Uyghur xelqining munewer perzenti, milliy musteqilliq kürishining aktip ishtirakchisi, wetenperwer, milletperwer ziyali Tohti Muzart ependi bügün yeni 2015-yili 5-ayning 29-küni (atalmish yürek késili bilen ushtumtut Xitay payitexti Pekinda bexitke qarshi) wapat boldi. Merhum Tohti Muzart ependi Uyghuristan tarixida kem körülidighan ziyalilirimizning biiri bolup, Uyghur  tarixigha da’ir “ Uyghur tarix medeniyet tetqiqati“, „Ottura esir Uyghur jem’iyiti heqqide tetqiqat“ , „Ottura esir Uyghur tarixi heqqide tetqiqat“ qatarliq yirik eserliri bilen tonulghan alim idi.

Tohti Muzart ependi 1959-yili 10-ayda Uyghuristanning Aksu wilayiti Bay naheside dunyagha kelgen. Tohti Muzart ependi bashlanghuch we ottura mektepni Bayda oqughandin kéyin, 1978-1982 yilliri Pekin Merkizi Milletler Uniwersiti tarix fakultitida oqughan.Uniwersititni püttürgendin kéyin xitay dewletlik xeliq qurultiyigha memur süpitide texsim qilinghan.

1990-yili Tohti Muzart ependi  Pekindiki Uyghur ziyalilirining qollishi we yardem qilishi bilen Yaponiye Tokiyo Unwérsititigha oqushqa kirip, 1995-yili tarix penliri boyinche Dokturluq ünwanigha érishken. Shu yili Xitaygha yeni Pekinge qayitqan we dokturluq disirtasiyesidiki Xitay Hökümitining Xitaydiki Uyghur qatarliq azsanliq étnik goruppilargha tutqan siyasiy, iqtisadiy we kultural pozitsiyisidin ibaret nazuk tema sewebidin hökümetning mexpiy nazaret qilidighan obyéktigha aylanghan.

Tohti Muzart ependi dokturluq désirtassiyesini yaqilash jeryanida xitayning Uyghuristanni bésiwalghandin kéyinki Uyghur qatarliq Türkiy xeliqlerge ayit mexpiy arxiplarni körgenliki üchün qolgha élinghan.Uni dewlet Uyghur we bashqa étnik milletlerni hökümetke qarshi isyan we musteqilliq yoligha küshkürtti, dewletni parchilash herkitige ishtirak qildi, Xitay dewlet mexpiyetlikini düshmen küchlerge ashkarilidi, dep eyipligen.

Shu seweptin 1999-yili 3-ayda Ürümchi sheherlik ottura sot mehkimisi teripidin, eyiplinip 11 yilliq muddet bilen siysiy hoquqidin mehrum qilinip türmige tashlanghan.

Tohti Muzart ependi türmige tashlanghandin kéyin Yaponiye hökümiti we Tokiyo Uniwérsititi uning erkinlikke chiqishi üchün talay qétim siyasiy we diplomatik charilerge bash urghan bolsimu, bu xizmet ijabiy netije bermigen. Tohti Muzart ependining Uniwérsitittiki muellimi uni izdep Ürümchige qeder kélip, dewlet ruxset qilmighanliqi sewebidin uning bilen körüshelmigen. Bu arida Engiliyediki xelqara Insan heqliri teshkilati xitay hökümitining Tohti Muzart ependini türmige tashlishining éghir insan heqliri depsendichiliki ikenlikini bildürüp dunyagha rafor ilan qilghan bolsimu, xitaylar uni serbest qoyup berish uyaqata tursun pozitsiyesini téxiu qattiqlashturiwetken.

Tohti Muzart ependi 2009-yili jaza mudditi pütüshke bir yil qalghanda türmidin qoyup bérilgen we qilghan jinayetlirini üstige élip, xeliq aldida töwe qilishqa  we Uyghuristan tarixini Xitaylarning menpetige uyghun qilip yézip chiqish we ilgirki heqiqiy tarixni  xitay tarixigha maslashturup özgertip yézishqa mejburlanghan.Bu ish alim Tohti Mozartqa intayin éghir kelgen we ömrining axirghiche xitaylarning bu zeherxendilikige qarshiliq körsetken.

Tohti Muzart ependi uning hayati we istiqbalini özgertiwetken Xitay Türmisidiki chéghida qiyin-qistaq, hiylemékir, aldamchiliq we pissixologiylik  iskenje qatarliqlargha bash egmey „Qedimki uyghur qanun wesiqiliri heqqide tetqiqat“,“Qedimki uyghur medeniyiti heqqide tetqiqat“,“Tarixiy rashididin kéyinki 300 yil“ qatarliq eserlirini bashlighanidi. Xitaylar 2014-yili saqmu-saq 9 yildin kéyin türmidin uni türmidin azat qilghanda uning salametliki éghir buzulghanidi. Xitaylar körünishte uni mudditi pütüp türmidin azat bolghandek körsetkini bilen jasus we paylaqchilliri arqiliq ailisige qeder bésip kirip, xatirjem ilmiy tetqiqat bilen shughullinishigha we adettiki ademlerdek yashishigha yol qoymighachqa, tolimu epsus  ushu eserlerni  axirlashturup xelqimizge teqdim qilalmidi.

Tohti Muzart ependi türmide tirniqi yulunup, alqinigha mix qéqilip qiynap iqrar qilduruldi, yalghandin imza étishqa mejburlandi, siyasiy we ilmiy küreshlirini siyasiy xataliq dep étirap qildurup millitimiz aldida  uning shexsiy iradisige qarshi sazayi we tewbe qildurulghanidi we shu wejidin qattiq yüzi tökülgenidi. Shundaq turuqluq Xitay tajawuzchilliri yene uning erkin jemiyette yashishigha yol qoymidi, gélini siqip turghan zeherlik tömür tirnaqlirini qoyiwetmidi.Tohti Muzart ependini ailisi we jemiyette közige kiriwélip, bir minutmu yalghuz qaldurmidi, qerindashliri, dostliri, ustazliri we kesipdashliri bilen xalighanche alaqe qilghili qoymidi.Milliy munapiqlar, xitay jallatliri we düshmen üchün ishleydighan yallanma jasuslar uni kemsitip, kemsundurup, chetke qéqip, kichik chüshürüp, uning uh dégüdekmu halini qoymighanidi.Tohti Muzart ependi 10 yillap sozulghan jismaniy we rohiy jehetlerdiki bésimgha bedashliq bérelmey, ulugh alladin asanliq tilep qollirini keng échip dua qilghanidi.Tohti Muzart ependining ölümi belkim uni menggülük aram élishqa muyesser qildi.Alla uninggha yardem qildi we perishtilliri arqiliq uni bu dunyadiki xitay duziqidin qutqazdi.

Hürmetlik Tohti Muzart ependi peqet bir ziyali, peqet bir ilim ademila emes eksinche milliy musteqilliqimiz üchün Idiologiye saheside baturluq bilen qelem kürishi qilghan quramigha yetken alim we anisining sütini halallap emgen shereplik bir inqilapchi, milliy qehriman we weten üchün ölgen shehidtur.Hürmetlik Tohti Muzart ependi bir qisim lakat, nan küchiki  we namert yallnma ziyalilargha oxshash Xitaylarning Uyghur xelqige, bolupmu Aqsu xelqige qilghan milliy zulimigha chidap yoquri mertiwe, aliy hoquq we saxta shan-sherepni qobul qilip yashashni özige rawa körmidi.

Biz weten ichi we siritidiki ziyalilar shu wejidin uninggha peqet:

Hey Millitimizning ot yürek oghlani Toxti Muzart!
Hey ejdatlirimiz, dewirdashliri we kelichek ewlatlar aldida yüzi yoruq ketken qerindishim.
Sen bizni dep ömürwayet éghir bedel töliding, séni hürmet bilen yad étimiz!Unutmaymiz!
Sen bizge menggülük ustazliq ünwanini heq etting, sen ebidiy bizning ülgimiz bolup ketting!
Sening söyümlük naming tariximizning sehipilirige altun bilen yezilghay inshaalla!
Hürmetlik Tohti Muzart sen peqet bir ziyali, peqet bir ilimigisila emes eksinche milliy musteqilliqimiz üchün Idiologiye saheside baturluq bilen qelem kürishi qilghan shereplik birjengkchi, qehriman we shehidsen.
Sening mertiweng üstün bolup Abduqadir dewmulla, Abduhaliq Uyghuri, Memeteli efendi (Tewpiq) we Küresh Küsen qatarliqlar bilen bir qatardiki ezmetsen….
Sen shiryürek Zeydin Yüsüp, hürmetlik dostlurum Abduhelil Abdumejit we Édirishan Mehsumlerge u dunyadimu muellim bolghaysen…!
Chünki ular sen we bizdek ilim saheside telim körgen sebdashlargha bashqiche muhtajliqini yoshurmay ochuq-ashkare éyitqan özini, dostlirini we özgilerni bilgen OYGHAQ ewlatlaridi!
Shereplik ölümingdin heset qilduq, janabiy Alla biznimu shu shereplik ölüm bilen riziqlandursun inshaalla!
Texir qil, bizmu izingdin bésip, mushu yol bilen arqangdin haman barimiz!-deleleymiz!

Janabiy Alla uning yéqin-yoruqliri we ailisidikilerge sebir ata qilsun! Janabiy Alla Tohti Muzat ependining yatqan yerini ebediy firdevis jennetlerde qilsun!Amin!

Tengritagh Akademiyesi 

Autori:Erdem

Meyli kör xushalliq, ya derd, ya piraq,

hayating sen üchün sinaqtur-sinaq.

Shatliqtin kérilip, ghemdin ézilme,

qalidu hemmisi, kétisen yiraq…

Her bala, müshküller béshinggha kéler,

sebirni dost tutsang andin yaxshiraq.

Shükri hem qanaet xeyirning béshi,

sewepning alimi ejir qil biraq.

Yaxshi ya  yaman yol tallimaq erking,

dunyaning ishriti we lékin tozaq.

Pütülgen qismetni yashaysen mejbur,

teqdirni chüshenmek eqildin uzaq.

Tewbe qil, Rebbingdin meghfiret tile,

hidayet alemge yigane chiraq.

Basqan her qediming ejelge nishan,

menziling axiri jennet ya dozaq!

24.04.2015  Wurmannsquick/Gérmaniye

A
Insan eqlining hazirqi bilish quwiti buyinche eyitqanda yer shari 4 qitim gumran bolup biz Insanlar beshinji qitimliq apiride qilin’ghan janliqlardin hésaplinimiz. Bizlermu qachan gumran bolimiz we qandaq sewep bilen yoqulimiz bukiyinki gep.
Gilobusqa qarap baqili, jenubi amirika qitesi sherqi qirghiqi bilen gherbi afriqa qirghaqliri bir -biri bilen jipsilishidu,likin shimali amirika sherqi qirghiqi bilen yawrupa ning gherbi qirghaqliri hergizmu jipsilashmaydu,
Xosh,shundaqla sherqi asiya qirghaqliri bilen amirikining gherbi qirghaqliri tiximu jipsilashmaydu, bu nimiliktin ? Bunung biz diqqet qilip ketmigen birer sewepliri barmu?
Yene bar,jughrapiyunlar hindi yirim arili ayrim bir qurughluq idi kiyin shimalgha surulup qistap asiya qitesi bilen birikti we hilimu shimalgha qarap her yili 1 ,2, santimetir ildamliq bilen suruliwatidu ,diyishmekte. Bular bikardin bikar chiqrilghan yekunmu hem hichqandaq sewebi yoq pakitmu?
Eslide yawrupa qurughlughi bilen shimali amirika qurughlughi otturisida kulimi texminen 10 million kuwadirat kilomitirliq bir chong zimin bolghan uni (atlantis ) qurughlughi dep atishidu.Hazir u zimin yer yuzide mewjut emes, peqet ( azorzis aralliri) la bar ,hiliqi chong ziminning peqet mushunchilikla qaldughi atlantik okian otturisida mewjut bolup turuptu.

Endi yer sharimizning sheriq teripige nezer aghdurup baqili,hazirqi xeritige qarisaq payansiz su we choxchuyup turghan bir munche arallarni kurimiz,ene shu arallar ornida bundin 11500 yillar ilgiri , bizdin ilgiriki hayatliq yashighan4-yaralmish dewridiki hayatliqning makani bolmish süpiti bilen ghayip qite Mu qurughlughi mewjut idi!  Unung dairisi amirika qitesining gherbi dingiz sahilliridin tartip asiyaning sherqi qirghaqlirighiche,shimaldin haway aralliridin bashlap jenupta milaniziye arllirini uz ichige ilip taki awistraliyening shimalighiche sozulup yatatti. Mana bu ( ewwili zimin) dep atalghan Mu qurughlughidur.
Hichkimmu kuz yumalmaydighan bir pakit bar ,u bolsimu topan balasi. Mushu topan balasigha tarixchilar11500 yil boldi deydu,shundaqla Atlantis  qurughlughining chukup ketken waxtimu 11500yil,qizziqarlighi shuki 4-qitimliq insanning apiridigahi bolmish ewweli zimin Mu qurughlughining chüküp ketken waxtimu yenila 11500 yil diyiliwatidu.

Bu yerde 3 xil halaketlik tarixning dewri peqet birla waqitni kursutup turuptu! Buni nime deymiz?
Peqet birla sewep – ghayet zor mitiorit ewwili zimin Mu qurughluqigha urulghan! Netijide wolqanmu,nechche aylar dawam qilghan is-tutekmu,alemni bir alghan (topan)balasimu birla waqitta yuz bergen. Shunung bilen atlantis ,ewwili zimin Mu ,64 million insan topi,hemme -hemmisi su astigha gheriq bolghan.,Shunung bilen 4- qitimliq hayatliq dewri axirliship 5- qitimliq hazirqi hayatliq dewri bashlanghan.

B

Aldinqi bayanimizda omumi ehwalatni bir qur suretlep berduq, endi ewwili zimin-Mu qurughlughi heqqide toxtalmisaqbolmighudek,chunki hikayimizning béshi mushu yerdin bashlinidu.

Ewwili zimin diyilishidiki sewep shuki-4- qitimliq insan turkumining peyda bolghan yirini kuzde tutup mushu ibare qollinilghan.U yerdin yasilip ,pushurulup dunyaning bashqa jaylirigha toshup apirilghan (naakallar)–yeni lay taxtigha yizilip alahide usulda pishurulghan tash taxtilar—diki mezmunlargha kure Mudiki insan hayatliqini 400 ming yilghiche ilgiri sürgili bolidiken,emma nisbeten énighiraghi 200 ming yilni mueyyenleshturush mumkun.
Ewwili zimin Mu igiz taghliri yoq,tuptuz ketken , qish bolmas ,yamghur -yéshinlik jem’i 3 parche zimindin terkip tapqan qurughluq. Uni ,birsi keng yene birsi tarraq-bezi yerliri tinip qalay digen 2 uzunchaq dingiz ayrip turidu. Zimin ustide 7 lik san’gha ishare qilip 7 chong sheher qurulghan,bu 7 chong sheherni we yene nurghun ushshaq-kichik sheher-yézilarni tutashturup örmuchuk tori ilhamidin örnek ilip yasalghan ghayet chong tashyoltori yasalghan .
Herqandaq qurulush asasen tash qurulmiliq,shundaqla bizdewatqan hiliqi tashyollarmu elbette tash qurulmiliq.( Bu yerde nimishqa tashtin yasalghan dimeymiz? Chunki u kishiler shunchilik kamaletke yetkenki ular tashni taghdin kolap emes belkim biz simontni arilashturup qaturup ishletkendek tash qurulmilirinimu shundaq yasashqan)

Ular wiman, dep atilidighan ucharliri bilen hemme yerni kizip chiqalighan,uzlirining uslubida yasashqan ghayet chong uchqur kimiliri bilen jenubi okyan we shimali okianlarni kizip chiqalighan( bilish kirekki uchaghda -tich okian -yoq idi!)
Hetta hindistan qurughluqigha boysunmay qarshiliq qilghanlighi uchun atom bombimu atqan.
U yerde on milletke tewe jem’i 64 million nopus bar’idi,bularning ichide aq tenlikler mutleq ustunlukni igelleytti,mushu milletlerning eng awan’garti shundaqla köp sanlighini igelleydighini, Quyasghning perzentliri büyük Uyghurlar digen xeliq idi.

Bu Bu büyük Uyghur digen xeliq ewwili zimin Mu diki chighidila hakimiyette alahide imtiyazgha ige idi,Ular 100 ming yil ilgirila köchüshke bashlighan, chünki danishmen -alimlarning hisaplishiche Mu qurughlughi bir dewirdin eyin halaketke uchirayiti
Eyni chaghda köchüsh üchün eng qolayliq 3 yol bar idi birsi Mudin sheriqqe qarap miksikidin utup atlantis qurughluqigha birish we u yerdin tiximusheriqqe ilgirilep Afriqadiki sehrayi kebirge birish.( U zamanda sehrayi kebir gul-gulustan zimin idi)
Ikkinjisi birma yolini boylap iran we babilon’gha birish,
Uchunjisi yapun- siriq dingiz ni boylap manjuriye we Büyük Türkistan yeni ottura asiyagha bérish.

Köchken Uyghurlar mushu axirida qeyit qilin’ghan 3- yolni talliwalghan, chunki bu yol bilen intayin keng zimin’gha ulashqili bolatti.

C

Shundaq qilip kuchmenler 3 yunulushni boylap uz nishanlirigha yetti,endi qalghan xeliqning teghdiri qandaq boldi?

Apet bir qitimdila yuz bermidi ,belkim bir nechche qitim özini kursetti,destlepte intayin kuchluk déngiz tashqini yuz birip ewwili zimin Mu qurughlughining jenubi terepliri asmanu-pelek yopurulup kelgen su astida qaldi,zimin chayqaldi,tewridi,kiyin tinchidi,kishiler sheherlirini igiz tupiliklerge séliship tiximu igiz qorghanlar bilen qorshidi.,Likin sawaq ilishmidi,ziminimiz berqarar,mustehkem,apet utup ketti,dep qarashti,alim ulimalarning sheriq we gherip taman köchüsh heqqidiki teklip-pikirlirige iren qilishmidi.Hökumet bash bashtaqchiliq aldida ajiz qaldi,shunung bilen kelgusini kuzde tutup herxil ilimler heqqide shundaqla bisip kiliwatqan apet heqqide yazmilar yizip uni lay taxtilargha köchurup alahide usulda pushurup nurghun tereplerge yollap saxlashni orunlashturdi,asasen hazirqi miksika, misir – babilon, we Hazirqi Uyghurlarning ming ilgirki dewlitige bashabaliq bolghan hazirqi mungghul dalasidiki qara balghasun sheherlirige yötkidi.

Muning ewwili zimin diyilishidiki sewep shuki-4- qitimliq insan turkumining peyda bolghan yirini kuzde tutup mushu ibare qollinilghan.U yerdin yasilip ,pushurulup dunyaning bashqa jaylirighatoshup apirilghan (naakallar)–yeni lay taxtigha yizilip alahide usulda pishurulghan tash taxtilar—diki mezmunlargha kure Mudiki insan hayatliqini 400 ming yilghiche ilgiri surgili bolidiken,emma nisbeten énighiraghi 200 ming yilni mueyyenleshturush mumkünken.
Ewwili zimin Mu igiz taghliri yoq,tuptuz ketken , qish bolmas ,yamghur -yéshinlik jem’i 3 parche zimindin terkip tapqan qurughluq. Uni, birsi keng yene birsi tarraq-bezi yerliri tinip qalay digen 2 uzunchaq dingiz ayrip turidu. Zimin ustide 7 lik san’gha ishare qilip 7 chong sheher qurulghan,bu 7 chong sheherni we yene nurghun ushshaq-kichik sheher-yizilarni tutashturup umuchuk tori ilhamidin urnek ilip yasalghan ghayet chong tashyoltori yasalghan .(Tewrat we Zeburdiki yette qolluq shamidan we Uyghurlarning hazirqi yette qolluq yaghach arillirini eslitidu.)
Herqandaq qurulush asasen tash qurulmiliq,shundaqla bizdewatqan hiliqitash yollarmu elbette tash qurulmiliq.( Bu yerde nimishqa tashtin yasalghan dimeymiz? Chunki u kishiler shunchilik kamaletke yetkenki ular tashni taghdin kolap emes belkim biz simontni arilashturup qaturup ishletkendek tash qurulmilirinimu shundaq yasashqan.)

Ular wiman dep atilidighan Ayripilanliri (ucharliri) bilen hemme yerni kizip chiqalighan, uzlirining uslubida yasashqan ghayet chong uchqur kimiliri bilen jenubi okian we shimali okianlarni kizip chiqalighan( bilish kirekki uchaghda -tich okian -yoq idi!)
Hetta hindistan qurughluqigha boysunmay qarshiliq qilghanlighi uchunatom bombimu atqan.
U yerde on milletke tewe jem’i 64 million nopus bar’idi,bularning ichide aq tenlikler mutleq ustunlukni igelleytti,mushu milletlerning eng awan’garti, hakimiyet üstidikisi  shundaqla kup sanlighini igelleydighini  Uyghur digen xeliq idi.

Bu Uyghur digen xeliq ewwili zimin Mudiki cheghidila hakimiyette alahide imtiyazgha ige idi, ular 100 ming yil ilgirila kuchushke bashlighan,chunki danishmen -alimlarning hisaplishiche Mu qurughlughi bir dewirdin keyin halaketke uchirayitti
Eyni chaghda köchush uchun eng qolayliq 3 yol bar idi birsi (mu) din sheriqqe qarap miksikidin utup (atlantis) qurughluqigha berish we u yerdin tiximu sheriqqe ilgirilep sehrayi kebir ge birish.( U zamanda sehrayi kebir gul-gulustan zimin idi)
Ikkinjisi birma yolini boylap iran we babilon’gha birish,

Uchunjisi yapun- siriq dingiz ni boylap manjuriye weottura asiyagha birish.Köchken Uyghurlar mushu axirida qeyit qilin’ghan 3- yolni talliwalghan,chunki bu yol bilen intayin keng zimin’gha ulashqili bolatti.

D

Shundaq qilip kuchmenler 3 yunulushni boylap uz nishanlirigha yetti, endiqalghan xeliqning teghdiri qandaq boldi?

Apet bir qetimdila yuz bermidi, belkim bir nechche qitimuzini kursetti,destlepte intayin kuchluk déngiz tashqini yuz birip ewwili zimin Mu qurughlughining jenubi terepliri asmanu-pelek yopurulup kelgen su astida qaldi,zimin chayqaldi,tewridi,kiyin tinchidi,kishiler sheherlirini igiz tupiliklerge séliship tiximu igiz qorghanlar bilen qorshidi.,Likin sawaq ilishmidi,ziminimiz berqarar,mustehkem,apet utup ketti,de pqarashti,alim ulimalarning sheriq we gherip taman kuchush heqqidiki teklip-pikirlirige iren qilishmidi.Hukumet bash-bashtaqchiliq aldida ajiz qaldi,shunung bilen kelgusini kuzde tutup herxil ilimler heqqide shundaqla bisip kiliwatqan apet heqqide yazmilar yizip uni lay taxtilargha kuchurup alahide usulda pushurup nurghun tereplerge yollap saxlashni orunlashturdi,asasen hazirqi miksika, misir – babilon, we hazirqi mungghul dalasidiki qara balghasun sheherlirige yötkidi.

Kiyinki qitimliq zerbe intayin dehshetlik boldi,yeni zimin asmandin pestke tashlighandek su astigha toghriraghiyer asti -wolqan chogh ichige gheriq boldi!

Shunung bilen shanliq medeniyet yartqan bu zimin,insanning kiyinki apiridigahi bolghan buyuk Mu qurughlughi yer yuzidin yoqaldi.!
Nahayitiaz sandiki kishiler aman qaldi,ular hazir nede?Baylar, mertiwelikler we yoquri tebiqidikiler köchüp, namrat we qullar dehshetlik xeter ichige tashliwitildi,Ular milaniziye arallirida hilimu yawayi halette bolsimu saxlinip qaldi,ularning bishigha kelgen pajieni eyitip-yizip bolghili bolmmaydu.Chunki chong qurughluq zimin astigha chökti,yoqaldi,parche-purat arallarla qaldi,yiqinraqliri uzup baralidi,qalghanliri payansiz ochuq dingizda ulumge yuzlendi,arallargha uzup baralighanlirimu achliqning derdini tartishti,yigudek hichnime yoq,destlep suda leylep yurgen uluklerni yiyishti,kiynumu tugep qiri churilirini yiyishti,axirida bir -birini yiyishti ,shunung bilen adem gushi yiyish ularning pishanisigha yizilghan teghdir bolup qaldi,ta hazirghichimu insan etining temini tamship qoyudighan tegi pes qullarning ewladi hésaplanghan milaniziylikler uchrap turidu.
Bayam biz hazirqi mongghul dalasidiki qarabalghasun shehirini tilgha ilip uttuq,uchaghlarda bu yer hazirqidek chul ,tash-shixilliq yer emes idi, u bir jennetdin nishan biridighan suluq, qish pesli illiq yaz pesli nemxush makan idi. u yerlerde issiq iqlimgha kun’gen mamunit(hazirqi pillarning ejdadi) lar yashaytti.Del-derex, su ,kuz yetkusiz yishil dala bu yerning esli tebiiti idi.

E

Yéngi makan’gha kuchup kilishken uyghurlar 18ming yilghiche ana zimin Mu bilen birdeklikni saxlashti,chunki bularning u yerdiki menpeeti,hezariti,tili chongqur hemjehetlikke ige idi,qachaniki u ana zimin Mu apetke yuzlinishke bashlidi shundin buyan u yerde tinichsizliq adetke aylan’ghan idi,sewep: birinjidin apet dewrep kelgenligi,ikkinjidin asasliq millet bolghan uyghurlar yingi zimin’gha kuchup ketken,uchunjidin u yerde qalghan milletler uz-ara pitishmasliq, niza we düshmenlik patqiqigha pitip qilishqan.. Peqet mushu chaghdila ilgirki beheywet 10 chong fediral dewlette yuksek  mertiwige ige bolghan uyghurlar endilikte yeni köchkendin kéyin musteqil (Quyash(Kun) impiriyisini qurushti, impiriyining zimini sheriqte yapunyigiche,gherbi shimalda taki sikandinowiyigiche, gherbi jenupta afinani uz ichige ilip ,anatoliye we babilonni shimaldin egip utup iranni uz ichige ilip putkul hindistan ,birma we filippinlar bu daire ichige kiretti. Mushunchiwila keng zimin (kun impiriyisi) ge teelluq idi..

Merkizi shehiri hazirqi qara balghasun shehiri xarabisining sherqige 9 kilomitir kilidighan yerde,sheher dairisi 25 kwadirat kilomitirliq orunni igelligen.Hichqandaq sipil-qoruq yoq,ahalisi putunley Uyghurlar,.Sheher -imaretliri yenila tash qurulmiliq.,Igiligi yuquri derijide tereqqi qilghan.
Ular nahayiti uzaq dewirgiche shanu- shewketlik impiriysini riwajlandurghan we mustehkemligen.Gheripte atlantis ili bilen babil we kichik asiye igidarlighi uchun pat-pat surkuliship qalatti.Hindistandiki dirawidlarning ejdadlirimu kuchi yetmigen teqdirdimu ara-sira topilang qilip qoyatti.
Mana mushundaq asayishliq ichide 70 ming yil utti.Zaman chögilep dewrimizdin ilgiriki 11500 yil awalqi muhletke yiqinlashti.
Mushu qaghish tekkur 11500- yil yer sharining apet qaynimigha shungghighan dewri hisaplinidu.Buchaghda atlantis ilimu,buyuk ana zimin Mu quruqlughimu suning tektidin orun ilishti, 25 million kwadirat kilomitirliq zimin su astigha chökse nime bolmaqchidi?

Netijide zor su apiti-topan balasi yuz berdi.Ziminni su basti!
Yer sharining sugha gheriq bolmighan yerliri intayin az qaldi,peqet Büyük Uyghur Ilining zor köpchilik zimini,afriqining bir qisim zimini,shimali amirika,jenubi amirikining bir qismi,axirida awistraliye ziminliri bu topan balasidin aman qaldi!
Qalghan ziminning hemmisi su astida bir dewirgiche chukup yatti

F

Aldinqi bayanlirimizda köchmenlerning 3 yunulush boyiche köchushke bashlighanlighini bayan qiliwiduq,elbette u köchmenler uzlirining milli terkiwi boyiche kuchushken,2-yol bilen köchkenler birma yolini boylap iran arqiliq babilon we kichik asiye etraplirigha kuchken.
Topan balasi yuz bergende ene shularning eng danishmini bolghan noh eleyhissalam uz makanlirining bekmu sugha yiqin we ongayla apetke uchraydighanlighini chushunup yitip derhal’intayin chong kime yasashqa tutush qilidu shundaqla hemme jan-janiwarladin birjuptin ilip kimini su yuzige chushuridu,digendekla topan bisip kilip 2-yol bilen kuchup kelguchilerning hemme ziminliri su ichide qalidu,peqet eshu kimila amanqalidu.Texminen 6 aydin kiyn su izigha qaytidu,likin kichikkine igey jirasi -igey dingizigha qara kul- qara dingizgha aylinip qalidu. Kime bolsa hazirqi turkiye- ermenistan chigrasidiki arart(judi) tighi üstige kilip toxtaydu,su qayitsimu emma su yuzi yenila mushu tagh usti bilen teng idi.
Buzamanda 3-yunulush bilen mangghan uyghurlarning mutleq kupchilik zimini su apitidin aman qaldi,chunki u zimin chong ichki qurughluq yiri idi.

1- Yunulush boyiche mangghanlar bolsa miksikani bisip utup atlantisqa we undin utup sehrayi kebir hem hazirqi erep ziminlirigha kilip orunlashti diduq,ene shu atlantis sugha gheriq bolghanda tashqinlighan su kichikkine jebiltariq boghuzidin qiyan bilen bisip utup eslidinla tiyiz ottura yer sayazliqini nahayiti chong bolghan ottura yer dingizigha aylandurup qoyidu,bu jeryanlarda meyli 2-yunulushtikiler bolsun yaki 1- yunulushtikiler bolsun peqet hiliqi noh eleyhissalamning kimisidikilerdin bashqiliri asasen putunley halak bolushti!
Endi yer yuzide aman qilishqini 3- yunulushni boylap mangghan Uyghurlar we bayiqi birla kimide seperge chiqishqanlar.

G

Atlantis qurughlughi chökkende xuddi putimizni yerge qoyghanda aldi bilen tapan ,andin kiyinput uchi yerge tigidighandek, bu qurughluqmu aldi bilen gherbi teripi yeni amirikining sherqi teripige udul kilidighan qismi sugha chukup andin yawrupagha yuzlen’gen sherqi teripi sugha chökidu,bundaq bolghanda ghayet zor su dolqun gheriptin sheriqqe urulup putkul yawru-kichik asiye-shimali afriqa bir mezgil su tégidin orun alidu.
Shundaqla ewweli zimin Mu qurughlughimu jenubi tereptin sugha chökup andin shimali terepliri sugha gheriq bolidu,shu seweptin ghayet su dolquni shimalgha urulup taki hin’gan taghliri ordus yaylaqlirighiche bolghan putkul sherqi -jenubi asiye bir mezgil su tigidin orun alidu, suning dolqun shidditi birin’g boghuzidinmu utup kitidu.
Aldinqi bayanimizda noh eleyhissalam we uyghurlar aman qaldi diduq,emma allaning bir dewirni yoqutuwitish iradisi bolidiken undaqta hichkimmu bu qismettin aman qalalmaydu.

Wolqandin chiqqan ghayet zor is-tutekler 6 ayghiche asmanda leylep yurdi,jahanqap-qarangghu boldi,zimindiki ot-chupler kun nuridin ozuq alalmighach hemmisi öldi. Aqiwet su qaytip ,alem munewwer boldi,likin hiliqi leylep yurgen intayin qélin chang-tozang we  bullaq latqa qewiti shimalgha surulup sugha chukmey qalghan putkul uyghur ziminini 15 mitir qilin tash-shixil bilen kumup tashlidi!
Shundaq qilip yer sharida tereqqi qilghan ,yuksek medeniyetke nail bolghan bir ewlat insanlar asasi jehetdin yoqaldi.!
Büyük Uyghurning qurup chiqqan buyuk (kun impiriyisi) shundaq qilip yoqaldi.
Uning ornida hazirqi payansiz ketken chul-idirliq mongghul dalasipeyda boldi.
Sunami urulghan chaghdiki hawa iqim zerbisimu bosh bolmidi,sheriqte shimaliamirika, shimali okiyan taki oral taghlirighiche bolghan putkul sherqi asiye bu weyran qilghuch boran-chapqunluq hawa iqimi ilkide halaketlik zerbige uchridi
Eng ichinishliq bolghini shanu-shewketlik  Kün patmas quyash  Impériyisi  15 métirliq tash- shixil,qum-topa astigha kumulgini  boldi…Shundaqla uyerge ilip birilip saxliniwatqan qedimi Mu qurughlughi heqqidiki yazma naakallarning yoqulup kitish teghdiri.
Shundaq bolsimu alla uz qoli bilen apiride qilghan hemme insanni putunley yoqutiwitishke irade qilmighan,shunga es-hushidin ayrilghan bolsimu birqisim insanlarni milaniziyide,payansiz tayga ormanliqining bulung pushqaqlirida,koinlunning qir -idirlirida intayin az sandasaxlap qalghan.
Buninggha biz hiliqi kimide aman qalghan noh eleyhissalamning aile- tawabiatlirinimu qoshimiz.

X

Endi riwayitimni dawam itey,biraq bu qitim sel arqigha chikinip bayan qilimiz:
Biz yer shari 4 qitim gumran bolup biz 5- qitimliq köpeygen insanlar diduq we uyghurlarni 4-qitimliq yaralmish dewridila tekammulliship bolghan qilip teswirliduq,emise bu Uyghurlar qeyerdin peyda boldi?
Yer sharidiki insanlarning 3-qitimliq tereqqiyat dewride insanlar shunchilik zor tereqqiyatlargha irishtiki san jehette zimin’gha patmighili,ilim-pen jehette hakawurliship bashqa qewim-milletlerni kuzge ilmighudek haletke yitishti,.Ilimde peqet (dushmen) ni yingiwilishnila kuzlesh tereqqiyat nishani qilin’ghashqa qural-yargh,adem qirish tixnikisi misilsiz tereqqiyatlargha irishti,herqaysi uluslar öz idiyelirini algha surushke intizar bolghach bir-birining kuz qarash,hezaret,uzgiche turmush usluplirigha hurmet qilish kuntertiptin yoqaldi.
Shundaq qilip her qaysi terepler uz kuch-qudritini misilsiz dep qarighashqa bir-birige hujum  qilish adettiki ishqa aylinip qaldi,aqiwet shunchilik zor bir urush qaynimigha kirip qilishtiki hichqaysiterep bu meydandin chikinishke ulgurelmidi,yer yuzi insanlar uzliri yasighan ghayet zor qirghuchi qurallar teripidin tup-tuzleng qiliwitildi,zimin’gha patmighan’insandin aqiwet sanaqqa ilin’ghudek hichnime qalmidi,hetta bu qirghinchiliqta shudewirning erke haywini hisaplan’ghan dinuzawirlarning urughimu qalmidi!
Peqet we peqetla bir turkum bekmu azghine mertiwelik, bay we bilimlik xeliqler ungkurlerde,chongqur kolanghan lexmilerde aman qilishti, mana bular biz bayan qilghan 4-dewirde kupeygen insanlar ichidiki eng kup sanni igileydighan Bügünki Uyghurlarning ejdadi!

Elbette bashqa qewimlerdin saxlinip qalghanlirimu bar,likin ularning sani tiximu az bolup .Uyghurlarchilik teleylik bolalmighan.
Shundaq qilip 3- dewir axirliship 4- dewir heqiqi uyghur dewri bashlan’ghan
Buni aldinqi bayanlirimizdamu teswirlep öttuq.4-Dewirning beshida bayiqi aman qilishqan uyghurlar xeli uzun’ghiche es-hushini tepishalmighan,eqli ixtidar tereptin nurghun chikin’gen,likin kolliktip engida chong bir matem hissiyati egip yoqalmighan,dunyaning wapasizlighi,i nsanning wehshiligi kallisidin egip kitelmigen,axirida bu isedeshke aylinip bara-bara intayin tesirlik mung -kuyge aylan’ghan,qirilip ketken uruq -ejdadigha mersiye oqushqa yuzlen’gen.
Shundaq qilip angdin,ighizdin bir ghiribane kuy yangrighan!
Mana bu bugunki Uyghur 12 muqam muqeddimisi shu!
Bugunki kundiki dunyadiki hemme millet muqamlirining bashteripi-muqeddimilirining oxshashliq sewebi mushu destlep peyda bolghan muqamning tesiri netijisidur,
Keyinche shu 4- dewirde buyuk ana zimin Mu qurughlughida .Uyghurlar eqli hushini yighiwilishqandin kiyin hakimiyet qurup ordia-saraylar salghan,u ordi-saraylarda merike- murasimlar utkuzulup turghan, elbette eng aldida muqeddime eytish arqiliq ejdadlarni yadlashqan, kiynche orda we shadimanliq teqezzasi,shukur qilish hissiyati turtkuside muqamning kiyinki qisimlirimu ijat qilin’ghan.
Shunisi ejeplinerlikki hazir anglawatqan muqamlirimizda diqqet qilsingiz hichqandaq yiride igiz taghni ipadileydighan ahanglar mewjut emes,emma hazirqi 5- dewirde ijat qilin’ghan muzikilarda bundaq igiztaghni ipadiliguchi ahanglar hemme milletlerde bar,bu nimini bilduridu?
Zadila tagh yoq ,tuzleng zimini bar iqlim kishilirila eshundaq tekshi yunulushluk ahanglarni uz kuylirige menbe qilalaydu.
Yene birsi merghul, siz merghulni anglawatqiningizda tash ordilardiki ekis sadani epchilllik bilen fehim qilisiz.

I

Jahanni kelkun basti,iship qalghinini tash -shixil kumdi,uningdinmu ashqinini weyran qilghuchi boran-chapqun supurup eketti!
Ziminda nime qaldi? Hichnime!
Jan saxlap qalghan tut-toktuk insan yer sharining urughi bolup qaldi,koinlun ungkur -kamalirida saxlinip qalghan eshu bir uchum uyghur, bunchiwila kelgulukke,putkul bir’impiriyening yaq ,dunyadiki hemme insanning ulup tugiginige chidalmidi,taqet qilalmidi,kuzidin chiqqudek yash qalmidi, emma yurek-baghrini bir achchiq zeher qamiwaldi,hemmige chididi peqet mushuninggha chidimidi,exiri xenjer bilen yurigini tilghidi! yuzlirini morlidi! chachlirini juldi!
Ah uyghurum! ah qirindashlirim!
Ular nahayitimu kup tirishchanliq bilen uz mewjudiyitini saxlap qilishti,yiraq oral- itil boyliridiki aman qalghan ikki törttal uyghurlarmu tiximu gheripke suruldi shundaq qilip bu tiriqide 3500 yil utti,biri ikki boldi,ikki emes belkim törti aran üch boldi mushundaq asta awup kupuyush netijiside kuinlunliqlar ning bir qismi esli yurtimizning yurigi dep utuken-bayqal boylirigha kuchti,bir qismi bolsa jenubi asiyagha kuchushti. Az bir qismi tarimda qep qilishti.
Nuh eleyhissalamning uch oghli bolidighan ,ham,sam ,yapes dep.Eshu ham,sam digen oghulliri ottura sheriq we yawrupa terepliride makan tutushti, yapes bolsa uyghur ziminige kuchup kilip ariliship ketti.

Milaniziyede bolsa tiximu eqildin chetnigen bichare töwen qatlamdiki bir qisimlar qalghan , ular u yerde esli qirindashliri bolghan uyghurlar élip ketken qérindashliri yeni aile qulliri bilen xewer -alaqisiz uz aldigha yashap qilishti.
Utuken baghrigha yitip kilishken uyghurlar yenimu kup bela-qazaning kilishidin ensirep
Impiriyening paytextidin hiliqi tarixi putuklerni 15 mitir tash-shexil astidin kolap iliship yiraq himalaytagh baghridiki bir ibadetxanigha yutkep kilishti we mehkem orun’gha saxlashti. ,Mana bu kiyinki kunlerde JAMIS Churchiward ependimning izdinip tapqan (lxasa putukliri) digini shu.

Charrussiye 1870 nechchinji yilliri tekshurush etretlirini iwetip bu yerni kolashti we uyghur xaqanining niloper ustide bedeshqan qurup olturghan heykilini tipip chiqishti,elbette xaqan alilirining xanshiningmu heykili billetipilghan.,Dawamliq kolap-qidirishqa olanbatur hukumiti qoshulmighashqa bu ish shu yerde toxtapqalghan. Bu dewatqan bayanlirimiz elbette kiyinki zamanlargha teelluq gep,bu yerde toghra kilip qalghini uchun qisturup uttuq.
Esli gipimizge kelsek Büyük uyghur Ilining sherqi -jenubiterepliri ighir derijide su kelkuni astida qalghan,hichqandaq ösumluk kökürelmigen,peqet su otlirila uyer-buyerlerde köklep qalghan,u yerdimu az-maz uyghurlar bilen bille köchken yat qewimler aman qilishqan,ular qurut -qongghuz,su otliri we suda hayat kechuridighan omurtqusiz haywanlardin ozuqlunup jan saxlashqan,ular ottura tüzlengliktiki kiyinki insanlarning ejdadi bolupqilishqan.,Su qaytqandin kiyin bu yerdiki uyghurlarmu kupeygen we ewwili zimin Mu quruqluqida qollan’ghan yéziqni ishlitiwirishken we shu yéziq tawush-ahangi boyiche söz yasap boghumluq sözlem halitige ötken,ziminning bashqa yerliridikiler bolsa tawushluq söz halitini qollunushqan,shunung bilen teswiri (iruglif) we Tamgha (heriptin) ibaret ikki xil yéziq meydan’ghakelgen.
Su we tash-shixil apitidin kiyn keng Uyghur Ilidiki xeliq ozuqluq uchun ow owlashqan shundaqla yawayi haywanlarni tutup kundurgen we biqip awutqan ,charwichiliq shundaq royapqa chiqqan.
Bugünki Uyghurlarning öü-öz ejdadi hésaplanghan Yapes ewladi bolsa azghine saxlinip qalghan bughday uruqlirini tirip kupeytip jahan’gha taratqan,shunung bilen dixanchiliq peydabolghan.

J

Shundaq qilip insan yer sharining 5- qitimliq awup-köpuyush dewrige qedem qoydi,bu dewirde ziminda 3la qewim -milaniziyediki arallarda jan saxlap qélishqan bichare arawalilar, 2-yol bilen kuchup kelguchilerning ewladidin bolmish noh ewlatliri,we3- yol bilen kuchup kilishken Uyghurlarning kiyinki aman qilishqanliri – yer- ziminda yashap awushti.
Yillar,esirler toxtimay utti,milaniziyeliklerni hisapqa almighanda bashqa keng we ozuq tipilidighan zimindiki ahaliler misilsiz kupeydi, eqli – xatirisini yoqutup qoyushqanlarning asta-asta xatirisi eslige kilishti, uyghur xaqanlighidiki ziminning mirasxorlirimu shunchilik kupeydiki aqiwet UYGHUR atalmisi hazirqi xreliq Ibarisining ornini aldi,shundaqla herqaysi tereplerdiki uyghurlar uzlirini bashqa yerdiki uyghurlardin periqlendurush uchun xilmu-xil namlarni qollunushti.Eng aldi bilen iran ziminidiki uyghurlar uzlirini (pars) nami bilen,yawrupdikiliri bolsa(ghut)–(gut) nami bilen ,taki sikandinowiyedikilergiche(fin-oghur) namlirini qoyushup bir-birini periqlendurushti, yene (massaghit), (somir), (saq), (sarmat) depmu atiwilishti..

Bezide ham, sam, yapes ewlatliri bilen qoshulup zaman utishi bilen yene bir nechche xil qewimlerni shekillendurushti.Esli ziminning merkizige qara-qurumdin kupuyup kuchup birishqan bir bulukliri ( kun) xaqanlighi namini uzlirige qewim nami qiliwilishti,peqet Hun, Hunlar  dep teleppuz qilishti,xalas. Birqisim Uyghurlar tarim-yazish oymanliqida (qosh),(lop),(saq), etraptiraqliri (qipchaq),(pechenek),(unighur) atalmilirini uzlirige Nam- belge qilishti.  Kéyincherek bolsa Qudretlik Oghuzxan zamanigha ulushup téximu köp periqler peyda bolup yene bir turkum atalmilar meydan’gha chiqishti. Misalen, oghuz, turük, siyanpi, yaqut, nanay, choqut, jorjit, orus,Azeriy,turükmen,tatar,uningdinmu kiyin mongghul, manju, tubut, bashqirt, kukoghuz, qarachay, chechen, uzbek ( bu hazirqi uzbek .Emes belkim maweraunnehirdiki sultan sotuq Bughra qarahanning ewlatlirini özlirige  qul we  qaram qiliwalghan köchemen uzbek-qipchaqliri). Uningdinmu keyn téximu köp millet atalmisini qoyuwilishqanlar yamrap kitishti. Emma shu nerse qizziqarliqki Uyghur ibarisi nurghun dewirlerde xeliq ibarisining menasini birip kelgech uyghur digen bu millet uqumini destlep peqet Tengriqut Oghuzxan uz etraplirigha uyushqanlargha qollandi, buning bilen uyghurlar tiximu sap irqi alahidiligini saxlap qilishti.Shundaqtimu Oghuzxandin keyn yenimu köp uruqlarning kupuyushige egiship yene bir mezgil Uyghur nami  xeliq namining ornini bisip keldi, peqet orxun uyghur xaqanlighi dewridila yene Uyghur nami qaytidin hökümdar we medeniyetlik xeliqlerning nami süpitide qollunuldi.

Qeshqeriye islamgha kirgendin kiyn Uyghur nami idiquttila saxlinip qaldi, axirida turpanmu islamni qobul qilish bilen yene 300 yil untuldi, eng axirida hazirqi qazaqistanda yashap ötken —Nur Xoja Abdusemet— digen oqumushluquz zat Uyghur  texellusini —uyghur— ibarisi bilen bizigendin bashlap Uyghur millet ismini esli sap qan séstimigha ige bolghan merkizi asiyaliqlar Uyghur dep’isim qilip qollunushti. Elbette bu kiyinki ishlar,mesilini yorutup birish uchun bu yerde aldin melumat biriwettuq.

K

Hazirqi dewrimizdin 50 ming yil’ilgiri bir buluk , merkizi hakimiyet – qara balghasun’gha boysunmighan uyghurlar kamchatka we chokutka yérim aralliridin qozghulup sherqi – shimalgha alyaskigha qarap kuchushke bashlap tedriji halda amirika qitesige utushke bashlaydu. U zamanda atlantis we ana zimin –Mu– qurughluqliri tixi su astigha chökmigech déngiz-okiyanlarning su yuzi pest idi. shundaqla hazirqi birin’g bughizi keng ketken pest tekshiliktiki yaylaq idi..
Ular mana mushu kukulmeydan zimindin asta-asta siljip alyaska hem hazirqi ottura amirikigha yamraydu, nopusimu awushqa bashlaydu. Shundaq qilip buningdin 30 ming yillar’ilgiri kuchushke bashlighanlar bilen qoshulup hazirqi amirika qiteside asasliq qewim bolup qalidu, ular taki jenubi amirika ning eng jenubidiki otluq yer giche yitip makanlishidu.
Bu xeliq uz aldigha tereqqi qilip maya we azitik medeniyitini berpaqilidu, nurghun tibbi we astrunomiyelik bilimlerge ige bolishidu. Jenubi amirikining bezi memliketliride ular yasighan astronomiyelik belgiler hilimu tashlargha oyulghan halitini saqlap turmaqta.Miksikidiki we dingizlarda su astigha chökup ketken piramidilar shulargha teelluq.
Bularmu 11500 yil ilgiriki topan belasida aman qélishmighan shundaqla nahayiti az miqtarda qalghan -qatqanliri bashqa qitedikilerdek alemshumul weyranchiliq hem xatirisini yoqutup qoyush belasigha duchar bolghan .Likin bashqa qiteler bilen bolghan qurughluq yoli birin’g yayliqi– bir su basqan birin’g boghuzigha aylinip qalghachqa hem asiya bilen alaqisi uzulup qalghashqa ular hichqandaq tereqqi qilish imkanigha ige bolalmighan,uzun zaman iptidai turmush kuchurushken. Shundaqtimu shakalat yasash we tibbi dorigerlik sahesidiki tixnikilirini ispanlargha ugutup qoyushtin qet’i bash tartishti,hilighiche heqiqi shakalatni hichqaysi dewlet ishlep chiqiralmidi, peqet oxshutalidi xalas!
Bundin 200 yil muqeddem ispan mustemlikichiliriu bu munbet we bay ziminni bisiwilip bu xeliqning chirayi bughday öng bolghach hindilargha oxshutup (indiyan) dep leqep qoyushti.
Shundin buyan bu qewim zulumghatik turup qarshiliq kursutushti, nurghun qirildi,aman qalghini intayin az qaldi
Bugünki künde bu millet xeliqara türüki tillar qurultiyigha daim qatniship kiliwatidu,chünki shunche zaman utsimu ularning tili turüki ( emeliyette uyghur) tilidin bek chetnep ketkini yoq.

http://tieba.baidu.com/p/803071516

Inscribed in 2008 (3.COM) on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity (originally proclaimed in 2005)

http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/10apa_uk.htm

SPURENSUCHE

Das Spurengas Stickstoffoxid (NO) entsteht bei der Verbrennung fossiler Brennstoffe und durch mikrobielle Prozesse im Boden. Da es bisher kaum präzise Angaben darüber gibt, wie viel NO aus Böden emittiert wird, gehen Forscher des MPI für Chemie seit Jahren der Frage nach, welche Mengen an NO von landwirtschaftlich intensiv bewirtschafteten Böden freigesetzt werden und wie groß der daraus entstehende Anteil an Stickstoffdioxid (NO2) ist, das in der Troposphäre vorliegt.

Als Messort wählten die Wissenschaftler eine abgelegene landwirtschaftlich genutzte Oase in der chinesischen Taklamakan-Wüste. Mit verschiedenen voneinander unabhängigen Methoden bestimmten sie die NO-Mengen. Ihre Ergebnisse, die vor kurzem in der Open Access Zeitschrift Atmospheric Chemistry and Physics veröffentlicht wurden, zeigen, dass ein Quadratmeter eines Baumwollfeldes pro Sekunde zwischen 10 und 30 Nanogramm NO freisetzt. Im Vergleich zu einem typischen europäischen Weizenfeld ist das die fünf- bis zehnfache Menge.

TRACKING FOR TRACES

The trace gas nitrogen oxide (NO) is produced during the combustion of fossil fuels and as a result of microbial processes in soil. To date there is hardly any precise information available about how much NO is emitted from soils. For years, researchers of the MPI for Chemistry have been investigating the amount of NO released in intensively farmed agricultural soils and the resulting proportion of nitrogen dioxide (NO2) in the troposphere. The scientists chose a remote agriculturally farmed oasis in the Chinese Taklamakan Desert as the location for their measurements and determined the NO quantities with different independent methods. The results, which were recently published in the Open Access journal “Atmospheric Chemistry and Physics”, show that one square meter of a cotton field emits between 10 and 30 nanograms per second. Compared to a typical European wheat field, this amount is five to ten times higher.

Buhalqem Mamtimin geboren und aufgewachsen ist die MaxPlanck-Forscherin Mamtimin in einer kleinen Stadt in der Nähe von Urumqi, der Hauptstadt der autonomen Region Uyghuristan  in China. Nach ihrer Schulzeit studierte sie in Shanghai Geowissenschaften und lehrte Klimatologie und Meteorologie an der Uyghuristan Normal University in Urumqi. Im Jahr 2000 kam sie nach Mainz an den Lehrstuhl für Klimatologie des Geographischen Instituts der Johannes GutenbergUniversität (JGU). Dort promovierte sie mit einem Stipendium des Katholischen Akademischen Ausländer-Dienstes (KAAD) über die Klimaverhältnisse in ariden und semiariden Gebieten und Möglichkeiten einer nachhaltigen landwirtschaftlichen Nutzung. Seit ihrer Doktorarbeit war die Mutter von zwei Kindern zunächst an der JGU und anschließend in der Abteilung Biogeochemie am MPI für Chemie tätig. Aktuell forscht sie Als Messort wählten die Wissenschaftler eine abgelegene landwirtschaftlich genutzte Oase in der chinesischen Taklamakan-Wüste. Mit verschiedenen voneinander unabhängigen Methoden bestimmten sie die NO-Mengen. Ihre Ergebnisse, die vor kurzem in der Open Access Zeitschrift Atmospheric Chemistry and Physics veröffentlicht wurden, zeigen, dass ein Quadratmeter eines Baumwollfeldes pro Sekunde zwischen 10 und 30 Nanogramm NO freisetzt. Im Vergleich zu einem typischen europäischen Weizenfeld ist das die fünf- bis zehnfache Menge. dort in der Gruppe Satellitenfernerkundung. Die 45-Jährige spricht neben ihrer Muttersprache uigurisch fließend deutsch, englisch, chinesisch, usbekisch, kasachisch und türkisch.

Buhalqem Mamtimin the Max Planck researcher Buhalqem Mamtimin was born and raised in a small town near Urumqi, the capital of the independant Chinese Xinjiang region. After finishing school, she studied Geosciences in Shanghai. Thereafter, she has taught Climatology and Meteorology courses at the Xinjiang Normal University in Urumqi. In 2000, she came to Mainz and joined the Department of Geosciences at the Johannes Gutenberg University (JGU) where she continued her PhD thesis on “Climate of arid and semi-arid regions and the possibilities of sustainable agriculture utilization” which was funded by the German Catholic Academic Foreigner Services (KAAD).

Since her doctoral thesis, the mother of two first worked at the JGU, and later in the Department of Biogeochemistry at the MPI for Chemistry. She is currently conducting research in the Satellite remote sensing group. In addition to her mother tongue Uyghur, 45-year old Mamtimin is fluent in German, English, Chinese, Uzbek, Kazakh and Turkish.

WIR MUSSTEN UNSERE EXPERIMENTE ABBRECHEN |

Mit einem Stipendium in der Tasche kam Buhalqem Mamtimin 2000 aus Uyghuristan im Nordwesten von China nach Deutschland. Seit 2005 arbeitet sie am MPI für Chemie, erst in der Gruppe von Franz Meixner und nun bei Thomas Wagner. Sie bereiste ihre Heimat als Forscherin, um die Oasen der Taklamakan-Wüste zu untersuchen. Doch nicht alles lief reibungslos ab, wie sie im folgenden Interview erzählt.

Was habt Ihr erforscht?

In der Taklamakan-Wüste gibt es viele Oasen, die landwirtschaftlich bewirtschaftet werden. Einige davon sind sehr groß. Wir wollten herausfinden, welche Mengen an Stickoxiden von diesen bewirtschafteten Oasen an die Atmosphäre abgegeben werden. Einen Ort für solche Messungen zu finden, ist nicht einfach, da er weit weg von Verkehr und anderer Infrastruktur liegen muss, um die Ergebnisse nicht zu verfälschen. 2009 war ich mit Franz Meixner und Thomas Behrendt eineinhalb Monate in der Wüste unterwegs, um geeigneten Oasen zu finden. 2010 und 2011 haben wir dann Proben entnommen und gemessen.

Wie hast Du Dich als Forscherin in deiner Heimat gefühlt?

Als das Projekt bewilligt wurde, habe ich mich riesig gefreut! Die Idee, in der Taklamakan-Wüste zu forschen, kam von mir. Ich hatte schon immer den Wunsch, in den Trockengebieten meiner Heimat zu forschen. Außerdem habe ich schon viel Erfahrung und kenne die lokalen Regeln. In China sind viele Dinge Staatsgeheimnis und alles muss bei den entsprechenden Behörden beantragt werden. Zeitraum, Grund, Geräte und welche chinesischen Partner man hat, denn ohne diese hätten wir keine Genehmigung erhalten. Schließlich bekamen wir 75 Tage Forschungsarbeit in 2011 bewilligt.

Wie liefen die Arbeiten ab?

Sehr gut, aber nach 35 Tagen wurden wir vom chinesischen Geheimdienst aufgefordert, das Experiment zu stoppen. Einfach so, ohne Vorankündigung! Sie beriefen sich auf ein neues meteorologisches Gesetz. Alle Geräte wurden sehr rücksichtslos untersucht, sodass es beinah zum Eklat kam, weil wir Angst hatten, dass etwas kaputt geht. Wir wurden verhört. Sie wollten wissen, was genau wir machen und was damit erreicht werden soll. Ich sagte, dass wir das wollen, was alle Forscher wollen: Aufklärung leisten und der Welt damit etwas Gutes tun. Da ich zu diesem Zeitpunkt im siebten Monat schwanger war, ließen sie mich dann in Frieden. Durch den abrupten Abbruch konnten wir leider nicht alle Messungen zu Ende führen.

Wie ging es weiter?

Das lokale Ausländeramt hat sich geweigert, mit uns über den Vorfall zu sprechen. Auch der Leiter des Internationalen Kooperationsbüros der Chinesischen Akademie der Wissenschaften war machtlos. Er bat uns, nach Deutschland zurückzukehren. Nicht nur wir, sondern auch unsere Partner waren gezwungen, ihr Experiment zu beenden. Der Abschied war dementsprechend sehr nüchtern.

Was ist seitdem passiert?

Wir hatten ja ein tolles Forschungsteam und konnten trotz Schwierigkeiten reichlich Daten gewinnen und Proben mitnehmen. Seit 2011 beschäftige ich mich mit der Auswertung dieser Daten und der Veröffentlichung. Außerdem schreibe ich fleißig Forschungsanträge, um meine Arbeit voranzubringen.

Welche Zukunftspläne hast Du?   

Ich wünsche mir, dass ich weiterhin in Trockengebieten forschen kann, da wir noch mehr Aufklärung über die Auswirkungen des Klimawandels brauchen. Immerhin sind 40 Prozent der Landoberfläche der Erde Trockengebiete. Mich interessieren nicht nur die landwirtschaftlich genutzten Flächen, sondern auch die Megacities am Rand der Wüste. Sie sind noch sehr wenig erforscht und ich möchte herausfinden, welchen Einfluss diese Gebiete auf unser Klima haben.

Was wünschst Dir?

Für meine Heimat wünsche ich mir Frieden! Ein gemeinsames Leben mit allen Völkern und der kulturellen Vielfalt. So, wie ich es aus meiner Kindheit in Erinnerung habe. Alle Völker in der Region sollten von der wirtschaftlichen und sozialen Entwicklung gleichermaßen profitieren können und ihre Sprache und Kultur frei ausleben dürfen. (SS)

With a scholarship in her pocket, Buhalqem Mamtimin came to Germany from Uyghuristan in the north-west of China in 2000. Since 2005, she has been working at the MPI for Chemistry, first in Franz Meixner’s group and now with Thomas Wagner. She was fortunate enough to visit her homeland as a researcher to investigate the oases of the Taklamakan Desert. But not everything went smoothly as she tells in the following interview.

What did you research?

There are many oases in this desert which are agriculturally cultivated. Some of these are very large. We wanted to find out how much nitrogen oxide these farmed oases emit into the atmosphere. It is not easy to find a suitable location for such measurements, as it needs to be far away from traffic and other infrastructures to not distort the results. In 2009, Franz Meixner, Thomas Behrendt and I traveled in the desert for one and a half months to find oases for the investigations. In 2010 and 2011 we finally took samples and performed measurements.

How did it feel to be in your homeland as a researcher?

I was overjoyed when the project was approved! To research in the Taklamakan Desert was my idea. I always wanted to research the arid regions of my homeland. Also, I have a lot of experience and know the local rules. Many things are regarded as state secrets in China. Everything has to be applied for at the relevant authorities. Period, reason, equipment and which Chinese partners one has; without these we would not have received a permit. Our partners also had to submit applications. In the end we got 75 days of research work approved for 2011.

How did the work proceed?

Very well, but after only 35 days the Chinese secret service demanded to stop the experiment. Just like that, without warning! They quoted a new meteorological law. All our equipment was examined rigorously, which nearly resulted in a fracas, as we were afraid they might break something. Our Chinese partners and myself were interrogated. They wanted to know exactly what we were doing and what we were trying to achieve. I said, we want what all researchers want: To provide information and to benefit the world. As I was seven months pregnant at the time, they left me alone. Due to the abrupt stop we unfortunately couldn’t finish our measurements.

What happened next?

The local immigration office refused to talk to us about the incident. Even the head of the International Cooperation Office of the Chinese Academy of Sciences was powerless. He asked us to return to Germany. Not only we, but also our local partners were forced to end the experiment. Accordingly, the farewell was somewhat somber.

What has happened since?

We had a great research team and despite the difficulties we were able to gain a lot of data and bring back samples. I have been busy with the analysis and publication of these data since 2011. Also, I keep writing research proposals to further my work.

What are your plans for the future?

I hope that I will be able to continue to research in arid regions, as we need more information about the impact of the climate change. After all, 40 percent of the Earth’s land surface are dry-lands. I am interested in both agricultural land and the mega cities at the edge of the desert. Very little research has been done here and I would like to find out what type of influence these regions have on our climate.

What do you wish for?

I wish peace for my homeland! A life together with all nations and cultural diversity. The way I remember it as a child. I hope that all nations in the region benefit equally from the economic and social development and all people experience the free development of their languages and cultures. (SS)

Veröffentlicht in : MPIC NEWSLETTER 02 | 2015

http://www.mpic.de

 

Interview mit Buhalqem Mamtimin

On the trail of a trace gas

İngiltere’de yayınlanan Independent gazetesi yazarı Kim Sengupta,      Çin’in batısında Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu Türkistan(Şincan) bölgesindeki ayrılıkçı harekete karşı Pekin’ın attığı adımları ve bu sorunun artık nasıl bölgesel bir mesele haline geldiğini ve ele alındığını dile getiriyor.

BBC.Ajansı ingiltere’de yayınlanan Independent gazetesi yazarı Kim Sengupta’nın Çin ve Doğu Türkistan konusundaki bir haber yorumunu özetleyerek yayınladı. Haber-yoruma göre Çin’in kuzey-batısındaki Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu Türkistan(Xinjiang) bölgesindeki bağımsızlık ve ayrılıkcı eylemlere karşı  kendilerinin aldığı tedbirlerin yanında   bu hareketlere karşı Doğu Türkistan’a komşu Türkistan Cumhuriyetleri yönetimlerinden de destek ve yardım talep ettiği ve bu taleplerin bazen baskıya dönüştüğünü  bildiriyor.
Yazar Kim Sengupta  “The İndependent – Bağımsızlık” gazetesindeki makalesinde  Doğu Türkistan(Batı Bölgesindeki)’deki Ayrılıkçı Haraketler bölgedeki güvenlik rıskını arttırıyor”başlıklı yazısında nüfusunun tamamının müslüman olduğu bu bölge’de yaşayan Uygur Türklerinin Çin’in uygulamalarına karşı son yıllarda şiddet içerikli karşı koyma eyelemlerinin arttığına dikkat çekerek ” Uygur bölgesinde 2013’te Çin yönetimi ile Uygurlar arazında meydana gelen çatışmalarda ölenlerin sayısı 130 civarında iken, son yıllarda bu şiddet olayların hızla arttığını  ve ölü sayısının de bir kaç misli artış göstermiştir.” tesbitinde bulunuyor ve yazısını şöyle sürdürüyor, ” Çin yönetimince İsyancılar olarak tanımladığı Müslüman Uygurların Çin yönetiminin ifadesine göre  ayrım gözetmeksizin karşı koyma ve saldırı eylemleri düzenlediklerini, yönetimin ise  karşı koyma eyelemlerini bastırmak için  çok sert ve acımasız davranmaktadır. 28 Temmuz /2014’de Yarkent’in İlişku kentindeki olayaların aşırı şiddet kullanılarak bastırılmasında 100’den fazla sivil hayatını kaybetmiştir. Pekin yönetimi ise,yaptığı açıklamada öldürülen bu kişilerin 59’nun “Terörist” olduğunu bildirdi.

Turfan’ın Bugur kasabasında yaşanan bir dizi patlamada ise 40’tan fazla kişi öldü. Çin yönetimi resmi açıklamalarında yine Bugur’deki olaylarda ölenlerin bir kısmı ‘terörist’ olduğunu iddia etti. Uygur bölgesinde karşı koyma ve şiddet olaylarının tırmanmasına karşılık Çin Lideri Xi, talimat  nitelenebilecek açıklamasında her zamanki gibi ”  Bu Teröristlere ilk ve Sert Darbelerin Bir an Önce Vurulmasını” emretti. Bu talimattan sonra UYgur bölgesinde islam dini ve onun yükümlülükleri ve ibadetlere yönelik sert kısıtlama ve yasakalar uygulanmaya başlandı.
Erkeklerin Sakal bırakamaları,Müslüman Uygur Hanımların başörtüsü ve peçe takmaları,tesettürlü kıyafetler giymeleri yasaklandı.Uygur gençlerinin ay yıldız ve hilalli T-shirtler giymeleri ve dini sembolize eden takıları taşımaları de bu yasaklar kapsamına alıındı.Öğrencilerin ve devlet memurlarının oruç tutmaları yasaklandı ve Ramazan ayında toplu ve  ücretsiz öğle yemekleri düzenlenerek ve zorla su içirilerek oruçları bozduruldu.
Yazar, Çin yönetimi Müslüman Uygurların yaşadığı Uygur bölgesinde bu engelleme ve yasakları uygularken,diğer yandan bölgeye yatırımlar yaparak bölge ekonomisini kalkındırmaya ve halkın refah seviyesini arttırmaya yönelik iyileştirici tedbirler aldıkıların ve bu suretli ayrılıkcı hareketlerin önüne geçileceğini iddia ediyor.

       Çin Uygurlar Konusunda Sürekli Bölgesel işbirliği  Talep Ediyor
Pekin’in Uygur bölgesi konusunda sürekli komşularını uyardığı ve ayrılıkçı hareketlerin basatırılmasında kendilerine yardımcı olmalarını bu komşu ülke yöneticilerinden talep ediyor.Bu talep zaman zaman baskı seviyesine de çıkmaktadır. Çin yönetiminin bu talep ve girişimlerine karşılık, Afganistan Cumhurbaşkanı Eşref Gani geçen yıl Ağustos ayında yaptığı Pekin ziyareti sırasında Çin Lideri Şi Jinping’e ” Taliban’a karşı mücadele’de ve Pakistan’la ilişkilerin iyileştirilmesi için ciddi anlamda” yardım sözü vermiştir. Afganistan’in bu çerçeve’de Çin’in bu ülkeye yaptığı ekonomlik yardımlarına karşılık Afganistan’da Taliban’ın bünyesi ve himayesinde faaliyet gösteren ” Ayrılıkçı Uygur Türkü Mücahitlerin yok edilmesi için destek vaadında bulundu.Bu ziyaretten sonra,Afganistan’ın ülkesinde yaşayan ve Çin’in iadesini istediği Uygur Türklerini sınır dışı(Çin’e teselim) etmeye  başladığı yolunda haberler  oyuna yansımaya başladı.

Pakistan ve Afganistan’daki Taliban kamplarında ayrılıkçı Uygur Türkü Mücahitlerin barındığı,lojistik destek ve eğitim aldığı iddia edilen yazıda “Çok sayıda Uygur’un bu kamplara katıldığı yönünde istihbarat raporları olduğu iddia ediliyor. Çin,bölge’de geçen yüzyılda zamanın egemen ve büyük güçleri İngiltere ve Çarlık Rusyasının giriştiği “Büyük Oyuna Benzer” bir oluşumun içinde rol almak istediği açıktır” ifadesi ile haber-yorum son buluyor.

KAYNAK  :  BBC.Türkçe Haber Sitesi

http://www.uyghurnet.org/19048/#.VWAwf_CBJFQ.facebook

Uygur Haber ve Araştırma Merkezi(UYHAM)
Yeşil Barış Çevre Örgütü’nün Pekin’de faaliyet gösteren Doğu Asya Şubesi, Çin işgalindeki Doğu Türkistan’ın tarihi başkenti ve kültür merkezi olan Kaşgar kenti’nin Çin genelinde hava kirlilği en fazla olan 367 şehir içerisinde 3.olduğunu açıkladı.
Çin’de hava kirliliği en fazla olan birinci şehir’in Hibi eyaletine bağlı Demir-Çelik Endüstirisi merkezi olan Bavdung, ikinci olarak de yine aynı eyalete bağlı Demir Çelik merkezlerinden Şingtey olduğu belirtildi.
Hava Kirliliği raporu Çin Çevre Koruma Teşkilatının elde ettiği ve 2015 yılının ilk 3 ayı  verileri  ile kirlilik donelerine göre tesbit edildiği bildirildi. Rapora göre hava kirliğinin normların üzerinde olduğu tesbit edilen 367 kentin kirlilik oranı normal olması gereken değerlerden fazla olduğu bildirildi.

Çin’deki hava kirliliği standartlarına göre havadaki toksit oranı her M3.hava için 34 mikrogramdan az olması gerekiyor. Ancak uluslar arası kabul gören standartlara göre bu oran 25 mikrogram ile sınırlandırılmıştır.
Uzmanlar Kaşgar’da ağır ve çok fazla sanayi kuruluşları olmamasına rağmen,kirliliğin bu şekilde çok artmasının Kaşgar’ın kentsel dönüşüm ile kentin mevcut durumunun tahrip edilmesi ve aşırı Çinli göçmen yerleştirilmesine bağlıyorlar.Bunun yanında bu şehire yakın bölgelerde sanayii bölgeleri kurulması , Çinli göçmenlerin yarleştirilmesi ile nüfusun aşırı artması,çarpık kentleşme ,su kaynaklarının yeterli olmaması,toprağın çölleşmesi gibi etkenlerin pava kirililiğinin artmasında önemli etkenler olduğunu belirtiyorlar. Ayrıca,Kaşgar’in  batıya açılması projesi kapsamında  ve buna bağlı aşırı yüklenme bu kentin doğal kapasitesini zorlamakta.
ABD.’de yaşayan Çinli rejim muhalifi ünlü ekonomist Hi Çingliyen Özgür Asya radyosuna Kaşgar’ın hava kirliliği ile ilgili olarak şöyle konuştu,” Bölge’de nüfus dağılımı çok dağınıktır. Çin’de olduğu gibi üretim tesisleri kurulmasına Doğu Türkistan’daki şartlar uygun değildir. Bu nedenle bu ülke’de Müslüman Uygurların gündelik hayatı ve yaşayış tarzı kendine özgü ,çevre,ekoloji,doğal şartlar vebenzeri özelliklere göre yüzlerce yıl içerisinde şekillenmiştir.Komünist Çin yönetimi,Çin’de uyguladığı sanayileşme ve geliştirme usulünü buraya de uygulamak isterlerse, etnik tepki ve karışıklığa sebep olacağı gibi çevreyi de tahrip eder.Bu nedenle bölge’de yaşayan Çinli olmayan Uygurlar başta diğer halkların örf adetleri ve tarihsel geleneklerine ve anenelerine saygı göstererek kalkındırılması en akıllı çare olacaktır.Çin bölgede yatırımlara hız verirken ekonomik kuralları veya yatırımlardan elde edeceği karı hesaba katmıyor. Çin’in bu bölgeye  Yatırım yapmaktakı esas  amacı ise,bölgeye yerleştirilen etnik göçmen Çinlilere istihdam  yaratmak olup,  tamamen siyasidir.”dedi.
Yeşil Barış Örgütü  Çin’deki havası en temiz şehirleri de tesbit etti.Buna göre Doğu Türkistan’ın kuzeyinde yer alan Altay şehri bu havası temiz şehirlerden  biri olduğu açıklandı.

http://www.uyghurnet.org/18958/#.VVuKu7IixrA.facebook

Pakistan we Hindistanda yashawatqan Uyghurlar milliy kimlikini qoghdap qelish üchün küresh qilmaqta!

Pakistan Gilgit-baltistan rayonidiki uyghurlarning hazirqi ehwali tonushturuldi: Alhezel 60 yildin béri pakistanning gilgit-baltistan rayonida yashap kéliwatqan uyghurlarning kimlik krizisige duch kelgenliki we ularning til, örüiadet we medeniyitini qoghdashta qolidin kélishiche zor tirishchanliq körsitiwatqanliqi bildürüldi.

Türkiye awazi radiyosi xewiri:pakistandiki in’gliztilida chiqidighan dangliq gézit The Express Tribune bügün (21-may) pakistanning gilgit-baltistanda yashaydighan uyghurlarning ehwali toghrisida xewer berdi.
Xewerde iytilishiche, texminen 60 yil burun xitaydin pakistan’gha qéchip chiqqan bu uyghurlar, shu yerlikler bilen bille yashash jeryanida herxil achchiq qismetlerge duchar bolmaqta iken.‏
Pakistanda yashash jeryanida, ular yerlik xelqlerning milliy örp-adetlirige maslishish bilen birge, özilirining en’ene we qa’idilirige ehmiyet bérip kelgen iken. Wehalenki ular özlirini «pakistan puqrasi» dep hésablisimu, yerlik xelqler ulargha pakistanliq süpitide mu’amile qilishning ornigha «köchmenler» dep dawamliq kemsitidiken.
Gilgit-baltistanda yashaydighan uyghurlardin mexsudjan isimlik biri muxbirgha, kishilerning ularning öz ism-familisini chaqirishning ornigha «hey qeshqerlik» dep chaqiridighanliqini we ezeldin özlirige hörmet qilmaydighanliqini éytqan.
Gilgit-baltistanda mal bahasi qimmet bolghachqa, köpinche uyghur a’ilisining turmushi qiyinchiliqta ikenliki qeyt qilindi. Uningdin sirt, bu yerde pat-pat diniy toqunush yüz bérip turidighan bolghachqa, bezi uyghurlarning mal-mülüklirini stéip bashqa yerlerge köchüp ketkenliki; Ularning öz örp-adetlirining yoqilip kétishidin ensireydighanliqi we küchining yétishiche balilirigha öz medeniyitini ögitishke tirishidighanliqi bildürüldi.
Xewerge asaslan’ghanda, xitay hökümiti bu yerdiki uyghur a’ililiri bilen aktip alaqe qilishqa orun’ghan we bezi yardemler bilenmu teminligen. Lékin, bu yardemlerning köpinchisi ularning qoligha tegmigen. Köpinche a’ililer bu xil yardemlerni toghra tapmay qobul qilmighan.

http://www.trt.net.tr/uyghur

 

Autori: Iz

 

Eger Ana Tilim Erte yoqilidighan bolsa, bugün ölushke razimen.

-Alishir Nawayi

 Insanlar Tilni waste qilish arqiliq bir-biri bilen alaqilishidu, pikir almashturidu we bir-birini chüshinidu. Tilning yardimi bilen oylighanlirini, tepekkurlirini, arzu-armanlirini we mexsetlirini etrapidiki bashqa Insanlargha bilduridu.  Shuning bilen birge Ijdimai ishlepchiqirish bilen shughullinidu we öz ghayiliri üchün küresh qilidu. Til bolmisa insanlarning ijdimai alqisimu, ijdimai ishlepchiqirishmu bolmaydu hetta ijdimai jemiyetmu bolmaydu. Bu menidn éytqanda Til Insalarning alaqe qilish qorali bolup qalmastin belki yene jemiyetning küresh qilish we rawajlinish qoralidur.Til bolmaydiken Insanalr jemiyiti tereqi qilmaydu hetta u jemiyetmu mejutlughini yoqitidu.

Til Insanlarning alaqe qorali bolushi bilen bille yene insanlarning oylinishi we tepekkur qilish qoralidur. Ademning mingiside peyda bolghan herqandaq pikir peqet Til arqiliq , Tildiki söz we jümliler asasida ipadilinip, mewjut bolidu. Meyli qandaq exwalda bolsun Insalar Tilsiz pikir qilalmaydu, pikir kilidiken choqum Til waste bolidu.

Dunyada   her bir Milletning öz aldigha sözlishidighan, yazidighan bir Tili bardur.  Insan bu dunyagha apiride bolghandin  kiyin, bowaqliq dewridin bashlapla ailiside we etrapidikilerdin üginidighan, kiyin yeslide, mektepte bilim ilish üchün qollinidighan mana bu til  bolsa Ana tilidur.

Uyghur Millitining Ana Tili Uyghurchidur yeni Uyghur tilidur. Uyghur tili 8 sosuq tawush  (a, e, é, i, o, u, ö, ü), 24 uzuk tawush (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, x, y, z) tin tuzulgen. Jemi 32 heriptur.

Uyghur Tili dunyadiki bashqa tillargha oxshashla Fonétika, Léksika we morfologiyedin ibaret üch terkiwi qisimdin teshkil tapqan.

 Fonétika bolsa Til ilmining Til tawush we sözlirini tetqit qilidighan qismidur. Yeni Tildiki tawushlar, ularning wariyatliri, tawushlarning özara birikish yolliri, tawushlarning axangdashlighi, tawush özgirish hadisliri, ularning qanuniyetliri, boghum, boghum tuzulush qanuniyetliri qatarliqlarni tetqit qilidu.

 Léksika bolsa  jümöe böliki we jümlini tetqiliq qilidu. Bu dimek yeni bir Tildiki barliq sözbirikmilliri we jümlelerning alahiydilikini tetqiq qilidu dimektur. Léksika Uyghur tilidiki sözbirikmilliri we addiy jümlilerning qurulushi we tereqiyati, jümlining eng kichik birliki hesaplanghan Sözlerning menisi we türliri shundaqla söz menilirining ipadilinishi qatarliqlarni tetqit qilidu.

 

Morfologiye  bolsa tilning fonitik we liksikiliq  xususiyetlirining öz-ara baghlinishni we  teshkili qanunini, u addiy jümle, qoshma jüle, murekkep jümlilerning we abzastlarning  yasilishi, jümlilerning türlinishi, türkumlerge bölunishi hemde sözlerning jümlidiki roli qatarliqlarni birleshturup  tetqit qilidu. Grammatika yene özining tetqiqat obéktining dairisige qarap, fonitika, Morfologiye we Sintaksis dep üch qisimgha ayrilidu. Morfologiye bolsa söz, jümle böligi, addiy jumle we qoshma jümlilerning yasilishi, türlinishi we türlerge bölunishi qatarliq qanuniyetlerni tetqit qilidu we ügutidu. Gramatka bolsa  jümlilerni tuzulushi we uningdiki sözlerning baghlinish qanuniyetlirini, jümle böleklirini we jümlilerning turliri, tinish belgiler toghrisidiki qanuniyetlerni tetqit qilidu we ügutidu.

 Uyghur Tili bolsa dunyada 20 Milliongha yéqin Insan qolliniwatqan, uzaq tariqqa ige tildur. U bésip ötken nechche ming yillar jeryanida qedimqi Türkiy til asasidin tereqqi qilghan, béyighan we mukemmelleshken.

 Uyghur Tili bolsa keng we tar menilik dep ikkige ayrilidu.Keng menidiki Uyghur tili hazirqi zaman Uyghur tili we  hazirqi zaman Üzbek tiligh ayrilidu. Bu tilda 50 milyongha yéqin kishi sözlishidu. Tar menidiki Uyghur tili xelqarada qolliniliwatqan Uyghuristanni merkez qilghan 20 milyon kishi qolluniwatqan chong diyalikttur.

Uyghur tili Uyghur xelqining millet bolup  shekillinishini teshkil qilghuchi alahidiliklerning biri süpitide meydangha kelgen . Uyghur xelqining parlaq medeniyet tarixini yaritishta we jemiyet tereqqiyatini ilgiri surushte türluk alaqe qorali bolup xizmet qilghan hemde Uyghur tilida sözlishidighan barliq insanlarning hemmisige ortaq we chüshunushluk bolghan hazirqi zaman Uyghur edebi tili bolup shekillengen.

Uyghur Edebi tili bolsa shu  milletning barliq ezaliri üchün chüshunushluk bolghan, shu Millet tilining omumi alahidiligini ekis etturup bireleydighan tildur. U shu Millet tilidiki her xil Dialikit we shiwilerni özige biqindurghan halda shekillengen.

Edebi til omumi xelqning nahayiti uzaq esirler dawamida özara alaqilishish, pikir almashturush we bir-birini chüshunish üchün xizmet qilip kéliwatqan bir yaki birqanche Dialékliri asasida wujutqa kelgen, mueyen Grammatikiliq qanuni-qaydilerge ige bolghan, pishshiqlap ishlengen, qiliplashqan ilmiy, medeni til  hésaplinidu.

 Hazirqi zaman Uyghur Edebiyat tili edebiy janliq til we edebiy yéziq tilidin ibaret ikki xil shekilni öz ichige alidu. Uning janliq shekli oqush-oqutushta, Radio , Télivizor, Kino, Téyatirlarda qolliniwatqan éghiz tilidin ibaret. Yéziq shekli bolsa Metbuat, Neshiryat, Axbarat ishlirida qolliniwatqan yéziq tilidin ibarettur. Uning üchünmu Uyghur edibi tili Uyghur Millitining mewjutlighini kapalitidur.

Ana wetinimiz Uyghuristanda yiqinqi 15 yil mabeynide Uyghur Edebi tili intayin wehshi xirisqa duch kilip, yoqulush xewipige uchrimaqta . Xitaylar aldi bilen Uyghur Edebiy tilini yoqutush üchün Atalmish « Qosh Til maarip » siyasitini yolgha qoyup, Uyghur Millitini böshugidila ujuqturush üchün,Xitay  tilidiki Yesli, Xitay tilidiki Bashlanghuch- Ottura mektep maaripini mejburi yolgha qoyup, Uyghur ösmurlirini öz Ana tilini ügünishtek Insani burchidin mejburi mehrup qilmaqta. Buning bilen Uyghur Edebi tilining Uyghur èghiz Edebiy til qismigha mensup bolghan oqutush-oqush ishlirida ighir buzghunchiliqlar közge charpimaqata yeni Uyghur tarixidiki qimmetlik tarixi miraslarning shaidi bolghan tarixi qimmetke ige mekktepler taqalmaqta. Mesilen :

 Ghuljidiki 2-otttura Mektep yeni Tarixta « Umut mektiwi «  digen nam bilen tunulghan 1932-yillri Ghuljidiki jeddichilik yéngi marip yuzlunishide meydangha kelgen , Uyghur xelqining niy-niy oghlanlirini terbiyelep yitishturgen yeni bu mektepte Uyghur xelqining ataqliq yazghuchisi Zordun Sabir oqughan we oqutquchiliq qilghan we wapatidin kiyin Bu mektep ichige Ilghar pikirlik ziyalilar « Zordun Sabir xatire sariyini «  qurghan shundaq bir tarixi qimmetge ige bolghan mektep bugunki künge kelgende Xitay basmichilirining Uyghur tiligha bolghan eshediy, wexshi siyasitining qurbanigha aylinip, taqalghan we bir Xitay shirkitige sitiwitilgen.

Yene bir Misal: Ghulja sheherlik 7-ottra Mektep tarixta  Sitalin Mektiwimu depmu atilidu. bu mektepmu Taqalghan bolup, yirmi bir Xitay shirkitige sétilghan, yérimi Xitay 15-bashlanghuch mektiwige bérwitilgen. Bu mektep Ghuljidiki eng awat kochilarning birge jaylashqan bolup,  Bahar kelishi bilen bu mektepte rengmu-reng shirin Güller échilip, ichi höppide shirin gül puraydu, Derwazidin kirsingiz saya tashaap turghan ikki tup yoghan qaryaghach derixi bolsa mektepning hösnige –hös qoshup turatti- Hazir kochidin ichige qaraydighan bolsingiz   sheyiqsiz qalghan Mazargha oxshap qalghan bolup, hesret bilen  közingizge ixtiyarsiz yash alamay turalmaysiz.

 Bir Milletning tajawuzchilar teripidin depsende qilishnishing eng éghir pakitlirining biri uning tilining depsede bolunishidur.

Tili depsende bolghan Milletning kelgüsi zawalliqa yoluqidu, tili zawalliqqa yoluqsa, u milletning yashighan ijdima jemiyettiki mehjut xasliqqa ige medeniyetidin mehrum qilip, öz Ana Wetinide wetensiz yashaydu.

 Uyghur Edebiy tilining yéziq qismigha mensup bolghan Neshiryatchiliq      ishlirigha nezer salidighan bolsaq, Yéqinqi 10 yil mabeynide Uyghuristan déyarida Neshiryatchiliq ishliri intayin arqigha chikingen. Eqillisi  Uyghur xelqi söyunup oquydighan birmu roman we yaki bashqa tarixi kitaplar neshir qilinmighan.

Kitapxanlardiki kitap shirelirige nezer tashlisghiz  80-90-yillarda Neshir qilinghan kitaplar bilenla cheklinip qalghan.

 Aldi bilen Ana tildiki maarip yoqalghandikin Uyghur Edebi tili yoqulushqa bashlighan we Atalmish « Qosh Tilliq maarip » siyasitining netijiside Uyghur tilida qatti til buzuqlughimu meydangha klegen.

 Tilda buzuqluq bolsa ipadilimekchi bolghan mezmun, ilgir surmekchi bolghan idiye  toluq ipadilenmeydu. Eger ipadilimekchi bolghan idiye heqiqi meneda ipadilenmise, heqiqi meniwi qimmitini tapmisa Sen`et we Exlaq zawalliqqa yuzlinidu, Sen`et we exlaq zawallashsa jemiyette adalet yoqulidu, eger adalet yoqalsa u jemiyettiki xelq charisiz qalidu. Dimek sözning küchini  heqiqi menisi bilen bilish shu milletning küchini bilish bilen teng barawerdur.

 

Birsining  nimini sözleshni bilishi yéterlik emes belki uni qandaq sözleshni bilishi eng muhimdur. Qandaq sözleshni bilish  Insan Eqlını ishlitishining bir san`ettidur.

 

Shuning üchün Tarix sehniliride daima Ana tilni qoghdash üchün tarixta meshhur alimlar, döwlet erbablari , jasarelik dangliq shexsiler meydangha kelgen.

 Uyghur Tilining alemshumul qimmitini deslepki qedemde tonup yetken kishi Maxmut Qashqiridur. Yeni yalghuz uyghur tilila emes belki pütün Türk dunyaidiki Türk millerlirining tilining muhimliqini tekitlesh, yoqulush hewipige duch kelgende janni tikip qoghdashni teshebbus qilghan. U özining meshhur esiri « Türk tillar diwani Lughutini » yézip , Türk tilining  shu dewrilerde dewri sürgen Erep we Fars tiliridin üstun ikenligini namayen qilghan.

 Bügün bolsa Ana tilimizni qoghdash üchün yüzligen Ilham Toxti, Nurmemet Yasin qatarliq ot yurek jessur oghlanlar Xitayning qarangghu zindanlirida yatmaqata.

2014-yili 2 – ayning 21 – küni, Birleshken Döwletler Teshkilati (BDT) teripidin „Dunya Ana Tili Küni“ dep elan qilinghanliqining 15 yilliq xatire küni bolup, merkizi Parij shehride bolghan BDT Maarip, Ilim-Pen we Mediniyet teshkilati (UNESCO ) bu ehmiyetlik künni pütün dunya miqyasida zor daghdugha bilen tebrikleshke hazirlanmaqta.

Bizning tilimiz Yoqalmaydu, bizning tilimiz Tarixta Impératorluqlarni qurghan ejdatlirimiz qollanghan tildur. Til küchtur, heqiqi küchluk Insan ana tiligha pishshiq bolup, öz tilini mukemmel qoghdighan Insandur.

Uyghur Millitining Tili Uyghur tilidur. Uyghur Tili Dunyadiki eng güzel, eng bay tildur, uning üchün her bir Uyghur öz Ana  tilini jan-dili bilen yaxshi köridu we uni issiq Qéni  bilen qoghdaydu. Uyghur tili bolsa Uyghur milliti üchün muqeddes bir ghezinidur, Uyghur millitining mewjutlughidur, uyghur millitining ghoruridur. Chünki biz  Kilechekning, Tarixining, Mewjutluqimizning qisqisi bugünki Uyghur milliti qilghan herqandaq ishning mashu Uyghur tilining sayiside boliwatqanlighini körimiz.

 Shunga Uyghur Tili Uyghur Millitining Qelbidur, uni qoghdash, ewlatlargha niras qaldurush her bie Uyghur üchün namazdek perizdur!.

01.02.2014. Germany-München

Awal Uluq Jüme Küningiz mubarek bolsun!

Aile, Ata-ana we perzent heqqide:Shühbesizki adem bolghanliq öylinishning, bala tépishning, ewlat terbiyeleshning yéterlik sherti emes. Bala terbiyeleshning sheritliri insanlar bilen öylinish, insan yashaydighan aile qurush, öz topigha we enenillirige warisliq qilalaydighan insandek ademlerni yétishtürüsh!
Perzentimiz eger ana tilimizda sözliyelmise, milliy qediriyetlirimizdin hozurlanmisa, kolliktip düshmenlirimizdin nepretlenmise, millitimizdin pexirlenmise ularni östüriwatimen dégenning ornigha öltüriwatimen, dep oylayli!
Perzentler bolmisa kélichigimiz bolmaydu.Perzentlerimizni özimizge xas uslupta ejdatlirimizgha oxshash yétildürmigenlik düshmen bilen hemkarlashqanliq bolup hésaplinidu!
Perzentlerni milliy enene we örpi adetliri bilen terbiyelimigen ata-anilar bir jup perzent qatiligha oxshaydu.Perzentlerni milliy enene we örpi adetliri bilen terbiyeligen ata-anilar jennettiki bir jup perishtige oxshaydu.
Inqilap ailidin bashlinidu! Weten-milletning xizmiti eng awal balilargha ailide traditsiyonal telim-terbiye bérish ötkilidin ötidu.Perzentlerini millitimizning étnik, siyasiy we diniy meniwiyiti bilen yétishtürelmigen aile ösümlük ademler méngip yürgen bir mazarghila oxshaydu!
Dunyaning qeyiride bolishimizdin qettiynezer perzentlirimizni öz ewladimizdek yétildürüsh yaki yétildürelmeslik shexsiy qabiliyitimizning qanchilik ikenlikini ispatlaydighan eng eqelliy ölchem bolup qalghusi!
Hemmimiz perzentlirimizning weten we millitimiz üchün xeyirlik ewlat bolup chiqishni tilep bash qaturayli we janabiy Allaqa yélinip yalwurayli!(K.A.)

Gogol tilmachqa uyghur tili qétish üchün bilet tashlayli!
Yiqinda gogil shirkiti gogil tilmachqa qétilidighan tillar toghrisida bélet hésablashqa bashlaptu .eger uyghur tilimiz bu tilmachqa qétilidighan bolsa , nechche qur jümle- hetta nechche bet mezmunni bir qanche sékunttila 70 nechche xil tilgha öz ara terjime qilalaymiz . Eger ep terjime qilish détallirining aptumatik terjime iqtidari bu tilmachqa ulanma qilip qoyulsa , nechche ming qurluq epni közni yumup-achquchilik arliqta terjime qilghili bolidu .yene téxi chet’el tilliridiki torbetlerni torbet yüzidin ayrilmay turupla öz tilimizgha aylandurup köreleymiz……we hakazalar.qandaq qanliringiz jush urup ,yürekliringiz hayajandin güpüldep samagha chüshüwatamdu?! emise qéni merhemet:
20 sikont waxtinglani chiqirip http://contribute.dict.cc/?action=lang-wishlistmushu adirsqa kirip […please select ▼] digen baldaqni chikip Uighur (or uyghur) – uigurisch digen’ge belgilep andin astidiki ramkigha élxet adirsinglani kirgüzüp submIT kunupkisini bésiwetsingizla ish tamam!epsuslinarliqi bir ipda birla qétim bélet tashlighili bolidu . Bashqilarghimu tewsiye qilip qoyung ,tilikimiz emelge choqum ashqusi ! mana hazir gogil tillargha bilet tashlash rayunida uyghur tiligha bilet tashlighanlar sani eng köpken. 3306 dane bilet tashlinip boptu….

http://contribute.dict.cc/?action=lang-wishlist

Uyghur Alimi, Edip  Sultan Mahmut Qeshqirining Hayati we Ijadiyetliri

Sultan Mahmut Qeshqiri Ependining Terjimhali

Sultan Mahmut Qeshqiri ependi  1937-yili Qeshqer sheheride, Artushluq meripetperwer tijaretchi Dawut Mahmut ailiside dunyagha kelgen. Sultan Mahmut Qeshqiri ependi bashlanghuch mektepni qeshqerde we ottura mekteplerni ghuljida tamamlighan. Kichigidinla ilimxumar bolup yitilgen Sultan Mahmut Qeshqiri ependi 1952-yili Sherqiy Türkistan Uniwérsititining til-edebiyat fakultitigha qobul qilinip, 1956-yili  uniwérsititni ghelbilik tamamlap, özining dewirdashliridin alahiyde üstün turidighan qabiliyiti we netjilliri sewebi bilen mezkur uniwérsititqa muellim qilip texsim qilinip 1982-yili wetendin ayrilghiche bolghan ariliqta oqutquchiliq we Azsanliq milletler edebiyati  tetqiqat jemiyitining heyyet ezasiliqi qatarliq wezipiler bilen meshghul bolghan.

Sultan Mahmut Qeshqiri ependi 1982-yili 17-Awghustta ailisi bilen birlikte Uyghuristandin köchüp, Türükiyening Istanbul sheherige kélip yérleshken. Sultan Mahmut Qeshqiri ependi 1983-yili Türükiyede Istanbul Uniwérsititi edebiyat fakultitigha oqutquchiliqqa teklip qilinghan. U japaliq ilmiy izdinish we ishlesh netijiside 1990-yili Dotsent we Dokturluq unwanigha érishken. Sultan Mahmut Qeshqiri ependi bu jeryanda yazghan eserlirining we xizmettiki pidakarliqining netijiside 1996-yili Proféssorluq inwanigha layiq körülgen.

Doktor, Frofessor Sultan Mahmut Qeshqiri ependi 1994-yili Trakiye uniwérsititi qedimki Türük edebiyati kafidirasining mesuli, 1997-yili qedimki Türük Tili kafidirasining riktori, 2000-yili 4-ayda pen-edebiat fakultiti Türük tili we edebiyati bölümining bashliqliqigha teyinlengen. Sultan Mahmut Qeshqiri ependi oxshash waqitta yene 1994-yilidin 2004-yilighiche  yene Istanbul we Trakiye Uniwérsititilirida Aliy Ustaz (doktur we asperant yetekchisi)liqqa teklip qilinghan.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri tonulghan bir alim bolush süpiti bilen  wetenning azatliqi we milletning hürlikini her zaman birinchi orunda qoyup keldi.Uninggha beziler Sherqiy Türkistanning siyasiy ishlarigha arlashmang, Türkiyediki xalighan bir Uniwérsititqa Rektor qilip östüreyli, Sherqiy Türkistan wexpisige bashliq qilayli, Türkiye hökümitige parlament ezasi qilip ekkireyli dégendek muhim tekliplerni bergende, siyasiy küresh yolum manga ejdatlardin miras qalghan.Eger kimde-kim méni bu yoldin tosidiken, undaqta méni özining qarshisida köridu…Men herqandaq nersidin waz kechsem kéchimenki ata watan Sherqitürkistanning musteqilliq kürishidin waz kechmeymen, dep eýitqan we axirda 2004-yili Séntebirde Amerika qoshma shitatlirida qurulghan Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti sürgündiki hökümiti Parlamentining reyisi bolup saylandi.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqirining Milliy dawayimizda siyasiy we idiologiye jehettin yumshaq yol tutqan Dunya Uyghur qurultiyidinmu wezipe almay biwaste hökümettin yer élishi uninggha bolghan her tereptin kélidighan zerbilerni qattiq kücheytiwetken. Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri weziyet herqanche yaman bolsimu perwayi pelek halda, Uyghuristan (Sherqiy Türkistan)liq alimlar, edipler we siysiyonlarni bir septe tutup, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Hökümiti we Parlaméntigha bolghan éghir tehditlerge qarshi küresh qilip, Sürgündiki Hökümetning hür dunyada jümlidin türükiyede mewjut bolup turishigha sayiwen bolup keldi.

Sultan Mahmut Qeshqiri ependi 13 yéshida ijadiyet sépihe kirip kelgen bolup, hazirghiche 13 parche kitabi, 300 din artuq ilmiy maqalisi we 1000 parchige yéqin her xil janirda yézilghan edebiy eserliri élan qilinghan.

Alim Sultan Mahmut Qeshqiri ependi hazirghiche Uyghuristan, Xitay, Türükiye, Amerika, Gérmaniye, Bilgiye, Russiye we Ukrayiniye qatarliq dewletlerde ötküzülgen xelqaraliq ilmiy muhakime yighini,  Sémpoziyom we konfransilargha qatniship, Türüklerning jümlidin Uyghuristanning tarixi, til-edebiyati, medeniyiti we hazirqi siyasiy weziyitini tonushturup, Türkiye we Uyghuristanning dunyagha tonulishigha öchmes töhpilerni qoshti.

Doktor, Professor Sultan Mahmut Qeshqiri ependining kitabliri

• Yürek sadasi-Uyghuristan yashlar neshriyati 1959-yil neshri-Ürümchi.
• Hazirqi zaman Uyghur tili grammatikisi-Uyghuristan Uniwérsititi neshriyati-1962-yil neshri-Ürümchi.
• Yéziqchiliq bilimliri-Uyghuristan Uniwérsititi neshriyati-1965-yili neshri-Ürümchi.
• Jeng Naxshilliri(Shiér we dastanlar)-Uyghuristan xeliq neshriyati-1977-yil neshri-Ürümchi
• Qumul xeliq Qushaqliri- Uyghuristan xeliq neshriyati-1981-yil neshri –Ürümchi
• Uyghur edebiyatidin tallanmalar (Xitayche)- Xitay Shangxey edebiyat-sennet neshriyati-1981-yil neshri-Ürümchi
• Tolun Ay(Shiér, ballada we dastanlar)-Xitay milletler neshriyati-1982-yili neshri-Pekin.
• Moderin Uyghur Türükchisi Girammatikisi(Türükche)-Urxun neshriyati-1992-yil neshri-Istanbul.
• Moderin Uyghur Edebiyati(Türükche)-Türükiye Jumhuriyiti Medeniyet ménistirliki neshriyati-1998-yil neshri-Anqara.
• Arman(Shiér, ballada we dastanlar)-Bayraq neshriyati-1999-yil neshri-Istanbul.
• Uyghurlarning Kültüri we Türük dunyasi(Türükche)-Chaqriq neshriyati-2004-yil neshri-Istanbul.
• Sherqiytürkistan xelqining musteqilliq kürshi we kélichigi-Sherqitürkistan wexpi neshriyati-2005-yil neshri-Istanbul.
• Seley chaqqan letipilliri(Türükche)-Chaqriq neshriyati-2006-yil neshri-Istanbul.
• Sultan Mahmut Qeshqiri Shierliridin Tallanmilar(Türükche) Türkiyede neshir qilinghan-Istanbul.
• Tengritagh Sadasi -2008-yili Teklimakan Uyghur neshriyati neshiri-Istanbul.
• Sherqiy Türkistan Xelqining Hüriyet We Istiqlal Kürishi-Türkiyede neshir qilinghan-Istandul.

Doktor, Professor Sultan Mahmut Qeshqiri ependining Bir Qisim Maqaliliri

• Wetinimiz Sherqitürkistan we uning bügünki weziyiti
• Sherqitürkistangha qarshi ishlengen süyqestlik pilanlar
• Heqiqet we yalghan
• Millitimizning arzusi teqdirini özi belgülep insandek yashash
• Sherqitürkistangha Xitay Aqqunlirini Yerleshtürüsh we Uning Yaman aqiwetliri
• Uyghur Alimi Mahmut Qeshqiriyning kishiligi we türükchilik iptixari
• Büyük Alim Mahmut Qeshqirining maziri we uning qebrisige ziyaret
• Musteqilliq kürishimizni téximu kücheyteyli
• Xitay asariti astidiki Sherqitürkistan
• Sherqitürkistan özining musteqilliqigha choqum érishidu
• Sherqitürkistan xelqining munewer perzenti Abduleziz Mahsum Ezizi
• Abduleziz Mahsum Heqqide xatiriler
• Jamaet Erbabi, milletperwer inqilawiy shaiér Ibrahim Turdi
• Xitaylarning atalmish medeniyet inqilawining wetinimizdki balayi-apiti
• Turpandin tépilghan Mumyalar we tarixiy heqiqetler
• Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti we uning aqiwiti
• Uyghurlarning Türük Kulturi tarixidiki orni we roli
• Türük dewlet we xeliqliri arisidki siyasiy, ijdimayi we medeniy munasiwetlerni kücheytish kérek
• Xitaylarning Uyghurlarni Térorist qilip körsetmekchi bolghan süyqestlirige redeye
• Qarahaniye edebiyatining meshhur wekili Yüsüp Xas Hajip we uning “Qutatqu bilig” namliq shah esiri
• Xelqara Türükologiye ilmiy muhakime yighini we tarixiy Türük wetini Qirim sayahiti
• Inqilawiy Rehbirimiz Ahmatjan Qasimini menggü unutmaymiz
• Amérikida qurulghan Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti we Parlaminti heqqide
• Sherqiy Türkistan xelqining munewer qehrimani géniral Mahmut Muhidi
• Sherqiy Türkistan dawasining asasiy meqsidi Milliy Musteqilliq
• Weten azatliqi yolida küresh qilghanlar menggü ölmeydu
• Sherqiy Türkistan xelqini qul qilish üchün yoshurun oynalghan oyunlar
• Sherqiy Türkistan milliy musteqilliq kürishining kélichigi
• Musteqilliq kürishimizni téximu kücheyteyli
• Trakiye Uniwérsititi:1-Edirne kultur tereqqiyatliri muhakime yighinining échilish nutiqi….

(Yoqarqi maqalilar Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqirining 2005-yili Sherqiy Türkistan wexpi teripidin Türkiye-Istanbulda neshir qilinghan, Sherqiy Türkistan Xelqining Musteqilliq Kürshi we Uning Kélichigi”namliq kitabigha kirgüzülgen.)

 

Doktor, Professor Sultan Mahmut Qeshqiri ependining Edebiy Ijadiyetliri Heqqide

Mustemlike Sherqiy Türkistanda yétishken edip  Sultan Mahmut Qeshqiri zulum astida ingirawatqan eziz wetinidin ayrilghan 30 yildin artuq waqittin béri bayliq, hoquq, bilim we mertiwede qeyerge kélishidin qettiy nezer  Sherqiy Türkistan we Sherqiy Türkistanda qan yighlawatqan mezlum xeliqni bir minutmu unutmidi.Uning bilen bir dewirde we uningdin kéyin bilim we iqtisadiy jehettin qeddini tikligen yüzligen kishiler pul, mertiwe we saxta shan-shöhret qoghlushup wetenge asiyliq qilghan bolsimu, uning yürigi her waqit wetenning azatliqi we milletning hüriyiti üchün soqti.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri bir tereptin oqutush we ilmiy izdinishlerde bolsa, yene bir tereptin aldinqi qatardiki pishqedem inqilapchillirimiz hésaplanghan Memet Riza Bekin, Isa Alip Tekin, Yüsüpbeg Muhlisof, Hashir Wahidi, Mesum Zulfiqarof, Dolqun yasin  we Xizirbeg Gheyretulla aka qatarliqlar bilen bes-beste Sherqiy Türkistan milliy herkitige qatniship, mol netijilerni qazinip xelqimizning bergen aq sütini halallap yashidi.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri  dehshetlik xitay zulmi astidiki Sherqiy Türkistanda tughulup, 13 yéshida qoligha qelem alghan wetenperwer, milletperwer shaiér bolup, uning yazghan eserliridin milliy edebiyat we sennitimizning Xitay tajawuzchillirining qattiq ziyankeshlikige uchrighanliqi bilinip turidu.Xitaylar milliy edebiyatning öz éqinini boylap erkin tereqqiy qilishigha tosqunluq qilsimu, uni tématika, janir we ipadilesh ussulliri tereptin béyitish üchün hayati boyi igilmey-sunmay küresh qildi.

19-esirning axirlishishi 20-esirning bashlinishi dunya edebiyatida mislisiz yéngiliqlar barliqqa keldi.Qanche yüz yillap hetta ming yilgha yéqin hüküm sürgen seltenetler yiqilip, ornigha rayon we jughrapiyeni merkez qilghan din we tilni pasil qilghan milliy medeniyetler bix sürüshke bashlidi. Uning rushen tesiri süpitide medeniyitimizde peyda bolghan jeditchilik maaripi we yéngi démokrattik edebiyat-sennetni misalgha élishqa bolidu.Yéngi démokrattik Uyghur edebiyati mistitik we pantizimliq tuyghulargha bay halsirighan sofistik edebiyattin ayrilip chiqip Abduqadir Dammullam, Qutluq Shewqi, Abduxaliq Uyghur we Memtili ependige oxshaydighan bir qatar milliy edebiyatning wekillirini barliqqa keltürdi.Bir milletning edebiyat sennet we maarip sahesidiki oyghinishi rushen halda yéngiche we milliy bolghan siyasiy, iqtisadiy, medeniy we ijtimai hadisilerning kélip chiqishini tizlitidu.

Uyghuristanda 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida peyda bolghan yéngiche éqimlar millitimizning xitay yaki erep emeslikini we yaki qanche yüz yillap adetlinip kelgendek alla burun Türüklükning dash qazinida emes, eksinche dunya xeliqlirining jümlidin Türükiylikning murekkep siyasiy, iqtisadiy we kultural kontékisidiki bir xeliq ikenlikini ispatlidi.Shu seweptin ejdatlirimiz diniy étiqat, milliy medeniyet, til-yéziq, maarip we edebiyat sennet meseliliride tereqqiyati milliy dewlet yeni jumhuriyetke élip baridighan idiologiylik qurulushqa teshkillik we istixiyilik halda ishtirak qildi.

Millitimiz Uyghuristanning siyasiy, iqtisadi we ijdimayi meselisining Pan Turanchiliq, Pan islamchiliq, Pan Türükchilik patqiqidin qutulmay turup hel bolmaydighanliqini hés qilip, dunyaning siyasiy atmospurasigha uyghun bir métod bilen diniy, etnik, iqtisadiy  we siyasiy meselilirimizni hel qilmisaq bolmaydighanliqini tonup  yetti. Wetinimiz Uyghuristandiki xeliqler medeniyet saheside Qutluq Shewqi, Abduqadir damullam, Abduxaliq Uyghuri, Memtili Ependi qatarliqlarning yitekchilikide pütkül Uyghuristanni qaplighan medeniyet oyghunishi herkitini bashliwetti.

Medeniyet we maarip saheside dunya miqyasida yüz bergen milletchilik éqimi Uyghuristanda Uyghurizimning bash kötürishige sewep boldi we Qumul-Turfan, Hotan- Qeshqer, Ili-Altaylarda arqa-arqidin inqilap partilap ata wetinimizde bir qanche qétim milliy hakimiyetler qurulup, millitimizning ejdatliridin miras qalghan dewletchilik  éngining yoqalmighanliqini dunyagha jakarlidi.

Weziyettin xewer tépip chöchüp ketken Engiliye, Russiye we Xitaydin ibaret qéri jahangirlar jiddiy herketke kélip, jush urup rawajliniwatqan milliy medeniyet we milliy inqilapni ojuqturiwétishni pilanlidi. Ular Abduqar Damullam, Sabit Damullam, Xuja Niyaz Hajim, Abliz Maxsum, Memtili ependi, Abduxaliq Uyghuri, Ahmetjan Qasimi… qatarliqlarni qirip tashlap we Memtimin Bughra, Mehmut Muhidi, Ziya Semidi, Hashir Wahidi, Sabit Abdurahman we Abdureuf mexsum qatarliqlargha oxshaydighan bir türküm ziyalilarni sürgün bolushqa mejburlighandin kéyin Uyghur medeniyet sahesi éghir qansirap ziyalilar qoshunining üni ichige chüshüp ketti.Düshmen teswirligüsiz derijide jiq we küchlük, zerbe éghiridi.

Uzaqqa sozulghan timtasliq, buruxtumluq we ümitsizlik qaplighan  qara chüshtin kéyin milliy medeniyetni qoghdap qélishning nazuk we éghir jawapkarliqi Ahmet Ziyai, Ibrahim Muti, Qasimjan Qembiri, Ibrahim Turdi, Memtimin Iminof, Ötkür ependi, Turghun Almas, Zunun Qadiri we Tiyipjan Iliyof  qatarliqlarning zimmisige chüshti. Ular yol yoq we ümit ölgen yerdin ömilep qopup, milliy medeniyetni jümlidin milliy edebiyatni bashqa Qazaq, Qirghiz we Mungghullarning ilghar pikirlik ziyaliliri bilen hissiy hemkarliq ichide xitaylaning tükining yétishi we tomurining soqushigha qarap bügünki küngiche élip keldi.Xitaylarning qarisang közüngni oyimen, sözliseng tilingni késimen, dégen dunyada örnikini tapqili bolmaydighan zulumi astida, nahayiti köp sanliq ziyalilirimiz yolidin azghan, bezilliri ganggirighan bolsimu, bezi milliy rohqa bay, milletning siyasiy, ijtimayi, medeniy enenisige sadiq baghlanghan   Milliy edebiyatimizdiki janirlar, tilimiz, bedéiy ipadilesh usullirimiz, pelesepiwiy qarashlirimiz, istitik adetlirimiz shundaqla  kilassik we folklorimizda ming yildin béri dawamliship kéliwatqan medeniyettiki erisiyetchanliq  baturluq we aqilanilik bilen qoghdap qélindi.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqirining ösüp yitilip ijadiyitini bashlighan dewir, wetinimiz Sherqiy Türkistanda medeniyet saheside bolupmu edebiyat-sennet saheside azghan, weyran bolghan we ganggirighan bir ewlat yitiship chiqqan dewir bolup, sotsiyal imperiyalist küchler xleqimizni qaymuqturup, millitimizni aldap milliy medeniyet we milliy pissixikimizni qattiq yarilandurdi.Shu dewirde ötken Nim Shehit, L-Mutellip, Tiyipjan Iliyof, Abdukerim Xojayop, Ablet Ömer, Abliz Naziri, Qeyum Turdi qatarliq edip we shairlarning eserliri milliy medeniyet tariximizdiki bir tragédiye bolup, uningdin kultural qirghingha duch kelgen bir medeniyet we qan éqip turghan yüreklerdin jaranglap turghan meniwiy hissiyat we kélichekke bolghan ajizane telpünüsh rushen ipadilinip turidu.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri shu dewirning ediplirining biri bolsimu, hür dunyagha chiqqandin kéyin dadilliq bilen, pikir we ipadilesh usuli we ilmiy izdinish qatarliq jehetlerdin keskin islahat élip bérip özining wetende shekillendürgen uslubini téximu tereqqiy qildurup, wetendiki ediplerge ming yildimu nesip bolmaydighan hür dunyada zoq-shoq bilen ijadiyet élip bardi we eserliride Türük dunyasini, jümlidin Sherqitürkistanliqlarni ilim-pen we istiqlal yoligha dewet qildi.

Töwende biz uning 50-yillardiki ganggirighan bir ewlat edipler shekillendürgen uslupta, wetenni, azatliqni, milliy inqilapni medihiyledighan bir parche esirini körüp ötimiz…

Üstüngde Lepilder Istiqlal Tughi

Janijan wetinim Sherqiy Türkistan,

Ejdadim mirasi bulbulistanim.

Sen bizni östürgen ana méhriban,

Dunyaning jenniti gül-gülistanim.

Tarixta qurghanti pida qilip jan,

Qutluqxan, Bayanchur, jessur böküxan.

Teqdiring qolungda tutulghan zaman,

Güllending, yükselding, tapting sherep-shan.

Bir chaghlar rodipay eylep istila,

Üstüngge yaghdurdi külpet we bela.

Zalimning zulmidin aylandi chölge,

Sheherler, yézilar, orman, tagh-dala.

Sanaqsiz külpetler ötti béshingdin,

Deryalar töreldi qanliq yéshingdin.

Yangridi ghezeplik choqan-sadalar,

Wadilar, chöl-deshtler, taghu-téshingdin.

Chiqti hürlikingge eylep jan pida,

Qehriman Nuzigum, Sadir pehliwan.

Tengri taghlirida yangratti sada,

Géniral Mahmut we Ghénidek Oghlan.

Shu batur ewlatlar küreshliridin

Xelqimiz hürlükni qoligha aldi.

Ejdirha, éyiqning süyqestliridin,

Tekrar asaretke boghulup qaldi.

Tüzdi wehshiy düshmen, süyqestlik pilan,

baghringgha aqqunlarni kötürmek üchün.

Qilip til, diningni bir yoli gumran,

Namingni bir yoli öchürmek üchün.

Tiningge chirmiship rodipay chayan,

Qéningni sümürüp ichti her zaman.

Perishan halingni körüp chidimay,

Qozghalduq ghezepler bolup sel-qiyan.

Séni qutquzushqa meydangha chiqtuq,

Ölüm ya körüm dep jasaretlinip.

Bu yoldin qayitmasqa qesemler ichtuq,

Goyaki wolqandek hararetlinip.

Muqeddes küreshtin tangle ertige,

Tügeydu sen chekken zulmet we azap.

Qilimiz shatliqtin bayram tentene,

istiqlal tajini béshinggha taqap.

Külisen qaqaqlap senmu bir küni,

Munasip yéringni élip jahanda.

Tügeydu qarangghu zulmetning tüni,

Yashaysen hürlükte, azat zamanda!

Bu künler bek uzaq emes, bek yéqin,

Hoqushlar shepengni qilalmas qamal!

Üstüngde lepilder istitlal tughi,

Zeperning dilbiri échip nur jamal!

2001-yili 5-Ay/ Türkiye-Anqara

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqirining yoqarqidek shiérliridin bashqa yene uning dewirdashlirigha oxshashla ilgiri wetende zulum astida mejburiy yazghan, kommenist sistem we sotsiyalizim medihiylengen bir qisim eserlerinimu yoq dégili bolmaydu.Buni elbette zaman we makanning cheklimisidin dep qarashqa bolidu. Xataliq ötküzmeydighan kishi yoq, emma tüzütüshke jasaret qilish qilalmasliq eqil, exlaq we bilim telep qilidighan zor ish.Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri hür dunyagha qedem basqandin kéyin barliq meniwiy boyunturuqlardin qutulup, insandek oylash, insandek tepekkur qilish, insandek yézish pursitige ige boldi we idiywiy jehettin barghanche takammulliship, millitimizning ussighan yérige baridighan nadir ishlarni qildi we eserlerni yazdi.Uning bezi kitap we edebiy eserliri rushen xasliq we xelqaraliq sewiyege yetken bolup, wetendiki dewirdashlirining ijadiyitidin her tereplime tereqqiy qilip ketken.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri dunyaning qedimqi we hazirqi zaman Uyghur medeniyitining dunyagha tonushturulishidin ibaret qiyinliq derijisi yoquri, chétilish dairisi keng wezipini deslepki qedemde ghelbilik orunlap, kélichektiki Uyghur we Türük ziyalilirining  bu sahediki yolini daghdam échip berdi. Uyghuristandin chiqqan herqandaq bir alim hazirghiche Uyghur medeniyitini dunyagha uningdek keng dairilik we yüksek sewiyede tonutalighan emes.Bizni, tariximizni, medeniyitimizni we tilimizni chetellerde xelqaragha jümlidin türük dunyasigha akadémik bir sewiyede ghelbilik tonutqan bu kishining namini büyük ustaz Muhemmed Emin Bughradin kéyin altun xetler bilen yézip menggüleshtürüshke erziydu.

Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqirining kechürmishliri  xitay mustemlikisige uchrighan mezlum Uyghuristanliqlarning tarixiy kechmishing kichiklitilgen körünishi bolup, uning oxshimighan dewirliridin xelqimizning oxshimighan dewirlerdiki meniwiy, siyasiy we iqtisadiy hayatini tapqili bolidu. Professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqiri  hazir Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti Sürgündiki Parlaméntining reyisi  bolupla qalmay belki Türük dunyasigha tonulghan alim bolup qaldi.

Biz professor we doktur Sultan Mahmut Qeshqirining  hayati, ijadiyiti we siyasiy küreshlirige qarap chiqidighan bolsaq, uning her tereptin Xitay mustemlikiside yashawatqan herqandaq bir Uyghuristanliqqa yitishken meniwiy rehber shundaqla kam uchraydighan bir üginish ülgisi bolup qalghanliqini köriwalalaymiz.Biz uning kéyinki hayatini xatirjemlik, saq-salametlik, hozur we mol ijadiy méwiler ichide  yashishigha tilekdashliq bildürümiz.(K.Atahan)

• Gérmaniye/Frankfurt

20.05.2015

 

http://eastturkistaninfo.com/2015/05/21/ejdatlar-yolida-otken-shanliq-hayat/

Türük dunyasining Meniwiy türüki, dewlet erkani, Uyghur alimi Yüsüp Xas Hajip-Qarahaniylar Imparatorluqi Xan Sariyi

Mira Qaribayéwa pirézidént Almazbék Atambayéwning Yüsüp Xas Hajipning tughulghanliqining 1000 – yilini xatirilesh murasigha alaqidar pirézidéntliq qararnamisini testiqlighanliqini éytti.

Türkiye awazi radiyosi xewiri: Yüsüp Xas Hajip qirghizistanda alahide murasim bilen xatirilinidu.
Eng ulugh türk mutepekküri, uyghur medeniyitining meshhur namayendisi, edip, alim, katta dölet erbabi, qaraxaniylar xan sariyining bash meslihetchisi (hajipi) shundaqla qutadghu bilik namliq alemshumul shöhretke ige pelepesewiy eserning aptori, dewlet erkani balasaghunluq Yüsüp Xas Hajipning tughulghanliqining 1000 – yili qirghizistanda alahide murasim bilen xatirlinidighan boldi.
Qirghizistan pirézidéntliqi milliy we diniy ishlar siyasiti, ijtima’iy xelq teshkilatilar alaqe bolumi bashliqi mira qaribayéwa paytext bishkekte ötküzgen axbarat élan qilish yighinida shu heqte mexsus bayanat élan qildi.

Uyghur Alimi Yüsüp Has Hajipning Uyghuristan-Hunlar Qurghan Tarixiy Sheher- Qeshqerdiki Qebrisi

Mira qaribayéwa pirézidént almazbék atambayéwning yüsüp xas hajipning tughulghanliqining 1000 – yilini xatirilesh murasimgha alaqidar pirézidéntliq qararnamisini testiqlighanliqini éytti.
Xatirilesh murasimida Yüsüp Xas Hajipning türük pelsepisige, qanunchiliq we dölet tüzümige shundaqla türükiy milletlerning tepekkür dunyasigha qoshqan töhpiliri, pikirlirining tarixiy roli, qirghizistan we büyük türkistanda türkiy milletlerge yaritip bergen ortaq qimmet qarashliri we qaldurup ketken meniwiy bayliqlirigha alaqidar mutexessisler teripidin teyyarlan’ghan doklatlar, ilmiy munaziriler we yüsüp xas hajip heqqidiki yéngi qarashlarning otturigha qoyulishi mölcherlenmekte.

http://www.trt.net.tr/uyghur/

Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Mehmet Görmez, 15 Mayıs 2015 Cuma gününü Cumartesiye bağlayan gece idrak edilecek Miraç Kandili dolayısıyla bir mesaj yayımladı.

Mesajında miracın, Müslümanların gönül dünyalarını güçlendirecek, sıdk ve imanlarını pekiştirecek, kardeşlik bağlarını kuvvetlendirecek manevi bir tecrübe olduğunu kaydeden Diyanet İşleri Başkanı Görmez, “Eşref-i mahlukat olmanın bilinciyle daha ferasetli bir bakış, daha merhametli bir lisan, daha güzel bir ahlâk, daha ümitvâr bir yürek, daha huzurlu bir dünya için dualarımızı miraca gönderelim.” dedi

Miracın, her müminin günde beş defa kıldığı namaz aracılığıyla daima canlı kaldığını, yılda bir defa da bütün müminlerin idrakini yücelere doğru yönlendirdiğini belirten Görmez, mesajında şunları ifade etti:

“Miraç, Müslümanların gönül dünyalarını güçlendirecek, imanlarını pekiştirecek, kardeşlik bağlarını güçlendirecek manevi bir tecrübedir”

Yeryüzünün manevi odaklarından, Mescid-i Haram ve Mescid-i Aksa arasındaki bağları güçlendiren miraç, Müslümanların gönül dünyalarını da öylesine güçlendirecek, sıdk ve imanlarını pekiştirecek, kardeşlik bağlarını kuvvetlendirecek manevi bir tecrübedir. Habib-i Edibi’ni teselliye, desteğe ve güvene davet eden miraç, Müslümanları da huzura, hakikate ve marifete davet etmektedir.

“Miraç, Hz. Peygamberin (sav) şahsında, insanlığın Hakk’a yürüyüşüdür”

Miraç, insanın erdem yolculuğudur. Miraç, ilâhî kudreti temaşa eden Hz. Peygamberin (sas) şahsında, insanlığın Hakka yürüyüşüdür. Miraç, zamanın ve mekânın yegâne sahibi olan Yüce Allah’ın birliğine, büyüklüğüne ve sonsuzluğuna şahitlik ediştir. Miraç, semanın katmanlarını ve Rabbe vasıl olan yolun duraklarını aşan bir bereket yolculuğudur. Peygamberimiz (sas) bu yolculuktan ümmetine üç büyük armağan ile dönmüş; beş vakit namazı, Bakara suresinin son ayetlerini ve ‘iman edip bu imanla ölen kimsenin cennetlik olduğu’ müjdesini bizlere ulaştırmıştır.

“Miraçta, aşağıyı ve aşağılığı kabul etmeyen bir yükseliş vardır”

Miraçta aklı geride bırakan bir aşk, maddenin ötesine geçen bir nazar, aşağıyı ve aşağılığı kabul etmeyen bir yükseliş vardır. Miraçta elemi, kederi, çaresizliği, ümitsizliği bir kenara koyup yeniden yola çıkma vardır. Miraçta arınma, durulma, korunma ve kollanma vardır. Ve miraçta alınması gereken ibret ve dersler vardır.

“Bugün, miracın heyecanını hissetmeyi, Rabbimizin sonsuz merhametine nail olmayı diliyoruz”

Bugün bizler alnımız secdeye vardığında miracın heyecanını hissetmeyi, Rabbimizin sonsuz merhametine, af ve mağfiretine nail olmayı diliyoruz. Kendi iç dünyamızın semasına doğru bir yolculuğa çıktığımızda insanlık adına ne kadar aciz ve perişan halde olduğumuzu görüyoruz. Gökdelenlerle bulutlara yükseldik ama ahlâkî güzelliklerimiz her geçen gün daha da eridi. Atmosferi aştık, göğün katmanlarını geçtik ama kulluğumuz her geçen gün daha da zayıfladı. İnsafsızlık, vicdansızlık, adaletsizlik ile küçüldük. Hırs, tamah, kibir ile kendimizi kaybettik. Şiddet, öfke, nefret ile insanlığımızı unuttuk.

Bugün savaşlar, işgaller, çatışmalar altında kan ağlayan İslâm coğrafyası ve doğal afetler ile boğuşan yerküre halkları için yardım etme, ama her şeyden önce acıları doğuran yaralı bilinçlerden, çarpık dindarlıklardan, hasta yüreklerden, körü körüne bağlanmış irade ve idraklerden kurtulmak için Allah Teâlâ’ya yakarma zamanıdır.

“Bugün, tüm insanlık, içine sürüklendiği süfli hayattan ancak miraç değerlerine sarıldığında kurtulabilecektir”

Unutulmamalıdır ki bugün de tüm insanlığı içine sürüklendiği süflî hayattan kurtarıp tekrar ulvî bir hayata yükseltecek ve miraç vazifesi görecek olan değerler, sadece Hz. Peygamber’in (sas) Allah’tan getirdiği ve çağlar üstü örnekliği ile bize miras bıraktığı rahmet yüklü evrensel mesajlarda mündemiçtir. İnsanlar ancak bu değerlere sahip çıkıp sarılarak kaybettiği insanlığını yeniden bulacaktır.

“Bugün, Sevgili Peygamberimizin (sas) miracından ilham alarak bireysel ve toplumsal yükselişin yollarını arayalım”

Bugün, Sevgili Peygamberimizin (sas) Miraç’ından ilham alarak bireysel ve toplumsal yükselişin yollarını arayalım. Zulmün batağına saplanan insanlık ailesinin bu çamur deryasından kurtulabilmesi için hal çareleri düşünelim. İnsanın maddi çıkarları uğruna yitirmiş olduğu maneviyatını yeniden kazanabilmesi, hatalarından uzaklaşıp erdemleriyle yeniden buluşabilmesi için Miraç’ın ne büyük bir imkân olduğunu fark edelim.

“Eşref-i mahlukat olmanın bilinciyle daha huzurlu bir dünya için dualarımızı miraca gönderelim”

Zaman içinde zamanlar dürülüdür. Miraç gibi hikmetli bir yolculuğu andığımız ve anladığımız bu mübarek gecenin kıymetini bilelim. Rabbimize olan imanımızı, Peygamberimize (sas) olan bağlılığımızı, namaza olan muhabbetimizi tazeleyelim. Eşref-i mahlukat olmanın bilinciyle daha ferasetli bir bakış, daha merhametli bir lisan, daha güzel bir ahlâk, daha ümitvâr bir yürek, daha huzurlu bir dünya için dualarımızı miraca gönderelim.

“Rabbimize açılan eller ve yakaran dillerin bütün İslâm âleminin birlik, dirlik ve beraberliğine vesile olmasını diliyorum”

Bu duygu ve temennilerle ülkemizde, gönül coğrafyamızda ve dünyanın dört bir köşesinde yaşayan bütün Müslümanların Miraç kandilini tebrik ediyor, bu kutlu gecede Yüce Rabbimize açılan ellerin ve yakaran dillerin, başta İsrâ ve Miracın cereyan ettiği kutsal topraklar olmak üzere bütün İslâm âleminin birlik, dirlik ve beraberliğine; insanlığın hidayetine; adalet, huzur ve barışın teminine vesile olmasını Cenab-ı Hak’tan niyaz ediyorum.

http://www.diyanet.gov.tr/tr/icerik/mirac-insanin-erdem-yolculugudur/26821

Pelsepe chétilish da’irisi keng pen, uni öginish ademning dunya qarishini we tepekkur usulini yéngi tüske kirgüzidu. Gerche bir qisim kishiler pelsepe öginishke qiziqsimu, emma qiziqish idiyewi menzildin tolimu yiraq halet. Shunga qiziqish bilenla peylasop bolghili bolmaydu.
Heqiqiy menidiki bir peylasop bolush tolimu müshkül. Peylasop bolush üchün heqiqet üstide tewrenmey izdinidighan jasaret we mahiyetni köreleydighan paraset bolush, shey’ilerni közitishke we pikir qilishqa mahir bolush, bilim qurulmisi keng hem abstrakt tepekkur iqtidari yuqiri bolush, mulahize küchi küchlük hem logikiliq xulase chiqirish qabiliyiti üstün bolush shert. Peylasopluq gepdanliq emes, peylasopluq jöylimichilik emes, peylasopluq quruq nopuz emes! peylasopluq heqiqetke bolghan teshnaliq asasidiki idrakiy yükseklik. Shunga amérikiliq mortimér adlér «heqiqiy peylasop kem tépilidighan göher» deydu. Teliyimizge, del mushundaq kem tépilidighan göherdin biri xelqimizge nésip boldi. U bolsimu 20 – esirde uyghurlardin chiqqan birdinbir peylasop abdushükür muhemmet’imindur.
2015 – abdushükür muhemmet’iminning wapatigha 20 yil boldi. Bu 20 yil mabeynide xelqimizning bu mutepekkur ustazgha bolghan tonushi barghanséri chongqurlashti, séghinishi barghanséri kücheydi. Ilim sahesidikilerning hörmitimu barghanséri ashti. Uning eserlirini neshr qilish, qétirqinip oqush, qarashlirini neqil élish, hékmetlik sözlirini istémal qilish, uni xatirilesh meqsitidiki türlük pa’aliyetlerni uyushturush yilséri köpeydi. Qarimaqqa xelqimiz bu munewwer alimining qedrige bara – bara yétiwatqandek qilidu. Hayatida köp zerbilerni yigen, étibarsiz mu’amilige uchrighan, chetke qéqilghan, yétim qaldurulghan bir alimning bügünkidek qedirlinishini aldi bilen xelqimizning meniwi qiyapitide körüliwatqan bir ijabiy xislet dep mu’eyyenleshtürüshke bolidu.
Shundaqtimu, biz yenila bu munewwer alimning qedrige yétish we uning qimmetlik meniwi miraslirini chin menisi bilen chüshinishte yenila yétersiz halette turuwatimiz. Shu menidin, uni teripligende peylasopliqtin ibaret xas alahidilikini nezerdin saqit qiliwatimiz. Elwette, u hayat chéghida, ajayip mol netije – utuqliri bilen zamandashlirigha sélishturghanda, hörmet, hewes we alqishqa xélila sazawer bolghan. Biraq, uning mol talantini we u yaratqan ilmiy we bedi’iy pellilerning qimmitini chüshinish jehette téxiche yüzekiyliktin xaliy bolalmaywatimiz. Mesilen, men kishilerning uyghurlarda kimning tunji bolup roman yazghanliqi toghrisidiki talash – tartishliq söhberlirini pat – pat anglap turimen. Emma, abdushükür muhemmet’imin royapqa chiqarghan tunji ilmiy we edebiy kitablar heqqidiki söhbetlerni anglap baqmidim. Emeliyette, abdushükür muhemmet’imin ilmiy tetqiqat we edebiy ijadiyet saheside mundaq tunji 10 türlük emgekning sahibi.
1. Uyghur pelsepe tarixi toghrisidiki tunji kitabning aptori.
2. Muqam heqqidiki tunji tetqiqat kitabining aptori.
3. Farabi heqqidiki tunji tetqiqat kitabining aptori.
4. Éstétika heqqidiki tunji kitabning aptori.
5. «sewdaliq te’ejjüpnamisi» namliq tunji pelsepiwi nesr toplimining aptori.
6. Tunji ruba’iy toplimining aptori.
7. «a’ile» namliq tunji étika kitabining aptori.
8. Ming’öy sen’iti bir pütün tetqiq qilin’ghan tunji tetqiqat kitabining aptori.
9. «qutadghubilik» dastani bir pütün tetqiq qilin’ghan tunji tetqiqat kitabining aptori.
10. Qedimki merkiziy asiya tarixi heqqidiki tunji kitabning aptori.
Milliy medeniyet tariximiz üchün éytqanda, abdushükür muhemmet’iminning bir – biridin qimmetlik bu 10 türlük ilmiy we edebiy eserliride yaritilghan pelle bashqilar teripidin hazirghiche yéngilan’ghini héch bolmighanda sewiye jehettin yéqinlashqini yoq. Biz alimning utuqlirini yenila mushu sahe we mushu zhanérlar boyiche yuqiri ilmiy we bedi’iy «rikord» halitide turuwatidu dep éytalaymiz. Emma, biz pat – pat gépini qilidighan bügünki zaman edebiyatimizdiki tunji romanning sewiyesini kéyinki yazghuchilar köp jehettin yéngiliwetti. Bu hemmige ayan!
Démek, abdushükür muhemmet’iminni chongqur chüshinish we alahide héssiyat bilen qedirlesh jehette biz yenila yüze dep éytishqa bolidu.
Bashta tilgha alghinimdek, abdushükür muhemmet’imin ependi 20 – esirde uyghurlardin chiqqan birdinbir peylasop. Bu hergizmu asassiz éytilghan höküm emes. 20 – esir tariximizda peqet abdushükür muhemmet’iminningla xas pelsepe eserliri we pelsepiwi edebiy eserliri bar. Mesilen, xas pelsepe eserliridin «farabi we uning pelsepe sistémisi», «uyghur pelsepe tarixi», «omumiy éstétika», «qatlamliq éstétika», «a’ile» namliq besh parche kitabi; Pelsepiwi edebiy eserliridin «sewdaliq te’ejjüpnamisi», «ruba’iyat», «arifname» namliq üch parche kitabi we «farabi pelsepe sistémisining tarixiy qimmiti», «kumarajiwaning pelsepe idiyesi», «elishir newayining pelsepe qarashliri», «pelsepeni islah qilish tizisliri», «‹qutadghubilik›ning tebi’et pelsepisi idiyesi», «küsen ressamliridiki éstétik ang toghrisida», «ottura asiya xelqining töt zat qarishi», «qedimki ejdadlirimizning iptida’iy tebi’et ilahchiliq qarashliri», «qatlam nezeriyesi we uning métodologiyelik qimmiti» qatarliq maqaliliri bar. Mana bu eserliri bilen u shübhisiz halda, peylasop dégen sherepke munasip. 20 – esir tariximizgha herqanche inchikilik bilen nezer salsaqmu bu shan – sherepke munasip yene bir ademni köz aldimizgha keltürelmeymiz. Keltürduq dégendimu, tetqiqat küchidin xaliy pelsepe oqutquchilirinila köz aldimizgha keltüreleymiz. Ularning neshr qilin’ghan xas eserliri yoq, bolsa peqet ömri qisqa konsipiklirila bar. Abdushükür muhemmed’iminning xas eserliri bolghandin tashqiri öz aldigha otturigha qoyghan qatlam nezeriyesi métodologiyesi we qatlamliq éstétika sistémisi bar. Bu hergizmu qarisigha ashurup éytilghan gep emes. U otturigha qoyghan qatlam nezeriyesi métodologiyesi tebi’et, jem’iyet, rohiyet hadisiliri tüzülme we jeryan, makan we zaman jehette esliy zatliq qatlamliqqa ige, shunga uni bilish we izahlash usulimu bilish nezeriyesi jehettin qatlam métodologiyesi pirinsipini qoral qilishi lazim dégen qarashni ipadiligen. U otturigha qoyghan qatlamliq éstétika sistémisi güzellikni tebi’et, jem’iyet, bilish subyékti we mujessem qarashta izahlashtin perqliq halda güzellik we güzellik hadisilirini ontologiyelik (esliy güzellik), bilish nezeriyesilik (éstétikiliq), sen’et güzelliki, meniwi güzellik, iqtidar güzelliki qatarliq qatlam we tarmaqlargha ajritip, öz süpiti we alahidiliki boyiche konkrét izahlaydighan ilmiy sistéma.
Biz bir pütün medeniyet tariximizgha nezer salidighan bolsaq, peqet ikkila zatning özige xas ilmiy sistémisi barliqini körimiz. Uning biri ottura esir ereb – islam pelsepe tarixida arstotéldin kéyinki ikkinchi ustaz dep teriplen’gen ebu nesir farabining natural pantizmliq pelsepe sistémisi, yene biri 20 – esirde ötken alimimiz abdushükür muhemmet’iminning qatlamliq éstétika sistémisi. Kumarajiwa, yüsüf xas hajip, elishir newayi qatarliq büyüklirimizningmu ilmiy sistémisi yoq, peqet pelsepe idiyesi we pelsepe qarashlirila bar. Idiye, qarash, telimat, ilmiy sistéma dégen uqumlar léksikiliq menisi we wezni jehettin perqliq uqumlardur.
Peylasop abdushükür muhemmet’iminning pelsepe jehettiki netije – utuqliri uning junggoning bügünki zaman pelsepe sahesige ghelibilik kirishige asas salghan. U pelsepe toghrisida ichkiri ölkilerde échilghan döletlik we xelq’araliq ilmiy muhakime yighinlirigha teklip qilin’ghan, enxuyda neshr qilin’ghan «junggo az sanliq milletler pelsepe tarixi» namliq chong hejimlik kitabning asasliq aptori we bash muherriri bolghan. «junggo az sanliq milletler pelsepe, ijtima’iy idiye tarixi ilmiy muhakime yighini»da farabiyning pelsepe sistémisi heqqide léksiye sözligende meshhur peylasop yü guangyüenning yuqiri bahasigha érishken, kung zi xelq’ara ilim muhakimisi yighinida rast kungfuzidin yalghan (rawajlandurulghan) kungfuzi üstün turidu dep sözligende chet ellik alimlar orunliridin turup alqish yaghdurghan. Netijide «junggoning bügünki zamandiki 20 munewwer peylasopining biri» dep qaralghan. Abdushükür muhemmet’iminning aptonom rayonimizda neshr qilin’ghan «shinjangdiki milletlerning pelsepe, idiye tarixidin ochériklar» namliq kitabning asasliq aptori ikenliki uni shinjangdiki qazaq, özbék, qirghiz, tatar qatarliq milletler ichidimu yuqiri inawetke ige qilghan. Chünki, bu kitabning ichidiki uyghur, özbék, qirghiz pelsepe, idiye tarixini u yazghan.
Peylasop abdushükür muhemmet’imin pelsepe kespide muntizim terbiye alghan peylasop emes. U 17 yéshida shinjang institutining bi’o – ximiye kespige oqushqa kélip ikki yil oqughan. U ikki yilliq oqush jeryanida xenzu tilini bérilip ögen’gen. «hayatliq maddilirining kélip chiqishi», «ozuqluq maddilirining shekillinishi» namliq ikki birashora yazghan. Shu jeryanda pelsepige qiziqip qalghan. Iwan pawlofning nérwalogiye telimati, lébyshinkayaning hüjeyre toghrisidiki qarashliri, orlofning quyash sistémisining shekillinishi toghrisidiki qarashliri, fiziklarning yéngiche yadro fizikisi qarashliri arqiliq gérmaniyening meshhur peylasopliri kant we gégil telimati bilen tonushushqa bashlighan. Shundaq qilip tebi’et pelsepisige bolghan qiziqishi shekillen’gen. Ikki yil oqughandin kéyin mektep oqutquchi kemchil bolushtek jiddiy ehwalni nezerde tutup, uni oqushtin toxtap oqutquchi bolushqa belgiligen. U oqutquchiliqqa belgilen’gen yili gherb pelsepe tarixidiki kilassik eserler bolghan niyutonning «tebi’et pelsepisining matématikiliq asasi», eplatonning «ghayiwi dölet», arstotélning «métafizika» qatarliq kitablirini oqup estayidil xatire qaldurghan. Oqutquchi bolup birer yil bolghanda shi’endiki gherbiy shimal uniwérsitétining markiszm asprantoriyesige ewetilip bir yil oqughan.
Démek, uning pelsepe jehettiki terbiyelinishi asasen özlükidin öginish arqiliq bolghan. Özlükidin öginishke mahir bu yash alim pelsepedin ibaret türlük penlerge chétilidighan bu ilim saheside mol bilim we yuqiri tetqiqat qabiliyiti hazirlap axir 20 – esirde xelqimizdin chiqqan birdinbir peylasop dégen büyük sherepke muyesser bolghan. U heqiqetenmu peylasopqa xas pikir quwwiti we tetqiqat küchi bilen pelsepe tariximizni untulmas xas ilmiy eserler bilen bézidi.
Abdushükür muhemmet’imin yene peylasop bolush süpiti bilen dunya qarash we tepekkur usuli jehettimu özgichilikini namayan qilip, türlük zhanérlarda, oxshashmighan ipadilesh usuli bilen chongqur pelsepiwi menige ige pikir we idiyelerni otturigha qoyup mol edebiy eserlerni ijad qildi. U 60 yéshida yazghan «ömür telqinliri» namliq maqaliside özining musteqil ilmiy qarashqa ige ikenlikini «teyyar dapqa pirixonluq qilishni xalimidim» dep obrazlashturup ipadiligen. U tarix, medeniyet tetqiqatidimu, mushu ilmiy pezilitini namayan qildi. Mesilen, «qedimki merkiziy asiya» namliq kitabida matériyallarni retsiz döwige aylandurup qoymastin, tarixiy weqe – hadisilerni we tarixiy shexslerni bayan qilghanda imkanqeder milliy hayatimizgha yétekchilik qilidighan chongqur pelsepiwi menilerni béghishlidi. Tarixiy obzor we qayta oylinish xaraktéridiki maqaliliride ötkür hem etrapliq muhakimilerni otturigha qoydi.
Abdushükür muhemmet’iminning pelsepe idiyesi 60 yéshida yazghan «ömür telqinliri» namliq maqalisida éytqinidek alahidilikke ige. U mundaq deydu: «méning pelsepe tarixidiki pikirlirim hemishe bir qatmal halette turmighanliqidin pexirlinimen. Bu jehettiki qarashlirimni ilmiy, edebiy eserlirim bilen ‹arifname›din körüsh mumkin.»
Shundaq éytalaymizki, abdushükür muhemmet’imin uyghur medeniyiti we uyghur tarixi tetqiqati sahesidiki bösüsh xaraktérliq ilmiy muweppeqiyetliri hem bedi’iy ijadiyet sahesidiki chéliqarliq utuqliri bilen shöhret qazan’ghan meshhur alim we peylasop, talantliq edib we töhpikar ma’aripchi. Biz abdushükür muhemmet’iminning musheqqetlik hayat musapiside ipadiligen ilmiy pozitsiyesi we ijad qilghan ilmiy, edebiy eserliridiki pelsepiwi qarashliridin uning peylasoplarche parasiti we pezilitini köreleymiz.(Y.Ruzi)
(bu maqale «ürümchi kechlik géziti»ning 5 – ayning 12 – künidiki sanidin élindi)

 

Albert Einstein was born at Ulm, in Württemberg, Germany, on March 14, 1879. Six weeks later the family moved to Munich, where he later on began his schooling at the Luitpold Gymnasium. Later, they moved to Italy and Albert continued his education at Aarau, Switzerland and in 1896 he entered the Swiss Federal Polytechnic School in Zurich to be trained as a teacher in physics and mathematics. In 1901, the year he gained his diploma, he acquired Swiss citizenship and, as he was unable to find a teaching post, he accepted a position as technical assistant in the Swiss Patent Office. In 1905 he obtained his doctor’s degree.

During his stay at the Patent Office, and in his spare time, he produced much of his remarkable work and in 1908 he was appointed Privatdozent in Berne. In 1909 he became Professor Extraordinary at Zurich, in 1911 Professor of Theoretical Physics at Prague, returning to Zurich in the following year to fill a similar post. In 1914 he was appointed Director of the Kaiser Wilhelm Physical Institute and Professor in the University of Berlin. He became a German citizen in 1914 and remained in Berlin until 1933 when he renounced his citizenship for political reasons and emigrated to America to take the position of Professor of Theoretical Physics at Princeton*. He became a United States citizen in 1940 and retired from his post in 1945.

After World War II, Einstein was a leading figure in the World Government Movement, he was offered the Presidency of the State of Israel, which he declined, and he collaborated with Dr. Chaim Weizmann in establishing the Hebrew University of Jerusalem.

Einstein always appeared to have a clear view of the problems of physics and the determination to solve them. He had a strategy of his own and was able to visualize the main stages on the way to his goal. He regarded his major achievements as mere stepping-stones for the next advance.

At the start of his scientific work, Einstein realized the inadequacies of Newtonian mechanics and his special theory of relativity stemmed from an attempt to reconcile the laws of mechanics with the laws of the electromagnetic field. He dealt with classical problems of statistical mechanics and problems in which they were merged with quantum theory: this led to an explanation of the Brownian movement of molecules. He investigated the thermal properties of light with a low radiation density and his observations laid the foundation of the photon theory of light.

In his early days in Berlin, Einstein postulated that the correct interpretation of the special theory of relativity must also furnish a theory of gravitation and in 1916 he published his paper on the general theory of relativity. During this time he also contributed to the problems of the theory of radiation and statistical mechanics.

In the 1920’s, Einstein embarked on the construction of unified field theories, although he continued to work on the probabilistic interpretation of quantum theory, and he persevered with this work in America. He contributed to statistical mechanics by his development of the quantum theory of a monatomic gas and he has also accomplished valuable work in connection with atomic transition probabilities and relativistic cosmology.

After his retirement he continued to work towards the unification of the basic concepts of physics, taking the opposite approach, geometrisation, to the majority of physicists.

Einstein’s researches are, of course, well chronicled and his more important works include Special Theory of Relativity (1905), Relativity (English translations, 1920 and 1950), General Theory of Relativity (1916),Investigations on Theory of Brownian Movement (1926), and The Evolution of Physics (1938). Among his non-scientific works, About Zionism (1930), Why War? (1933), My Philosophy (1934), and Out of My Later Years (1950) are perhaps the most important.

Albert Einstein received honorary doctorate degrees in science, medicine and philosophy from many European and American universities. During the 1920’s he lectured in Europe, America and the Far East, and he was awarded Fellowships or Memberships of all the leading scientific academies throughout the world. He gained numerous awards in recognition of his work, including the Copley Medal of the Royal Society of London in 1925, and the Franklin Medal of the Franklin Institute in 1935.

Einstein’s gifts inevitably resulted in his dwelling much in intellectual solitude and, for relaxation, music played an important part in his life. He married Mileva Maric in 1903 and they had a daughter and two sons; their marriage was dissolved in 1919 and in the same year he married his cousin, Elsa Löwenthal, who died in 1936. He died on April 18, 1955 at Princeton, New Jersey.

From Nobel Lectures, Physics 1901-1921, Elsevier Publishing Company, Amsterdam, 1967

This autobiography/biography was written at the time of the award and first published in the book series Les Prix Nobel. It was later edited and republished in Nobel Lectures. To cite this document, always state the source as shown above.

http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/einstein-bio.html