ologiyilik izahat» turpan, 2003-yili 4-san, abdureshid jelil qarluq «kültürning medeniyettin perqi we milliy kültür» turpan, 2004-yili, 2- san.) bir-biridin perqliq. Eng muhimi bir millet, millet bolup mewjudiyitini esirlerche dawam qildurup kelgenlikining tüp belgisi, uning mukemmel we özige xas milliy kültürini yaritalighanliqida. Ene shu milliy kültür, milletlerning milliy tepekkurini, qimmet qarishini qisqisi hemmer nersisini belgileydighan muhim amildur. Shunimu éytip ötüsh kirekki, kültürlerdiki milliyliqning qoyuqluq derijisi témimiz bolghan kishi isimliriningmu milliyliqigha tesir yetküzidu.
2-islamiyettin kéyinki türk kishi isimliri
Islamiyet ereb yérim arilida asasliq din’gha aylan’ghandin kéyin werxil yollar bilen etrapqa yéyilishqa bashlighanidi. Iran igizlikining islamlishishi tamamlan’ghandin kéyin, islamiyet ottura asiyagha kéngiyishke bashlaydu. 7-esirde türklerning gherpke kéngiyish we köchüsh herikiti emiliylishiwatqan idi.
Türklerning musulman erebler bilen uchrishishi 7- esirning bashlirida xorasan rayonida, yeni iran-turan chégrisida bolghanidi. Bu uchrishish ötkünche, yüzeki uchrishish emes idi. Bu uchrishish kéyinki yillarda tesiri dawamliq chongqurliship baridighan kültürel uchrishishning bashlanmisi idi. Bu dewrdin kéyin islam dini bilen birlikte erebche we samanilarning hökümranliqi dewride parsche kishi isimliri, türk arstokrat sinipi teripidin deslepte unwan, kéyinrek kishi isimliri bolup qollinilishqa bashlidi. «teberi tarixi»da yézilishiche, xorasandiki türk begliridin, nizaq tarqanning jyenliridin birining ismi «osman» idi. Bu kishining tunji qétim erebche isim ishletken türk ikenliki, shundaqla tilimizgha kirgen tunji erebche isimning «osman» ikenliki ihtimalgha nahayiti yéqin(abdulqadir inan, «islamiyettin kéyinki türkche isimlar», türk tili zhurnili, 1958, 7. Jilt, 82. Bet.). Bu tarixtin kéyin, sap türkche kishi isimliri bar bolghan sultan we dölet büyüklirining baliliri erebche we parsche isim ishlitishke bashlighan. Bezi türk döletliride mesilen, kéyinki anadolu salchuqlari téximu köp parsche isim qollinishqa bashlighanidi. Ular parslarning shahnamesidiki pütün qehrimanlarning isimlirini balilirigha qoyushqanidi. Peqet büyük türk-islam döletlirining parchlinishidin kéyin otturigha chiqqan begliklerning qurghuchiliri türk xelqi arisidin chiqqanliqi tüpeyli yene türkche isimlargha qaytqanliqi körilidu. Mesilen, salchuqlar dölitining tarqilishidin kyin, hératta aytégin; Xorasanda yaghmur, bughra; Anadoluda inal, inaldi, demirxan, yaxshi, turghut, dursun—gha oxshash isimlik begler otturigha chiqqanidi. Türkiyening sinop wilayitide selchuqlularning axirqi dewrige we jandar oghullirigha a’it 1212-1445 yilliri arisidiki mazar tashlirida tughrul, qutluja, yawash, artuq, ayas, ildéngiz, törexatun, kündüz, qaymas dégendek isimlerning barliqi otturigha chiqqanidi(kemal zeki gench’osman, milenyum baliliri üchün türk isimliri sözlüki, doghan medya gurubi neshri. 2000 yili, 5.bet.).
Islamiyetni tunji bolup dölet dini qilghan sultan satuq bughraxanmu erebche abdulkerim ismini ishletkenidi. Qaraxaniylar dewride xaqan we sultanlarning isimliri tamamen erebche bolmastin türkche isimlernimu birge ishletkenliki körilidu. Bu dewrdiki ziyaliy tebiqisidikilerge qarighinimizda, kishi isimlirining asasen erebchileshkenlikini hetta ereb isim-famile aditini qobul qilghanliqini ongayla bayqash mumkin. Mesilen farabi (toluq ismi: ebu nesir binni muhemmed binni tarxan binni uzluq farabi), kashighari (toluq ismi: mehmud ibni hüseyin kashighari), yükneki (toluq ismi: ehmed binni mehmud yükneki), xarabati (toluq ismi: muhemmed binni abdulla xarabati), möjizi (toluq ismi: molla ismetullah binni molla nimetullah), naqis (toluq ismi: sabir axun binni abduqadir)…ge oxshash. Bu xil ehwal eslide islamiyetni qobul qilghan türkiy tilliq xelqlerning oqughan ziyaliy tebiqiside nisbeten omumlashqan ehwal idi.
Osmanli xaqanliri, islam dinini qobul qilghandin kéyin qurulghan türk döletliri ichidiki kishi isimlirining türkche bolushigha anche ehmiyet bermigen xaqanlar idi. Türk-osmanli dölitining deslepki yillirida ertughrul, gündüz’alp, sachaji bey dégendek sap türkche isimlar körülsimu, 600 yilliq hakimiyet tarixida, osmanli uruqidin kelgen xaqanlar, orxan ghazidin kéyin héchbiri türkche isim qullanmighanidi. 600 yilliq tarix boyiche, xanidanning shahzadiliri ichide peqet 6 orxan, 2 jen’giz (uyghurchidiki=chinggiz), 2 qorqut, 2 sawaji, 4 ertughrul, 1 oghuzxan; Sultanlar ichide peqetla 3 selchuq, 2 beyxan bar idi. Osmanli uruqining erebche-parsche kishi isimlirigha bu qeder ehmiyet bérishide, bu tebiqini öz tesiri astigha éliwalghan diwan edebiyatining roli chong bolghanidi(kemal zeki gench’osman, milenyum baliliri üchün türk isimliri sözlüki, doghan medya gurubi neshri. 2000 yili, 6-7.bet).
Deslipide, döletni idare qilghuchilar bilen üst tebiqidikiler we ziyaliylarning isimlirida körülgen ereblishish, parslishish hadisisi, kéyinki nechche esirlik tereqqiyat jeryanida pütün millet ichide omumlishishtek bügünki netijini keltürüp chiqarghan. Künimizdiki islam dinigha étiqad qilidighan türk tilliq xelqlerdin uyghur, özbek, ezerbeyjan, türkiye türkliri (jumhuriyetning deslepki yillirighiche bolghan dewrde), balqan türkliri we iran, iraq, süriye türkmenliride erebche–parsche isimlarning nisbiti nahayiti zor salmaqni igiligen bolup ularning isimliridin, ularning türk tilliq milletke mensupliqini bayqash nahayiti tes idi. Lékin qipchaq türklirining kishi isimliri (qazaq, qirghiz, tatar, bashqurt, noghay, qarachay) yuqiriqi oghuz türkliri we uyghurlargha nisbeten türkche özgichilikini muhapizet qilghan. Bu ehwal, ularning köpinche qonar-köcher halette yashaydighanliqi, tamamen olturaq hayatqa ötüp islam medeniyitidin chongqur tesir élishning bashlanmighanliqi, islamiyliqning ularning kündilik hayatida oghuz we uyghurlar (özbeklernimu öz ichige alghan uyghur-qarluq gurubi) dikidek chongqur yiltiz tartmighanliqi éhtimalidin bolsa kérek. Yene tagh we dalalarda yashaydighan qipchaqlar bilen oghuz we uyghurlargha yéqin yaki ular bilen birlikte sheherlerde yashaydighan qipchaqlarning kishi isimlirda roshen perq bar. Yeni oghuz we uyghurlar bilen birlikte sheherlerde (mesilen artush, ghulja, chöchek, osh, jalal’abat qatarliq sheherlerde yashaydighan qazaq, qirghiz we tatarlar) yashaydighan qipchaqlarning isimliride islami (ereb-paris) kishi isimliri bolsa qir-dalida yashaydighan qipchaqlarningkidin köprek.
3- yéqinqi zaman türkiye türkliride kishi isim-famililiri
Osmanli türkliri 17-esirning axirlirighiche gherbiy asiya, afriqa we yawropada her qaysi jehette xususen eskiriy jehette eng üstün küch idi. Osmanlilar 1698-yilidiki yawrupa xristi’anlirining birleshken armiyisi bilen bolghan bir qétimliq urushta, gerche osmanlilar ularni wiyanada ularni qorshiwalghan bolsimu, aqibette her xil sewebler tüpeylidin tunji qétim yawropaliqlardin yéngilidu. Impératorluq qurulghan tarixtin béri yawropaliqladin her jehettin üstün bolup kelgen osmanlilar, ular bilen qilghan pütün urushlardin ghalib chiqqanidi. Wiyana qorshawidiki yéngilishtin kéyin hemme jehette özini üstün tutup kelgen osmanli türkliri, yawropaning özliridin qaysi jehettin éship ketkenlikini mulahize qilishqa bashlaydu. Osmanli sultanliri we bash wezirliri 18-esirde eskiriy sahede bashlitilghan gherbtin öginish yaki gherbtin téxnika kirgüzüsh herikiti kéyinche téximu ilgiriligen halda gherbning bashqurush shekillirini, teshkiliy apparatlirini, qanun tüzümlirini özleshtürüshke qeder tereqqiy qilip baridu.
Yawropadiki téz sür’etlik özgirish, osmanligha qaritilghan «özgertishler» we axiri üzülmigen urushlar aqibitide bu islahatlar toluq muweppeqiyetke érishelmey jumhuriyet türkiyesige baqiwende bolidu. Urushtin ghalip ayrilghan we musteqilliqini pütün yawropaliqlargha étirap qildurghan yéngi türkler, yéngi shert we yéngi dewrde zamaniwi ulus-dölet qurush üchün mustafa kamalning bashchiliqida büyük bir inqilabni bashlaydu. Bu inqilabning muhim bir qismi bolsa, ümmettin millet yaritish we bu milletke zamaniwi menidiki millet éngini singdürüp zamaniwi dunyadiki layiq ornini tapquzush idi. Bu xususta élip bérilghan pa’aliyetlerning muhim bir qismi milliy angning yétildürülüshi, milliy tarixning pütün jeryanining yorutulishi, esliy türklüklirige qaytish… heriketliri idi.
Yéngi jumhuriyetchiler, keskin qararlar bilen ichki qurulmisidiki tereqqiyatqa, zamaniwilishishqa, zamaniwi ulus-dölet bolushqa tosalghu bolidu dep qaralghan amillarning hemmisini digüdek islah qilishqa hetta, tamamen özgertishke kirishidu. Bu heriketning tesiri türk kishi isim-famililiridimu roshen bir shekilde eks étidu.
Türkiye türkliri merkiziy asiyani ata yurt, kichik asiyani (anadolu yérim arilini) ana weten dep bilidu. Bu seweblik ular ana wetini türkiyening jughrapiyelik ornining asiya qit’esi bilen yawropa qit’esining arisida bolghanliqi buningdinmu muhimi, 600 yilgha yéqin waqittin béri yawropaliqlar bilen her xil munasiwette bolghanliqi sewebidin medeniyet we kültür jehettin özini dawamliq yéngilash, tereqqiy qildurush éhtiyajini hés qilip turghan.
Türk ziyaliyliri we türk byurokratliri fransuz inqilabidin kéyinki yawropada otturigha chiqqan yéngiliqlarni bir’az kéchikip bolsimu qobul qilishqa, özining ichki qismidiki tosalghuluq we qatmalliqlarni tügitish, özgertishke tirishidu. Lékin türkiye türklirining tewe bolghan medeniyet we kültür chemberliri yawropaliqlarningkidin tamamen perqliq bolghanliqi seweblik bezi islahatlarning emiliylishishi nahayiti asta bolidu.
Türkiye jumhuriyiti qurulghandin kéyin, témimiz bilen alaqidar bolghan kishi isimliride türklishish, milliylishish hadisisi otturigha chiqidu. Jumhuriyet zamaniwi milletlerdek famile qollinishni qanun bilen kapaletke alidu. Til inqilabi bilen, türk tilidiki ereb-pars tillirige a’it söz we bashqa amillar tedrijiy chiqirilip, ornigha xelq tilida yashawatqan sap türkche, qérindash türk tilliq xelqlerning tilliridiki sözler kirgüzülgen yaki türkchining söz yasash iqtidaridin toluq paydilinip yéngi-yéngi sözler yasilip boshluq toldurulushqa bashlan’ghan.
Bu jeriyanda, deslep ziyaliy qatlimi kishi isimlirining milliylishishige, tarixiy türk atlirining tirildürülüp yéyilishigha bashlamchiliq qilishti hetta ular, örnek bolup özlirining we perzentlirining isim-familiside aktip ijra qilishti. Bu bashlamchiliq netijiside awam qatlimidimu bu xil xahishni qobul qilish, tézdin özleshtürüsh dolquni kötürüldi.
Bügünki türkiyidiki kishi isimlirining bolupmu yéngi tughulghan bowaqlarning mutleq köpchilikining ismi étimologiye nuqtisidin asasen türkche, famililiri bolsa mutleq köp sandikisi sap türkchidur. Bezi islami eqidisi chongqur bolghan türklermu balilirigha erebche isim qoyush bilen birge yene bir türkche isim qoyushni en’ene qilishqan. Bu xil qosh isim qoyush en’enisi türklerde xélila kengri. Mesilen axmet göktürk geylan, mehmet döwüshchü aqsoy, néjati tughrul kabakchi dégendek. Bu yerdiki, axmet göktürk, mehmet döwüshchü, néjat tughrul shexsning qosh ismi, geylan, aqsoy, kabakchi bolsa familisidur. Kéyinki yillarda, bir isim we famile ishlitish omumlishishqa bashlimaqta. Mesilen, erler isim-familisidin: bozkurt köktürk, alper gökbörü, gökxan köktürk, atilla qaya, qubilay türkyilmaz, nihat kahweji, emre belez’oghlu, hasan shash, ilxan mansiz… qiz isimliridin: birsen gökche, damla gelekchi, sewinch qilich, bilge türk, aséna kökhun, jandar erchetin, aynur özdemir…
Türkiye türkliride, qizlarning adette ikki familisi bolidu. Biri qizliq familisi, yene biri bolsa ewlilik (öy-ochaqliq) yeni toy qilghandin kéyinki érining familisi. Burun qizlar toy qilghandin kéyin choqum qizliq familisini ishletmey, érining familisini ishlitetti. Kéyinki yillardiki qanun özgertishler bilen qizlar toy qilghandin kéyinmu xalisa özlirining qizliq familisini saqlap qalalaydighan boldi. Mesilen, aybikening toy qilishtin burunqi familisi uyghur bolsa, alp’arslan idiqut bilen toy qilghandin kéyinki familisi xalisa, aybike idiqut, xalisa aybike uyghur idiqut bolidu.
Türkiye türklirining isimliri bügün téximu milliy we sap türkche bolushqa qarap mangmaqta. Türkche kishi isimlirini inchikilik bilen tetqiq qilidighan bolsaq, türklerning kishi isim-famililiride bir tereptin qisqa we menilik bolushigha diqqet qilsa, yene bir tereptin bu kishi isim-famililirining étimologiyisining mumkinqeder sap türkche bolushigha diqqet qiliwatqanliqini nahayiti ongayla köriwalalaymiz. 1934-yili chiqirilghan soyadi (famile) qanuni, bezi cheklimilerni belgilep bezi isimlarning qollinilishini chekligenidi. Mesilen, bu qanun’gha köre, türk wetendishi (grazhdani) emel-mensep, yat irq we yat millet isimliri bilen edep-qa’idilirige uyghun bolmighan yaki yirginishlik we külkilik bolghan sözlerning soyadi (soy ati/famile) qilp ishlitilelmeytti.
4- bügünki uyghurlarda kishi isimliri we yéngi yüzlinish
Uyghurlar yéqin dewrlergiche barliq türkiy xelqler bilen ortaq medeniyet chembiri ichide asasen ortaq kültürdin behrimen bolghanliqidin, ularning künimizge qeder (islamiyettin burun we kéyin) qandaq isim ishletkenliki heqqide, yuqirida biz toxtilip ötken «türklerde islamiyettin burunqi we kéyinki dewrlerdiki isim qoyush adetliri» bilen oxshash bolup kelgenidi. Peqet yéqinqi dewrlerdiki bolupmu junggo kommunistik partiyisi rehberlikidin kéyinki 50 yil ichidiki uyghur kishi isimliride roshen özgirishlerning otturigha chiqqanliqi muqerrer(bu heqtiki tetqiqatlar üchün nurmuhemmet dölitining uyghur kishi isimliri tetqiqati heqqidiki maqalilirige we munasiüetlik tetqiqatlargha qaralsa etrapliq melumatqa ige bolunush mumkin.).
Bolupmu, 1990-yillardin kéyin uyghur kishi isimlirining tallinishida, ata-anilarning qoyulghusi isimlarning menisige, tewelikige diqqet qilishqa bashlighanliqi, buning üchün noqul diniy kitablardin bashqa tarixiy, milliy kitablarni waraqlighili turghanliqi körülmekte.
Bügünki dewrde xususen uchur dewri dep atalghan keng menidiki yersharilishish (全球化Globalization) jeriyani dawam qiliwatqan; Tar menide rayon xaraktérlik, nisbeten chong yépishqaq kültürlerning özliridin perqliq, nisbeten kichik kültürlerge aram bermey öz da’irisini dawamliq kéngeytiwatqan künimizde, her qaysi milletler, özlirini, we özgilerni nisbeten etrapliq tonup-bilip yetmekte. Zamaniwi milletlerning qiliwatqan, kirishiwatqan ishlirida, herwaqit ang-idrak we milliy mes’uliyetni belgiligüchi qilishqanliqini ongayla körüp yetmektimiz. Nurghunlighan medeniy milletler, yaki medeniy millet bolush harpisidiki xelqler, témimiz bolghan kishi isimliri heqqide nahayiti sezgür bolup, isimlarning nahayiti ixcham we menilik bolushigha diqqet qilish bilen birge uning milliyliqigha, tarixiyliqigha hetta isim igisining her waqit «ismi-jismigha layiq» bolush tuyghusini oyghaq tutishigha ehmiyet bérishmekte.
Yenggil we tüz tepekkur qilidighan, ongay hayajanlinip asan sowuydighan héssiy milletliktin, oylaydighan, köp tereplimilik tepekkur qilidighan, nisbeten pelsepiwiy millet bolush iztirapini hés qiliwatqan uyghur ziyaliysining, yéngi dunyagha kelgüsi we kelgen perzentliri üchün, özlirining ang formatsiyisini, dunya qarishini, arman-isteklirini eks ettüreleydighan kishi isimlirini tallash, izdesh ishtiyaqigha kirgenlikini qedemde bir körüp turmaqtimiz. Bu halning yalghuz ziyaliy déyilgenler qatlimi bilenla emes, mes’uliyet tuyghusi bar bolghan keng xelq ammisi qatlimidimu peyda bolup küchiyiwatqanliqini, kéliwatqan istek we teleplerdin bilimektimiz.
Közimiz we könglimizde nahayiti qimmetlik yéri bolghan neslimizni, eslimizni muhimi uruqimizni dawam qildurup kelgüsimizning kapaliti bolghusi, jan-jiger perzentlirimizge layiqida isim tépip qoyush, bu qoyulghan isim bilen perzentige özlirining isteklirini hés qildurup mes’uliyet tuyghusini da’ima oyghaq tutush, her dewrde bolupmu künimizde nahayiti muhim bir mesile bolmaqta. Mushundaq bir peytte uyghur diyari’uniwérsitéti «uyghur kishi isim-famililiri tetqiqati guruppisi» ning nahayiti ehmiyetlik bir tetqiqat miwisini keng xelq ammisining behrige sunushi(qarang: «uyghur famile tetqiqati», bash tüzgüchi: azad rexmitulla sultan, aptorlar: kolléktip, uyghur diyarixelq neshryati, 2002-yili, ürümchi.) , uyghur aptonom rayonining sabiq re’isi ablet abduréshitning ikki qétim re’is buyruqi chiqirip, uyghurlarda famile qollinishni qanuniy asasqa élishqa tirishishi bu sahediki teqdirleshke, pexrlinishke erziydighan muhim ishtur. Chünki, famile ishletken bir ademning ismi, uruqi, shan-shöhriti ming yillarche untulmaydu, ewladtin ewladqa dawam qilip kétiduki, qimmetlik bir yadikar, jemetning özgermes ortaq ismi bolup qalidu. Jemet ismi yeni familening qollinilishi, bir uruqning birliki, ömlüki üchün nahayitimu muhim ehmiyetke ige. Buningdin bashqa yene, eslide bizde bar bolghan kéyinki künlerde untulup ketken «yette ejdadini bilish» en’enimizni tirildürülgili bolidu. Mushundaq bolghanda, her uruq özining shejerisidin asanla xewerdar bolalaydu yaki yazalaydu. Ögünini hetta uning burunini bileligen, bu bilgenliridin musbet netije chiqiralighan bir ewlad, ewladigha qandaq ejdat bolush kirekliki heqqide mu’eyyen muqim eqidige kelgen boliduki, bundaq ejdatning ewladi jemetige, jem’iyitige téximu paydiliq bolalaydu. Chünki jemetining ghémini qilghan bir ewlad, oxshashla jem’iyitining ghémini qilghan bolidu. Melumki jemet shexslerdin (ezaliridin), jem’iyet jemetlerdin muteshekkül bolidu.
Künimiz uyghurliridiki kishi isim-famile(künimiz uyghurlirining familisi yoq. Köpinche xenzu tilidin terjime qilin’ghan matériyallardiki 姓名isim-familisi yaki isim-familisi sheklide élinip kelgen. Azatliqtin kéyinki muqimlashturushta, mu’eyyen birkishining toluq ismi, uning ismigha atisining ismini qoshup atash bilenla ixchamlan’ghan. Kéyinki yillardiki tereqqiyat we nisbeten éship bériwatqan milliy ang bilen mes’uliyet tuyghusining yiteklishide bir qisim ziyaliylar medeniy qérindash milletlerni örnek élip özlirining jemet ismini (familisini) gheyriy resmiy shekilde(yeni qanuniy kénishka-kimlklerde yenila özining ismi+atisining ismi sheklide bolsa, metbu’at we öz’ara chaqirish tonutushlarda özining ismi+atisining ismi+familisi yaki texellusi) qollinishmaqta. Beziliri tiriship-tirmiship kimliklirige yazdurushmaqta. Uyghurlarning famile qollinishini terghip we teshwiq qiliwatqan yaki qollawatqan maqale kitablarningmu neshr qiliniwatqanliqi hemmimizge ayan. Lékin memuriy testiq we qollashtin nisbeten uzaq qalghan bu urunushlar hazirche netijisiz yeni qanuniy kapalettin yoqsun. Bu xil tetqiqat we terghibatning xelq qatlimigha yéyilip bérishi, eng muhimi xelqning omumiy sapasining yuqiri kötürülüshi arqisida famile qollinish éhtiyaji we emiliylishishi royapqa chiqishi mumkin. Bizning eng yüksek arzulirimizmu bu künning patraq yétip kélishdur.) liridiki yüzlinishni tehlil qilip köridighan bolsaq, étimologiye jehettin erebche-parsche we türkche isimlarning qoyuliwatqanliqi otturigha chiqidu. Mesilen meqeddes, merhaba, azat, babur, alp, ilteber; Mezmun we puraq jehettin milliyche we islamiyche bolghan kürshad, atilla, aybike, muhemmed, qedirdin, sirajidin…bulardin bashqa yene rohluq, jenggiwarliqi bolghan isimlar burunqidin köpeygen mesilen; Jesur, qilich, qeyser, qehriman…
Buningdin bashqa yene bir yüzlinish bolsa, xenzu tilida isimlarning qandaq teleppuz qilinishi we yézilishi toghrisida bash qaturush hadisisidur. Uyghurlar 80- yillardin kéyinki «islahat-échiwétish» we 90- yillardin kéyinki «sotsi’alistik bazar iqtisadi» dewride xenzular we xenzu kültüri bilen misli körülmigen derijide qoyuq munasiwette, téximu biwasite alaqide bolushqa bashlidi. Xenzu kültüride kishi isim-famlisining jem’iysining 4 xet yaki boghumdin ashmaydighanliqi tüpeyli uyghurlarning isimlirining xenzuchide ipade qilinishi bash qaturidighan bir mesile bolup qaldi. Uningdin bashqa yene xenzu tilida, uyghur kishi isimlirini qandaq xetlerni ishlitip yézish heqqidimu burunqi perwasizliqtin, hazirqi diqqet qilishqa yüzlinilgenlikini körüp yetmektimiz. Xenzu tili we kültüri bilen téximu qoyuq alaqide boliwatqan bir qisim ziyaliylarning balilirigha téximu az boghumluq qisqa isimlerni qoyush bilen birge xenzu tilining isim qoyush we teleppuz qilish aditige maslashturiwatqanliqi hadisisimu barghanche köpiyip barmaqta. Mesilen adile xenzuchida 阿迪娜; Muyesser 美亚沙; Dil’ara 迪拉娜; Alp 阿勒夫; Qadirjan 哈德江; Anar 安娜 qatarliqlar. Bu isimlarning bezisining xenzuchisidin uyghurchisini tapmaq esla mümkin emes.
Qisqisi 90-yillardin kéyinki kishi isimliride otturigha chiqiwatqan eng muhim yüzlinishning biri talliniwatqan isimlerning menisige, milliyliqigha diqqet qilish; Ata-ana perzentige qoyghan isim arqiliq özining arzu-armanlirini (qilghan, qilalighan, qilalmighan, qilmaqchi bolghan) dunya qarishini eks ettüridighan bolush; Perzentining ismi-jismigha layiq bolushini arzu qilishtin ibaret boliwatidu.
paydilinilghan menbeler
1. Mehmud kashigheri, diwanu lüghetit türk, 1–,2–, 3–jild, shinjang xelq neshriyati, ürümchi.
2. Abdulqadir inan, «islamiyettin kéyinki türkche isimlar», türk tili zhornili, 7-jilt, 1958-yili.
3. A.newzat odyaqmas, «at qoyush en’enisi», lale bayraq, m.faruq bayraq a’din z’ge zamaniwi balilar isimliri sözliki, alfa neshriyati 2000-yil istanbul.
4. Besim atalay, türk büyükliri weya türk atliri, 1935-yili istanbul dewlet neshiriyati basmixanisi. Ikkinchi neshri.
5. Kemal zeki gench osman, milenyum baliliri üchün türk isimliri sözlüki, doghan medya gurubi neshri. 2000-yil.
6. Türk til jem’iyiti, türkche sözlük, enqere, 1988-yil.
7. Erol aydil, adlarimiz, türk kültürini tetqiq qilish énstitoti neshri, enqere, 1992-yili 2-neshiri.
8. M. Kemal chaliq, türk ad we soyadi sözlüki, 1991-yili, 2-neshiri.
9. Türk énsklopédisi..
10. Abdülxalik chay,«türk ayal isimliri heqqide», ötüken, may-iyul sani, 1975-yil.
11. Abdülkadir donuk, memuriy, herbiy unwan we atalghular , türk dünyasi tetqiqati wexpisi neshri. Istanbul, 1989-yil.
12. M. Shakir ülkütashir, «türklerde isim qoyush bilen munasiwetlik adetler», türk kültürü, enqere, awghust 1963-yil.
13. Muharrem ergin, dede qorqut kitabi, boghaz’ichi neshriyati, 2000-yili, 21-neshiri.
14. Abdülqadir inan, qedimki türk döletliride memuriy-eskiriy unwan we atalghular, 1987-yili.
15. Emel esin, islamiyettin burunqi türk kültür tarixi we islamgha kirish, 1973-yili.
16. Faruq sümer, oghuzlar, türk dünyasi tetqiqatliri wexpisi neshiri, 1999-yili, istanbul.
17. Uyghur famile tetqiqati, bash tüzgüchi: azad rexmitulla sultan, aptorlar: kolléktip, shinjang xelq neshriyati, 2002-yili, ürümchi.
Bu maqale shinjang uniwérsitéti ilmiy zhurnilining 2006-yilliq 2- sanida ilan qilin’ghan.
Aptor: merkiziy milletler uniwérsitéti milletshunasliq we jem’iyetshunasliq instituti jem’iyetshunasliq fakultéti dotésnti, magistir aspirantlar yétekchisi.
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Perzentlirimizge At-Isim Qoyushta Mes’uliyetchan Bolayli
Muhemmedtursun Abdukérim Yüksel
at-isim bir ademge qoyulghan menggülük nam-ataq, yaki en-belge. Bu xuddi bir keshpiyatchi özi keship qilghan mehsulatigha qoyghan sheltrik belgige oxshaydu. Bir ademning at-ismi shu ademning ömür musapisige menggü hemrah bolup, teqdir-qismetlirige biwasite yaki wasitilik tesir körsitishi mumkin. Özimizning yaki perzentlirimizning at-isimlirigha nezer salidighan bolsaq, bizdiki oxshash at-isimlarning shunche köplüki ademni chongqur oygha salidu («uyghurlarda eng köp qoyuliwatqan 100 isim» ge qaralsun). Shunga perzentlirimizge at-isim tallash-qoyushta, choqum tarixi we ré’al ehwalni közde tutqan halda, estayidil, ilmiy we mes’uliyetchan bolushimiz zörür.
Hörmetke sazawer nurghun péshqedemlirimiz perzentlirimizge at-isim tallash-qoyushta, «qur’an kerim» de zikri qilin’ghan at-isimlarnila qollinishni teshebbus qilishidu. Bu xil qarashni nurghun kishiler xilapliq qilishqa bolmaydighan muqeddes diniy ehkam süpitide tonushidu. Undaqta ‹‹qur’an›› da zikri qilin’ghan, erebler qolliniwatqan erebche at-isimlar islamgha uyghun isimlar, bashqa milletler, bashqa din’gha étiqad qilidighanlar qolliniwatqan at-isimlar islamgha yat, qollinishqa bolmaydighan at-isimlarmu? Balilargha choqum qur’andiki isimlarni qoyush kérekmu? Bu mesile üstide toxtilishtin burun, mushuninggha munasiwetlik bolghan, etrapimizda yüz bergen bir nechche ishni misal keltürimen:
Ötken yili jiyen oghlumning qoshkézek perzentlirige at qoyush merikisige ishtirak etken idim, jiyen oghlum oghul perzentige «ilker», qiz perzentige «ilber» dégen sap uyghurche qutluq isimni qoyidighanliqini déwidi, at qoyup bermekchi bolghan kishi: ‹‹bu at-isimlar qur’an kerimde yoq, shunga muhemmed, bumeryem, abdukérim, bu’ayshem… dégendek qur’an kerimde zikri qilin’ghan xasiyetlik isimlarni qoyush jayizdur…uyghurlar islamgha kirishtin burun qollan’ghan isimlarni qollinish toghra emes…›› dep, xéli uzun’ghiche wez éytti. Lékin jiyen oghlum bu isimlar sap uyghurche isimlar… dep öz gépide ching turdi. Jiyen oghlumni qayil qilalmighan imam axiri jiyen oghlum tallighan uyghurche isimlarni adet boyiche qoyup bérishke mejbur boldi… jem’iyette yene téxi ata-anilar perzentlirige qoymaqchi bolghan xas uyghurche isimlarni öziche petiwa chiqirip xalighanche özgertiwétidighan ehwallarmu bar.
Méningche isimlarni meyli en’eniwi nuqtinezerdin yaki diniy noqtinezer bilen türlendürüsh meyli tarixiy nuqtidin yaki ré’alliq jehettin bolsun ilmiy emes, durus emes. Néme üchün shundaq deymen ? Birinchidin, biz qolliniwatqan at-isimlarning mutleq köp qismi erebler ewladtin-ewladqiche qollinip kéliwatqan at-isimlar bolup, bu isimlarning köp qismi islam dini peyda bolushtin burunqi zamanlarda, yehudiy qatarliq bashqa milletlermu qollan’ghan hemde erebler ereb yérim arilida köp xudaliq, köp mebudiliq iptida’iy dinlargha étiqad qilghan dewrlerdin tartip qollan’ghan isimlardur. Bu ehwalni peyghemberler heqqidiki klassik eser-‹‹qissesul enbiya››diki hikayetlerdinmu körüwalghili bolidu. Ikkinchidin, erebler qolliniwatqan isimlarning köp qismini dunyada yehudiy we xristi’an dinliridiki yehudiy, in’gliz , némis, firansoz , italiyan, ispan, rus qatarliq milletlermu dawamliq ortaq qollinip kelmekte. Mesilen: sra’él, yaqup, dawut, musa, yüsüp, sulayman, ibrahim, malik, iysa, mariye, meryem, yehya, zikriya, israpil… qatarliqlar (bundin bashqa, erebler bilen yehudiylar nuh eleyhissalamning oghli samning ewladliri bolup, ereb tili we yehudiylarning ibrani tili eslidin oxshash bir sam til sistémisigha tewe bolghanliqtin, nurghunlighan isim-atalghularning oxshash bolushi ejeblinerlik emes). Üchinchidin, dunyada islam dinigha étiqad qilidighan jenubiy asiyadiki hindonéziye, malaysiya, filippin , sin’gapor hemde hindistan qatarliq ellerdiki nurghun milletler özlirining eslidiki milliy isimlirinimu dawamliq ortaq qollinip kelmekte. Wehalenki , yene bir ehwal shuki, ereb millitining hemmisila islam dinida emes, yene misir, liwan, i’ordaniye , sudan, türkiye, isra’iliye, sudan… qatarliq ellerde gerche özi ereb bolsimu, islam dinidin bashqa dinlargha étiqad qilidighan ereblermu köp. Démek, bir ademning millitige yaki ismigha qarapla u ademning qaysi din’gha étiqad qilidighanliqigha höküm qilghili bolmaydu.
Yene bir muhim nuqta shuki, millet din peyda bolushtin burunla mewjut bolghachqa, bir adem konkrét jehettin éytqanda , aldi bilen bir milletke tewe bolidu, andin qaysi din’gha étiqad qilish-qilmasliqni özi belgileydu. Shunga, herqandaq bir ademning öz perzentlirige qandaq at-isim qoyushi shu kishining özining tallishigha baghliq bolidu, démek, öz milliy tilidiki at-junini qollinish-dölet qanunigha uyghun bolupla qalmastin, belki, islam dinining ehkamlirighimu muxalip kelmeydu.
Insan jismaniy, eqliy, chiray-jamal, mijez-xaraktér, qismet-teqdir qatarliq nurghun jehetlerde hergizmu bir-birsige oxshimaydighan tursa, biz néme üchün özimizge xas, tekrarlanmaydighan, bashqilar ishletmigen isimlarni qollanmaymiz?!
Bashqa milletlerning bizning isimlirimiz heqqide néme deydighanliqigha qarap baqayli:-«nurghun uyghurlar özlirining chong dadisidin yuqirisidiki ejdadlirini bilmeydu…, herqandaq bir uyghurni muhemmed, yaki guli dep chaqirsa asasen toghra chiqidu… bir-biridin perqlendürmek tes…››.
Biz qolliniwatqan isimlarning oxshash we tekrar bolushi, xas uyghur tilidiki isimlarning nahayiti az bolushi ejdadlar üchünmu, kéyinki ewladlar üchünmu bir xil mes’uliyetsizlikmu-qandaq?! mana bu nuqta ademni chongqur oygha salidu. Yene bir jehettin, bu xil ehwal tarix tetqiqati, ejdad-ewlad rishti-zenjirining üzülmey dawam qilishi üchünmu birxil tépishmaq bolushi mumkin. Oxshash, tekrar isimlarning shunche köp bolushi, shunche uzaq zamanlar dawamlishishi jehettin éytqandimu, bu-bizdiki bir xil omumiy mes’uliyetsizlikmu-qandaq?
Ehwal shundaq iken, biz perzentlirimizge zadi qandaq isimlarni qoyushimiz kérek? Méningche biz aldi bilen perzentlirimizge milliy xasliqqa, tarixiy ehmiyetke , ijabiy menagha, qollinishchanliqqa ige, köp tekrarlanmaydighan, ilmiy at-isimlarni tallap qoyushimiz kérek. Bizde isim-teg’at (famile) üchün paydilinish qimmiti nahayiti yuqiri bolghan qamus-paydilanmilar nahayiti mol. Mesilen: orxun-yénsey tash pütükliri, deshit’ata (dunxuang) tékistliri, turpan tékistliri, ‹‹türkiy tillar diwani››, «qutadghubilik», ‹‹etebetul heqayiq››, ‹‹qissesul enbiya››, elshir newa’iyning xemse-diwanliri, ‹‹tarixiy hemidi›› qatarliqlar. Bu bibaha matériyallar bizning sap uyghurche at-isim, teg’at-famile izdesh-tallishimizdiki birinchi qol asas hésablinidu, tilshunas, uyghur kishi isimliri tetqiqatchisi mutellip sidiq qahiri, weli kérim kök’alip qatarliq tetqiqatchilirimiz bu jehette köp yil tetqiq qilish arqiliq ‹‹uyghur kishi isimliri››, ‹‹uyghur isim-famililiri››, ‹‹uyghur kishi isimliri qamusi›› qatarliq qimmetlik qamus-qollanmilarni tüzüp neshr qildurdi. Bu qimmetlik kitab-qamuslar bizge at-isim, teg’at-famile izdesh-tallishimiz üchün biwasite qolayliq shara’it yaritip berdi.
Künimizde, islahat-échiwétish ishliri künséri rawajlinip, iqtisad ronaq tépip, her millet xelqi ittipaqliship halliq jem’iyet qurush üchün tirishiwatqan chong yaxshi weziyette, nurghun kishiler perzentlirige at-isim qoyushta, kona qatmalliqni buzup tashlap, tejribilerni yekünlep, kelgüsige yüzlinip, milliy xasliqqa ige, ijabiy, nadir, güzel , jezbidar at- isimlarni qollanmaqta. Mana bu, qollashqa, öginishke we teshebbus qilishqa tégishlik yaxshi bashlinishtur.
2011-yil, 2-sintebér , shehiri kashgherde yézildi.
«qeshqer» zhurnilining 2012-yilliq 4-sani
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Uyghurkishi Isimliri We Famile(teg’at) Qollinishtiki Mewjut Mesililer We Yüzlinishler
Yüsüf Igemberdi
(qeshqerpédagogika’instituti til fakultéti léktori)
1980 -yillardin béri uyghur tili tetqiqatigha egiship,uyghur kishi isimliri tetqiqatimu mas halda kücheydi we 1990-yillarda körünerlik netijiler qolgha keltürüldi. Bu mezgilde kishi isimliri tetqiqatigha da’ir «uyghur kishi isimliri we uning menisi»(1992), «isimni qandaq qoyush kérek»(1994), «isim qoyush qollanmisi»(1996), «uyghur kishi isimliri»(1998)namliq mexsus eserlerbasmidin, neshirdin chiqqan bolsa, 2000-yilidin kéyin mexsus famile(teg’at) tetqiqatigha a’it «uyghur famile(teg’at) tetqiqati»(2002), «uyghurlarda famile(teg’at)»(2003), «uyghur isim famililiri»(2003), «xeziniler achquchi»(2006) namliq kitablar neshridin chiqip tarqitildi. Uyghurche «shinjang tezkirichiliki»,«shinjang uniwérsitéti ilmiy zhurnili»,«til we terjime»w«qeshqer pédagogika instituti ilmiy zhurnili»da isim-famile tetqiqati üchün mexsus sehipe ajritildi. Uyghur kishi isimliri we famile tetqiqatining mushu xil tereqqiyatida xushhallinarliq töhpiler yaritilghan bolsimu, biraq belgilik tosalghularmu saqlan’ghan bolup , mu’eyyenleshtürülüshimizni we hel qilishimizni kütüp turmaqta.
1. Uyghur kishi isimliri we famile(teg’at) qollinishtiki mewjut mesililer
1) uyghur kishi isimliri jinis perqige ige, famililer jins perqige ige emes . Shunga uyghur kishi isimlirini qisqartilma halette isimning bash herpini élip ishletkende , jins perqini bilgili bolmaydu . Mesilen:«a.rashidin»déyilgende«a»zadi arzugülmu yaki abdulhemidmu uqqili bolmaydu . Peqet«abdushükürrashidin»déyiligende,andin erkishi ikenlikini éniq bilgili bolidu .
2)«f»herpi yaki tawushi mesilisi
«f»herpi yaki tawushi uyghur kishi isimliri saheside chaghatay uyghur dewride nahayiti keng ishlitilgen . Hazirqi uyghur tilida az sandiki kishi isimlirida uchraydu . Mesilen , sözbéshida kelgenliridin : feride emin (ürümchide) ; Firdews (ürümchide) filore ; Firuze (ürümchide,qeshqerde); Fikret (ürümchide) ; Furqet ; Ferux (ürümchide) . Söz otturilirida kelgenliridin abdurghefur (ürümchide) ; Zulfiye (ürümchide , qeshqerde) zulfi’ayim (ürümchide) ; Zulfinur (ürümchide , aqturda) . Söz axirida kelgenliridin : yüsüf (qeshqerde) . «f»herpini yaki tawushini ishletküchiler birinchidin , oxshash isimliklerdin özge ismni perqlendürüsh , ikkinchidin ,hazirqi uyghur tili normisida chaghatay uyghur tili bilen birdekilikni saqlash , warischanliqni kücheytish meqsetliride shundaq qilghan . Uningdin sirt uyghurche klassik eserler we uyghurche diniy kitablardiki kishi ismlirdimu«f»toluq eks étiwatidu .
3) uyghur kishi isimlirini toplash , lughet tüzüshtiki turghunluq we tekrarliq mesilisi . Uyghur kishi isimlirini toplash tetqiq qilish we famile qollinish teshebbusi boyiche qeshqer uyghur neshiriyatida 1998-yili neshirdin chiqqan « uyghur kishiliri isimliri»namliq xas esiridin kéyin,bezi tetqiqatlar élip bérilghan bolsimu , kishi isimliri téximu keng hem chongqur retlinip tetqiq qilinmidi . Toplanmighan yéngi isimlar yenila mewjut .
4) uyghur kishi isimlirining mena terjimisi we ahang terjimiliri asasidiki uyghurche we uyghurche- xenzuche kishi isimliri qollanmiliri élan qilin’ghan bolsimu , chongraq«uyghur kishi isimlirining izahliq lughiti » neshirdin chiqqini yoq . Her bir kishi ismining xuddi adettiki lughet terkibige we sözlerge oxshashla menasi bar . Uyghur kishi isimliri bildürgen menalar xenzuche izahlinip terjime qilin’ghan lughetlerningmu téz ishlinishi zörür.
5) uyghur kishi isimliri saheside istatistikiliq tetqiqatlarni élip bérish mesilisi . Bu, uyghur kishi isimliri üchün söz tallash , famile(teg’at) qollinish , qéliplashturush , erebche, farsche uyghur kishi isimlirining nisbiti, miras isimlarning qoyulush ehwali boyiche ige bolghan sözlük matériyallirini nopus sanigha nisbetleshtürüsh asasidiki tetqiqatlarni körsitidu . Bu xil tetqiqatta uyghur kishi isimlirining özgirishini téz bayqighili bolidu . Pütkül aptonom rayon boyiche élip bérilmighan melum yéza , mehelle , kocha bashqarma da’irisi boyiche uyghurlarning nopusi ichide «ehmed, toxti, muhemmed» isimlik adem qanche ? Qosh terkiblik isimdikiler qanche? Taq terkiblik isimlar qanche ? Isimning aldida«abdu-»bar er qanche ? Ismining arqisida«-nisa»bar ayal qanche ? Bular san-sifir bilen éniqlansa bolidu , yaki mutellip sidiq qahiriyning«uyghur kishi isimliri» namliq kitabidiki isimlarni ölchem qilip turup , rayonlar boyiche kishi isimlirining istémalidin qélish , yéngidin peyda bolush we özgirish mesililiri tekshürülse bolidu . Melum biryil ichide éniqlansa, kem dégendimu besh yildin kéyin oxshash tetqiqat métodi bilen yene éniqlan’ghan matériyalni ilgiriki bilen sélishturush arqiliq uyghur nopusining melum rayonlar boyiche köpiyish, aziyish ehwaligha, isim qoyush yüzlinishidiki türlük melumatlargha ige bolghili bolidu . Buxil tetqiqatni zor tilshunasliq nezeriyilirige tayanmisimu belgilik eqelliy matématikiliq bilim bilen qilghili bolidu.
6) qismen kishi isimlirining qéliplashmasliqi . Kishi isimliri terkibidiki morfémilarni toluq ekis ettürüsh teshebbusliri bilen pütkül uyghurlarda isimlar perqlendürüp ishlitiwatqan bolsimu, yenila birqisim kishlerning köz qarshi , tonushi ayding , til bilimi nisbeten chongqur bolmighachqa, bezi kishi isimliri yenila buzulghan halette mewjut bolmaqta.isimlarning xenzuche yézilishi weteleppuzi deslepki qedemde qéliplashturulghan «uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilishi qa’idisi qollanmisi» (2002-yili) namliq kitab we mumkin qeder toghra atashni teshebbus qilghan«uyghur kishi isimlirining xenzuche lughiti» (1999-2000-yilliri) «qeshqer pédagogika instituti ilmiy zhurnili» gha bésilghan) bu jehette yaxshi sélishturma bolidu . Uyghur kishi isimliri ichide «let bolup ketken su» dégen menani béridighandek «ablet»,«lehetning süyi» dégen menini béridighan «ablehet» dégendek qéliplashmighan kishi ismliri bar . Yene dadisining isimi «mamut» bolsa , balisigha «mehmud» dep mahiyette birxil isim qoyulup qalidighan ehwalmu bar .
7) uyghur kishi ismlirini sün’iy biriktürüsh usulini biwaste qollinish xahishchanliqimu peyda boldi .
Mesilen , weli kerim kök’alp terpidin neshirge teyyarlinip shinjang xelq neshiriyatida neshirdin chiqqan «uyghur isim-famililiri» namliq kitabtiki birqisim ismlar we yene mushu mu’ellip teripidin «shinjang yashliri» zhurnilining 2004-yilliq we 2005-yilliq sanlirida élan qilin’ghan bezi isimlar tebi’iy toplan’ghan asasta otturigha chiqirilmastin , belki mu’ellipning xahishi boyiche qedimki uyghurche tüp söz özgermigen asasta,peqet ulargha «-jan,-xan,-er» dégendek sözler tekrar qoshulush arqiliqla bezi kishi isimliri we famile(teg’at) örnekliri ishlep chiqilghan.eger barliq yéngi tughulghan bowaqlargha mu’ellipning shu xahishi boyiche ism qoyulidighan bolsa yaki yéngi famile(teg’at) qollinidighan bolsa hazirqi uyghurlarning qedimki medeniyetke we kishi isimlirigha bolghan warischanliqigha palta chépilghan bolidu . Buning aldini élish üchün biz aldi bilen barliq kishi isimlirini meyli qaysi qedimki tilgha tewe bolsun shu eserler boyiche ayrip , toplap tetqiq qilip , kishlerge sunushimiz hem bu asasta isim qoyushni we famile(teg’at) qollinishni tekitlishimiz lazim . Bundaq bolghanda uyghurlarning özlirining medeniyitige , tiligha , medeniyet yadikarliqilirigha warisliq qilishi téximu küchiyidu .
Familining kishlerning nam-sheripi ichidiki ornining békitilishi heqqidiki pikirler birdek bolmidi hem birlikke kelmidi . 1986-yilliridin bashlap uyghur kishi ismlirini sistémliq tetqiq qilishqa kirishken mutellip sidiq qahiriy familining orni «uyghurlarning nam-sheripide öz ismi,ata ismidin kéyin kélidu» dégen teshebbusni izchil otturigha qoyghan bolup , asasen hazirqi we yéqinqi zamanda famile(teg’at) qollinishqa köchken uyghurlarning emeliyiti we telipi bilen birdek bolghan .
Peqir familining kishi ismliri bilen kelgen chaghdiki orni we tertipi mesiliside familini herbir ismining aldigha élishi teshebbus qilghan bulup , u asasen qedimki uyghurlarning familisining kishi ismi aldida kélidighanliqigha , 1960-yillarning bashlirighiche chet’el alimliri teripidin hazirqi uyghur tilining salar di’alékti we sériq uyghur di’aléktida sözlishidu dep qaralghan salar , sériq uyghurlarning hemde xunen ölkisi tawyüen(shaptulluq) nahiyiside yashawatqan uyghurlarning familisining kishi ismi aldida kélishige , qumul uyghurlirining birqisim familisiman sözlirining kishi ismi aldida uchrishigha , xwajeler dewride «xwaje» dégen sözning kishi ismi aldida kélishige asaslan’ghandin bashqa , tilshunasliqta grammatikiliq tertiplerning biri bolghan söz tertipide ipadilen’gen , pütkül insaniyetning ortaq tepekkur shekli bolghan muhim shey’iy , muhim hadisini ipadileydighan sözlerni bimuhim shey’iy , bimuhim hadisini ipadileydighan sözlerning aldigha qoyush aditige , tarixshunaslar we insanshunaslarning qedimki insanlarda bolupmu iptida’iy insanlarda aldi bilen qebile peyda bolghanliqi , qebile asasida qebile namining peyda bolghanliqi , andin kiyin qebile ichidiki herbir shexsni perqlendürüsh üchün kishi ismining peyda bolghanliqi heqqidiki tesewwurlirigha tayan’ghan .
Bulardin sirt , qeshqer pédagogika instituti filologiye(adimiyet) fakultéti proféssori erkin oghuz abdurehim familisining kishi ismliridiki orni we tertipi mesiliside familini öz ismi bilen ata ismining otturisigha qoshushni teshebbus qilghan bolup , uni resmiy qeghez yüzide perzentlirining nam sheripigiche ishletken , lékin , nezeriyiwi mewqesini otturigha qoyalmighan .
9) qandashliqi bolmighan kishlerning oxshash famile qollinish yüzlinishi körüldi .
Famile qollinish küchep teshebbus qiliniwatqan mushu waqitta kishler amalning bariche oxshimighan sözlerni famile qilip qollan’ghini tüzük . Qandashliqi yoq kishlerning oxshash sözlerni famile qilip qollinishi kéyinki dewrde ularning ewladlirining köpiyishi bilen téximu köp kishlerning oxshash famililik bulup qélishni keltürüp chiqiridu . Hazirqi uyghur tili , hazirqi uyghur tilining di’alékt-shéwiliri we qedimki uyghur tili nahayiti mol söz bayliqigha ige . Familige söz tallashta qandashliqi yoq kishiler sheklimu , menasimu oxshash sözlerni taliship qalidighan ehwalning aldini élish kérek .
Mesilen :
(1) adil muhemmed turan(mekit-ürümchi);
(2) qurban niyaz turan(bügür-ürümchi);
(1)erkin dawud oghuz(xoten);
(2)tursunniyaz toxti oghuz(xoten);
(3) erkin oghuz abdurehim(qeshqer,famile otturisida)
(1)ghalib muhemmedqarluq(qumul-ürümchi);
(2)abdureshid jelil qarluq(qeshqer-béyjing);
(1)isma’il tömüriy(ürümchi);
(2)abdughefur muhemmedtömüriy(qeshqer).
Dégen’ge oxshash famililer bashqa-bashqa nesebtiki kishiler teripidin ortaq qollinilghan . Bundaq bolghanda , ular heqiqiy famile (teg’at) rolini oyniyalmaydu .
Yene «uyghur» sözimu bir nechche ademning familisde uchiraydu . Mesilen :
(1) muhemmedyüsüf uyghuriy(qeshqer);
(2) aybék umer uyghuriy(sawen).
(3) mannan uyghur(özbékistanda yashighan dangliq uyghur alim) ,abduxaliq uyghur…dégenlerdek.
Yuqiriqidek hadislerge amal bar xatime birishmiz kérek hemde tunyuquq , aqhun , kök , pantékin , ertölik , nezerbagh , utuq , hunzade , erqut , özqan , öz’hal … dégendek alliburun bashqilar qollinip bolghan herxil shekildiki bashqa sözlernimu famile(teg’at) qilip qollanmasliqimiz kérek, yaki bolmisa «tékin,-iy»dégendek qoshumchilarni qoshup perqlendürüshimiz kérek . «turan» famililikning birsi «turaniy» yaki «turantékin» , «uyghu» familisni eng axirida qollan’ghan aybék umer uyghurtékin qilip özgertse bolidu ; «qarluq» famililiktin bireylen «qarluqiy» yaki «qarluqtékin» dégen halettiki familini ishletse bolidu .
«tömüriy» famililik ikki ademdin birsi bolghan isma’il tömüri buranraq famile qollan’ghan hemde familisi eserliri bilen kengri tarqalghan . Abdughefur muhemmed tömüriy bolsa 2006-yilidin bashlap qollan’ghan . «tömüriy» eslide uning bowisning ismi bolup , merhum dadisi muhemmde sidiq özini oxshash nam-shereplik kishilerdin perqlendürüsh üchünla metbu’atlarda ismini «muhemmedsidiq tömüriy» dep atighan . Emma uni resmiy famile qilmighan . Shunga , abdughefur muhemmed ejdalirimizning : «ishigha hörmet qilmisangmu , yéshigha hörmet qil» dégen hékmiti boyiche «tömüriy» dégen familisni «tömürtékin» qilishni oylap körse bolidu .
2. Uyghur kishi ismliri sahesidiki yüzlinshler
1) ixcham bolush . Hazirqi uyghur kishi ismlirida bolupmu balilarning ismlirida ixchamliq alahide közge chéliqidu.mesilen:abdureshid (chongdada) ,-reshid (newre) , muhemmedtoxti (chong dada) , muhemmed yaki toxti (newre) . 1950-yillarghiche qollinilghan «ibin,binni» dégendek terkibler qétilghan isimlar hazir pütünley istémaldin qaldi . Qosh terkiblik ismni bir kishige qoyushmu azaydi . Mesilen : muhemmedtoxti dégendek isimlar burun bir ademge quyulghan bolsa hazir muhemmed bir ademge , toxti bir ademge ayrim-ayrim qoyulidighan yüzlinishning salmiqi éghir boluwatidu .
2) sap bolush . Hazirqi uyghur kishi ismlirida bolupmu balilarning ismlirida sap uyghurche sözler yaki terkibler burunqi uyghur kishi ismlirigha qarighanda belgilik nisbette köpeydi . Qedimki uyghur tilidiki istémaldin qalghan bezi kishi ismlirimu balilargha qoyulushqa bashlidi . Mesilen : «alp» , «oghuz» , «erlen» («erbol»dégen mende bolup , «er» sözi qedimki uyghur tilidikidek «batur , merd» dégen menide) ,
«elxan» (erkishi simi, «elning xaqani» dégen menide) , uyghuriye (uyghur qizi) , elqut (elning bexti) , elchün («el üchün» dégen menide bolup , «néchün» dégen sözning teqlidi)…qatarliqlar.
Mutellip sidiq qahiriyning 2005-yilliq 4-ayda «uyghur isimliri we uning mensi» namliq kitabining qazaqistanda neshirdin chiqishi we tarqitilishi bilen buningdin kéyin qazaqistan uyghurliri arisida burunqidek «wilyam , waliriy , rabik , tankist , oktebir , wasiliy , iwan , kommuna , magilan , lina (eslide léninning qizining ismi) deydighan yawropache yaki slawiyanche kishi ismlirining qoyulushigha xatime bérilidu .
3) jins perqini éniq ayrish . Hazirqi uyghur kishi ismlirida bolupmu 1998-yili mutellip sidiq qahiriy ishlep chiqqan «uyghur kishi ismliri» namliq kitabtin kéyin qoyulghan ismlarda jins perqi alahide tekitlinidighan boldi , mesilen , ilgiri er-ayallargha ortaq qoyulghan «mukerrem»,«munewwer»dégendek ismlar hazir ayallarghila qoyuluwatidu . Hazirqi yüzlinishte ayrim ayallar yoqiriqi bezi ismlarning téximu roshen jinis perqini peyda qilip , «mukerreme , munewwere) dégendek shekilde ishlitiwatidu . Mesilen , «munewwere hebibullah nur» dégendek . «munewwer» sözining erkishi ismi bolup kelgen haliti shinjang ximiye sana’iti aliy téxnikomi ilmiy bölümidiki bir er oqutquchining nam-sheripide uchraydu . Uningdin bashqa , «bahar» burun er hem ayal simi, hazir ayallarning ismi ; «semender» burun er hem ayalning ismi, hazir ayallarning simi , (chünki «-et» bilen axirlashqan sözler ereb tilida mu’ennes isim hésablinidu) ; «hemrah» burun er hem ayal ismi , hazir ayallarning ismi, «bextiyar» burun er hem ayal simi , hazirmu shundaq .
Uyghurlarning tarixta qollan’ghan kishi ismliri üstide tetqiqat élip barghinimizda , uyghur alimi newa’iyning «mejalsun nefa’is» esiride «hemidgül» dégen er kishning ismi uchraydu . Hazirqi uyghurlarda «abdugül» , «abdudilber» dégen kishi ismliri bar. Yene qeshqer yéngisheher nahiye yapchan bazirigha qarashliq küsenboyi kentide «sadirgül» simlik bir kishi ötken . Mirsultan osmanofning 1999-yili shinjang unéwérsitéti neshriyatida neshirdin chiqqan «hazirqi zaman uyghur tili lopnur di’alékti» namliq kitabidiki «kishi ismliri böliki» de «gülniyaz» ismlik erningmu barliqi qeyt qilin’ghan. «gül» sözi ayal kishi ismlirining muhim belgisi bolup , hazirqi uyghur tilida téximu roshen gewdiliniwatidu . Türkiye türk tilidimu «gül» sözi hazirqi uyghur tilidikige oxshash bezi erlerning nam-sheripining arqisda kélidu . Mesilen , türkiyning dangliq hazirqi zaman naxshichisi «mehzun qirmizigül›we‹dawud gül’oghlu» ni misal élishqa bolidu . Uningdin sirt hazirqi uyghurlarda yene yene «gültékin» famililik kishmu bar . Bu familide «gül» sözi «tékin» dégen erni bildüridighan qoshumche bilen bille kelgini üchün erkek jinsqa tewe bolghan . Lékin uyghur kishi ismlirining buningdin kéyinki yüzlinishide jins perqi roshen gewdilinidu .
Yuqiriqidek er hem ayalgha ortaq qoyulup kéliwatqan ismlar istémaldin qalidu yaki melum jinsqa tewe bolup , chégrisi éniq ayrilidu .
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Uyghurlarning Famile Qollinishigha Da’ir Zörür Mesililer
Weli Kerim Kök’alp
1
her xil ijtima’iy we tarixiy sewebler tüpeylidin, tarixy uzun, shanliq medeniyetke ige, memlikitimizdiki nopusi birqeder köp az sanliq milletlerning biri bolghan uyghurlar hazirmu asasen familisiz halette turmaqta. Gerche hazirqi chüshenchidiki famile qollinish ehwali uyghurlar arisida tarixtin béri dawamliship kéliwatqan, buninggha da’ir misal we yazma pakitlar tolup turghan bolsimu, hazirqi emeliy pakit shuki, uyghurlarning mutleq köp qismi yenila familisiz halda bolup, öz ismi we ata ismidin qurulghan namni «isim-famile» ornida ishletmekte hemde bu hal nechche on yildin béri tilshunas alimlarning, tetqiqatchilarning diqqitige ilinip, izchil ilim sahesidikilerning, buninggha qiziqquchilarning diqqet merkizide bolup kelmekte.
famile qollinish biz üchün intayin muhim ehmiyetke ige, «chünki, famile ishletken bir ademning ismi, uruqi, shan-shöhriti ming yillarche untulmaydu, ewladtin ewladqa dawam qilip kétiduki, qimmetlik bir yadikar, jemetning özgermes ortaq ismi bolup qalidu. Jemet ismi yeni familening qollinilishi, bir uruqning birliki, ömlüki üchün nahayitimu muhim ehmiyetke ige. Buningdin bashqa yene, eslide bizde bar bolghan kéyinki künlerde untulup ketken ‹yette ejdadini bilish› en’enimizni tirildürülgili bolidu. Mushundaq bolghanda, her bir uruq özining shejerisidin asanla xewerdar bolalaydu yaki yazalaydu. Ögünini hetta uning burunini bileligen, bu bilgenliridin musbet netije chiqiralighan bir ewlad, ewladigha qandaq ejdat bolush kirekliki heqqide mu’eyyen muqim eqidige kelgen boliduki, bundaq ejdatning ewladi jemetige, jem’iyitige téximu paydiliq bolalaydu. Chünki jemetining ghémini qilghan bir ewlad, oxshashla jem’iyitining ghémini qilghan bolidu. Melumki jemet shexslerdin (ezaliridin), jem’iyet jemetlerdin teshkil tapidu.»①
undaqta, qandaq qilghanda uyghurlarni familisizlik asaritidin qutuldurup, her bir jemetni shu jemetning nishani bolmish familige ige qilghili bolidu? Buning üchün qandaq xizmetlerni ishleshke, tirishchanliqlarni körsitishke toghra kélidu?
ötken esirning 80-yilliridila bir qisim péshqedem tilshunaslirimiz we tetqiqatchilirimiz xelqimizning familisiz qélishigha süküt qilishqa bolmaydighanliqi, herqaysi eller bilen bolghan iqtisad we medeniyet alaqilirining künsayin yuqiri kötürülüshige egiship, uyghurlarda famile qollinishni dewrla emes, eqilmu telep qilidighanliqi, shuning üchün tilshunas we tetqiqatchilarning küch chiqirishi, hökümetning yardemde bolushi bilen famile qollinishni emelge ashurush nishanini otturigha qoyuldi. Bu heqte türlük metbu’atlarda bu heqtiki tetqiqat netijiliri, közqarashlar we teklipler üzülmey otturigha chiqishqa bashlidi. Mushu esirning bashlirigha kelgende famile qollinish mesilisi xelqimiz arisidiki ziyaliylarning, éngi oyghaq kishilerning ortaq sadasigha aylinishqa bashlidi we metbu’atlarda bu heqte maqaliler üzülmey élan qilinishqa, intirnét torida bu heqte mulahiziler üzülmey dawamlishishqa bashlidi. Shuning bilen birge yene shinjang uniwérsitéti mutexessislirining ortaq emgikide «uyghur famile tetqiqati», shinjang pédagogika uniwérsitétining dotsénti enwer semed qorghanning «uyghurlarda famile» qatarliq etrapliq tetqiqat eserliri barliqqa keldi we bu heqtiki tetqiqat yuqiri pellige kötürüldi. Bulargha ulishipla weli kérim kök’alpning qedimki uyghurche isim, famile örnekliri, uruq-qebile namliri we ularning izahi bérilgen «uyghur isim-famililiri» namliq qollanma kitabi neshir qilinip, famile qollinish oyida bolsimu, emma qandaq namni famile örniki qilish koyida qiyniliwatqan kishilerni mol we renggareng famile örnekliri bilen teminlidi. Buningdin kéyin shinjang uniwérsitéti mutexessislirining ortaq küch chiqirishi bilen famile örneklirini asas qilghan yene «uyghur isim-famile qollanmisi» namliq kitab neshir qilindi. Buning bilen uyghurlarni familige ige qilish yolidiki tekshürüsh, tetqiqat we famile örnikidin ibaret muhim halqilar bir-birlep orundalghan bolsimu, emma hökümet tarmaqliridin familini yuqiridin töwen’giche qandaq qollinish, qandaq emeliyleshtürüsh mesiliside konkrét tedbirler yétersiz bolghachqa, familini xelq arisigha omumlashturush ishliri yenila bir izda toxtap qaldi. Halbuki, dewr we tereqqiyat xelqimizdin choqum famililik millet bolushni, iqtisad we medeniyet yer sharilishiwatqan mushundaq chong weziyetke maslishishni telep qilmaqta, ziyaliylar, famile qollinishqa teshna kishilerning bu heqtiki sadalirimu barghanséri kücheymekte.
men uyghur kishi isimliri heqqide izdinish, nurghun qedimki sap uyghurche isim örneklirini yighish, tetqiq qilish jeryanida, bizning mol medeniyet yadikarliqlirimizda xatirilen’gen adem isimliri, isim qilip ishletkili bolidighan sözlerning tolimu nurghunluqini, bularni famile örniki qilip ishlitishke tamamen bolidighanliqini, bu famile örneklirining xelqimizning ishlitishige yétip éship qalidighanliqini chongqur hés qildim. Men mushu hés qilghanlirim asasida, xelqimizning famile qollinish mesilisi, famile qollinish tarixi, famile qollinishning ilmiy we tarixy asasi, familining ölchimi, qandaq namlarni famile qilip ishlitish qatarliq mesililerni birmu bir mulahize qilip chiqishni layiq taptim. Isim bilen famile bir-birige zich baghlan’ghan hem bir-birini ilgiri süridighan témilardin bolghachqa, bu heqte kengrek toxtilishni layiq taptim.
2
«hemmige melumki, dunyadiki köpligen milletlerning famililirining xéli köp qismi qedimki tutém namliridin kelgen. Tetqiqatlar shuni körsettiki, hazirqi iptida’iy milletlerningla emes, belki yawropadiki zamaniwi milletlerningmu xéli köp sandiki isim-famililirining qedimki totém namliridin özgirip kelgenliki éniqlanmaqta.»② shuninggha munasip halda biz ata-bowilirimiz bésip ötken uzaq ötmüshke nezer salidighan bolsaq, ular qollan’ghan jemet we uruq namlirining köpinchisining ularning herqaysi qebililirining tutém namlirini ikenlikini hés qilmay turalmaymiz. Qedimde dinglinglar, qangqillar, turalar dégen namlarda atalghan ejdadlirimiz küchlük qebile ittipaqi teshkil qilghan bolup, taki miladiyidin ilgiriki hunlar dewridin köktürkler seltenetigiche chöllükning shimali, bayqal köli etrapi, tengritagh rayonlirida yashap, özlirining tarixiy izlirini qaldurup ketken. Ular iptida’iy uruqdashliq munasiwiti asasida jem’iyet teshkil qilghan we türlük qebililerni shekillendürüp, özlirining mewjutluq asasini tikligen bolghachqa, herqaysi qebile we uruq ezalirigha nisbeten özliri tewe bolghan uruq we qebile shunchilik muhim rol oynaytti. Shunga, ular özlirining ismidinmu köre uruq-qebililirining totémlirini özlirige belge qilatti. Mesilen: bir qebile ezasi birer ish bilen bashqa yurtqa barghanda, u yurttikiler uningdin tunji bolup ismini emes, belki «sen qaysi uruqtin?» dep soraydu. Bu kishi bolsa «kök böre uruqidin» yaki «toghrul uruqidin» dep jawab béridu. Andin u bu yerge kélish meqsitini éytidu, ishliri shu tertipte béjirilidu. Démek, charwichiliq igiliki üstün orunda turghan dewrlerde uruq-qebile nami hemmidin muhim idi, shundaqla bu nam totémdin yaki mehmud kashigheriyning sözi boyiche éytqanda, «shu uruqning eng burunqi bowisining namidin kelgen» idi.
xenzuche tarixiy menbelerdin «üch padishahliq tezkirisi», «shimaliy sulaliler tarixi», «süyname», «kona tangname», «yéngi tangname» qatarliqlarda bizning biwasite ata-bowilirimiz hésablan’ghan dinglinglar, qangqillar, we turalar heqqide nurghun melumatlar bérilgen, shundaqla shu dewrlerdiki chong-kichik tarixy weqelerge munasiwetlik nurghun kishi isimliri tilgha élin’ghan. Bular kona xenzuche xette yézilghanliqi seweblik, ularning köpinchisini esli teleppuzigha qayturush mumkin bolmighan bolsimu, emma yene esliy telleppuzigha sadiq halda xatirilen’gen birmunche kishi isimlirimu uchraydu. Qughursu altun, élbeg, begchi, chabish, éltékin, tarlan, bayan, érkin qatarliq uruq nami we adem isimliri shuning jümlisidindur. Eger kona xenzuche höjjetlerde xatirilen’gen kishi isimlirining hemmisini eslige qayturush mumkin bolghan bolsidi, biz ata-bowilirimizning ene shu chaghdiki isim qoyush aditidin toluq xewerdar bolghan bolattuq. «démek, yuqiriqilardin körüwélishqa boliduki, qedimki uyghur we türkiy tilida shözlishidighan qowmlar özliri tewe bolghan uruqlarning totém namlirini özlirining qandashliq perqini we nesil-nesebini ayriydighan, uruq ichidin nikahlinishni chekleydighan ‹famile› rolidiki alahide belge, xas nam süpitide qollan’ghan hemde bu xil en’enini ewladmu ewlad dawamlashturghan. Bolupmu bars (yolwas), arslan, bugha, böre, buqa, toghrul, shungqar qatarliq uruq totémilrining namlirini isim-famile ornida ishlitish aditi xélila omumlashqan.»③
totém namlirining kishi ismi we famile ornida qollinilishi köktürkler we orxun uyghur xanliqi dewridiki omumyüzlük adet bolghan bolsa, bu adet uyghurlar kéyin qurghan genju uyghur xanliqi, idiqut uyghur xanliqi we qaraxaniylar uyghur xanliqidimu izchilliqini saqlap kelgen. Genju uyghur xanliqi dewrige a’it yadikarliqlarda böri bars, böri san’ghun, qutluq arslan dégendek isimlar uchraydu. Emeliyette, bular «böre», «arslan» uruqidikilerni körsitidu.
idiqut uyghur xanliqi dewride budda we mani dini tesiride bezi isimlar diniy tüs alghan bolsimu, emma kishi isimlirining zor köpchilik yenila sap uyghurche, menisi nisbeten chongqur isimlargha qarap tereqqiy qilghan. Bolupmu, adem isimliri we famile rolini oynaydighan jemet namliri bu dewrde keng qollinilghan. Mesilen, arslan, adigh (éyiq), böre, qaplan, toghrul, bugha toshqan, kirpe qatarliq namlar ata-bowilirimizning eng deslepki totém namliridin ibaret bolup, bu dewrge kelgende famile süpitide keng-kölemde qollinilghan. Yuqiri tebiqidikiler köpinche arslan namini famile yaki jemet belgisi süpitide ishletken. Uningdin bashqa mertiwilik a’ililer bolsa buqa, bars (yolwas), toghrul. Shungqar qatarliq namlarni özlirige xas isim yaki jemet nami (familisi) süpitide ishletken. Uningdin bashqa, awam xelq arisida «qara» sözi bilen qoshulup kelgen isimlarmu nahayiti köp uchraydu. Melumki, qedimki uyghur tilida «qara» sözi ulughluq, büyüklük, küchlüklük menisini bildüridu. Uning üstige «qara» sözi roshenki jemet nami (famile) süpitide ishlitilgen. Mesilen: ming qara, altmish qara, esen (ésen) qara, altun qara, qulun qara, buyan qara dégen isimlargha qaraydighan bolsaq, «qara» sözining famile rolini oynighanliqini biliwalghili bolidu. Uningdin bashqa, bu dewrde yene «temur» (tömür) sözi bilen yasalghan isimlarmu köp bolup, bu yerdiki «temur»mu jemet nami yaki famile rolini oynap kelgen. Mesilen: menggü temur, el temur, toq temur, qutluq temur qatarliqlar.
qaraxaniylar xanliqi islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, isimlar erebchileshken bolsimu, emma qedimki totém namliri yenila saqlinip qalghan. Xanlar özlirini «bughraxan» nami bilen atighan, bu yerdiki «bughra» shek-shübhisiz totém namidin ibaret. Uningdin bashqa tunga tékin, toghanxan, arslanxan, toghrulxan qatarliq namlarning dawamliq saqlinishi bu sözimizni küchlük delillep béridu.
uyghurlarning qedimki épos xaraktérliq esiri «oghuzname»ge asaslan’ghanda, oghuzxan xanliq hoquqini qolgha élishigha yardemde bolghan öz qowmigha «uyghur» dégen namni béridu; Leshkiriy yürüsh jeryanida harwa ijad qilghan kishige «qan’ghaliq» (qangli, qangqil) dégen namni béridu; Qéchip ketken étini qarliq taghning ichidin tépip kelgen bahadirgha «qarluq» namini béridu; Birnechche kün ach qalghan bolsimu, keynidin yétiship kelgen yigitke «qalach» namini béridu; Derex kawikida tughulghan oghulgha «qipchaq» dep nam béridu. Mana bular qedimki qebile we uruqlarning barliqqa kélishi heqqidiki eng deslepki melumattur. Uningdin bashqa, ebulghazi bahadirxan «shejere’i terakime» namliq esiride oghuzxanning 24 newrisini we ularning malirigha basidighan tamghisini we qut nishanini tilgha élip, bularning her birining birdin qebilige asas bolghanliqini yazidu. Xenzuche tarixiy eserlerde, menggütash yadikarliqlirida uyghur we bashqa türkiy xelqlerning nurghun uruq-qebililirining nami tilgha élin’ghan bolup, bularmu qedimde chong jehettin jemet nami (famile) rolini oynigha dep éytishqa bolidu. Bu namlar bügünki künde uyghurlarning famile örniki süpitide qollinishigha tamamen mas kélidu. Barghut kün, yaghlaqar inal, basmil sarigh, qarluq ewruz dégendek namlar ene shuning jümlisidindur. Idiqut uyghur xanliqi dewridimu millet we qebile namliri bilen baghlan’ghan isimlar nahayiti köp uchraydu. Mesilen, tatar tunga, uyghur tapmish, qipchaq yürük, yaghlaqar qutadmish dégendek. Uyghurlar islam dinigha kirgendin kéyinmu qebile we uruq namliri yenila kishilerning jemet namini bildüridighan eng chong belge, yeni famile rolini oynighan. Qarluq is’haq, hüseyn oghuz, emir türkmen, shahquli uyghur, bayan sulduz, murad barlas, allaquli kökeldash, adilshah jalayir, abdulla barlas, muzepper arlat qatarliqlar. Mana bundaq namlar yuqiri tebiqidikiler ichide taki 18-esirgiche dawamlashqan. Bügünki künde biz bundaq namlarni qumul we bashqa yultrarning yéziliridin anche-munche tapalaymiz. Bu namlar bügünki künde uyghurlarning famile örniki süpitide qollinishigha tamamen mas kélidu.
ata-bowilirimiz yene özliri tewe bolghan uruqning eng deslepki bashlamchisining namini famile ornidimu ishletken. Altun arghu, alp bilge, edgü oghli tékin, elik qaya, chaghri tékin, témur buqa qatarliq isim-famililer terkibidiki «bilge» (danishmen, bilimlik), tékin (shahzade), qaya (qiya), chaghri (bürkütning bir xili), témur (tömür) qatarliq namlar éniqki biz éytiwatqan familini körsitidu.
qedimki unwan we emel-mensep namlirimu famile rolini oynighan muhim terkip hésablinidu. Biz hun émpératorluqining aliy hökümranlirining «tengriqut» namida atalghanliqini, köktürkler, uyghurlar qurghan döletlerning aliy hökümranlirining «qaghan» dep atalghanliqini, kéyin bu namning «xaqan»gha özgergenlikini, idiqut uyghur xanliqi aliy hökümranlirining «idiqut» dep atalghanliqini, qaraxaniylarning aliy hökümranlirining «bughraxan», «tamghach bughraxan» dégen namlarda atalghanliqini tarixiy xatiriler arqiliq obdan bilimiz. Uningdin bashqa, hun émpératorluqi dewride tengriquttin bashqa yene 24 xil emel-mensep tüzümi ornitilghan. Ong qol qan, sol qol qan, batisqan, shad, tutuq qatarliqlar shuning jümlisidindur. Idiqut uyghur xanliqi dewride qollinilghan emel-mensep namliri chinggizxan dewride keng türde qobul qilip qollinilghan. Chünki, chinggizxan uyghur esillik orda ustazi tatatunganing yardimide dölet bashqurushning türlük bilimlirini igiligen hemde uyghur idiquti barchuq art tékin’ge qizini bérip uni «beshinchi oghlum» dep atighan, shundaqla qocho we béshbaliq, küsenlerdin nurghun ziyaliy, qomandan we bashqa ixtisasliqlarni dölet bashqurush ishlirigha qatnashturghan. Buning bilen chinggizxanning dölet tüzülmisi uyghurlarning alliqachan piship wayigha yetken dölet bashqurush mepkurisi boyiche élip bérilghan. Türlük unwan, emel-mensep namlirimu öz esli boyiche qobul qilin’ghan. Qaraxaniylar dewridiki emel-mensep namlirimu uyghurlarning eslidiki dölet bashqurush endizisini islam eqidisige anche-munche maslashturush asasida élip bérilghan bolup, asasen esliy mahiyitini saqlap qalghan. Biz «diwanu lughatit türk», «qutadghubilik» qatarliq shahane eserlerdin shu dewrdiki aliy emel-mensep namliridin yughrush (bash wezir), xas hajip, beg, tarxan qatarliq namlarni uchritalaymiz we bu emellerning qandaq shekil we qandaq menide qollinilidighanliqidinmu xewerdar bolalaymiz. Chaghatay xanliqidin taki se’idiye xanliqighiche bolghan uzun tarixiy jeryanda chinggizxan dewride qollinilghan emel-mensep we unwanlardin bashqa, yene islam muhitida ottura asiyada kéyinki mezgillerde unwan, emel-mensep atalghulirida bezibir özgirishler barliqqa kelgen. Ching sulalisi hökümranliq qilghan dewrde emel-mensep namlirida téximu zor özgirishler körülgen. Mana mushu emel-mensep, unwanlarmu bügünki künde bizning famile qollinishta tayinidighan menbelirimizning biri hésablinidu.
jemet leqemliri − ata-bowilirimiz köchmenchilik igilikidin muqim olturaq hayatqa köchkendin kéyin barliqqa kelgen ijtima’iy muhit shara’itida tedrijiy shekillen’gen. Olturaq hayatta kishiler adette yurt-mehellilerge topliship olturaqlishidighan, kishilik munasiwetler adettin tashqiri qoyuqlishidighan, qa’ide-yosun, örp-adetler köpiyidighan, medeniyet almashturush küchiyidighan we soda-sétiq ishliri rawajlinip, bazar qaynaydighan bolghachqa, kishiler arisida oxshash isimliklermu köpiyishke bashlaydu. Kishiler türlük munasiwetler jeryanida oxshash isimliklerni bir-biridin perqlendürüsh éhtiyajidin bezi leqemlerni barliqqa keltüridu, uningdin bashqa, bir kishining qiliwatqan kespi, ten alahidiliki, xulq-mijezi, ish-béjirishi, emel-mensipi, ataq-abruyimu birmunche leqemlerni peyda qilishi mumkin. Yillarning ötüshige egiship leqemler kishiler turmushigha chongqur singip, atash-chaqirish, ademlerni namlashtiki alahide bir xil hadisige aylan’ghan. Uyghurlardiki hazirqi leqem hadisisini inchikilep közitidighan bolsaq, uningda totém iznalirinimu, étnik terkip namlirinimu, hüner-kesp atalghulirinimu, bedenlik alahidiliklernimu, kishilik xaraktérge munasiwetlik sözlernimu tapalaymiz. Uning üstige addiy xelqning leqemliri bilen ataq-abruyi bar, igiliki rawajlan’ghan, hörmetke sazawer kishilerning leqemliri otturisida perq zor. Addiy kishilerning leqemliri asasen hüner-kesip atalghuliri bilen bedenlik alahidiliklerni asas qilghan leqemler bolsa, jem’iyettiki orni yuqiri kishilerning leqemliri köpinche emel-mensep, unwan, we melum etiwarliq kesipke munasiwetlik bolidu. Addiy kishilerning leqemlirining köpinchiside kemsitish, haqaret qilish tüsi qoyuq bolsa, mertiwilik kishilerning leqemliride bundaq terkip nahayiti az yaki yoq bolidu. Qisqisi, uyghurlardiki leqemler bizning famile qollinishimizda paydilinishqa tégishlik bibaha bayliq bolup, muwapiq ölchemde paydilansaq tamamen bolidu.
hüner-kesp namliri kishilerning ata kespini chüshendürüp béreleydighanliqi, éytilishqa eplik, menisi éniq, héchqandaq kemsitish, haqaret menisi bolmasliqtek alahidiliki bilen burundin tartip kishilirimizning jemet familisi bolup xizmet qilip kelgen. Idiqut uyghur xanliqi dewridiki yazma yadikarliqlardin biz bu dewrde hüner-kesp atalghulirining nahayiti keng türde qollinilip, kishilerning salahiyitini éniqlashta muhim rol oynap kelgenlikini körüwalalaymiz. Bedizchi (neqqash, bézekchi), qorumchi, inanchi, bitigchi (pütükchi, katip), elchi, yarlighchi, ighachchi (yaghachchi), eshgekchi (éshekchi, ulaghchi), temürchi (tömürchi) qatarliqlar shuning jümlisidindur. Chaghatay xanliqi, tömüriyler xanliqi, mongghulistan xanliqi we se’idiye xanliqidimu hüner-kesipke da’ir jemet leqemlirining kishi isimlirigha ulinip kélip, ularning nesil-nesebini bildürüp kelgenlikini körüwélish tes emes. «buburname», «tarixiy reshidiy» qatarliq eserlerde buninggha da’ir misallar nahayiti köp. Mesilen: eli qushchi, seyyid hesen oghlaqchi, xudaberdi axtichi, mir’eli miraxor, shahquli ghijekchi, qulmuhemmed udi qatarliqlar. Uyghurlar yashawatqan chong sheherlerdin qeshqer, yerkent, xoten, aqsu, kuchar, turpan, ghulja qatarliq jaylar taki yéqinqi yillarghichila türlük hüner-kesip intayin rawajlan’ghan yultrar bolup, bu yultrardin hüner-kesipke a’it jemet leqemlirini izdisek nahayiti köp tépilidu. Shuning üchün, biz buningdin kéyin famile qollan’ghanda, mana mushu türlük hüner-kesp atalghuliridin örnek élip, özimizge famile qilip qollansaq tamamen bolidu. «uyghurlarda, ‹leqemni xizir eleyhissalam qoyidu› deydighan bir gep bar. Bu sözdin bir ademge qoyulghan leqem ashu leqemlen’güchining teqqi-turqi, mijez-xulqi, tipik alahidilikini obrazliq we qayil qilarliq ipadilep bérelise, andin singidu we omumlishalaydu, dégen mene chiqidu… Qisqisi, uyghurlarda leqem qoyush we leqem ishlitish aditi famile qoyush we ishlitishke qarighanda istémal da’irisi keng, ammiwi asasi chongqur bolup kelmekte. Hazirghiche, öz ejdadining edebiy texellusigha warisliq qilghanlar yoq déyerlik. Biraq, ata-bowisining leqemlirige warisliq qilip kéliwatqan ewladlar minglap, on minglap tépilidu. Mushu menidin éytqanda, ashundaq xelq ichide keng da’irige ige bolup ketken leqemlerni ‹el ichidiki famile› dep atashqimu bolidu.»④
yuqirida mulahize qilin’ghinidek, ata-bowilirimizda eyni dewrning telipi, ishlepchiqirish alahidiliki, milliy xaraktérige mas kélidighan, nisbiy turaqliq bolghan famililerni qollan’ghanliqi melum. «qedimki uruqchiliq en’enisi asasida shekillen’gen bu famililerdin qarighanda, qedimki ejdadlirimiz istéxiylik halda familining milliy xasliqigha, menilik bolushigha, qisqa we ammibab bolushigha, rengdar we janliq bolushigha, milliy en’enige uyghun hem roshen dewr puriqigha ige bolushigha alahide ehmiyet bergen.»⑤ halbuki, bundaq famile qollinish pütün jem’iyet xaraktérini we pütün millet xaraktérini élip kételmigen, awam xelq yenila familisiz halette yashighan. Uning üstige, biz yuqirida éytqan birnechche xil shekildiki famile shekil jehettin birlikke kelmigen, turaqliq bolmighachqa, kéyinki künlerge kelgende (yeni yuqiri tebiqe kishiliri aziyip, awam puqralarning köpiyishige egiship) bundaq famile shekilliri bara-bara qollinilmaydighan bolghan. Buningdiki asasiy seweb shuki, bir tereptin, ata-bowilirimiz ötmüshte qollan’ghan famililer aldi bilen turaqliq shekilge ige bolmighan (birlikke kelmigen), nisbeten chéchilangghu bolghachqa, uning hayatiy küchimu cheklik bolghan; Yene bir tereptin, famile awam puqra arisida yiltiz tartalmighan, keng ammiwiy asasqa ige bolmighan, peqet hökümran guruhlar küchiyip, jem’iyet güllinip, yuqiri tebiqe kishiliri köpeygende, mertiwilikler awup, emel-mensep, unwan tüzümliri mukemmelleshkende, hüner-kesipler rawajlinip, bazar awatlashqandila, yuqirida biz éytiwatqan famililer köpeygen, hökümran guruhlar gumran bolup, jem’iyet qalaymaqanlashqanda bolsa, bundaq famililer bara-bara aziyip ketken yaki jemet leqemlirige aylinip ketken. Buning bilen ata-bowilirimiz qismen halda qollan’ghan famililer hayatiy küchini yoqitip qoyghan. Bügünki künde uyghurlarning pütün millet gewdisidin familisiz halgha chüshüp qélishimu ene shu seweblerning netijisidin barliqqa kelgen, dep éytishqa bolidu.
bügünki künde famile qollinish dewrning we herbir familisiz uyghurning telipi we teqezzasi bolup qaldi. Shuning üchün bu jehettiki tetqiqat we izdinishlerni téximu chongqur qanat yaydurushqa, hökümet tarmaqlirining qollishini qolgha keltürüp, xelq ammisining familige bolghan tonushini yuqiri kötürüp we terbiyelep, bu xizmetni etrapliq, puxta, qedem basquchluq qanat yaydurushqa toghra kélidu.
3
medrise ma’aripi basquchida, hökümdarlar, yuqiri tebiqidikiler we ziyaliylarningla jemet familisi bar idi, bularning köpinchisi erebche shekildiki isim we famile shekli bolup, nahayiti uzun bolghanning üstige, adette teleppuz qilishqa bekmu qolaysiz, peqet kitab, risale pütkende, höjjetleshkendila toluq yézilip ishlitiletti, emma, adettiki chaghlarda bu isim-familining qisqarghan sheklila qolinilatti.
chinggizxanning ottura asiya, iran we deshti qipchaqqa hökümran qilip tikligen oghulliirning we mongghullarning omumyüzlük islamlishishi we türklishishi netijiside, bu dewrde shinjang we ottura asiyada isim we famililer hem islamche tüs alghan hem qedimki uyghur en’enilirini saqlap qalghan asasta rawajlinishqa bashlidi. Zehiriddin muhemmed baburning «baburname», mirza heyder köreganning «tarixy reshidiy», mehmud jurasning «tarixy reshidiy zeyli», ebulghazi bahadirxanning «shejere’iy türk», molla musa sayramiyning «tarixiy hemidi» namliq eserliride tilgha élin’ghan tarixiy shexslerning isimliri bu pikrimizni janliq delillep béridu. Mesilen: qaraqulaq mirza, mirza eli taghay, melik’eli bahadir, muhemmed eli tümen, sheyx nezer yasawul, shah mirek qelender, muhemmed élchi bugha, eli dost beg, xudaberdi tughchi, muhemmed mezid tarxan, mirza quli kökeldash, abdulquddus seydi qara, ehmed qushchi qatarliqlar. Uningdin bashqa «oghli», «qizi» sheklide kelgen isimlarmu xéli köp uchraydu. Yuqiridiki isimlarni bir qur tehlil qilghinimizda, uningda emel-mensep namliri, hüner-kesip namliri, mertiwe namliri, shundaqla bezi leqemlerningmu barliqini hés qilalaymiz. Démek, mana bu ottura esirdiki ata-boilirimiz qollan’ghan isim we familining janliq sheklidin ibaret. Öz ismi, ata ismi, mensep yaki leqimidin kéyin «oghli» yaki «qizi» dégen ulanmini qoshup qollinishmu azadliqqiche qollinilghan isim we famile sheklidin ibaret.
20-esirning béshida, yeni 20-30-yillarda uyghurlarning famililiri asasen, ehmed pazil oghli, hekime qurban qizi dégen shekilde idi. Rayonimizda yéngiche mektep ma’aripining barliqqa kélishi we tereqqiy qilishigha egiship, uyghurlarning famile qollinish mesilisimu mas qedemde otturigha chiqqan we shu zamanning telipi boyiche qismen ziyaliylar arisida erebche tüs alghan famile shekilliridin ata ismining axirigha «iy» yaki «i» qoshumchisini qoshup atash birqeder omumlashqan idi. Mesilen: exmetjan qasimiy, seypidin eziziy, qurban se’idiy dégendek. Bu emeliyette, rosiye we sowét ittipaqi dewride ilim-péni nisbeten rawaj tapqan ottura asiya we tataristandiki ziyaliylar qollan’ghan isim we famile (nesli-nesep yaki isim-sherp) shekli bolup, shu chaghdiki metbu’at we neshriyatchiliqta birqeder omumlashqan idi. Shuning bilen bille bezide qoshumchilarsizmu shu shexs ismigha ata ismini qoshush arqiliqla isim-famile yasalghan. Mesilen: peride tursun, sultan qurban, selim kerim, mejid osman, ilyas rehim dégendek. Del ata ismining axirigha «iy» yaki «i» qilip yézish (emeliyette bu isim-sherpni addiylashturush usuli idi) tüpeylidin, famile menisini béridighan sözlirimiz biraqla qisqirap, kéyinki künlerde bizning isim-familimiz shexs ismi we ata ismi bilenla cheklinidighan, heqiqiy menidiki familining héchqandaq iznasini tapqili bolmaydighan halet shekillinip qaldi. Bu mesilini inchike tetqiq qilip körsek, uzun’gha sozulghan medris ma’aripi eyni dewrdiki ziyaliylirimiz, oqumushluq kishilirimizning ismini tamamen erebche shekilge kirgüzüp qoyghan idi. Derweqe, molla bilal bin molla yüsüp nazimi, ehmed xojamniyaz oghli qusuri, ibrahim ibni yüsüf xoteni dégendek isimlarni zamaniwi metbu’atlarda qollinish, atash, kénishkilargha yézish, jewel toshquzush qatarliqlarda heqiqeten awarichilikler az emes. Bolupmu xelqimizning atash-chaqirish aditi, tilning ichki qanuniyitige boysunmighan bundaq uzun isim elwette zaman’gha maslashmay qaldi. Buning bilen biraqla shexs ismigha ata ismini qoshup «isim-famile» dep ataydighan adet shekillinip qaldi. Bumu dewrning muqerrer yüzlinishi idi. Emeliyette, ziyaliylirimiz arisida 20-esirning 30-40-yilliridila famile qizghinliqi kötürülgen we birmunche famililer barliqqa kelgen, bularning köpinchisi hazirmu ishlitiliwatidu. Lékin, bundaq qizghinliqningmu ziyaliylar bilenla cheklinip qélishi, hökümetning memuriy buyruqi bolmasliqi, famile heqqide birlikke kelgen layihening bolmasliqi, birmunche siyasiy heriketlerning tesiri tüpeylidin bu ishmu peqet ziyaliylar arisidila qanat yayghan idi.
30-yillarning otturisi we 40-yillargha kelgende, ottura asiyadiki herqaysi qérindash türkiy xelqler resmiy rewishte rusche shekildiki famile we ata isimlirigha köchti. Netijide kéyinki dewrlerde ata yaki bowa ismidin ow (owa) qoshumchilirining yardimide hasil qilin’ghan famililer mu’eyyen adet tüsige kirdi. Uyghurlarning famile yaki ata ismi yasashning bashqa barche milliy-mehelliwiy shekillirini resmiy rewishte yézish men’i qilindi. Bu qa’idige puqraliq haletlirini qa’idilash idariliri, pasport bölümliride qet’iy emel qilindi. Netijide, ottura asiya xelqlirining resmiy namliri téz aridila üch qisim (isim, famile we ata ismi) din ibaret bolup qaldi. Mana bu xil özgirishning tesiride üch wilayet inqilabi mezgilide rusche shekildiki isim-famililer ghulja, chöchek, ürümchi qatarliq sheherlerde köplep barliqqa keldi, bügünki künde bundaq isim-famililer az uchraydighan bolup qalghan bolsimu, yenila mewjutluqini saqlap kelmekte. Meyli «iy» yaki «i» qoshumchiliri ulan’ghan erebche shekildiki isim-famile shekli bolsun we meyli «ow» (-owa) qoshumchiliri ulan’ghan isim-famile shekli bolsun, xelq ammisi arisida omumlishalmidi. Démek, bundaq famile shekilliri uzaq sinaqtin ötelmidi, dégen gep. Buningdin shuni körüwélishqa boliduki, ammiwiylashqan herqandaq nerse aldi bilen tarixning siniqidin ötüshi, omumiy milliy tüs élishi, atashqa, xatirileshke, turmushta qollinishqa epchil bolushi kérek, ene shu chaghdila uning hayatiy küchi bolidu.
«uyghurlargha oxshash qedimdin tartip ‹ottura asiyaning medeniy milletliridin› dep tonulup kéliniwatqan bir millet ezalirining mushundaq familisiz kétiwérishi, bir tereptin, ata-bowilirimizning tarixiy en’enisige xilap, yene bir tereptin, hazirqi zaman milletlirining qatarida isim-nesheblik bir medeniy millet bolushimizghimu nuqsan yétidu. Shunga, her bir uyghur a’ilisining özige ewladtin ewladqa qalidighan bir famile belgilep élishi tolimu zörür bir ish bolup qalmaqta. Mundaq famile üchün, burunqidek qebile yaki urugh namlirini yaki meshhur bowilirimizning namini ishletsekmu bolidu, yaki bezi türkiy tildiki milletler qollan’ghandek, özimiz muwapiq körgen birer namni famile qilip élip shuni jemetimizning turaqliq familisi qilsaqmu bolidu.
familining axirigha ‹oghli› yaki ‹qizi› dégen sözni qoshup ishlitishmu bezi türki tilliq milletlerde resmiyleshken (mesilen, azerlerde) bolup, bu paydilinishqa bolidighan bir xil famile shekli. Héchqandaq qoshumche ishletmey özimiz layiq körgen bir namning özini famile qilip ishlitishmu birqeder ixcham famile shekli bolalaydu.»⑥
shuning üchün, eng muhimi ejdad rohigha chökken, bizning yiltizimizni eks ettürüp béreleydighan, til aditimiz we en’enimizge mas kélidighan, atash-chaqirishqa gheyriy ehwallar keltürüp chiqarmaydighan namlardin tallap famile qollinish, xasliqni yaritish, qérindash türki tilliq milletlerning bu jehettiki yaxshi usulliridin örnek élish, familining qisqa, ixcham bolushigha ehmiyet bérish intayin zörür ish bolup hésablinidu.
ata-bowilirimizda «adem yette ewladini bilishi kérek» dégen gep bar. Shundaq iken, famile jemetni ipadilesh, ewladni bilishte muhim rol oynaydu. Shuning üchün perzent dunyagha kélip, nopusqa élinidighan mezgilde, shu a’ilidikiler ortaq meslihet bilen birlikke kelgen familini qoshup en’ge aldurushqa ehmiyet bérishi kérek. Perzent ismi, ata ismi we famile birikken halda yézilsa toluq yézilghan bolidu, eger bundaq yézish bek uzun bolup kétidighan bolsa, eng yaxshisi perzent ismi bilen familini aldurush kérek. Chünki, hazirqi telep boyiche bolghanda, kimlik ishlesh, nopusqa élish ishlirida isimning xenzuchisinimu birlikte yézishqa toghra kélidu, isim, ata ismi we familini birleshtürüp yazghanda uning xenzuchisi bekmu uzirap kétidu, belgilen’gen orun’ghimu sighmasliqi mumkin. Shuning üchün, bu jehette mutexessisler otturigha qoyghan isim we familining ölchimini asas qilishqa ehmiyet bérish kérek.
tughulghanliq guwahnamiliride, paspoltrar we bashqa xil resmiy höjjetlerde en’eniwiy shekillerde resmiyleshken yaki xata yézilghan isim-sheripler xéli bar. Bundaq höjjetlerning igiliri ichide hazir bu nuqsanlarni tüzitishning koyigha chüshkenlermu xéli bar. Puqralarning bu mesilidiki xahishlirini (eger ularning telepliri toghra bolsa) beja keltürüsh zörür. Lékin bizning nezerimizde ilgiri en’enewiy shekillerde yasalghan we yézilip qalghan famile we ata isimlirining yasilish sheklini tamamen özgertish yaki bashqa shekillerde qaytidin yasash mesilisi resmiy hoquqiy, iqtisadiy jehetler we artuqche awarichilikler bilen baghliq ikenlikini hésabqa élishqa toghra kélidu. Shu seweblik, xelqimiz arisida famile sheklide yasilip turaqlashqan we yézilip qalghan famile we ata isimliri höjjetlerde öz sheklide qéliwergini yaxshi. Famile we ata isimlirini yéngi shekillerde yézish ishini emdi tughuluwatqan yash ewladlarning namliridin bashlash meqsetke muwapiq.
isim-sheripler bilen munasiwetlik mesililerning hel bolushi köp jehettin nopus orunliri, xelq ishliri idariliri we pasport bölümliride namlarni resmiy höjjetlerde qeyt qilghuchi kishilerning mutexessislik xizmiti we imlawiy sewiyesige munasiwetlik. Ular puqralarning isim-sheriplirini qeyt qilish we toghra yézishta aqilane ish qilishi, öz shexsiy mulahizilirige yaki xata melumatlargha yépishiwalmasliqi lazim. Puqralarning bu mesilidiki istekliri, iltimas we teleplirige étibarliq bolush we til hoquqi jehettin toghra ish tutush kérek.
4
ata-bowilirimiz yaratqan ana tilimiz her bir dewrde özige xas yadikarliqlarni, büyük eserleni qaldurup qedimdin hazirghiche izchilliqini saqlap, üzlüksiz mukemmelliship kelmekte. Biz köktürkler we orxun uyghur xanliqi dewride tiklen’gen menggütash yarikarliqlirigha, idiqut uyghur xanliqi dewride yaritilghan türlük mol we rengga-reng yadikarliqlargha, türkiy xelqlerning qamusiy esiri bolghan «diwanu lughatit türk»ke, büyük didaktik eser «qutadghubilik»ke, elishir newayining alemshumul eserlirige we kéyinki chaghatay edebiyati dewrige a’it türlük-tümen yadikarliqlargha, «idiqut mehkimisi sözlüki»ge, «baburname»ge, «besh tilliq manjuche lughet»ke qaraydighan bolsaq, tilimizning shunche pasahetlik, ewrishim, yéqimliq, köp menilik we köp qatlamliq, bashqa tillarda tépilmaydighan birmunche alahidiliklerge ige ikenlikidin pexirlenmey turalmaymiz. Mehmud kashgheriy tilimizni öz esiride ereb tili bilen «beygige chüshken attek» dep teswirligen bolsa, elishir newayi bu tilni pars tilidin üstün orun’gha qoyup, «hüner tili» (pasahette tengdashsiz, til sen’itige muwapiq kélidighan) dep atighan. Bu büyüklirimiz ana tilidin ene shundaq söyün’gen, ana tilini ene shundaq söygen, qedirligen, ana tili üchün herqandaq qurbanliq bérishtin bash tartmighan.
ching sulalisi tengritaghning shimali we jenubini birlikke keltürgendin kéyin, xéli bir mezgilgiche nisbeten tinch weziyet shekillen’gen, mana bu dewrde bir türküm ziyaliylar hindistan, ottura asiyagha chiqip ilim tehsil qilip, ilimde kamalet tapqan, özlirige xas usul bilen dunyawiy shöhretke ige «ming bir kéche», «kelile we démine», «qabusname»ge oxshash eserlerni terjime qilip chiqip, ana tilimizning söz bayliqini zor derijide jariy qildurghan bolsa, yene bir türküm ijtihatliq ziyaliylar xanning permani boyiche béyjinggha bérip, «besh tilliq manjuche lughet»ni tüzüshke qatnashqan we ene shu dewrdiki uyghur tiligha xas sözlerning mutleq köp qismini saqlap qalghan.
démek, ana tilimiz yiraq ötmüshtin ta bügünki kün’giche hem yéziqta hem awam tilida dawamliship keldi. Meyli hüner-kesip, pen-téxnika atalghuliri bolsun we meyli bashqa sahediki til imkaniyetliride bolsun, tilimiz buninggha toluq shert we iqtidar hazirlighan, dep éytsaq hergiz ashuruwetken bolmaymiz.
biz yuqirida éytiwatqan famile nesil-neseb belgisini körsitidu, bizning yiltizimizni eks ettüridu, aridin qanche uzun waqit ötmisun, bizning bu belgimiz we namimiz hergiz öchüp qalmaydu. U bizning rohimizni, milliy kimlikimizni, kishilik qedir-qimmitimizni eks ettürüp béridu. Shuning üchün, biz famile tallighan waqtimizda choqum ejdad rohigha chökken, yiltizimizni échip béreleydighan, bizgila xas bolghan, ejdadlirimiz bizge qaldurup ketken sap uyghurche örneklerni asas qilishimiz kérek. «meshhur türkolog gaba’in xanimmu uyghurlarning famile qollinish mesilisige köngül bölgen hemde bu heqte özining qarashlirini otturigha qoyup, qobul qilishqa bolidighan ijabiy tekliplerni bergen. Yazghuchi zordun sabir gérmaniyidiki ziyariti dawamida uni yoqlap barghanda, u yazghuchidin: ‹siler famile qollinish mesilisini oylashtinglarmu?› dep sorighan. Zordun sabir: ‹beziler bu heqte hazir izdiniwatidu› dégende, xanim buni anglap intayin xushal bolghan hemde: ‹bu bek yaxshi boptu, siz ulargha méning teklipimni yetküzüng, eng yaxshisi siler qedimki uyghur tilidiki sözlerni özünglargha isim yaki famile qilip qollininglar. Bu isimlarni qedimki yadikarliqlardin herqandaq chaghda tapalaysiler, u qanchilik lazim bolsa shunchilik tapalaysiler› dégen»⑦ gaba’in xanimning bizni isim we famile qollan’ghanda qedimki uyghurche yadikarliqlargha muraji’et qilishni éytishi, bir jehettin, uning bir ömür qiziqip tetqiqat qilghan uyghurshunasliqqa bolghan muhebbitidin bolghan bolsa, yene bir jehettin, qedimki uyghurche yadikarliqlarning heqiqeten molluqidin, uningdin qanchilik paydilansaqmu erziydighanliqidin dalalet bérip turidu. Biz yuqirida namini tilgha alghan til yadikarliqlirimizgha inchikilik bilen köz yügürtidighan bolsaq, ularda xatirilen’gen til bayliqining heqiqeten heddi-hésabsizliqini hés qilmay turalmaymiz. Shundaq iken, bizning famile tallashta birinchi bolup tallishimiz qedimki uyghur tilidiki yaki hazirmu keng-kölemde qolliniliwatqan sap uyghurche sözler bolushi kérek.
sap uyghur tilidiki sözlerni örnek qilip famile qollinishning ehmiyiti nahaytii zor, uning üstige birmunche alahidiliklerge ige.
birinchi, sap uyghurche sözlerdin paydilinip famile qollan’ghanda, özimizge bolghan xasliqni eng zor derijide gewdilendürgili bolidu. Chünki, sap uyghurche sözler peqet bizgila tewe, bizge eng chüshinishlik we bizning til aditimiz, xaraktérimiz, rohiyitimizni eng yaxshi eks ettürüp béridu. Ilgiri bezi ziyaliylar qollan’ghan rusche «-ow, -owa» yaki erebche «y» qoshulghan famile shekillirige qaraydighan bolsaq, bundaq famililerdin biz uyghurgha xas puraqni hés qilalmaymiz. Bu shekildiki familining qollinilghinigha yüz yil bolup qalghan bolsimu, xelqizge omumlishalmasliqidiki sewebmu ene shu bolsa kérek. Lékin sap uyghurche sözlerdin famile qollansaq, meyli til nuqtisidin bolsun we meyli medeniyet nuqtisidin bolsun, en’ene nuqtisidin we meyli milliy pisixika nuqtisidin bolsun, xelqimiz bundaq famililerni téz aridila qobul qilip kételeydu.
ikkinchi, sap uyghurche sözlerdin famile qollan’ghanda, ejdad rohigha chökkili, burundin dawamliship kéliwatqan en’enige ongushluq warisliq qilghili, ewladlarni ejdad rohigha ige qilghili bolidu. Biz sap uyghurche sözlerdin paydilinip famile qollansaq, tilimizning uzaq ötmüshidin herwaqit xewerdar bolup turghili, tarixta nam qaldurghan ata-bowilirimizning namini herwaqit yadlap turghili, ular qollan’ghan derije-emel we unwanlardin ünümlük paydilan’ghili, kishilik qedir-qimmetni, özimizge xas milliy rohni jewlan qildurghili bolidu. Biz qedimde we hazir ishlitiliwatqan sap uyghurche sözlerdin qanche köp paydilansaq, ejdadlarning rohigha shunche köp warisliq qilghan, özimizning hayatiy küchimizni ashurghan we özimizge nahayiti keng imkaniyetlerni yaratqan bolimiz.
üchinchi, sap uyghurche sözlerdin paydilinip famile qollansaq, köp yillardin kéyinmu, familimizning teleppuzi hergiz özgirip ketmeydu. Bezi erebche, parsche isimlarning atash-chaqirish jeryanida özgirip kétishi, bezilirining eslisini bilgili bolmaydighan derijide özgirip kétishi, bu isimlarning eslide tilimizning ichki qanuniyitige mas kelmeydighanliqi, shunga waqitning özgirishige egiship tilimizning ichki qanuniyitige masliship özgergenlikini körsitip béridu. Sap uyghurche sözler öz baghrimizdin köklep chiqqan, tiliimzning ichki qanuniyitige tamamen uyghun bolghachqa, uningda bundaq ehwal hergiz körülmeydu. Mana mushu menidin éytqandimu, sap uyghurche sözlerdin yasalghan famile qollinish nahayiti zor ehmiyetke ige.
tötinchi, tilimiz bizning eng chong belgimiz bolghaniken, bu tilda yasalghan familimu ene shundaq belgimiz bolup qalidu. Biz sap uyghurche sözlerdin famile qollansaq, eslimizni ashkarilimay turupmu, isim-familimiz arqiliqla uyghur ikenlikimizni namayan qilghili bolidu. Buning eksiche, familisi bashqa tillargha (erebche yaki parschigha) mensup bolghan kishiler bundaq belgige ige bolalmaydu. Erebche isimlar pütün musulman dunyasigha ortaqtur, parsche isimlar bolsa pütün türkiy tilliq xelqler, pars-tajik, afghan we ordu tilliq xelqlerge ortaqtur. Shundaq iken, iqtisadiy we medeniy alaqe küchiyiwatqan bügünki künde, xasliqni gewdilendürüsh tolimu muhim bolup qalmaqta. Mana mushu menidin élip éytqandimu, sap uyghurche sözlerdin famile qollinish nahayiti muhim orunda turidu.
beshinchi, peqet sap uyghurche sözlerla familining mahiyitini chüshendürüp béreleydu. Famile dégen néme? U nesli-neseb belgisi, yeni yiltiz dégenliktur. Biz yiltizimizni elwette ta-bowilirimiz qollan’ghan, bizge qaldurup ketken, özimizgila xas bolghan til örnekliridin tapalaymiz. Bashqa tillargha xas bolghan sözler qandaqmu bizning yiltizimizni eks ettürüp bérelisun?
gepning qisqisi, biz choqum uyghurche sözlerdin famile qollinishimiz, buni qet’iy izchillashturushimiz, ewladlirimizni, kishilirimizni mana mushu rohta, közqarashta terbiyelishimiz, sap uyghurche sözlerdin yasalghan familining xelqiimz arisida omumlishishigha her birimiz bir kishiliktin hesse qoshushimiz kérek. Ene shundaq bolghandila, nesep begisi bolghan famile xelqimizning qobul qilishigha érisheleydu, shundaqla bu bizning yiltizimiz eks ettüridighan eng muhim belgimiz bolup qalidu.
5
uyghurlarning familisiz qélishi we famile qollinishning zörürlüki heqqide mutexessis, tilshunaslirimiz, tetqiqatchilirimiz az kem 20 yilgha yéqin tirishchanliq körsetti, hélihem bu yolda tirishchanliq körsitiwatqanlar künséri köpiyip, famile qollinish xelqimizning küchlük sadasigha, telipige aylinip ketti. Famile heqqidiki tetqiqatlarmu barghanche konkrétliship, kishilirimiz asasen qobul qilalaydighan layiheler otturigha qoyuldi we famile qollinishning barliq tashqi amilliri hazirlandi, emdi peqet familini xelqimizge omumlashturush mesilisila qaldi.
uyghur famile tetqiqatigha bashtin-axir qatnashqan tilshunasimiz perhat jilan ependi 2001-yili mutexessilerning eyni chaghda famile ölchimi heqqide pikirde birlikke kelgenlikini, kishilerning famile tallashta paydilinishqa bolidighan töwendiki birnechche türlük menbe körsitilgenlikini otturigha qoyidu:
1. Kishi isimliri. Atisining, bowisining, ulugh bowisining yaki öz jemeti ichidiki özi xalighan bir zatning ismini famiile qilip turaqlashturushqa bolidu. Buningdiki shert shuki, famile qilip tallan’ghan isim ewlattin-ewlatqa özgermey dawamlishishi kérek.
2. Qedimki uyghurche isimlar we emel namliri. Mesilen, iltemür, qutadmish, barman, tarxan, san’ghun, qaraxan, ilikxan, idiqut digendeklerni famile qilishqa bolidu.
3. Uyghur millitini shekillendurgen qedimki uruq-qebililerning namliri. Mesilen, qarluq, yaghma, yaghlaqar, charuq, adiz, basimil, oghuz dégendeklerni famile qilishqa bolidu.
4. Qedimki we hazirqi jughrapiyelik namlarni, yernamliri, mesilen, derya, köl, tagh, tengritagh, xantengri, tarim, teklimakan, udun, küsen, chanbaliq digendeklerni famile qilishqa bolidu.
5. Del-derex we türlük ösümlüklerning namliri. Mesilen, chinar, suwadan, qarighay, archa, toghraq, yulghun digendeklerni famile qillishqa bolidu.
6. Leqem. Uyghurche nam-ataq sistimisi ichide leqemler xéli keng tarqalghan. Bolupmu xoten, qumul qatarliq yultrarda jemet leqimi omomlashqan bolup, mu’eyyen jemetning ezaliri özlirining ortaq leqimi bilen atilidu. Mana bu biz dewatqan turaqliq familige oxshaydu. Shunga, muwapiq leqemni teg’at qilip békitishke bolidu.
7. Texelluslar. Texellus qollan’ghanlar özlirining yaki ata bowilirining texellusini famile qilip bikitishke bolidu.
8. Yéngiche yasalma famililer. Uyghur tilining lughet fondidiki sözlerdin paydilinip yingiche teg’at ( famile ) yasap qollinishqa bolidu. Mesilen, elqut, qutyar, böreyar, erkal (erk+al), pakzat…
9. Süpet sözlerni teg’at ( famile ) qilisqa bolidu. Mesilen, ötkür, süzük, yarqin, tasqin, aqil, qabil…⑧
mana bu layihe asasiy jehettin obyéktip emeliyetni chiqish qilghan, en’enimiz we milliy rohimizgha mas kelgen, kishilerning qobul qilish derijisi közde tutulup tüzülgenliki bilen diqqetke sazawer. Lékin, shunimu tekitlesh zörürki, bu layihening birinchi bölikidiki «atisining, bowisining, ulugh bowisining yaki öz jemeti ichidiki özi xalighan bir zatning ismini famiile qilip turaqlashturushqa bolidu. Buningdiki shert shuki, famile qilip tallan’ghan isim ewlattin-ewlatqa özgermey dawamlishishi kérek» dégen ölchemni méningche kishilerge kengrek chüshendürüsh lazim. Bu ölchem boyiche bolghanda kishiler famile dése, derhal ata-bowisining ismi yadigha keltüridu-de. Shuni famile qilishqa aldiraydu. Chünki, bizde yette jemetini bilidighanlar nahayiti az, uning üstige, xelqimiz arisida bowisining namining yadlinip turushi üchün, uning ismini newrisige qoyidighan ehwal nahayiti qoyuq saqlan’ghan. Shuning üchün, «atisining, bowisining ismini famile qilip qoyushqa bolidu» dégen söz addiy xelq eng asan qobul qilalaydighan, emma bu xil shekil biz éytiwatqan familining esliy mahiyitini hergiz échip bérelmeydighan éghir mesilini keltürüp chiqiridu. Mesilen, muhemmed tursun ehmed, ehmed tursun muhemmed… Dégendek, bala bilen ata ismining axirigha atalmish «famile» dep atalghan yene bir isim qoshulidighan bolsa, jem’iyette bir-biridin perqlendürgili bolmaydighan «üch isimlikler mesilisi»ni keltürüp chiqrishi mumkin. Uning üstige bundaq uzun isimni atashmu, yézishmu intayin qolaysiz. Hazir gézit-zhurnal, radi’yo-téléwizorlarda bezi üch isimliklerning barghanséri köpiyip qélishimu, «bowisining namining öchüp qalmasliqi» yaki «bowisini da’im yadlap turush» éhtiyajidin qoyulghanliqi nahayiti éniq. Bu ish köpiyip ketse heqiqeten xeterlik ehwal kélip chiqidu. Uning üstige bundaq qollinish hergiz famile tüsini almighan bolghachqa, jem’iyette nahayiti zor eksiche ünümni keltürüp chiqiridu.
perhat jilan ependining yézishiche, eyni chaghdiki mutexessiler guruppisi yene kishilerni «famile menbesi toghrisida paydilinish matiriyalliri bilen teminlesh, emma buni qa’idileshtürüp bikitmeslik, famile tallashni herbir shexisning öz ixtiyarigha qoyush»ni otturigha qoyghan.
perhat jilan yene munularni yazidu: «famile shekli toghrisida shuni iytish kirekki , ilgiri uyghurlar öz familiside erepche yaki rusche girammatikiliq shekillerni qollan’ghan. Mesilen, birinchisi, familige erebche (i) qoshumchisini ulash, yeni‹ezizi,ehmedi› dégendek; Ikkinchisi, rusche ‹-of,-éf-in› qoshumchilirini ulash. Yeni, «abbasof, éliyif, abdullin› digendek. Biz bu mesilide hazirqi omumiy ehwalgha asasen buningdin kéyin familige hichqandaq qoshumche qoshmasliq pirinsipini teshebbus qilduq.
……
2001-yili 12-ayning 29-küni shinjang uyghur aptonom rayonining mu’awin re’isi abduqadir nesirdin merkizi milletler oniwérstétida dölet milliy ishlar komtiti, milletler tetqiqat orni, merkiziy terjimanlar idarisi, merkizi xelq radi’o istansisi, milletler neshriyati qatarliq orunlardiki uyghur tili tetqiqati, oqutush we terjime ishliri bilen shughunllinidighan bir qisim mutexessis-alimlarni teklip qilip söhbet yighini ötküzdi. Yighin ishtirakchiliri birdek mundaq tonushqa keldi: uyghur kshi isimlirida turaqliq famile qollinish intayin muhim. Famile qollinishta nechche ming yilliq adetke hörmet qilish kirek. Kishi ismi aldida, famile keynide bolush, bir jemette birla turaqliq famile bolushni teshebbus qilish, «shexisning ismi + atisining ismi + famile» sheklini qollinish kérek. Shundaq qilghanda, familining tekrarlinish hadisisidin saqlan’ghili bolidu. Yighin ishtirakchiliri teklip bérip yene mundaq dédi: bu ishni hökümet ching tutushi, qanun tüzüp, shu qanun boyiche emelileshtürüshi kérek. 2002 -yili 3-, 4-aylarda ‹yétekchilik qilish guruppisi›ning ezaliri ürümchidiki bir nechche nuqtigha bölünüp shinjang uniwérstéti, shinjang pidagogika uniwérstéti, shinjang ma’arip inistituti, shinjang ijtima’iy penler akadimiysi qatarliq orunlarda muhakime yighinlirini ötküzdi. Shu jeryanda yétekchilik qilish goruppisi we shinjang uniwérstétidiki munasiwetlik mutexesisler mexsus tiliwiziye progirammisida famile heqqide ikki qétim söhbet ötküzdi.
……
bu yerde shuni körsitip ötüshni layiq taptimki, bizdiki famile tetqiqatning eng muhim noqtisi kishlerge famile menbesini körsitip bérishtin ibaret. Bizning gurppimiz tüzgen lahiyede körsitilgen famile menbeliri bilen shinjang unwérsitétining yuqirdiki kitabida körsitilgen menbeler mezmun jehettin perqlenmeydu. Herqaysi ilmiy sorunlardiki muhakimilerde asasen töwendikidek bir nechche noqtida bir qeder köprek munazire boldi:
1. Bir qism mutexesisisler isim- familining ixcham bolushini közde tutup, shexsning isimdin kéyinla famile kélish qurulmisini omumlashturush teklipini otturigha qoydi. Wahalenki, bundaq bolghanda, ata ismi qatardin chüshüp qalidu. Bundaq qurulmini köpchilik qobul qilalmaydu. Chünki, bu bizning en’eniwi aditimizge uyghun emes. Bizning isim-famile qollinish en’enimizde ata ismi kem bolsa bolmaydighan zörür terkib hésablindu. Shunga, «shexsining ismi+ata ismi+famile» qurulmisi biz üchün eng muwapiq shekildur. Zörür bolghanda bu xil toluq shekilni qisqartip yézishqimu bolidu. Meslen, «gheyret abdulla kaldir» dégen üch terkiblik shekilni «gheyret kaldir» yaki«gh.a. Kaldir» dep yézishqimu bolidu.
2. Yene bir qisim mutexesisisler ayal kishi érining familisini qollinish kérek, dégen pikirni teshebbus qildi. Lékin, muhakimige qatnashquchilarning tolisi bolupmu ayal mutexesisisler bu teshebbusni qobul qilmidi. Axiri, famile qollinishta er-ayal barawer bolush pirinsipi qobul qilindi. Yigit-qiz toy qilip bir a’ile qurghandin kéyin her ikki terep öz jemetining familisige warisliq qilsa bolidu. Shundaqla, her ikki terepning raziliqi bilen ayal er terepning, er ayal terepning familisini qollansimu bolidu. Ularning perzentliri ata yaki ana terepning familisini tallap qollinish erkinlikige ige.
3. Beziler famile choqum özige xas shekilge ige bolushi kérek, dep qaridi we parische-erebche famile qoshumchisi «i» ni qollinishni (ezizi, ehmedi dégendek) tewsiye qildi. Biz familige héchqandaq qoshumche qoshmasliqni teshebbus qilghan bolsaqmu, yenila buni famile igilirining öz ixtiyarigha qaldurushni layiq taptuq.»⑨
yuqirida xelqimizning famililik millet bolush heqqide mutexessislirimizning tirishchanliqi we otturigha qoyghan layihelirini körüp öttuq. Qisqisi, biz qollan’ghan famile heqiqiy menidiki famile bolushi, yeni, u her bir jemetning ewladtin ewladqa dawamlishidighan jemet belgisi bolushi, yiltizini échip bérelishi kérek, ene shundaq bolghandila, öz en’enimizge mas halda famile qollan’ghan we uni heqiqiy yosunda dawamlashturghan bolimiz. Yuqirida körüp ötkinimizdek, mutexessisler otturigha qoyghan famile shekli boyiche bolghanda, bizning isim-familimiz «öz ismi + ata ismi + famile» sheklide bolushi kérek. Bundaq üch namni öz ichige alghan isim-familini atash we xatirilesh bezide yene nurghun qolaysizliqlarni élip kélishi mumkin. Shuning üchün bezide öz ismigha familini qoshup atash yolinimu tutmay bolmaydu, bundaq qilish atash-chaqirishqa we xatirileshke, jedwel toldurushqa nurghun ongayliqlarni élip kélidu. Zörür tépilghanda «öz ismi + ata ismi + famile» sheklini qollansa, yenila meqsetke muwapiq. Shuning üchün, kishilirimiz familini bek zörür bolmighan ehwal astida hergiz «bowa» ismidin izdimesliki, belki aldi bilen qedimki uyghurche namlar, leqemler (ijabiy menidiki leqemler), hüner-kesip namliri, uruq-qebile namliri, her xil süpet sözliridin izdishi kérek, shundaq bolghandila, biz dewatqan we teshebbus qiliwatqan famile qollinishqa layiqlashqan we uni emeliyleshtürgen bolimiz.
melumki, hazir kishilerning familige bolghan tonushi we chüshenchisi her xil, shunga famile tallashta, qandaq namni famile qilip békitishte kishiler yoluqidighan mesililermu az emes. Bu mesilini hel qilish üchün aldi bilen ziyaliylar tirishchanliq körsitishi, famile jehette chüshenchisi chongqur kishiler bashqilargha bu jehette xalis yardemde bolushi, famile qollinishqa hérismen, qizghinliqi yuqiri kishiler bilimlik kishilerdin köprek meslihet sorishi we shularning pikri boyiche özlirige muwapiq kélidighan famile tallap qollinishqa heriket qilishi kérek.
nurghun pakitlar ispatlidiki, herqandaq bir memlikette familini omumlashturush qandaqtur awam xelqning rayi, öz meylige qoyuwétilgen emes, belki shu xelq, shu döletke mas kélidighan famile en’enisi asas qilinip, epchil bir layihe hazirlan’ghan, xelq arisigha keng kölemde teshwiq qilin’ghan, xelqning bu heqtiki chüshenchisi aydinglashturulghan, andin hökümdarlar memuriy buyruq wasitisi bilen birqanche yil serp qilip familini omumlashturghan. Yéqinqi zaman’ghiche peqet yuqiri qatlamliridila famile mewjut bolghan, emma awamda famile bolmighan yaponiye bilen türkiyening familini omumlashturush jehettiki tirishchanliqliri heqiqeten bizning ülge qilishimizgha erziydu. Ular aldi bilen familige munasiwetlik mutexessislerni jem qilip, özlirige mas kélidighan famile layihesini otturigha qoyghan, qayta-qayta tüzitish arqiliq bu layiheni mukemmelleshtürgen we axirda memuriy wasitiler arqiliq familini téz sü’ettila omumlashturush meqsitige yetken. «dunyadiki bashqa milletlerning famile qollinishni yolgha qoyush tejribisi ispatlap turuptiki, bir millette omumyüzlük famile qollinish mu’eyyen memuriy permansiz ishqa ashmaydu. Halbuki, islahat élip kelgen medeniyet güllinishining türtkiside, uyghurlarning omumyüzlük famile qollinishtin ibaret bu zor ishi munasiwetlik organlirimizning éniq békitme chiqirishi bilen pat pursette emelge ashqusi.»⑩
famile qollinish mesilisining uzun’gha sozulushigha egiship, bu heqtiki bes-munaziriler, talash-tartishlarmu köpeymekte, ilim ehliliri arisida izdinishlerning chongqurlishishigha egiship, familining da’irisi, shekli, famile qilip qollinilghan namning isimning aldigha yaki arqigha kélish mesililiride talash-tartish yenila mewjut. Bu talash-tartishlarda beziler bir nuqtighila ésiliwélip obyiktip emeliyetke nezer salmighanliqi, birtereplimilktin xaliy bolalmay, bezi ish we ademlerge nisbeten ilmiy pozitsiye tutalmighanliqi sewebidin, nurghun xataliqlargha yol qoydi, bundaq munazirilerning chongqurlishishigha egiship, bu sahege qiziqiwatqan, familige nisbeten qizghinliqi urghup turghan nurghun kishimu qaymuqup kétip, buningdin bizar bolidighan, ichi pushidighan halgha yétip qaldi. Shuning üchün, biz xelqimizni familisizlik asaritidin tézrek qutuldurimiz, bu ishni téz tamamlaymiz deydikenmiz, orunsiz talash-tartishlargha xatime bérip, ünümlük, elge nep béridighan ishlargha zéhin we küch serp qilishimiz kérek. Bizning tilchilirimiz, mutexessislirimiz familining ölchimi we uning qurulmisi heqqide alliqachan xéli mukemmel, xelqimiz qobul qilalighudek, obyéktip emeliyetke uyghun layiheni otturigha qoyup boldi, shundaq iken, bu heqte artuqche toxtilishning, yene familining qurulmisi, mezmuni mundaq-mundaq… Bolushi kérek, famile qilin’ghan nam isimning aldigha kélishi kérek, otturigha kélishi kérek, dep biljirlashning paydisi yoq, bundaq qilish kishilerni qaymuqturush, familige bolghan qizghinliqidin rayini qayturush rolini oynaydu.
bu yerdiki eng muhim mesile xelqimizni tézrek familige ige qilish bolghaniken, biz emdi mana mushu ishni emelge ashuridighan imkaniyetler üstide izdinishimiz, bash qaturushimiz, kishilerni qaymuqturushtin, qizghinliqigha soghuq su sépishtin saqlinishimiz, familining néme ikenlikini bir amal qilip hemme kishige éniq chüshendürüshimiz, famile qollinishni heqiqiy türde omum xelqning sadasigha aylandurushimiz, mushu arqiliq hökümet tarmaqlirining her jehettin qollishini we imkaniyetlerni yaritip bérishini qolgha keltürüshimiz kérek.
paydilan’ghan matériyallar:
① abdureshid jelil qarluq: «türkler we künimiz uyghurliridiki kishi isimliri üstide tetqiqat», «shinjang uniwérsitéti ilmiy zhurnili» ning 2006-yilliq 2-sani.
② «uyghur famile tetqiqati» 53-bet.
③ «uyghur famile tetqiqati» 56-57-betler.
④ abdure’up polat teklimakaniy: «uyghur tili léksikologiyesi we léksika tetqiqati», milletler neshriyati 2011-yil neshri, 308-309-betler.
⑤ «uyghur famile tetqiqati», shinjang xelq neshriyati 2002-yil neshri, 88-bet.
⑥ «ibrahim muti’i ilmiy maqaliliri», milletler neshriyati 2007-yil neshri, 653-654-betler.
⑦ mutellip sidiq qahiri: «uyghur kishi isimliri», qeshqer uyghur neshriyati 1998-yil neshri, 82-bet.
⑧ perhat memtili jilan: «uyghurlardiki famile mesilisi», «til we terjime» zhurnilining 2011-yilliq 1-sani.
⑨ perhat memtili jilan: «uyghurlardiki famile mesilisi», «til we terjime» zhurnilining 2011-yilliq 1-sani.
⑩ abdure’up polat teklimakaniy: «uyghur tili léksikologiyesi we léksika tetqiqati», milletler neshriyati 2011-yil neshri 309-310-betler.
LikeLike
Uyghur Kishi Isimliri We Uning Türge Ayrilishi
uyghur kishi isimlirining barliqqa kélish tarixi uzaq chétilish da’irisi keng qurulmisi özgiche tür we terkibliri köp xil . Menisi chongqur bolup alahide paydilinish qimmiti we tetqiqat qimmitige ige . Tereqqiyat musapisi özgirish jeryanliri we milli xasliq nuqtisidin uni töwendikidek konkirt türlerge ayrish mümkin :
1 . Iptida’iy étiqad boyiche qoyulghan en’eniwi isimlar uyghurlar qollan’ghan eng deslepki isimlar ularning tebi’et bilen ishlepchiqirish shekilliri we tötém adetliri bilen biwaste munasiwetlik bolghan . «oghuzname» éposida oghuzxanning aldinqi xotunidin bolghan üch oghligha asman tagh déngiz dep isim qoyulghanlighi bayan qilinidu . «orxon – yénsey yadikarliqliri»da «költégin» (eqli kölde shahzade) «bélge qaghan» (bilimlik xan) «qutluq bilge qaghan» (bextlik danishmen xan) deydighan kishi isimliri bar . Bular peqet uyghurlarghila xas bolghan sap isimlar bolup qimmetlik nemune qilishqa erziydu .
2 . Asman jisimliri we tebi’et hadisiliri namliri bilen qoyulghan isimlar zamaniwi awwaldin tartip ta bu kemgiche tebi’et qoynida yashap tebi’etning németliridin behriman bolup türlük tebi’et hadisiliri bilen küresh qilip kelgen uyghur xelqi özliri ulughlighan choqun’ghan tötém qilghan we behir alghan ashu möjizikar shey’ilerning namini ewlatlargha isim qilip qoyup uni dewrimizgiche yetküzgen . Mesilen kün (künxan küntughdi) quyash ay (aygüzel aytolun aynisa aynur ) chaqmaq (chaqmaqjan) . Yultuz cholpan (cholpanjan) nur (nurxan nurgul nurnisa) exter( externisa) shemsi(shemshinur shemshiqemer) qemer ( qemernisa qemerxan) sabah (sabahidin) iqlim (iqlimpasha iqlimxan) .
3 . Emgek saymanliri we turmush buyumliri nami bilen qoyulghan isimlar uyghur xelqi méhnetxumar japa – musheqqetke chidamliq kishilik hayatqa we turmushqa estayidil mu’amile qilidighan eqil – parasiti we gheyret – shija’iti bilen türlük apetler bilan éliship güzel muhit ewzel shara’it yaratqan we ésil németlerni barliqqa keltürgen . Shunga ularning kishi isimlirida emgek saymanliri nami we turmush boyumliri nami xéli köp uchraydu . Mesilen palta (paltaxun) süpürge (süpürgebay) choruq (choruq’axun) bosugha (bosugha bay) chine (chinixan) gürjek toqa sa’er xatire supura qelem quta süret ….. Qatarliqlar .
4 . Haywanat we qushlar nami bilen qoyulghan isimlar uyghurlar tirikchilik dawamida tériqchiliq charwichiliq we soda – sétiq bilen shughullinip tebi’etning ewzel németliri bilen köp uchrashqan ulardin xowluq körgen ularni qolgha ügütüp ulardin paydilan’ghan …. Mesilen yolwas ( yolwasxan) shir (shirxan shirzat) arslan shungqar bürküt bulbul qunduz béliq torghay semender perwane sumrugh söser ….. Öz turmushi bilen zich munasiwetlik bu shey’iler bara – bara ularning kishi isimlirigha aylinip turmushining ayrilmas bir qismigha aylinip ketken
.5 . Del – derex we ösümlük nami bilen qoyulghan isimlar uyghurlarning turmushi köpinche bipayan deshtlerge tutash üzük – üzük bostanliqlarda ötken . Ular orman we ösümlüklerning insanlarning eng yaxshi dostliri ikenlikini chongqur hés qilghanliqtin ularning namini ewladlirigha isim qilip qoyup tebi’etni söyüsh orman ehya qilish del – derexlerni asrap tebi’i muhitni qoghdashtek ésil en’enini miras qaldurghan . Mesilen chinar shemshad yulghun toghraq yantaq zeytun yasimen suwadan amut .
6 . Meden we métallar nami bilen qoyulghan isimlar uyghurlar xéli burunla tash qorallar we métal qorallar bilen owchiliq déhqanchiliq charwichiliq ishlirini tereqqi qildurghan . Métal qorallar bilen öz yurtini yawlardin qoghdighan kan échip métal tawlap mehsulatlirini turmush lazimetlikliri bilen ayriwashlighan . Ularning naminimu ewladlirigha isim qoyup qollan’ghan . Mesilen tash (tashbay tashgül) tömür polat tashpolat göher tashtömür oran altun kümüsh ……
7 . Köktat we gül – giyah namliri bilen qoyulghan isimlar uyghurlar uzaq yilliq nachar tebi’i shara’it astidiki japaliq shara’it astidiki tirikchilik pa’aliyetliride tebi’etning ewzellikliridin imkanqeder toluq paydilinip yashash muhitini tiriship özeertish üstide köp izden’gen küresh qilghan . Möjize xaraktérliq me’ishetlerni yaritip insaniyet medeniyitige öchmes töhpilerni qoshqan . U möjiziler ewladlirigha isim qilip qoyulup abidige aylan’ghan . Mesilen samsaq turup piyaz maysa reyhan muden mérzigül ghunchem leyli néluper choghluq lale chémen tajigül gülsurux .
8 . Méwe we méwilik derex nami bilen qoyulghan isimlar uyghur éli dunyada «méwe – chéwe makani» depmu teriplinip kelmekte . Uyghurlarning bu katta töhpisimu kishi isimlirida öz ipadisini tapqan . Mesilen anar (anarxan anargül) alma (almixan) badam (badamgül) . Jineste chilan amut neshpüt albirat yémish .
9 . Dora matériyallar we xushbuy matériyallar nami bilen qoyulghan isimlar uyghur tibabetchiliki nahayiti uzaq tarixqa ige . U hélihem élimizning tibbiy saqliqni saqlash saheside intayin muhim orun tutidu . Ejdadlirimiz séxiy tebi’ettiki doriliq matériyallarni bayqap tetqiq qilip uni aghriqlarni azabtin ölümdin qutulduridighan tutiyagha aylandurghan hemde ularni ewladlirigha isim qilip qollan’ghan . Mesilen ipar enber gülnepshe zire (gülzire) sumbul bidiyan .
10 . Reng – boyaqlar nami bilen qoyulghan isimlar uyghurlar her xil renglerdin özgiche stéték zoq élipla qalmastin renglerdiki kishige béridighan oxshimighan tuyghu – tesirler bilen uni özlirining turmush – adetliridiki türlük pa’aliyet we chüshenchilirige zich birleshtürüp yaxshiliq bilen yamanliqning bishariti süpitide qollinip kelgen . Mesilen aqxan ap’aq ( apyol appaqqiz aq’axun aqpasha aqniyaz ) sériq (sériqbeg sériq’axun ) qaraxan qara’ayim köknur bay binepshixan firuze .
11 . Waqit we pesil namliri bilen qoyulghan isimlar uyghurlar emgek söyer pa’aliyetchan xelq bolghachqa waqitning qimmitini chongqur hés qilghan . Uning üstige islam diniy eqide qa’idiliri boyiche qattiq tekitlinidighan waqit kün we pesillermu uyghurlarning muqeddes hésablaydighan mezmunlar qatarigha qoyulghan . Shunga uyghur kishi isimlirida waqitqa alaqidar isimlarmu xéli köp . Mesilen bahar jüme newruz azna (aznixan aznibaqi aznek ) tangnur sübhi sübhinur zaman ramizan esir sür et éra shenbe .
12 . Jawahiratlar we etiwarliq buyumlar namliri bilen qoyulghan isimlar jawahirat we nepis mallar sodisi uyghur jem’iyitining iqtisadini tutup turidighan yuqiri iqtisadiy qimmetke ige kesp dep qarilidu shunga u uyghur kishi isimlirighimu singip kirgen . Mesilen almas altun kümüsh merwayit yaqut göher tawar meshüt tilla zumret ünche marqan le’il .
13 . Eskiriy atalghular we qoral – yaraq namliri bilen qoyulghan isimlar tarixta uyghurlar sansiz jeng – yéghiliqlarni bashtin kechürüp qan töküp öz élini qoghdighan qudretlik xanliqlarni qurghan . Shu öchmes tarixning yaldamiliri süpitide ewladlirigha eskiriy atalghu we qoral – yaragh namlirini isim qilip qaldurghan . Mesilen armiye qilich xenjer ghazi muzepper mujahid qur béshi sadaq sallat parad shemsher zulpiqar tugh elem .
14 . Diniy atalghular bilen qoyulghan isimlar uyghurlar tarixta köp xil dinlarni qobul qilish dawamida bolupmu islam dinigha étiqad qilghandin kéyin özlirining din’gha bolghan ixlasi hörmiti we étiqadini ipadilesh üchün perzentlirige diniy tüs alghan isimlarni qoyghan . Mesilen islam axun qushnach xizir imam mezin haji héyt xatip ayet ayem molla iman ibadet xushbidin rizwan mutiwelli mesture shükür .
15 . Yer – jay namliri bilen qoyulghan isimlar uyghurlar tarixta qanche – qanche qétimlap köchmenlik yurt – makanliridin ayrilishning elemlirini tartqan . Kürming ejir – musheqqetler bilen öz makanlirini achqan güllendürgen . Qoghdighan . Wetenperwerlik yurt ishqi qan – qénigha singgen . Shunga uyghur kishi isimliri ichide zémin dölet diyar pamir tarim mekit seydem bughda qeshqeri yerkendi küsen …. Deydighan isimlar bar . Yene islam dinida alahéde tilgha élinidighan mekke medine quddus beytulla süriye qahire …. Deydighan ismlarmu köp .
16 . Millet qebile qewm namliri bilen qoyulghan isimlar uyghurlardiki milletperwerlik ejdadlirigha bolghan hörmet söyünüsh uruq – qewmlirige bolghan iptixar ularning ewladlirigha qarluq uyghur uyghurnisa turan türkesh mughul oghuz …. Dégen isimlarni qoyup öz yiltizini untumasliqqa öz millitini qedirlesh we söyüshke ündep kelgen .
17 . Yémeklik tatliq – türümler nami bilen qoyulghan isimlar uyghurlar burundin tartipla ozuqlinish medeniyitige alahéde ehmiyet bérip kelgen hem ta’am teyyarlashtiki nazuk hüner – sen’etni namayen qilghan . Uyghur tamaqliri ichide asasliq ta’amlardin bashqa yene nurghunlighan shérin – sherbetlermu bar . Bularmu uyghur kishi isimlirigha yughurulup ketken . Mesilen toqachxan hemek kömech permude peshmet shéker heselxan nawatxan sherbet tatliq shérin bette rishale .
18 . Mertiwe – mensep atalghuliri bilen qoyulghan ismlar uyghurlar ewladlirigha yurt bashchiliri bilimlik chare – tedbirlik yurtperwer xelqperwer pidakar ezimetlirining serdarlarning namini isim qilip yad étidu . Mesilen xan xanqiz melike shahzat re’is serdar oghlan beg xoja hakim emir alim rehber pasha banum wekil .
19 . Meshhur shexslerni ulughlap qoyulghan isimlar uyghurlar alim edib siyasiyon qomandan chémpiyon …. Gha oxshash töhpikar kishilerni intayin chong bilidu we ularni hörmet qilidu . Ularning nam – atiqini ewladlirigha isim qilip dawamlashturush uyghur étnonimiksi (namshunasliq ilmiy) diki muhim alahidiliklirining biridur . Mesilen muhemmed mustafa hezér ti’éli jemshid nushirwan adil hatemtay büwipatime firdewsi loqman kamal tengriqut elshir ötkür lutpulla tewpiq amannisaxan nuzugum aybék furfet .
20 . Chiray qamet turq atalghuliri bilen qoyulghan ismlar uyghurlar öz ewladlirining edeblik exlaqliq eqilliq qametlik kélishken bolishighimu köngül bölidu we bu jehettiki arzu – armanlirini : subat hösni hösnigül zulfiye gülchéhri seltenet nazaket qabil güzel gülbeden gülméhri … Qatarliq isimlar bilenmu ipadilep keldi .
21 . Mijez – xaraktér atalghuliri bilen qoyulghan isimlar uyghurlardiki bundaq isimlar güzellik qarishi toluq ipadilen’gen . Bashqilarni söyündüridighan chirayliq isimlardin bolup melum nuqtidin éytqanda u isim qoyghuchilar we isim qoyulghuchi a’ilisining pisxik xussusiyiti we rohi halitini eks ettüridu . Mesilen xushruy shatgül aygül mulayim zérek sadiq mömin .
22 . Shey’ilerning alahéde xussusiyetliri boyiche qoyulghan isimlar .uyghurlar tebi’et dunyasidiki bezi shey’ilerning insanlargha ümid jasaret bexsh étishtek alahide xussusiyetlirini perzentlirige isim qilip qoyup öz arzu – istek iradilirini ipadiligen . Mesilen qaynam tashqin uchqun dolqun örkesh gülxan süzük jula zilil aptap .
23. Medeniyet – sen’et atalghuliri bilen qoyulghan isimlar edebiyat – sen’et atalghulirini ewladldrgha isim qilip qollan’ghan . Mesilen meshrep muqam merghul sen’et ilham sha’ir senem xushtar satar .
24 . Ademlerning ijabiy xussusiyetliri atalghuliri bilen qoyulghan isimlar ezimet batur qehriman xislet merdan jür’et alip ghalip jasaret qeyser ilghar gheyret jushqun jessur .
25 . Qaynaq tuyghu güzel tilekler bilen qoyulghan isimlar bundaq isimlar hem en’eniwi hem yéngi tüske ige chirayliq we lirik bolup kishige yéqimliq anglinidu . Güzellik tuyghusi söyünüsh héssi bexsh étidu . Mesilen salam mubarek merhaba iqbal ulugh shewket zeper bextiyar dilreba qudret sherep medeniyet dildar qutluq hushyar umüd muhebbet hediye shepqet éhsan eqide nadir pakzat munewwer gülroh dilnawa muyesser yoldash .
26 . Siyasiy tüs alghan isimlar bu türge taliq herqaysi dewr tarixiy basquchlardiki chaqiriq pa’aliyet we siyasiy muddi’aning mehsuli bolup öz mezgilide mu’eyyen ehmiyiti bolghan . Mesilen azat küresh höriyet erk jenggiwar adalet kommuna jahan’gér pida’iy isyan dewran jumhuriyet inqilab islahat .
27 . Kemsitish chökürüsh menisidiki isimlar uyghur kishi isimliri terkiwidiki bundaq isimlarni ikki jehettin chüshünishke bolidu birinchidin eyni waqitta yuquri tebiqidiki döletmenler öz tewelikidiki chakarlar we yallanma emgekchilerning perzentlirige kemsitish bilen mu’amile qilip xorlap mejburi tangghan isimlar ; Ikkinchidin bezi a’ililer öz perzentlirige köz tegmeydu bala – qazagha uchrimaydu dep perhiz ismidiki isimlarni qoyushtin kélip chiqqan . Hazir bundaq isimlar yoq diyerlik . Mesilen exlet chawar qul ziyade xeste öktem artuq xamush péqir qoray reqip .28
. Tilek iltija meqsitide qoyulghan isimlar uyghurlar uzaqqiche perzent körelmey perzentlik bolghanda allagha bolghan razimenlikini ipadilep alla berdi igemberdi ghojamberdi xudaberdi allaquli dégen’ge oxshash isimlarni qoyghan . Mesilen turghun tursun turdi toxtash toxtisun sétiwaldi tiliwaldi dégen’ge oxshash .
29 . Chet’ellerdin we bashqa milletlerdin qobul qilin’ghan isimlar mesilen mariya aprél zoya dina wénira ildos ….
30 . Er – ayallar ortaq qollinidighan isimlar mesilen nur nurxan nurgül nurnisa toxti qurban qurbannisa hemra hemrajan ……
31 . Debdebisinila közde tutup menisi bilen hésablashmay qobul qilin’ghan isimlar mesilen qilore elfire almire klare ildane .
32 . Ish – heriket atalghuliri bilen qoyulghan isimlar mesilen öser üzer hayat
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Uyghur En’eniwi Kishi Isimliri We Nöwettiki Kishi Isimlirini Islah Qilish Toghrisida
Ruqiye Hemdulla
muhim mezmuni: kishi isimlirining kündilik turmushta kishilerni bir- biridin perqlendürüshtin bashqa alahide menisi we ehmiyiti yoqtek körünsimu, emma biz kishi isimlirini inchikilep közetkinimizde, ularning alahide bir xil medeniyet hadisisi süpitide bir milletning idé’ologiyisi, diniy étiqadi, ijtima’iy exlaqi we éstétik qarashliri bilen chemberchas baghlan’ghanliqini bayqaymiz. Mezkur maqalide, uyghur en’eniwi kishi isimlirining herqaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulush aditi, qollinilish emeliyiti qatarliq mesililer tehlil qilinidu.
Achquchluq sözler: uyghurlar en’eniwi kishi isimliri islah qilish
Uyghur kishi isimlirimu uyghur millitining uzaq esirler mabeynidiki ijtima’iy exlaqi, éstétik qarashlirini özige mujessemligen bir xil medeniyet hadisisi bolup, uyghurlarning isim qoyush aditining özgiche ipadilen’genlikini hés qilimiz. Uyghurlarda isim qoyushta melum bir qélip yaki izchilliq shekillenmigen bolup, uyghurlarning öz hayatida shekillendürgen milliy örp-adetliri, diniy étiqadi, yashighan muhiti, ijtima’iy turmushi, öz hayatigha körsetken tebi’iy we ijtima’iy sewebler tüpeyli, her xil mezmun we shekillerdiki isimlarni qollinip, milletning özige xas isim qoyush aditini shekillendürgen.
Uyghur kishi isimlirining her qaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulushi we istémal qilinishi oxshash emes. Chünki uyghurlarda famile qollinish izchilliqi shekillenmigen, isim qoyushta melum tertip yaki qélip bolmighan, buning bilen herqaysi dewrlerde isim qoyush usuli we shekli tüptin perqlen’gen. Bolupmu uyghur kishi isimlirigha uyghurlarning diniy étiqadi, adetliri, yashash muhiti asasiy seweb süpitide tesir körsitip, uyghur kishi isimlirining herqaysi dewrlerdiki özige xas alahidilikliri we isim qoyush, istémal qilish aditini shekillendürgen. Shunga uyghur kishi isimlirini körsitishte, uyghurlarning totém qarashliri, diniy étiqadi we yashighan muhit-shara’it mezgillirini kishi isimlirining dewrini ayrishning eng muwapiq usuli dep qarashqa bolidu. Mezkur maqalide del mushu nuqtilar boyiche her qaysi tarixiy dewrlerdiki kishi isimliri körsitilidu.
1. Iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém dewrliridiki kishi isimliri
Insanlarning eng deslepki ishlepchiqirish pa’aliyiti owchiliq we charwichiliq bolghachqa, ular tebi’et dunyasidiki mewjudat we hadisilerge munasiwetlik bolghan ishlarni, shey’ilerni sirliq hés qilip, shu shey’i we hadisilerge bolghan choqunushini ipadilep, tebi’et dunyasidiki shey’iler we haywanlarning namini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
1) «oghuzname» éposida oghuz xaqanning alte oghligha «kün, ay, yultuz, kök, tagh, déngiz» dep isim qoyghanliqi tilgha élin’ghan.
2) qedimki uyghurlar tashqi körünüshi, xaraktér-xususiyiti, küch-qudriti, sür-heywisi, yüksek we ulugh tuyulghan haywanat we uchar qushlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yolwas arslan qaplan
Qochqar buqa böke (ejdiha)
Yaghan (pil) chaghri (lachin) bugha
Bürküt böre arghun (arghimaq)
3)güzel, kishining amraqliqini keltüridighan haywanlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Qunduz bulghun bulbul kakkuk
4) tebi’et dunyasidiki sirliq, shundaqla insanlargha nisbeten xewplik, xeterlik bilin’gen shey’i we jisimlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yashin (chaqmaq) aqin (kelkün)
Örküch (örkesh) yaghmir (yamghur)
5) asman jisimliri we güzel, mezmut ösümlük, gül-giyahlarning namlirini isim ornida ishletken.mesilen:
Shems (quyash) qemer (ay) yultuz
Chinar qarighay chimen
Chéchek jineste anar alma
2. Uyghurlar muqim olturaqlishish medeniyitige qedem qoyghandin tartip, islam dinini qobul qilghuche bolghan ariliqta qollan’ghan kishi isimliri
Uyghurlar iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém étiqadi dewridin muqim olturaqlishish dewrige we diniy étiqad dewrige qedem qoyghandin kéyin, kishi isimlirida zor özgirish bolghan. Chünki ijtima’iy muhit we türlük dinlarning tesiride, uyghurlar isim qoyushtimu islahat we özgertish qilghan.
1) uyghurlar miladiyining aldi-keynide budda dinini resmiy qobul qilishqa bashlighan. Chünki, shinjang tarixta hindistan bilen qoyuq iqtisadiy we medeniyet alaqiliride bolup kelgechke, budda dini we medeniyiti uyghurlargha xéli zor tesir körsetken. Buning bilen uyghurlar buddizm tüsi qoyuq bolghan kishi isimlirini ishletken. Mesilen:
Maxadwi (budda nomining nami) chashtani
Achari (hezret) xaymawadi
Toyin (rahib) burhan (tengri, budda)
2) qedimki uyghur tilida erlik xaraktéridiki yükseklik we meniwi güzellikni bildüridighan namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Tölik (gheyret, jasaret) türk (küch-qudret) türklüg (küchlük, qudretlik) tighraq (batur, qeyser) alp (jesur, batur) böke (jesur, batur)
Küchlüg (küchlük, qudretlik) bögü (alim, danishmen)
Chalish (küresh) qadir (qeyser, keskin)
3) uyghurlar yene bu mezgillerde exlaq, güzellik, pakizliqni ulughlaydighan mezmundiki namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Arigh (pakiz) yidla (puraqliq) silig (mulayim)
Qutlugh (bextlik) yachan’ghir (uyatchan )
Bu dewrdiki kishi isimlirigha uyghur xelqining türlük qarash we adetliri singgen bolup, uyghur xelqining shu dewrlerdiki inkaslirini ipadiligen. Bu dewrdiki kishi isimliri asasen taq sözlük bolghandin sirt, hemmisi dégüdek uyghurche isimlardur. Yeni sirttin qobul qilghan yaki bashqa tillar arilashqan isimlar intayin az salmaqni igiligen.
3. Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinki kishi isimliri
Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin, islam dini her sahe, her qaysi qatlamlarghiche singip, kishi isimlirimu asasen qoyuq islam dini tüsini alghan, pütünley erebche isimlar ishlitilishke bashlighan.
1) islam dinining tengrisi «allah »ning 99 xil süpitige «abdu-bende, qul» menisidiki sözni qoshup, isim ornida ishletken. Mesilen:
Abduqadir abdugheni abduwahab abdusattar
2) islam dinining peyghembiri muhemmed we uning 99 xil süpitini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Muhemmed mehmud yasin imam hekkim muxtar
3) islam dinining muqeddes kitabi «qur’an kerim» de tilgha élin’ghan peyghember we meshhur shexslerning isim-namlirini isim ornida ishletken. Mesilen:
Dawud isa musa yunus harun zuleyxa hawwa büwi meryem
4) islam tarixida ötken meshhur shexsler we qehrimanlarning isim-namlirini kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Ababekri hezriti’éli osman abbas a’ishe xediche (xeliche, xelchem)
5) uyghurlargha 16-esirning otturilirdin bashlap, sofizm telimati singip kirgendin kéyin, uyghur kishi isimlirighimu tesir körsitip, sofizmning türlük unwan namliri, meshhur shexslerning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitish aditimu shekillen’gen. Mesilen:
Sopi’axun sheyx xoja se’id appaq (appaqxan)
6) islam dini bilen munasiwetlik bolghan xilmu xil nam, emel we unwan namlirimu kishi isimliri ornida ishlitilgen. Mesilen:
Damolla qari mexsum sultan melike
7) héyt-bayram we xatire kün, aylarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Barat (barat’axun, baratjan) ramizan rozi (rozaxun, rozixan)
8) sherq musulman ellirige meshhur bolghan riwayet, chöchek we tarixiy weqelerdiki shexslerning we ashiq – Meshuqlarning nam-sheripi kishi isimliri ornida istémal qilin’ghan. Mesilen:
Perhat mes’ud rustem jemshid dil’ara shérin
9) pars medeniyitining tesir körsitishi bilen bir qisim parsche kishi isimlirini uyghurlar kishi isimliri qilip ishletken. Mesilen:
Bextigül perizat exter (yultuz) perman polat bahadir
10) ereb we pars tillirining arilishishi we öz’ara birikishidin shekillen’gen birikme isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Externisa baharnisa gülnisa nurmirza mirshad dostimuhemmed.
11) uyghurche we parschidin öz’ara birikip hasil bolghan isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Aynigar gül’ayim turnisa güzel’ay ayxumar aydil
12) uyghurlarda yene meshhur ilim ehliliri, jama’et erbabliri, uyghur medeniyiti üchün zor töhpe qoshqan ataqliq shexslerning isimlirinimu kishi isimliri ornida qoyush aditi xéli keng omumlashqan. Mesilen:
Mehmud (mehmud kashgheriy) elishir (elishir newa’iy) amannisa (amannisaxan)
13) uyghurlarda yene her xil xurapiy qarash, bid’et emeller we sadda qarashlarning türtkiside qoyulghan kishi isimlirimu bar, shundaqla balisi turmighan, tughulupla ölüp qalghan yaki késel sewebi bilen baldur ölüp ketken kishiler perzentlirining turup qélishini ümid qilip, perzentilirige töwendikidek isimlarni qoyushqa adetlen’gen. Mesilen:
Tursun turdi toxti tursunxan tursun’gül toxtixa turghun turghun’ay
14) uyghurlarda yene perzent aghrip qalsa «köz tegdi, qoyulghan isim küchlük ketti» dep qarap, perzentlirining isimlirini obrazi töwen bolghan shey’i we nersilerning namigha özgertish aditimu bar. Mesilen:
Chawar süpürge bosuq samsaq yantaq kösey exlet
Bu dewrde qoyulghan isimlarning asasiy yönilishi islam dinini merkez qilghan bolup, kishi isimlirining köpinchisi erebche isimlar, parsche we uyghurche isimlar nahayiti az salmaqni igiligen.
4. Azadliqtin kéyinki uyghur kishi isimliri
Dölitimiz azad bolghandin kéyin, uyghurlarning turmush muhitidimu özgirishler bolup, sotsiyalistik tüzüm we ilghar medeniyetning türtkiside, uyghur kishi isimlirighimu özgiche mezmunlar qoshulghan.
Dölitimiz yéngi azad bolghan mezgillerde, türlük siiyasiy heriket we islahatlar köprek élip bérilghanidi, buni eyni dewrde qoyulghan kishi isimliridin körüwalghili bolidu.
1) yer islahati mezgilliride, uyghurlar arisida «azad, höriyet, erkin, islahat» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
2) chong sekrep ilgirilesh herikiti élip bérilghan mezgillerde bolsa «dolqun, gheyret,örkesh» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
3) medeniyet zor inqilabi mezgilliride bolsa «uchqun, yalqun, küresh, qeyser, jür’et, ezimet» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
80-yillardin kéyin, dölitimizde islahat, ishikni échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin kéyin, ilim-penning tereqqiyati we ichki-tashqi weziyetning tesiri bilen uyghurlar turmushigha yéngi mezmunlar qoshuldi.
1) uyghurlar özlirining arzu-armanliri, güzellik we étika qarashlirini ipadileydighan menilik, yéqimliq, chirayliq anglinidighan isimlarni qoyghan. Mesilen:
Bextiyar rahet sa’adet ilyar salamet es’et sadaqet
2) ilim-meripetke intilish, milliy medeniyetni söyüsh, eqil-paraset we heqiqetni ulughlash idiyisi we rohi ipadilen’gen kishi isimliri qollinildi. Mesilen:
Alim meripet érpan érshad medine medeniyet hékmet aqil.
3) adilliq, wapadarliq, köyümchanliq we rehimdilliq idiyisi we rohigha ige menilerni ipadileydighan kishi isimlirimu köplep qoyuldi. Mesilen:
Adil adalet méhriban repqet méhrigül muhebbet éhsan rehime
4) chet el yazghuchilirining eserliri we téléwiziye filimliridiki pérsonazhlarning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitishmu alahide ehwal bolup qaldi. Mesilen:
Esmet mariye filore kamran shekile
5) musulman ellerning zungtung we padishahlirining isimlirini kishi isimliri ornida qollinishmu ewj aldi. Mesilen:
Mustapa erafat hüseyin eziz mubarek
Yuqiriqi kishi isimliridin, uyghurlarning tarixiy, ijtima’iy we ichki-tashqi sewebler tüpeyli, her qaysi dewrlerde oxshash bolmighan mezmun we shekildiki kishi isimlirini meydan’gha keltürgenliki we qollan’ghanliqini, shundaqla uyghurlarning isim qoyushta melum bir izchilliqni shekillendürmigenlikini, her qaysi dewrlerning uyghurlar hayatigha tesir körsitishi kishi isimliridimu ipadilinip, özige xas alahidilik shekillendürgenlikini biliwélishqa bolidu. Kishi isimlirining til terkibini közitidighan bolsaq, islamiyettin ilgiriki kishi isimlirining omumen dégüdek sap uyghurche isimlar ikenlikini, islamiyettin kéyinki isimlar bolsa asasiy jehettin erebche isimlar ikenlikini, qismen parsche isimlarmu arilashqanliqini bileleymiz.
Uyghurlardiki isim qoyushtiki en’eniwilik asasen uyghurlarning diniy étiqadi, örp-adetliri, éstétik qarishi, arzu- armanlirigha biwasite munasiwetlik bolup, bu tereplerning uyghur kishi isimlirigha chongqur we biwasite tesir körsetkenlikini bilishke bolidu.
80- yillardin kéyin, uyghurlarning kishi isimliridimu zaman’gha mas haldiki yéngi yüzlinishler barliqqa keldi. Undin bashqa, 90 – Yillarning kéyinki yérimida, uyghurlar arisida famile qollinish teshebbusining küchiyishi, uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilishini birlikke keltürüsh toghrisidiki belgilimlerning élan qilinishi bilen, uyghur kishi isimlirida yéngi özgirishler dawamliq shekillendi we kéngeydi. Bu xil haletni oyghur kishi isimlirida shekillen’gen islahat yaki yéngi yüzlinish déyishke bolidu.
Töwende uyghur kishi isimlirida shekillen’gen we shekilliniwatqan yéngi we islahat xaraktérlik özgirishlerni emeliy misallar arqiliq körsitip ötmekchimen.
1) ilgiriki xurapiy qarash we kona eqide- chüshenchiler boyiche qoyulidighan, kishilik turmushtiki obrazi töwen bolghan nerse-shey’ilerning isimliridin«bosuq, süpürge, chawar»dégendek isimlar istémaldin qélip, menisi we obrazi chirayliq menilik bolghan isimlar qoyuluwatidu.
2) islam dinidiki nam-emel we unwan namlirini isim ornida qoyush aditimu yoqilishqa bashlidi.
Mesilen: ilgirikidek «imam, damollam, sopa’axun, qariy» dégendek isimlar qoyulmaydighan boldi.
3) islam dini tüsini alghan we islam dini puriqi küchlük bolghan kishi isimlirimu barghanche aziyiwatidu. Mesilen: «hebibulla, nesrulla, zahirdin,sirajidin» dégendek isimlarni qoyushmu azaydi.
4) uyghurlarda isimlarning ixcham, qisqa bolushini yaqilashmu nöwettiki yéngi yüzlinish bolmaqta. Ilgirikidek « muhemmedtursun, muhemmed’imin, mirzi’exmet» dégendek nechche sözning birikishidin tüzülidighan birikme isimlar aziyip, taq sözdin tüzülgen isimlarni qoyush adetke aylanmaqta.
5) qiz – Ayallarning isimliridiki «xan, nisa, gül» sözliri qoshulghan isimlar aziyip, ilgirikidek «renagül, patemnisa, rehimxan» dep atalmastin «rena, patime, rehime» depla istémal qilinidighan halet shekillendi.
6) qiz-ayallar we erlerning isimlirining keynige erkilitish we yéqin körüshni meqset qilip, isimlarning tewelik shexs qoshumchisi «m» heripini qoshup ishlitish aditi tedrijiy aziyiwatidu. Mesilen, ilgiriki «reshidem, xatem, sajidem, abdullam» dégendek isimlar ölchemlik halda «reshide, xatime, sajide, abdulla» dep istémal qiliniwatidu.
7) uyghurlar arisida yene menilik, yéqimliq we güzel anglinidighan chet el kishi isimlirinimu qoyush aditi shekillendi we shekillenmekte. Mesilen: «elfire, merfine, nigare, ildane(qiz), rafa’il(oghul)» dégendek isimlarni qoyush xahishi nisbeten küchlük ipadilenmekte.
8) uyghurlar arisida yene kishi isimliri qoyushta sap uyghurche bolushni teshebbus qilish bilen bille, chirayliq anglinidighan, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen: gheyret küresh örkesh azad erkin yalqun jür’et
9) uyghurlar arisida nöwette en’eniwi isimlarni qoyush, yeni merdlik, qehrimanliq, qeyserlik we bilimlikni ipadileydighan qedimki uyghur kishi isimlirini qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen:
Alp aytékin qutluq ayqut bilikzat elqut bilikyar
10) yéqinqi yillarda bashlan’ghan famile qollinish qizghiliqi seweblik, uyghurlar arisida hem famile hem isim bolalaydighan, shu isimni kelgüside ewladlirigha famile üchün qollansa bolidighan sözlerni isim ornida qoyush xahishi kücheymekte. Mesilen:
Bughraxan eltékin ixlas almas arslan éltebir élterish tumaris
11) uyghurlar arisida yene qisqa, xenzuche xet boyiche yézishqa qulayliq, uyghurche atilishimu chirayliq, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi shekillenmekte. Meslen:
Eli adil erkin güli ziba rena
Nöwette, kishi isimlirini islah qilish, asasen yuqiriqi tür we saheler boyche dawamlashmaqta. Omumen qilip éytqanda, uyghurlardiki yiraq qedimki zamanlardin buyan dawamliship kelgen isim qoyush we istémal qilishtiki en’eniwilik millitimizning türlük étiqadliri, turmush qarashliri, arzu-armanliri bilen zich birleshken bolup, uyghurche isimlar zaman tereqqiyatining tereqqiy qilishigha maslashqan halda tereqqiy qilip özgermekte. Biz yenila uyghur kishi isimliridiki en’eniwilikni milletning xaraktér alahidiliki boyiche dawamlashturushimiz lazim, shundaqla kishi isimlirida shekilliniwatqan yingi islahatnimu uyghurlarning nöwettiki tonush, qarash we milliy psixik alahidiliki boyiche rawajlandurush, uyghurlar arisida famile ishlitish we isim qoyushqa alahide köngül bölüshimiz lazim.
paydilan’ghan matériyallar:
1. Enwer semet gherbi: «uyghurlarda famile», shinjang xelq neshriyati, 2002- yil 12- ay 1- neshri.
2. «uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilish qa’idisi», shinjang pen-téxnika sehiye neshriyati, 2002- yil 11- ay 1- neshri.
3. Abdure’op polat: «uyghur tili léksikologiyisi», qeshqer uyghur neshriyati, 1994- yil 12- ay 1- neshri.
aptorning xizmet orni: guchung nahiye shibéywen ottura mektep
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Qedimki Uyghur Isimliri
Birinchi Bölüm Erlerning Isimliri
– 1-
Aba _ dada , ata , shundaqla apa , ana dégen menisimu bar
Abambeg _ ebediylik beg
Abam ulugh _ ebediylik , menggülük
Abinchu _ xushalliq , köngülni alghuchi
Abinchu qatin _ köngülni alidighan xénim , xanish
Abiniq _ bextlik , tinch
Atabék _ orda terbiyichis , terbiyichi
atahan – hükümdarlarning hökmarani, shahinshah, hanning atasi
Atat _ tay , qulan
Atash _ atesh , ot
Atay _ bala , bachka
Atligh _ abroyluq , atalghan , meshhur , bashliq
Atish _ étishmaq
Atmish qara _ atmish : ismi , qara : süpiti
Atim _ mergen
Achari _ hezret , ustaz
Achuq _ ochuq
Achiq _ chong aka
Adam toghrul _ toghrul ( bir xil yirtquch qush )dek chiwer adem
Adayu _ éziz , qimmetlik
Adugh ( adigh ) _ éyiq
Ara bugha _ ottura hal bugha
Artuq _ artuq , éship ketken , jiq , nurghun
Artun _ zire ( ösümlük )
Arslan _ shir balisi
Arghu _ ikki tagh arisi
Arghun _ arghimaq
Arqar _ yawa qoy
Arqu _ bahaliq , qimmetlik
Arqish _ karwan bashliqi , xewerchi
Arish _ taza , pak , pakiz
Arigh _ pakiz , sap
Azghir ( adghir ) _ ayghir
Azuq _ ozuq , yémeklik
Azuqlugh _ ozuqluqi bar adem
Azigh _ hoshyar kishi
Azhun _ dunya , dewr
Asghu _ marjan ( boyun’gha asidighan )
Asigh _ nep , payda , menpe’et
Asqin _ ésil , aliyjanab
Ashan _ hürmetlen , ghizalan
Ashan toghrul _ toghruldek ghizalan
Ashtal _ kenji oghul
Ashay _ ghaye , meqset
Atahan-Hanlarning atisi, yaki atisi xan ötken kishi
Agharlagh _ hürmetke layiq , shereplik , ulugh
Aghush _ uruq , jemet
Aghir _ qedirlik , éziz , shereplik , ulugh
Aqash _ aka , akash
Aqi _ merdane , jesur , merd
Aqxan _ aq : ismi , xan : qoshumchisi
Alp _ jesur , batur , qehriman
Alp aya _ eng yaxshi qehriman
Alp ata ( elpetta ) _ batur ata
Alp ertunga _ qaplandek batur er
Alp tékin _ batur shahzade
Alpaghut _ yéngilmes qehriman , tagh yürek batur
Altun _ (1) altun , (2) zöhre yultuzining ismi
Altun qara : altun : ismi , qara : süpiti
Alqa _ medhiyilimek
Alqish _ bext , xushalliq , tentene
Amsaq _ hewes
Amul _ temkin , éghir – bésiq
Anach _ özining zérekliki bilen hemmige anidek tuyulidighan qiz
Anugh _ ümid , arzu
Ay _ asmandiki ay
Ayuq _ ayighuchi , qoghdighuchi
Aykün _ ay we kün
Ay silig _ aydek pak
Ayxan _ aydek xan
Aytengri _ tengri : ismi , ay : süpiti
Ay tughmish _ aydin tughulghan
Aytoldi _ aydek tolghan
Ay chechek _ aydek chirayliq ( qiz )
Edgü ( ezgü ) _ yaxshi , ésil , chirayliq
Eren _ yigit , erkek , er
Er buqa _ buqidek küchlük er
Erdem _ edeb , exlaq , pezilet
Erdeni _ göher , merwayit , ünche
Erdeni qatin _ göher xénim
Erk _ erkinlik , seltenet
Erkech _ téke
Esen _ ésen , saq – salamet
Esen qara _ büyük saqliq , katta ésenlik
Eke _ uka , singil
Elkün _ xelq , qebile
Ewlik _ xojayin , öylük , öy igisi
Baba _ bowa , ata
Baxshi ( baqshi ) _ ögetküchi , molla , ustaz , doxtur
Badur _ ölchen
Barcha turmish _ hemmisi turghan , hemmisi tel
Barcha tughmish _ hemmisi tughqan
Bars _ yolwas
Barghut _ qebile nami
Barghut kün _ barghut : ismi , kün : süpiti
Barligh _ bay adem
Barman _ döletmen
Basa temür _ temür ( tömür ) : ismi , basa ( yardem ) : süpiti
Basmil _ qebile nami
Barsghan _ yolwastek xan
Basut _ yardemchi , yöligüchi
Bashlagh _ bashlighuchi , bashliq
Baqlan _ paqlan
Baltu _ palta
Baligh _ (1) sheher , qel’e , (2) béliq
Bayaghut _ döletmen , bay
Bay temür _ temür : ismi , bay : süpiti
Bedük _ büyük , katta , yüksek
Berk _ küchlük , saghlam
Bekrish _ mustehkem
Bektur _ ching tur
Beg _ beg , xan , shahzade , erkek , er
Begi _ begdek
Beg arslan _ arslandek er
Beg buqa _ buqidek küchlük er
Beglen _ beg bol , begdek bol , qabil er bolup chiq
Begtash _ tashtek mustehkem er
Beg temür _ tömürdek beg , tömürdek er
Beglik _ beg ewladi , aliyjanab
Beg tutuq _ mertiwilik er
Beg turmish _ begdek turghan
Botuq _ botilaq
Burxan quli _ buddahning quli
Bughugh _ alim , danishmen
Burslan _ qaplan
Böre tégin _ böridek batur shahzade
Buzaghu _ mozay
Bughra _ erkek töge
Boghu _ bugha
Buqa _ buqa
Buqaxan _ buqidek küchlük xan
Bulaq _ (1) bulaq , (2) qebile nami , (3) éqin derya
Bulan _ bir xil haywan ismi
Buyan _ sawab , bext , yaxshiliq
Buyan qar _ bext yaghdurghuchi qar
Buyruq _ emeldar
Böke ( buka ) _ (1) jesur , palwan , batur , (2) ejdiha , yawuz
Bökexan _ batur , palwan xan
Bögü _ bilimlik , eqilliq
Bögü bilge _ eqilliq alim
Bögü xan _ danishmen xan
Bögüsh _ eqildar , danishmen
Bike _ xénim
Bigu _ eqilliq
Bilge _ alim , danishmen , bilimlik
Bilge beg _ danishmen beg
Bilge qaghan _ danishmen xan
Bilge tutuq _ bilimlik , mertiwilik , idare qilghuchi beg
Bilge er _ bilimlik er
Bilge qatin _ bilimlik melike
Tabdu _ tapar
Tardush _ mertiwe , derije
Tariqchi beg _ déhqan yigit
Tangsuq _ nepis , qimmetlik , kem uchraydighan
Tarxan _ xan , beg
Tash _ tashtek mustehkem
Tayuq _ tuyghun , zérek
Tayan’ghu _ tayinidighan , ishinidighan
Tayanch _ tirek , yölek
Terken _ xaqan , padishah , wilayet hökümdari
Tekish _ her nersining axiri
Tegin ( tigin , tékin ) _ (1) qul , (2) shahzade
Tegin üge _ bilimlik shahzade
Temür _ tömür
Temür buqa _ tömürdek buqa
Tengiz _ déngiz
Tengizxan _ déngizxan
Tengri _ tengri , ilah , asman
Tengriqut-Tengrining erkisi,Hanlarning hani, padishahlarning shahinshai, Emparatur….
Tengirli _ tengrilik , xudaguy , mö’min biz hemmimiz iz torini yaxshi körimiz!
Tengri tughmish _ tengri tughqan
Tengride bolmish _ tengri yaratqan
Tozun _ kélip chiqishi yaxshi , ésil , ochuq – yoruq
Torum _ buta ( haywan ismi )
Torumtay _ bir xil yirtquch qushning ismi
Tosun _ minilmigen at
Toghrul _ bir xil yirtquch qush
Toqish _ jeng , urush , toqunush
Tolun _ tolghan , toluq , yétilgen , pütün
Toyzun _ yéza aqsaqili
Toyin _ rahib
Toyin quli _ rahibning quli
Tutuq _ (1) mertiwe , (2) idare qilghuchi
Tutuq er _ (1) mertiwilik er , (2) idare qilghuchi beg
Tutush _ kayimaq , qattiq sözlimek
Tudush _ urush , soqush
Tudung _ bashliq
Tumaris- Saklarning xatun hökümdari
Turmish _ turghan ( ornidin turghan )
Tughmish _ tughulghan , ewlad
Tunga _ qaplan jinsidin bir haywan
Tungaxan _ qaplandek xan
Tölik _ jasaret , gheyret
Türkan qatin _ türk xanishi
Tüzmish _ tüzülgen , toghra , qusursiz
Tüzün – tüzütlük , kemter , mulayim
Tétik _ tétik , janliq , mahir
Tigin beg _ shahzade yigit
Chaghri _ (1) lachin , (2) bürküt
Chaghri beg _ bürküttek er
Chawish _ yol , tedbir , tedbirchi
Cheber _ chéwer , qabil
Chechek ( chéchek ) _ gül , ghunche , chéchek
Choghluq _ (1) nurluq , issiq , (2) bir xil gül ismi
Choben _ chopan , padichi
Chigil _ türkiy qebililerning biri
Chigil arslan _ chigillarning arslani
Xan _ (1) xan , hökümdar , (2) qan
Xanbaba _ xandek ata
Ratna _ ünche , göher
Ratna qar _ ünchidek qar
Zemuran _ zumred
Sachu _ chucha ( yaghliq chuchisi )
Sarsal _ söser ( bir xil haywan )
Sarmusaq _ samsaq
Sarigh _ sériq reng
Sarigh xan _ sarigh : ismi , xan : süpiti
Saghun _ qarluq qebilisining chonglirigha bérilidighan unwan
Salchuq _ qebile nami
San’gün ( sen’gün , san’ghun ) _ serkerde , qomandan
Sanmish _ sanalghan
Saw _ shöhret , xewer
Sewüg _ söygü
Sewig _ eziz
Sewigli _ söyümlük
Sewinch _ shadliq
Soghun _ tagh tékisi
Sun’ghush _ neyziwazliq
Suqaq _ böken ( haywan ismi )
Sungqur _ shungqar
Söngo _ xenjer , neyze
Süpürgü _ süpürge
Sim _ kümüsh
Silig _ siliq , pakiz , zérek , mulayim
Siligh _ siliq , mulayim
Sinan _ sinalghan
Qaban _ tawaq
Qapan _ qawan
Qaplan _ yolwas
Qatmish _ qatqan , mustehkem , ching
Qachngar _ toshqan
Qara _ (1) qara reng , (2) puqra , xelq , millet , (3) ulugh , katta , chong
Qaraxan _ puqraning xani , ulugh xan
Qara baqshi _ chong ustaz
Qara bugha _ chong bugha
Qara temür _ temür : ismi , qara : süpiti
Qara toyin _ chong rahib
Qara qush _ bir xil chong qush
Qarughchi _ muhapizetchi
Qarghilach _ qarlighach
Qarluq _ uyghur qebililiridin biri
Qasuq _ miq
Qaghan _ xaqan , xan , padishah
Qanturmish _ qandurghan , razi qilghan
Qawush _ kélishmek , uyushmaq
Qawshut _ kélishtür , uyushtur
Qay _ qebile nami
Qayaq _ qaymaq
Qedir _ qeyser , keskin
Qeyser _ rum shahlirining unwani
Qorumchi oghul _ chong oghul
Qozi _ (1) qoza , (2) söyümlük
Qursuz _ yüz – abroy , salapet
Qunshi _ qoshna
Qut _ bext , dölet
Qutadmish _ bext keltürgen
Qutlugh _ qutluq , bextlik
Qutlugh beg _ bextlik er
Qutlugh bugha _ bugha : ismi , qutlugh : süpiti
Qutlugh buqa _ buqa : ismi , qutlugh : süpiti
Qutlugh bilge qaghan _ bextlik , danishmen padishah
Qutlugh tigin _ bextlik shahzade
Qutlugh tengri _ bext bergüchi tengri
Qutlugh temür : temür : ismi , qutlugh : süpiti
Qutlugh turmish _ bextlik turghan , xushal turghan
Qutlugh oghul _ bextlik oghul
Qutghan _ bextlik , bext tapqan
Qurtulmish _ qutulghan , yenggilligen
Qushtr _ mu’ellim , ustaz
Qoghursu _ uyghur qebililirin biri
Qoghursu altun _ altun : ismi , qoghursu : süpiti
Qulan _ qulan ( yawa éshek )
Qulun _ qulun ( haywan ismi )
Qulun qara _ qara renglik qulun
Quntuz ( qunduz ) _ qunduz ( bir xil haywan ismi )
Qunchuy ( xunchuy ) _ melike
Qira _ étiz
Qirchechek _ qirda ösken gül
Qiz _ qiz bala , qizchaq
Qinim _ jesur
Qiyimtu _ hushyar
Kench ( kenj ) _ kenji , kichik , kéyinki , axirqi
Kench tughmish _ kéyin tughulghan
Kench oghlan _ kenji oghul
Körklüg _ körkem , chirayliq
Közün _ küch , quwwet
Köl _ köl , déngiz
Költigin _ eqli köldek shahzade
Köwshek _ güzel , chirayliq , yumshaq
Küch temür _ temür : ismi , küch ( küchlük ) : süpiti
Küch tigin : küchlük shahzade
Küchlüg _ küchlük , qudretlik
Küsemish _ arzu qilghan
Küsen _ kucharning qedimki nami
Küsench _ arzu , tilek
Kügelik _ muqeddes , meshhur
Külchire _ xush chiray
Kül bilge qaghan _ bilimlik , maxtashqa layiq xan
Kül qaghan _ xush chiray xan
Kümüsh tigin _ téni kümüshtek aq shahzade
Kurshad _ qedimki uyghur shahzadisining ismi
Kushan _ qedimki uyghur xanliqining nami
Kün _ kün , quyash , sherq
Künxan _ kündek xan
Kün bermish _ kün bergen , bextke érishtürgen
Küntughdi _ kün chiqti
Kün tengri _ kündek tengri
Kün silig _ kündek illiq
Kishi _ ustaz
Kishi qara _ chong ustaz
Lachin _ lachin , bürküt
Mengü temür _ ebediy tömürdek mustehkem
Menglig ( menglik ) _ (1) belgilik , (2) menglik , (3) bextlik , xushal
Menglig sen’gün _ qutluq batur
Mungsuz _ ghem – qayghusiz , xatirjem
Ming temür _ ming : ismi , temür : süpiti
Ming qara _ ming : ismi , qara : süpiti
Nom quli _ din quli
Niku _ yaxshi
Otachi _ téwip , doriger
Ordubeg _ ordida xizmet qilghuchi beg
Ozmish _ qutulghan , nijad tapqan
Oghlan _ oghul bala , ezimet
Oghlaghu qatin _ döletmen xotun
Oghuz _ (1) oghuz süti , (2) türk qebililirining birining nami
Oghul _ oghul bala
Oghul tigin _ oghuldek shahzade
Utar _ utup chiqidu
Utush _ yenggüchi , utqan
Uchqur _ bilimlik kishi
Udghurmish _ uyushqan , ghelibe qilghan
Udmish _ shepqetlik
Uz _ chirayliq , güzel
Usuq _ ussighan
Usun _ uzun , uzaq
Ughraq _ arzu , niyet
Ulugh _ ulugh , katta , chong
Ulugh beg _ ulugh er
Ulugh xan _ ulugh padishah , katta xan
Omay _ (1) bir xil haywan ismi , (2) yoldash , hemrah , (3) tengri
Umun _ ümid
U’ighur _ uyghur
Ötemish _ ötkür , üzüp mangghuchi
Ötkür _ ittik , téz , keskin
Ötkürmish _ ötkürleshken
Ötünch temür _ temür : ismi , ötünch ( qerzdar ) : süpiti
Öküsh qara _ öküsh ( yilqa ) : ismi , qara : süpiti
Ögrünch _ xushalliq , shadliq
Idiqut _ muqeddes bext
Isig tarxan _ mulayim xan
Ish bugha _ bugha : ismi , ish ( dost ) : süpiti
Ish qara _ ish ( chach örümi ) : ismi , qara : süpiti
Il _ hökümdar , memliket , dölet , xelq
Il ashmish _ hökümdarliqta yüksek
Il almish _ dölet alghan
Il etmish _ dölet qurghan , elni idare qilghan
Il etmish bilge qaghan _ elni idare qilghan danishmen xan
Il erdem _ (1) xelqperwer , (2) döletning edeb , exlaqi
Il bugha _ bugha : ismi , il : süpiti
Il temür _ temür : ismi , il : süpiti
Il tutmish _ döletni tutup turghuchi il tüzmish _ elni tüzgüchi
Il qutadmish _ elni bextiyar qilghan
Il ügesi _ döletning danishmini , elning ustazi
Il ikkermish _ elni idare qilghan , döletni qudret tapquzghan
Il inanch _ döletning ümidi , el ishinidighan
Il inanch tirek _ döletning ishenchlik tiriki
Il yighmish tengrim _ elni toplighan tengrim ( padishahim )
Ilikta _ yer igisi
Ilig ( ilik ) _ (1) xan , xaqan , (2) el , qul , (3) hökümdar
Ilig beg _ (1) shahzade , (2) hökümdar beg , (3) xan
Ilig qan _ padishah
Ilchi _ elchi
Ilchi qara _ katta elchi
Inige _ hinggan töge
Inik _ uka
Inaq quli _ dostluq quli
Inanch _ (1) ishench , ishenchlik , (2) wezir
Inanch buyruq _ ishenchlik emeldar
Inal _ anisi ésilzade , atisi addiy xelqtin bolghan kishi
Yapghu _ bir xil unwan nami
Yachanqir _ uyatchan , hayaliq
Yaragh ( yaraq ) _ qoral
Yaran _ dost , hemrah
Yarughlu _ otluq , nurluq
Yaruq _ yoruqluq , yoruq
Yarichi _ yardemchi
Yashqan _ yash yigit
Yaghma _ türk qebililiridin birining nami
Yandaq _ yantaq
Yaghan _ pil
Yetmish qara _ yetmish : ismi , qara : süpiti
Yurtugh _ hemrah
Yollugh tigin _ yoli bar shahzade
Yidlagh _ xushpuraq
-2-
abaxan
menisi:aba ismi xan süpiti
apambeg
menisi:ebediylik beg
abam’ulugh
menisi:ebediy .menggülük ,ulugh ata
abamu
menisi:ebediy .menggü
abish [
menisi:tentene ,mubarek
abinchu
menisi:xoshalliq .teselliy ,küngülni alghuchi
abinchuqatin
menisi:küngülni alidighan xénim
abiniq
menisi:bexxtlik ,tinich
apa
menisi:hede ,acha
aprinchur
menisi:medhiylen’güchi shahzade
ata
menisi:dada ,ata ,terbiyichi
atabik
menisi:orda terbiyechisi ,terbiyechi
atat
menisi:tay qulan
ata türik
menisi:türikning atisi
atajan
menisi:ata ismi jan süpiti
atasaghun
menisi:tiwip ,emchi .doxtur
atash
menisi:atesh ot
atagha
menisi:ustaz ,mu’ellim
ata xaqan
menisi:hörmetke sazawer xan
ataqut
menisi:bexitlik ata
ataqul
menisi:atigha qulluq qilghuchi
ataliq
menisi:atidarchiliq qilghuchi
atalay
menisi:dangliq ,shöhretlik
ataman
menisi:mergen batur
atanligh
menisi:atalghan ,meshhur er
atay
menisi:bachka ,bala
atlighbay
menisi:atalghan bay
atlighbeg
menisi:atalghan er
atligh’ughul
menisi:atalghan ,namdar ughul
atilla
menisi:büyük dangliq
atmish
menisi:batur
atim
menisi:merggn batur
achun
menisi:dunya
achari
menisi:hezret ,teqsir
achal
menisi:ayrildighan yer
achuq
menisi:uchuq
axsum
menisi:aliy katta
ad
menisi:nam shöhret katta
adaq
menisi:axir ,axirqi put
adam
menisi:adem
adayu
menisi:eziz qimmetlik ,kichik bala
adghir
menisi:ayghir
artuqbeg
menisi:bashqilardin üstün turdighan er
arislan
menisi:yolwas balisi
arislantikin
menisi:arislandek batur shahzade
arislanxan
menisi:arislandek küchlük er
arghun’er
menisi:arghimaqtek chebdes er
arghuntay
menisi:arghimaqtek nesillik at
arqar
menisi:yawa quy
arqut
menisi:bexitlik
arqish
menisi:mektup yetküzgüchi
arkabashi
menisi:yolbashchi
armighan
menisi:hediye,sowghat
arigh
menisi:pakiz ,sap muqeddes
arighbike
menisi:pakiz ,chirayliq qiz
arightékin
menisi:chirayliq shahzade
araq
menisi:ayaq
asan
menisi;saghlam ,salamet
asanbuqa
menisi:saghlam we buqidek küchlük yigit
asantümür
menisi:saghlam we buqidek ,tümürdek mehkem yigit
asri
menisi:qaplan
asiqin
menisi:isil ,aliyjanap
ashar
menisi:éship kitidu
ashantuqul
menisi:hörmetlik xan
ashtal
menisi:kenji ughul
ashna shir
menisi:shirning dosti
agha beg
menisi:aka yolluq er
aghajan
menisi:aka ornidiki eziz kishi
agharlagh
menisi:hörmetke layiq ,shereplik ,ulugh
aghush
menisi:uruq ,jemet
aghir
menisi:qedirlik .eziz
aqbeg
menisi:aq yigit
aqbay
menisi :aq er
aqqar
menisi:appaq qar
aqqu
menisi:birxil qush nami
aqqul
menisi:aqküngül kishi
aqi
menisi:merdane ,jesur
aqyultuz
menisi:nurluq yultuz
angiz
menisi:éngiz
ala baris
menisi:ala yolwas
altun’arghu
menisi:altun jilgha
altun’ay
mensisi:altun kebi qiz
altun’er
menisi:altundek yigit
altunbike
menisi:altundek xénim
altunxan
menisi:altundek ayal
altunqiz
menisi:altundek qiz
alip’arislan
menisi:arislandek batur
alip’aya
menisi:eng yaxshi qehriman
ali’ertunga
menisi:qaplandek batur er
alepbilge
menisi:bilimlik ,batur
alipbilge xaqan
menisi:bilimlik ,baturxan
alipqara
menisi:büyük qehriman
alipxaqan
menisi:batur xan
alipqutluq
menisi:bexitlik batur
alip’ulugh
menisi:ulugh yüksek batur
alip’ilig
menisi:pishanisi keng adem
amal
menisi:shekil usul
amraq
menisi:otluq yürek .sap küngül ,amraq yaxshi kürdighan er
amran
menisi:yaxshi körmek
amsaq
menisi;hewes
amuch
menisi:sowgha hediye
amul
menisi:temkin éghir bésiq
anurat
menisi:yultuz nami
anugh
menisi:ümid arzu
awuch
menisi:changgal ,siqim
awush
menisi:köpyish ,éshsh
awun
menisi:köp ,jéq
ay’ata
menisi:aydek nurluq ata
ay’alip
menisi:aydek chirayliq yigit
ayazbik
menisi:sughuqqan yigit
ayash
menisi:asrash .qoghdash
ayanich
menisi:hörmet
ayberdi
menisi:aydek chirayliq bir qiz berdi
aybolsun
menisi:aydek chirayliq qiz bolsun
aybike
menisi:aydeq xénim
aybilig
menisi:bilimlik qiz
aytengri
menisi:tengrining qizi
aytimish
menisi:nesihet qilmaq
aytul
menisi:aydek tolsun
aytolmish
menisi:ay tolghan
ayturghan
menisi:aydek chirayliq turghan
aytughqan
menisi:aydin tughulghan
aytura
menisi:türiklerning güzel qizi
aytunga
menisi:qaplandek batur qiz
ayture
menisi:mötiwer qiz
aytemür
menisi:tümürdek mehkem qiz
aytürik
menisi:türikning aydek qizi
aytun
menisi:tündiki ay
aytikin
menisi:aydek shahzade
ayxan
menisi:aydek ayal
aysu
menisi;zilal su
aysilig
menisi:aydek pak
ayghinem
menisi:aydek chirayliq qizim
ayxaqan
menisi:aydek chirayliq xan
ayqut
menisi:bexxtlik qiz
aykün
menisi:ay we kün
ay’oghli
menisi:aydin törelgen ughul
ayyuruq
menisi:ay nuridek aq
ayyuz
menisi:yüzi aydek nurluq
edgü’alip
menisi:isil batur
adgü’er
menisi:yaxshi er
edgü ögli
menisi:yaishi niyetlik
edlig
menisi:bay
edig
menisi:küch quwwet
er arislan
menisi:arislandek batur er
er alip
menisi:batur er
erentürik
menisi:türik oghlani
eren’ulugh
menisi:ulugh adem
erbol
menisi:yigit bulup yitishkin
er buzi
menisi:erlerning ereni
erbuqa
menisi:buqidek küchlük er
er böke
menisi:batur er
erpolat
menisi:polattek mustehkem iradilik er
ertay
menisi:taychaqtek titik er
er turan
menisi:türik er
er turmish
menisi:ughul tughdi
er tughul
menisi:ughul tughulsa iken
erdemlik
menisi:peziletlik
erden
menisi:pakiz ,pak
erdenxatun
menisi:xanim ,xénim ,güherdek ayal
er sun’ghur
menisi:shungqardek batur er
erqut
menisi:bexitlik er
erk’ata
menisi:qudretlik ata
erk’arislan
menisi:qudretlik arislan
erk’er
menisi:erkin yigit
[eriktürik
menisi:türikning erkin yiigiti
erki
menisi:erkin chong bolghuchi .ughul
erkin’alip
menisi:erkin batur
erkini
menisi:yurit chungi ,yurit bashliqi
ergenich
menisi:yash er
ergün
menisi:semimiy kishi
erlachin
menisi:lachindek chebdes yigit
er oghlan
menisi:heqiqiy erkek
er ughuz
menisi:ughuzlarning yigiti
erik
menisi:ishchan ,yüreklik
ezgü er
menisi:yaishi kishi
ezilig
menisi: paydiliq
esen
menisi:aman ésen saghlam
elbasar
menisi:yurit alghuchi
elbuyruq
menisi:elning weziri
eltutmish
menisi:dölet tutqan
elturmish
menisi:döliti bolghan
eltüzer
menisi:elni tüzeydighan
eltikin
menisi:elning shahzadisi
elchibay
menisi:elchi er
elchin
menisi:elning chin oghli
elxan
menisi:elning xani
eldem
menisi:süyümlük
eldem’er
menisi:süyümlük yigit
elsöz
menisi:elning gipini qildighan kishi
elqutad
menisi:elni bexitlik qilghuchi
elqutluq
menisi:bexitlik el
elqucha
menisi:elni söygüchi
elküyer
menisi:elge küyün’güchi
elgichi er
menisi:emeldar
batur
menisi:qehriman
batur ata
menisi:qehriman ata
batur arislan
menisi:arislandek batur ezimet
barcha tuyin
menisi:hemmisi dindar
barcha turmish
menisi:hemmisi tel
barisbeg
menisi:yolwastek er
baristümür
menisi:yolwastek batur ,tümürdek mehkem
barisxan
menisi:yolwastek xan
barghut
menisi:qebile nami
barghutkün
menisi:barghutlarning küni tughuldi
barligh
menisi:bay adem
barman
menisi:döletmen
barimbay
menisi:bay er
barimkün
menisi:bayliq toplan’ghan kün
baslimbeg
menisi:basmillarning yigiti
baslimbilke
menisi:basmillarning xénimi
bashtugh
menisi:bash tereptiki su tusuqi
bashxan
menisi:eng chong xan
baghrashbeg
menisi:baghrashliq er
baghir
menisi:jiger ;kökreng
balajan
menisi:süyümlük bala
bala türik
menisi:türik oghli
bala tékin
menisi:shahzade ughul
balasaghun
menisi:qedimki jay nami
bala qiz
menisi:qiz bala
bay’arislan
menisi:arislandek batur er
bay’alip
menisi:qehriman er
bayanchur
menisi;hamiy bolghuchi
baybaris
menisi:yolwastek batur er
baybeg
menisi:bay er
baybugha
menisi:bughidek chebdes er
baybuqa
menisi:buqidek küchlük er
bayburi
menisi:böridek chiwer er
bayqut
menisi:bexitlik kishi
bayqiz
menisi:bay –bayashat qiz
baykeldi
menisi:bir ughul dunyagha keldi
bay’üge
menisi:bilimlik kiishi
berdem
menisi;chidamliq
bekbaris
menisi:yolwas kebi
bektur
menisi:mustehkem tur
beg’arislan
menisi:arislan kebi er
begbaris
menisi:yolwastek er
begbuqa
menisi:buqidek küchlük er
begbike
menisi:xénimlarning xénimi
begbilke
menisi:bilimlik er
begtash
menisi:tashtek mustehkem er
begtümür
menisi:tümürdek mehkem er
begtütuq
menisi:mertiwlik er
begtur
menisi:turup qal
bagtughqan
menisi:ughul tughqan
begpolat
menisi:polattak er
begqara
menisi:yüksek urunda turdighan er
begquli
menisi:begke qulluq qilghuchi
beg’ughul
menisi:begdek yigit
butuq
menisi:botilaq
budun
menisi:xeliq el
bughu
menisi:haywan ismi
bughuq
menisi:alim ,danishmen
buwaxan
menisi:alim ,danishmen
budruq
menisi:simiz
burxan quli
menisi:tengrining quli
buqa
menisi:kalining erkiki
bu kawul
menisi:padshahning dastiixini
bulaq’ay
menisi:közliri bulaqtek qiz
buyanbeg
menisi:bexitlik er
buyatqar
menisi:bexit yaghdurghuhi qar
buyatqara
menisi:chong yaxshiliq
buyatquli
menisi:bexitlik qul
buyruq
menisi:emeldar ,wezir
böribüke
menisi:böridek batur
böribike
menisi:böridek chiwer chaqqan xénim
böritikin
menisi:böridek qoriqmas shahzade
börisan’ghun
menisi:böridek qoriqmas serkerde
büke arislan
menisi:arislandek batur
büke baris
menisi:yolwastek batur
büke beg
menisi:batur beg
bükexan
menisi:palwan ,baturxan
büktel
menisi:birxxl chirayliq at
bögü bilge
menisi:eqiliq alim
bögü tutuq
menisi:eqilliq emeldar
bögütékin
menisi:bilimlik shahzade
bögü xan
menisi:bilimlik ,danishmen xan
bögü boyan
menisi:bexitlik alim
büyük
menisi:chong ;katta ,yüksek
büyük’alip
menisi:katta ,qehriman
büyük’er
menisi:katta yigit
büyükbilge
menisi:büyük hem bilimlik
büyük’ughuz
menisi:ughuzlarning büyük kishisi
büyük’ughul
menisi:katta ughul
ikech
menisi:ünwan nami
bichqu
menisi:pichaq ,qaycha
bike ay
menisi:aydek melike
bike budrach
menisi:batur melike
bilge ay
menisi:bilimlik qiz
bilge er
menisi:bilimlik er
bilge bay
menisi:bilimlik bay
bilge beg
menisi:bilimlik er
bilge tutuq
menisi:bilimlik mertiwlik er
bilge tékin
menisi:bilimlik shahzade
bilig xatin
menisi:aqil ayal
bilge qut
menisi:bexitlik alim
bilgg qutluq
menisi:bilimlik hem bexitlik
bilgek
menisi:asan bildighan
bilgin
menisi:asan bildighan
bilig’ay
menisi:bilimlik qiz
biligxan
menisi:bilimlik xan
pantikin
menisi:büyük shahzade
pechenek
menisi:qebile nami
tabughchi
menisi:xizmetchi
taghbay
menisi:taghdek mezmut er
tangbike
menisi:tangda tughulghan melike
tangtughmish
menisi:tang bilen teng Tughulghan
tangsuq’er
menisi:nadir er
tangsöy
menisi:tangni söy ,yuruqluqni qedirle
tangyultuz
menisi:cholpan yultuz
tamur
menisi:tömür
tanuq
menisi:shahit ,ispat bolghuchi
taybaris
menisi:yolwastek küchlük ughul
taybilge
menisi:bilimlik ughul
tayxan
menisi:taydek chaqqan xan
terkenbike
menisi:hükümdar xénim
tesektutuq
menisi :iqtidarliq beg
tengriberdi
menisi :tengri ata qildi
tengridem
menisi :tengri inayet qilghan
tengrixaqan
menisi :tengri ata qilghan xan
tengriken
menisi :tengri hükümdar qilghan
tengizxan
menisi :déngizxan
temur bike
menisi :tümürdek mehkem xénim
turum
menisi :botilaq ,buta
tusun
menisi :minilmigen at
tughan’alip
menisi :bürküttek chebdes er
toghrulbeg
menisi
menisi :toghruldek er
tuqtibike
menisi :tuxti xénim
tunga er
menisi :qaolandek er
tunga xan
menisi :qaplandek baturxan
tungalix
menisi :baturluq
tolmish
menisi :tolghan
tut’el
menisi :elni tutup tur
tutughluq
menisi :mertiwilik
tutun
menisi :ishqa kirshsh
tura’ay
menisi :türik qizi
turabeg
menisi :türiklerning bigi,qurul bigi
turabilge
menisi :türklerning danishmini ,bilimlik türik
tura tutuq
menisi :türik emeldari
tura tékin
menisi :türiklerning shahzadisi
nur shawul
menisi :hujumchi
tughtikin
menisi :texit warsi
tughluq’ay
menisi :bayraqdar qiz
tughmish
menisi :tughulghan ,ewlad
tughushxan
menisi :sheriq xani
tumluq
menisi :sowghat
tunju
menisi :tunji bala
tunyuquq
menisi :aliy mertiwe igisi [
nurtum
menisi :eqilliq ,qabilyetlik
türkxan
menisi :türik xani
türikqiz
menisi :türik qizi
tékin’ay
menisi :shahzadige layiq qiz
timen’ay
menisi :shox ,titik qiz
charunbike
menisi :chinar boy qiz
chechekbike
menisi :güldek xénim
chümül’arislan
menisi :chümülilerning arislani
chümülbeg
menisi :chümülilerning bigi
chuwi
menisi :ünwan nami
chiqan
menisi :tarixchi emeldar
xochu
menisi :qochu shehiri
ratnaqar
menisi :ünchidek qar
zerxan
menisi :altun xan
saghlam’ay
menisi :saghlam qiz
saghraq
menisi :qacha .hedeh
-3-
Adem : bughday önglük, adem ata, adem ibraniyche qizil, insan, insaniyet dégen bolidu.
Ibrahim : ibraniyche isim bolup, menisi ammining atisi dégen bolidu.
Ejwed : séxi, ésil, ulugh.
Éhsan : yaxshiliq qilish, yaxshiliq, yaxshi ish qilish.
Ehmed : medhiyileshke tégishlik, qedirleshke layiq.
Idris : bir peyghemberning ismi.
Edhem : qara, ishkel.
Edib : yazghuchi, oqutquchi, edep- exlaqliq.
Irshad : yéteklimek, toghra yolgha bashlimaq.
Usame : yolwas.
Is’haq : ibraniyche isim bolup menisi, külidu dégen bolidu.
Esed : qehriman.
Islam : boysunmaq, ita’et qilmaq, bash egmek.
Isma’il : ibraniyche isim bolup menisi, allening sözini anglaydu dégen bolidu.
Iqbal : kelmek, bashlimaq, yéqinlashmaq, bext, rawaj tapmaq.
Ekrem : merd, séxi.
Ilyas : bir peyghemberning ismi.
Imam : musulmanlarning re’isi (xelipe), namazni bashlap oquydighan kishi, chong yol.
Emir : shahzade, padishah, qomandan, bashliq, re’is.
Emin : ishenchlik, sadiq, wapadar, bixeter, tinch, rastchil, semimiy, dost, saqlighuchi.
Enes : mulayim bolmaq, inaq ötmek, ünsi- ülpet almaq, bir sahabening ismi.
Enwer : nahayiti nurluq, bek chüshinishlik, chirayliq.
Eyyub : ibraniyche isim bolup menisi, tewbe qilghuchi dégen bolidu; Bir peyghemberning ismi
Basit : mulaym.
Bakir : etigen, deslepkisi, baldur kelgen.
Bilal : nemlik, su, peyghembirimizning mu’ezzinining ismi.
Sabit : mustehkem,muqim, qehriman.
Hafiz : saqlighuchi, qur’an kerimni yadlighan kishi.
Hamid : hemd éytquchi, allening némitige shükür qilghuchi.
Hesen : chirayliq we exlaqliq.
Huseyn : hesenning kichiklitilgen shekli.
Hemze : yolwas.
Heyder : yolwas.
Xalid : baqiy, menggü.
Xelil : dost, nesihet qilghuchi, sadiq, semimiy, oruq(awaq), péqir.
Dawud : ibraniyche isim bolup menisi qedirdan (söyümlük) dégen bolidu.
Zakir : allegha zikir- tesbiyh éytquchi, éside tutquchi, zérek.
Zulfiqar : eliy reziyellahu enhuning qilichining nami.
Rejeb : hijriyining 7- éyi.
Rustem : parische jesur, batur, qehriman dégen bolidu.
Reshad : toghra, toghra bolmaq, hidayet tapmaq, bir xil ösümlük.
Zahir : nurluq, yüzi yoruq, renggi chirayliq.
Salim : qutulghuchi, béjirim.
Se’id : teleylik, xushal.
Selam : tebrik, tinchliq, amanliq.
Sultan : padishah, qabiliyet, hökümranliq qilmaq, höjjet.
Suleyman : qutulghuchi, saghlam.
Seyyid : bashliq, dahiy, xojayin.
Siraj : panus, kün, chiragh.
Shakir : shükür qilghuchi, teshekkür bildürgüchi, rehmet éytquchi.
Sheref : aliyjanab bolmaq, ésil bolmaq, shan- sherep, pexir, igiz jay.
Sherif : ésil, aliyjanab, munewwer, aqsöngek, peyghember eleyhissalamning ewladi.
She’ban : hijriyining 8- éyi.
Shewket : küch- quwwet, shewket, jür’et.
Sabir : chidamliq, iradilik.
Sadir : sudin qaytquchi, netije.
Sadiq : ixlasmen, rastchil.
Salih : yaxshi, muwapiq, ubdan, layiq, tüz.
Tariq : kéchisi kelgen méhman, cholpan yultuzi.
Talib : izden’güchi, telep qilghuchi, oqughuchi.
Taha : peyghember eleyhissalamning ismi.
Tahir : pak, pakiz. Taza (kir emes).
Tel’et : menzire, sirtqi körünüsh, sirtqi qiyapet.
Abid : ibadet qilghuchi, choqun’ghuchi, dawamliq ibadet qilghuchi.
Adil : adil, heqqaniy, toghra, insapliq.
Arif : alim, tonughuchi, chidamliq, meripetlik, tonup yetküchi.
Asim : saqlighuchi, qoghdighuchi, tosquchi.
Akif : wujudi bilen bérilgüchi, bash chökürüp ishligüchi, bir yerde turghuchi.
Abbas : qoshumisini köp türgüchi, chirayini bek pürüshtürgüchi, qehriman.
Osman : yawa ghaz, ejdiha.
Erefat : zulhejje (hijriyining 12- éyi) ning 9- küni hajilarning turushi perz bolghan jayning ismi.
Irfan : yaxshiliq, ilim, bilim, meripet,
Ezzam : iradilik, qehriman.
Izzet : ghurur, küch- quwwet, ghelibe, shan- sherep.
Ismet : gunahsizliq, mukemmel bolush, qana’etlinish, xataliqtin yiraq turush.
Eliy : üstün, aliy, yuqiri, ulugh.
Ammar : köp imaret salghuchi, imani küchlük, éghir- bésiq, salmaq, hayati boyiche ish bashqurghuchi
Ghaziy: ghazat qilghuchi, jeng qilghuchi.
Ghalib : ghelibe qilghuchi, küchlük, zeperge érishküchi.
Fatih : petih qilghuchi, achquchi, bashlighuchi, jengde ghelibe qilghuchi, küchlük.
Faruq : heq naheqni ayrighuchi, ikkinchi xelipe hezriti ömerning leqimi.
Ferhat : xushal, shadlan’ghuchi, söyün’güchi.
Feysel : ötkür qilich, toghra höküm chiqarghuchi, qazi, guwahchi.
Qasim : teqsim qilghuchi.
Kerem : séxiliq, merdlik, merehmet, xeyr- éhsan.
Kerim : séxi, merd, shepqetlik, méhmandost, hörmetlik, ésil, peziletlik.
Kemal : mukemmel bolmaq, toluq bolmaq, köngüldikidek bolmaq, kamalet.
Muhemmed : medhiyileshke erziydighan, nurghunlighan yüksek xisletlerge ige zat.
Mehmud : medhiyilen’güchi.
Muxtar : tallan’ghan.
Murad : meqset, muddi’a, arzu.
Mes’ud : bextlik, beriketlik, teleylik, xushal.
Me’sum : xataliq we rezilliktin yiraq, saqlan’ghuchi.
Mensur : ghalib, yenggüchi, ghelibe qilghuchi.
Mu’min : imanliq, ishen’güchi, allegha étiqad qilghuchi.
Nasir : yardem bergüchi.
Nayif : igiz.
Nezir : oxshighuchi.
Ni’met : nazunémet, merhemet, iltipat.
Niyaziy : parische isim bolup menisi meshuq, mehbub dégen bolidu.
Hashim : shorpigha nan chilighuchi, buzghunchi, tarmar qilghuchi.
Yasir : asan, yumshaq, mulayim, qassap.
Yasiyn : peyghember eleyhissalamning ismiliridin biri.
Yequb : bir peyghemberning ismi.
Yusuf : bir peyghemberning ismi.
Yunus : bir peyghemberning ismi.
Yehya : bir peyghemberning ismi.
Jamal : güzellik.
Ikkinchi Bölüm Xanim-qizlarning ismiliri
Ebrar : sadaqetmen, köyümchan,
Eman : amanliq, tinchliq, bixeterlik, xatirjemlik, aramliq, qoghdimaq, ehde, kapalet, qerz.
Amine : xatirjem, köngli toq, saghlam.
Emiyne : ishenchlik, sadiq, wapadar, bixeter.
Enwar : nurlar, yoruqluqlar.
Eniyse : köyümchan, xushxuy, ülpet.
Iman : étiqad, tesdiq, ishench.
Bushra : xush xewer, güzellik, chirayliqliq, hösn- jamal.
Bilqiys : sebe’ déyilidighan bir qedimi memliketning ayal padishahi bolup suleyman eleyhissalamning zamanida yashighan, suleyman’eleyhissalamgha teslim bolghan we iman éytqan.
Gülnar : anar güli.
Jemiyle : chirayliq, uz, güzel, kélishken.
Hebiybe : söyümlük.
Hefiyze : muhapizet qilin’ghuchi, saqlan’ghuchi.
Heliyme : éghir- bésiq we eqillik ayal.
Hemiyde : shükür éytquchi ayal, maxtashqa erziydighan ayal.
Heniyfe : yaxshiliq terepke buralghuchi ayal, musulman ayal, toghrini ching tutquchi ayal.
Hewwa : hewwa ana, insanlarning anisi, yéshilgha mayil qara yaki qarigha mayil qizil.
Huriye : peri, hör, renggi aqpishmaq pewqul’adde kélishken ayal.
Xalide : menggü, da’im.
Xalise : sap, pakiz, xalis, bek aq.
Xediyje : waqtidin burun tughulghan qiz bala.
Zakire : este tutush qabiliyiti, xatire, ang.
Zakiye : puriqi etrapqa yéyilip turghuchi.
Zekiye : hushyar ayal, chéchen ayal, zérek ayal.
Reshiyde : hidayet tapquchi ayal, angliq ayal, eqilliq ayal.
Rena : bek güzel bolghanliqtin körgen kishi méhrini üzelmey uzun’ghiche qarap qalidighan nerse.
Zakiye : yaxshi ösküchi.
Zahide : axretni yaxshi körgenliktin dunyagha bérilmigen ayal.
Zahire : güzel ayal, chirayliq ayal, yüzi yoruq ayal.
Zöhre : cholpan yultuzi, wénéra, ap’aq, süzük reng.
Zekiye : pak, gunahsiz, peziletlik, sap, ösküchi.
Zehra : renggi süzük we nurluq, peyghember eleyhissalamning qizi fatimening leqimi.
Zeyneb : körünüshi chirayliq xush puraq bir derex, riwayetlerde kakkukning meshuqi süpitide teswirlinidighan epsaniwi qushning nami.
Ziynet : güzellik we hösn bérish üchün xizmet qilidighan buyum, bézek, hösn.
Sajide : sejde qilghuchi ayal, bash eggüchi ayal.
Sara : eng yaxshi , tallan’ghan, serxil.
Salime : qutulghuchi ayal, béjirim ayal, saghlam ayal, saq- salamet ayal.
Sedad : toghriliq, rastchilliq.
Se’de : bextliq, beriketlik.
Se’ide : bextiyar ayal, teleylik ayal, sa’adetmen ayal.
Salamet : béjirim, eyibsiz, saq.
Salam : salam bermek, salam, tinch- amanliq sorimaq,
Selma : héch eyibi yoq ayal.
Seliyme : qutulghuchi ayal, eyibsiz ayal.
Semra : bughday önglük ayal.
Semiyhe : merd ayal, séxi ayal, qoli keng ayal.
Semiyre : kéchide mungdashquchi ayal, kéchide söhbetlesküchi ayal.
Sumeyye : islamning tunji shehidi bolghan sahabe ayal(alle te’ala u ayaldin razi bolsun).
Seyyide : xanim, xénim, xanzade.
Siyma : alamet, belge, nishan, en, tamgha, teqi- turqi, sirtqi körünüshi.
Shadiye : naxshichi ayal.
Sheriyfe : shereplik ayal, ésil ayal, aliyjanab ayal.
Shefiyqe : shepqetlik ayal.
Shems : quyash, kün, bek güzel dégen menide mejazen ishlitilidu.
Shehide : alle yolida shehid bolghan ayal.
Shérin : tatliq, lezzetlik, bek chiraylik bek güzel dégen menilerde mejazen ishlitilidu.
Sadiqe : rastchil ayal, ixlasmen ayal.
Salihe : yaxshi ayal, toghra yol üstidiki ayal.
Sebiyhe : güzel ayal, kélishken ayal.
Sediyqe : rastchil ayal semimiy ayal.
Sefiye : sap,, pak, süzük, roshen, tallan’ghan, sirdash dost, heqiqiy dost.
Talibe : ézden’güchi ayal, oquchi ayal, telep qilghuchi ayal.
Tahire : pak ayal, pakiz ayal.
Teyyibe : halal, pakiz, ubdan, belen.
Zeriyfe : hushyar ayal, zérek ayal, chéchen ayal.
A’ishe : peyghember eleyhisslamning ayali we möminlerning anisining ismi, keypiyati yaxshi ayal.
Atike : qipqizil we ésil.
Arife : ilim- meripetlik ayal.
Aliye : igiz, yüksek, yuqiri, aliyjanab.
Ibadet : ta’et, namaz, qulchiliq qilmaq, ibadet qilmaq, dini ehkamlarni orunlimaq.
Eziyze : söyümlük, hörmetlik, qedirlik, ésil. Küchlük.
Etiye : sowgha- salam, hediye.
Efiyfe : ippetlik, pak.
Eliye : shereplik, igiz, yuqiri, yüksek.
Inayet : köngül bölmek, ghemxorluq qilmaq, saqlimaq, bashqurmaq.
Fa’ize : ghelibe qilghuchi ayal, muradigha yetküchi ayal.
Fa’iqe : hösn- jamali bek kélishken.
Fatime : balisini (sütidin) ayrighan ayal.
Firdews : bagh, bostan, gülbagh, jennet.
Feriyde : yalghuz, mislisiz, qimmetlik göher.
Qemer : ay.
Kulsum : ikki mengzi we yüzi göshlük ayal.
Kewser : tatliq su, jennette bir östeng.
Lami’e : nu chachquchi, dangliq.
Letiyfe : mulayim, merhemetlik, medeniyetlik.
Leyla : bek qarangghu we uzun kéche, mestlik, mestlikning bashlinishi, haraqning keypi.
Mariye : aqpishmaq ayal.
Meryem : suriyaniychide igiz dégen bolidu, iysa eleyhissalamning anisining ismi.
Meliyke : mülükdar ayal.
Muniyre : nurluq, yüzi yuruq, güzel, nur chéchip turghuchi.
Na’ile : érishküchi, sowgha- salam.
Najiye : qutulghuchi ayal, téz mangidighan töge.
Nadire : hikletlik söz, letipe, öz zamanida tengdishi yoq ayal.
Nadiye : jem’iyet, yighin, kulub.
Nariman : parische anargha oxshash dégen bolidu.
Nejat : qutulmaq, xalas tapmaq.
Nejiybe : tégi- tekti ésil, peziletlik, zérek, nepis, eqilliq.
Nejiye : sir, sirdash dost.
Nergis : tenggiche aq yaki sériq güli bolghan bir xil ösümlik bolup gülige közler oxshitilidu.
Neziyhe : ippetlik, rezilliklerdin yiraq.
Nesrin : etirdek puraydighan bir xil aq gül.
Nesiyme : meyin shamal, illiq hawa.
Nusret : ghelibe, zeper, qutulush.
Neziyre : oxshighuchi.
Ne’iyme : turmushi yaxshi we köngli xatirjem.
Nur jahan : jahanning nuri.
Hajer : ibrahim elehissalamning ayalining ismi.
Hadiye : yétekchi ayal, toghra yolgha bashlaydighan ayal.
Yasemin : xush puraqliq bir xil ösümlük.
http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan
LikeLike
Axbarat Yéziqchiliqi Heqqide Qisqiche Sawat
Korash Atahan
Insaniyet tereqqiyatigha egiship yézilar bilen sheherlerning perqi qalmighandekla, ziyalilar bilen adiy puqralarning, edebiyat we axbaratchiliqni kesip qilghan xadimlar bilen bashqa kesipte mexsus terbiylengenlerning ottursidiki axbarat yéziqchiliqi bilimliri heqqidiki perqlermu aziyishqa mundaqche qilghanda yoqulushqa qarap yüzlenmekte. Uyghur jemiyitige qaraydighan bolsaq yoqarqidek alametlerning körülüshke bashlighanliqini körüwalalaymiz. Emma Uyghurlar jemiyet tereqqiyati bésip ötüshke tégishlik basquchlarni toluq bashtin kechürelmigechke, xelqimizge axbaratchiliq heqqidiki sawadlar hazirghiche omumliship ketkini yoq.Shu wejidin bu sahede ishlinishke tégishlik nurghun xizmetler bizni kütüp turmaqta. Qilamaqchi bolghinimiz del shu xizmetlerning deslepki qedimi xalas.
Axbaratchiliq heqqide addiy sawatlargha ége bolush weziyetning eqelliy teleplirining biri bolup, bu meqsetke yétishte aldi bilen maqala yeni xewer, tepsiliy xewer, ochérik, edebiy axbarat we yoqarqidek eserler üchün intayin muhim bolghan her-türlük xam matériyallar bilen yüzeki bolsimu yéqindin tonushup chiqish intayin muhim.
Axbarat orunliri qimmiti bar dep qaralghan, yoqarqidek eser we xam matériyallarni kopinche Gézit-Jornal, Radiyo-Télwéziye, axbarat élan qilish yighinliri we Intérnét sehipilerde élan qilish arqiliq öz meqsetlirige yétidu.
Adette Gézit-Jornal (Intérnétning gézit-Jornalgha oxshighan) sehipillirige hazirlanghan maqalilar tékist we foto sürettin tüzülse, Radiyo we Intérnét Radiyosigha hazirlanghan maqalilar tékist(maqala) we nex meydandiki awazlar(audiyo)din, Télwézor we Intérnét télwéziyesi üchün hazirlanghan maqalilar tékist we herketlik süret(vidiyo) qatarliqlardin tüzilidu.
Biz töwende xewer, tepsiliy xewer, uchirik we edebiy axbarat qatarliq bu birqanche türlük maqalilarning Gézit-Jornal we Radio-Téléwisor qatarliqlargha qandaq teyarlinidighanliqi heqqide qisqiche sawat bérip ötimiz.
Xewerler her xil bolup bezilliri gézit-jornal we Internet sehipilliri üchün, bezilliri téléwézor yaki süretlik mexsus filimler üchün, bezilliri radiyo üchün hazirlinidu.Xewerlerni qaysi xildiki axbarat wastisigha hazirlanghanliqigha qarap turup adette: (A)Gézit-Jornal(Intérnét) xewerliri, (B) Radiyo xewerléri, (C)Télwéziye xewerliri qatarliq chong üch türge ayrip turushqa bolidu.
A.Gézit-Jornal Xewerliri
Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette tékisttin yaki tékist we resimdin tüzülgen xewerler bolup, adettiki ehwalda tékist edebiy jehettin süpetlik yaki süpetsiz bolishidin qettiynezer xewerning töwendiki 7 amilini hazirlighan bolishi kérek. Xewer yollashta, imkan bar tékistke resimni qoshup yollash kérek. Shert-Sharaét yar bermigen ehwalda ihtiyajgha qarap tékistni yéziqqa aylandurup yollashqimu, téléfon, masangrér yaki biwaste aghzakiy éytip bérishkimu, resimni qoshup yollashqimu yaki zörür tépilghanda peqet resimnila yollashqimu bolidu. Untup qalmasliq kérekki xewerde yézilghan weqening alahidiliki we rast-yalghanliqini ipadilep bérishte resim intayin muhim bolup, nöwette xewer tékisti bilen qoshup élan qilinghan eserning qimmiti yalghuz resim yaki peqet tékist arqiliq teyyarlanghan xewerningkidin köp yoquri bolmaqta.
B.Radiyo Xewerliri
Radiyo Xewerliri xususiyet tereptin gézit-jornal (Inérnet) xewerliri bilen oxshash bolup, oxshash shekilde yézilidu. Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette radio istansilliri teripidinmu ishlitilishke bolushtek alahidilikke ége bolup, ikkisining asasliq perqi aldinqisida yéziq we resim, kéyinkiside awaz we tekist asasi rol oynaydu.
Bundaq dégenlik yene gézit-jornal xewerlirini radiyogha ishlitishkimu bolidu dégenliktur. Bundaq eserler radiyo istansisi teripidin tapshurup élinghandin kéyin, oqushqa layiqlashturulup awaz arqiliq radiyo dolqunlirida tarqitilidu.
C.Télwéziye xewerliri
Télwéziye xewerliri köp hallarda tékist, wédiyo we resimlerdin terkip tapidu.Télwéziye xewerlirining asasliq alahidiliki ish-herketning vidiyo arqiliq teswirlengenliki yaki muxbérning uzaqta turup hadésini süretlik biwaste bayan qilishi bolup, uning gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan xewerlerdin perqlinidighan we oxshap kétidighan terepliri bar.Bu perq we oxshashliqni télwéziye xewerlirining yekke alahidiliki we ishni wujutqa chiqirishta bar bolghan imkaniyetlerning chong-kichik bolishi belgüleydu.
Melum bir weqe-hadése heqqide mukemmel süretke tartilghan xewerning tékistini choqum Gézit-Jornal we radiyo xewerliridek shekilde yézish kérek.Bundaq dégenlik Télwéziye xewerlirige vediyo we resimler qisturma qilinghachqa, u nersilerni téximu inchiklep yézip kétishning zörüriyiti yoq.Chunki yézish telep qilinmaydighan teripi védiyo we resim arqiliq ipade qilinghan bolidu.
Alahide tekitlep kétishke erziydighini shuki meyli gézit-jornal xewerliri, meyli radiyo xewerliri we meyli télwéziye xewerliri bolsun, u meyli qelemni, foto aparatni weyaki vidiyo kamérani qural qilishidin qetiy nezer, imkaniyetning bériche töwendiki bu shertlerni orunlighan bolishi kérek. : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?
Bu dégenlik u yette amil mukemmel bir xewerning oxshimaydighan organliri bolup, her birsi xuddi bir bedendiki köz yaki qulaq qatarliq organlargha oxshaydu. Uning biri kem bolghan xewer ya qoli yaki közi yoq ademge oxshap qalidu.
1)Qisqa Xewer
Xewer(addiy) Axbarat yéziqchiliqidiki asasliq janirlarning biri bolup, ehmiyetlik ish-herketler, weqe -hadisiler we shexisler heqqidiki qisqa, yighinchaq, mezmunluq, axbarat qayidisige uyghun bolghan janir, uningda adette ish-herket we weqe-hadésiler heqqidiki éytilmaqchi bolghan bir talay geplerning peqet poskallisi diyilidu. Ötkür waqit xaraktérigha we rastchilliq xususiyitige ége bolghan bolidu.Uni yézish yéziqchiliq teliwi we yetmekchi bolghan meqsetke uyghun bolushni aldinqi shert qilidu.
Yéziqchiliq pirinsiplirigha uyghunlishish üchün, hazirlanghan maqalidin kem dégendimu töwendikidek suwallargha jawap tépilishi kérek. (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?Teyyarlanghan maqalida bu 7 amilning qaysi biri kem bolidiken xewer mukemmel bolghan bolmaydu.
2) Tepsiliy Xewer
Tepsiliy xewer axbaratchiliqtiki özige xas xususiyetke ége ottura tiptiki janirlarning biri bolup, addiy xewer maqalisidin chong, edebiy axbarattin kichikrek bolushtek alahiyidilikke ege. U addiy xewer maqalisidiki : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amil pirinsipigha tepsiliy bayan qilish yoli arqiliq boy sunidu. Tepsiliy xewer adettiki xewerge qarighanda waqitning anche cheklimisige uchrap ketmeydu.Emma qanche tiz bolsa shunche yaxshi.
Bu janirning ismidin körünüp turuptiki, bu türlük maqalilarda bir-qeder chong we tepsilatliri köp, uzaqqa dawamlashqan, ish heriket we weqe-hadésiler qisqa xewer maqalisigha qarighanda tepsiliy we uzunraq yézilidu. Bir tepsiliy xewer yazghili bolidighan hadésini addiy xewer qilip yazghili bolishi mumkin, emma herqandaq bir xewer maqalisini tepsiliy xewer qilip yazghili bolmaydu. Bundaq bolishini bashqa seweplerdin bekrek weqe we hadésilerning hékayichanliqqa ige yaki ige emesliki, uzaqqa sozulghan yaki tiz yüz bérip tiz axirlashqanliqi, qaysi xil shekilde yézishqa bap kélidighan yaki kelmeydighanliqi qatarliqlar belgüligen.
Tepsiliy xewerler shu weqe we hadésilerge ayit resim we vediyo filimliri arqiliq gézit-jornal yaki radiyo-téliwézorgha layiqlashturup teyyarlinidu. Qaysigha teyyarlashni bar imkanlargha qarap békitish aqilaniliktur.Bundaq dégenlik gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan maqalilar üchün artuqche heshemdirem ketmeydu.Qeghez-qelem yaki Intérnét bolsila kupaye.
3) Edebiy Axbarat
Edebiy Axbarat xuddi tepsiliy xewerge oxshap kétidighan janirlarning biri bolup, uning hejimi tepsili xewer bilen teng yaki uningdin chongraq bolidu. Addiy xewer qilip yézishqa mas kélidighan weqe we hadésilerni tepsiliy xewer qilip yazghili bolmighandekla edebiy axbarat qilip yazghilimu bolmaydu. Emma tepsiliy xewer qilip yézishqa bolidighan weqe we hadésilerning hemmisini edebiy axbarat qilip yézishqa bolidu.
Bu xil maqalilarnimu yézishta xuddi xewer we tepsiliy xewerlerni yazghan chaghdikidek, axbarat yéziqchiliqidiki . (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha hörmet qilghandin bashqa edebiy eserlerde bar bolghan her türlük istilistikiliq wastilarni meselen, oxshutush, mubalighilashturush, daritmilash we öz qarishigha asasen muwapiq derijide baha bérish qatarliqlarni erkin qollunushqa bolidu. Emma hergiz toqulma qilishqa yoq nersilerni qoshup qoyushqa mundaqche qilip éytqanda yalghanchiliq we kazzapliq qilishqa bolmaydu. Waqit jehettin tepsiliy xewerge qarighanda erkinrek emma waqtida élan qilinghini yaxshi.
Edebiy axbaratmu xuddi bashqa axbarat tipidiki eserlerge oxshashla imkaniyetning yétishi yaki yetmesliki, zörür yaki emesliki we ihtiyajning texirsizliki qatarliq seweblerdin bezide gézit-jornal we radiyogha, bezide téléwizor we axbarat élan qilish yighinlirigha hazirlinidu.
4) Edebiy Ochérik
Edebiy ochérik bir tereptin rast weqe we hadésilerni ekis ettürgen edebiy axbaratqa tuqqan kelse, yene bir tereptin weqe we hadésiler pütünley toqup chiqirilghan hékayiler bilenmu tuqqan kélidu. Axbarat janiridiki az sandiki bezi qisqa xewerlerdin bashqa herqandaq eserni edebiy ochérik qilip yazghili bolidu, emma herqandaq bir edebiy ochérikni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat qilip yézip chiqqili bolmaydu.
Xewer bolush xususiyitini yoqatqan bolsimu tarixiy iznaliri yézilip qaldurulghan herqandaq bir weqe we hadésiler heqqide shundaqla xewer, tepsiliy xewer we edebiy axbarat bolush ihtimali bolghan herqandaq weqe we hadésiler heqqide Edebiy ochérik yazghili bolidu.Bu türdiki maqalining bundaq bolishini, uning edebiyat we axbarat bilen tuqqan bolghanliqi belgüligen.
Bu xildiki eserlerde axbarat xaraktérini kücheytidighan waqit, zaman, makan, adem, weqe we hadésilerning heqiqiy bolishigha anche qattiq telep qoyulmighachqa, bundaq eserlerning ünümini yaritishta bedihiylik tereptin alahiyde küch chiqirishqa toghra kélidu.Emma bu tiptiki eserlerni yézishta, axbarat yéziqchiliqidiki (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha sel qaralsa yaki ular pütünley untup kétilse, yézilghan nerse ya ochérik bolmaydu yaki hékaye bolmaydu.
Jemiyitimizning hazirqi ehwalidin qarighanda yéziqchiliq sépige qoshuliwatqanlar az emes.Bularning ichide beziliri mexsus axbarat kespide terbiylengen, bezilliri xizmetning höddisidin chiqalmaydu. Bezilliri özlikidin ügengen, bu kesipning höddisidin chiqidu. Yene beziliri axbarat yéziqchiliqigha ayit bilimlerni peqetla bilmigechke axbaratqa ayit her türlük maqalilarni bir-biridin ayriyalmay xewerni edebiy axbarat, tepsiliy xewerni hikaye, hékayini ilmiy maqala, muhakime xaraktérliq maqalini ochérik bilen arlashturup qoyup, yaki u yaki bu qilip chiqalmaydighan meselilerni sadir qilmaqta.
Jemiyitimzge kérek boliwatqini, bekraq edebiy eser emes axbarat bolghachqa yaki éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewer bolghachqa we yaki téximu éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewerlerni hazirlash üchün kéreklik bolghan höjjet xaraktéridiki xam matériyallar bolghachqa bu matériyalini hazirlawatimiz.
Insan balisi terbiyilinishke muhtaj. Terbiylengenler kesip ehli bolalaydu we bashqilar qilghan herqandaq ishni qilalaydu.Melum kesipte terbiyilinish her waqit aliy mekteplerde oqushnimu aldinqi shert qilmaydu. Özilikidin ügünip melum bir penni mukemmel igilep, yaki shu sahede sistémiliq terbiylenmey turupmu xuda bergen eqil-parasetke tayinip jemiyetning tereqqiytigha zor töhpe qoshqanlarni köplep misal keltürüsh anche qiyin emes.Hemmidin muhimi yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradedur.
Yoqarqi üch nersige ige bolghan herqandaq bir kishige nisbeten axbarat qimmiti bar bolghan weqe we hadésilerni bayqash, muhim teripidin turup küzitish, axbaratchiliq pirinsipigha asasen, yéziqchiliqining öz iqtidari yar bergen derijide höddisidin chiqish, yaki axbaratqa alaqidar eng qimmetlik xam matériyallarni addiy bir terep qilip, axbarat orunlirigha yollash anche qiyin mesile emes.
Siz axbaratchiliqta intayin tizlikte közge körüngen bir shexis bolup kétishingiz yaki eng deslepte her tereptin mukemmel bir parche maqalini yéziwetishingiz natayin. Emma yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen axbaratchiliqta kem bolsa bolmaydighan 7 amil yeni 7 suwalgha jawap béreleydighan ish-heriket we weqe hadésilerge ayit tékist, vediyo we foto süretlerni retsiz yaki tertipsiz halette bolsimu Axbarat orunlirigha yollap bérelisingiz bu xizmetning birinchi qedimini ongushluq basqan bolisiz.
Axbaratchilarning meqsidi jemiyette qanuniy tertip, adalet we barawerlik ornutush bolghachqa, ular shughulliniwatqan bu kesip kishiler teripidin qedirlinip kelmekte. Axbaratchilarda her türlük naheqchilik, tengsizlik, uwalchiliq hem zorawanliq, öktemlik, mutihemlik qatarliqlarni adil meydanda turup küzüteleydighan, bashqa kishilerde az tépilidighan artuqchiliq bolghachqa heqqaniyetning haman naheqchilik üstidin ghelbe qilishida aktip rol oynap keliwatidu.
Axbaratchilar haman awam-puqraning menpeti terepte turup pikir qilghachqa yaxshi adem we yaxshi heriketler hem yaman adem we yaman heriketler ularning küzidin asanliqche qéchip qutulalmaydu. Ularning yazghanliri milletning janijan menpetige wekillik qilishi, zurawan küchlerge ejellik zerbe bérishi kérek.Nimining yaxshi adem, yaxshi heriket hem nimining yaman adem, yaman herket ikenlikini 7 yashtin 70 yashqiche bolghan jemiyetning oxshimighan tebiqisige tewe bolghan her-türlük ademlerge her waqit rastchilliq bilen anglitip, jamaet pikirni yiteklep, jemiyette adil tertip we heqqaniyet ornitish axbarat xadimlirining bash tartip bolmaydighan buruchi hésaplinidu.Insanlar barawer yaritilghanliqi üchün oxshash hörmetlinishi kérek, awam-puqralarning qanuniy menpeetini qoghdash yolida axbaratni waste qilip talliwélish perwerdigarning iradisigimu uyghun.
Bügünki künde wetinimizde zorawanlar maddiy menpiet qoghlushup, hükümettin, emilidin, milliy salayitidin paydilinip, dinni , siyasetni, qanunni we edep-exlaqni ayaq asti qilidighan, bir xelqning kolléktip iradisini közge ilmaydighan weqe we hadésiler bash kötürüp maarip, pen-téxnika, iqtisad tereplerde köp arqida qalghan xelqimizge yéngip kitish tes bolghan qiyinchiliqlarni tughdurmaqta. Yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen xelqimiz duch kiliwatqan milliy xorluqqa chek qoyushta eng ewzel qurallarning biri bolghan axbarat yéziqchiliqi bilen shughullinish dewrimizdiki milletperwer, wetenperwer, meripetperwer kishillirimizning bash tartip bolmaydighan burichidur. Xelqaragha nezer salidighan bolsaq, mushu künlerde özining qanuniy heq-hoquqlirini qandaq qoghdashni bilmey, bizdek xaniweyran bolup ketken, namratliship ketken, talan-tarajgha we buzek qilinishqa uchrighan, bulang-talang qilinghan, medeniyette arqida qaldurulghan, téxnika we zamaniwiy bilimlerde sawatsiz qaldurulghan, xotun-qizlirining numusinimu qoghdiyalmas halgha chüshürüp qoyulghan, eng töwen derijidiki insaniy heq-hoquqliridinmu mehrum qaldurulghan yene bir xelq yoq. Biz yillardin béri özimizge bolghan ishenchimizni yoqutup, chong ishlarni tewritishke yaritilghanlar choqum bashqa xelqler bolishi kérektek, mezlumluq we qulluq bizning pishanimizge perwerdigar teripidin tamgha bilen uriwitilgendek oylap kelmigen bolsaq, öz teqdirimizni belgüleshning xujayinlirigha aylinip, xuddi bizdin qanche hesse kichik, qalaq we arqida qalghan, ajiz we namrat xelqlerchilek bolsimu béshimizgha sayiwen yasap, issiq-soghaq we yamghur-shiwirghandin daldilanghan bolattuq. Netijide zulum séliwatqanlarning xelqimizni xelqara weziyettin xewersiz, iman we itiqattin uzaq, nadan we bilimsiz qaldurup, xurapiy, horun, deldüsh, xamush, diweng, ishqa xosh yaqmaydighan, japadin qachidighan, ölümdin qorqidighan, öz xelqining teqdirini özgertishke jüret qilalmaydighan qilip qoyghanliqi melum boldi. Bizning wezipimiz xelqimizning rohiy dunyasida iman we étiqat, ghaye we ümüt, ishench we irade, baturluq we pidakarliq, eqil we paraset, hem isyankarliq rohi qatarliqlarni yétildürüp, ularning mushu yolda basqan her-bir qedimining netijisini, paydisini bar imkaniyetlirimiz bilen eng yüksek milliy ghayimiz üchün, ijadiy xizmet qildurush üchün küresh qilishtin ibaret. Bu meqsetke yétishte töwendiki ehwallardin hükümet we hökümettinmu üstün bolghan orunlarni xewer tapquzush xelqimizning qelbide ishench we irade peyda qilish we xelqara-küchlerni maddiy we meniwiy jehettin yüksek ghayimiz üchün her waqit yar-yülek bolidighan haletke keltürüsh intayin muhim xizmetlerning biri bolup, bu meqsetke yétishning deslepki qedimi axbarat wastisi arqiliq emelge ashidu.Biz bar imkaniyetlirimizdin paydilinip, xelqimiz duch kéliwatqan töwendikidek meselilerni axbaratchiliq yoli bélen waqtida xelqara jemiyet köngül bölüdighan témilarning birige aylanduralisaq weten-milletning ümüdini deslepki qedemde aqlighan, xelq bergen nanni halallap yigen bolimiz.
1)Türmilerning toshup kétishi, qanunsiz adem tutush, sürüshtisiz memuriy we siyasiy jaza bérish, türmidikilerni bolupmu yerlik xelqlerni insan qatarida körmeslik, fizikiliq, biologiylik we ximiylik usullar bilen iqrar qildurup, mingisige okul urup sarang qiliwétish, Jinsiy setchilikke zorlash, itiqadiy yol qoymaydighan ishlargha mejburlap pissixik tereptin tügeshtüriwétish, türmilerde qiyin qistaq we her türlük ten jazasining ewij élip kétishi, jinsiy yoligha éliktér we zeher ötküzüsh, muz ichide tonglutup, otqa dessitip iqrar qildurush, issiqta künge qaritip ésip qoyush, soghaqta kéyim-kécheklirini salduriwétish, türmidiki naheq ölüm we milliy öch-adawetni ölchem qilghan qiyin qistaqlar, türmidikilerning uruq-ewlatlirigha tehdit sélish we haywan ornida xorlash; xelq arisida bash kötergen naraziliq, namayish, erz, isyan we quralliq toqunushlarning wehshiylerche basturulishi, jazaliniwatqanlarning insaniy heq-hoquqlirining depsende qilinishi; insan qélipidin chiqqan shekillerde basturush, biguna awam-puqralargha qaritilghan qorqutush, tehdit sélish, mal-mülükni musadire qilish, yérini tartiwélish, berdashliq bérelmigüdek derijide iqtisadiy jerimaniye qoyush, balisi qilghan ish üchün ata-anisini, bir adem qilghan ish üchün pütün bir jamaetni jazalashqa ayit matériyallar;
2)Xelqimizning yesli, bashlanghuch, ottura, toluq ottura, téxnikum, aliy mektep we uniwérsititlarda terbiyelinishige ayit heqqaniyetsizlikler.Oqutquchi we oqughuchilar duch kéliwatqan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi kirzislar, Öz ana tilimizdiki mekteplerning chölderep kétishi, ana tilda deris bérilishning cheklinishi, dersliklerdiki milliy medeniyitimizge ayit mezmunlarning qisqariwétilishi, xelqning sadasini anglatqan oqutquchilarning jemiyet we türmilerdiki échinishliq kechürmishliri, oqughuchilarning türmidiki tuqqini, milliy hésiyati küchlük oqutquchi yaki ata-anisi sewebidin kemsitilishi, chetke qéqilishi we jazalinishi, öz ana tilida sözliyelmeydighan bolup qélish, oqush yéshidiki balilarning oquyalmasliqi, iqtisadiy, siyasiy we ijtimayi qiyinchiliqliri, oqughuchilardiki yuqumluq késel we addiy kesellerning dawalinish imkaniyitige érishelmesliki, balilargha ozuqluq yétishmeslikke ayit her türlük melumat, méyip we naka balilarning her türlük qiyinchiliqliri, balilarning qul ornida sétilip, jinsiy setchilik, heqsiz emgek we organlirini sétishqa zorlinishi, balilar we oqutquchilarning milliy kemsitilishi, oqutquchilarning ish heqqi, teminat we sotsiyal parawanliqigha ayit naheqchilikler, Oqutquchi we oqughuchilarning normal heq-hoquqlirigha qoyulghan chekler, ularning ailisige keltürülgen weyranchiliq, derslik kitaplarning kona, mektep qurulushlirining xeterlik, her türlük maarip üskinillirining waqti ötkenliki we maaripimizgha séliniwatqan mebleghlerning tiz sürette aziyishi, Tenterbiye , ammiwiy köngül échish, edebiyat sennet we xelq folkilorigha ayit qurulushlargha mektep ichide ehmiyet bermeslik;
3)Meschitlerning saqchi punkitigha aylandurup qoyulushi, jamege qizil bayraq we kommenistlarning eserlirini ésip, resimlirini taqash, normal diniy paaliyetlerge qoyiliwatqan eghir cheklimiler, jamege kiridighanlarni xatirjem ibadet qildurmasliq, itiqatchilar jamaétini gas-gachilargha, sarang-chélish ademlerge, chulaq we tokurlargha aylandurup qoyush, musulmanlar arisida pitne, söz-chöchek tarqitip ittipaqliqni buzush, bir-birige ishenmes qiliwétish, qip-qizil dinni inkar qilidighan, xudagha asiyliq qilidighan ademlerni imam qilip, xelqni uninggha iqtida qilip namaz qilishqa mejburlash, dinning sherietlirige uyghun kelmeydighan nersilerni meschitning qoli arqiliq xeliqqe téngish, quraniy kerimge xalighanche petwa bérip, „padisha“ning emrining wajipliqini tekitlep, itiqatchilarni gunahqa, jinayetke shirik qilish, itiqatchilarning arisigha köz-qulaq we jasuslarni yaghduriwétish, hej qilish paaliyitining normal élip bérilishigha qanunsizlarche arlishiwélish, kélip-ketkenlerni qopallarche suraqqa tartish, tehdit sélish we türmige solash, pasportini tartiwélish, diniy telim-terbiye, hej paaliyiti sewebidin xizmet, oqush we eskerliktin heydesh, örpi-adet, yimek-ichmek we kiyinishte hörmet qilmasliq shundaqla iqtisadiy jehettin kötürüp qopqusiz derijide jerimane qoyush, dingha ayit kitaplarni köydürüsh, islamiy muesseslerdin pul we mülüklerni musadire qiliwélish, metbuatlarni taqash, ölima we taliplarni öltürüsh, solash, sarang qiliwétish, zorawanlarning diniy itiqat erkinlikining boghulishigha ayit qanun, siyaset, belgülimelerning orginalliri, dinsizliq we bashqa dinlargha kirishke mejburlash heqqidiki pakitlar;
4) Sheherlerde birdin, yézilarda ikkidin artuq perzent körgili qoymasliq, artuq perzent körgenlerning ballirini qursaqta 4-9 ayliqtin ashqandimu, tughulup 1-2 yashqa kirgendimu zeherlik okul we Opiratsiye yolliri bilen anisini qoshup öltüriwétish, yash erkekler we yash anilarni tughmas qiliwétish, tughulush bilenla qisirlashturush, uruqni püchekleshtüriwétish, waqtida öylik-ochaqliq bolushqa yol qoymasliq, buwaqlarning ey bolush nisbitini dewletning mexpiy siyasiti süpitide töwenleshtüridighan okullarni urup mexsus „qanunluq“tughulghan balilarnimu qirghin qilish arqiliq yéngidin köchüp kéliwatqanlar we kélidighan aqqunlargha zémin hazirlash , kisel bolup doxturgha kirgen yaki puli yoq dawalitalmay ölüp ketken ana balilar, késel karwitida ingirap yatqan her türlük saqaymaydighan, yaman süpetlik balayatqu,mataka raki qatarliq késelliklerge we emchek rakigha giriptar bolghan anilar, bala chüshürüsh sewebidin meyip we bashqa ziyan zexmetke uchrighanlar heqqide istatiskiliq melulatlar, balilarning ey bolishi we anilarning saghlamliqigha paydisiz bolghan her türlük pakitlar, zeherlep öltürülgenler heqqidiki melumatlar we qimmetlik organliri sétiwétilip naka qilinghan we öltürülgen buwaqlar, ademning göshi bilen béqiliwatqan it we choshqilar, buwaq orghanliri tijaritige ayit xitay sodilliri, buwaq göshi yewatqan xitaylarning bet-beshire qiyapetliri, késellerning iqtisadiy we siyasiy jehette duch kéliwatqan her xil qiyinchiliqliri, nopusimizning tiz sürette aziyip bérishigha ayit bashqa sewepler, tughut yéshidiki qizlirimizning qullar emgikige tutulishi we bashqa rayonlargha köchürülüshi;
5) Otlaq we térilghu yerlerning buzghunchiliqqa uchrishi heqqidiki melumatlar, orman we yépinchi ösümlüklerning tebiy qanuniyetke qarshi halda qirghin qilinishi, köller we deryalarning süyining azlap kétishi we qurup kétishige ayit tepsilatlar, tebiy qoghdulushqa tégishlik rayonlardiki her türlük buzghunchiliq, su we quruqluq haywanlirining neslining qurup kétishi we uning hayatliqigha tehdit élip kéliwatqan xeterler, aqqunlar keltürüp chiqarghan térilghu yer, yaylaq, su menbeliri we her türlük yer asti we üsti bayliqlirining talan-taraj qilinishigha ayit hadésiler, térilghu yerlirimizni qum bésip otlaqlirimizning tartiwélinishi heqqidiki pakitlar, xelqimizning ekilogiyege ayit her türlük zamaniwiy pen-téxnikidin xewersiz qélishi, yer asti we üsti bayliqlirining binormal échilip bashqa yerlerge toshup kétilishi, insan organliri we qoghdilidighan haywanlar göshining qimmetlik tamaqlar tizimlikige kirgüzülishi, térilghu yerning kemchilliki we tériqchiliqtiki emeliyetke mas kelmeydighan usullar keltürüp chiqiriwatqan ishsizliq, iqtisadiy ziyan we bulghunush, wetinimizde ochuq ashkare sinaq qilinghan 50 ke yéqin Atom siniqi we uningdin bashqa ximiylik we biologiylik sinaqlar keltürüp chiqiriwatqan tebéiy apetler we ékilogiylik buzulushlar;
6)Neshriyat-axbarat, radiyo-Télwéziye, Gézit-Jornal bashqurushtiki naheqchilikler, qisqartiwétilgen, taqiwétilgen, chekliwétilgen neshriyat, axbarat orunliri.Türmige tashlanghan, xizmettin heydelgen, nazaret astigha élinghan ziyalilar heqqide melumatlar, Yazghuchi, shayir, tarixchi we oqutquchilarning sözlesh, ijat qilish, neshir qilish, balilarni terbiyelesh ishlirida yoluqiwatqan her türlük siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi qiyinchiliqlar we ularning jazalinishigha ayit melumatlar, cheklengen, köydüriwétilgen, neshir qilishqa ruxset qilinmighan kitap maétiyallar, yoqarqidek aqiwetni kelturup chiqiriwatqan siyaset, qanun we xizmetlerge ayit matériyallar. Zorawanlarning we qol chomaqlirining bu heqtiki her-türlük yolsizliqlirigha ayit weqe-hadésiler.Medeniy miraslarning weyran qilinishi, arxiologiylik orunlarning qesten buzghunchiliqqa uchrishi, qedimiy kitaplarni neshir qilishqa pul ajratmasliq, xelq arisidiki muzika, tibabet, yéza-igilik, pen-texnikigha ayit bilimlerning zamanisigha xas shekilde tereqqiy qilishigha sharaét yaritip bermeslik, yuqarqidek kesipte oqughanlarningmu ish tapalmasliqidin ibaret kirzis we iqtisadiy jehettin sharaét yaritip yoqarqidek sahelerdiki xizmetlerni ishlesh imkaniyiti yaritip bermey, xitay bolmighanliq sewebidinla chetke qéqilish we bu heqtiki tetqiqat hem tereqqiyatni boghush, hükümetning arqa tirek bolup, aqqunlarning yerliklerning medeniyet, étiqat, örpi-adetlirini kemsitishige yéshil chiraq yéqip bérishi, xelqimizning öz medeniyitini özige ügitish yollirini cheklesh yaki taraytiwétish;
7) Derijidin tashqiri tiz sürette yamrap kétiwatqan exlaqsizliq, hükümet xadimlirining nomissiz jinsiy setchilikliri, nikah we muhabetlishish ishlirida meydangha kéliwatqan diniy étiqat we milliy örpiy-adetlirimizge xilap bolghan aqiwetler, kishini endishige séliwatqan qorqunchluq jinsiy késellikler, oghurluq, bulangchiliq, bu hadésilerning biwaste yaki wastiliq ziyinigha uchrawatqan kishiler, buzuqchiliq, paahashe, zeherlik chikimliklerge bérilish, iqtisadiy we ijtimayi kirzislarning köpüyüp kétishige sewep bolup qéliwatqan dölet siyasetliri we emeldarlargha yéshil chiraq yéqip bergen qarangghu bulunglar, bu türdiki kirzislarning aldini élishqa köngül bölmeslikke ayit iqtisadqa, dawalinishqa, maaripqa we ammiwiy parawanliqqa alaqidar jinayi pakitlar, u türlük apetlerning yamrap kétishige qesten yol qoyuliwatqanliq heqqidiki xata siyaset we shexislerge ayit tepsilatlar, materiyallar;
8) Uyghur qizlirining qanuniy heq hoquqlirining depsende bolishigha ayit her türlük materiyallar. Uyghur qizliri xitay ölkilliride duch kelgen adem chidap turghusiz achchiq aqiwetler, ularning emgek, ish-heqqi, dem élish, ammiwiy parawanliq ishliridin behrimen bolush, dawalinish, istraxuwaniyelinish, tuqqan yoqlash, seyle-sayahet qilish, ammiwiy paaliyetlerge qatnishish, edebiyat-senet we diniy itiqat paaliyetlirige qatnishish, ish heqqini waqtida elish-alalmasliq qatarliqlargha ayit matériyallarni özlirining, ehwaldin xewerdar kishilerning we Ata-anisi uruq-tuqqanlirining guwaliq sözliri, mejburi emgekke tutulghan we jinsiy setchilikke zorlanghan, ozuqlinish, dem élish, erkin paaliyet qilish jehetlerde yoluqiwatqan kishini xorlaydighan qilmishlar we echinishliq aqiwetler.Mushu seweptin weyran bolghan, türmige tashlanghan aililer, öliwalghan qiz-yigitler, qudilashmaqchi bolghanlar arisidiki majralar, bikar qiliwétilgen toylar, yitim qaldurulghan perzentler, ata-ana we uruq-tuqqanlar. Ish heqqini kembérish we héch ish heqqi bermeslik meseliliri keltürüp chiqarghan éghir aqiwetler;
9)Déhqanlarning heqsiz emgekke sélinishi, xitaylar behrimen boliwatqan her türlük ewzel siyasetler, quralliq qisimlar, saqchilar, xitay eskerliri, éghir jazalanghan wetimizge sürgün qilinghan xitay jinayetchillirining türme ichi we siritidiki wehshiylikliri, Xitay hökümitining milletler siyasitining uyghur qatarliqlargha pütünley paydisiz yürgüziliwatqanliqigha ayit her türlük jinayi pakitlar, heddidin ziyade ewij éliwatqan xitay aqqunliri apiti keltürüp chiqiriwatqan ijtimayi, siyasiy, iqtisdiy meseliler, xitaylarning bayliship, uyghur we qérindashlirining namratliship bérishigha sewep boliwatqan hadésiler heqqide matériyallar qatarliqlargha ayit xitaylar we xelqimiz hazirlighan, mexpiy we ashkare élan qilinghan we élan qilinmighan tékist, vidiyo, resimler;
10) Jemiyetnini qaplap ketken, hemmila ademni rahetsiz qiliwatqan ishlar, térilghu yer, olturaq öy, qatnash, ammiwiy parawanliq, diniy ishlar, maarip, ishsizliq, muash we ish heqqi, soda-sétiq, balilarni öylük-uchaqliq qilish jehetlerdiki tengsizlikler, xitaylarning her türlük öktemlikliri, uyghur we qérindashlirigha zorawan emeldarlar we qonchaq emeldarlar teripidin yürgüziliwatqan naheq siyasetler, emeldarlarning shewhaniy qilmishliri, iqtisadiy jehettin chiriklishishi, satqunlar, pursetperesler, dinni qalqan qilip xelqning yilikidin su ichiwatqan ghalchilar, emeldarlarning paraxorluq we nepsaniyetchilikke bérilishi, buzup-chéchish we keypi-sapagha bérilip xelqni talan-taraj qilishigha ayit öktemlikliri, ularning chiriklikke bérilishige dölet teripidin yéshil chiraq yéqip béilgenlikige ayit jinayi qilmishlar, naheq enziler, bihude étilip ketken, muddetlik we muddetsiz türmige tashlanghanlargha alaqidar matériyallar we ularning ailisige ayit échinishliq weqeler, namratliq, tijarette yol tapalmasliq, oghurluq we bulangchiliq, zeher we qural-yaraq etkeschiliki, xotun-balilarni élip-sétish, ayallar we balilarni xorlash, Aydis, siblis, waba, yaman süpetlik ösme, diwenglik, horunluq, xamushluq késilige giriptar qiliwétilgenlerning eshu aqiwetke qélishigha sewep boliwatqan ishlar heqqidiki melulatlar, aydis ailliri, aydis anilar, aydis dadilar we aydis balilarning kemsitilishi, yaman aqiwetlerning aldi élinmasliq, xelqaradin bu meselilerni hel qilish üchün kelgen pul,dora-dermek we bashqa maddiy yardemlerni xiyanet qilish yoli bilen öz-jayigha ishletmeslik; qatarliqlarni axbaratchiliq qayidisi we pirinsiplirigha layiqlashturup, texist, vidiyo, resim we bashqa madiy pakitlar arqiliq eng bixeter yollarni tallap munasiwetlik orunlargha yollashta paydilinishinglar üchün aldi bilen axbarat we axbarat yéziqchiliqi heqqide az-tola sawatqa érishishimiz kérek. Shunga biz, weten ichide we siriti toxtawsiz élip bériliwatqan milliy herkitimizge ishtirak qiliwatqan bir qisim qérindashlirimizning qiyinchiliqlirini nezerde tutup bu matériyalni tüzüp chiqtuq.Bu peqet köz aldimizdiki bezi meselilerni nezerde tutqan we mushu xildiki matériyallargha jiddiy éhtiyaji bolghan, bu kesipte shu xil sewiyege ige kishiler üchün tüzüldi.Elbette bu heqte toxtimay izlinidighan we ügünüshni xalaydighanlargha her-tereplime izlinish tekliwini bérimiz.
Millitimiz qedimiy medeniyetlik, shanliq tarixqa ige, itiqadi küchlük, eqilliq, exlaqliq, emgekchan, batur we jasaretlik xelq. Tarixiy, ijtimayi we siyasiy sewepler tüpeylidin bashqa xelqlerge qarighanda köp arqida qalduq.Bu ehwalning téximu küchiyip yamrap kétishining aldini élishta eng awal axbaratchiliqqa tayinishqa toghra kéliwatidu.Yoqarda tilgha alghandek meselilerni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat we ochérik sheklide her-türlük axbarat wastillirigha axbaratning 7 amilini pirinsip qilghan asasta layiqlashturup teyyarlash intayin muhim. Shunerse éniq bolsunki xelqimizning béshigha kéliwatqan bu milliy zulum xelqara jamaetchilik teripidin bolupmu Amérika bashliq gherip döletlirining, yawropa birliki we birleshken döletler teshkilatliri qatarliqlarning qattiq gheziwini keltüridu.Xelqimizning üstidin yürgüziliwatqan zulum menggü dawamlashmaydu, u zorawanlarnimu jazalash üchün teyyarlap qoyulghan xelqara qanunlar bar.Zorawanlarning qattiq jazalinidighan künlirigimu barghanche az qéliwatidu.Bizning bundaq yaman aqiwetke qélishimizgha birinchidin özimizning bixutliqi, ikkinchidin zorawanlarning héle-mikireliri sewep boldi.Heqqaniyet haman biz terepte, azraq gheyret qilsaqla, azraq kallimizni ishletsekla, azraq bedel bérishtin qorqmisaqla, zulum we zorluqning üstidin ghalip kélip, mezlum xelqimizni qed küterteleymiz.
Nöwette kolléktip halda qiliniwatqan ishlirimizdin ghayet zor netijeler qolgha kelmekte.Bir milletning teqdirini özgertish undaq asan bolmighachqa téximu köp xizmetlerni birlikte ishlishimizge toghra kéliwatidu.Biz özimizge paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilinip, eqliy küchimizni siyasiy we maddiy ewzellikke aylandurushta, nangha qarighanda axbaratqa bolghan ehtiyaj téximu küchlük bolmaqta. Biz bu zulum ichide yashighili 60-70 yil bolup ketti. Dunya xelqige zorawanlar bizni buzek qiliwatidu deyli dések qolimizda milyonlighan jinayetlerni ispatlap béridighan birermu tüzükrek yéngi maddiy pakit yoq. Meselen barin, ghulja, xuten, qumul-turpan, aqsu, bay, toqsu, shahyar qatarliq jaylarda bir qisim ademler zulumgha qarshi partilap chiqip, éghir basturuldi. 10 minglighan adem jazalandi, türmige kirdi. Turmidikilerning emiliy ehwalini, basturulghan chaghdiki qebih hadésilerni mehele-mehelide körgezme qilghan idi, U heqte maqla, resim we maddiy pakitlarmu shunche köp idi. Emma hazirghiche u heqte qolimizgha tekken maddiy pakitlar, shu chaghdiki ishlarning mingden biri bolup, téxi uning köp qismini öz xelqimiz emes bashqilar erkin dunyagha élan qilghan. U nersilerning her biri milliy menpetimiz üchün xuddi chet-eldiki bir teshkilattek payda körsetmekte. Biz shunchilik yarimas, shunchilik bixut, shunchilik horun, shunchilik diweng, shunchilik bilimsiz bolup kettuqmu emdi?Elbette qilayli dések bizmu qilimiz, qilalaymiz. Bu ishlarni wujutqa chiqirish heqqide kesip ehli bolmighanlargha az-tula sawat bérish, ularning eqil-parasiti we heqqaniy istekliridin paydilinish we shu asasta her türlük qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qélish we milliy musteqilliqimizni baldurraq qolgha keltürüsh herkitige birlikte aktip qatnishish meqsidide bu matériyal tüzüp chiqildi. Paydilinishingizlarni ümüt qilimiz.Janabiy Alla herzaman yardemchingizlar bolsun!
Germaniye Frankfurt am/Main
06-Yaniwar 2008
LikeLike
Qumul uyghurliri arisida saqlan’ghan qedimki famile we en − tamghilar
Arslan Abdulla
Uyghurlarning eng burunqi famililirimu köpligen bashqa milletlerning famililirige oxshash uruq we uruq ezalirini perqlendürüsh, jemet ezaliri ara nikahlinish yaki yéqin tughqanlar ara zina qilishni chekleshni meqset qilip shekillen’gen qebile belgisi, özi tewe qebilining nami yaki tutém namini isimning aldigha yaki keynige qoshushtin ibaret nam − ataq, belge sistémisidur. Alayluq, tutémdin kélip chiqqan famililer: böri bars, arslan tunga, arslan palwan, alp arslan, erk arslan, temür buqa, begbuqa, bay buqa, bulat buqa qatarliqlar, uruq − qebile namidin kélip chiqqan famililer: qarluq ewzur, basmil sarigh, chipaq uruq, uyghur tapmish wehakazalar①.
Famile bir xil alahide medeniyet hadisisi süpitide uruq yaki jemetning örp − adet, pisxika qatarliq jehetlerdiki melum ortaq alahidiliki we neseb munasiwitini mu’eyyen derijide eks ettüridu. U xéli küchlük dawamlishishchanliq we warischanliqqa ige. Jem’iyetning üzlüksiz tereqqiyatigha egiship, uyghurlar köchmen − charwichiliq turmushidin muqim olturaqlashqan déhqanchiliq turmushigha ötkendin kéyin, herqaysi uruq − qebililer peydinpey qoshulup bir gewdileshken, jemet qarishi üzlüksiz ajizlashqan, uyghurlarning famililirining iptida’iy funkisiyisi, sirliq tüsi we dawamlishishchanliqimu körünerlik ajizlashqan. Bolupmu uyghurlar islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, ereblerning familisining tesirige uchrap, en’eniwi famile sistémisi peydinpey yoqilip, axiri uyghurlarda dawamlishishchanliqi bolghan atisining isimini famile qilidighan hetta anche qamlashmighan jemet leqimi bilen uruq munasiwitini ipadileydighan halet shekillen’gen. Qedimki yipek yolining muhim qatnash tügüni we köp xil medeniyetning mujessemgahida yashaydighan köp qisim qumul uyghurliri 16 − esirge kelgendimu yenila budda dinigha étiqad qilidighan bolup, qeshqer qatarliq jaylardin alahezel töt − besh yüz yil kéyin islam dinini qobul qilishqa we ereb − pars medeniyitining tesirige uchrashqa bashlighan bolghachqa, köchmen − charwichiliq turmush sheklini taki bügünki kün’giche saqlap qalghan, shundaq bolghachqa qedimki til − medeniyet en’enisini xéli köp saqlap qalghan. Ularning ichidiki bezi qedimki famililer bügünki kündimu qollinilmaqta. Bu yerde shuni chüshendürüp ötüsh zörürki, qumul uyghurliri arisida saqlinip qalghan «famile», uning uruq yaki jemet − neseb munasiwitini bildürüsh funkisiyisige qarita éytilghan, halbuki atash shekli yaki ishlitish sheklidin élip éytqanda, intayin az sandiki famililer qedimki famililerge oxshash isimning aldigha qoshulup ishlitilgendin bashqa, köp qisim famile ismining keynige qoshulup ishlitilmekte. Töwende tesiri küchlük bir nechche jemetning familisi üstide qisqiche toxtilimiz:
1. øｍε11ε ) t øｍεr/t chumul(
T øｍεｎ yaki ømεllεl qedimki türk qebilisining nami )chumul( din kélip chiqqan. Mehmud kashgheri «türkiy tillar diwani» da chumullar toghrisida mundaq dégen:«türkler eslide yigirme qebilidur…… herbir türk qebilisining bir munche uruqliri bolup, men bulardin asasiy we ana qebililerni yazdim. Uruq − aymaqlirini tashlidim. ………… meyli musulman bolsun yaki bolmisun, rum olkisining yénidin künchiqishqa qarap ketken tertip boyiche, sherqtiki türk qebililirining turar jaylirini körsitip öttüm. Rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile
Bjnk −−−− Pəqənək pechenek, andin qalsa qfjaq −−−− kifqakqipchaq, aghz −−−o uz oghuz, ymak −−−−yəmək yemek, bshghrt −−−− bχ irt bashqirt, bsml basmil , qai −−−− kay qay, ybaqo −−−− yαbαkuyabaqu, ttar −−−− tαtα tatar, qrqz−−−− kirkiz qirghiz qebililiridur. Qirghizlar chin’gha yéqin jaylashqan. Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte suzulghan. Andin jkl−−−− qigil chigil, txsi −−−− tohsi toxisi, yghmyαmα −−−−yaghma, aghraq −−−− u rakughraq, jrq −−−− qαrukcharuq, jml −−−− qomul chomul, ayghir −−−− uy uruyghur, tinkt −−−− tαŋut tangghut, xtai −−−− hitαy xitay qebililiridur…… sehra − qir xelqliridin bolghan chomullarning tili alahide bir til bolup, ular türkchinimu yaxshi bilidu». « sung sulalisi tarixi. Qochu tezkirisi» (wang yendéning «qochugha elchilikke bérish xatirisi» din élin’ghan) da mundaq xatirilen’gen: «qochu démek gherbiy aymaq (shiju) démektur.……… jenubiy türkler, shimaliy türkler, chong chigil, kichik chigil, yaghma, qarluq, xakkas, moman’ghut, urun dep atilidighan qebililer bar». (14110 – bet) «sung, lyaw, jin dewrliridiki milletlerning tarixi» de mundaq xatirilen’gen: «chumullar besh dewr mezgilide xéli küchlük hakimiyet qurghan. Texminen miladiye 11 − esirdin kéyin, tarixnamilerde ulargha da’ir xatiriler chéliqmaydu. Éhtimal uyghurlargha peydinpey singip ketken bolsa kérek». Adette chumullarning qarargahi iwirghol (hazirqi qumul) etrapida dep qarilidu»○2. Bashqa bir qisim tarix matériyalliridiki xatirilerge asaslan’ghanda lopnur, churchan (cherchen), chaqiliq qatarliq jaylardimu chumullar yashighaniken. Bu chumullar kéyin islam dinigha qarshi turghachqa, budda dini rawaj tapqan qumulgha köchüp kélip, qumulning sherqiy jenubiy qismidiki lopnurgha eng yéqin bolghan boghaz, lapchuq, qara döwe qatarliq jaylargha makanliship yerlik xelqqe singip ketken. Emma, bu chumullarning ewladliri, hélimu tømεl yakitømεn dep atilidu tomul . Ning fontikiliq özgirip tømεl yaki tømεn gha özgergen bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Chünki, qumul shéwiside tawushning til orni we ahangdashliq qanuniyitining tesiride, til uchi, til aldi üzük tawushigha yandash til arqa sozuq tawushliri bezide til aldi sozuq tawushigha özgiridu. Alayluq, edebiy tildiki shola, korα ) (kora) gha, sodigha, (kalpuk) qa, (sonay) gha özgiridu wahakazalar. Yuqiriqi misallardiki til arqa sozuq tawush ［o］, ［u］ lar til aldi sozuq tawush ［ø］,［ｙ］gha özgiridu. Bu fontékiliq özgirish qanuniyiti w qumul shéwisidiki ［n］we ［Ｉ］ üzük tawushlirining sözining axiri yaki bughum axirida kelgende öz’ara almishish hadisisige asasen uni fontikiliq özgergen shekli dep éytishqa bolidu. Chumul jemeti asasliqi qumulning boʁazboghaz, rahεtbaʁ rahetbagh, palwantur palwantur, saqa saqa ,) xotuntam xotuntam( qatarliq jaylirigha tarqalghan. Uningdin bashqa, (tomul) yene yer nami qilip ishlitilidu, alayluq: chumultur, chumul bulaq, chumul köl, chumul qorusi wahakazalar.
2. εlkilεr elke
εlkε elke sözi «türkiy tillar diwani) « birinchi tom, 175 – bet) daεlkε bulaq (elke bulaq) sheklide körülgen bolup, «bir türk qebilisining nami» dep izahlan’ghan. («diwan» birinchi tom 429 – bet) da yene bulaq bulaq sözi mundaq izahlan’ghan: «bulaq bir türk qebilisining nami. Ularni qipchaqlar esir alghan idi, kéyin ulugh tengri ularni qutqazdi». Qumul shéwiside εlkε dégen sözmu, εlkεbulaq dégen sözmu bar. Bular her’ikkilisi tarixiy intayin uzaq bir kent − qumul shehiri rahetbagh yézisining altinchi kentini körsitidu. Mezkur kentte εlkεtura dep atilidighan chong tur bar, bu turning etrapidin bir qisim medeniyet yadikarliqliri tépildi, bu mezkur jayning tarixining uzaqliqini ispatlaydu. Qumul xelq qoshaqliridimu bu yer namliri köp jayda tilgha élin’ghan. Alayluq:
Elkide tawuz térip,
Qapaq barangliq qildila,
Yar üstige yar tutup,
Ejep sarangliq qildila.
Qosh soghamgha su ekeldim,
Elke bulaqtin
Sen yayrimni dep keldim
Shunche yiraqtin
εlkilεΥ dégen söz yer nami bolushtin bashqa yene elke we soqa, lengger, astane, qoray qatarliq jaylarda olturaqlashqan bir chong jemetni körsitidu. Gerche bu söz qedimki famililerge oxshash isimning aldigha yaki keynige qoshulup kelmisimu, lékin εlkilεΥ dégen köplük sheklide bir jemetni körsitidighan bolup, yenila famile funkisiyisige ige.
3. Qarluklar(qarluqlar)
«türkiy tillar diwani»(birinchi tom, 618 – bet) da qarluk dégen söz «qarluq, köchmen − charwichi türklerning bir guruhi, oghuzlardin bashqidur, ularmu türkmen hésablinidu». Qumul shéwiside, mezkur söz hem qebilini ipadileydu hem yer nami we famile bolup kélidu.
Qarluqlar eslide kök türklerning bir tarmiqi bolup, asasliqi tagil ，tari (bulaq／bulag) din ibaret üch chong qebilidin teshkil tapqan. Deslepki mezgillerde asasliqi altay téghining gherbidiki jaylarda pa’aliyet qilghan, kéyin bir qismi ötüken téghi etrapigha köchüp kélip orxun uyghur xanliqigha béqin’ghan. Kéyin peydinpey qudret tépip, tesir da’irisi sherqiy qismidiki altay téghi, tarbaghatay téghi we béshbaliq hemde iwirghol (qumul) qatarliq jaylargha kéngeygen. 766 − yili balasaghun shehirini ishghal qilip, qudretlik qarluq xanliqini qurghan.
Qarluqlar chöllükning shimalidin altay taghlirighiche bolghan ariliqtiki keng ketken rayonlarda bir mehel yashighan, kéyin ularning «ötüken téghi etrapida yashaydighan qebililiri orxun uyghur xanliqigha béqin’ghandin bashqa, gherbiy qismidiki qarluqlar altay téghi, tarbaghatay téghining gherbidiki özlirige qarashliq rayonlardin türkesh xanliqining zémini − hazirqi talas we chu derya wadilirigha köchüp kelgen»○3. Yash alim semet esraning tetqiqatigha asaslan’ghanda, orxun uyghur xanliqigha béqin’ghan hemde iwirgholda pa’aliyet qilghan bir qisim qarluqlar bügünki
Qumulning kökjar， öryklyk，tarati，qalʁajti，,ulanbulaq (qarluq) qorluq, qotazliq, qatarliq jaylirida dawamliq köchmen charwichiliq bilen shughullan’ghaniken. Qarluqlarning külpetlik teqdiri toghrisida qumul xelqi arisida mundaq qoshaqlar tarqalghan:
Qarluqum qarluq sayan,
Segünchiki serwan sayan.
Zamanning dushqarida,
Sen bir sayan, men bir sayan
Bu qoshaq bir qisim qarluqlarning urush malimanchiliqi destidin özlirining qebilisi we uruq − tughqanliridin ayrilip yaqa yurtlarda sersan − sergerdan bolup yürgenlikidek paji’elik qismitini tesirlik eks ettürgen bolsa undaqta hazirqi qumul tewesidiki qarluqtagh, qarluq ghol, qarluq kariz, qarluq tügmen qatarliq yer namliri bir qisim qarluqlarning qumulda uzaq mezgil yashash we japaliq igilik tiklesh tarixini eks ettüridu. Uningdin bashqa, mezkur söz yene lapchuq, qaradöwe qatariq jaylarda yashawatqan bir jemetni körsitidu hem isimning aldida famile bolup kélidu, alayluq, qarluq is’haq, qarluq séti, qarluq toxti wahakazalar.
4. T oruqlar choruqlar
T oruq bolsa t aruq dégen sözdin kélip chiqqan. «türkiy tillar diwani» (birinchi tom, 494 – bet) da t aruq dégen söz töwendikidek izahlan’ghan: «choruq türk qebililiridin biri, barchuq barquk shehirining etrapida yashaydu». Mehmud kashgheri tertip boyiche körsetken sherqiy türk qebililirining makanlashqan jaylirigha asaslan’ghanda, choruqlar qochu uyghur xanliqining zémini we uning etrapidiki rayonlarda uyghurlar we chumullar bilen qoshna bolup yashighan. T aruq (qumul shéwiside t oruq déyilidu) dégen söz köplük sheklide qumulning sheher ichi we lapchuq, qara döwe qatarliq jaylirida yashaydighan bir jemetni körsitidu. «uyghur xojilar jemeti heqqide tetqiqat» tetqiqat guruppisi 1998 − yili qumul wilayitide tekshürüsh élip barghanda igiligen matériyallargha asaslan’ghanda, t oruq jemetning islam dinigha qarshi turup barchuq etrapidin qumulgha köchüp kelgen choruq qebilisining ewladliri bolushi éhtimalgha intayin yéqin.
5. εlεr k⍬nt kenchek
K⍬nt εk bolsakεnt εk ning fonétikiliq özgergen shekli.«türkiy tillar diwani» (birinchi tom, 626 – bet) da töwendikidek izahlan’ghan: «kenchek, türk qebililiridin biri». Mehmud kashgheri «diwan» ning yene bir jayida mundaq deydu: «qeshqerde kenchekche sözlishidighan yézilar bar, sheher ichi xelqi xaqaniye türkchisi bilen sözlishidu»○4. Mezkur söz qumul shéwiside yer nami bolup kélip qumulning baghdash yézisi bostan kenti etrapidiki qedimiy sheher xarabisi(kenchek shehiri) ni körsetkendin bashqa, yene qumulning boghaz, rahetbagh we lapchuq, qara döwe qatarliq jaylirida tarqaq makanlashqan bir jemetni körsitidu.
6. Xular (xular)
«Xu» (ahang terjimisi «xu») familisining menbesi toghrisida herxil köz qarashlar bar, beziler uni toqquz uyghurlarni teshkil qilidighan uruqining biri) qun qun) din kélip chiqqan dep qaraydu, yene beziler unioʁur/ʁur (oghuz, ghuz) ning fonétikiliq özgergen shekli dep qaraydu. Fonétika nuqtisidin qarighanda, bu xil fonétikiliq özgirishning éhtimalliqi yoq diyerlik. Bizche, mezkur famile tibetlerning qedimki uyghurlarni atishi xuy (xur) din kélip chiqqan bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Buning asasi töwendikiche: (1) xu famililik jemet asasliqi qumulning lapchuqqa makanlashqan, halbuki lapchuqlarning bir qismi ilgiri tibetler bésiwalghan lopnur wadisidin köchüp kelgen. Lapchuqning uyghurche namilap uq ning étmologiyisimu bu nuqtini yandin ispatlaydu. Chünki tetqiqatlargha asaslan’ghanda,lap uq dégen söz lop(lop) dégen sözdin kélip chiqqan, yeni lop dégen menini bildüridighan söz bilen «nurghun», «yighlimaq» dégen⑤ tuʁ dégen sözning birikishidin tüzülgen bolup, «lopluqlar topliship olturaqlashqan jay» dégen menini bildüridu. Buningdin shuni qiyas qilishqa boliduki, xu atalmisini qumulgha köchüp kelgen lopluqlar qumul shéwisige ekirgen, (2) xur ning fonétikiliq özgirip xu gha özgirishimu tamamen mumkin. Chünki, boghum axiridiki bolupmu bir boghumluq sözlerning axiridiki［r］ ning éghiz tilida chüshüp qélishi xéli köp körülidighan fonétikiliq hadise. Alayluq:
Bar→ba ：，t ar →t a：，Kelεrjil → Kelεju wehakazalar. Elwette, xu familisining menbesi heqqide yenimu chongqurlap izdinishke toghra kélidu.
Xu asasliqi lapchuqta makanlashqan bir jemetni körsitidu, bu söz yene isimning aldigha qoshulup famile qilinidu. Alayluq: xu abduwayit, xu seydulla, xu ilyas wahakazalar.
11- esirde ötken ulugh tilshunas mehmud kashgheri «türkiy tillar diwani» da «oʁuz» oghuz sözini izahlighanda oghuzlarning uruqini we ularning mal-charwilirigha basidighan en − tamghilirini körsetken○6, bular töwendikiche:
Birinchisi we yétekchisi — kinik ：qéniq. Zamanimizning sultanliri shulardindur. Mallirining tamghisi :
Ikkinchisi: ǧКаУi — qayigh. Ularning tamghisi: I V I.
Üchinchisi — bayundur bayundur. Ularning tamghisi: .
Tötinchisi — ivα iwa. Ular «— yivαyiwa» depmu atilidu. Tamghisi:
Beshinchisi: ǧ sal —salghuz. Ularning tamghisi:
Altinchisi: afxar — afshar. Ularning tamghisi:
Yettinchisi: bəktili — bektili. Ularning tamghisi:
Sekkizinchisi: bügdüz — bügdüz. Ularning tamghisi:
Toqquzinchisi: bayat — bayat. Ularning tamghisi:
Oninchisi: ǧ yaz — yazghir. Ularning tamghisi:
On birinchisi: əymür — eymür. Ularning tamghisi:♀.
On ikkinchisi: kara bØlük — qara bölük. Ularning tamghisi:
On üchinchisi: alka bØlük — alqa bölük. Ularning tamghisi:
On tötinchisi:
On beshinchisi: ürəgir — üregir. Bular« — yürəgir» depmu atilidu. Ularning tamghisi:
On altinchisi: tutirka — tutirqa. Ularning tamghisi: ΛＶ .
On yettinchisi: ǧ ulayundlu — ulayundlugh. Ularning tamghisi:
On sekkizinchisi: tügər — tüger. Bu söz bezide «o − waw» herpi tashlinip, (tükər) sheklidimu yézilidu. Ularning tamghisi:I〥 .
On toqquzinchisi: pəqənək — pechenek. Ularning tamghisi:
Yigirminchisi: quωuldar — juwuldar. Ularning tamghisi:
Yigirme birinchisi: qəbni — chenni. Ularning tamghisi:
Yigirme ikkinchisi: ǧ— qaruklu charuqluq. Bularning sani az, tamghisi namelum.
Meshhur tarixshunas ebulghazi bahadirxan « shejere’i türk» « itεrakimε,εdзεrε » namliq esiride: «oghuzxanning alte oghli bar idi. Chongining éti kün xan, ikkinchisi ay xan, üchinchisi yultuzxan, tötinchisi kök xan, beshinchisi tagh xan, altinchisi déngizxan. Ularning herqaysisining danishmen xotunliridin tughulghan töt oghli bar idi.………… türkmenler ichidiki tarixtin xewiri bar bilimlik zatlar oghuzxanning on ikki ölkige tarqalghan 42 newrisini we ularning isimining menisi, tamghisining shekli we choqunidighan qushning namini bilidu»○7 dégen hemde ularni bir − birlep körsetken:
(1) qayning menisi — mustehkem, tamghisi choqunidighan qushi shungqar.
(2) bajatning menisi — döletmen, tamghisi choqunidighan qushi (uki).
(3) alqa’ewluning menisi muwapiq, tamghisi , choqunidighan qushi (keklik).
(4) qara ewluning menisi qeyerde oltursa chédir tikip olturghuchi, tamghisi qamchigha oxshaydu. Choqunidighan qushi ｋØｂｋ／ｋØｂεｋ(aq shungqar) .
(5) yazirning menisi — (el aghisi), tamghisi , choqunidighan qushi turumtay.
(6) yasirning menisi ghalibiyetchi, tamghisi , choqunidighan qushi qorghuy.
(7) durdughaning menisi — yurtni almaq we saqlimaqni bilgüchi, tamghisi choqunidighan qushi qizil qarchigha.
(8) dokening menisi — tönggilek yeni toplan’ghan, tamghisi , choqunidighan qushi tazqara.
(9) usharning menisi — «ishni ildam qilghuchi», ning tamghisi , choqunidighan qushi qara lachin.
(10) qarnaqning menisi (böke), tamghisi , choqunidighan qushi sarichi (sünggüch).
(11)béktilining menisi «sözi hörmetlik», tamghisi , choqunidighan qushi (bahri ?) .
(12) qarqitning menisi rizqiliq, tamghisi , choqunidighan qushi (su bürküti).
(13) bayandurning menisi «németlik», tamghisi , choqunidighan qushi lachin.
(14)pechenening menisi «se’i qilghuchi», tamghisi , choqunidighan qushi «alε tuʁanaq» (?)
(15)chawuldurning menisi — «nomusluq», tamghisi , choqunidighan qushi aqqu «buʁdajiq» .
(16)chebinning menisi — «bahadir», tamghisi , choqunidighan qushi (xuma) «huma».
(17)salurning menisi «qilchiliq», tamghisi, choqunidighan qushi bürküt.
(18)emarning menisi «baylarning béyi», tamghisi ,choqunidighan qushi. «εnt ari»(?)
(19)alaytilning menisi «taghil atliq», tamghisi böshükke oxshaydu, choqunidighan qushi (turumtay).
(20) urgirning menisi — «saxawetchi», tamghisi choqunidighan qushi biqu／miqu . «biqu/miqu».
(21)igdirning menisi «ulugh», tamghisi choqunidighan qushi «qart iʁaj » .
(22)bukdizning menisi «xizmetkar», tamghisi , choqunidighan qushi it alʁun (it’alghu) .
(23)awening menisi «yuqiri mertiwilik», tamghisi , choqunidighan qushi, tujʁun (tayghan).
(24) qiniqning menisi «eziz», tamghisi , choqunidighan qushi iʁaj dзira qart qarachigha.
«uyghur xojilar jemeti heqqide tetqiqat» téma guruppisi qumulning taghliq rayonlirini tekshürgende, «türkiy tillar diwani» we « itεrakimε,εdзεrε» de xatirilen’gen töwendiki tamghilarning qumuldiki uyghur charwichilar arisida burun ishlitilgenliki yaki hélimu ishlitiwatqanliqini bayqighan, bu tamghilar töwendikilerdin ibaret:
(1) mehmud kashgheri birinchi orun’gha tizghan hemde rehbiriy uruq yaki sultan uruq dep izahlighan «qiniq» qiniq uruqining tamghisi ebulghazi bahadirxanning « ijtεrakimε，εjε»
De chüshendürüshiche (P36) , qiniq «yuqiri mertiwilik» dégen menini bildüridiken. Mezkur tamghini qumulning qoray yézisining tØmyrti nεrnasi kenti we aqtash yézisining toshu kentidiki aqsöngekler dep atilidighan jemet hemde sharlar téghining qarluq kentidiki ömer abduréhim jemeti qijiq tamƔɑa tamƔa ‹qiniq dégen namda hazirghiche ishlitip kelmekte.
(2) mehmud kashgheri üchinchi orun’gha tizghan bayandur bayandur uruqining tamghisi .mezkur tamghini qumulning qoray yézisidikigéli palwan jemeti ishlitidu.
(3) mehmud kashgheri yettinchi orun’gha tizghan béktili uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nεrnaii kentidiki tayirdorgha lam elip tamʁa jemeti bügün’giche ishlitip kelmekte.
(4) mehmud kashgheri 11 − orun’gha tizghan eymür uruqining tamghisi♀. Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi tömürti kentidiki latip yari jemeti bügün’giche ishlitip kelmekte.
(5) mehmud kashgheri 14 − orun’gha tizghan igdir uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nérin kentidiki pazilbay jemeti hazirghiche ishlitip kelmekte.
(6) mehmud kashgheri 20 − orun’gha tizghan t uwuldar chuwuldur uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning iwirghol nahiyisi adap kentidiki niyaz molla jemeti, nom yézisidiki aybek jemeti aitamʁa ay shekillik tamgha dégen namda ishlitip kelmekte.
(7) mehmud kashgheri 21 − orun’gha tizghan chenni uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nεrnasi kentidiki mufti éli jemeti we kentidiki idris pazil jemeti t ilεk tamʁa dégen namda bügün’giche ishlinip kelmekte.
(8) ebulghazi bahadirxan birinchi orun’gha tizghan qaji uruqining tamghisi mezkur tamghini qumulning tashwiliq yézisi xotuntam kentidiki aslanlar jemetidiki supur dorgha we uning ewladliri bügün’giche ishlitip kelmekte (mezkur jemettikiler bu tamghini atning dümbisige tetür basidu).
(9) ebulghazi bahadirxan tötinchi orun’gha tizghan qaraØjly uruqining tamghisi mezkur tamgha qumulning atlar teʁi yézisi qalʁajti kentide t urqu tamʁa dégen namda bügün’giche ishlitilip kelmekte.
(10) ebulghazi bahadirxan toqquzinchi orun’gha tizghan av ar uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning baghdash rayonidiki aydarxan jemeti ishletken.
(11) ebulghazi bahadirxan 21 − orun’gha tizghan qarqin uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning baghdash rayonidiki ibrahim se’id jemeti ishletken.
(12) ebulghazi bahadirxan 31 − orun’gha tizghan bajindur uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi tarati kentidiki qurban negem jemeti we qoray kentidiki rozi baqi jemeti «latamʁa» , «ambur tamʁa» dégen namda ishletken.
(13) ebulghazi bahadirxan 14 − orun’gha tizghanpεt ενεuruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi qarluq kentidiki sadiq kérim jemeti «tamʁa sεkkiz» dégen namda bügün’giche ishlitip kelmekte.
(14) ebulghazi bahadirxan 15 − orun’gha tizghan t awuldar uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi qarluq kentidiki osman sulayman jemeti «ajtamʁa » («ay shekillik tamgha») «taqa tamʁa» («taqa shekillik tamgha») dégen namlarda ishletken.
(15) ebulghazi bahadirxan 16 − orun’gha tizghan tεbni uruqining tamghisi .mezkur tamgha qumulning baghdash yézisida wang mehkimisining yéliqlirigha bésilghan.
(16) ebulghazi bahadirxan 18 − orun’gha tizghan εjmur uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning baghdash yézisidiki seydi dorgha jemeti ishletken ⑧
Mehmud kashgheri mundaq deydu: « bu éytilghan uruqlarning namliri ularni qurghan eng qedimki bowilirining isimliridur……… bu tamghilar ularning at − ulagh we mallirining belgisi bolup, ariliship ketse, shu belgilerge qarap tonuwalidu»⑨.
Uyghurlarni öz ichige alghan nurghunlighan qedimki köchmen charwichi türkler arisida, mal −
Mülükke igidarchiliq qilish hoquqi mesilisi asasliqi otlaq, charwa − mal we qulgha igidarchiliq qilish hoquqigha bérip chétilidu. Shu sewebtin, tamgha (mal − charwilargha bésilidighan en – tamgha) mal − charwilargha bésilghan addiy belge bolupla qalmastin, belki mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqining belgisi bolup, hoquqning simwoli, uruq omumiy mülükchilikning mehsulidur. Sey xungshéng ependi «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti» namliq esiride «wéyname. Qochu tezkirisi» diki xatirini neqil élip mundaq dégen: «5 − esirdiki qangqillarning mal − charwilirining en − tamghisi bar, payansiz dalilarda otlap yürsimu, héchkim heydep ketmeydu»○10. «markopolo sayahet xatirisi» de mundaq déyilgen: «meyli xan padishahlar yaki bashqa kishiler bolsun hemmisining kala, at, töge we yaki bashqa chong charwiliri bar, charwilargha en sélip qoyghandin kéyin, dalilarda otlashqa qoyuwétidu. Qarashning hajiti yoq. Bir nechche kishining charwisi ariliship otlaydu. Énige qarap tonughili bolidu, yaylap bolghandin kéyin igisining qotinigha kiridu. (birinchi qisim 284 – bet). Yuqiriqi xatirilerdin ayanki, birinchi, en − tamgha eng bashta oruqlarghila xas bolup, mal − charwilargha uruq igidarchiliq qilish tüzümining belgisi bolghan, kéyin jemet hetta a’ililermu peydinpey en − tamgha ishlitidighan bolghan. Bu mal − charwilargha igidarchiliq qilish hoquqining uruq igidarchiliqidin xususiy igidarchiliqqa ötüshke bashlighanliqini chüshendüridu. Ikkinchi, meyli omum igidarchiliqi yaki xususiylar igidarchiliqi bolsun, en − tamgha yaki mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqi qanun teripidin qattiq qoghdalghan, undaq bolmisa «mal − charwilarning yaylap bolghandin kéyin igisining qotinigha kirishi» mumkin bolmaytti. Sey xungshéng ependining «shimaliy sulaliler tarixi» qatarliq yazma höjjetlerdiki türkiy tilliq milletlerning jinayi ishlar qanunigha da’ir xatiriler heqqidiki tetqiqatining qanunning mal − charwilargha igidarchiliq qilish hoquqini qoghdash derijisini chüshinishimizge yardimi tégidu. Sey xungshéng ependining yekünige asaslan’ghanda, jinayet döletke ziyan yetküzüsh jinayiti (asiyliq jinayiti), mal − mülükke dexli − teruz qilish jinayiti, munasiwitige dexli yetküzüsh jinayiti, jismaniy bixeterlikke dexli − teruz qilish jinayiti qatarliq töt xilgha ayrilghan, uning ichidiki mal − mülükke dexli − teruz qilish jinayiti yügen, at we bashqa nersilerni oghrilashni körsetken, jinayi jazamu ölüm jazasi, ten jazasi, jerimane we tölem tölitish, éghir emgekke sélish, sürgün qilish jazasidin ibaret töt xilgha ayrilghan, uning ichide ölüm jazasi bérilidighanlar asasliqi: asiylar, zinaxorlar, yügen oghrilighuchilar bolghan, ölüm jazasi bélini sundurush, kallisini élish, tirik kümüshtin ibaret üch xilgha ayrilghan, tölem buyumliridin asasliqi mal − mülük, at, qiz − ayallar bar bolghan○11.
Yuqiriqi jinayetni békitish. Türge ayrish we jazalash sheklidin qarighanda, mal – charwigha igidarchiliq qilish hoquqi qanun teripidin xéli qattiq qoghdalghan. Mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqi asasliqi «at» qa igidarchiliq qilish hoquqini körsitidu, halbuki «at»qa dexli − teruz qilishqa bolmaydu. Tölem buyumliri, ichide uning orni hetta qiz − ayallarning ornidinmu yuqiri bolghan. Buning sewebi shuki, «at» köchmen − charwichi milletler hayat kechürüshte tayinidighan asasiy ozuq, qatnash qorali, herbiy qoral − yaraq we muhim nezir − chiragh buyumi bolupla qalmastin belki maddiy buyumlarni almashturushning asasliq wasitisi hem diplomatiyide payda − menpe’etke érishishtiki muhim hediye buyumi we asasliq tartuq idi, téximu muhimi shuki, köchmen charwichi milletlerning özliri at teyyarlap herbiy yürüshke chiqishtin ibaret puqraliq mejburiyiti bar idi.
Buningdin melumki, en − tamgha qanuniy küchke ige mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqining muhim belgisi. Uni köp xil nuqtidin chongqurlap tetqiq qilishning bizning qumul hetta pütkül uyghurlarning tarixi we jem’iyitining tereqqiyatini chüshinishimizge yardimi tégidu.
Izahlar
○1 azat sultan bash muherrirlikide tüzülgen:
«uyghur famile tetqiqati», shinjang xelq neshriyati 2002 − yil neshri, 60 − 64 − betlerge qarang.
○2 yang bawlung: «sung, lyaw, jin dewrliridiki
Milletlerning tarixi», sichüen xelq neshriyati 1996 − yil 1 − neshri, 398 − 399 − betler.
○3 enwer baytur, xeyrinsa sidiq: «shinjangdiki milletlerning tarixi», milletler neshriyati 1991-yil uyghurche neshri, 473 − bet.
○4 mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani»,
Uyghurche neshri, Ⅰ tom, 41 − bet.
○5 ablimit ehet, dildar memtimin tüzgen: «qedimki uyghur tili lughiti», shinjang yashlar − ösmürler neshriyati, 1989 − yil neshri, 215 − bet.
○6 mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani», uyghurche neshri, Ⅰ tom, 78 − 80 − betler.
○7 ebulghazi bahadirxan: « itεrakimε,εdзεrε» (shejere’i türk), 35 − 36 − betler.
⑧ eskertishke tégishliki shuki, qumul charwichiliri arisida ishlitiliwatqan en − tamghilar arisida, üch xil tamghining nami oxshash bolsimu emma shekli oxshimaydu, alayluq, mehmud kashgheri üchinchi orun’gha tizghan bayandur bayundur uruqining tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 13 − orun’gha tizghan bajindur uruqining tamghisining shekli , mehmud kashgheri 11 − orun’gha tizghan eymür aymur uruqining tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 18 − orun’gha tizghan εjmur uruqning tamghisining shekli , mehmud kashgheri 20 − orun’gha tizghan t uwuldar uruqning tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 15-orun’gha tizghan t uwuldar uruqning tamghisining shekli , bu xil ehwalni oxshash bolmighan qebililerning oxshash bolmighan mezgillerde tamghisining sheklini özgertishi keltürüp chiqarghanmu yaki bashqa sewebtin bolghanmu, buni yenimu ilgirilep tetqiq qilishqa tégishlik.
⑨ mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani». Uyghurche neshri, Ⅰ tom, 80 − bet.
⑩ sey xungshéng: «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti», jungxua kitabchiliqi, 2001 − yil neshri, 85 – bet.
○11 sey xungshéng: «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti», jungxua kitabchiliqi, 2001 − yil neshri, 101 – bet.
Mehmut kashgheri we «türkiy tillar diwani» maqaliler toplimi, milletler neshriyati 2011-yilliq 4-ay 2- neshiri 136
http://uyghurpedia.com/index.php?title
LikeLike
East Turkistan: Genocide, prison, torture and linguacide
(ETIC Report 2003)
By Korash Atahan
1. Restriction of the Chinese Government regarding Media Distribution 2 . Oppression and Restrictions of the Chinese Government by Means of Administrative Work 3 . The Oppression of the Chinese Government in the Field of Education 4 . The Oppression of the Chinese Government in the Field of Media, Press and Publications 5 . The Oppression of the Chinese Government in the Field of International News Exchange and Internet Communications 6 . The Oppression of the Chinese Government in the Field of Religion 7 . Restrictions and Destruction in the Field of Historical and Cultural Inheritance. The state terror and the crimes committed by the Chinese aggressors in East Turkistan take many different forms.
The Chinese government is unjustly labelling our people as “terrorists”; accuses innocent people of political crimes and imprisons and tortures them; practices genocide; oppresses any free thought; arrests and executes thousands of innocent men of religion despite their having nothing to do with the current radical islamist groups; represses Islam and our over-a-thousand year old indigenous culture which we have always been protecting – but now the people are able to protect these in the name of Islam only secretly. But the oppression by the Chinese government on a large scale, against the idea of independence and our struggle for independence which has been rooted in our people since long ago is increasing every day. An example of this is that Imams are controlled in their convictions and although they have nothing to do with politics, they are forced to give fatwas in conformity with Chinese interests.
The country has been turned into an open air prison of more than 1.850.000 m² for the over 20 million people living in these regions for more than thousand years and who have nothing in common with the Chinese regarding their lifestyle, origins, culture and religion: the Arısachk, Tohar, Iftalıt, Turan, Hun, Turk, Soghdi, Oghuz and Uyghur. The freedom and rights of these people are being limited and they are being subjected to Chinese torture, which has no like in the world. We will inform about the project of extermination of a people with a different historical background, different language, different geographical location, different ethics, different religion and a different culture in sections on media distribution, press and news exchange, information exchange, general education, social rights and language.
1) Restriction of the Chinese Government regarding Media
Distribution With a decree from 1 September 2002 and the decision to “eradicate the roots”, practices like burning of books on a massive scale and the removal of the Uyghur language as a teaching language from the University have been carried out. On 31st October 2002, a meeting of high ranking state officials and administrative officials took place in Urumchi, the capital of East Turkistan, and actions to be taken in the ideological field were presented and it was discussed what kind of policy and repression could be applied against the protests and actions of the population they had made against the injustices imposed upon them.
At his gathering, Wang Lequan, known among the people as “The Executioner” held a speech in which he stressed that the main point of that gathering was to discuss how the publication of every kind of newspaper, magazine, book and printing houses could be tightly controlled, and ordered that people struggling for freedom by means of media institutions, radio, television and similar regional media institutions could be severely harmed and ordered that this be carried out even at the cost of mistakenly striking thousands of innocent people and institutions, but not to let a single suspect escape.
Since March 2002, there has been an increase in the operations carried out in “the field of ideological educational seminars” in order to “fight against the struggle for independence”.
As a result, the Uyghur language, it history, culture and literature have been subject to restrictions ever since. Many valuable works like the “Risala on Handcraft”, “The Uyghurs”, “The History of the Huns”, “History of Uyghur Literature”, “The Uyghur Khanate of Saidiyya”, “Hard to be a Peasant”, “Awakened Homeland”, “The Gift”, “The Sand-Covered City”, “Greeting from a Foreign Homeland to the Mother Homeland” were placed under prohibition along with essays of famous writers on independence, any VCR or DVD film material and pictures which in any way expressed the struggle for independence. Homes of the people were raided and such material confiscated and then burned publicly before the eyes of the people. These operations took place in the Urumchi, Guldja, Altai, Artush, Kashgar and Hotan regions and books, tapes and other media on religion, philosophy, culture and works of literature amounting to a million in number were confiscated and burned publicly.
Thousands of people who had protected such material secretly in their homes were labelled “Islamic terrorists” or “nationalist separatists” and either heavily fined or sentenced to prison. The information presented here rests on information supplied to the East Turkistan Information Centre and much of it has been released also by the Chinese central news agency.
In a news-release on http://www.tianshannet.com on 24 March 2002 it is reported that the Chinese government, in its efforts “to eradicate nationalist separatists” had investigated seven dossiers, tortured 377 people and sentenced 9115 people to prison. The same site reported on 31 May 2002 that during the continuing “heavy strikes” of the Chinese government 20 independence organisations, more than 100 independence fighters, 6000 items of ammunition, 140 arms, 10 explosives were discovered and over 500 mosques closed.
Additionally three religious books on Islam (books of great spiritual value) were burned. Dossiers of 40.000 criminal records were examined and more than 40.000 people punished.
We have not yet been able to verify these official statistics released by the Chinese government. However, we are able to detect, from the news that three religious books on Islam were burned, just how much the Chinese state terrorism is concealed from world media and world public opinion.
Recently, the publication of 54 newspapers and magazines was stopped, 20 bestseller magazines, among them “World Literature”, “The Spring” and “Inheritance” were forced to limit their circulation and sack editors and workers who had been working hard in this sector for long years. The burning of our spiritual wealth is a step in the declared intention to turn our children into Chinese and the take-over of all affairs by Chinese.
2) Oppression and Restrictions of the Chinese Government by Means of Administrative Work
In the following we will quote information from the East Turkistan Information Centre, from our reporters inside East Turkistan and news published by the Chinese media regarding human rights and related issues. According to the news supplied by a correspondent of our newspaper “The Spark”, the Chinese government is striking our independence movements heavily since April 2002. The central Chinese government and the police directorate of East Turkistan organised a propaganda meeting in the Library of the Xinjiang Uyghur Autonomous Region in which the independence fight of our people was labelled as “terrorism”, “nationalist separatism” and “a danger to national integrity”.
The Chinese government forced all school staff and students, all workers unions and commerce chambers, and all personnel of state administration and private institutions to attend this propaganda meeting and to express their thoughts and their rejection of all independence efforts.
According to the information supplied by our reporter, over 400 new photographs were shown which showed our ghazis and shuhada who had fought for our independence in fights with Chinese police, scenes of mass execution by the Chinese military police, fighters being led to execution and execution scenes – all these were displayed before the people of the capital.
According to the news of our reporter Timur Choki from inside the country on 28 March 2002, newspapers, magazines and books in the Uyghur language were collected in Urumchi and burned in the waste burning facilities. Since that day, the enforced burning of books, magazines and newspapers in the Uyghur language has spread like itself was an uncontrolled fire.
According to the news in the Chinese edition of the “Kashgar Newspaper”, the Chinese government gathered all mayors and village leaders of 12 towns and villages in the Kashgar region and announced that a first phase of strikes against “islamic terror” and “nationalist separatists” had been a success and that on that day a second phase of strikes would be officially initiated. Then a collection of 42.320 items of newspapers, magazines, books and different recording media was burned.
According to news supplied by our reporter Yorunkash, the police has, in order to comply with the command to carry out a “strike”, searched every house in the two villages of Chira and Kiriye in the Hotan region and confiscated books and arrested those who resisted.
Thus, the oppressive Chinese government is becoming more and more aggressive in East Turkistan each day. According to news of the East Turkistan Information Centre, the “Kashgar Newspaper” reported on 4 July 2002, that a group of over 60 specially communist school educated people were rallying through towns and villages like Yopurga and Mekit and were gathering state officials, teachers and students on a daily basis and forcing them to adopt the politics of the central government, the subjects being “islamic terrorism”, “solidarity against nationalist separatists” and “protection of the integrity of the state”.
Further, villagers who under the difficult oppressive circumstances remain already without education are compelled to attend daily political conditioning. They were compelled to sign statements assuring that they repent for whatever mistakes they committed in the past in this regard and that they would denounce any elements suspect of nationalist separatism to the state officials.
In another news report the East Turkistan Information Centre was supplied with, similar information is contained. On 16 June 2002 the Chinese government gathered by force all the leading personnel of the radio and television of the Mekit area, of the directorate for education, of the muftis office within their campaign of elimination of people adhering to ideas of independence.
These people were repeatedly forced to gather under the lead of the Chinese communist party at meetings of solidarity against independence fighters and to organise denunciation of people suspected of adhering to such thoughts to state officials. Such practice of the Chinese government and its tremendous repression of the free thought of people is causing great unrest among the people in East Turkistan who are the true owners of those lands and is leading to tens of thousands of people being tortured in prisons and thousands of people being executed – thus, people are finding the Chinese communist regime and state ever more unbearable.
3) The Oppression of the Chinese Government in the Field of Education
During the 50 years of occupation of our homeland by the communist Chinese, the freedom and independence loving people of East Turkistan have been constantly subject to various forms of repression and have not been at peace even for a single day. The support of Amnesty International and the Human Rights Commission, the struggle of the courageous people of East Tukistan to lead their lands under occupation to freedom and to establish their own state, and actions of the people of East Turkistan directed against the oppression of the Chinese has caused anxiety with the communist Chinese government.
Therefore, the Chinese government has decided to settle Chinese people on a massive scale by force in East Turkistan in order to maintain control over these fertile lands forever. On the other hand, it has initiated a state terror directed towards the elimination of our language, our religion, our alphabet, our civilisation and culture and an inheritance of more than a thousand years common to all Turks.
In a newsreport supplied to the newspaper “The Spark” published by the East Turkistan Information Centre and released in issue 72, Chang Zhangxi, the responsible director for language and literature at the Chinese Ministry of Education visited the capital of East Turkistan on 18 March 2002. He ordered that education using the Chinese language in East Turkistan had to be increased at all primary and middle schools, at colleges, professional formation schools and universities and had to be brought to a further and more firm level and announced that poor students from both the cities and the countryside were being brought to central regions of China where they were taught in Chinese only under the direct supervision of the state.
He stated that there are at present around a 150 primary and middle schools in Urumchi where Chinese and Uyghur children were being taught together, the number of Uyghur children being 70.000. The people have expressed their strong objection to the compulsory obligation of Chinese as the teaching language at all Uyghur schools in all subjects, the transfer of Uyghur pupils to central parts of China and the change of language at the East Turkistan University to Chinese exclusively.
However, through certain laws and regulations dictated by the Chinese government, the children and students of East Turkistan have been left with no choice but to learn and study in Chinese.
These laws and regulations demand that people who do not know Chinese will not being admitted to schools or that those who refuse to learn it will be thrown out of schools, that people who do not know Chinese will not be admitted to professional formation schools and to universities, and that people who do not know Chinese are not allowed to be employed. These savage laws and rulings aim at the eradication of the identity, lifestyle, independence, religious beliefs and the mother language of the people of East Turkistan from their lifes and the subordination of the coming generation to the service of Chinese interests.
According to news supplied to the East Turkistan Information Centre, a gathering with all teaching personnel and students was held at the University of East Turkistan on 14 May 2002 where a decree was announced that from 1st September on the Uyghur language would be replaced with Chinese in all fields.
According to this news the prohibition of the Uyghur language and the replacement with Chinese is compulsory and any non-conformist action by anyone and any institution against this decree of the central Chinese government will be considered a crime.
The University of East Turkistan is the greatest University in East Turkistan in all branches of knowledge and sciences and has, using the mother language, produced thousands of professors, magistrates, engineers and other academics throughout its history who have been of great benefit to their societies and states.
Now, the Chinese government, under the pretext of “increasing the quality of national education” is pursuing a project of eradication of the Uyghur language and the turning of the young Uyghur generation into Chinese. In these days where strategic changes all over the world prevail, the Chinese government is constantly weakening the people spiritually and materially through assimilation regarding policy, social life, education, culture and religion, and increasing oppression and torture.
According to another news, a magazine published in East Turkistan in Chinese reports, “East Turkistan has been under Chinese central authority for 200 years now and under communist rule for 50 years. Why do these people despite this long time still want independence? The reason is that they continue to adhere to their language, culture and religion. And here lies our greatest mistake we made in the past.” It can also be detected from the orders of the Chinese governments Minister for East Turkistan, Wang Lequan, that Chinese will be compulsory from the 3rd class of primary schools on, how urgently they want to assimilate the Uyghurs.
On special orders – published in issue 127 / 2002 of the official newspaper – from Wang Lequan, leader of the East Turkistan regional government, hundreds of migrants were brought from Wang Lequans`s homeland, the Shandong area, 118 migrants were placed into Uyghur primary schools, and the others into secondary schools as teaching personnel for Chinese as part of a campaign titled “Contribution to National Education” which was presented to all organizations and institutions in East Turkistan by Wang Lequan as an “active aid campaign by the central government to peoples education in East Turkistan”.
However, if at the University of East Turkistan the teaching language Uyghur is entirely replaced by Chinese, how can one then speak of an “active aid to education in East Turkistan”? What is really intended is the wiping out of the Uyghur language.
We cannot endure the extinction or assimilation of our people or the erasion of our mother tongue under pressure and reprisals of the Chinese government. We will also refuse the Chinese governments claim that our homeland is an inseparable part of their state. We note the tragic indifference of the UN Culture Education committee, EU Culture Education committee and the international Human rights organisations and associations who should as soon as possible make research on the pressure applied by the Chinese government to our mother tongue.
The above mentioned organisations should, while they investigate why the Chinese government directs so much pressure on East Turkistan also note that the Faculty of Education in Kashgar has been a thorn in the flesh of the Chinese government because of its research under the title “Chinese Government and its Aggression”. During the arrests and slaughters practised by the Chinese in this sacred place of knowledge and education in the south of our country, the blood of hundreds of our daughters and sons has been shed. According to news supplied to the East Turkistan Information Centre, only in the First College of Hotan six members of the teaching staff – Tursun Jelalidin, Mehmet Emin, Erzat Abla, Muhtar Abdu Memet, Abdurahman Abdukerim, Ablet Nizamidin – were put under observation and then removed from their posts as being politically problematic and therefore dangerous elements.
These teachers were aged between 36 – 44 years and were experienced in service and were most loved by their students. Removing teachers from many schools in a similar fashion and for no reason, the cruel Wang Lequan is replacing them with migrants from his native district Shangdong. The Chinese government forcibly collects books, magazines, reports and research theses of great material and spiritual value in Uyghur language and has them burned.
Where else on the face of the earth can such disgrace be witnessed? The reason for many countries and international organisations and institutions like the UN, the USA, the EU and Japan in aiding East Turkistan in educational affairs was to support children of families in rural areas, whose economic situation was insufficient to study their mother tongue.
Unfortunately the Chinese government is using these funds for its own schools. If these funds had reached their true addressees, tens of thousands of children in East Turkistan could have enjoyed proper education – of course, this is not in the interest of the Chinese – on the contrary, they have become victims of Chinese oppression. Are we to thank the Chinese for these tragic events or are we rather to oppose the attacks on our language, historic culture, our religion, identity, dignity and existence as a nation?
World public opinion must support and aid the survival and revival of the indigenous culture and education of an innocent people who are being denied education in their proper language and who are still in this 21st century being executed and subjected to genocide by a regime known for its racist discrimination, which is inexplicably welcomed into world trade priveleges, and whose crimes go unchallenged. What greater terrorism exists in today’s world?
4) The Oppression of the Chinese Government in the Field of Media, Press and Publications
The Chinese Government has decided to place all radio and television broadcasting and publication of newspapers and magazines in East Turkistan under strict control in order to achieve its aims. This facilitated for them both the dissemination of false and invented news and the labelling of the populations struggle and fights for freedom and independence as ‚terrorism‘.
The Chinese Government has formed a special Task Force group which has by now been granted full powers to rewrite the history of East Turkistan. They now present Chinese aggression and oppression as justified operations, as well as the abasement of the social life of the population, the disturbance of the friendship among the different ethnic groups and creation of unrest between them, the imposition of birth rate control on the indigenous people and thus inhibition of their natural growth, the forcing of the people into a slavish relation towards the Chinese, the definition of struggle for freedom and religious worship as terrorism and the distancing of people from the noble Deen of Islam, the changing of the ideas of people through the selling of millions of books and cassettes by force and the use of the income from that for the financing of their further work, the forcing of peasants to participation in gatherings for brainwashing purposes at times when they are most occupied.
We want to present here summaries from two articles from the Kashgar Newspaper and the Xinjiang TV Newspaper. These two articles were written by two munafiqun who have sold their country and people, whose aim is to gain a rank and personal benefit, who at the same time try to fool the Chinese Government and who will be mentioned along with curses on the records of the history of their people and their country: „For some time now separatist forces within and outside the country have tried to split China and to establish an independent state of East Turkistan and have pursued terrorist activities while at the same time trying to rewrite the history of East Turkistan.
Along with this, they collaborate with outside forces and abuse the national sentiments of the people and propagate a radical religiousness, thus disturbing the relations between us and the elder people.“ How can a people who suffer great economic difficulty, who have to strive hard in order to earn their daily food and suffer malnutrition and other illnesses even among the children and the old, and who have no idea of the worlds modern weapons technology and who are incapable of enough force to save their very lives, how can these people embark upon a war against China which is ranked among the most powerful in the world? To embark on terrorist activities or war against China, it would be necessary to have sufficient economic means and personnel.
How then can China define us as terrorists? That is like accusing a baby in the cradle of thievery. It would be therefore a grave mistake if world public opinion were to submit to the false propaganda of China and imagine the natural resistance of our people as connected to extremist Islamic movements! We would advise the concerned international institutions and organisations to examine the situation in East Turkistan. As for the accusation of rewriting history, historians and academics know the facts.
Even if the several thousand years long history of our country was to be rewritten, the archaeological artefacts remain a proof for our history. In the last years some literature has been published which, instead of reflecting the history, life and culture of the Uyghur people base themselves on the fraudulent documentation produced by the Chinese for their own interest.
We regard this as a lack of respect and insist that the concerned institutions and organisations act decently in their researches. In these articles it also reads: “In opposition to the religious policy of the government and acting against the peace between ethnic groups, they have destroyed signboards encouraging birth control and replaced them with placards frowning upon the laws of the state, and brochures with similar content were disseminated.
They have organised prohibited religious activities and increased the number of members committed to them. Religious activities were held in schools. Always in cooperation with independent forces outside the country, they have, by way of radio and internet tried to encourage the people to independence and have labelled the people who disapproved of such activities as traitors and spies working for the Chinese state. … “ Since the 1930s, the Chinese Government has put restrictions on interior and exterior news communications so that their politics of aggression are not known and the population is not informed about what is happening in the world.
The anti frequency policy directed towards foreign radio broadcasts continues to this day. If we look at these more than 70 years and the criminal records in relation to foreign radio we find that death sentences, lifetime imprisonment, and death due to forced memory loss amounts to hundreds of thousands in number.
In a news published by the East Turkistan Radio and Television Newspaper from 4 8 August, the director general of the state radio and television, Zhang Haitao said that the regions East Turkistan and Tibet were sympathetic towards the democratic ideas of countries like the USA and the EU. He said also, “in the 21st century, enemy forces beyond our frontiers make use of radio and television broadcasting and have disturbed the normal and peaceful lives of the people in East Turkistan.
The Chinese Communist Central Committee and the Office of Prime Minister have immediately put forth the work with the East Turkistan and Tibet Radio and Television. Until this day 300 million Yuen have been spent on anti frequency activities and the receiving of foreign broadcasters like FAR, BBC, FAV has become impossible within East Turkistan.” In history, many injustices have come to an end simply by the passing of time and justice has come to replace them, and the Uyghurs are a patient people who have a historical background, literature and culture.
We let the extremist Islamic currents know that we will not give up our centuries long civilisation, culture and identity as a people. The Islamic beliefs of the Uyghurs, their Islamic civilisation and the independence movement of the Uyghurs are not as labelled by the Chinese – we have no ties and no relations with extremist Islamic groups. That a few among our people, 20 million in number, may have mixed with extremists can not be blamed on the whole of our people – and besides, it was only due to the desire for the independence of their people and the desparate desire to escape the enormous oppression by the Chinese Government.
The only cause for there being any extremist thought among some of our people is the heavy oppression and injustice inflicted upon the people of East Turkistan by the Chinese Government.
This is what the people of the world must understand.
5) The Oppression of the Chinese Government in the Field of International News Exchange and Internet Communications
Since 2003 until this day, the Chinese Government has increased its control and intensified its harsh attitude towards the people of East Turkistan regarding the viewing and hearing of satellite TV and radio programs and information exchange using the Internet.
The Chinese Culture Ministry has issued an order on 4 March 2003 “to supervise temporarily the information exchange regarding cultural matters through the Internet” and this order has been put into practice since 1 July 2003 (tianshannet.com – order of the Minister of Culture, Shun Jiajing from 16 June 2003). As a result, all Internet-cafes in East Turkistan run by Uyghurs have been forced to close and those who refused have been heavily fined or their computer equipment confiscated.
Some people were arrested with the charge of being “terrorists” and “radical islamists”. This is, as we have informed in the past, directed towards the blaming of the beliefs of the Muslim people of East Turkistan. According to the news of the East Turkistan Information Centre, the Chinese Government is causing great difficulties to the already poor people of Khotan in East Turkistan by way of heavy fines. In the Official Newspaper of the Regional Khotan Government, Nr. 88 from the year 1998, a decree was issued which places the following under strict prohibition: “Whoever listens to foreign radio or watches foreign TV, reproduces foreign brodcast recordings, accepts copies of such recordings, whoever distributes documents or brochures containing religious information will be fined with 10.000 Yuen.
Whoever establishes contact to religious institutions outside the country by way of radio, Internet or telephone will be fined with 3.000 Yuen. Whoever provides the possibility for teaching the Qur’an either in their homes or in other places will be fined between 3.000 and 5.000 Yuen. It is prohibited for state officials, teachers and students to participate in any religious activity or adhere to any religious beliefs. School direction staff and teachers who allow teachers and students to perform prayers, to fast and other religious acts will be removed from their offices and fined.”
Thus, the state is trying to crush the population and drive them to political crimes. These kind of rulings are not only effective in the Khotan region but all over East Turkistan. So it is that the Internet which is already considered to be an important part of everyday activities all over the world is being used by the Chinese Government as a dangerous instrument to cause terror against the people of East Turkistan.
The Japanese newspaper “Asahi” published an article on 16 January that an American human rights delegation issued a report on 15 January 2003 titled “China and Human Rights” stating that the 45 year old Tang Haidung had been arrested in the capital of East Turkistan, Urumchi, because of an article he had published through the Internet and had been classified as an element harming the integrity of the state. In fact, Tang Haidung had been arrested already 9 July 2002. In order that the different forms of oppression and the project of race extinction which the Chinese Government is pursuing not be deciphered as such, this state Internet terror is being practised in East Turkistan.
According to the Chinese State Institute there are more than 250 websites in the Uyghur language in our country. Out of fear that the oppression, torture and genocide practised by the Chinese Government would be made known world-wide through these websites, they are shut down one by one on superficial pretexts. At the same time, filtering programs have been placed on the servers of Internet service providers to prevent the sending and receiving of e-mails and the visit of foreign websites.
Many young people are today being held in prison and tortured only on account of having visited foreign websites. Among those arrested are state officials, teachers, students, technical engineers and medical doctors. Further, it was announced that anyone who participated in Internet forums and discussion boards would be arrested as “radical islamist” or “terrorist”.
Whenever there was a political incident or some move related to independence in East Turkistan, all Internet sites would be temporarily shut down on some pretext. The Chinese Government is using various means in order to monitor Internet and telephone communications using high technology equipment imported from France and other countries to apply restrictions like filtering, interception and blocking of access.
The state intelligence service, the police and the military police have hacked their way into the servers of free e-mail service providers like hotmail and yahoo trying to detect those people from East Turkistan who use these services and trying to get hold of their usernames and passwords in order to monitor their e-mail traffic and get hold of other private information about them.
At the moment, the only available information via the Internet in East Turkistan consists of false information provided by China, monitored chatrooms, truncated documents and declarations of the communist government.
According to the news supplied to the East Turkistan Information Centre by a newsagency inside East Turkistan the regional East Turkistan intelligence service and general police department in cooperation with some eight state departments have closed down on 25 July 2003 all Internet services for two weeks and have undertaken a “virus removal operation” and have established free-of-charge phone numbers for the population to report viruses. Further, activities like the installation of hidden cameras and voice recorders, arresting of suspects for 24 hours and rewards for denunciations were put into practice.
On the pretext of a fire in an Internet-cafe in Peking in July 2002 an operation was put into action to regulate all Internet-cafes. Thus, the Chinese government is trying to prevent the Uyghur youth from exchanging information in Internet-cafes.
It is also trying to place a civilian policeman in each Internet-cafe in order to monitor who is visiting Internet-cafes and what kind of websites are visited. In summary, the Chinese aggressors are exiling the Uyghur people forcing them to become refugees in foreign countries. The harm inflicted on us is not mainly done by tearing out of our hands the wealth and minerals of our country but by tearing from us our language, culture, indigenous education and religious beliefs. Our people who oppose this are arrested, tortured and executed. China is concealing all the shameful actions it undertakes to extinguish a people while continuing to force them to live under most oppressive conditions.
6) The Oppression of the Chinese Government in the Field of Religion:
We had reported on earlier occasions that the Chinese aggressors use international operations against radical islamists as a pretext to continue their oppression of the people of East Turkistan in the fields of religion, race, education and culture in spite of the warnings of the UN, the EU and other international organisations and institutions, which carry no weight because devoid of any financial sanction.
Towards the end of 2002 and beginning of 2003, the individual rights and human rights violations committed against the people of East Turkistan and Tibet were evaluated by the UN, Amnesty International, the EU, the USA and other democratic states and one after the other criticized the Chinese state on account of its transgression in this regard. Correct words but devoid of political impact. The Chinese state is producing false reports and news and is trying to deceive world public opinion.
The Chinese news agency Xinhua released a report on 22 May 2003 in which the Chinese Human Rights Committee and the General Directorate for Religious Affairs responded together to the annual report of the American “International Coalition for Religious Freedom”.
In the news it was reported that the American “International Coalition for Religious Freedom” had presented documents about oppression of religious rights and that it criticized the Chinese state and demanded that such violations not be repeated.
Not long after this, the Secretary Generals of the Chinese General Directorate for Religious Affairs, Shamsuddin and Chen Guangyen prepared and presented a report to world public opinion that the members of Islam, Catholicism, Buddhism and Taoism were free to practice their religious beliefs and that there was no oppression in this regard.
As reported in the 75th issue of our newspaper “The Spark”, the Chinese Central Government placed a group of some 800 specially trained people in East Turkistan to control the religious activity there. On 25 August 2002, the Secretary General of the UN Commission on Human Rights, Mrs. Robertson had criticized with a harsh language the oppression regarding religious freedoms carried out against the people of East Turkistan on the pretext of the fight against international radical islamists and international terrorists and demanded that all activity in this regard had to be stopped.
‘Human rights’ policies have proved utterly powerless. Our human survival, not rights, is the issue. On 31 May 2002 the Chinese government released news on tianshannet.com that it had achieved a success in East Turkistan against “radical islamic forces” and “terrorists” and that Chinese police had discovered more than 20 illegal organisations, more than 100 members of such organisations, 6000 items of ammunition, 140 arms, 10 explosives and that some 500 mosques were closed and religious books collected and burned and that nearly 40.000 people were placed under surveillance.
One must however note that the news and reports about “terrorists” and organisations mentioned in this news of the Chinese government are made up and false news and reports to give the impression of parallelism to current terrorist activities of those days. In truth there have never been terrorist incidents in East Turkistan. These operations are nothing but attempts to cause suffering to the innocent people and to break their hearts. Soon after this, the spokesman of the Chinese Foreign Ministry, Kong Quan announced to the media that a “East Turkistan Islamic Movement” had been identified and declared as an international terrorist organisation and thus presented such a claim before world public opinion, and that Chinese police had discovered another 44 terrorist groups (and this is pure suspicion – people who could not even have dreamt of the existence of such organisations were innocently placed under surveillance and those deemed most suspicious were made to suffer in prisons and some were even executed so that their families found themselves in a distressed state).
So it is that the activities of certain international institutions in favour of the Uyghur people do not benefit them but cause even more oppression.
That there is an “East Turkistan Islamic Movement” or that East Turkistan is part of other organisations is twisted information presented by the Chinese government to the world public opinion in a way that will be useful for themselves. If there were such organisations then there would be a different situation. On 23 May 2003 the Xinjiang News Agency reported that Chinese police had discovered and taken over military training camps north and south of the Tianshan Mountains and that 15 people being trained there were arrested.
Along with this news it was reported that many members of some religious organisation called “Bold State Hizbuttahrir”, of which no one had heard so far and nobody knew of, had been arrested and that this organisation had been about to embark upon activities all over East Turkistan very soon. But they did not state what the aims of this organisation were and what its story was and no details about it were given by the state. What we know is that there has never been such an organisation among the Uyghurs. And although the international organisations also do not know about this organisation and know it is a fake one, this does not stop the Chinese government from making it a pretext for arresting alone in the Hotan region around 700 young men and torturing them in prisons.
According to the decree mentioned in Part 5 which is in practice in the Hotan region, “whoever has the Qur’an taught in his home; state officials, teachers and students engaging in religious activities, like performing prayers or fasting will be heavily fined or imprisoned according to the extent of their crime”. The tens of thousands of our brothers arrested in a “cleansing operation” during April 2001 are nothing but young men and women who simply could not bear the oppression of the Chinese state anymore and none of them is a member of an organisation outside the country nor represents such a one. Since the year 2000 it has been made an obligation to display the communist Chinese flag at every Eid-salat in Urumchi.
This is a case rarely to be encountered over the world that the state flag is displayed at religious ceremonies by force. The Chinese who see this laugh about it but the Muslim population hate it. On 12 May 2002 there was a bloody fight between the people and state officials in a primary school of the town Kostagh in the Hotan district. On that day, Nimet Abdurrashid, a 22 year old teacher who had been removed from office on the pretext of having performed religious acts at the school, had come to complain to the state official who had denounced him. The Chinese government took this incident as an excuse and raided all schools in the Hotan region forcing denunciation of teachers who had performed religious acts. About 1500 suspected teachers and students both male and female were arrested and 10 of them were sentenced to death and executed immediately afterwards.
According to news of the Kirgiz News Agency from 23 May 2002, Memet Sadik and Memet Yasin were handed over to China on demand from the Chinese government as “international islamist terrorists”. On 19 May 2002, 300 people who had attended a funeral prayer which was held outside the mosque because there had not been enough space in the mosque, were fined with different sums because the prayer was held next to a primary school. The imam who lead the funeral prayer, Jelil Mahsuma was fined with 2500 Yuen and Aziz Mahsuma with 2000 Yuen and another 23 people each with 2000 Yuen.
Since 24 April 2002 in all the Hotan region, a general prohibition to recite Qur’an at weddings and circumcision feasts was declared and announced that everybody participating on these events would be fined. It is further generally prohibited that anyone under the age of 18 participates in religious acts whatsoever.
7) Restrictions and Destruction in the Field of Historical and Cultural Inheritance
According to news supplied to the East Turkistan Information Centre, the aggressive Chinese government is using every means to weaken the feelings of identity of the Uyghur people and their religious beliefs. Aimed at that purpose, historical monuments, witnesses of a great civilisation from the period when the Uyghurs accepted Islam, are being destroyed and at the same time monuments of the Buddhist religion are being restored.
The Central Bank of China is aiding this program with money and makes investments related to this activity. As reported by the Xinjiang News Agency, investments were made on 19, 21, 24 and 25 July 2003 in order to carry out construction works as to the above mentioned purpose in the Regions Börtala, Kutubi, Sanji, Manas, Kuchar, Altai, Balghuntai, Jeminey and Hotan in East Turkistan. The real aim of the Chinese government, who presents this project as “Restoration of Historical Monuments” is of course to destroy monuments that remind the people of Islam and to replace them with monuments related to the history of and typical to Central China.
Thus, the aggressive Chinese government is intending to deceive the world media and world public opinion and presents East Turkistan as always having been part of Chinese territory. According to a report from the Xinjian News Agency from 21 July 2003, the abundance of historical monuments in our country is drawing the attention of historians and archaeologists worldwide. There are more than 4000 historical sites in East Turkistan and 41 of them have been classified of first level importance by the state, 303 of second, and 1500 of third level importance.
The number of historical artefacts displayed in museums in various regions amounts to more than 230.000 and the oldest of them are 15 to 20 thousand years old while the others are evidence from the last 1000 years. We could describe the total of these artefacts as the greatest historical museum of the worlds Turks in Asia. Kashgar is one of the historical cities of our country and it has been the capital of the Hun Empire, the Great Uyghur-Kökturk Empire, the Uyghur Empire, the Uyghur Idikut Empiere, the Uyghur Karahan Empire, the Uyghur Kashgariya Kingdom and the Republic of East Turkistan and is one of the cities in which the historical and cultural inheritance of the Uyghur continues to be preserved in our days. Kashgar, with its Uyghur culture, handcrafts, agricultural methods, trade and as a place of gathering ethnic activities of many people is catching the attention of millions of tourists from within and outside China and has become a focal point for research by famous historians and archaeologists.
The aggressive Chinese government is destroying the preciousness of regions like Guldja, Börtala, Chöchek, Kumul, Turfan, Korla, Kuchar, Aksu, Atrush, Yarkent, Yenihisar and Hotan in order to settle Chinese migrants there thus causing the loss of historical sites and artefacts, witnesses to our peoples and religions history.
With the independence of our Turkish brothers in 1991, one after the other, China has begun to take measures so that the example of these countries is not repeated in East Turkistan and in order to exploit and transfer the mineral riches of the country into its own territory: the investments and the technological development was increased and so was the ferocity of the injustices inflicted upon the people of East Turkistan. An example of this is the extension of the railway which formerly ended in Korla until Kashgar and the construction of a motorway through the Taklamakan Desert to be able to exploit the petrol reserves faster and on a greater scale. Further, the transfer of Chinese from rural areas is adding to the destruction of historic sites and furthers assimilation.
Since 1990, the Chinese government has driven the Uyghur population of Kashgar from their residential quarters in Kashgar and forced them outside the city on pretexts like “cleansing from radical Islamic forces”, “eradication of nationalist separatists” and has at the same time implanted the “Chinese Liberation Army”, “Steel Forces” and “Armed Police Forces” in its aim of preventing innocent people from practising their religion, prohibiting them religious practices and to drive them away from Islam.
Two years ago, the Chinese aggressors have used the pretext of road construction necessities to destroy a graveyard next to the river Tümen in Kashgar where Uyghur heroes and the Sultan of the Uyghur Karahan Kingdom and the famous Shahid Arslanhan were buried, and constructed a road for Chinese migrants, and further destroyed historical buildings in the zone replacing them with Buddhist temples and buildings indicating Chinese culture.
The name of the river, for more than a thousand years known as “Tümen” was changed into “Donghu”. Eskishehir, centre of an Uyghur-Hun Empire two thousand years ago was completely erased from the surface of the earth and in its place residential areas for Chinese migrants were constructed and the name Eskishehir was changed into “Benchan”. This was a great loss also in terms of historical and archaeological research. Of course, these destructions have one main purpose, which is the destruction of the people of East Turkistan and to prove that these lands belong to China.
The people in East Turkistan are being arrested, tortured and made to suffer for years in Chinese prisons only on account of their desire to live out their Deen – and also anybody expressing demands of freedom or democracy is being executed without mercy. The assimilation policy of China prohibits the Uyghur, who constitute the majority of the population in East Turkistan to speak their language and to cultivate their culture.
The examples and news we have presented here, are news and information which we have been supplied with under the most difficult circumstances – they only reflect a portion of the present day realities in East Turkistan and the people of East Turkistan know this and the world public opinion is not unaware of it.
28-Sentebir,2003 Gérmaniye/Frankfurt
LikeLike
Uyghuristanda Axbarat We Neshriyatchiliq
Korash Atahan
Bügünki dunyada uçur almaşturuş işlirining tez tereqy qilişi şundaqla neşiryat ahbarat ixliriğa qolayliq şert şarait hazirlap béridiğan internetning keşip qilinişi qizil Xitay kommunistik hakimyitining Uygur xelqini menggu asarette qalduruştin ibaret rezil çüşini berbat qilip ularning mustemlikçilik we kengeymiçilik işliriğa tehdit élip keldi.
Uygur xelqi arisida yéqinqi yillardin buyan özining heq hoquqliri üstide oylinidiğan, dunya milletliri qatari erkin yaşaşqa intilidiğan démokratik idiyeler oturğa çiqip, türlik şekildiki musteqilliq herketliri arqa – arqidin yüz bérip kelgen idi.
Uygur xelqidek uzak tarix, özgiçe medeniyet we özige has diniy étiqad hem milly örpi adetke ige nopusi 20 milyondin aşidiğan bir itnik guropta tebe’i bolidiğan insaniy intilişlerning barliqqa kélişini, Uygur til yéziqi, diniy étiqad, neşriyat- ahbarat we radio- televiziyedin körgen Xitaylar özining zeherlik qolini uzaq yillardin béri az bolsimu xelqimizge meniwi ozuq bérip kéliwatqan neşriyat – ahbarat orunlirimizğa uzatti.Hazir wetinimiz Şerqiy Türkistanda bar bolğan neşriyat- ahbarat, radio- telveziye orunliri gerçe kommnist Xitay hakimiytining zorawanliq siyasitini teşwiq qilidiğan, yerlik itnik milletlerning mewjut bolup turuş hoquqini inkar qilidiğan, türlük betnamlar bilen diniy erkinlikni boğidiğan, yerlik milletlerning til yéziqi we mediniytini yoqutiwétiş üçün xizmet qilidiğan téroristik organlar bolsimu ular yene haterjem bolalmay yéngi – yéngi şumluqlarni oylap çiqip, milly haraktirimizni ajizlaşturuş, mediniytimizni weyran qiliş, til-yéziqimizni yoqutiwétiş jehetlerde wehşiyane herketlerni élip barmaqta.Men şu munasiwet bilen uzaq yil Xitayning Şerqiy Türkistandiki neşriyat- ahbarat saheside işligen bir wetendişimizni ziyaret qildim.
SUAL: Siz wetendiki çeğingizda Xitayning Şerqiy Türkistandiki neşriyat ahbarat saheside işleptikensiz bu rastmu?
JAWAP: rast.
SUAL: nimişqa wetenni taşlap çet’elge çiqtingiz?
JAWAP: men bir yazğuçi dunyaning weziyitini obdan çüşinimen. Wetende böliwatqan tengsizliklerge çidimidim, kommunist Xitay hakimiytining xelqimge qaratqan téroristik herketlirini dunya jamaetçilikige anglitiş arzusi bilen wetendin ayrilişqa mejbur boldum…
SUAL: Şerqiy Türkistanda nime xizmet bilen şuğullinattingiz?
JAWAP: Muherrirlik hizmiti belen şuğullinattim.
SUAL: Siz qandaq tengsizliklerni nezerde tutiwatisiz?
JAWAP: Ahbarat-neşriyat, radio- teliwiziye orunliri reyal turmuşning inkasi, u özi obiyekit qilğan rayondiki köp sanliq kişilerning menpe’etige wekillik qilişi kérek.méning wetinim gerçe Xitay faşistliri mustemlike qiliwalğan rayon bolsimu Xitaylar dunya xelqining közini buyaş üçün bu yerde aptonomiya siyasitini yolğa qoyğan idi. Undaq bolğan ıken heqiqi türdiki aptonomoya siyasiti yurguzilişi kérek idi, emilyet undaq bolmidi, til yéziqimiz çetke qeqildi yaki körniştiki nersige aylandurup qoyuldi; normal diniy étiqad erkinligimiz boğuldi, yaki din faşistik hakimyetning menpeeti üçün xizmet qilduruldi; milli maaripimiz weyrançiliqqa uçridi, yaki Xitayning asimilatsiye qiliwétiş siyasiti üçün xizmet qilduruldi. Iqtisadiy jehette arqida qaldurulduq yaki teb’i bayliqlirimiz talan – taraj qilindi; hotun- qizlirimiz terbiysiz qalduruldi yaki işsizliq we namratliq tüpeylidin ayaq asti qilindi; téhi bu yetmigendek ular nomussizlarçe Xelqaradiki tughum konturuli atmospurasini bahane qilip nopusimizning normal köpiyelmesliktin ibaret qirğinçiliqni keltürüp çiqardi.
Balilirimizning ey boluş nisbiti atom sinaq qiliş, özuqluk yétişmeslik, yoqumluq késel, dawalitişqa pul bolmasliq, dohturhanilarda türlik tejirbilerge materyal boluş, tuğuluşqa az qalğanda qesten çüşürüwétilip organizimlirini sétiş, téhi yoruq dunya körmigen buwaqlarning qimmetlik ezalirini isil tamaq qatareda yiyilidiğan özuqluqqa aylanduruwétiş…qatarliq usullar bilen nopusimizning éşiş derijisini dunyaning herqandaq yeridikige nisbiten zor derijide töwenlitiwetti..Yesli terbiysini alğan balilarning başlanğuç terbiyesige ige bolişi, başlanğuçni pütküzgenlerning ottura mekteplerge, ottura mekteplerni pütküzgenlerning aliy mekteplerge, aliy mekteplerni pütküzgenlerning xizmetke kirişi bes muşkul bolup bala terbiyelep qatarğa qoşuş xelqimiz beşiha bala boldi. Déhqanlar türlük heqsiz haşar we alwang yasaq derdidin halidin ketti, biz bularni ahbarat neşiryat wastiliri arqiliq xelqara jamaetçilikke uhturalmiduq, erzimizni atalmiş qizil Xitay hakimiytige anglitalmiduq, öz köz qaraşlirimiz kiçikkine bolsimu ekis etken ahbarat, edebiyat – senet, we siyasiğa ayit maqalilirimizni az bolsimu neşir qilalmiduq. Yazğuçilarning normal qelem tewritişige qattiq çek qoyuldi, undaq qilğanlar çiqip qalsa türlik yaman qalpaqlar keygüzilip türmige solandi, qestlep öltürüldi, sarang qiliwétildi mana bu tengsizlik bolmay nime?!
SOAL: anglisaq Uygurçe kitaplarni neşir qilmaq bekla teslişip ketti deydu rastmu? emiliyette çiqiwatqan kitaplar xéli köpken bu qandaq gep?
JAWAP: rast .Uygurçe kitaplarning xéli köp çiqiwatqanliğimu rast biraq u kitaplarning 95% tige kommunistik Xitay hakimiyitining tarixni burmilaş, milletni yoqitiwétiş, diniy étiqad erkinlikke yol qoymasliq, neşiriyat- ahbarat erkinligini çekleş, demokrattik pikirlerni basturuş, Uygurlar nopusning köpiyişining aldini éliş, türlük ussullar bilen ğeripçe pikir eqimining yamrap ketişining aldini éliş, Xitay medeniyitini perdazlap körsütüp xelqara jamaetçilikni we Uygur qatarliq yerlik Türkiy xelqlerni aldaş qatarliq rezil idiyliri singgen. Biz adette özimizge kéreklik kitap-jornallarni, gezit we teşwiqat materyallirini çiqiralmaymiz. Adettiki neşir qilinidiğan materyallarmu Xitaylarning qattiq tekşurişidin otidu.
SUAL:Uygurçe materiyallarni Xitaylar qaysi usulda tekşüreleydu?
JAWAP: u bek asan, ilgiri Uygurlarning téhi közi eçilmiğan çağlarda zeherlik sotsialistik eqidiler bilen bizni aldap, iqtidarliqlirimizni pepilep özi uqun xizmet qildurğan bolsa zaman özgergendin kéyin xelqimiz içidiki hulqi yumşaq, Xitay mekteplerde oquğan yaki Xitayğa mail iqtidarsiz kişilerni izlep tépip, ularni pul we hoquq bilen sétiwélip, şundaqla türlük siyasi otkemilerdin ötküzüp öz eqidisidin yatlaşqan, hükümran millet üçün qulçiliq qilidiğan bir Türküm ğalçilarni yitişturup işqa salidu.téhi ular xizmet bijirgende Xitaylardinmu aşuriwetidu. U yarimas insanlarning birdin bir alahidiligi şu bolğaçqa purset kelsila qerindaşliriğa qattiq özini korsitip eqeliy bolidiğan eserlerdinmu qusur izleydu. Nöwiti kelgeçke şunimu qisturup otey: Xitay jemiyiti uzliksiz tereqqi qilip özlirining muşu dewirde bésip otuşke tigişlik tereqqiyat yoloni tamamlawatidu, öz xelqini qudret tapquzuş yolida izliniwatidu, yéngiliqqa intiliwatidu, şu seweptin neşiriyat- ahbarat sahesidimu melum yéngi dewirge mas kélidiğan seyasetlerni tüzüp özi üçün xizmet qilduriwatidu. Ularning özliri üçün tüzgen siyasetlerni melum nisbette xelqimiz üçün xizmet qildurğilimu bolatti, bizdiki Uygurlarğa wekil bolup çong kiçik menseplerge qoyulğanlarning beziliri öz xelqige jan köydirişni xalimaydu, bezilliri bekla bilimsiz aq qarini periq etelmeydu, beziliri horun türlik medinyet bilimlirini, xelqara çong weziyetni we Xitay hökümitining siyasetliridiki biz üçün paydiliq hem paydisiz bolğan ajizliqlarni çuşenmeydu, yaki bolmisa çiwinning qulqidek hoquqidin ayrilip qéliştin ensirep tohu yüreklik qilip, medinyet tereqiyatimizğa putlikaşang bolidu. Yaki ğalçiliq qilipmu Xitayğa yahşiçaq bolalmaydu, yaki bolmisa milletning şu orundiki wekili boluşni qamlaşturalmaydu. Mundaq bir hikayini sözlep berey: Bir küni men bir yaş yazğuçining özem neşirge teyyarliğan kitapini melum bir kiçik işhanining mes’ulining yéniğa testiqlitiş üçün élip kirdim, eser nahayiti yahşi idi. Biraq xéliqi nadan “ bu bala bek yaş iken, esirini çiqirişqa aldirimayli, téhi resiminimu beremtingiz, taza kulkilik iş de bu 30 yaşqa kelgen soymilarning kitapiğa resimlirini bergili tursaq 50-60 yaşqa kirgenlerningkini qandaq qilimiz“ dédi. Emelyette Xitaylar yaşlarning eserliride démokratik idiyler köp dep qarap, neşir qilişni ançe halap ketmeydu. Ular esli hazir yétişip çiqiwatqan yaşlardin nahayiti çong umitlerni kütken, çonglirini bir nersilerni qilip yoqattuq, kiçikliri biz üçün xizmet qilidu dep çöçirini ham saniğan idi. Ular bügünki dewirdiki yaşlarni körüp özlirining çotni xata soqqanliğini bilip yetken bolsa kérek zeherhendilikining tiğ uçini yaşlarğa qaratti. Biz bir qançe yil tirişçanliq körsütüp yurup ming teste yaşlarning bir qisim eserlirini azraq bolsimu çiqiralaydiğan bolduq. Undaq kişilerning bizge tepip béridiğan her bir awariçiliqi Xitaylarni héçqandaq bedel toletmeyla mehsetlirige yetküzidu, kişilerning kallisini qandaq qilip özgertip özi üçün eşundaq hudini yoqatqan halda xizmetke salğili bolidiğanliği kişige sir bolup tuyilidu. Yene bir qétim bir yazğuçining esirini birqançe otkeldin saq salamet ötküzüp bir başliqning yeniğa élip kirsem buningda erkin muhebbetlişiştin ibaret ğeripning burjaçe erkinleştutruş iddiyesi bar iken, neşir qilğili bolmaydu, dédi. Emiliyette u eserde Uygur yaşlirining kommnist Xitay hakimiyitining Uygurlarni yoqitiwitiştin ibaret téroristik siyasetlirige bolğan isyankarliq royi ekis atturulgen idi. Ular özlirining menpeti üçün aqni qara qarini aq dep adetlengen.Yane bir parçe çong tuptiki esernı pilanğa yollap, 6 ay tehrirlikini qilip testiqlatqili kirsem birsi u başliqqa körset deydu birsi bu başliqqa körset deydu, axiri hemmisi meslehetleşkendek eserde milliy bölgünçilik idiyesi bar iken. Sawut damollamning obrazi ijabi qehriman qilip teswirlinip qaptu, Uygurlarning ezeldin doliti bolup baqmiğan tursa, dölet qurğan qilip teswirligen qandaq gep dep testiqlimidi. Radio teliweziye orunlirida bolsa Xitayning bu xil bésimi téhimu éğir. Hökümet Uygurlarning menpetige ayit jamiyetning qarangğu tereplirini ekis atturidiğan temidiki eserlerni işligili qoyuş uyaqta tursun hetta bezi çağlarda Uygur, Türk, milliy maarip, Şerqiy Türkistan digendek sözlerni işlitişkimu yol qoymaydu. Uygurlarning işligen her bir kiçik programmilirinimu qattiq tekşureydu. Eger Uygurlar işligen herqandaq filimde undaq atalğular bilip- bilmey tilğa elinip qalidiğan bolsa filim işliguçi qolğa élinidu yaki xizmettin tohtutulidu, şu orunğa mesul hadimlar emilidin élip taşlinidu, qattiq jazalinidu, hetta işligen filimida milliy hessiyat qoyuqken depmu bu kişige ohşimiğan derijide jaza bérilidu. Ahbarat peqet Xitayning mustebitligi, yerlik milletlerni medinyet jehetttin arqida qalduruş; asimilatsiye qiliş qatarliqlar üçün xizmet qilsila bolidu, uningdin başqa adette çingraq tinğilimu qoymaydu. Bu addiğina misallardin Xitaylarning Şerqi Türkistanda neşriyat we ahbarat saheside yolğa qoyiwatqan meniwiy jehettiki téroristik siyasitini xéli derijide çuşiniwalğili bolidu.
SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir Uygur tilida kitap we gezit-jornal çiqiridiğan qançe orun bar? yiliğa qançe hil kitap we gezit jornal çiqiridu? ularda qaçilik Uygur xizmet qilidu?
JAWAP:neşriyatlar on’ğa yetmeydu, her bir welayette birdin jornal we gezit çiqirilidu ( Qazaq, Qirğiz tillirida kitap-jornal neşir qilidiğanlirimu şuning içide) lékin bu metbuat orunlirida asasliqi Xitay tilida kitap-jornal çiqirilidu. Bir yilda tehminen ming hilğa yéqin kitap we gezit-jornal neşir qilinidu.Uygurçe çiqidiğan gezit jornallar tehminen 30–40 % ni igilişi mumkin, bularni tepsiliy sözlep olturmisammu siz bilisiz.asasliq başqurğuçi orunlarning hemmini Xitaylar igelliwalğan, melum bir çong neşriyatni misalğa alsaq uningda 500 ge yéqin adem işleydu, Uygur tehrir bolumide aran 47 neper muherrir işleydiken, buningdin metbuat orunliridiki Uygurlarning sanini qiyas qilğili bolidu.
SUAL: Şerqiy Türkistandiki Uygur tilida çiqidiğan ahbarat-neşriyat orunlirining iqtisadiy ahwali qandaq? xelqimiz qandaq kitaplarni yaqturidu?
JAWAP: Uygur tilida çiqidiğan metbuat orunlirining iqtisadiy ehwali tariximizdiki herqandaq çağdikige qariğanda intayin osal ehwqalğa çüşüp qaldi. Uygur millitining bügüngiçe mewjut bolup turişining asasliq seweplirining birini neşriyat-ahbarat orunliridiki Uygur tili medeniyat hadisisidin körgen Xitay mustebitliri yéqinqi bir qançe yildin buyan Uygur metbuat orunliriğa bolğan siyasiy bésimni hessilep aşuruştin başqa kitap we gezit-jornallarning sanini we sehipillirini atalmiş iqtisadiy we siyasiy seweplerge bağlap, kişini endişige salğudek derijide qisqartmaqta. Nurğun jornallar Xitay qesten keltürüp çiqarğan bay eldiki namratçiliq destidin tohtap ketti we tohtap kétiş aldida turiwatidu. Bezilirining sehipiliri hessilep qisqartilip ohşimiğan bir nersige aylandurulup qoyuldi. Neşriyatlar we gezit-jornal tehrir bolumliri éğir iqtisadiy qiyinçiliqqa duç keldi, Şerqiy Türkistandek tebe’i bayliqi köp, yerlik itnik milliti qedimiy we mediniyetlik bir elde tarixta korulup baqmiğan derijidiki mediniyet qirğinçiliqi yüz bériwatidu. Metbuat orunliri iqtisadiy qiyinçiliq destidin bar puliğa kitap çiqirip maaş tarqitişqimu amalsiz qeliwatidu. Melum bir neşriyatning xelqperwer bir mesuli atalmiş Uygur aptonum rayonning melum bir qorçaq hakimidin neşriyat üçün mebleğ soriğanda „kitap çiqirimiz dep aware bolup yürgiçe bergen maaşni hejlep yatsanglar bolmamdu, nime béşimizni ağritip kiliwerisiler“digen. Bilmigen kişige bu bir adettikiçe söz bolsimu bilgen kişige nisbiten bu bir qorqunçluq signal. Qarang bizning pisihik jehettiki ajiziliqimizni néme dégen biliwalğan? Biz hiyalimizda yoq yürgen bilen dunyağa nupus wabasi we qarnining açliqidin şekillinip qalğan ğayet zor istimal baziri arqiliq insaniyetke apet élip kelgen, özining eqil parasitige tayinip yaşaşni bilmey Uygurning mol tebi’i bayliqlirini talan taraj qiliş bedilige semirip, közlirige yağ tiqilip ketken bu tuğma eqli kemtuk milletning bizni tar yerge qistaş üçün baş qarurup tepip çiqqan atalmiş beş ming yilliq tarixidiki bu tunji keşpiyatini. Qarang! Insaniyetning behti üçün birer keşpiyatni yaritişqa musteqqil eqil parasiti yetmigen bu milletning, nupus jehettin özi bilen ruşen küç sélişturmisi hasil qilidiğan ajiz milletlerni qandaq şekiller bilen asimilatsiye qilip yoqutuwétişke işlep ketken kallisini. Zeminimizni aldi, tebi’i bayliqlirimizni talan taraj qildi, xelqimizni nadanliqta qaldurup iqtisadiy jehettin weyran qildi, diniy étiqadimizni suslaşturdi. Eemdi umu yetmigendek rohiy dunyayimizğa qiliwatqan bu tajawuzini tohtutuş kérek idi. Rast kitap materyallar Uygur tilida çiqmaydu emes çiqidu. Sanimu xéli bar, lékin yahşi kitaplarni yézişqa yaki terjime qilişqa yol qoymaydu. Tariximiz, diniy étiqadimiz we milliy medeniyitimizge ayit kitaplirimiz ming qétim taraşlinip, burmilinip özige layiqlasturulup yaki apturlarni tar yolğa qistaş arqiliq ijat qildurup héçnimige ohşimaydiğan nersige aylandurğandin kéyin neşir qilişqa yol qoyidu. Yene bezi çiqiwatqan kitaplarning waqti ötken.
SUAL: anglisaq BDT pen maarip teşkilatidin Uygurlarning maaripini we milliy medeniyitini qutuldurup qéliş üçün nurğun pul bériptu bu rasmu? bu pullarğa xéli köp kitap materyal neşir qilinğandu herqaçan?
JAWAP: rast, nahiti köp pul bergen iken, biraq uning bir qismi kitap-materyal neşir qiliş üçün işlitildi, qalğinni nimige işletkinini éniq bilmiduq. Bir qismiğa kitap neşir qilinğini bilen neşir qilinğan kitaplarning maarip we milliy medeniyitimizge héç paydisi bolmidi. Buning sewepliri mundaq.1) Bu pullar bilen hökümet 80-yillarda neşir qilinip ketken eneniwi Uygur maaripi asasida tuzulup qalğan Uygur medeniyiti arqa körünuş qilinğan bir qeder yahşi dersliklerni Xitayning mustemlikiçilik siyasiti we Xitay medeniyiti arqa körüniş qilinğan kitaplarğa özgertip atalmiş Uygur „dersliklirini yéngilaş “ pilani emelge aşuruldi. Asasiy pen kitapliri kona peti qeliwerdi.2) Bu pullar bilen Xitaylar özliri alla burun waz keçken, xelqarada „ötmes mata zorlap sata“ğa aylinip ketken kommunizimliq iddiyler bilen kişini qaymuqturidiğan Xitay yazğuçilirining atizim terbiyisi, sotsializim, kommnistik ehlaq we atalmiş milletler ittipaqliqi qatarliqlarğa ayit milletni ğeplette qalduridiğan siyasiy we edibiy kitaplar neşir qilindi. 3) Bu pullar bilen balilar we maaripqa héçqandaq alaqisi bolmiğan Xitay, Rus we Uygur yallanma yazğuçilirining Xitaydin bizge miras qalğan sotsiyalizim iddiysi singdurulgen „qizil qiya“; „qanatliq het“; „çeksiz ormanliq qarliq dala“; „Dongzi“; „pulat qandaq tawlandi“; „buran balliri“; „Qizil laçin“; Le Ping tağa“; „Ludungyi“; „pidakar su işliri mutehessisi Wang Wei“ qatarliq ismini sanisimu ademning kongli élişidiğan insaniyet tepekkuriğa zit bir qatar bizni qulluqta qalduridiğan kitaplarni çiqardi.4) Bu pullar bilen yoqarqidek kitaplarni çiqirip, biçare mezlum xelqimizge zorlap sétip yiğqan pullarni belkim Qazaq, Qirğiz, Özbek, qatarliq biçare qerin daşlirimizni bizge qarşi sétiwélip, ular bilen wetenimiz we xelqimizning insaniy heq hoquqliri bolğan musteqilliq we horluk üçün koreşken şir yürek oğlanlirimizni qandaq qilip qirğin qiliş üstide tohtamlarni tuzgendu.5) Kitap materiyal neşir qilişqa ajritilğan pullarning köp qismi Xitay maaripini tereqqiy qilduruş üçün işlitiwelindi. Ular bir qisim yéngi derisliklerni neşir qiliwaldi, ariçiğa alte tayaq dep hemmidin ziyan tartqini Uygur milliti boldi. Qazaq, Mongğul, Qirğiz, Şiwe qatarliq mediniyette bir qeder arqida hesaplanğan milletler mehsetlik Uygurlarğa qarişi küç supitide tereqqiy qildurilidiğan bolğaçqa ularning bu pullarni işlitiş işliri Xitay hökümitining astirittin awaylap qomandanliq qilişi bilen bizningkidin éditliqraq boldi. Ular hazirğiçe ma’aripta qilalmay kelgen bir qisim işlirini qiliwaldi.
SUAL: xelqimiz qandaq kitaplarni yaqturup oquydu? neşir qiliniwatqan kitaplar bu hil ehtiyajni çanduralamdu? Uygurlarning kitap oquş qizğinliqiğa qandaq qaraysiz?
JAWAP: ejdatlirimizdin miras qalğan eneniwi tepekkurimizğa mas kélidiğan yéngiçe ma’aripimiz téhi güdek halitidila Xitay asaritige çüşüp qalğaçqa uningda özige has alayidilik we dunyawi zamaniwilik téhi şekillengini yoq. Maaripimiz intayin éhtiyajliq böliwatqan bilim igilirini Şerqiy Türkistanliqlarning emiliy yaşaş iqtidarini küçeytidiğan küç supitide nişanliq terbiyeleydiğan sestimiliq maarip nezeriyisini we yetekçi iddiysini iptidayi şekilde bolsimu barliqqa keltürelmiduq. (bunungda kommnist Xitay hökümitining hessisi bar elbette.) Bundaq bolğaçqa tuluq ottura, téhnikum, aliy tehnikum we aliy mekteplerde allaqaçan waqti otup ketken derislikler ötülidu, oqutuş usulliri hazirqi zaman xelqara weziyetke maslişalmaydu. Oquş pütküzgenlerning sewyisi özining milliy maarip en’enisi we milliy medeniyitige bir qeder mas kélidiğan mitotta tuzulgen ijtimayi penlerde bolupmu edebiyat, senet, tarix qatarliq penlerdiki sewiyesi dunyawi sewiyedin nahayiti yiraq bolsimu milliy medeniyitimizning başqa terkiwi qisimliriğa nisbeten bir qeder yoquri. Şundaq bolğaçqa kitaphanlarning mutleq köp qismining medeniyat sewiyisi ançe yoquri emes. Ular mustemlikiçilikning derdini yetküçe tartti, zamaniwi bilimlerni uguniştin nahayiti uzaq zaman mehrum qaldurulğaçqa hazirqi zaman dunya idilogiysi we zamaniwi penlirige ayit kitaplarni oquşqa ançe qiziqip ketmeydu. Ularning eng qiziqidiğini zulmet qaplap ketken rial hayatini birdem bolsimu untup, özlirining sunuq konglige teselliy isteş üçün kongluge birdin bir tesselli béridiğan islamğa , Uygur tarixiğa, Şerqiy Türkistan inqilawiğa we xelq eğiz edebiyatiğa ayit kitap materyallardur. Xelqimiz ilim sahesidiki éğir eqliy emgek telep qilidiğan temilarğa ayit kitap-materiyallarni oqumaydu yaki oquydiğanliri yoq hisapta. Bizde islam diniğa ayit her kim özi bilgençe şerhiylep baqqan, tariximizğa ayit köp burmilanğan Xitay we bir qisim Uygur ziyalilirining kitapliri köp neşir qilindi. Bularni oquş hazirqi zaman Uygurlirining „zamaniwi pen-tehnika „izdinişliri bolup qaldi. Lékin bundaq kitaplarning bir qeder bolidiğanlirini tapmaqmu asan emes, tapqan belenmu sétiwalalaydiğanlar nahayiti az sanni teşkil qilidu. Bezi kişilerning turmuştin eşininp az tula iqtisad qilğan puli siyasiy kitap matiryallarğa mejburi hetlinişke yetmeydu. Neşiryatlar hokometning başqa seliqliri yetmigendek xelqimizning béşiğa „kitap séliqi“ni muptila qildi. Ular pul tepiş üçün başqa yol tapalmay yene şu koturuşluk xelqimizni tapti. Xinjiang yaş – ösmürler neşriyati qatarliq bir qisim metbuat orunliri Xitayning mustemlike siyasetlirini teşwiq qilidiğan qurultay hojjetlerini, Xitay mustebitlirining hayati ekis etturulgen eserlerni, kommnistik iddiyiwiy ehlaq teşebbus qilinğan maqalilarni, atizim terbiysige ayit kişilerning diniy itiqadini zeherleydiğan neşir boyumlirini xelqimizning mejburiy sétiwélişi heqqide hökümetning namida qizil taşliq hojjet çiqirip jaylarda mejburi satti. Bu yerde zorul tépilip qalğaçqa bu hil “ kiatap séliqi“ keltürüp çiqarğan bir pajieni tilğa élip ötsem artuqçe ketmes dep qaraymen. Hotende bir déhqanning ikki balisi bar iken. Bir kuni melum bir neşriyat déhqanlarğa mejburi kitap sétiş üçün Hotenge keptu. Ular satqan kitaplarni almisa siyasiy jinayet bolidiken. xéliqi déhqan ikki balisini egeşturup bérip, yenidiki azraq pulğa baliliri yahşi körgen kitapni élip bériptu. Neççe kun otmeyla aka singil ikkeylen mekteptin kélip dadisiğa, muellimning 32 yuendin kitap materiyal puli élip kilişni eyitqanliğini deptu. Oyde pul yoq iken, u kişi pul ariyet élip turuş üçün barmiğan yeri qalmay aran digudek bir balisiğa yetkudek pul tepip kélip baliliriğa qattiq kayiptu we pulni yaşta çongraq bolğaçqa oğliğa bérip, qiziğa birelmeptu. Biçare güdek qiz kiçiçe yiğlap ming teste tangni atquzuptu. Singlisining eçinişliq yiğliğan yiğisiğa berdaşliq berelmigen xéliqi ösmür nahayiti parakende boptu. Ular ettigende mektepke mengiptu, mektep derwazisiğa barğanda ösmür yigit singlisiğa:
—– jenim singlim, bundaq qayğurma, me bu pulni oqutquçing´ğa bergin–deptu.singlisi bir tereptin heyran bolup, yene bir tereptin akisiğa koyinip:
—– aka sen işletkin, bu pulni men alsam sen qandaq qilisen–deptu. akisi gudeklik çiqip turğan sebiy közlirige yaş élip:
—–mendin haterjem bol, méning öydikilerdin hupiyane saqlap kéliwatqan azraq pulum bar idi, şuni bérimen deptu.Kiqik qiz huşalliqini basalmay akisining boyniğa esilip söyüp kétiptu we yügürgen peti sinipiğa kirip ketiptu. Emiliyette xéliqi ösmür balining yenida pul yoq iken. Singlisi kirip ketkendin kéyin, tebi’i bayliqliri Xitay teripidin talan taraj qiliniwatqan, dunya boyiçe eng bay döletke ayliniş ehtimali éniq bolğan bir elning bu biguna namrat perzenti mekteptin haliy bir jayni izdep tépip ésilip öliwaptu. Men bu weqeni anglap özemni tutalmay yiğlap kettim. Bu wetinimizde yüz bériwatqan pul we iqtisatqa bağlinişliq bolğan tümenligen pajialerning biri. Mana bu mustemlikiçilikning ewlatlirimizning beşiğa keltüriwatqan külpetliri, mana bu yerim esirdin buyan Xitay zeminiğa kéçe – kündüz toşulup kétiwatqan nefit we qimmetlik yer asti bayliqlirimizning bizge élip kelgen şapaiti, mana bu Şerqiy Tukistandiki bir çuka muz satidiğan manglur Xitayçilekmu puli yoq turup weten azat bolğandek terilirige patmay yaşawatqan Uygur baylirining yançuqiğa siğmay qéliwatqan nijis pulning hasiyiti, mana bu millitining insaniy heq hoquqlirini sétip milletning wekili boluş salayitige érişiwalğan qorçak hakimlarning bizge keltürgen şapaiti, mana bu buzuqçiliqa, zeherlik çekimlikke, haraq-şarapqa, qimar we türlik keypi sapalarğa bérilip ketken bir qisim baywetçilirimizning heyrihaliqi, mana bu 21- esirge saq-salamet ulişiwalğan mezlum xelqimizning ilim-pen sahesidiki kişini éçinduridiğan şum teğdiri. Muşundaq halettiki bir millette kitap oquş qizğinliqi yene qandaq bolmaqçi?! Muşundaq bir iqtisadiy jehettin talan taraj qilin’ğan, medeniyet jehettin weyran qiliwitilgen bir milletning ahbarat we neşriyatçiliq işliri qandaq bolmaqçi?! kişiler eng awal zağrada bolsimu uç wah qursaq toyğizişi kérek-de.
SUAL: wetinimiz Şerqiy Türkistanda hazirğiçe neşir qilinmay kéliwatqan isil eserler barmu? yana şundaq eserler yézilarmu?
JAWAP: Uygur xelqi 6 ming yilliq medeniyet tarixiğa ige qedimiy millet, buni dunya ilim sahesidikiler obdan bilidu. Biz şanliq medeniyitimiz bilen pehirlinişke tegişlik uluq milletlerning biri. Bundaq bir millette elbette nurğun mediniy, ilmiy miraslar bolidu. Lékin Xitay mustemlikisi içide yaşawatqan bizdin basqa xéli köp milletlerning ata-buwisi qongini eytip taşliwetken qeğezlirimu neşir qilinip boldi, biraq bizge ejdatlirimizdin miras qalğan neççe on ming parçe kitap Xitayning kitap turmiliride, çet’elning qarang’ğu kutuphanilirida, sawatsiz qaldurulğan xelqimizning quyaş nuri çuşmeydiğan qazinaqlirida héçqandaq qoğdaş tedbiri bolmiğan ehwal astida çirip ehletke aylinip barmaqta. Şerqiy Tukistanning qaysi bulingiğa barmang kona kitapqa putlişip yiqilip ketkili tas qalattingiz. Lékin Xitayning yerlik milletlerni medeniyette arqida qalduruş arqiliq yoqitiwétiştin ibaret tarixtiki bediwi milletlerning kitap köydirişidinmu neççe hesse éğir bolğan téroristik siyasetliri mediniyet miraslirimizning barğançe yoqulup ketişini keltürüp çiqarmaqta. Buningğa dunya jamaetçilikining diqqitini tartiş kérek. Weyran bolup ketiwatqan kitaplar ejdatlirimizning bizgila emes putkul insaniyetke qaldurğan bibaha soğiti.Sualingizning axirisiğa jawap bersem undaq kitaplar tohtimay yézilidu. Bezi qisqa waqitlarni hesapqa almiğanda Xitayning bizge uzliksiz zulum sélip kéliwatqiniğa ikki esir bolup qaldi. Bu jeryanda Nizari, Meşrep, Molla Musa Sayrami, Molla Bilal…. qatarliq buyuk ziyalilirimiz wujutqa çiqti we qimmetlik eserlirini qaldurup ketti. Uningdin kéyin Tejelliy, Qutluq Şewqi, Abduqadir Damolam, Abliz Mehsum, Abduhaliq Uyguri, Memtili Ependi… qatarliqlarni tikip osturgen bu millet Memtimin Buğra, Quddus Hujam Yarof, Ziya semidi, Turğun Almas, Abduşkur Memtimin, Murat Hemrayof… qatarliq buyuk alimlirimizni yetuşturup çiqti hem çiqiwatidu. Undaq asan iş yoq biz tarix sehnisidin yoqalmaymiz, xelqimiz téhi ejdatlirimizning izini bésip mangidiğan yéngi-yéngi turelmilerge hamildar bolmaqta. Xelqimiz hayatla bolidiken mediniyet işlirimiz we milliy musteqilliq koreşlirimiz tohtap qalmaydu.
SUAL: Şerqiy Türkistanda hazir bar bolğan ahbarat-neşriyat qoşunimizning milliy medeniyitimizni tereqqiy qilduruş jehettiki töhpisige qandaq qaraysiz ? milliy musteqilliq küreşlirimizdiki ularning orniğa qandaq baha bérisiz ?
JAWAP: meyli qehriman bolsun, yaki satqun bolsun, meyli adettiki kişi bolsun yaki bilimlik insan bolsun u eger Uygurla bölidiken yürikining şiwirlaşliriğa, we xelqining ingiraşliriğa qulaq sélişqa mejbur olidu. Inqilapçilar içidin satqunning, satqunlar içidin inqilapçilarning çiqip qélişini bir çetke qayrip qoyuşqa bolmaydu. Biz Uygur jemiyitide nahayiti pes körgen bir qisim kişilerning milliti üçün töhpe qoşiwatqanliqini, nayiti uluq bilgen bir qisim insanlarning milletke eytqusiz ziyan seliwatqanliqinimu korduq. Buning’ğa qariğanda ahbarat-neşriyat saheside işlewatqan kişilerning milliy medeniyitimiz üçün jan köydiriwatqanliri asasiy orunda turidu, biz bujehette Xitayğa qariğanda köp ewzellikke ige. Ularning konglini özimizge héç bir bedelsizla qaritalaymiz, buning özi bir ğelbe. Asan deyişimizdiki sewep ularning içide milliy hesiyati urğup turidiğan, millet dise nowiti kelgende jeninimu ayimaydiğan, kéçe-kunduz milletning ğemini qilidiğan, çiqiş yoli tapalmay tohtimay izliniwatqan, iqtidarliq we karğa kélidiğan kişiler 90% ni igileydu. Ular körünişte Xitay üçün işlewatqandek qilğan bilen emiliyette un tunsiz halda milliy menpetliri üçün küreş qiliwatidu. Ularning küçige sel qaraşqa qara-qoyuq hemmini bir tayaqta heydeşke bolmaydu.Eng addiysi ular Xitayning til yéziqimizni yoqitiwétiştin ibaret wehşi qara niyitige taqabil turup keldi. Milliy medeniyitimizni qoğdap qéliş jehette köp küç serip qiliwatidu we özlirining fonksiyunluq rolini jariy qilduriwatidu. Medeniyet jehette bek arqida qalğan millette milliy inqilapning ğelbe qilişi natayin. Neşriyat-ahbarat sahesidiki ziyalilirimizning inqilabimizğa obiyektip şert şarait hazirlaş jehettiki töhpilirige yoquri baha bériş kérek.Nesriyat-ahbarat sepidiki qerindaşlirimizğa Xitay hükümiti ezeldin işenmeslik, közge ilmasliq pözitsiyisini tutup kelgini yetmigendek emdi iqtisattin ibaret rezil közur bilen ularning kespiy işliriğa, a-iliwi turmuşiğa éğir qiyinçiliq keltürmekte. Bu bizge melum jehettin paydiliq Xitaylar ularning qimmitige sel qaridi, şunçe tirişipmu özlirige mayil qilalmidi. Hazir ularni Türküm-Türkümlep iş ornidin ayriwatidu we ayriş aldida turiwatidu.Ularning yahşi eserlerni neşir qilişiğa yol qoymayduyu kişiler burni quliqiğiçe toyup ketken siyasiy kitaplarni mejburi çiqarğuzup, uni sétip maaşingning 85% tini tap, bolmisa iş ornungni bikar qil dewatidu. Buningğa bir qisim herbiydin kesip almaşturğan we Xitay mekteplerde oquğan hoquq üçün, ailisining hatirjem turmuş keçurişi üçün milletni, millitning uluğwar menpeetini sétiwetidiğan munapiqlar yan tayaq bolup bériwatidu, hökümettin neşriyat-ahbarat işliri üçün bériliwatqan mebleğni teşebbuskarliq bilen tohtatquziwetip, xelqimizning kitaphumarliqidin ibaret artuqçiliqini Xitay üçün xizmet qildurup yerlik baylirimizning ikki tort tal puliğa tayinip kitap çiqartiwatidu. Mesilen, Şerqiy Türkistandiki melum bir neşriyatning adettiki bir xizmetçisi neşriyat-ahbarat sahesidiki Xitayğa putlikaşang böliwatqan bir qisim neşriyat hadimlirini qisqartiş, hökümettin pul almasliq, çiqiwatqan kitap-jornallarning sehipisini qisqartiş yaki tohtitiwétiş, kitaplarning sanini azaytiş, zorul tépilsa xelqning mebliği belen hökümetning siyasetlirini teşwiq qiliş jehettiki Xitayğa körsetken eqil- parasiti we bu jehette işligen emiliy xizmetliri hesabiğa neşeriyatning ezeldin yoquri sapaliq ziyalilarning basqurişida bolup kéliwatqanliğidin ibaret yahşi weziyetni özgertip bu orunning rehberlik salahiyitige érişiwaldi. Buning milliy medeniyitimizdiki çong bir tiradigiye bolğanliqini, xelqimiz uzaq otmey çuşunip qalidu.
SUAL: biz dayim çet’ellik dostlardin bizning uzaq tariximizğa, medeniyitimizge, qimmetlik asare etiqilirimizge, mol mediniy miraslirimizğa we özgiçe tağ deryalirimizğa qiziqidiğanliqini anglap turimiz, nemişqa şu heqtiki kitaplarni keng turde neşir qilip nowettiki iqtisadiy qiyinçiliqni yéngimaysiler?
JAWAP: bu sualni nahayiti yahşi soridingiz. Bizning taza şundaq qilğumiz bar. Lékin hemmidin qiziqarliqi özimizning ejdatliri qaldurup ketken mediniy miraslarğimu özimizning igidarçiliq qiliş hoquqimiz yoq. Bu gep yene ma’aripqa bérip çétilidu. Birinçidin yesli ma’aripidin tartip aliy mektep ma’aripiğiçe siz yuqarda tilğa alğan medeniyet hadisilirige çétilidiğan penlerge ayit bilimlerni balilirimizning yaş alahidilikke maslaşturup ügitip mangidiğan ma’arip systimisi yoq; ikkinçidin u nersilerni penler boyiçe ayrim-ayrim halda tetqiq qilidiğan ilim-pen muasselirimiz yoq; üçünçidin bu sahediki mutehesislirimiz kemçil; tortinçidin alimlirimizning bu heqte élip barğan tetqiqatliri Xitay hükümiti tereptin qattiq konturul qilinidu; beşinçidin nurğun tarixi miraslirimiz mustemlike halette bolğanliğimiz üçün bir qisim çet’el kutuphaniliri we muziyhaniliridin qayturup kélin’gini yoq; altinçidin nurğun mediniy yadigarliqlirimiz eslige keltüruş bahanasi bilen Xitay teripidin özgertilip kétiwatidu. (bunungğa addiy bir misalni korsitip otsem artuqçe ketmes: men 1998-yili idaridikiler bilen Turpanğa ziyaretke barğan idim. Idarining iqtisadiy qiyinçiliği bolğaçqa biz herqandaq bir medeniy yadikarliq ornining pulğa belet satidiğan rayoniğa kirelmiduq, içim aççiq boldi, özemning nersisidin eqelliy paydiliniş nöwiti kelgende paydilinalmidim, ziyaritimizning axirisida bizeklik ming oyini sirittin bolsimu körüuş pursiti kéliwatatti, biz u yerge barduq, méning tamaq yimisekmu yemey u yerni bir köriwalayli degen teliwim qara qosaq başliqimiz teripidin meshire bilen ret qilindi. Men bir usulni oylap taptim, qarisam çet’ellikler kirip kétiwétiptu, ularğa quşiliwalğim keldi, ular kelgende qoşulup kirdim, biz kirgen çağda qattiq nazaret qilinidiğan işikler çet’ellik dostlarni sahta, yasalma kulkiler bilen kütiwaldi, méning üstihan we tere renggim ularningkidin ançe periqlinip ketmigeçke menmu qizğin kütiwélindim we başqilarning diqqitinimu tartmidim.Biz hemme öylerni ziyaret qilduq, qizziq yéri özimizning medeniy yadigarliqimizni Engilizçe çüşendürüşke Uygurdin adem çiqmiğandek ademni yirgendüridiğan teleppuz bilen Engilizçini çala sözleydiğan bir manglur, tarixni 180 gradus burmilap, bu yerdiki mediniy miraslarni atalmiş qaysi sulali’lerdikidu Xitay senetkarlirining ijat qilğanliqini, Xitaylar bu ziminğa igidarçiliq qilmiğan dewirlerde yerlik xelqler teripidin weyran qiliwitilgenligini, özlirining buni qaytidin eslige keltüriwatqanliğini sözlidi, ğezeptin özemni öltüriwalğum keldi, aççiğimğa hay berdim. Ziyaret axirlaşti, basqilar çiqip kétiş üçün işikke qarap mang’ğanda méning ming teste kirgen bu yerdin ayrilğum kelmey hupiyane halda başqa terepke kettim, bulung tereptiki sim tartip qoyulğan „kirişke bolmaydu“ dep Xitay we Engiliz tillirida tahtay ésip qoyulğan bir jayğa közum çühüp qaldi. Nimişqidu şeytinim u yerge qiziqturatti, men u terpke bardim we yéngidin eslige keltüriliwatqan bir öyge kirdim, kirsem bir Xitay qoloğa lapatkini tutup tamni qiriwatqan iken, kirginimni tuymidi, men unimgğa guman neziri bilen qarap turdum, u saqmusaq turğan bir resimning köz qismini qirğili turdi. Men özemni basalmay „néme iş qiliwatisen“ dep soridim Xitay tilida. U qattiq çoçup ketti bolğay hoduqqinidin gep qilalmay qaldi, we Xitayçe bilidiğan bu „çet’ellik“ke heyran bolup qarap,“remont qiliwatimen“ dep jawap berdi. Men „bundaq qilsang bolmaydu, „men Ürümçidin keldim, ahbarat ornida işleymen, bu işingni maqale qilip yézip ilan qiliwetsem qandaq qilisen?“ dédim. U teste isige keldi we méning Uygurliqimni bilip yetti bolğay Xitayning Uygurlarğa qilidiğan körengligi bilen „boludu, yaz!“ dédi tehdit arlaş. Men emdi özemdin ensirep qaldim, eger u mehpiyetligini saqlaş üçün meni öltürüp işik aldidiki yardin taşliwetse naheqtin naheq ölüp ketmey, buni Xitaylarmu qanat astiğa alidu, meni kim aqlap çiqidu dep oylap,“tohtap tur“ dep qoyup yénip çiqtim, kiçikkinim üçün xéliqi ğalça başliqimning haywandek humuyişiğa qaldim. Eytay desem téhi, eytmay desem téhi, xizmetdaşlirimdin hökümetke çéqip qoyarmikin dep ensirep héçkişige eytalmidim. Uni yézip ilan qilmaqmu tes idi. Men bir Uygur alim bilen uçraşqanda bu weqeni sözlep bersem, u uliq kiçik tinip: „undaq işlarni az demsiz, bular kişilerdin hupiyane halda Xitaydin tépilğan medeniyet yadigarliqini Şerqiy Türkistanğa élip kélip komiwatidu, neççisi yerlik kişiler teripidin tutiwelindi, héliqi Xitayning dangliq tarixçisi, arhilogi Gomoroning 2 ming yil ilgiri yaşiğan Xitayçe şeir yazidiğan yalğan bir Uygur şaerni yasap çiqip Şerqiy Türkistanğa élip kélip Aksuning bir yézisiğa komdurup, neççe kündin kéyin kişilerni mejburi yiğip kélip, komgen nersini éçip ularni yalğan guwaliqqa tartip andin Xitayning ezeldin bu yerni başqurup kelgenligini ispatlimaqçi bolğanliğini, xélimu yahşi bir nerse yézip salmapsiz, yazğan bolsingiz hökümet bu çağqiçe ikki pütingizni bir ötekke tiqip bolatti“dédi.)Emdi öz gepimizge kelsek Xitay hükümiti Uygurlarning bu sahede izdinişini, tetqiqat élip bérişini, mundaqçe qilip eytqanda tarixning tarix petiçe eynen yézilip ketişini halimaydu. Nesriyat-ahbarat sahesidiki Xitaylar Uygurlarning bu jehetlerdiki ajizliqlirini biliwélip we çet’eldiki mujahitlirimizning yérim esirdin köprek ejri singip şekillengen hazirqi xelq’ara jemiyettiki Uygurğa bolğan qiziqiş pursitidin paydilinip tariximiz, diniy étiqadimiz, medeniyet yadigarliqlirimiz, asare etiqillirimiz, örpe-adetlirimiz, folklorimiz heqqidiki çet’ellikler, Uygur alimlar, we bir qisim Xitay alimliri yazğan, topliğan, tuzgen materiyallardin paydilinip özlirining menpeetige uyğunlaşturup neşir qilip keng Xitay we xelqara bazarlarda sétip bay bolup ketti. Biz bolsaq“ halwini hekim yer, tayaqni yitim“ degendek uningğimu, buningğimu erişelmey talan taraj qiliniwatqan nersillirimizning qaysi birsige yiğlaşni bilelmey yaşawatimiz.Asare etiqilerni neşir qilidiğanğa pul bolsa bolidiken, undaq kitaplar bizde samandek, téhi u kitaplarni foto nusqisi bilen renglik basmisi’ngiz bolmaydu, Uygurda undaq pul bolsa adettiki basma bilen besilidiğan pul az ketidiğan qimmiti yuqiri neşir qilinmay kelgen wetendin tartip tizsa yawropağa yetip kelgudek yoquluş girdawiğa bérip qalğan esil kitaplarni neşir qiliwalğan bolattuq. Xéliqidek BDT bergen pullarni bundaq işlarğa işletkili qoysa idi, insaniyet medeniyitidiki Uygur medeniyet miraslirini qutuldurup qéliştek buyuk bir emgek tamamlinatti, insanlarmu ejdatliri we tarixi aldida pehirlengudek bir iş qilğan bolatti.Buningdin ming- ikki ming yil awal „maytiri simit“; „Altun yaruq“; „Awesta“; „Şahname“ qatarliq kitaplarning Uygurçisini, „Türkiy tillar diwani“; Qutadğu bilik“, qatarliq şahane eserlerni, 300-500 yillar ilgiri „Hemisse“, „Tarixi Reşidiye“; „Ezizane Kaşigar“, „Tarixi Hemidiye“; „Qissesul Enbiya“ qatarliq buyuk eserlerni ijat qilğan, miladidin neççe ming yillar ilgirki sak dewridin tartip 40 – yillardiki Şerqiy Türkistan inqilabiğiçe 20 din artuq dölet qurğan, Turuk, Qazaq, Özbek qatarliq milletlerning şekillinişige asas bolup bergen, Komrajiwadek, Aqari mandadek, El farabiydek,Yusup has hajiptek, Mehmut Qeşqiridek, Elşir Nawayidek, Ehmet Yesiwidek buyuk mutepekkur, alim, peylasop, tilşunasliri bilen dunyada pehirlinişke heqliq bir milletning insaniyet teripidin untulup, Xitayning wehşi qirğinçiliqiğa qeliwatqanliği, medeniyet jehettin yawayi milletler qatarida saniliş girdawiğe élip kélingenligi, égilik we kişlik hoquqlirining dunya tarixida korulmigen sahta niqap içide depsende qiliniwatqanliği, erlirining qul, qizlirining didek orniğa çuşurup qoyiliwatqanliği qatarliqlarning 21-esirde yüz bériwatqanliği insaniyetni oylandurmiğiniğa men heyran.Biz insaniyet mediniyet oyğunişi güllep yaşniğan 20-esirde mustemlikiçilikning derdini yetküçe tarttuq, tarix bundaq heqqaniyetsizlik qiliwermeydu, perwerdigarning bizgimu buyriğini bardu, kişiler bizge qandaq zulum salğan bolsa perwerdigar ularni şuhil şekilde jazalaydu, muqeddes kitaplarda u “ men deginimni qilimen, siler körisiler“ degen. Biz Xitay oyliğandek asan yoqitiwetkili bolidiğan ular hem yoqitiwetken milletlerge ohşimaymiz. Xitaydin qélişmaydiğan seltenetlik tariximiz bar, tarix bizge zulumdin qutuluş pursitini yene béridu.
SUAL: Siz nezerde tutiwatqan isil eserler hazirmu yéziliwatamdu? bundaq eserlerning neşir qiliniş imkaniyiti qançilik? Xitaylarning til yéziqimizni yoqitiwétiş ihtimalliqimu barmu? bizni ular rastinla tarix sehnisidin yoqutiwetermu?
JAWAP: yéziliwatidiğu, Alim Abduşkur Memtiminning „Turan tarixi“; (Qedimqi merkizi asiya), „Uygur muqam hezinisi“, „Qutadğu bilig hezinisi“, Uygur pelesepe tarixidin omumiy bayan“; „Farabiy we uning pelsepe systimisi“; Uygur taş kemir seniti“, „Uygur tebabiti we Ibnsina“ qatarliq eserliri, Alim Turğun Almasning“ Honlarning qisqiçe tarixi“, „Uygur kilassik edebiyat tarixi“, „Uygurlar“qatarliq kitapliri téhi yéqinqi yillarda neşir qilindi. Yena nurğun eserler yéziliwatidu. Bundaq eserler adette Uygur medeniyet qatlimidiki hazirğiçe mujimel bolup kéliwatqan çong-çong mesililerni yorutup bériş mehsidide yézilidu, bu eserlerni yéziwatqan aptorlirimizning medeniyet sapasi yoquri bolğaçqa Xitay hükümitige asanliqçe quyruq tutqazmaydu.
Ular Xelqimizning başqilar teripidin burmilinip ketken tarixini xelqaradiki Rus, Erep, Grik, Xitay qatarliqlardiki nopuzluq menbeler asasida, yenimu éniq qilip eytqanda Xitayning ejdatlirining düşmenlik neziri bilen ata-bowilirimiz heqqide yézip qaldurğan tarixiy materiyalliri, mol we rengga-reng yazma yadikarliqlirimiz, wetinimiz Şerqiy Türkistandin bolupmu ejdatlirimiz eyni deweirlerde paaliyet élip barğan keng ketken asiya daliliridin yéngidin-yéngi bayqiliwatqan arhiologiylik tépilmilardin we xelqimiz arisida saqlinip kéliwatqan tariximizğa ayit qimmetlik folklor bayliqliridin paydilinip bügünki zaman tarix ilimining neziriyilliri we emeliyitige asasen nur çaqnap turğan tariximizni qaytidin yorutmaqta. Bir milletning tarixi uning ejdatliri bésip ötken rohiyet, medeniyet we jemiyet tereqqiyatining şu milletning milliy haraktirida yitilgen köllektip ang juğlanmisi bolup bundaq bir murekkep hadisini qanaetlinerlik yorutup bériş yaki wehşilik bilen yoqitiwétiş unçe asan iş emes. Millitimizning yéqinqi zaman tarixi bésip ötken buran çapqunluq yillardiki medeniyat hadisilliri gerçe qanliq bedeller hesawiğa qolğa kelgen bolsimu, bu aççiq reyalliq bir tereptin millitimizning dehşetlik zulumğa qarşi turalaydiğan immonet küçini yetuldurdi yene bir tereptin milliy medeniyet işlirimizning rayon harakterini alğan halda uzluksiz tereqqiy qiliweridiğanliqidin ibaret neziriye asasini yaratti. Nurğun kişilerde Xitayning millitimizni yoqutiwétiş üçün élip barğan téroristik herketlerdin qattiq çoçup ketip hudini yoqutup qoyidiğan rohiy alametler koriliwatidu. Bu nowitide kelguside mewjut bolup turuş yaki turalmasliq mesilisidiki umitsizlikni keltürüp çiqiriwatidu. Unçiwala hoduqup kétişning yaki rohyi meğlubiyetçilik qilip asman örülüp çüşiwatsa astida manta yep olturuşning her ikkilisi xata. Qandaq qiliş heqqidiki sualğa hayajanlanmay turup qulaq salsaq Allahning iradisi bilen yurigimiz bir nerse deydu. Yürekning bu hil soqişi musteqilliq herkitimizge mol ilham bériştin başqa medeniyet sahimizdimu nadir eserlerning uzliksiz meydanğa kélişige sobiktip jehetin imkan hazirlap béridu.Bizning ziyalilirimizning yüki nahiyiti éğir, bir tereptin ular xelqimizni yeteklep méngiş jehette tarixta korulup baqmiğan qiyinçiliqqa duç kelse yene bir tereptin murekkep bolğan xelqara ahbarat-neşriyatçiliq kilimatining paydiliq we paydisiz bolğan türlük tesirlirige uçrimaqta. Nemila bolmisun ular xelqi bergen aq sütni halallap içiwatidu. Ularning rohi kotirenggu, iradisi çing, umitwarliqi yoquri. Eger ular Xitayning meniwi jehhettiki mustemlikisidin azraq bolsimu qutuluşni istise qatmu -qat muşkullukler bilen tolup ketken wetinimizdila eser elan qilişni istimey, bir qisim eserlirini weten siritida elan qiliş üçün yazsimu bolidu, undaq bolğanda qelemni erkin tewretkili, yürektikini digili we idilogiye sahesidiki mehsetlirimizni emelge aşurğili bolidu. Bir qisim ziyalilirimiz şundaq qiliwatidu, bir qisimliri bolsa çet’eldiki biz üçün paydiliq bu işni on tağning arqisidiki yétiş bes muşkul bolğan qiyin işmikin dep oylap qeliwatidu.
Bu xelq’ara weziyet we hazirqi zaman uçur tehnikisi bilimlirige sel qariğanliqtin başqa gep emes. (Ular xelqimiz soyup oqiğan bir qisim kitaplarni obdan bilidu, eger şundaq kitaplar bolsa xelqimizning çet’eldiki küçliri uni jan dep neşir qilidu.) unungdin başqa bu hil eserlerning az bolsimu wetende élan qiliniş imkaniyitimu bar lékin bekmu tes, bir parçe Uygurğa paydiliq kitapni Xitayning paylaqçiliri nahayiti asan biliwalidu (sir saqliyalmasliqtin ibaret ajizliğimizdin düşmen asan paydilinip ketidu.) çunki bir yahşi kitap neşir qiliş pilaniğa kiriş üçün başta Uygurlardin terkip tapqan 1) mes’ul muherirning, 2) işhana mes’ulining, 3) bolum mes’uluning tallişidin ötkendin kéyin çong bölümde şu çong bölümdiki yoquri inwandikiler, atalmiş siyasiwiyligi yoquri emeldarlar qatnasqan çong yiğin éçip, tizimliktiki kitaplarni neşir qilsa bolamdu bolmamdu bu heqte neççe kun talaş tartiş qilip qattiq tekşurgendin kéyin talliwelinidu. Bu basquçta kitapning eng esilliri şalliwetilidu.
Qalğanlirini pilanğa kirguzup her bir kitap heqqide Xitayçe arhip turğuzilidu anden yoqurğa qaritilip şallanğan qara tizimliktiki kitaplar we tallanğan teleylik kitaplar heqqide Xitayçe tepsili dokilat yézilip neşriyat mes’ulliriğa yollinidu, atalmiş mutehesislerning tekşurup bekitiştin kéyin ohşimiğan milletlerning tilida kitap jornal neşir qilidiğan çong bolumlerning we neşriyatning küçlük siyasiy otkelge mesul başliqlirining téroristik keypiyatta éçilidiğan, neççe kunge sözilidiğan yiğinida kitaplar qattiq tekşurulup bir qétim şallinidu. Bu qétim tizimlikke kirip qalğan ular başta bayqiyalmiğan yahşi kitaplar tizimliktin öçirilidu.
Axirida bir hil tizimlik teyyarlinip, kitaplar Henzuçe arhiplaşturulup neşriyattin bir derije üstün bolğan neşriyat- ahbarat idarisiğa yollinidu, ular her bir neşriyattin kelgen kitaplarning neşir qilinmaqçi bolğan tizimlikini neççe ay muzakire qilip, şallaydiğanlirini şallap bir tizimlik teyyarlap, emde neşir qilsang bolidu dep neşriyatlarğa çüşürüp béridu. Bular kitapning teqdiri belgulinidiğan birinçi çong otkel, buningdin ötkenlik kitapning resmiy neşir qilinidiğanliği emes. Téhimu éğir bésim peyda qiliwatqini towendiki ikkinçi basquç: buningda kitap 1) mes’ul muherrirning qattiq tehrirlişidin otidu, 2) işhana mes’uli üstidin körüp bekitidu, 3) melum bir yoquri inwandiki işençilik dep qaralğan kişi tekşurep bekitidu, 4) tehrir bolumining ikki yaki uningdin köp başliqi ayrim-ayrim halda tekşurep bekitidu, 5) neşriyatning kespiy xizmetlerge mes’ul basliqi tekşurup testiqlaydu, hem pikirini yazidu, 6) undin kéyin melum bir hökümetke işençlik dep qariğan pen mutehesisining körüp siyasiy jehettin bikitip bérişige mesile çiqip qalsa jawapkarliqqa tartiliş bedilige körüp bériş hawale qilidu, 7) kitap biçare tola tayaq yep halidin ketken Uygur mehbusqa ohşap qalğan halette Xitay döletlik hewepsizlik (jasusluq) idaresige qayitip kélidu, tekşurilidu. 8) neşriyat-ahbarat edarisi hadimliri we başliqliri qol qoyğandin kéyin ölgen yaki yerim jan halettiki kitap neşriyatqa qaytip kélidu. 9) neşriyat başliqi tekşürüp qol qoyğandin kéyin kitap zawutqa yolğa çiqidu, 10) bu jeryanda neşriyatning siyasi işlarni téhimu küçeytip yolğa qoyuş üçün quriwalğan omumiy işlar tehrir bolumining tekşurişi we testiqlişi bilen undin kéyin zawutqa yollinidu. Kitap çiqqandin kéyin 1, 2 ay içide 1) atalmiş XUARning teşwiqat ministerligi, 2) Xitay hükümitining mehpiy saqçi(jasusluq) idarisi, 3) yerlikke orunlasturulğan alahide hadimliri, 4) neşriyat-ahbarat idarisi, 5) ijtimayi penler akademiyisi, 6) jamaet hewepsizlik nazaritining munasiwetlik işhaniliri qatarliqlar eserning hökümet orunliri bekitip bergen halette çiqqan-çiqmiğanliğini tekşureydu. Mesile bayqalsa derhal uhturuş çiqirip kitapni çekleydu hem bu kitapni çiqirişqa qatnaşqan orun we şehislerni mesuliyitining az köplikige qarap qattiq jazalaydu.
Bularning her yili çiqiwatqan kitaplardin siyasiy xataliq izlep yazğan ilmiy maqale we pikirliri ming bet étirapida kitap qilinip, neşir qilinip hökümet orunliriğa mehsus bu jehette işlep bérip jan baqidiğan Uygurçini bilidiğan yallanma hadimlarğa, jamaet hewepsizliki orunliriğa, mehpi saqçi orunliriğa, neşriyat-ahbarat orunlirining mehpiyetlikni saqlaş işhaniliriğa, yoquri derijilik partiye-hökümet rehberlirige, hökümetning heqsiz ğalçiliqini qilidiğan ziyalilirimiz içidin çiqqan milliy munapiqlarğa huşyarliqni östürüş materiyali supitide tarqitip bérilidu. Ular segeklik bilen kitap materiyallirimizni küzütüp, waqti-waqtida hökümetke melumat yollap turidu.
Hökümet yoqarqi materiyallardin paydilinip, millitimizning ajizliq we küçlük tereplirini tetqiq qilidu hem bizni ajizlaştutuş, asimilatsiye qiliş jehettiki pilanlarni tüzüp çiqip xelqimizni çingraq tinğilimu qoymaydiğan haletke, jemiyitimizni üsti oçuq turmige ohşaydiğan zulimetlik dunyağa aylandurup qoyidu. Körünüşte hemme işlirimiz normaldek, tereqqiy qilmasliq xuddi özimizning horunliqidin kéliwatqandek ğayet zor, neççe milyon kişi qatnaşqan „sehne esiri“ni teyarlap Birleşken döletler teşkilati, Xelqara insan hoquqliri teşkilati, -Xelqara zorawanliq we qirğinçiliqning aldini éliş teşkilati, Yawropa itipaqi,şimali atlantik ehdi teşkilati, Xelqara pen-maarip teşkilati, ézilgüçi milletlerge hesdaşliq qilidiğan döleter, dunyawi meşhur şehisler qatarliqlarni we barliq insaniy hoquqliridin mehrum bolğan mezlum xelqimizni aldap, köz buyamçiliq qilip kelmekte.
Qarang mana bu her tereptin dez ketken kommnist Xitay hakimiyitining teşkiliy aparatliri otturisidiki özara işenç, mana bu Xitaylarning BDT pen-maarip teşkilatining yerlik milletlerning medeniyetlirini qoğdap qéliş ehdinamilliriğa emel qiliwatqanliqidin kélip çiqiwatqan „güzel“ aqiwet. Mana bu siz köngül böliwatqan milliy medeniyitimizning güllinişi üçün „uluq“ Xitay faşist hükümitining korsutiwatqan tirişçanliqliri. Ular nimidin şunçe qorqidu? qolida tomurning suniqi yoq xelqimizdinmu yaki hazirqi zaman türlik heq hoquqliridin mehrum bolğan ziyalilirimizdinmu? méningçe ular hemmidin bek bizning uzaq tariximizdin, özlirige peqetla ohşimaydiğan milliy medeniyitimizdin, reqiplirige tehdit bolup tuyilidiğan güzel diniy eqidimizdin, şunçe qilsimu héçqandaq yetekçisiz turupmu özgermeydiğan milliy oyuşqaqliq küçimizdin, mewjut bolup turuş üçün jan tikip yol izlewatqan kolliktip yoşurun engimizdin, yatlarğa asanliqçe buzek bolmaydiğan Uygurçe tepekkur engizimizdin téhimu yiğinçaqliğanda ölsekmu Xitayğa qenimiz qoşulmasliqtin ibaret heqiqettin bekraq qorqidu. Şunga bizning neşriyat-ahbarat işlirimizğa zeherhendilik bilen ziyankeşlik qilmaqta. Şundaq bolsimu bir qisim yahşi kitaplirimiz çiqti, çiqiwatidu, çiqidu. Xitay hazir maarip qorulmisini özgertip til yéziqimizni yoqutiwétiş suyqestide bolmaqta, bundaq qilsa yoqitimen dep mehsetke yétiş u yaqta tursun özige téhimu köp awariçiliq tepiwalidiğanliqini bilmewatidu. Ular jim-jit yatqan bir borining tumşiqini tatilawatidu. 50 yildin buyan Şerqiy Türkistanda uçriğan meğlubiyetlerni esliyelmeywatidu. Bu jeryanda bir Türküm Xitayğa Xitayning öz tili arqiliq taqabil turidiğan, öz millitini bu wehşi hökümetning türlik ziyankeşlikliridin saqlaydiğan ziyalilirimiz, inqilapçilirimiz, kesipdaşlirimiz yitişip çiqti.
Xitaylar bizge neşir qiliş imkaniyiti bermigen nurğun kitaplarni neşir qildi, men uni oquğandin kéyin közum eçildi, nimining heq nimining naheq ikenligini, kimning dost, kimning düşmen ikenligini we némining démokratiye némining mustebitlik ikenligini çüşendim. Meydanim éniq boldi, Xitay hükümitige bolğan öçmenligim téhimu küçeydi.Eger Xitayning millitimizge qaratqan zulumi muşu peti mengiwerse ularning Xitay tilini mejburi tangidiğan mekteplerning hemmisi Xitayğa qalidu, xelqimiz türlik sewepler we türlük qiyinçiliqlar tüpeylidin balilirini oqutmaydu yaki oqitalmaydu.
Buning sewebi mundaq 1) şaraiti bar bolğan kişilirimiz ming balaliqta çong bolidiğan bir balini Xitay qilip terbiylep çiqişni halimaydu, 2) xelqimiz iqtisadiy jehette qattiq talan-taraj qiliwitildi, bundaq ahwalda hem balilirini aliy mekteplerning yoquri oqutuş heqqini tölep oqutalmaydu, 3) eger bir Türküm ewlatlirimizni Xitay tilida terbiylise axirqi hesapta özining yéngiş tes bolğan téhimu küçlük reqiplirini yetildurip çiqidu, ular xelqimizning qelbide peyda qilğan jarahetni ewlatlirimizğa ming qilğan bilenmu untulduriwitelmeydu. 4) bizning medeniyat en’enimiz we tepekkur şeklimiz Xitay tili maaripini teb’i çetke qaqidu…. mana şundaq bir qatar sewepler tüpeylidin Xitaylarning bu qara niyiti xuddi“ beş yilda Engiliyidin, on yilda Amerikidin eşip kitimiz“ deginidek ham hiyal bolup qalidu.
Ular Hotende Uygurlarni Xitaylaşturuş üçün bir pilanni tüzüp Xitaylar bilen Uygurlarni arlaş oqutidiğan sinip açqan iken, oylimiğan yerdin Xitaylar Uygurlişip ketip bu sinipni taqaşqa mejbur boptu. Hitalaylar nimişqa Ruslarning tejiribisini qobul qilmaydiğandu, Ruslarning Gerbi Türkistan rayonida yürgüzgen Ruslaşturuş siyasiti néme boldi axir? Obiyektip riyalliqqa toğra kelmigen we yaman neyette élip bérilğan herqandaq herket şu herketning obiyektini bir mezgillik ziyan tartquzğini belen axirqi hésapta özlirining toligen neçe hesse artuq bedelliri köpüktek yoqqa çiqip hesret nadametni alidiğan qaça tépilmay qalidu. Xitay hükümiti xata qildi, özige özi awariçiliq tapti.
Ular dayim çong istiratigiyide yéngilidu, çünki adetlengen iptidayi tepekkuri bilen hüküm qilip dunya riyalliqidin yiraqlap ketidu. Şundaq bolğaçqa „qongamda iştinim yoq étim marjan buwi“ dep ajiz milletlerni qural küçi arqiliq talan taraj qilip topliğan bayliqlarni diwanidek sanggilitiwélip dunyaning bulung puşqaqlirida yurup, özining wehşi qiyapitini niqaplap yurgini bilen xelq’arada héç qançe inawiti yoq. Bir qisim ajiz ellerning ularning pulini eliwalğiçe sining toğra dep, pulini hejlep bolğandin kéyin „sini körmidim“ deyişimu şuning jumlisidin.Yiğinçaqlanğanda Xitay hükümiti Uygurlarğa qaratqan téroristik siyasetlirining undaq qilsimu, bundaq qilsimu béribir özliri kütkendek netije bermeydiğanliqini yéqin kelguside bilip qalidu. Ular téhi xelqimizge salğan kulpetliri üçün éğir bedel töleydu, xelqara sotlarda qattiq eyiplinidu, bizge qanliq qisaslirimizni alidiğan nöwet yitip kélidu. Dunyada axirlaşmaydiğan kéçe atmaydiğan tang yoq. Ular axiri tarixiy qanuniyetler aldida dunya xelqige, dert tartqan millitimizge tiz püküşke mejbur bolidu.
18/5/2002 Gérmaniye
LikeLike