Mol hosulluq, Talantliq Uyghur yazghuchisi, musteqil tetqiqatchi we jurnalist Küresh Atahan 1966-yili 5-ayning 24-küni Xitay mustemlikesi astidiki Uyghuristan Jumhuriyitining jenubidiki tarixiy makan Artush shehiride wetenperwer, milletperwer, meripetperwer bir maaripchi ailiside tughulghan.

Küresh Atahan bashlanghuch ottura we toluq ottura mekteplerni Artush shehiride ela netijiler bilen oqughan. Küresh Atahan1982-Yilidin 1987-yilighiche uyghuristanuniwérsitéti (atalmish shinjang uniwérsitéti)ning Filologiye inistituti til-edebiyat Fakultitida oqughan, 1995-yilidin 1997- yilighiche ürümchide inggliz tili ögen’gen. 1997-yilidin 1998-yilighiche yene Uyghuristan univérsitétining chetel tili fakultétida magistirlarni yetüshtürüsh kursida inggiliz tili

ebiyati boyiche bilim ashurghan. Aptor 2002-yili chetelge bilim tehsil qilish üchün seper qilghan. 2002-Yilidin 2003-yilighiche Germaniyedeiki martin lutér uniwérsitétida chetelliklerdin dokturlarni yitishtürüsh kursida bir mezgil Gérman tili we edebiyatini we ishtin sirit Gérman pelesepisi ögengen. 2006-Yilidin 2007-yilighiche firankfortta Xeliq Bashqurishidiki bir aliy mektepte gérman til edebiyati kespide bilim ashurghan.

Küresh atahan 1987-yilidin 1989-yilighiche Artushta oqutquchiliq kespi bilen shughullanghan bolup, 1989-yilidin 2002-yilighiche Uyghuristan xelq neshriyatida muherrirlik wezipisini ötigen we yüzligen muhim eserlerning neshir qilinishigha sewepchi bolghan. Küresh Atahan yene 2003-yilidin 2007-yilighiche Germanyiede türükche neshir qilinidighan höriyet gézitide, 2008- yilidin 2015-yilighiche firankfurtta germanche gezit we kitaplarni neshir qilidighan Frankfurter Sosaitet neshriyatida xizmet qilghan. Küresh Atahan yene 2016-yilidin hazirghiche Germaniye Awiatsiye qatnishi bixeterlik idariside ishlewatidu.

Küresh atahan hazirgha qeder ijtimayi penlerdiki til-edebiyat, pelesepe, tarix, sotsologiye we siyasetke berip chetilidighan köpligen janirlarda her xil ijadiyetler bilen shughullanghan bolup, nurghunlighan, hékaye-powéstlarni, ilmiy maqalilerni yézip oxshimighan metbuatlarda élan qildurghan. Küresh atahan shundaqla yenenurghun eserlerni engiliz, xitay we german tilliridin terjime qilip chiqip xelqimizge teqdim qilghan. Bulardin sirt Küresh atahan yene nurghunlighan kitablarni yazghan we chetel we milliy aptorlarning yüzligen kitaplirining tehrirlikini öz üstige alghan. Alihan Törem saghuni hezretlirining „Tarixiy Muhemmediye“ we Abdureshid Haji Kerimiyning „Qarajüldiki Jengk“ qatarliq kitaplarning uyghurche neshrining tehrirlikini ishligen.

Küresh atahanning eserliri köp bolup, «Bayawan» namliq powistlar toplimi, «Qara Perishte» namliq hikayilar toplimi, «Firanz Kafka we uning ijadiyiti», «Uyghurlar we Uyghur medeniyiti hadisisi», «Bésharetname» qatarliq kitabliri we «Memtili Ependining hayati we ijadiyiti», «Bizdiki siyasiy sapa we pisxologiyelik ajizliqlar» qatarliq 150 parchigha yéqin ilmiy maqalisi we 500 parchidin artuq herxil janérdiki bedihiy eserliri bar bolup, weten ichi-sirtidiki metbuatlarda we tor betlerde élan qilinghan.

Küresh Atahan edebiy terjimichilik bilenmu shughullanghan bolup, «nobél mukapatigha érishken yazghuchilar» namliq kitabni, dangliq dunyawi yazghuchilardin firanz kafka, dékkins, turginif qatarliqlarning bir qisim eserlirini uyghurchigha terjime qilghan. Bulardin sirt Küresh Atahan yene «Turan Tarixi-merkizi asiya tarixi», «Uyghur islam medeniyiti», «Sewdaliqteejüpnamisi» we «Hazirqi zaman uyghur edebiyati» qatarliq yüz parchidin artuq yirik eserlerning tehrirlikini öz aldigha qilghan.

Küresh atahan nöwette Sherqiy Türkistan sürgündiki Hökumetning Parlamént reisi we Gérmaniye Uyghuristan Kültür Merkizining Pirezidentliq wezipisini ötep kéliwatqan bolup, hazir Gérmaniyening Firankfurt shehiride ailsi bilen yashimaqta.

Biz Tenritagh Akademiyesi mushu munasiwet bilen Uyghur ziyalisi, yazghuchisi, shairi, tetqiqatchisi, siyasiy paaliyetchisi we jurnalisti Küresh Atahan ependining tinige salametlik, ailisige bexit we ijadiyitige teximu köp utuq tileymiz!

-Tengritagh Akademiyesi

01.08.2019 Germaniye

Kirish Söz

Biz bu kitabta hazirqi zaman uyghurliri arisida peyda bolghan «xiristiyan dini qandaq bir din?», «Uning heqiqiy étiqad bilen alaqisi barmu-yoq?», «Islam dini bilen xiristiyan dinining otturisida qandaq baghlinish we perqler bar?», «Yawropaliqlarning ilim-pen, pen-téxnika, iqtisad, ma’arip we pelsepe jehette tereqqiy qilishining xiristiyan dini bilen, asiyaliqlarning, jümlidin musulmanlarning arqida qélishining heqiqeten islam bilen alaqisi barmu?», «Din bilen tereqqiyat, yerlik medeniyet bilen zamaniwiliq heqiqeten chiqishalmamdu?»… Dégendek bir qatar mesililerge xiristiyan dini we xiristiyan étiqadigha alaqidar bir qatar mesililerni chöridigen halda, ilmiy tereptin jawab bérishke tirishimiz.

Xiristiyan dini ottura sherqte dunyagha kelgen bolup, xiristiyan medeniyiti xiristiyan dinining peyda bolushi we kéngiyishige alaqidar bolghan medeniyet hadisisi bolghachqa, u ottura sherqning medeniyet endizisige ige bolghandin sirt, yawropa medeniyitining del özini körsetmeydu. Bu xiristiyan dinining yawropagha tarqilishi makan, zaman we medeniyet arqa körünüshi tereplerdin birdeklikke ige bolmighachqa, yawropa jemiyitining tereqqiyati we medeniyet tereplerdiki güllinishimu tekshisiz we turaqsiz halette bolup kelgen. Yawropaning esirlep dawamlashqan xiristiyanlishish jeryani oxshimighan rayon we milletlerge tarqilish jeryanida noqul haldiki muqeddes bir dinning tarqilish alahidilikidin yiraqlap, bezide yerlik medeniyetlerni küchlük derijide cheklep, bezide yerlik medeniyet teripidin qattiq cheklimige uchrap, bir tereptin özining tüp pirinsipliridin uzap ketken bolsa, yene bir tereptin yawropa jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatini qélipidin chiqirip tashlap, xiristiyan dinini diniy xususiyettin, yawropa medeniyitini sap yerlik xaraktérgha ige medeniyet bolushtin ibaret tüp xaraktéridin yatlashturuwetken. Bu ehwal yawropada siyaset, medeniyet, iqtisad we hakimiyet tereplerdin axirini asan yighishturuwalghili bolmaydighan, tarixta az körülidighan kirzislarni élip kelgen idi. Bügünki dewrde yawropa jemiyitide közge körünmes shekilde küchiyip kétiwatqan ijtima’iy kirizislarda xiristiyan étiqadidiki cheklimilik tereplerning yéterlik derijide hessisi barliqi perez qilinmaqta.

Miladi 711-yili ereb impériyesining shimali afriqidiki bash waliysi musa yette ming kishilik qoshhunni serkerde tarikning qomandanliqida yawropagha hujum qildurdi. Qoshun üch yolgha bölünüp, urush qilip, tézlikte ispaniyening paytexti tolédoni ishghal qildi. Kéyinki yili 6-ayda musa özi on ming kishilik eskerni bashlap, ispaniyege kirdi. 759-Yili ereb qoshuni ispaniyede zor ghelibilerge ériship, pütün yérim aralni dégüdek hamiyliqi astigha éliwélip, ispaniyeni ereb umewiyler impériyesining bir ölkisige aylandurup qoydi. Umewiye impératorluqining kéyinki warisi bolghan abdurahman 756-yili ispaniyede musteqilliq élan qilip, bu döletning musteqil ereb döliti bolush tarixini bashlidi.

Abdurahman(756-788) hökümranliq qilghan mezgilde ispaniye medeniyet, iqtisad we herbiy küch jehette tereqqiy qilip, yawropadiki eng qudretlik bir döletke aylanghan idi. Abdurahman üchinchi (912-961) dewrige kelgende hazirqi zaman yawropa medeniyitining yiltizi bolghan rasa güllen’gen islam medeniyitining tesiri bilen ispaniyening siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we dölet mudapi’e tereqqiyati nahayiti téz boldi.

Bu dewrde ispaniye iqtisadida yawropada az körülgen yüksilish meydangha kélip, bu döletning nami yiraq-yéqingha pur ketken idi. Yawropaliqlar bu dewrge kelgende asiyaliqlarning déhqanchiliq téxnikisi, su insha’atchiliqi, shal térish we méwe östürüsh usuli qatarliqlarni özleshtürüp, ispaniyeni sheher-yéza iqtisadiy pa’aliyetlirining yawropadiki merkizige aylandurdi. Qol hünerwenchilik jehette kordiwaning yung toqumichiliqi, yipek toqumichiliqi we kön-xurumchiliqi, tolédoning tömür we qoghushun rudisi, urush qorallirini yasash we pishshiqlap ishlesh téxnikisi, almériyning eynekchiliki bilen malaganing merwayitchiliqi pütkül yawropaliqlarni heyran qaldurdi. Musulman ispaniye dölitining mehsulatliri yawropada sétilishtin sirt ispaniyediki ching prlar arqiliq pütkül ereb dunyasi, ottura asiya, gherbiy we jenubiy asiya we yiraq sherqtiki döletlerge qeder toshulup sétilishqa bashlidi. Qarimaqqa ilim-penning xasiyiti shu yillardin béri asiyani terk étishke bashlighandek idi.

Ereb ispan dölitining sheher qurulushi bilen medeniyet tereqqiyati oxshashla yawropadiki herqandaq bir döletning aldida bolup, ispaniye islam dölitining barliq sheherliri mislisiz bir güllinish dewrige kirgenidi. Bir kordowaning ahalisila 500 minggha yetken bolup, eyni dewrde medeniyet we ahale jehette dunya boyiche aldinqi qatarda turidighan sheherge aylanghanidi. Bu yerde yawropa boyiche eng dangliq bolghan kordowa uniwérsititi we ilim tehsil qilidighan zahire sariyi bar bolup, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen alimlar we oqughuchilar ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinatti we dunyaning herqaysi jaylirigha, bolupmu yawropagha bilim uruqini chachatti. Kordiwa kutupxanisi dunyagha meshhur bolup, uningda 400 ming xildin artuq asiya we yawropada yashap ötken qedimki büyük alimlarning, bolupmu islam we yunan alimlirining eserliri etiwarlinip saqlanghanidi. Kéyin islam dinining yawropadiki muweppeqiyetlirige chidiyalmay közi qizarghan xiristiyanlar qomandanliqidiki türlük bayliqlarni bulang-talang qilghuchi armiye bularni köydürüp tashlidi.

Yawropadek xiristiyan dini chongqur yiltiz tartqan bir rayonda néme üchün sherqliqlerning idé’ologiyesi asasiy menbe qilinghan? Bolupmu islam idé’ologiyesi hökümranliq qilghan ereb ispan döliti miladi 711-yildin 1492-yilgha qeder 700 yildin artuq qed kötürüp turalidi? Buning jawabi addiy bolup, ular bu rayonlarni idare qilip güllendürüshte insaniyetning merkizi asiya, babilon, misir, qedimki yunan, xitay we merkizi asiyada barliqqa keltürgen ilim-pen jewhiri bilen toyunup, alliburun xelqaraliship ketken islam medeniyitining küchlük énérgiyesige tayanghan idi. Yawropaliqlar hazir özliri pexirlinidighan qedimki yunan medeniyiti bilen, islam medeniyiti arqiliq tunji qétim tonushti.

Biz uyghurlar medeniyet jehettiki milliy oyghinish we milliy mewjutluqimizni saqlap qélish üchün idé’ologiye saheside aghriq azabigha tolghan tepekkur basquchlirini bashtin kechürüp kelduq we kechürüwatimiz. Meyli néme ish qilmayli, her qétimliq zor özgirishte tölen’gen bedelning chongluqidin asan hoshimizgha kélelmey kelduq. Buninggha tarixtiki sheherlishish, din we yéziq almashturush, kiyim-kéchek we örp-adetlirimizni özgertish qatarliqlar, bolupmu yawropaliqlarning medeniyet heqqidiki qimmet qarishining bésip kirishi bilen xitaylarning ikkinchi türlük hujumi bolghan meniwiyet tereptin assimilyatsiye qiliwétish herikitige tutqan pozétsiyelirimiz tipik misal bolalaydu. Bizdiki herbir özgirish milliy mewjutluqimizni inkar qilidighan passip amillargha bolghan istixiyilik qarshiliq ichide élip bérilghanliqigha qarimay, bezi muweppiqiyetlerning netijiside tarix sehnisidin yoqap ketmey, bügün’ge qeder bir étnik birlik süpitide mewjutluqmizni dawamlashturuwatimiz. Bizdiki bu milliy mewjutluq din we diniy étiqadni meniwi dunyarimizni normallashturup turidighan tengshek qilidighan melum aktip amillarni özige mujessemligen bolsimu, zamaniwi milletlerning özini qoghdash yoli bolghan milliy ma’arip, pen-téxnika we ilim-pen hüjeyriliri bilen zamanisi teqezza qilghan teriqide toyunmay kelgechke, mesililerni chüshen’gende herda’im dindin ibaret renglik közeynekni taqap, sheyilerning esli mahiyitini haman diniy chüshenchiler asasida sherhleshke mejburlap, milliy tepekkurimizni pendiki barliq möjiziwi hadisilerni tasadipiyliqqa oxshap kétidighan mesililer qatarigha kirgüzüwétidighan radikal métafizikliq dunya qarashning koyza-kishenliri bilen chirmap qoyup, gewdimizni siyaset, iqtisad, medeniyet, pelsepe, ma’arip we edebiyat-senet tereplerde asan kötürelmeydighan patqaq ichige paturup qoydi.

Jemiyitimizni teshkil qilghan kishiler topining medeniyet sapasi jehettiki perqliri, kishlik qarashlirimiz we barliq dunya qarashlirimiz özimizge paydisiz bolghan tashqi ghidiqlash amilliri seweblik, tebi’et hadisilirige bolghan inkas we közitish jehette ze’ipliship ketkenliki, milliy topimizni melum tereplerdin eqliy küchi yüksek bolghan haywanlar türkümidin üstün turidighan, insaniyet jemiyitidin töwen turidighan alahidilikke ige qilip qoydi.

Perqliq milliy medeniyetlerning ichide öz alahidilikimizni tereqqiy qildurush, diniy we penniy chüshenchilirimizni özimiz qilalaydighan eng yüksek imkaniyette qéliplashturush we zamaniwilashturushni telep qilmaqta. Bundaq qilish üchün aldi bilen medeniyet we dingha bolghan türlük pozitsiyelirimizge aktip tesir körsitidighan tarixiy hadisilerni tépip chiqip xelqimizge bildürüsh we shu asasta toghra bolghan dunya qarash yétildürüsh meqsitide kitabning bu qismida medeniyetke intilip turghan, emma melum cheklimiler tüpeylidin chiqish yoli tapalmaywatqan xelqimizge toghra bolghan meniwi yönilish belgilep bérish meqsitide «xiristiyan dini biz ozuqlinishni xalawatqan yawropa medeniyitining özimu yaki emesmu?» Dégen témida izdinip, bu heqtiki deslepki qarashlirimizni kitabxanlar bilen ortaqlishimiz.

Birinchi bab

Diniy Etiqat we Xiristiyan dini heqqide omumiy chüshenche

Diniy etiqat insaniyetning baliliq dewridin hazirghiche dayim nazuk bir tema bolup keldi. Dinning xuda, adem we jinlar heqqide, tughum we ölüm heqqide, madda we roh heqqide bizge bildüridighanliri ilmiy tereqqiyatning musapisini belgülep keldi. Pelesepe, edebiyat, sennet we sotsologiye diniy etiqatlar tereqiyati bashtin kechürgen chighir yollarni boylap mengip özlirining güllengen deweirlirini yaratti.

Her bir dinning muqeddisatliri arisida ilahiy kitaplardin bashqa yene peyghember we peyghember warisliri temisi bar. Shundaq bolghachqa Xiristiyan dinidimu hezriti iysa (isa) dégen nam islam dunyasidakidek keng qollinilidighan isim bolup, ibraychidiki «yeshu’a» yaki suriyeniche «yeshu»din kelgen) peyghember arqiliq kelgen din bolup, bu dinning nami gérikchidiki «xiristos» dégen kelimidin barliqqa kelgen. «Xiristos»ning erebchidiki atilishi «mesih»tur. «Mesih» atalghusining menisi heqqide oxshimighan izahatlar bérilmekte. Bezilerning bildürüshiche, bu atalghu qedimki ibraychidin élinghan bolup, «xushxewer» yaki «muqeddes» dégen menini bildüridiken. Bezilerning heziriti iysani mesih, mesihni iysa déyishi buning bilen munasiwetlik. Biz buningdin «xiristiyan» yaki «mesihya» déyilgenlerning iysa peyghemberning emrimeruplirigha, wez-nesihetlirige we u arqiliq kelgen wehiylerge, yeni injilgha ishinidighanlarni körsitidighanliqini bileleymiz.

Uyghuristan rayonigha «xiristiyan», «iysa», «injil» dégen kelimilerning qachan kirip kelgenliki heqqide azraq bir nerse bilishni xalisaq tarixqa hawale qilishqa toghra kélidu. Xiristiyan dini miladi 1-esirde ottura sherqte meydangha kelgen bolup, u meydangha kelgende teshebbus qilghan eqidiliri muqeddes islam dinimizning rohigha tamamen uyghun idi. Xiristiyan dini meydangha kelgen dewrlerde tarim oymanliqi, jungghar oymanliqi, turpan oymanliqi, yette su rayoni we perghane tüzlengliki qatarliq keng ketken zéminlargha tarqilip olturaqlashqan ejdadlirimiz chong bostanliqlarni merkez qilip, etrapini orap turghan égiz taghlar we yaylaqlarda téxiche köchmen hayat kechürüwatqan türkiy qowmlerdin perqliq halda, medeniyti yüksek derijide güllen’gen sheher hayatini kechürüwatqan, yuqiri tereqqiyat basquchidiki fé’odalliq jemiyette yashawatqan idi. Bu waqitta uyghuristan rayonining gherb dunyasi bilen bolghan medeniyet we soda alaqisi qoyuq bolup, bu xil ewzel shara’it dinlarning özara tesir körsitishige paydiliq bolghan bolushi mumkin.

Ereb we rim tarixchilirining yézip qaldurghan xatiriliri we kéyinki arxé’ologiyelik tekshürüshlerdin melum bolushiche, miladi 3-esirge kelgende merkizi asiyadiki chong sheherlerde xiristiyan dinining chong mezhepliridin biri bolghan néstoriyan chirkawlirining bolghanliqi we bu dinning uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda xéli keng tarqalghanliqi ashkarilinidu. Buningdin qarighanda yuqiridiki atalghularning tilimizgha kirgen waqtini we u heqte xelqimizning melum bir chüshenchige kelgen tarixini 1700 yildin ashti déyishke bolidu. (Alahide eskertip qoyushqa tégishlik bolghini shuki, u dewrdiki néstoriyan eqidisi bilen bügünki xiristiyan eqidisi otturisida asman-zémin perq bar bolup, tarixtikisining mahiyiti yerlik medeniyitimizni arqa körünüsh qilghan milliy kimlikimizge we hazirqi zamandiki islam eqidisige yéqin, kéyinkisi ottura sherq we yawropadiki qedimi yerlik dinlar bilen yughuruwétilgen.)

Bizge eng awwal xiristiyanliq heqqide mukemmel chüshenche bergen muqeddes kitab «quran kerim» we hedis sherifler bolup, bu kitablarda biz yuqirida tilgha alghan atalghu we isimlardin bashqa yene «nasara» dégen kelimimu bar. Nasara dégen söz pelestindiki nasire kentining ismidin kelgen bolup, iysa peyghemberning bu yerde tughulup din tarqatqanliqi we uning éytqanlirigha eng deslep ishen’genlerning nasirelikler bolghanliqi üchün, kéyin bu dingha étiqad qilghanlarmu «nasara» nami bilen atalghan. Buningdin qarighanda «xiristiyan», «mesihya», «nasara» dégen isimlarning dinimizda bildürgen meniside anche chong perq yoq.

Hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtida bu dingha kirgenlerning sani nahayiti az bolup, u ölgendin kéyin murtliri asta-asta köpiyip, 4-esirge kelgende xiristiyan dini bir dölet dini halitige kelgen. Deslepte jemiyetning töwen qatlimidiki kishilerning ishenchisige érishken bu din kéyinche asta-asta dölet erkanliri we yuquri qatlam ahalilirimu étiqad qilidighan dingha aylanghan. Deslepte bu dinning tarqilishigha yehudiy dini qatarliqlarni destek qilip, jan-jehli bilen qarshi turghan yuqiri tebiqe kishiliri dinning téz sürette kéngiyishige taqabil turalmay, bu din arqiliq özlirining türlük menpe’etlirini qoghdap qélish meqsitide, xiristiyan dini rohaniylirini yalliwalghan we özlirimu arqa-arqidin bu dingha kirip, siyasiy, iqtisadiy we meniwi mesililerni bu din arqiliq bir terep qilip, xelqni idare qilghan.

Bu din dunyagha kelgen ottura sherqte yehudiy dinining nopuzi küchlük bolghanliqtin, xiristiyanliqning yéyilishigha imkan bermigechke, qedimki köp xudaliq dinlargha (butqa) choqunidighan rim dölitige qarap kéngiyishke bashlighan. U dewrde rim impériyesining hakimiyet ishlirini bir terep qilishta qedimki dinlar (butperestlik) döletning siyasiy éhtiyajini qamdiyalmighachqa, köp til we köp irqqa mensup bolghan herxil bidet dinlargha étiqad qilidighan xelqlerni idare qilishqa meniwi jehettin bir xudaliq bir dinning bolushini jiddiy teqezza qilatti we bu wezipini orundiyalaydighan yene bir dinmu yoq idi. Deslepte bu dölette yéyilishqa bashlighan bu din rim impériyesining yawropagha bolghan kéngiyishige egiship, bu rayondiki herqaysi milletlerge tarqilishqa bashlidi.

Xiristiyanlar deslepki mezgilde özlirining zulumgha uchrighanliqidin shikayet qilip, méhribanliqni tekitligen bolsa, miladiy 4-esirdin kéyin hakimiyet ishlirigha ariliship, özlirining ötmüshlirini untughan halda dölet qanunliri arqiliq yat dindikilerge zorawanliq bilen özlirining étiqadini wasite tallimay téngishqa bashlidi.

Ular güllen’gen dewrge kelgende ézilgüchiler, ach-yalingachlar we xarlanghanlar terepte turushtek bir qatar rehimdil mewqeliridin waz kéchip, «bu dinni qobul qilmighanlarning yashighinidin ölgini ela» deydighan qarashni tekitlep, dölet hakimiyiti bilen birliship, esli dindin asta-asta uzaqliship, bu dingha kirmigenlerge bolghan öchmenlikni küchep tekitligen we qan töküshni dinning emrimeruplirigha uyghun teriqide chüshendürgen.

Bir nechche esir ichide dunyadiki eng chong dingha aylanghan xiristiyanliq 7-esirning bashlirigha qeder erkin-azade tereqqiy qilip, insaniyetning nechche ming yilliq eqil-parasiti bilen bézep chiqilghan we diniy xususiyettin bara-bara uzaqlashqan.

Éytip ötüshke tégishlik yene bir muhim mesile shuki, xiristiyanlarning muqeddes kitabi 14-esirlerge qeder téxi toluq birlikke kélelmigen bolup, ular éytqan xudaning bu muqeddes sözliri yüzligen kitabta bir-birige oxshimaydighan bayan qilinghan. Muqeddes quran kerim arqiliq dindin uzaqlishiwatqan kishiler hörmetlinishke bashlighandin kéyin, xiristiyan dinining jelp qilish küchi tézdin ajizlap, kéngiyishi astilap qalghan we bir izda toxtap qalghan. Muqeddes din(lar)diki peyghemberlerni, kitablarni we u din(lar)diki tüp pirinsiplarni testiqlaydighan we ulardin asta-asta yiraqliship kétiwatqan kishilerge heqni batildin ayrip béridighan muqeddes quran kerim dunyagha kelgendin kéyin, ilgiriki ikki muqeddes din – yehudiy dini bilen xiristiyan dini, bolupmu xiristiyan dini özi peyda bolghan muqeddes tupraqtiki seltenitini islam dinigha ötküzüp bérishke mejbur bolghan. Intayin qisqa mezgilde ottura sherqte hakimmutleq orunda turghan xiristiyanliqning ornini islamning élishi allahning insanlargha körsetken bir möjizisi ikenliki ispatlanghan.

Quddus, sham qatarliq xiristiyanlarning bir qisim muqeddes jaylirining asta-asta musulmanlishishi xiristiyan dunyasida türlük endishilerni peyda qilip, buninggha qarshi jiddiy chare-tedbir izdesh kérek bolup qalghan. Xiristiyanlar islamning tarqilishini cheklep, qoldin ketken quddus qatarliq muqeddes jaylarni qayturuwélish üchün, bir tereptin keng kölemlik herbiy hazirliqlarni kücheytse, yene bir tereptin türkümlep missiyonérlarni teshkillep, parallil yönilishte heriket qilishni özlirining küntertipige kirgüzgen.

Xiristiyan diniy jemiyetliri islam eqidisige buzghunchiliq qilish üchün herbiy küchini chéniqturush bilen birge, missiyonérlargha meqsetlik halda quran bilimlirini we ereb tilini ögitip, islamiy döletlerge ewetip, musulmanlarning diniy eqidilirini meqsetlik türde qalaymiqanlashturup, üzlüksiz élip bérilidighan herbiy heriketlirige asas salghan. Missiyonérlar ichki jehette masliship bergen ehwaldimu, he dése meghlubiyet bilen axirlishiwatqan qanliq ehliselip yürüshliri közligen meqsetlirige yételmisimu, héchbolmighanda bügünki künde dunyaning her teripige tarqalghan keng kölemlik missiyonérlar teshkilatlirining qurulup qélishigha seweb bolghan.

Missiyonérliq heriketliri islam dunyasida küchlük tesirge ige bolalmighan bolsimu, qedimki bidet dinlargha ishinidighan rayonlarda özlirining közligen meqsetlirige az-tola yetken idi. Dunyada xiristiyan dinigha ishinidighanlarning nopusining téz köpiyishide tajawuzchiliq bilen parallil élip bérilidighan missiyonérliq herikitining oynighan roli nahayiti küchlük bolup, bu hadise ularning din tarqitishni mustemlikichi herbiy küchlerning dunyani, dunya bayliqlirini bölüshüwélishtin ibaret qanliq heriketliri bilen birge élip barghanliqi bilen intayin zich munasiwetlik.

Tajawuzchilarning yuqiri qatlam emeldarliri xiristiyan muxlislirining diniy rohaniliridin teshkillen’gen bolup, ular bir tereptin dinni suyi’istémal qilip xelqni aldisa, yene bir tereptin qoral arqiliq tehdit sélip, mustemlike rayon xelqlirini eneniliridin, yerlik medeniyitidin we diniy étiqadidin waz kéchishke mejburlidi. Ular diniy étiqadi ajiz, butperes we bedewi dinlargha ishinidighan, tereqqiyati arqida qalghan, namrat döletlerni bésiwélip, xelqning étiqadini özgertip, bayliqlirini talan-taraj qilghachqa, bu dingha kirgenlerning nopusi téz köpiyip, ishinidighanlarning sani bir milyardtin éship ketken.

Ular achközlük bilen shu rayon kishiliri arisidiki nahayiti az sanliqni teshkil qilidighan baylardin érishken urush oljilirining nahayiti az bir qismini shu rayon xelqining 99 pirsentini teshkil qilidighan namrat xelqning ijtima’i ishlirigha ishlitip, islamdin xewiri yoq yaki diniy étiqadi ajiz we yaki dingha ishenmeydighan töwen qatlam xelqining könglini mayillashturup, bir tereptin bayliq toplash meqsitige yetse, yene bir tereptin namrat ahalini pulgha sétiwélip, ular arqiliq din tarqitish meqsitige yétip, özlirining mustemlike rayonliridiki menpe’etini qoghdap qaldi.

Eyni waqitta yehudiy, xiristiyan we islam dini peyda bolghan rayonda yashighuchi xelqler bu üch din arisida yüz bériwatqan keskin riqabet ichide arqa-arqidin közini échip, heqiqetke eng yéqin bir dinni talliwélish imkaniyitige ige idi. Ular u chaghlarda bu üch dinni dunyadiki her qandaq xelqtin yaxshi chüshinetti we u heqte azade pikir yürgüzeleytti.

Kishiler axiri bu üch dinni islamiy meydanda turup testiqlaydighan, hayatning hemme tereplirini özige mujessemligen, insan bilen dunya, ka’inat bilen xuda otturisidiki munasiwetler, janliqlar bilen jansizlar, rohiyet bilen tebi’et otturisidiki baghlinishlar, tarix we kelgüsi mesililiri keng türde eqildin üstün bolghan bir xil möjize sheklide otturgha qoyulghan muqeddes quran kerimni özlirige yolbashchi qilip talliwaldi. Shuning bilen xiristiyan dinigha ishinidighanlar bu üch dindiki mahiyetlik perqlerdin toluq xewiri yoq yawropa, awstraliye, amérika qatarliq qitelerde köp sanliqni igiligen bolsa, islam dini küchlük bolghan asiya, afriqa qatarliq rayonlarda u yerlerdikidek kéngiyelmigen.

Din insanning eqliy énérgiyesidin yüksek bolghan küchni özige mujessemligen bolup, bir milletning uningdiki heqiqetni bayqishi her waqit nahayiti küchlük eqliy quwwetni telep qilghachqa, kishiler bundaq mesililerge yoluqqanda sezgür we yiraqni köridighan, millet we rayon kishilirining omumiy menpe’etini perwerdigarning iradisige uyghun halda qoghdap qalalaydighan meniwi bayliq igilirining bu mesilidiki yardimige mohtaj bolidu. Xelqimiz 21-esirning kirishi bilen tarixtiki herqandaq waqittikidinmu keskin bolghan siyasiy we iqtisadiy kirizis ichige kirip qalghandin bashqa, yene bir qétim balayi-apetning uruqini tériydighan étiqad kirizisi ichige kirip qalidighandek turuwatidu. Buni bir tereptin islamiy chüshenchilirimizning dewrge uyghunlishalmighanliqi keltürüp chiqarsa, yene bir tereptin xiristiyan din tarqatquchilirining pursetni ching tutup, étiqadimizgha buzghunchiliq qilish heriketlirining qanat yéyishi keltürüp chiqiriwatidu.

Xelqimiz bir tereptin özlirining ming yildin béri dawamliship kéliwatqan islamiy étiqad adetlirini enenilirimiz asasida qoghdap qélishi, bizning islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan rayon xaraktérlik islamiy eqidilerning singip kirishini cheklishi, yene bir tereptin yat dinlarning, yeni xiristiyan dinining étiqadimizgha sighdilip kirip, milliy birlikimizge ziyan sélishining aldini élishi kérek boluwatidu. Yuqiriqi ehwallarni nezerge élip, islam dini, xiristiyan dini we uyghur milliti heqqide semimiy bir niyette oylinip béqish meqset qilinghan bu kichikkine xizmitimizge janabiy allah paydiliq yol körsetküsi, amin!

Bügünki künde xiristiyan missiyonérlirigha oxshash özining eqidisini dunya miqyasida teshwiq qilishni alahide küntertipke kirgüzgen, bu ish üchün siyasiy, iqtisadiy we eqliy jehettin sistémiliq küch chiqiriwatqan yene bir teshkilat yoq. Ular meqsetlirige yétish üchün nurghunlighan döletlerning hakimiyet küchini, iqtisadiy küchini we meniwi bayliqlirini ishqa séliwatidu. Ular aran-aran turghan xelqimizning bashqa ghemliri yetmigendek, bizning béshimizgha éghir kün kelgen bu peytni diniy étiqadimizni özgertiwétishning pursiti dep bilip, xelqimiz ichidiki türlük tehditlerdin qachalmaydighan, rohiy jehettin késel, xaraktéri ajiz ademlerning gejgisidin aldi. Uningdin bashqa bügünki islam dini biz bu muqeddes din bilen izzetlen’gen eshu yillardiki dindin perqliq yosunda tereqqiy qilip barghachqa, umu türlük guruppilargha parchilinip, ixtilaplarmu keskinliship ketkechke, bezi guruppilar özlirining türlük meqsetlirige yétish üchün xelqimizni dessep ötidighan köwrük qilip, diniy étiqadimizgha, xiristiyan muxlislirigha oxshash shekilde xelqimizge yat bolghan bir türdiki islamiy teshwiqatni küchep dawamlashturmaqta.

Xiristiyan missiyonérlar teshkilati we gheyriy mezmundiki islamiy teshwiqatchilar üchün uyghurdek bir milletning menggülük ziyan tartishi yaki millet süpitide yoq bolup kétishi we yaki esirlep xorluq ichide yashishi bir chiwinning tughulushi yaki ölüshige oxshash héchqanche ish bolmighachqa, ular bu xeterlik oyun ichige millitimizni tartip kiriwatidu. Ular her da’im béshigha éghir kün kelgen uyghurlargha hésdashliq qiliwatqan qiyapette meydangha chiqmaqta. Ular heqiqeten heqqaniy bir étiqadni teshebus qiliwatamdu? Ularning teshebbus qiliwatqanlirini bizdin kolliktip eqil paraset jehette üstün turidighan yaki xélila üstün turidighan özlirining diniy mewjutluqini milliy mewjutliqi bilen birge qoghdap qéliwatqan bizge étiqad jehettin alahide oxshiship kétidighan milletler chüshinelmey qéliwatamdu? Bu ademning közige hereng-sereng körünidighan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, ölgendin kéyinki teqdirimizge bekrek köngül bölidighan missiyonérlar heqiqeten heqiqetke wekillik qilalamdu? Ular rastinla biz uyghurlarning milliy menpe’itige köngül bölüwatamdu? Ular rastinla shundaq méhriban, yardemxumar, aq köngül we heqqaniyetchimu? Ular heqiqeten sizning milliy teqdiringizge köngül bölemdu yaki sizni bir künlik ma’ash élip ishlewatqan xizmitini ghelbilik orunlashning qurbani qiliwatamdu? Bu heqte azraqla bash qatursingiz mesilining mahiyitini asanla chüshiniwalisiz. Andin hijiyishlarning yalghanchiliq, méhribanliqlarning saxtipezlik, köyünüshlerning ziyankeshlik ikenlikini hés qilalaysiz. Siz da’im ularningkini toghra dep testiqlighan chéghingizda hemme ishlarning aptomatik yürüshüwatqanliqini, ularning chirayigha külke yügürüwatqanliqini, özingizning qimmet qarishini otturgha qoyghanda, ata-bowiliringiz heqqide sözlewatqanda chiraylirining tömürdek tatirip, daghdam ochuq turghan ishiklerning taqiliwatqanliqini köreleysiz.

Biz bu heqtiki bezi mesililerge tebi’iy yosunda jawab bérish we yekke-yégane quran bilen dunyada bir-birige oxshimaydighan, ular toghra dep kökke kötürüwatqan wekil xaraktérgha ige töt xil injilni sélishturup, toghra yolni özingizning talliwélishi üchün bu erzimes emgikimizni sizge teqdim qilimiz.

Biz bu emgikimizde xiristiyan dinining muqeddes kitabi bolghan injillardin parchilarni élip, 2000 yildin béri xiristiyan dunyasida dawamliship kéliwatqan bu din heqqidiki nopuzluq eserlerdin neqil keltürüsh usuli arqiliq izdinishimizni dawamlashturimiz. «Bu kitablar qachan, kimler teripidin yézilghan? Ilgiriki nusxiliri kéyinkilirige oxshamdu? Oxshisa qaysi tereplerdin oxshaydu? Oxshimisa qaysi tereplerdin perqlinidu? Qedimki dep körsitiliwatqanliri heqiqeten qedimki nusxilirimu? Qollinilghan yéziqlar heqiqeten eyni dewrdiki yéziqqa wekillik qilamdu? U kitablarning mezmunliri qandaq? Uningdiki alem we hayatliq heqqidiki bilimler 21-esirning bilim dunyasi bilen birdekmu? Töt aptor teripidin xatirilen’gen injil nusxilirida qandaq perqler bar? Bar bolsa qismen tereplerdimu yaki keng kölemdimu?» Dégen so’allarni chöridigen mezmunlar arqiliq, bir obdan dini tursimu, yenila ularning din tarqitish obyéktigha aylinip qalghan uyghur xelqige bu dinning mas kélidighan yaki kelmeydighanliqi heqqide diniy nuqtidin biterep meydanda turup, emeliyetni chiqish qilghan halda toxtilimiz.

Bir ademning dingha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolghinidek, bir milletningmu bir dingha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolidu emesmu!? Kishiler tarixtin béri özliri duch kelgen yéngi sheyiler heqqide pikir yürgüzmey turup, qara-qoyuq qobul qilghan emes. Bir milletning jama’et pikiri yéngi sheyilerge tutqan pozitsiye jehette belgilesh xaraktérge ige bolup, u duch kelgen yéngi sheyilerni yaki yéngi sheyilerning bir qismini tallaydu yaki shalliwétidu. Jama’et étrap qilmighan nersining yaxshiliq élip kélishi yaki xeyrlik bolushi mumkin emes.

Bizningmu xuddi talaylighan gherb we ottura sherq té’ologlirigha we diniy jemiyetlerge oxshash dinni özimizning milliy menpe’eti asasida tetqiq qilish we toghra jama’et pikiri hazirlap, xelqimizge toghra yolni belgilep bérish heqqimiz bar. Bizning ilmiy izdinishlirimiz gherblik we ottura sherqliq din missiyonérliridek he dése bir étiqadni yaki bir mezhepni wasite tallimay inkar qilishqa yaki shu xil étiqadtikilerning dinini özgertishke qaritilghan bolmastin, nechche ming yillardin béri xelqimizning hayat we pelsepe chüshenchiliri bilen birliship ketken, islam bayriqi astida muhapizet qilinip kéliniwatqan milliy kimlikimizni perwish qilishni meqset qilidu.

Biz tetqiqatimizda oxshimighan töt xil injilni merkez qilip turup, bizning muqeddes kitabimiz quran kerimni ret qiliwatqan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, rohiyet tüwrükimizni ghulitishqa urunuwatqan bir qisim missiyonérlargha, ular mensup bolghan étnik toplardin yétiship chiqqan nopuzluq bilim igilirining ilmiy tetqiqat netijiliri arqiliq reddiye bérimiz.

Bizning bu heqte izdinish jeryanida neqil keltürgen oxshash bolmighan töt xil injil perwerdigarimiz teripidin hezriti iysa peyghemberge chüshürülgen muqeddes kitabning özi bolmighanliqi üchün, kitabxanlarning bashqiche qarashta bolup qalmasliqini alahide tekitleymiz. Chünki quran kerimdin bizge kelgen melumatqa qarighanda, iysaning ümmetliri heqiqiy dindin chiqqandin kéyin yaki ular muqeddes dep qarighan kitab küchtin qalghandin (özgertiwétilgendin) kéyin islam dini dunyagha kelgechke, biz uyghurlar bir-birige oxshimaydighan bu kitablarni küchke ige dep qarimaymiz. Biz bu eserde neqil keltürüwatqan oxshimighan kitabi muqeddeslerni hezriti iysa peyghemberning hayatidin nechche esir kéyin her kim özaldigha xatirileshke bashlighachqa, uningda éytilghan sözler we bayan qilinghan hékayiler bu dingha düshmenlik bilen kirgen ümmetler teripidin burmilanghan bolup, uning nahayiti köp qismining hezriti iysa eleyhissalam bilen héchqandaq baghlinishi yoqtur.

Biz uyghurlarning diniy chüshenchiside hezriti iysa eleyhissalam allahning bir kelimisi bilen dunyagha apiride bolghan resuldur, mesihtur, nebidur. Uninggha allah teripidin nazil qilinghan muqeddes kitabning ismi quranda tilgha élinghandek, bizge bügün toluqi bilen yétip kélelmigen yaki din dunyasidin yoshurun tutuluwatqan «injil»dur.

Biz toxtalmaqchi bolghan u kitablarda hezriti iysa eleyhissalam süpetlen’gen «xudaning oghli», «perwerdigar», «muqeddes roh» qatarliq atalghular bilen allahning hezriti iysa eleyhissalamgha wehiy qilghan kitabi injilning we allahning resuli bolghan hezriti iysa eleyhissalamning héchqandaq alaqisi yoqtur. Bu süpetleshler bügünki künde özlirini bu dinning ümmiti dep qarighan xelqler muqeddes bilidighan kitablargha ularning xiristiyan dinidin ilgiriki bidet dinliridin yéngidin kirgen nersilerdur.

Yuqiriqi seweblerdin biz töwendiki izdinishlirimizde uyghuristanliq qérindashlirimizgha qolayliq bolsun üchün, shundaqla islamdin ilgiriki xiristiyanliqni islamdin kéyinki xiristiyanliq bilen, islamdin ilgiriki resul namini islamdin kéyinki bu kitablarda tilgha élinghan nijatkar bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitab namini islamdin kéyinki xiristiyan dunyasidiki oxshimighan töt kitab bilen perqlendürüsh üchün, islamdin ilgiriki xiristiyanlarni ehli kitablar, islamdin kéyinkisini xiristiyanlar, islamdin ilgiriki resul namini hezriti iysa eleyhissalam, islamdin kéyinki xiristiyanlar muqeddes bilidighan kitablarda tilgha élinghan nijatkarni jizes nami bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitabni injil, xiristiyanlar muqeddes bilidighan islamdin kéyinki muqeddes kitablarni bible metta, bible markos, bible luqa, bible yuhanna (we bible logiye)… qatarlq namlar bilen ataymiz. Shuning bilen birge, yüz bergen we yüz béridighan türlük xataliqlarning aldini élish üchün, qérindashlirimizdin bu namlarni yuqiriqi pirinsip boyiche qollinishni töwenchilik bilen iltimas qilimiz.

Xiristiyanliqning esli menbesi oxshimaydighan türlirini tapqili bolidighan «bible» namdiki töt kitab bolup, bu perqliq kitablar köp bésilish jehette dunyada birinchi orunda turghan bilen, oqulush jehette undaq bolmasliqi mumkin. Chünki bu kitablarni neshir qiliwatqanlarning meqsiti dingha meblegh sélish üchünla emes, sodidin kélidighan bir türlük paydigha meblegh sélish üchün bolghachqa, ularning ishtihasining chongiyishigha egiship, kitab terjime qilinghan tillarning sanimu on mingdin éship ketken. Biz uyghurlar duch kelgen kishilik hoquq depsendichiliklirining qanchilik derijige bérip yetkenlikini bilmeske séliwatqan, bu heqqaniyetsizlikler üchün xelqara sorunlarda bir éghiz lilla gep qilip qoyush xushyaqmay kelgen diniy jemiyetler bir tereptin bizge milliy zulum séliwatqan tajawuzchilar bilen éghiz-burun yalashsa, yene bir tereptin ölüsh aldida turghan méyitning namizini chüshürüsh zörüriyiti tüpeylidin oqup qoyulidighan kitablirini kötürüshüp, xuddi alwastilargha oxshash bizni untulup ketken bulung-pushqaqlardin izdigini we bu kitabni tilimizgha terjime qilip bolushi ajayip bir «möjize».

Insaniyetning 21-esirigiche özlirining milliy mewjutluqini saqlap kélip, atalmish «dunyaning yéngi tertipi» tekitlen’gen, xelqara kishilik hoquq heqqidiki qanunlarni öz tilida oqushqa muyesser bolalmighan bu xelqning tallash erkinliki bolmighan ehwalda bashqa étiqadlargha ishinishke mejbur qiliniwatqanliqi bizning tajawuzchilardin azad bolmay turup, xelqaradiki yene bir tiragédiyege teyyar qiliniwatqanliqimizning yene bir janliq ispatidur.

Dunyada eng köp tiraj we eng köp tillarda bésilidighanliqi bilen nami chiqqan bu kitabning alahidiliki zadi qandaq? Qachan xatirilen’gen? Qandaq toplanghan? Qandaq neshr qilinghan? Bu kitab rastinla missiyonérlar teripidin éytiliwatqandek muqeddesmu? U heqiqeten insanlarni nijatliqqa érishtürgüchimu? U rastinla heqiqetke wekillik qilamdu? Bu so’allargha jawab tépish üchün urunup béqishqimu elwette heqqimiz bar.

Dunyadiki bir-biri bilen oxshimighan diniy qarash tüpeylidin kélishelmeydighan missiyonérlar teshkilatliri uyghur we uyghuristan mesiliside oxshash qarashqa kelgen bolup, ularning hemmisi milliy hakimiyiti bolmighan, özining milliy menpe’etlirini öz küchige tayinip qoghdap qélishta qiyinchiliqqa uchrawatqan, diniy telim-terbiye erkinlikidin mehrum qaldurulghan, siyasiy, iqtisadiy we meniwi tereplerdin milliy bohrangha uchrawatqan xelqimizni tar yerge qistap, milliy birlikimizge tüptin qarshi bolghan, xelqimizning parlaq istiqbalini xireleshtüridighan bir qatar pa’aliyetlerni élip bérip, pakittin xewiri yoq, aq-qarini chüshenmeydighan awam xelqni xata yolgha bashlimaqta.

Missiyonérlar merkizi asiyadiki we uyghuristandiki kishilik hoquqliridin mehrum qilinghan xelqimizning yénida «qutqazghuchi» qiyapette meydangha chiqip, diniy jemiyet, chérkaw we mekteplerni qurup, ilim-meripet we insaniy hayatqa telpünüp turuwatqan xelqimizning héssiyatidiki ajizliq tereplerni tutuwélip, burnining uchidiki meqsetliri üchün gödek yash-ösmürlirimizni wasite qilishqa urunmaqta. Bir qisim kishilirimiz azghine menpe’etni dep kelgüside milliy birlikimiz ichide qanliq weqelerni keltürüp chiqirish éhtimali bolghan, idiyeni chiritidighan bu hadisilerge eqil közi bilen qarimaywatidu.

Yéngidin ösüp yétiliwatqan yash-ösmürlirimiz a’ililerde uyghurlargha xas bolghan milliy, diniy, siyasiy, iqtisadiy, exlaqiy terbiyege érishelmey, biwasite özige paydisiz bolghan missiyonérlar herikitining tesirige uchrighachqa, kündilik turmush we dunya qarash jehettin islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan adetlerni shek-shühbisiz dep qobul qilmaqta. Anilirimiz, qizlirimiz milliy we diniy terbiyening sirtida qalghanliqi üchün yaki xurapiy we radikal diniy eqidilerge chirmilip qalghanliqi üchün, ishimizni buzidighanlarning netijisi tüzeydighanlarningkidin zor bolmaqta. Wetinimizge her waqit tesir körsitip kéliwatqan gherblik gheyriy islamiy we xiristiyan missiyonérliri ajayip méhriban qiyapetke kiriwélip, qoligha ögitiwalghan qérindashlirimiz özining kélip chiqishidin nomus qilidighan, diniy étiqadimizgha öchmenlik bilen qaraydighan gheyriy dinlardiki radikal chüshenchilerde chong bolmaqta.

Hazir xiristiyan missiyonérliri we gheyriy islamchilar nahayiti köp iqtisad ajritip, diniy étiqadi xitay kumunistliri teripidin zeyipleshtüriwétilgen, musteqil halda aq-qarini perq ételmeydighan, janbaqar, xushametchi, munapiq ziyalilirimizni sétiwélip, her türlük kitab, jurnal, filim we ün-sin mehsulatlirini ishqa sélip bichare xelqimizning béshigha yene bir qétimliq balayi-apetning sayisini tashlawatidu. Bizning néme üchün bundaq dewatqanliqimizni azraqla eqli bar her qandaq adem chüshineleydu. Biz yoq hésaptiki weten millet dawayimizgha a’it radi’o, téliwizor, kino, tiyatir, gézit jurnal we mejmu’e qatarliq neshir boyumlirimizni weten’ge tarqitalmaywatimizyu, bizningki bilen oxshashla xitay dölet chigirisi ichide cheklen’gen, missiyonérlarning u türdiki xiristiyanliqqa we gheyri islamgha a’it neshir boyumliri xelqimiz arisida kengri hem qolay bir shekilde tarqiliwatidu. Bu yerde xitay hökümiti bilen xiristiyan we gheyri islam missiyonérliri qilishqan, milliy menpe’etimizni bughidighan bir ichki kélishimning meqsetlik türde ijra qilniwatqanliqi, ular öz meqsetlirige yétish üchün melum mezgillik shériklik munasiwet ornatqanliqi besh qoldek éniq tursimu, bu mesilige xelqimizning qayturiwatqan inkasi aktip bolmaywatidu. Eger undaq ehwal yoq déyilgen teqdirdimu uyghurlarning milliy we diniy étiqadini özgertish, suslashturush yaki yuqutiwétish üchün ular bir-birining qiliwatqanlirini körsimu körmeske séliwatidu. Bizning diniy étiqadimiz ajizlap, xelqimiz bir rohiy tüwrükke éhtiyaj buliwatqan, diniy jemiyetlirimiz xelqimizning diniy hésiyatini qoghdap qélishning bixeter yolini tépishqa ajizliq qiliwatqan, bash qaturalmaywatqan mezgilde, ular chaqqanliq bilen xizirning saqilini taqap, dunyaning oxshimighan yerliride xelqimiz topliship olturghan rayonlarda bolupmu uyghuristan, qazaqistan, qirghizistan, özbikistanning sheherliride peyda boldi. Bizni islam dunyasimu, xiristiyan dunyasimu aldimaqchi boliwatqan bundaq bir künlerde étiqad, millet we gheyri étiqad heqqide öteshke tégishlik mejburiyetlirimizni ada qilsh hemmimizning bash tartip bolmaydighan burchimiz ikenlikini unutmasliqimiz lazim.

Biz eqliy, siyasiy, herbiy we iqtisadiy jehettin bizge tehdit élip kéliwatqan, bizni tügimes balayi-apet patqiqigha tiqip qoyushni pilanlawatqan gheyri diniy küchlerge teng kélelmisekmu, ata-bowalirimizdin miras qalghan, özimizni türlük tashqiy ziyankeshliklerdin qoghdap qalalaydighan parlaq milliy medeniyet we pakiz bir uyghurgha xas xaraktérdiki islamiy étiqadqa igemiz. Biz uyghurlarning béshimizgha kéliwatqan kelgülikler bizge oxshaydighan xelqlerning béshigha héchqandaq bir dewrde kelgen emes. Biz millet süpitide bügünki zamaniwi milletlerde bolushqa tégishlik nurghun nersilerdin mehrum qéliwatimiz. Düshmenning küchlüklikidin emes özimizning bixestelikidin qanliq tiragidiyelerni béshimizdin kechürüshke mejbur boliwatimiz. Étiqad meseliside segek bolmisaq, özimizni, milliy kimlikimizni qoghdap qélish u yaqta tursun tariximizgha, milly medeniyetimizge, milyonlighan qehrimanlirimizning issiq qéni bedilige kelgen ana wetinimizning nam sheripige dagh tekküzüp, dost-düshmen aldida menggülük pushaymangha qalimiz. Qoral arqiliq qarshi turidighan nersilernighu cheklep qalalmiduq, qoghdap qélish imkaniyitimiz 100 pirsent qolimizda bolghan islami eqidimizni yisimu-yimisimu kün ötüp kétidighan bir qacha «umachqa» tégishiwetsek ejdadlirimiz we kelgüsi ewlatlirimiz aldida yüz kélelmeymiz. Bir ademning özige a’it gunah ishlishi anche chong mesile emes, chünki uning jawabini özi béridu. Birimiz yaki bir qanchimizning weten-milletni xata yolgha bashlap ishligen gunahimizning jawabini kim béridu?! Néme bolsaq bolup özimiz-özimiz bilen ketseqqu yaxshi, özimizning paskinichiliqi bilen milly medeniytimizni, dini étiqadimizni, muqeddes tupriqimizni, xelqimizning milliy ghururini, kolliktip istikini bulghashqa héchqandaq heqqimiz yoq. Xelqimizge ich aghritayli! Ular bizni bu dehshetlik éghir künlerdin qutulushqa bir kishlik hesse qosharmikin dep béqip chong qildi, oqutup qatargha qoshti. Biz bir kéchidila yer astidin köklep chiqip qalmiduq. Bizni terbiylep yétishtürüsh üchün xelqimiz az bedellerni tölimidi. Bizning yetilgenlikimizning özi xelq aldida bir türlük mejburiyetke buruch bolghanliqimizdur. Janabi allah «qan-qérindashliri, weten we milliti üchün paydiliq xizmetlerde bolarmikin» dep bizge eqil-paraset, bilim-hikmet we hüner-senet berdi. Dindin chiqip ketmigen bolsaqla, qilghan yaxshi-yaman ishlirimizning axirqi hésapta sürüshtürilidighan zamani kélidighanliqini obdan bilimiz. Eqilni, parasetni, bilimni, hünerni xelqingning bexti üchün ishlettingmu yaki zawal tépishi üchünmu?-Dep soralghanda néme dep jawab bérishke hazirlinishimiz lazim. Bilim we eqide aldi bilen öz wetiningizge mensuptur. Xelqimizning türlük menpe’etlirige, étiqad we örp-adetlirige zit bolghan «bilim» we «eqide» meyli u kimde bolsa bolsun idiyimizni chiritip, bizni gunahqa bashlap, xelqimizni menggülük qulluq qepizige bent qilidighan epsundur. Arimizda kimlerningdur ottura sherqliq bilen uchrashqanda ereb, yawropaliq bilen uchrashqanda in’giliz, jungguluq bilen uchrashqanda xitay bolghusi kéliwatidu. Biz undaqlarni öz qelbidin chiqiwatqan sadani anglap béqishqa dewet qilimiz. Ularning intiliwatqini hakimiyet, qudretlik milliy dölet, herbiy hoquq, pakiz étiqad we ejdadlirimizningkidek shan-sherep bolup, ösüp yétilishidiki melum bir terbiyening binormal bolghanliqi sewebidin küchlüklerning arqisidin diwanidek egiship yüriydu. Biz ulargha seltenetlik tarixidin, parlaq milliy medeniytidin, pak-pakiz islamiy eqidisidin, nur chaqnap turidighan milliy kimlikidin her waqit pexirlinidighan roh ata qilishimiz kérek. Biz yene uyghuristanliqlardin bashqa qérindishimizning, islamdin bashqa dinimizning yoqliqini, bashqilirining ötkünchi we saxta ikenlikini her waqit untup qalmastin, özimizning türlük diniy munasiwetlirini eqilge uyghun shekilde tengshep turishimiz, bashqilar bilen riqabette bille yashashni ügünishimiz, héch bir zaman milliy kimlikimizni xireleshtüridighan weqe we hadiselerning ishtirakchisi bolup qalmasliqimiz lazim. Yatlar teripidin qiliniwatqan din we étiqad heqqidiki tatliq sözler, biriliwatqan shirin-shéker wedilerning we siz érishken saqaldiki ashning arqisida néme barliqini oylap körüng. Eger allah sizge shundaq bir ilham bexish étip, u yerdiki heqiqi menzirini körelisingiz idi, qattiq qara bésip kétiwatqandek chüchüp, yaratquchidin baldurraq oyghutiwétishni telep qilghan bolattingiz.kéling qérindishim, ejdadlirimiz üchün, weten üchün, millet üchün, hör-azat kélechikimiz üchün özümizni qoghdap qélishning eng axirqi qorghini bolghan uyghuristan islam medeniytini birlikte qoghdap qalayli! Semimiy niyette, yekke allahqa tewekkül qilip niyet qilsaq, biz uyghuristanliqlarning rohiy dunyasida nur chaqnap turghan «quran kerim» bizning zéhnimizni urghutup, milliy zulumdin qutulishimizgha ilham bexish étidu.

Diniy étiqad meseliside hemmimizning bir éghizda «bolidu» bir éghizda «bolmaydu» dep irade bildürishke tégishlik nuqtilarda, janabi allah bizge paydiliq bir tereptin medet bersun! U bizni özi nepretligenlerning emes, meghpiret qilghanlarning qatarida qilsun!…Amin!

Ende

06.03.06

Ikkinchi bab

Muqeddes Kitaplar we Bible heqqidiki bezi mesililer

Biz kitabning aldinqi baplirida tilgha alghandek biblening téxiche neshir qilinmighan, oxshimaydighan we kemtük dep qaralghan yüzligen nusxisidin bashqa xelqara xiristiyan jemiyitining ruxsiti bilen bésiliwatqan metta bibeli, markos bibeli, luka bibeli we yuhanna bibeli qatarliq töt türlük nusxisi bar

Xiristiyan dunyasida «saxta bible» we «rast bible» dégen atalghu nahayiti köp qollinilidu. Ularning qarishiche saxta dégenlirining ichide téxi biz yuqirida namlirini tilgha alghan töt türlük oxshimaydighan nam bilen atilidighan bibleler yoq bolup, bu töt biblening yiltizi bir kitabmish. Ejiba bu töt biblening ottursidiki periqler héchnimige erzimemdighandu?

Biz kitabimizning bash teripide tilgha alghandek miladi 2-esirdin kéyin xiristiyan dunyasida bashlanghan oxshimaydighan bible we sani igikendidin köp bolghan kitablar heqqidiki talash-tartishlar 1 ming 800 yildin kéyinki bügünki kündimu dawamlashmaqta. Xiristiyan mezhepliri özlirining qolidikidin bashqa biblelerning özgertiwetilgenliki we saxtiliqi heqqide detalash qilishmaqta. Bu talash-tartishlar jeryanida kishining alahide diqqitini tartidighan bir ish bir zamanlarda metta biblesining saxta kitabqa chiqirilghanliqi we kéyin yene xiristiyan jemiyetliri teripidin testiqlanghan töt biblening terkiwige kirgüzilgenlikidur. Eger hazirqi metta biblesi héch waqit cheklenmigen déyilse, u zaman hazirqi yéngi ehdide yer alghan metta biblisige oxshimaydighan yene bir metta-2 biblesi otturgha chiqqan bolidu. Cheklen’gen metta biblisigha «pütükler» menasini béridighan «logi’a» dégen namni bergen idi. Riwayet qilinishiche matta bu pütüklerni jizes téxi hayat waxtida uning bilen birge yürgen künlerde qelemge alghanmish. (1) Bu kitab undaq bolishigha qarimay ming yillardin béri yawropa chirkaw jemiyetliri teripidin saxta kitablar tizimlikige kirgüziwétilgen bolup, téxi dunya jama’itige ashkarilanmighan (2).

Metta teripidin xatirlen’gen bu pütükler willi’am ramseyning bildürishiche hezriti iysa (yesus) kirsitqa mixlinishtin awalqi jeryanlarni yorutup bergen bolup, téximu emiliyetke uyghun bolushtek alahidiliklerge ige iken. E.kelletning baltimorede neshir qilinghan «the short history of religi’ons» dégen kitabning 1962-yilliq neshiri 169-bettiki melumatidin qarighanda bu kitab hezriti iysa (yesus) kirsitqa mixlanghandin kéyin yézilghanmish. Uning éytishigha qarighanda hezriti iysa kirsitqa mixlanghandin kéyin, u hayat waqtida iman éytqanlar arqa-arqidin dindin chiqip kétish ewj alghaniken, metta bu yaman weziyetni konturul qilish üchün «pütükler»(logi’e)ni xatirege alghan iken. Yene bezilerning déyishiche «pütükler» muqedes kitablarda tilgha élinghan injilning özi bolushi natayin bolup, injil dégen kitab (qandaq derijide özgertiwétilgen yaki özgertiwetilmigen bolishidin qetiynezer)ning saqlinip kelginining eng awalqisi gérmanche xatirelen’gen «qu’elle» (qaynaq yaki bulaq) dep atalghan qedimki qol yazmidur. Bu kitabning qol yazmisimu ghayip bolghan. Ti’olog harnak u kitab heqqide xatirelen’gen melumatlar asasida kitabni eslige keltürüsh üchün tirishqan bolsimu ghelbilik bolmighan. «Qu’elle» ning hazirqi nopuzluq töt bibledin burunqi kitab ikenlikide shek yoqken. Uningdin bashqa w.k. Lowther klarkning «konkise bible kumuntary» dégen kitabining 693-betide déyilishiche markos biblesi dep atalghan hazirqi markos biblesige oxshimaydighan, yene töt bibledin ilgiri xatirelen’gen bir kitab heqqidimu melumatlar bar. Markosning kéyinki sergüzeshtiliri pitros bilen birlikte ötken bolup, bu jeryanda u özining jizes heqqide bilgenlirini tertipsiz bir shekilde xatirligenken. Del shu kitab tüzeshtürülüp hazirqi markos biblisi dunyagha kelgenmish. Biz yuqirida tilgha alghan üch dane qedimi qol yazma hazir xiristiyan dunyasida étrap qiliniwatqan töt türlük bibledin ilgiri heqiqi étiqadchilar teripidin qelemge élinghan kitab bolghanliqigha qarimay iz déreksiz ghayip bolghan.

Yoqurda bayan qilghinimizdek hazirqi biblede yer alghan töt kitabtin bashqa biblilerningmu bolghanliqini bezi muqedds kitablardin we din tetqiqati arqiliq bileleymiz. Bu heqtiki eng nopuzluq delilni yene «luka biblesi» din tapqili bolidu. Jizesning sadiq shagirtliridin luka özining yazghan bibleside «béshimizdin ötken ishlarning heqiqetlirini, bizdin ilgiri ötken talay kishilerning öz béshidin kechürgenliri, öz közi bilen körüp, öz qulqi bilen anglap we bashtin-axir xatirligenlerning asasida, nurghun kishilerning kitab yézishqa kirishkenlikini körüp, menmu mumkin bolghan qol yazmilar ning hemmisini estayidil oqup chiqip tetqiq qilish arqiliq peziletlik te’ofilosqa oxshash bu kitabni yézishni munasip kördüm» dep yazidu. Hazirqi nopuzluq töt bibldin zadi ikki danisi yeni mette we markos bibleliri lukkadin ilgiri yézilghinigha raxmen ulardin bashqa bek köp injil heqqide kitab yazghanlar kimler bolushi mumkin? Xiristiyan chérkawliri bundaq so’allardin ming yillardin béri özini qachurup keldi yaki müjimel bayanlarda boldi. Lukas hezretlirining bu bayanlirigha köre hazir kishiler bible (injil) dep qarawatqan töt nopuzluq kitabqa oxshaydighan pütüklerni yazghanlar biz bileligenlerdinmu köp bolushi mumkin. Démek buningdin hazir kishiler bible(injil) dewatqan kitab injilning özi bolmastin injil heqqide yézilghan bibliler dégen xulase chiqidu.

Töt injil yézilishtin awal uninggha asas bolghan bir kitabning barliqi heqqide muqeddes kitablarda mexsus bayanlar bérilgen. Islam alimi ibin hazmaning éytishiche hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtida injilning nazil qilinghanliqi we qelemge élinghanliqi, meryem oghli wapat bolup uzaq ötmey yeni 2-esirge kelgüche bolghan ariliqta kapirlarning we yudestlarning xiristiyan étiqadchilirigha qaratqan wehshiy iskenjiliri we diniy étiqad erkinlikini boghidighan pashistik siyasetliri tüpeylidin étiqadchilar jamesi kitabi muqeddes-injilni köngüldikidek muhapizet qilalmay qalghan.

Hezriti iysa eleyhissalam alemdin ötkendin kéyinki üch esir uning toghra dinining jahalette qalghan yilliri bolup, hökümran siniplarning zeherxendiliki we buzghunchiliq qilishi, kitabning rohini özlirining menpe’iti asasida izahlashqa serip qilghan emgekliri netijiside 4-esirge kelgendila kitab ehli bilen tajawuzchilar arisida bir türlük sülhi (ular dinni qubul qilidighan, bular kitabni ularning menpe’etige mas kélidighan tebligh qilidighan) shekillinip xiristiyan dini dölet we döletler étrap qilidighan bir dingha aylanghan. Uningdin ilgiri injilni oqughanlar we köpeytkenler we yene u heqte kitab yazghanlar qattiq nazaret astigha élinghan. Insaniyet jahalet ichide qalghan bu üch esirde hezriti iysaning heq dinining muqeddes kitabi bolghan injil buzghunchiliqqa uchrap, étiqadchilar dindin uzaqlashturulghan. Hazirqi bibleler asasi qismi ghayip bolghan injil parchilliri we shahitlarning éytqanlirigha asasen taki yéqinqi esirler giche özgertilip we köpeytilip yézilghanliqining sewebi udur …

Tarixi melumatlargha qarighanda bezi rayonlarda hezriti iysa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqandin kéyinki bu üch yüz yil ichide, turalghusidin hezriti isagha we kitabi muqeddes injilgha we injil heqqidiki bayanlargha a’it her qandaq bir matériyal we étiqadchi bayqilip qalghan a’ililer ölüm jazasigha buyrulatti, menggülük türmige tashlinatti yaki ömürlük qul qilinatti. Din heqqidiki matériyallar yighiwélinip köydüriletti.

Hezriti iysa eleyhissalam bu alemdin xoshlashqanda pawlus otturigha chiqip din tarqatqili bashlidi. Uning yazghan mektublirining köpi waqitning ötüshi bilen egeshküchiliri teripidin muqeddes kitab derijiside qobul qilindi. Chünki u waqitqa kelgende mukemmel bir kitab halitige keltürülüp bolalmighan injilni nahayiti köp ademler unutqan bolsa bir qisimliri uningdiki köp nersilerni özgertip xatirliwalghan yene bezilliri uningdiki bezi tereplerni sözleshke amalsiz qalghan we yaki meqsetlik yoshurup qalghan. Shuning bilen zaman ötkensiri esli kitab ghayip bolushqa qarap yüzlen’gen. Injilning ilahi qudriti ghayip bolghandin kéyin étiqadchilar muqeddes kitabning ornigha hezriti iysa eleyhisalamning terjimihalini, wez -nesihetlirini anglitidighan kitablar arqiliq özlirining étiqadini qoghdap qélish üchün tirishchanliq körsütüp kelgen. Bundaq kitablar oxshimighan dinlargha étiqad qilidighan milletlerning yashighan rayonlirigha tarqalghanche kitablar téximu yerlik tüs élip kétip, uninggha bidet dinlargha a’it parchilar we xurapiy epsane-riwayetler kirgüzilgen.

Uningdin bashqa hezriti iysaning allahtin kelgen wehilerni anglatqan waqtining bek qisqa bolushi we muhitning bu kitabning waqtida yéyilishigha pütünley paydisiz bolishimu injilning özidin bashqa muqeddes kitablardek mukemmel xatirlinip qélishigha imkaniyet bermigen bolishimu mumkin. Eger u kitab köngüldikidek toluq we estayidil xatirelinish imkaniyitige ige bolghan bolsa, yaki xatirlen’gen qisimliri buzghunchiliqqa uchrimighan bolsa, hemmige qudretlik allah xiristiyan eqidisi téxi mukemmel bir din halitige kélip bolmay turup, insaniyetni igikenayetke yéngidin bashlaydighan muhemmet eleyhissalam arqiliq quran kerimni nazil qilmighan bolatti.

M.k 325-yilda impirator kostanten étiqad jehette bir-birige anche oxshap ketmeydighan 2 mingdin artuq étiqadchilar goruppisining wekillirini yighip, mewqe we kitablirini birleshtürüp, diniy qérindashliq ornutishqa chaqirghan. Ularning ichide peqet 318 ademning qoshulishi bilen xiristiyan dinidiki buddizimgha mayil pawloschilarning étiqadini quwetleydighan töt dane bible heqiqisi dep tallinip, qalghan biblelerdin yüzdin artuq kitab saxtigha chiqirilip, ikki minggha yéqin diniy ölimaning éytqanliri yoqqa chiqirilghan. Kéyinki waqitlarda échilghan din yighinlirida dawamliq türde xiristiyan bolmighan bir buddist impiratorning din heqqide chiqarghan bu qarari dawamliq xiristiyan dinining dinni qéliplashturushtiki pirinsipi bolup qalghan.

Kishining diqqitini hemmidin tartidighan yene bir mesele 325-yildiki we 364-yildiki ikki qétimliq heqiqi biblelerni tallap, saxtilirini cheklesh herkitide xatagha chiqiriwétilgen biblelerdin bashqa yene merkiler biblesi, deysani biblesi we maniha’ist biblesi qatarliqlar bar idi.(3 G.P.Fishirning eserliridin melum bolishiche uningdin bashqa isimliri melum bolghanliridin tomas biblesi, yehudilar biblesi, marki’on biblesi, heq bible, petrus biblesi, misir biblesi qatarliqlar. M.ye’arsleyning eserliridin melum bolishiche pütükler(logi’e); nasara biblesi, hawariler biblesi, matiyas biblesi, nekomedi’os biblesi, ushshaqlar biblesi qatarliqlar, x.jakopning eserlirge köre arap injili, ermen injili qatarliqlar, undin bashqa m.y shelebining eserliridin melum bolghan yetmishler injili, xatire injil we barnaba injili qatarliqlar bar.

Barnaba injili bularning ichide meshhurraqlirining biri bolup, xiristiyan chirkawi teripidin qattiq ret qilinishqa uchrighan. Esli ismi yüsüp bolghan barnaba hezriti iysaning shagirtlirining biri bolup, pawloschiliqning xiristiyan jama’etige yéyilishigha alahide tesir körsetken. U pütün hayatini xiristiyan dinining tarqilishigha béghishlighan bir meshhur shexistur. Barnaba markosning ustazi, pawlosning teshwiqatchisi süpitide tonulghan erbap turuqluq xiristiyan jemiyetliri teripidin bügün’giche ret qilinmaqta. Xiristiyan chirkawlirining éytqanliridin qarighanda barnaba injili 14-esirde xiristiyan dinidin islam dinigha köchken, özining din almashturghanliqining toghriliqini ispatlap yézilghan bir injilmish. Halbuki kishini chöchütidighan bu töhmet bashqilar teripidin toqup chiqirilghan bolup, islam dini dunyagha kélishtin ikki yüz yil awal, mundaqche qilip éytqanda 5-esirning axirilirida yeni m.k 492-yili texitke chiqqan rim papisining saxta kitablarni chüshendürgen bir parche mektubida barnaba injili cheklen’gen kitab salahitide alahide tilgha élinghan. Bu emeliyet xiristiyan chirkawining barnaba injili 14-esirde yézilghan dégen qarishini pak-pakiz süpürüp tashlaydighan pakit bolup, xiristiyan din ademliri bu heqte dé’alog qilishtin özini élip qachidu. Xiristiyan chirkawining bu injilni ret qilishtiki asasiy seweb, bu kitabta hezriti iysaning xudaning oghli we ilah ikenlikining ret qilinishi we uning bir peyghember ikenlikini keskinlik bilen teshebbus qilishi qatarliq seweblerdindur.

Gheriptiki xiristiyan alimlirining tehlillirige asasen éytqanda injil eng deslepte islamiy bir mewqede emes eksinche hazirqi xiristiyan chüshenchilirige toyunghan halda otturigha chiqqanmish. Uning gheripte otturigha chiqishini xw we yaki xwi esirlerge baghlap chüshendüridighanlarmu bar. Bu xiristiyan dunyasidiki barnaba inijilidiki heqiqiy ehwalni yoshurup qalalmay ikkinchi bir xil saxta dinni qurashturup chiqmaqchi bolghanliqi heqqidiki yene bir pakittur. Latin rahip framinyo, xiristiyan ti’ologi aryanos qatarliqlarning eserliride tilgha élinishiche pawlosning mektublirida barnabas injilining tilgha élinip, uning eqidisining testiqlanghanliqi heqqide ispatlar bar. Ariyosning mektuplirini tepsili tetqiq qilghan framinyo barnabaning injilini tépip bu kitab heqqide tetqiqat élip barmaqchi bolghan iken. Rahip framinyoning ishliridin xewer tapqan rim papisi uni derhal yénigha chaqritiwélip, (xw esirning axirida) mexpiyetlikke hörmet qilishni jikiligen. Bu bilimde kamaletke yetken rahip papaning ishenchisige érishkendin kéyin mexpi halda watikan kütüpxanisida saqliniwatqan barbanus injilini oqup chiqqan. Rahip framinyo xiristiyan dini jemiyitide mertiwisining qanchilik derijide öskenlikige qarimay barnaba injilini oqup chiqqandin kéyin islam dinigha kirip, ömrining axirghiche xiristiyan dunyasigha barnaba injilini anglitishqa tirishqan.

Bügün’giche yétip kelgen barnaba injilining eng qedimki nusxisi prusiye padishahining ordisida meslihetchi bolghan krimer teripidin 1709-yili köchürüp chiqilghan kitabtur. Bu nusxa italiyanche bolup, kéyinki waqitlarda awustiriye impiratorluq kütüpxanisida pichetliwétilgen. Kirimerning bu nusxisi kéyin namelum bir aptor teripidin italiyanchidin ispanchigha, in’giliz alimi sayel teripidin ispanchidin in’gilizchige, uningdin kéyin in’gilizchedin erebchige, erebchidin yene in’gilizchige terjime qilinghan. Bu kitabning xiristiyan jemiyetliri teripidin xiw esirde dinini özgertken bir xiristiyan teripidin yézilghanliqi heqqidiki qarishini, bu kitabning pawlosning mektublirida w esirde cheklen’gen kitablar qatarida tilgha élinishi xiristiyan chirkawlirigha chüshendürüsh qiyin bolghan problimatik bir mesilini tughdurup bergen. Bu injilning eng deslepki nusxisining tili rim papisining esirlep qollinip kelgen til uslubida bolghanliqi, kéyin uning qoyuq bir xiristiyan eqidisi puriqida islamiy dewrlerge oxshimaydighan til uslubida ispanchigha we in’gilizchige terjime qilinghanliqi, kitabta islami dewrlerning héchqandaq tamghisi yoqliqini ispatlap turmaqta. Barnaba injilining kéyinki nusxilirida islami dewrning héchqandaq iznasi bolmighanliqigha qarimastin xiristiyan diniy jemiyetlirining bu kitabni saxtigha chiqarghanliqi xiristiyan dinidiki eng zor saxtiliqni ispatlap béridu.

Bezi xiristiyan alimliri latin rahip framiniyoning barnaba injilini oqughandin kéyin islam dinini qobul qilghanliqini bilgendin kéyin, bu kitabni framiniyo yézip chiqqan dégen hikayeni toqup chiqqan. Framiniyo ariyanosning risaliside bu injil heqqide toxtalghanliqini tilgha alghan. U bu injilni özining yazmighanliqini, ariyanosning risaliliridin bu heqtiki uchurgha ige bolup, bu kitabni rim papisining kütüpxanisida qolgha chüshürgenlikini tilgha alghan. Uningdin bashqa barnaba injilining eng kona nusxisini muhapizet qilghan kishi framiniyo bolmastin küchlük bir xiristiyan döliti bolghan prusiye xanliq kütüpxanisida ishligen bir danishmen xiristiyan muxlisi ikenliki bashqa pakit telep qilmaydighan heqiqettur.

Bu kitabning quran bilen her qandaq bir dewrdashliq alaqisining yoq bolghanliqi eyni dewrdiki radikal xiristiyan jemiyetlirining bu kitab arqiliq quranni ret qilishqa orunup we shu arqiliq endulus(ispaniye) musulmanlirini yawropadin qoghlap chiqarmaqchi bolghanliqi heqqidiki tarixi pakitlar barnaba injili heqqidiki söz-chöcheklerge éniq reddiye béreleydu. Uningdin bashqa barnabs injilining xiristiyanliqning eng radikal mezhipi bolghan protestanchilar teripidin eyni waqitta in’gilizchige terjime qilinishidur. Eger kitab heqiqeten saxta bolsa ular némishqa yene terjime qildi? Cheklen’gen bu kitab heqqide xiristiyan dunyasida élip bériliwatqan tetqiqat hazirghiche öksüp qalghini yoq. Eger bu kitab musulmanlar teripidin saxta yézilghan bir kitab bolsa idi, xiristiyan dunyasida u qeder shöhret qazinalmighan bolatti.

Hemmidin kishini heyran qalduridighini xiristiyan yighinliri heqiqi dep tallap chiqqan töt biblening yazghuchilirining u kitablarni yézip chiqishta biz yuqirida tilgha alghan, saxta dep qaralghan kitablardin bolushiche paydilanghanliqi, mundaqche qilip éytqanda heqiqi kitabta ular saxta dep élan qilghan kitablarning terkiwi qisimlirining yer alghanliqidur. Undaq bolghanda, ular toghrisi dep qarighan töt bible heqqide qandaq logikiliq höküm chiqirish mumkin ikenlikini kitabimizni obdan oqughan adem özi belgülise bolidu.

Xiristiyan dini jemiyiti özning diniy chüshenchilirini qéliplashturush üchün élip barghan tirishchanliqlarning biri kishilerning qolida mewjut bolghan bir-birige oxshimaydighan nechche yüz xil bibleni özlirining diniy teshebbusi we yerlik alahidiliki asasida birlikke keltürüp, qutsal kitablarning sanining köp bolushining aldini élish bolup keldi. M.k 325-we 365-yilliridiki din islahati netijiside töt dane injil tallap chiqilip bashqiliri qisqartiwétilgen idi. Bu hadise kishige xuddi yudestlarning tarixidiki kitab qisqartish we toghrisi-saxtisi dep kitablarni malimatang qilghan weqelerge oxshayti. Yudestlar tewrat meseliside del xiristiyanlar gha oxshash tewratning «saxtiliri» ni shalliwétip, nopuzluq töt danisini heqiqisi dep tallap chiqishqan idi. Xiristiyanlarning yighinida élinghan qarar del u hadisening parallél shekilde yene bir qétim yüz bérishi idi. Qiziqarliq bolghini tewrat üchün yahwist, elohist, rahip we tesniye qatarliq töt menbeni asas qilghan bolsa xiristiyan qutsal kitawining menbesini bir emes markos, luka, metta, yohanna xatirelirini asas qilghan töt menbege baghlap qoyghan idi. Qarighanda bu ikki din arisida bir-birige miras qéliwatqan, eyni waqitta, allahning peyghemberliri, bolupmu hezriti yesus teripidin qattiq tenqitlen’gen gunahlar tekrarliniwatatti. Tanach bilen biblege sélishturmashunasliq nezeriysi bilen tenqidi baqqan yudest we xiristiyan alimlirining bu ikki kitab heqidiki bayanliridin qarighanda, biblening yézilishtin awal tanachni teqlit qilip ish bashlash heqqide pilan tüzülgenlikidin xewer tapqili bolidu. Biblelerde sözlen’gen hezriti yesus hikayisining nahayiti muhim bolghan nuqtilarda tanachta teswirlen’gen moses(mosa)ning hayati heqqidiki hikayelerge bek oxshap kétidighanliqimu kishining alahide diqqitini tartidu. Tanachning töt menbesi bilen töt dane bibleni sélishturup baqqan her qandaq bir adem markosqa yahwistning, lukagha elohistning, mettagha tesniyening we yuhannagha rahipning örnek qilinghanliqini chüshiniwalalaydu. Tetqiqat netijiside yahwistqa oxshap qalghan markos biblesidiki hikaye we riwayetler emeliyette hezriti yesusqa a’it hikayeler ikenlikidin bekraq hezriti mosesqa a’it hikayelerge oxshaydighanliqi bayqalghan. Buningdin qanche ming yildin béri éghizdin éghizgha köchüp kelgen diniy riwayetlerning hezriti yesus dewrige kelgende uninggha yüklinip tebligh qilinghanliqini, hem bible yazghuchiliri kitabni qelemge alghanda shu dewrdiki muqeddes kitab tanachtin uslup jehettin zor derijide paydilanghanliqini körümiz.

Xiristiyan dinidiki shagirtlar (xawarilar)ning sanining 12 bolishimu bir tasadipiliq bolmastin yudezimdin öz péti köchürüp kélin’gen bir hadisedur. Yudezimda bezi sanlar qutsal hésaplinidu. Bulupmu 12 dégen san yudezimda qutsal hésaplinidu. Chünki yehudiy qewmini teshkil qilghan 12 qebilining ejdadi hezriti yaqubning 12 oghligha bérip chétilidu.

Xiristiyan alimlirining qarishiche bible hezriti yesus zamanida yézilmighan iken. Hezriti yesus xuda bolghini üchün heqni anglitishta yudist we musulmanlardek wehi yoli bilen nazil bolghan tewrat we qurandek bir kitabqa éhtiyaji yoqmish. Uning özi xuda, özi wehi, özi xudaning oghlimish. Hezriti yesustin kéyin injilni yazghanlar uning biwasite wehi qanili bilen yollighan uchurliri asasida qusursiz yézip chiqqanmish. Ular (yüzligen) biblelerni yézish jeryanida muqeddes roh biwasite medet bergenmish, biblening yézilishida her qandaq bir xataliqning körülüp qélishining aldini alghanmish. Kitablarning hemmisi her qandaq bir yétersizlik we kemchiliktin xali, her qandaq bir xataliqqa yol qoymighanmish. Xiristiyan dinining xuda bilen qutsal kitab, étiqad bilen wehi… heqqidiki bu meshhur meydanini xuhanna biblesi xireleshtürmekte. Chünki kishiler u kitabtin bir türküm kemchiliklerni bayqighan we étrap qilishqan. Bu heqte yohanna mundaq deptiken: «yesus shagirtliri bilen birge yürgen künlerde ajayip köp möjizilerni körsettiki bularning hemmisige bu kitabta yer bérilmidi. Uning körsetken möjizilirining hemmini birmu-bir yézishqa toghra kelse, yézilghan kitablarni dunyagha sighdurmaq teske toxtayti…»dep yazghan. Emdi xiristiyan alimlirining nuxsansizliq nezeriysi bilen buninggha qarisaq, yesusning talay möjizilirining beziliri yézilip beziliri shalliwétilgen. Undaq bolsa yuhanna biblesi xiristiyan alimlar éytqandek nuxsansiz we mukemmel emestur. Yuhannaning éytqanlirining xulasesidin qarighanda bu yétersizlik peqetla yohannaning biblesidila emes eksiche yer yüzidiki barliq biblilerde xataliq bardur. Chünki xiristiyan dini alimliri tekitlewatqandek kitabning yézilishigha xuda biwasite yétekchilik qilghan bolsa injil we bible weqesi bu qeder murekkep tarixni bashtin kechürmigen bolatti. Eslide hezriti yesusning peyghemberlik qilghan üch yilliq hayatidiki muhim ishlirini qa’idilik bir shekilde yazsa eng köp bolghandimu bir-ikki kitabqa yighinchaqlash mumkin idi. Emma biz yohannaning hésiyatini toghra chüshen’gen teqdirdimu bashqa biblelerning hem hezriti yesusning hayati we möjizilirini yézish jehettin intayin köp yétersizliklerge yol qoyghanliqini köreleymiz. Démek töt kitab bilen cheklen’gen bibleler hezriti yesusqa a’it matériyallarni, u peyghemberlik qilghan üch yil waqittiki özliri muhim dep qarighan hadiseler bilen tolduralmay qalghanliqini bir terepke qayrip qoyghandimu temel nuxsan we kemtükliklerning bolghanliqi, bu dinni insaniyet jemiyitige paydiliq bolghan nuqtilardin idi’ologiylik bir wasite süpitide paydiliniwatqanlargha qarighanda özlirining siyasiy we iqtisadiy menpe’etliri nuqtisidin we perdazlap körsütishke oruniwatqanlarning teshebbusini tewritip qoyidu.

Xiristiyan dinidiki peyghemberlik we wehi chüshenchisi gheriptiki kapitalizimning yene bir qoshkéziki bolghan kumunistlarning shexsiyetchiliki netijiside din tereqqiyatidiki qanuniyetke zit halda burmiliwétilgen bolup, uning arqa körünishi maddichiliq we atalmish insanperwerlikke a’it eqli bilimler bilen yasandurulghan. Hezriti yesusning öz etrapigha uyushqan étiqadchilardin tallighan üch gurupa kishi bar idi. Birinchi gorupida yesusning eng sadiq 12 shagirti yer alghan; ikkinchi gorupida uning tili boyiche élip éytqanda yetmish ikkiler yer alghan; üchünchi gorupida yüz yigirmiler yer alghan. Bular özlirining diniy salahiti tereptin deslepkiler birinchi orunda, otturdikiler ikkinchi orunda, axirdikiler üchünchi orunda turidu. Dimekchi bolghini étiqadchilar ottursida barawerlik inkar qilinghan bolup, eger allahtin bu din heqqide wehi kelse eng deslepte yuquri qatlamgha mensuplargha kélidiken, ularning xuda heqqide xatireligenliri eng ünümlik bolup, kemtüklik we xataliqlardin mustesna iken. Bu nezeriyedin mundaq bir kütülmigen logikiliq weqe kélip chiqidu. Biz yuqirida tilgha alghan xiristiyanlarning büyük yighinlirida tilgha élinghan «büyük» töt biblening eng az bolghandimu ikkisining aptorining we yene uning ichige kiridighan ikkeylenning bibleside yazmiliri yer alghan bezi böleklerning eng yuquri qatlam étiqadchilarning ichidin chiqish uyaqta tursun yetmish ikkiler we yüz yigirmilerningmu ichidin chiqmay, yuqiriqi üch goruppigha kiridighan 204 ezizning qatarigha kirelmey qalghan kishilerning qolida xatirege élinghanliqidur. Bizni bu yerde oylandurudighan ish kitabqa kitabni xatireligenlerning nami bérilmey xiristiyan diniy chüshenchiside muqeddes bilin’gen birinchi guruppigha kiridighan kishilerning namida, kitabni xuddi ular yézip chiqqan bir teleppuzda atighanliq ularning özlirining yuqiriqi nezeriysi arqiliq u ikki bible we uningdin bashqa biblelerde yer alghan tégi pes étiqadchilar yazghan böleklerni yoqqa chiqiridu. Uningdin bashqa bibleliri tallanmighan 202 ezizge hezriti yesustin héchqandaq wehining kelmesliki mumkin emes. Undaq bolsa ulargha kemtüksiz we toghra kélidighan wehiler xatirelen’gen kitablar qéni? Eger wehilerning hemmisi xatirelinip kitab halitige keltürülmise kéyinki ewlatlar hidayettin chékinip xata yolgha ketmesmu? Wehining yesusning wedisige asasen, özi tallighan 1-,2-,3-derijidiki xiristiyanlargha chüshmestin hezretning neziri chüshmigen pawlos we luka qatarliq ademlerge chüshkini xiristiyan dinining bu heqtiki meydanigha xilap emesmu? Yesus eger ular dégendek wede qilghan turup kéyinche u wedisidin yéniwalmighandu!? Yaki imtiyazliqlar wehi dep xatireligen kitablar saxta bolushi mumkin. Gepni eger bundaq uzartqili tursaq belkim qanche ming sehipini israp qilghan bolimiz. Xiristiyanliqning wehi we peyghemberlik chüshenchisi, bu dinni yighishturiwalghili bolmaydighan ichkiy we tashqiy késelliklerge griptar qilghan bolup, bu dingha étiqad qilish we toghra yolni tépip méngish insanning qolidin asanliqche kelmeydighan derijige bérip yetken bolup, ular özlirining jama’etini insaniyetning tebi’et we ilahyet, senet we edebiyat penliridiki eqil paraset enggüshterliri bilen muhapizet qilip turiwatqan bolsimu, mukemmel bir kitabning yoqliqi yaki bar bolsimu egishelmeywatqanliqidin perishan halette yashaydu.

Biz tilgha alghandek biblening bésilishqa yol qoyulup kélin’gen yuqiridiki töt nusxisining qachan we kim teripidin yézilghanliqi, uni némini, qandaq sewebni asas qilip yézilghanliqi we kimlerning yazghanliqi, biblege nam qilip qoyulghan shexislerning heqiqeten shu kitabning yazghuchiliri yaki emesliki heqqide kétiwatqan ixtilaplar, kishilerning qelbide tarixtin béri shühbe tughdurup kéliwatidu. Eger u nusxilarda biblening yézilghan tarixi bilen uni kimning yazghanliqi heqqide éniq melumat qaldurulghan bolsa bek yaxshi bolghan we bizning bible heqqidki bilimlerni élishimizgha qulayliq tughdurhan bolatti. Hezriti yesus we uning bible yazghuchiliri dep tonulghan étiqadchilar bilen bir dewrde yashighan tarixchilarning köpinchisining eserliride bu heqte yeni xiristiyan dinining meydangha kélishi we bibliler heqqide xiristiyan dinining tüp mahiyetliri we uninggha a’it hadiselerni ekis ettürüp béridighan melumatlarning yoq bolghanliqi kishini oygha salidu.

Tarixchi go’uldning kitablirida hezriti yesus bilen bir dewrde yaki xiristiyanliq taza tarqiliwatqan bir mezgilde yashighan emma u hadiseler heqqide héchqandaq bir nersini tilgha almighan seneja (m.k. 3-65), Petroni’us ( ?-M.k.66), büyük pliny (m.k. 23-97), Juwenal (m.k. 60-140), Marti’al (m.k. 40-104), Qu’intili’an( m.k. 40-118), Epiktetus (m.k. 40-120), Api’on(m.b 20-m.k.48) qatarliq meshhur tarixchilarni misalgha keltürishke bolidu. Emma shu dewrde yashighan kéyinki pliny (m.k. 61-105), Tajitus(m.k. 55-120) Qatarliqlarning kitabida xiristiyanliq heqqide intayin qisqa melumatlar bérilgen. Xiristiyan din ademlirining u dewrge a’it wezliridin qarighanda bundaq bir zor hadisening tarixta keng da’irilik halda tilgha élinmay qalghanliqimu bir shühbe. Xiristiyan kitablirida shu dewrdiki ijtima’i we siyasiy ishlargha eng küchlük tesir körsetti dep teswilen’gen bu zor weqe shu dewrde yashighan iskenderiyelik philo(M.b.20-M.k.60) we josephus (M.k.37-100) qatarliq ikki meshhur kishining kitabidimu héch tilgha élinmighan.

Klementning (M.k.95-140) larda korinoslulargha yazghan bir mektupta bible heqqide yene tepsiliy toxtalmighan bolsimu, peqet pawlosning mektubidin az tola bésharet bérilgen. Bu mektupta hezriti yesusning sözliri azraq tebligh qilinghan bolup uning hayati heqqide héchqandaq melumat berilmigen. Yuqiriqi bayandin shuni köriwalghili boliduki, u dewrdiki xiristiyanliq bashqilar sözlep yürgendek zor ijtima’i we siyasi hadise derijisige yetmigen.

Din tetqiqatchillirining qarashlirigha qarighanda xiristiyan jemiyetliri neshir qilip tarqitishqa ruxset qilghan pawlosning mektupliri m.k. 57-62-Yillarda, metta kitabining 50-yillarda, markos kitabining 55-75-yillarda, luka kitabining 80-90-yillarda, yuhanna kitabining 100-yillarda yézilghan bolup, emma u kitablarning esli orginali heqqide ne arxilogiylik pakit ne tepsiliy bolghan tarixi melumat yoq. Meyli u kitablar yüz yil awal yaki kéyin yézilsun, xiristiyan eqidisi boyiche xuda teripidin wehi qilinghan bu «ayetler» ning nazil qilinishidiki ilgiri kéyinlik, uning wehi yaki emeslikige shühbe tughduridu.uningdin bashqa bu wehi hadiseliri heqiqeten shu dewrde yüz bergen bolsa yuqiriqi meshhur bilim ademlirining kitablirida némishqa bu xil yaki u xil shekilde tilgha élinmaydu. Bu yerde melum bir ajizliq sewebidin we qalaymiqanlashturiwétilgen pakit we tarixi uchurlar bar, elwette.

Bu töt kitabning m.k. 60-Yildin 100-yilghiche melum bir kitabning örnek bolushi yaki qelemge alghuchining biwasite ilhami bilen yézilghanliqini peqet tesewwur we bezi wastiliq uchurlar arqiliq hökum qilalaymiz. (4) Hazir xiristiyan chirkawliri teripidin heqiqisi dep qobul qilinghan töt biblening orginal qol yazmiliri bilen ulardin köchürüp chiqilghanliqi texmin qilinghan kitablarning arisida eng az dégendimu ikki yérim esirlik bir boshluq bar. Shuningdin qarighanda eng qedimki bible dep sanalghan nusxilarning eng qedimki bir orginal qutsal kitabtin sözmu-söz köchürülgenlikini ispatlap béridighan we pakit bolalaydighan bir ispatmu yoq. Chünki bashqa kitab we hikayelerde tilgha élinghan bir samawi kitab ghayip bolghan we uni qiyas qilmaq bek tes. Tilgha élinghan eng qedimki samawi kitablar bilen hazirghiche muhapizet qilip kélin’gen kona orginal kitablarning 200 yildin 250 yilghiche bolghan yil perqi ottursidiki qarangghuluq nurghun sirlarni yutup yatmaqta. Héch bolmighanda kéyinki kitablarning ilgiriki kitablar yaki shu kitablar asasida yézilghanliqi heqqide birer xelq arisida saqlinip qalghan küchlük riwayet tüsini alghan ilahi zilzilimu yoq. Yaki bashqa shekildiki meselen: arxilogiylik, tarixi we shejerege oxshap kétidighan delil mewjut emes. Hemme nerse qiyas we yéngilinip turidighan toqulma hikayeler arqiliq bayan qilinmaqta.

Bu hadisege bir qeder ilmiy rewishte qarighinimizda M.k.325-yiliqi butperes impirator kostantin orunlashturghan iznik yighini we M.k.365-yilqi lodesiya yighinidin ilgiri hem shu hadisedin kéyinki xiristiyan döletlirining memuri buyruqi bilen yüzligen bible nusxilirining saxtigha chiqirilishi we heqiqi étiqadchilarning rim impiratorliri teripidin uchrighan siyasiy iskenjiler sewebidin qedimki ishenchlik nusxilar künimizge qeder kélelmigen. Kelgen bolsimu ijtima’i we siyasiy jehettiki mülükdarlarning menpe’itige uyghun bir shekildiki jemiyet we rohiyet muqimliqini saqlash yüzisidin yoq qiliwétilgen yaki ilan qilinmay kelgen bolushi mumkin.

Xiristiyan chirkawliri yuqiriqi ikki yighindin ilgiri mewjut bolghan muhim qolyazmilarni, u ikki yighinda qarar qilinghan kitabqa jümlidin butpereslikke sülhi yoli tutqan pawloschiliqqa uyghunlishish üchün, eslidiki tallanghan töt bible oxshutup kitablarni yézish jeryanida yoq qilghanliqi ilim sahesidikilerge sir emes. Alimlarning bayan qilishiche bible qoldin qolgha köchürülüsh jeryanida eng köp ish qoshiwétilgen kitab bolup, insaniyet medniyet tereqqiyatida melum bir kitabning u qeder özgertiwétilgenliki heqqide ikkinchi bir misalni tapqili bolmaydiken. Bügünki künde bible(yéngi ehde)ning peqetla gérikche yézilghan besh mingdin artuq yiraq qedimqige oxshimaydighan qedimiy nusxisi bar. Emma bu besh ming qol yazmining ichide bir-birige pütünley oxshaydighan ikki nusxini tapmaq tes. Uningdin bashqa u kitablargha türlük ilawe yézilghan on mingdin artuq qol yazma saqlanmaqta. Uningdin bashqa kishilerning qolida neshir qilinip qalsa hazirqi xiristiyan dinining mewqelirini astin-üstin qiliwétidighan yüz minglarche kitab saqlanmaqta. Bu kitablar arisidiki perqler 150 mingdin 250 minggha qeder dep perez qilinmaqta. Peqet luka biblesining 150 xil qol yazmisida 30 mingdin artuq öz-ara perqlinidighan jayi bayqalghan.

20 -Esirdin kéyin ilghar pen téxnikining yardimi bilen kitablardiki periqler insan eqlige uyghun bir shekilde organizatsi’onlashturulghan bolsimu, eslisini perq etküsiz derijide buzulup ketken kitabni birlikke keltürmek we eslidiki nopuzini tiklimek, xataliq we kemtükliklerni yoshurmaq xiristiyan diniy jemiyetlirige éghir kelmekte.

Xiristiyan dinining qutsal kitabi bibleler( injil heqqidiki kitabliri) eng deslepte hezriti iysa eleyhissalam bu alem bilen xoshlushup texminen on töt esirdin kéyin yeni m.k. 1481-Yili tunji qétim metbe’e bilen bésilghan bolup, uningdin kéyin uning basmiliri qéliplishishqa bashlighan. Xiristiyanlarning bu qutsal kitabi resmi neshir qilinghanda kitabning bezi terkipliri téxiche neshirge hazirlanmighan idi. 1516-Yiligha kelgende yeni islam dini dunyagha kélip üch esirdin köprek waqittin kéyin erasmus yunanche neshir qilinghan bibledin parchigha birleshtürüp kitabning latinche qol yazmidiki yene bir böliki (wulgata)ni qoshup neshir qilghan. Kitab neshir qilinghandin kéyin qol yazmilarning eslisige warisliq qilinmighan dep qarilip, xiristiyan chirkawlirining qattiq tenqidige uchrighan. Shuning bilen u basmigha ulapla «komplutensi’on polyagot» dégen yene bir kitabni neshir qilishqan. Bu kitab nahayiti köp talash we tartishlardin kéyin neshir qilinghan bolsimu watikanning testiqidin ötmigen. 1546-Yiligha kelgende stehphanus kitabni bashqidin neshirge teyyarlighan. Biblening bu neshri testiqtin ötken yazmilar dégen mezmunduki «textus rekeptus» dégen nam bilen atalghan. Arqidin bu kitabmu saxtigha chiqirilip qattiq tenqitlen’gen. Bu weqedin yüz yilgha yéqin waqit ötkendin kéyin, andin hazirqi biblege biraz yéqin bolghan bir bible gollandiyede tüzüp chiqilghan. Gollandiyede tüzüp chiqilghan kitabqa xiristiyan alimliridin charlis lachman nahayiti köp bash qaturup ish qoshqandin kéyin 1850-yilgha kelgende bir dane yéngi bible neshir qilinghan bolup, quran kerim yawropa tillirigha terjime qilinghili nechche yüz yil bolghanda neshir qilinghan bu nusxa ilgiriki nusxilardin yene köp derijide perq qilidighan bügünki biblelerning anisi bolup qalghan. Xiristiyan alimlirining déyishiche bu kitab 4-esirdiki qol yazmilargha asaslanghanmish. 1857-We 1872-yillargha kelgende charlis lachmanning neshirge teyyarlishi bilen bésilghan bible beziler teripidin yene saxtigha chiqirilip samu’el pride’a’ux tregelles teripidin hazirlanghan, téximu ilgiriki qol yazmilarni asas qilghan bir bible yézilip neshir qilindi. Bu halet hala künimizgiche xuddi tarixta qandaq bolsa shundaq dawamlishiwatqan bolup, bible dawamliq özgertilip, dawamliq yézilip kelmekte. Shunga bir neshiriyat oxshimighan dewrde bir tilda neshir qilghan biblelerning arisidimu yüzligen periqlerni tapqili bolidu.

Buningda xiristiyan chérkawlirigha kim qomandanliq qiliwatqanliqini bilish intayin muhimdur. Miladi 4-esirdin kéyin taki hazirghiche xiristiyan dini dölet dini derijesige kötürülgen bolsimu, u peyda bolghandin tartip uchrap kelgen bir türlük rijimdin qutulup yene bir türlük iskenje ichige kirip qaldi. Hakimiyet üstidikiler bir tereptin étiqadchilarni bastursa, yene bir tereptin ularning küchi arqiliq xelqni idare qilishni oylaytti. Shuning üchün ular kitablarda özlirining menpe’etlirige uyghun teleppuzining peyda bolishini ilgiri sürdi. Kitabni özgertip yézishqa, periqleni azaytishqa we dinni rayon xaraktérige ige qilishqa köp küch serip qildi. Xiristiyan dinining qoghdighuchiliri qiyapitige kiriwalghan hökümran siniplarning yene qilghan bir ishi özlirining menpe’etlirige layiqlashturup yézilghan biblilerge yesusning sadiq shagirtlirining namini bérip, ular arqiliq kelgen qutsal kitablarning hemmini saxta kitabqa chiqiriwetkenlikidur. Saxta we rast dégen atalghular hazirqi xiristiyan étiqadchilirining özidin bashqilarning qolidiki biblelerge qaritip éytidighan erzan bir kelime ikenlikini biz ilgiri sözlep ötken iduq. Biz quran we tarixi kitablardiki injil heqqidiki bayanlardin, hezriti iysa eleyhissalamgha wehi arqiliq nazil qilinghan injilning we uning sadiq murtlirining injil we hezriti iysa heqqidiki heqiqi xatirelirining ghayip bolushi we hazirqi gospel (bibleler) ning meydangha kélishi qatarliqlarni qara niyet, sawatsiz we bilimsiz kishilerning kemtük we yaman gherezde dingha qilghan bir buzghunchiliqi dep qarisaq xatalashqan bolmaymiz.

(1) G.p. Fischer, essays on the supernatural origins of christi’anity, p. 156

(2) Arhur k. He’adlam, the life and te’aching of the jesus the christ, london,1924,p.15

(3) Ebu reyhan bironiyning “ el –asarul baqiye anil-quranil-haliye” le’ipzig, 1923, s.23

(4) J.paterson symith, “how we got o’ur bible” london, ?, P.3

Ende

03.06.06

Üchinchi bab

Xiristiyanliq Enenisi we Biblediki Birqisim Ixtilaplar

Bizning melumatimizgha köre uyghuristan rayonida 20-esir ning axirida xiristiyan missiyonérliri terjime qilip tarqatqan uyghurche bibledin bashqa, islam alimliri, du’axan we pirxonlar din tetqiqati we kisel saqaytish üchün ming yillardin béri qollunup kelgen qedimki uyghurche we erebche injil nusxiliri bar iken. Injil (biblening emes)ning qedimki nusxilirigha a’it bezi parchilarni bir qisim kishiler hélighiche yénida saqlap kelgenmish yaki yada bilermish.

«Injil» dégen nam eyni waqitta «quran kerim»de qollinilghandin bashqa qedimki semiti xelqlerning tilida we latin tilliridimu qollinilghan bolup bu atalghuning erebchidin yunanchigha yaki yunanchidin erebchige kirgenliki heqqide éniq bir nerse déyelmeymiz. Emma hazir gherb fililogiye alimliri bu namni qedimki yunanche «e’u+angeli’on» dégen söz birikmisidin özgergen «ewangile» dégen sözdin kelgen bolup, in’gilizche «gospil»ning del özi —«xudaning sözliri» yeni «xosh xewer» dégen meniliri bar,-dep qarimaqta. Kelimining tilimizgha qachan, qandaq sewebtin kirip kelgenliki heqqide biz yuqurida tilgha alghan tarixi we arxi’ologiylik pakitlardin bashqa ochuq bir nerse déyelmeymiz. Emma shu nerse éniqki bizning ikki ming yillardin ilgiri güllinishke bashlighan sheherlishish hayatimizning siyasi, iqtisadi we meniwi tereplerdin eyni waqitta allahning neziride qutsal atalghan «injil» arqiliq dunyawilishishqa qarap yüzlen’genliki, étiqadimizgha dunyawi medeniyet arqa körünüsh qilinghan musulmanliq eqidilirining singip kirgenliki wetinimizning her qaysi rayonlirigha keng tarqalghan diniy hékayetler we qisiler dep atiliwatqan ming öy bézekchiliki, tash-qiya sizmiliri, we yüzlep tépilghan tarsha pütükler, arxitekturluqqa, toqumichiliqqa, kulalchiliqqa, edebiyat-senetke a’it arxi’ologiylik tépilmilar arqiliq melum bolmaqta.

Bizning bügün «injil»dep atawatqan kitabimiz, xiristiyan dindikiler «bible» dep muqeddes körüdighan kitab bolup, u bizge eng deslepte yétip kelgen we «quran kerim»de tilgha élinghan kitabning del özi emes. Hazir dunyada bible dep atiliwatqan bu kitabta quranda tilgha élinghangha oxshash perqler bar bolghandin bashqa, u kitabning hazirghiche neshir qilinmaywatqan nusxiliridin sirt bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt dane wariyanti bar. Shunga «injil» bilen «bible»ni we «bible» dep atilidighan bir-birige oxshimaydighan töt muqeddes kitabni öz-ara perqlendürüp chüshen’ginimiz yaxshi. Biz kitabning muqeddimisidiki pirinsipimizgha asasen bu namlarni téximu toghra bolsun üchün emeliy ehwalgha qarap periqlendürüp qollinimiz.

Xiristiyanlarning muqeddes desturi bolghan töt kitabning omumi nami «bible» bolup, bu nam eng deslepte hazirqi süriye, liwiye we pelestinde meydangha kelgen qoyuq iptidayi diniy xususiyetke ige qedimki eserlerni we ottura sherqte qurulghan poyenisiye (pho’eniki’a) impiratorluqigha a’it yazma yadikarliqlar we medeniyet hadisilirini ipade qilishta qollinilghan qedimki gérikchidiki «bible»(birlik isim) we «ta bibli’a» (köplik isim) dégen (uyghur tilida muqeddes xatire we xatiriler menisini béridighan) kültür we étiqad meniside kélidighan kelimidin kelgen. Kéyinche hezriti iysa eleyhissalamgha wehi bilen kelgen muqeddes kitabning namimu yawropaliqlar teripidin shu nam bilen atalghan bolup, uning birinchi qismi yehudiy dinining muqeddes kitabi «tanach» tin ikkinchi qismi hezriti iysa eleyhissalamning wez-nesehetliri bolghan «gospel» din terkip tapqan. Eyni waqittiki bu kitabning qurandiki namliri «zebur», «tewrat» we «injil» bolup, yawropadiki u kitablarning hemmisi we yawropaliqlarning qedimki yat dinlargha a’it idiyeler qoshulup birlikte neshir qilinghan kitabning nami «bible»dur. Shunga tilimizdiki «injil» dégen söz bu kitablarning hemmisini körsetmeyla qalmay belki shu kitabqa kirgüzülgen gospel (injil/yéngi bible) dégen nam bilenmu üstimu-üst chüshmeydu.

Bible biz yuqirida éytqandek xiristiyan dini taki mukemmel bir din haligha kelgüche bolghan ariliqta, shu din yéyilghan rayondiki xelqlerning tarixida saqlinip qalghan qedimki dinlarning eneniliri asasida yéngidin-yéngigha özgertip tüzülgen yiraq qedimki we qedimki, qedimdin hazirgha kelgiche birlikke kelmigen nopuzluq töt+bir chong kitabning omumi namini körsütidu. Shunga bu kitabning oxshimighan dewrlerge a’it oxshimighan nusxilirini oxshimighan milletlerning qolidin tapqili bolidu. Bibleni teshkil qilghan mezmunlar hazirghiche ikki chong türge ayrilghan bolup, bash teripi «kona ehde» (1) (hezriti iysa eleyihissalamdin ilgiriki qismi), axiri «yéngi ehde»(2) (hezriti iysa eleyhissalamdin kéyinkisi) dep atalmaqta.

«Quran kerim» xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolghan «injil» dégen bir kitab heqqide we bu kitabning özgertilgenliki heqqide ré’alliqqa uyghun bolghan nahayiti nurghun melumatlarni béridu. «Quran kerim» de tilgha élinghan injil «yéngi» we «kona» dep ikkige ayrilmayla qalmay, injilning birdin bashqa nusxisining barliqi heqqidimu xewer bermeydu.

Bizning xewerdar bolghinimizgha oxshash, xiristiyan dinining tüp merkizide peyghembirimiz hezriti iysa eleyhissalam yer alghan bolup, u hazirqi zaman xiristiyanlarning neziride peyghemberdin üstün bolghan, qandaqtur qedimki yunan epsaniliridiki öy-ochaqliq, er-xotunluq we bala-chaqiliq munasiwetke ige tengriler ning «mertiwisige» ige qilinip qoyulghan. Ularning neziride biblediki yesus/jesus (isa) ata xudaning insan qiyapitidiki parchisi yeni xuda bilen meryemning oghlidur. Yaratquchi xudaning balisi-erkek bala xuda, ata xudaning hökmini ijra qilish üchün adem qiyapitige kiriwélip, insanlarning arisigha kélip azapliq dunyada yashap, insaniyetni qutulduriwélish üchün hesret-nadamet chékip, dunyaning wapasizliqi üstidin küresh qilip axiri ölüp kétidu. Qarang bu bible qissesi qedimki gériklarning epsane riwayetliridiki mehbutlar xudasi ziwis (3) we uning xudalashturilghan perzentliri heqqidiki fantaziylik hikayelerdin kelgenlikini besh qoldek körsütüp turidu.

Biblening ikkinchi qismida yésusning sadiq murtlirining yésus (xiristiyanlarning xudasi) ölgendin kéyin, uning dunyagha kélishi, hayati, hayat waqtidiki tesirlik ish-heriketliri, éytqanliri we iztirap chekishliri heqqide öz aldigha bir-biridin periqliq halda yézip chiqqan eslimiliridin teshkillen’gen(melum bir tereptin hedis sheriflerge oxshap kétidighan) hadiseler orun alidu. Yésus ölgendin kéyin uning heqqide yézilghan bu tesirlik hékayiler, u hayat waqtida allah teripidin wehi qilinghan injil eqidilirini asta-asta siqip chiqirip xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolup qalghan. Yésusning nam sheripi bilen birlikte otturigha chiqirilghan kishilerni rehimdillikke, dostluqqa, méhri-shepqetlik bolushqa, düshmenni söyüshke, sewri-taqet qilip yashashqa, ölgen nijatkarning u dunyadiki iradisige boy sunushqa ündeydighan, xelq arisida tarqilip yürgen aghzaki qissiler, parche-purat berishuriler, mektuplar we yerlik dinlarning «muqeddes» hikayiliri öz-ara kirishtürülüp yézip chiqilghan bu kitab tilimizda hazir yudézimning tanah dégen kitabi bilen qoshulup xata halda injil dep atalmaqta. Emeliyette biz yuqirida éytqandek tanah dégen kitab tewrat we zeburning özi emes bolghinidek, xiristiyanlarning muqeddes kitabi biblemu «quran kerim» de tilgha élinghan injil dégen kitabning del özi emes bolup, bizning tilimizgha xata halda tewrat (kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini xiristiyanlar old testament dep ataydighan biblening birinchi qismidur; injil(kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini xiristiyanlar new testament dep ataydighan biblening ikkinchi qismidur. Yuqirida tilgha alghan kitablarda «quran kerim»de tilgha élinghan tewrat, zebur, injilgha oxshap kétidighan bezi mezmunlarning bolghanliqi, u kitablarning yuqarqi kitablarning del özi ikenlikidin dérek bermeydu. Xiristiyan missiyonérliri «quran kerim»diki tewrat, zebur we injilgha a’it bezi bayanlarni tanaxtiki yaki biblediki mezmunlar bilen ustiliq bilen baghlap, bu kitablar heqqide bilimi yétersiz bolghan uyghuristanliqlarning pikirini qalaymiqanlashturup, ularning özige yarisha shekillen’gen diniy kimlikidin uzaqlashturiwatidu. Biz tanah we bible dégen kitabta tewrat, zebur we injilning barliqini toluq inkar qilalmaymiz, emma tewrat, zebur we injilning dewrimizge öz pétiche yétip kélelmigenlikini yaki hökümranlar we yerlik xelqlerning esli dingha uyghun kelmeydighan türlük éhtiyajliri sewebidin özgertiwétilgenliki qatarliqlarni yudezim, xiristiyan we islam alimlirining öz-ara bes munaziriliridin asanla köriwalalaymiz.

Hazir dunyada bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt türlük bible bar bolup, xiristiyanliqning deslepki dewr liride bu dinda töt türlük kitabning barliqi heqqide héchqandaq melumat bérilmigen. Miladidin kéyinki tötinchi esirge kelgüche yeni bu din resmiy dölet dini bolup shekillen’güche bolghan ariliqta xiristiyanlarning qolida bu dinning muqeddes kitabi dep qarilip kéliniwatqan yüzdin artuq kitab bar bolup, hazirqi bu töt kitab yüzdin artuq kitab asasida diniy rohanilar teripidin bashqidin tüzüp chiqilghan, türlük ziddiyetlik mesileler sewebidin téxiche birleshtürüsh imkaniyiti bolmaywatqan kitablar bolup, uning téxi neshir qilinmaywatqan, hazirghiche mexpiy tutiliwatqan yene bashqa nopuzluq nusxilirimu bar. Xiristiyan dinining oxshimighan mezhipige mensup étiqadchilar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarning özgertiwetilgenliki heqqide ixtilap qilishidu we shu arqiliq «quran kerim» ning bu kitablar heqqidiki meydanini özliri sezmigen halda testiqlaydu.

Perqliq biblelerde yer bérilgen «quran kerim»diki hedis sheriflerge oxshap kétidighan xiristiyanliqqa a’it (esli kitabtin bolmighan) kona bérishurilar, ruhanilar yézishqan mektublar we xiristiyanlashturulghan dindin ilgiriki qedimki diniy hikayeler bezi hazirqi zaman küchlük te’ologlirining neziride u kitablarning qutsalliqi heqqide guman tughdurmaqta.

Xiristiyanlar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarni saxta déyiship qanliq urushlarni élip barghan we kélishtürgili bolmaydighan bes-munazire ichige kirip qalghan. Axiri xiristiyan döletliri bu dindiki hel qilghili bolmaydighan mesilelerni dini yol bilen emes siyasiy yol bilen hel qilishni qarar qilip, memuri buyruq we qanun arqiliq bashqurushni mejburi yolgha qoyup, biblening yéngi ehde qismi(töt bible)ni sadiq murtlar qissesi, pawlosning 14 dane mektubi, yaqubning bayani, petrusning ikki mektubi, yohannaning üch parche xéti we bayani we yehudaning bayani qatarliq, töt xil 27 kitabtin terkip tapidighan qilip békitip chiqqan we xelq arisida muqeddes sanilip kéliwatqan bashqa kitablarni zorluq bilen emeldin qalduriwetken. Xiristiyan dunyasi shuningdin kéyin bezi ushshaq ziddiytlerdin qutulghan bolsimu töt aptur teripidin töt xil tüzüp chiqilghan bezi mahiyetlik mesilelerde bir-biridin perqlinidighan yuqiriqi 27 kitabni asas qilip neshir qiliniwatqan töt türlük biblening bolghanliqining özila islami eqidimizning toghriliqini tuluqi bilen ispatlap turidighan pulattek pakittur. Yuqiriqi töt perqliq biblege kirgüzülgen ismi we bezi mezmunliri oxshap kétidighan 27 kitabning töt nusxidiki perqliri perezdikidinmu köp bolup, töt biblede yer alghan bir kitabning tékistidimu minglarche perqning barliqi éniqlap chiqilghan.

Xiristiyan dinidiki bezi ziddiyetlik mesilelerning yiltizi, bu din meydangha kelgen pewqulade özgichilikke ige muhit we shara’it bilen baghliq bolup, bu din yéngidin peyda bolghanda héchqandaq ishini ochuq ashkare halda élip baralmighan. Dinning emir-meruplirini normal bir shekilde anglitishta birinchidin radikal yudestlarning bésimigha uchrisa ikkinchidin tajawuzchi hökümran siniplarning qattiq cheklimisige uchrap, diniy pa’aliyetlerni mexpiy shekilde élip bérishqa mejbur bolghan. Muqeddes kitab nazil qilinip birla waqitta nahayiti köp sandiki étiqadchilargha anglitilish pursitige ige bolalmighachqa, mexpiy shekilde élip bérilghan diniy teblighler her kim özi xalighan bir shekil we til bilen anglitilip, xiristiyan dinining tüp pirinsiplirigha yat bolghan bir qisim idiyilerning qutsal atalghan kitabqa bolghan tesirini éghirlashturiwetken. Xiristiyan dinidiki sheri’etning terghip qilinishida merkizi bir konturul séstima bolmighachqa mundaqche qilip éytqanda jama’et birla waqitta toghra dep qarighan wehi sheklini alghan xelq ichige jakarlanghan emr-merup bolmighachqa sirliq tüs alghan diniy hadiseler éghiz edebiyati hadisisige parallil yölünishte barghanche burmulinip barghan. Chünki her qandaq bir jama’et topi yene bir jama’et topining yaki jama’et topini shekillendürgen yekke ezalarning bu din heqqide nime ishlarni qilip, qandaq teblighler bilen shughulliniwatqanliqini küchlik bir jama’et pikiri asasida konturol qilalmighan we dinni her kim özi xalighanche tebligh qiliwergen. Shuning bilen asta-asta bir-biridin nahayiti uzaq diniy mezhepler otturigha chiqqan. Xiristiyan étiqadchilirigha qaritilghan diniy zulum keltürüp chiqarghan bu perqler öz aldigha bir pikir pundamenti shekilendürüp, bu xil halet nahayiti uzaq zaman dawam qilip barghanche öz-ara yat bolghan étiqadchilar gurupilirining meydangha kélishige shara’it yaritip bergen. Peqet hezriti jizes bu alem bilen xoshlushup 400 yil ötkendin kéyinla bu din dölet hakimiyiti teripidin étrap qilinip, bir tereptin étiqadchilar jama’etige paydiliq imkanlarni yaritip bergen bolsa yene bir tereptin 400 yilliq dinni mexpiy tebligh qilishtin kélip chiqqan mezhepler ottursidiki keskin ziddiyetlerni su yüzige chiqartqan. Shuning bilen bir xiristiyan jama’etining diniy chüshenchlirining yene bir xiristiyan jama’etidin perqliq bolghan étiqad, köz-qarash we pikirge ige ikenliki xiristiyan dep bir nam bilen atalghan emma alla burun periqliq batil étiqadlargha özgirep ketken dinlar ottursidiki kélishtürgili bolmaydighan ziddiyetni otturigha chiqarghan. Shuning bilen géritsiyedin ichki erminiye giche, türkiydin türkistanghiche yéyilghan minglighan xiristiyan jama’etidin öz-ara oxshaydighan ikki jama’etnimu tapqili bolmaydighan haletke kelgen. Xiristiyan dinida tekitlen’gen diniy qérindashliq tekitlen’genséri hem étiqadchilar öz-ara mihri muhabbet we chüshünish hasil qilish üchün bu heqtiki xizmet salmiqini kücheytkenséri del meqsetning eksiche periqler ashkarilinip, bir jama’et yene bir jama’etke shühbilik qarashqa bashlighan. Bérish-kélish we dé’aloglar awughanche perqler keyni-keynidin ashkarilinip, ixtilap küchiyip düshmenlik ewj alghan. Xiristiyan dinining teshebbusining del eksiche xiristiyan jemiyetliride birlik baraberliktin héchbir söz achqili bolmaytti. Bezi siyasi goruhlar xiristiyan dinigha qaritilghan ichki jehettin konturol qilip, tashqi jehettin uning ichki potensi’alidin(tengpungliqidin?) Paydilinip, döletni idare qilish we kengeymichilik qilish üchün xiristiyan jama’eti arisidiki ixtilaplarni qayrip qoyup, bu din bilen héch alaqisi bolmighan xelqlerge bolghan nepretni yétildürishke her tereptin alahide küch serp qilghan. Buninggha 7-esirdin kéyinki xiristiyan dunyasining islam dunyasigha qaratqan ehli selp yürüshliri misal bolalaydu. Eger bu urushlar bolmighan bolsa xiristiyan dunyasi ichki ixtilaplar tüpeylidin bir-birini wehshi qirghin qilghan bolatti. Hökümran siniplar bir tereptin étiqadchilarni özliri bilen héch alaqisi bolmighan rayon xelqliri bilen urushqa sélip qoyup, yene bir tereptin heywetlik chirkawlarni sélip, oxshimaydighan yighinlarni oyushturup, periqliq kitablarni cheklep, qarshi chiqqanlarni qirghin qilip, her terepte qan töküp, axiri bir qanche öz-ara yéqin bolghan mezheplerning mewjut bolishigha yol qoyghan shekilde muresseliship, bu dinning her tereptin chak ketken we lingship qalghan kona binasini küchlük herbiy, siyasiy we iqtisadiy tirishchanliq bilen tinch shara’itta bir biri bilen öz-ara inaq yashalaydighan bu haletke ige qildi.

Xiristiyan dinini dölet dini qilip bikitkenlerning meqsiti özidin ayan idi. Ular bir tereptin öz hökümranliqini qoghdap qélishni oylisa yene bir tereptin bashqa döletlerdiki xiristiyan jama’eti bilen normal bolghan bir türlük alaqini shekillendürishni xalaytti. Shunga ular birlikni ilgiri süridighan yighinlarni oyushturushqa bashlidi. Buning meshhurraqi 325-yili échilghan iznik yighinidur(yighilishi-mejlisi?). Roland h ba’ingtonning 1967-yili en’giliyede neshir qilinghan «the pengu’in history of christi’anity» dégen kitabi bilen, ge’offerey barraklo’ughning 1968-yili en’giliyede neshir qilinghan «the medi’ewal papaky» dégen eserliride bildürilishiche, yighin impirator kostantin terepidin orunlashturulghan idi. Impirator bu yighilishni uyushturghan bilen özi bir butperes idi. Impiratorluqtiki xiristiyan jama’etining sanining köpliki we ixtilaplirining keskinlikini körgen kostantin bu ehwalning impirator luqning mewjutluqini sürdürüshke tehdit ikenlikini chüshünüp yitip, özi idare qiliwatqan cheksiz ketken yawropa tupraqliridiki xiristiyan rohanilirini iznik dégen sheherge toplidi. Meqsiti xiristiyan dunyasidiki ichki tepriqichiliktin kéliwatqan impiratorluqqa qarshi tehditni peseytip, ularning arisida birlik, itipaqliq ornutup döletni qudret tapquzushtin bashqa bir nerse emes idi. Bu yighilishqa 2048 neper oxshimighan mewqediki xiristiyan dinining meshhur erbapliri qatnashqan bolup, yighin öz-ara di’alog sheklide élip bérildi. Yighin ehlining ottursidiki u qeder keskin ixtilaplarning yoshurun saqlinip kelgenlikini körgen kostantin heyret ichide qaldi we chöchüp ketti. Ularning xuda, peyghember, insan we wehi heqqidiki qarashliri teswirligüsiz ziddiyetke tolghan bolup, ularning beziliri iysani peyghember dése beziliri xudaning oghli yene beziliri xuda, yene beziliri her ikkisining birleshmisi, beziliri peqetla oghul yene beziliri ikkinchi xuda deytti.

Bu qeder sanap tügetkili bolmaydighan ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan xiristiyan eqidichilikidin wehimige pétip qalghan kostantin ularning hemmisini bir yerge solap qoyup we herbiy jehettin tehdit qilip, hemmisi ortaq étrap qilidighan bir mewqeni yasap chiqishni we uni özige chüshendürüshke emir qildi. Chare pütünley kar qilmighan bolsimu, 2048 ademning ichide aran 318 adem testiqlighan «hezriti yesus (isa) allahning oghli we yaratquchidur» dégen qarash birlikke kéleligen köp sanliqlarning mewqesi süpitide dölet dinining resmi meydani salahitide qobul qilinip yighin qatnashquchilirigha élan qilindi. (5) Xiristiyan tarixchisi ibin batrik özining yuqiriqi esiride tepsili chüshendürgen bu weqelerdin melum bolishiche yuqiriqi ikki mingdin artuq xiristiyan rohanilirining qolida pütünley periqliq bolghan, özlirining mewqesini kötürüp chiqishqa tamamen asas bolalaydighan az dégendimu yüz türdin artuq injil bar idi. Kostantin oxshimighan qarashtiki 2048 kishidin bezi ixtilaplarni unutqan halda köz qarashta birlikke kelgen 318 kishi qobul qilghan pawlosizimni yighinning qarari we döletning meydani süpitide élan qilip, az sanliqqa wekillik qilidighan, özining butpereslik eqidisige yéqin kélidighan bu mezhepning qoli arqiliq muxalipetlerning tesir da’irisini asta-asta taraytishqa bel baghlidi. Bu yerde ademning diqqitini eng tartidighini impirator kostantinning butperes bolghanliqi we butpereslikni quwetleydighan, az sanliqqa wekillik qilidighan pawloschilarni qollighanliqidur. R.H.Baingtonning bayaniche yighindin kéyin pawloschiliqni qollaydighan emma yene periqliq bolghan butpereslerning kitabi rast bible, qalghan yüzdin artuq jama’etning qolidiki kitablar saxta dep ayrilip, öktichi étiqadchilar bolishiche chetke qéqilip, qolliridiki kitab we imtiyazliri yighiwélindi.

Xiristiyan dinini qanuniy shekilde qéliplashturushni bashlap bergen iznik yighini kéyinki nöwettiki qéliplashturush heriketlirining örniki bolup qaldi. 364-Yili u xildiki yene bir qétimliq heriket bashlandi. Bu qétimqi herikette iznik kélishimide testiqlanghan töt biblening terkiwidiki parchilar yeni yéngi ehdidiki kitablarning sani meselisi muzakirige qoyuldi. Bu yerde yene éniqki bu tallanghan kitablargha kirgüzülgenlerning qaysisi rast, qaysisi saxta dégen mesile talash tartish qilindi. Deslepki muzakiride yéngi ehdide yer alghan kitablarning sanining 27 emes 21 ikenliki békitilgen idi. Bular töt bible, luka xatireliridiki resullarning ishliri, pawli’osning 13 risalisi, petrosning birinchi mektubi, yehudaning xéti we yohannaning birinchi mektubidin ibaret idi. Bularning sirtida qalghan petrosning ikki mektubi, yohannaning wehisi, yohannaning ikkinchi, üchünchi mektubi, pawlosning yodistlargha yazghan xéti, we yaqupning mektubi qatarliqlar saxtigha chiqiriwétilgen idi.

Xiristiyan alimi esebi’o’usning qarishiche, 324-yildiki yighinda u toghra dep qarighan emma ret qiliwétilgen kitablar bar idi. U toghra dep qarighan lékin imtiyazliq boliwalghanlar ret qilghan kitablarning ichide yehudaning xéti, yaqubning mektubi, petrosning ikkinchi mektubi, yohannaning ikkinchi we üchünchi mektubi, pawlosning sergüzeshtiliri, petrosning wehisi, barnaba mektubliri we ezizlerning ügütliri… Qatarliqlar bar idi. Eger ulargha qoyup berse hemmisi bir-birini saxtiliqta eyiplep, hazirqi bibleni teshkil qilidighan parchilar bolmighan bolatti. Ularning saxtini saxta, rastni rast deydighangha heqiqeten heqqaniy bir ölchemni tapqili bolmaytti. Muqeddes kitablargha qoyulidighan ölchemler arqiliq u kitablar ichidin qutsallirini ayrish mumkin emes idi. Xiristiyan dini yuqirqidek hökümran siniplar teripidin nazaret qilinishqa uchrimaydighan dewrge kelgende, ular bir-biri bilen kélishtürgili bolmaydighan tereqqiyatni bashtin kechürüp bolghanliqlirini hés qilishqan.

Xiristiyan dinidiki bügün’ge qeder dawamliship kelgen talash-tartishlargha tipik bir misal bérish teqezzasidin xiristiyan dini alimi we tarixchisi ibin batrikning iskendiriyediki xiristiyan episkopi ariyos heqqidiki hikayisini diqqitinglargha sunimiz. Ibin batrik mundaq bayan qilidu: iskendiriyede ariyos isimlik bir kapir bar idi. U «allah tek allahtur, oghul mexluqtur, yaritilghuchidur, ilah emestur, chünki oghlidin dada ilgiri idi» dégen. Iskendiriye kardinali bir shagirtigha yesosning ariyosni lenetligenlikini, ariyosning teblighini anglashning kupurluq bolidighanliqini, hezriti yesosning chüshide yirtiq kiyim bilen ayan bolghanliqini, kiyimlerni kimning yirtqanliqini sorighanda ariyosning yirtiwetkenlikini éytqanliqini, ariyosni chérkawgha kirgüzmeslikni éytqanmish. Biz buningdin xiristiyan dunyasidiki dada-bala mehbutlar heqqidiki talash-tartishlarning neqeder bir xurapiy derijige yetkenlikini köreleymiz.

Undaq bolsa heqiqi qutsal kitab(injil) zadi qandaq bolghan? Dégen so’algha xiristiyan alimlirining ichide «xiristiyan dinining deslepki dewrliride qutsal hésablanghan bir kitab bar idi. Bu kitab heqiqeten hezriti isa(yesos)ni öz közi bilen körmigen, teblighlirini öz quliqi bilen anglimighan étiqadchilar üchün wehi sheklide nazil qilinghanti. Bu kitabning heqiqi qutsalliqigha qarimay xiristiyan dini bir ilahi tertip we intizam ichide emes idi» deydu. Dinning bundaq zor derijide buzghunchiliqqa uchrap kétishige hökümran siniplar teripidin xiristiyan diniy pelsepisige zorlap téngilghan xuda we xudaning oghli, peyghemberlik we wehi, xuda we adem té’ormisidiki ilahi dinlargha yat bolghan cheklimilik terepler seweb bolghan. Biz kitabning bashqa terepliride belkim bu heqte yene chongqurraq pikir bayan qilishqa orunimiz.

Xiristiyanlar yéngi ehdini muqeddes bilgen’ge oxshash yehudular «tanah» dep ataydighan, tilimizda «tewrat» (quranni asas qilip) yaki «kona ehdi» (bibleni asas qilip) dégen nam bilen atilip kelgen kitabnimu qutsal bilidu. Bizge «quran kerim» arqiliq téximu toghra we éniq chüshendürülgen «tewrat» eslide injil we qurangha oxshash allahning qutsal kitabi bolup kéyin türlük sewebler bilen mahiyetlik mesileler özgertiwétilgen. Biz uyghuristanliqlar tewrat nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin injil, injil nazil qilinghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin quranning nazil qilinghanliqini étirap qilimiz.

Biz uyghuristanliqlar tewrat dewatqan kitabta zeburgha a’it parchilar, bible/injilda tewratqa a’it parchilar, muqeddes kitabimiz «quran kerim»de bolsa zebur, tewrat we injil dégen kitablarning tüp idiyesi yer alghan.

Yehudilarning xuddi xiristiyanlargha oxshash bir türlük shekilde muqeddes bilidighan «tanah/tewrat» dégen kitabi(xiristiyanlar teripidin kona ehdi déyiliwatqan kitab) ularning neziride xiristiyanliqtin ilgiri nazil qilinghan kitab bolup, uningda hezriti musa eleyhissalamdin ilgiriki peyghemberler heqqidiki qissiler, hezriti musa eleyhissalam bilen allahning di’alogi we undin kéyin dunyagha kelgen peyghemberlerning ish izliri we yehudiy millitining tarixigha a’it«telmut» dégen eserler yer alghan. Xiristiyanlar biblege yehudilarning muqeddes kitabi tanahning yehudiy tarixigha a’it bolmighan qisimlirini, yésusning hayatini belge qilip turup, «kona ehde» dep atap biblege birinchi qisim qilip kirgüzgen. Xiristiyanlar her waqit yéngi ehdini we özlirining uninggha a’it diniy risalilirini kona ehdidin we bashqa muqeddes kitablardin üstün köridu. Xiristiyanlargha köre biblening terkiwimu qimmet jehette periqliq bolup, ular üchün eng qimmetlik bolghini biblening yésusqa a’it qismi(yéngi ehdi yaki gospel) dur. Xiristiyanlarning bibleside ularning öz köz qarashliridin élip éytqanda muhim we anche muhim bolmighan ikki qisim bolghandin tashqiri her ikki qisimda muhim we anche muhim bolmighan terkiplermu bar iken. (Musulmanlarning tewrat, zebur, purqan, we «quran kerim» heqqidiki chüshenchilirige diqqitingizni aghdurung.) uningdin bashqa xiristiyanlarning bibleliride bezide kona ehde bash terepte yer alsa, bezide kitabning otturisida we bezide kitabning axirida yene bezide kitabning axirisida kélidu. Bezide bu ikki kitab melum terkiplerni merkez qilghan halda öz-ara arlashturiwétilgen halda neshir qilinghan bolup ademning bu kitablarning muqeddeslikige nisbeten ishenchisini tewritip qoyidu. Hemmimiz bilgendek quran kerimdiki ayetler melum bir qanuniyet asasida tertiplik we bash axiri baghlanghan shekilde bayan qilinghan bolup, ayet we böleklerni emes jümlilerni ilgiri-kéyin tizip baqsimu uning omumiy qurulmisi buzulup esli halitini saqlap qalalmaydu yaki bir pütün gewdisidin ajrap kétidu.uninggha yehudilardek we xiristiyanlardek muqeddes kitablar bilen biwasite alaqisi yoq shu dingha a’it yaki yaki shu dingha ishen’genlerning tarixigha a’it héchqandaq eserlerni qoshup neshir qilghili bolmaydu. «Quran kerim» diki bundaq möjizilerni dunyadiki yene bashqa herqandaq kitabtin tapqili bolmaydu. Biz éytqandek yehudilar özlirining muqeddes kitawini xiristiyanlar atighandek kona ehde dep atimayla qalmastin hezriti iysa eleyhissalamni nijatkar(xuda) déyish u yaqta tursun, peyghember depmu atimaydu we uninggha «injil» dep bir kitabning wehi qilinghinighimu ishenmeydu. Ular: kona-yéngi ehde dégen nerse bolmighan, bar bolsa peqet musaning tur téghida allah bilen sözleshkenlikige a’it birla ehde bar, musadin kéyin héchkim allah bilen sözliship baqmighan,-dep qaraydu we injilni yéngi ehde dep tonumaydu.

Islam, xiristiyan we yehudiy dinliridiki tarixi baghlinishlar, oxshashliqlar we keskin periqler sewebidin te’ologiye, pelsepe we sotsologiye tetqiqati jeryanida qalaymiqanliship ketken söz we atalghular nahayiti köp bolup, u heqte téxiche héchqandaq bir birlikke kelgen pirinsiplar bolmighanliqi üchün isim we atalghular qalaymiqan, mesililer müjimel we chüshüniksiz péti kétiwatidu. Meselen, xiristiyan we islam dunyasida «kona ehde» dep tilgha éliniwatqan kitabning bundaq atilishigha yehudiy alimliri chish tirniqighiche öch bolup, ular bu kitabni özlirining aditi boyiche «tanah» dep ataydu. Ularche bu kitab üch bölümdin terkip tapqan bolup, ular: tora (tilimizda tewrat), newim (tilimizda peyghemberler qissesi), ketuwim(tilimizda kitablar) qatarliqlardin ibaret. «Tanah»/«tanak» musteqil mena anglitidighan ayrim bir términ emes bolup, u oxshimighan dewrlerde yuqirida biz sanighan mushu kitabning ichige, namelum aptorlar teripidin kirgüzülgen üch kitab isimliridiki bash heriplerning ibray elipbesidiki oqulishigha asasen tüzülgen söz bolup, biz bilidighan tewrat, zebur qatarliq kitablarningmu del özi emes. Tanak yaki tanahqa kirgüzülgen u kitablarmu yene öz ichidin nurghun kitablargha parchilinidu. Meselen: tora/tewrat besh kitabtin, newim 19 kitabtin we ketuwi’im 11 kitabtin teshkil tapqan. Bu jehetlerdin yehudilarning muqeddes kitabi tanak/tanah we xiristiyanliqning muqeddes kitabi bible hergizmu quran kerimge oxshimaydu. Hazir xiristiyan missiyonérliri we gheyri islami din tarqatquchilar teripidin uyghuristangha injil we tewrat dep terjime qiliniwatqan kitablar hergizmu u kitablarning özi emes bolup, ularning ayrim alahidilikliri, biz az tula bilidighan injil we tewratqa oxshighandek qilghan bilen, u kitablarning bu «din» ademliri bizdin yoshurup kéliwatqan yene bir-biridin perqlinidighan talay nusxilirimu bar bolup u hergizmu quran kerimde tilgha élinghan muqeddes kitablar emes.

Ibrayche xatirelen’gen tanah bilen xiristiyanlar tanah (kona ehde) dewatqan kitab öz ichige alghan mezmunlarda, kona kitablarning tertiplik tizilishida we bezi mezmunlarning artuq we kemliki terepliride bir-birige alahide oxshimasliqlar bar bolupla qalmastin, yehudilarning qolida tarqilip yürgen tanah we xiristiyanlarning qolida tarqilip yürgen tanahlarningmu bir-biridin roshen perqlinidighan terepliri bar.

Qedimki ibraychida yézilghan tanah (tewrat yaki zebur emes) qa eng yéqin dep qariliwatqan «kona ehdi» yeni atalmish «tewrat» hazir xiristiyan dindiki chong mezheplerning biri bolghan protestantlarning muqeddes kitabidiki qismi bolup, ularning kona ehdi dégen kitabigha 39 kitab kirgüzülgen. Emiliyette qedimki ibraychida u kitablarning sani 41 din ashidu. Bundaq bolushi ibraychidikiside samu’el, kirallar we yehudilarning ayrim tarixliri protestantlarning kitawidikidek bashqa böleklerge qushiwétilmigen.

Yehudilarning muqeddes kitabi tanah bilen xiristiyan mezhipi protestantlarning kona ehdiside perq bolghan iken, elwette xiristiyanliqning yene bir mezhipi bolghan katoliklarning kona ehde dégen kitawidimu tanah bilen pirinsipliq periqler bar bolghan bolidu. Hetta katoliklarning ichki qismida tarqilip yürgen kona ehdeler bir-biridin periqliq bolup, katolik missiyonérliri erebchige terjime qilghan kona ehde 48 kitab bolup, uning latinchisi 46, fransuzchisi 45, qedimki yunanchisi bolsa 53 kitabken. Bu xil periqlerni xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliri ichidinla emes belki bir mezheptiki her türlük étiqadchilar gurupilirining arisidinmu köplep tapqili bolidu. Uningdin bashqa xristiyanlar muqeddes kitablarning rohigha uyghun bolmighan bir shekilde yehudilarning tanah dep atawatqan kitabliridiki oxshimighan qisimlarning namini özgertip, shu qisimlarning asasiy mezmunlirigha layiqlashturilghan yéngi isimlarni qollanghan. Hazir bizge tewrat dep tonushturulghan kitabning terkiplirining ibraychidiki (yehudi/aramik yéziqi) nami bibildiki namlargha oxshimaydu. Uni tilimizgha terjime qilghanlarning bu heqtiki bilimliri yéterlik bolmighachqa, bu namlarni bizge bir qeder tonushluq bolghan islam we xiristiyan bilimi asasida ipadilep bérishke tiriship, bu dinlardiki nazuk söz-atalghularni qalaymiqanlashturiwetken. Bundaq özgertiwétilish xiristiyan missiyonérliri we ular pul bilen sétiwalghan zéhni ajiz medikarlarning birinchi qétim yol qoyghan xataliqi bolmighachqa, bu sewiyesizlik we dinlargha bolghan semimiyetsizlik ularning alliburun qélipidin chiqip ketken atalmish diniy xizmetlirige tesir körsetmigen bilen awam xelqning kallisida islam dini bilen xiristiyanliq, xiristiyanliq bilen yudezim oxshap qalamdu-néme? Qaysisigha ishense perqlenmise kérek! Dégen xata chüshenchini keltürüp chiqarghan we kitablarni tallimay, arilashturup oquydighan aqiwetni keltürüp chiqarghan.

Bizning bilishimizche xiristiyanliq yéngidin tarqilishqa bashlighanda, yudézim (4) ning qattiq cheklishige uchrighan bolup, xiristiyanlar birinchidin qanliq weqelerning kélip chiqishining aldini élish, ikkinchidin eyni waqitta öz dinlirini teshwiq qilishta bir muqeddes kitabning kem bolishidek boshluqni toldurush, üchünchidin tanah arqiliq özlirining eqidilirining toghriliqini ispatlashqa orunush… qatarliq seweblerdin, deslepki chaghlarda yudezimning bu muqeddes kitabidin öz péti paydilanghan bolsa, hökümran dingha, öz kitabi biblege yeni gospelgha ige bolghandin kéyin bolupmu yudezimning biwasite hökümranliqidin qutulghandin kéyin u kitabning terkiwidin özlirige mas kelmeydu,-dep qarighan we yehudiy millitining tarix, edebiyat, hakimiyet mesilelirige a’it qisimlirini, uningdin bashqa islami chüshenchilerge uyghun nurghun nersilerni shallap chiqiriwetken.

Islam alimliridin mütewali yusup shelebining 1968-yili kuweytte neshir qilghan hezriti iysa we yudezimgha a’it kitabida, bu dinlardiki bezi mesililer heqqide toxtalghanda xiristiyanliqni yudezimning, islamni xiristiyanliqning dawami ikenlikini ilgiri sürgen. U iysa tanahni, muhemmed injilni inkar qilish üchün emes téximu mukemmel chüshendürüsh üchün kelgen. Xiristiyanlarning tewratni, musulmanlarning injilni muqeddes bilishi tebi bir ehwal, emma kéyinki ümmetler bezi kitablarni xalighanche özgetip dindin uzaqliship ketken dep eqilge uyghun bolghan hökümni chiqiridu. Xiristiyan te’ologlardin makle’od ye’arsleyning 1948-yili londunda neshir qilinghan «bible qisseliri» dégen kitabida, 3-,4-esirlergiche xiristiyanlarning qolida hazir biblening ikkinchi qismi bolup tonulghan-yéngi ehde(new testament)ning kitab halitige keltürülgen mukemmel nusxisi bolmighanliqi üchün tanahqa tayinishqa toghra kelgen,-dep yézilsa, P.R.L. Birownning dunya tarixi eniskilopédiyesining (1971-yili londunda neshir qilinghan) 102-,120-betliride yer alghan «pelestinde xiristiyanliq» dégen maqalisida, qedimki xiristiyanlar ning eqidiside yéterlik derijidiki qanun we idare qilishqa a’it mezmunlarning yoq bolghanliqi, bu dinning yéngi muxlislirini bu heqte eyni waqitta eng nopuzluq dep qaralghan tanahni öz eqidilirige maslashturghan shekilde qobul qilishqa mejburlighan, dep yazghan. Miladi 7-esirgiche bolghan ariliqta yudezim bilen xiristiyanliq arisida hel bolmay kelgen hezriti musa yehudilerning peyghembirimu? Hezriti iysa kimge peyghember qilip ewetilgen? Ularning teblighliri ottursida qandaq periqler bar idi? Hezriti musa rastinla yehudilarning shexsiy peyghembiri, hezriti iysa yawropaliqlarning yaki bashqa milletlerning peyghembirimu? Dégendek keskin ziddiyetlik so’allar «quran kerim» ning nazil qilinishi bilen étiqad we eqilge uyghun chüshendürülgen bolsimu, ular muqeddes biliwatqan kitablar esli pétiche zamanisigha ulishalmighanliqtin, insaniyetni bir türlük étiqad kirzisi ichige paturup qoyghan. Ejiba bu türlük kirzis jemiyet tereqqiyatini ilgiri süremdu? Xiristiyan dunyasi heqiqeten siz ular tarqatqan kitablardin oqughan we kinolardin körgendek möjizikarmu? Bu türlük «güllünish» insaniyetke heqiqeten bir rohiy azadilik we bext yarattimu? Bu heqte biz yuqirida otturigha qoyghan mesilelerni chöridigen halda gherb dunyasida talash-tartish dawam qilmaqta.

Xiristiyanliq deslepte yudezimgha (peqet shu dewrde tewrat we zebur dep atalghan kitablarghila emes) öktichi süpitide meydangha kelgen din bolup, bu dinlar otturisidiki ixtilap yenila eslige sadiq bolghan-bolmighanliq meselisidin köklep chiqqan. Hezriti iysa eleyhissalam tughulup ösken muhit radikal yudezimchilar, tajawuzchilar bilen til biriktürüp hakimiyet yürgüziwatqan, eyni dewrning tipik yehudiy jemiyiti bolup, din u dewrge kelgende hökümranlar we diniy rohanilarning menpe’itini qanduridighan wastige aylinip qalghan idi. Dunyadiki nahayiti köp étnik topluqlar xiristiyan dinigha qedimki dinlirining bezi alametlirini birge élip kirgen bolsa, xiristiyanliqmu bu xelqlerning ichige özidiki bezi tüp pirinsiplarni terk etken halda kirip keldi. Biz yuqirida sözlep ötken bu hadiseler yudezim bilen islamning, islam bilen xiristiyanliqning, xiristiyanliq bilen yudézimning arisida insan eqilge tayinip özgertish mumkin bolmaydighan ortaqliq we perqlerni keltürüp chiqardi.

Xiristiyan we yudézimchilar muqeddes biliwatqan tanah we bible hem uninggha a’it kitablar her bir étnik topluqqa kelgende shekil we mena jehettin özgürüp barghan bolup, kishilerni parchimu-parche irqiy we irsiy birlikni merkez qilghan étiqad dunyasigha ittirip kirip, diniy mesilelerde hel qilghili bolmaydighan bir qatar ziddiyetlerni keltürüp chiqardi. Shu sewebtin étiqad meseliside bügün’ge qeder özliriningmu béshi saq emes, ularningkini toghra dep qarighan, emma néme üchün toghra ikenlikini angqiralmaydighan, medeniyet arqa körünishi, tarixi we kolliktip pisxik alahidiliki ular bilen oxshimaydighan xelqlerning tartiwatqan rohi azabi özlirige yétip ashidu.

Bu mesilelerde musulmanlarning bash aghriqi bashqa dindikilerge qarighanda yoq déyerlik bolup, islamdiki pütkül insaniyetke ortaq kélidighan rohiy we maddiy istekler hemde qanun we irade qarashliri, milletler arisida dostluq we qérindashliq, méhribanliq we xeyri-saxawet tuyghulirini chingitip turmaqta. Beziler gherb dunyasining qudret tépishini xiristiyan dinining qutsalliqidin, sherq dunyasining zawalliqqqa yüzlinishini islam eqidilirining «kemtükliki»din köriwatidu. Gherb dunyasining güllünüshining xiristiyanliq bilen, sherq dunyasining zawalliqqa yüzlinishining islam bilen héchqandaq alaqisi yoq bolup, asiya xelqining chüshkünlishishini yaki yawropaliqlarning güllinishini dingha baghlap chüshendür gili bolmaydu. Eger bu xil séstima nezeriysini xiristiyan dinigha tedbiqlashqa toghra kelse, u dinning bügünki chuwalchaq halitinila emes, uning tereqqiyat jeryaninimu inkar qilishqa toghra kélidu.

(1)Kona ehdi-erebchide el-ahdul atik, in’gilizchide old testament, dep atilidu.

(2)Yéngi ehdi-erebchide el-ahdul jedit, in’gilizchide new testament, dep atilidu.

(3)Ziwis-girik epsane riwayetliridiki san-sanaqsiz xudalarning dadisi.

(4) Yudezim-din, wetenperwerlik, milletchilik we tarix bilen singiship ketken bir eqide bolghachqa, biz bu dinni yehudiy dini dep atimay yehudichiliq yaki yudezim dések téximu chüshidu.

(5) Sa’id bin el-batrikning «et tarixul-mejmu alet-tahkik wet-tasdik» 1905-yili beyrut, 126-bet.

Ende

06/04/06

Tötinchi bab

Islamiyet we Xiristiyanliq Muqeddes Kitabliri Ottursidiki Ixtilaplar

Étiqad insaniyet üchün kem bolsa bolmaydighan meniwiy énirgiyler buliqidur. Kishiler bu énirgiyge ériship hayatliqini menggülük dawamlashturush üchün yene bashqa tereplerge oxshash, eqliy jehettinmu intayin köp bedel tölep keldi. Insaniyet siwilizatsi’on dewrige qedem qoyghandin tartip türlük ijtima’i munasiwetler arqiliq étiqadni, étiqad arqiliq türlük ijtima’i munasiwetlerni ilmiy halda chüshendürishke orunup, bir tereptin dinning tereqiyatigha aktip tesir körsetse yene bir tereptin hel qilghili bolmaydighan chigish mesile lerning meydangha kélishige sewebchi bolup qaldi. «Quran kerim» nazil qilinghandin kéyin türlük talash tartishlargha xatime bérilishi kérek bolsimu kishiler haman hésiyat, tuyghu we eqilni étiqadtin üstün körüshke adetlinip qalghachqa yaki ular otturisidiki baghlinishlarning éniq derijisini subiyktip asasta toghra mölcher liyelmigechke, shexsiyet we pidakarliq, roh we madda, ölüm we hayatliq qatarliqlarning ulardin tashqiri bolghan nerse we hadiseler bilen bolghan munasiwetliri heqqidiki chüshenchilerde haman xataliqlarning bolishigha yol qoyup keldi. Maddiy menpe’et, herbiy idare qilish we siyasi éhtiyaj diniy mesilelerni bir terep qilishta haman bu türlük dogma, bir tereplime qarashlarning bash kötürishining asasi yiltizigha aylinip qaldi. Shu sewebtin yudezim, xiristiyan we islam étiqadlirida asasiy diqqetni merkezleshtürishke tégishlik mesileler sel qarilip, barghanche merkezdin uzaqliship öz-ara ixtilapni kücheytidighan hadiseler oxshimighan dewrlerde oxshimighan shekillerde körülüp turdi.

Xiristiyanliqtin ilgiriki dewrlerde yeni miladidin ilgiriki 13-esirlerde hezriti musa eleyhissalam arqiliq nazil qilinghan tewrat islamiy xelqlerning qolidiki birdin-bir qutsal kitab hésaplinatti. Emma tarixning ötüshi bilen bolupmu hezriti sulayman eleyhissalamdin kéyinki yehudiy dölitining munqerz bolushi bilen tewrattiki muhim mezmunlar we xiristiyanlar ning kona ehdeside orun élishqa tégishlik tewrattin kéyin otturigha chiqqan zebur we bashqa peyghemberlerge a’it kitablarmu arqa-arqidin iz déreksiz ghayip bolghan. Ilim sahesidiki bezi kishiler tarixtin béri yoqap ketken kitablarni xelq arisidin toplap, kemtük tereplerni toluqlashqa küchining bériche orunup kelgen bolsimu, ularning érishken netijiliride mahiyetlik periqler körülgen. Miladidin ilgiridin tartip bügün’ge qeder yudezim mezhepliri öz aldigha tanah (tewrat we bashqa kitablar)ni mukemmel qiyapetke kirgüzish üchün insan eqli bilen ayrim tereplerdin ish qoshiwetkechke, qaysining rast qaysining yalghanliqini ayrighili bolmaydighan derijige yetken. Yudezimchilarda miladidin ilgirila din sahesidiki ixtilap bashlanghan bolup, xiristiyan eqidisining meydangha kelishimu, u xil ré’alliqning teqezza sidin bolghan. Bu wejidin künimizdiki xiristiyanlar biblening birinchi qismigha kirgüzgen u kitabni inkar qilidighan, shu kitabning yene bashqa waryantliri yehudi, xiristiyan we musulman ruhanilirining qolida saqlanmaqta. Ilim dunyasi kéyin retlep bashqidin neshir qilinghan nusxilardiki mezmunlarning ilgiri retlep chiqilghan tewrattin we bashqa peyghemberlerge a’it kitablardin bek periqlinip ketkenlikini ilgiri sürmekte.

Xiristiyan eqidisi tarqalghan deslepki mezgilliride étiqadchilarning qolidiki muqeddes kitab mezmun we shekil jehettin shu dewrdiki yudestlarning muqeddes kitabidin anche köp perqlenmeytti. U kitabning asasi qismi hésaplanghan bash böliki yenila tanachni teshkil qilghan bolup, yéngi ehde qismi toluq retlinip bolmighan idi. Retlen’gen qisimliri bolsa din düshmenliri teripidin qattiq buzghunchiliqqa uchrap turatti we köydüriwétiletti. Shunga hemmini bashqidin bashlashqa we yéngidin tüzüp hem yézip chiqishqa toghra kéletti. Shu seweblerdin yéngidin retlen’gen qisimliri barghanche eslisidikidin yiraqlap kétetti. Melum tereptin qarighanda birlikke keltürülgen oxshimaydighan biblelerning yüz minglarche perqi yéqinqi dewrlerningla mehsuli bolmastin, bu xil buzulush islamdin ilgiriki yillardila bashlanghachqa, janabi allah insanlarni bu xil étiqad kirzisidin qutuldurup qélish meqsitide «quran kerim»ni nazil qilghan.

M.ye’arsleyning éytishiche, 2-esirde yashighan kelkus (180-) xiristiyanlargha qarshi yazghan bir esiride eyni dewrdiki biblelerdiki qubul qilghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni tilgha alghan. Kelkusning bu tenqidige xiristiyan ruhaniysi origen (182-251) biblediki bu ziddiyetlik mesilelerni étirap qilip, bu perqlerni yaman niyettiki ademlerning keltürüp chiqqanliqini, buningliq bilen dinni haqaretleshke bolmaydighanliqini idiyalistik bir shekilde tekitligen.

Hazir dunyaning her qaysi jaylirida bir-birige oxshimaydighan yüzge yéqin, téxiche nopuzluq töt bibledek tonulmighan yaki u töt kitab ichidin orun alalmighan bible we biblige a’it risaliler bar bolup, ilim dunyasi bible qataridin orun almighan bu böleklerning melum tereptin islam dinining eqiddilirini quwetleydighanliqini otturigha qoyushmaqta. Xiristiyan dunyasi saxta dep tonuwatqan u kitablar oxshimighan dewrlerde xiristiyan rohaniliri teripidin qelemge élinghan bolup, u hergizmu bu dingha düshmenlik bilen qaraydighan bashqa din muxlisliri teripidin yézip chiqilghan emes.

Bibledeki yéngi ehde heqqidiki tetqiqatlargha qarighanda, bu kitabning bash teripini teshkil qilghan metta, markos, luka we yuhannalargha munasiwetlik qisimlardin ilgiri pawlosning mektupliri neshir qilinghan iken. Shu sewebtin beziler pawlosning mektuplirini bible(yéngi ehde)ning bash qismigha tizilishini tekitleydiken. Bundaq bolushidiki seweb, bu qutsal kitabtiki bölekler bayan qilinghan weqe-hadiselerning we qelemge élinish jeryanining ilgiri-kéyinlikige munasiwetlik bolup, bu weqe étiqadchilar arisida ziddiyet tughduridighan kichik sewebler ning biri bolup qalghan.

Xuddi yudezimdikige oxshash téxi hezriti iysa eleyhissalam hayat waqtidin bashlap xiristiyan eqidichilikide mezhep shekillinishke bashlighan bolup, kéyinki chaghlarda ular özliriningkini heqliq chiqirish üchün qolidiki biblelerni özlirining menpe’etige uyghun bir shekillerde bes-beste özgertip yézip chiqishqan. Kitabni nusxilandurghanlarning terkiwide bu ishning ehmiyitini chüshinidighanlar, yéziqchiliq bilimliri heqqide we din heqqide bilimi yéterlik bolghanlar az bolghachqa saxtapezlik qilidighan, toghra yézishni meqset qilghan bolsimu bilimi yétersiz bolghachqa xata yazidighan ehwallar körülgen. Kitabni nusxilandurghanlarning beziliri özliri köchüriwatqan kitabning tilini hetta qaysi tilda yéziliwatqanliqini bilmey turup yaki chala bilip köchürgechke sözler xata köchürilidighan, abzas we faragraflar tashlinip qalidighan, tekrar köchürilip kétidighan, tertip qalaymiqanlashturiwétilgen we chüshinelmigen yerdin atlap ötüp kétidighan xataliqlargha yol qoyghan wehakazalar. Bu sewebler tüpeylidin, biblelening türi barghanche köpüyüp, perqlirimu öz-ara chongiyip barghan. Uning aldini élish üchün 2-esirde süriyelik tati’an dégen xotun perqliq biblelerdiki ortaq alahidelikni chiqish qilghan halda «di’atesseron» (1) dep atilidighan bir kitabni yézip chiqqan bolsimu, étiqadchilarning ortaq étirap qilishigha érishelmigen. 4-Esirde dini jemiyetler bible nusxilirining téz küpüyüp kétishidin kélip chiqqan ijtima’i hadiselerning aldini élish üchün hakimiyet üstidiki siniplarning bésimi astida, süriyelik tati’an dégen kishining izidin méngip, zamanisida tarqilip yürgen qanche yüz parche biblening ichidin töt danisini tallap chiqip, bir nopuzluq bible yézip chiqish we bashqa biblelerni mejburi yighiwélip bir terep qiliwétish xizmitini yolgha qoyghan bolsimu, mexsetlirige yételmey yenila étiqad kirzisidin qutulalmay qalghan.(2)

Diniy jemiyetler 4-, 5-esirlerde özliri heqiqisi dep békitken töt türlük biblening xiristiyan dunyasini qaplash derijisini, saxta dep élan qilinghan yüzdin artuq biblelerdin ashuriwetish üchün jemiyettin, oqutquchilar, oqughuchilar, tetqiqatchilar, qullar we esirlerdin emgek küchi teshkillep, muqeddes kitab, risaliler we mektublarni nusxa aldurghan. Eyni waqittta tarqalghan kitabning nahayiti nurghunliri mejburi halda chala sawat kishilerge nusxilandurulghan bolup, u kitablarning yéngi nusxiliridiki xatalar we perqler ilgiri cheklen’gen bezi nusxilarning perqliri we xataliqliridin éship ketken. Mejburi we zorlash ichide qullar we din düshmenliri teripidin xata nusxilandurulghan kitablar keng tarqalghan bolup, ularning ichide qaysisining heqqiy qaysisining saxta ikenlikini ayrighili bolmaydighan derijige bérip yetken.

Xiristiyan jemiyetliri tarqiliwatqan perqliq bibleler ichidiki nopuzluqlirigha anche oxshap ketmeydighanlirini közdin yoqutiwetish üchün, nahayiti köp sanda meblegh ajitip, mexsus muqeddes kitablarni köchüridighan mirzilarning terbiyelep chiqilghanliqi, ularning chirkawlarning bir tutash qomandanliqi astida kitabni özgertip yézish we tertipke sélish xizmiti bilen shughullanghanliqi heqqidimu mol melumatlar bar. (3)

Nusxilandurilghan kitablardin qilinghan yéngi nusxilar meyli konini we yaki yéngini ölchem qilsun, ilgiriki nusxilardiki xatalar yéngilirigha öz pétiche kelgen we yéngi-yéngi xatalar bilen meselini téximu éghirlashturiwetken. Bir kitabning ilgiriki nusxisi bilen kéyinki nusxilliridimu barghanche nahayiti köp perq körülgen.

Bibleni toplash, neshirge teyyarlash, teherirlesh we neshir qilishta ilgiri bashlanghan bu xatalardin asanliqche qutulup kétish mumkin bolmighachqa, zamanning ötishi bilen biblining qudretlik, sirliq we ilahi küchi téximu ajizlap barmaqta. Chünki bible nusxilandurulghanda qedimqisini ölchem qilish pirinsipi bolghachqa, shunche köp téximu qedimqisi bolmighan qedimqilerning sanining köpliki, oxshimighan tillargha terjime qilinghan xata terjimilening köpliki we hemmisi öz aldigha heriket qiliwatqan mezhepler we diniy rohanilarning teshebbusi bilen biblening qayil qilish we ishendürüsh küchini töwenlitiwetken.

Xiristiyan dini buningdin ikki ming yillar ilgiri pelestinde dunyagha kelgen bolup, u yéngidin tarqilishqa bashlighanda islami eqidiler bilen meydangha chiqqan. Hezriti iysa eleyhissalam bir tereptin kishilerge tewratning emir meruplirini eslige keltürishni wez-nesihet qilghan bolsa yene bir tereptin öz jama’eti ichide injil eqidilirini tebligh qilghan. Hezriti iysa eleyhissalam alemdin ötüp bir esir bolmay turup, xiristiyan jama’etining köpiyishige egiship, tepriqichiliq we mezhepwazliq bash kötürüshke bashlap, étiqadchilar ichide din we muqeddes kitablar heqqide oxshimighan qarashlar shekillinishke bashlighan. Bezi mesilelerning hezriti iysa eleyhissalamning on ikki murti teripidin on ikki xil shekilde chüshendürülüshi ularning we kéyinkilerning sewenliki tüpeylidin bu dindiki islamdin perq hasil qilidighan bidi’et tereplening ündürmisi bolup qalghan.

Rim impériysi we islam dunyasi arisidiki jiddiy sürkilish netijiside sherq dunyasi islam bayriqi astigha, gherb dunyasi xiristiyan bayriqi astida özlirining mewjutluqini dawamlashturup keldi. Bolupmu ottura sherqte xiristiyan dinining nopuzining ajizlap, islam dinining bash kötürishi, italiyediki rim sheherini xiristiyan dinining merkizige aylandurup, bu qedimiy medeniyetlik awat sheherde muqeddes din we muqeddes kitablar heqqide keng da’irilik izdinishlerning élip bérilishigha seweb boldi. 5-Esirlerde italiye we ispaniye qatarliq rayon we döletlerde bible(kona ehde we yéngi ehde)ning yunanchini asas qilghan terjimiliri meydangha kelgen. Terjime qilinghan kitablar buzulghan yaki buzulmighanliqini bilgili bolmaydighan derijige yetken oxshimighan arginallarni asas qilghachqa ularning ottursidiki periqler, zadi qaysisining rast, qaysisining toghriliqi heqqide izdinip, toghrisini, rastini tépip chiqip, saxtisini chekleshning zörüriyitini tughdurghan. J. Patrerson smythning «how we got o’ur bible» dégen kitabida bildürilishiche, 5-esir din kéyin metbe’ening yawropada omumlishishi bilen birge nopuzluq dep qaralghan bible we bible parchiliri resmiy rewishte neshir qilinishqa bashlighan. Bu kitablar öz ichige alghan bölek we mezmunlarda hel qilghili bolmaydighan müjimel mesileler bar bolup, bu ehwal étiqadchilar otttursidiki türlük ziddiyetlerni kücheytip, «quran kerim»ning rohi boyiche éytqanda xiristiyan dini eqidisini chak ketken bir binagha oxshutup qoyghan.

Xiristiyan dini jemiyetliri ming yillardin béri jimiqturghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni küchining bériche yoshurup we uningdin özini qachurup, xiristiyan dinning esli mahayitige bérip chétilidighan hadiselerni, nuqul halda «muqeddes kitablar»ni asas qiliwalmay muzika, tarix, arxilogiye, étika, pelsepe, istitika, pissixologiye we edebiyat tereplerdin insan eqli arqiliq ish qoshulghan meniwi mehsulatlar asasida chüshendürishni tekitlep, xiristiyan étiqadchilirining éghir étiqad kirzisining ichige kirip qélishining, siyasiy we ijtima’i qalaymiqanchiliqlarning kélip chiqishining aldini élip, gherb dunyasining édi’ologiysini nahayiti zoruqush ichide tengshep turmaqta. Mundaqche qilip éytqanda bu din diniy xususiyettin alliburun yiraqliship, melum tereptin qarighanda, gherb dunyasining (menggü étiqadtin üstin turalmaydighan) eqiliy pundamintigha aylinip qalghachqa, hazirghiche özining diniy xususiyetke toyunmighan mewjutluquni sürdürüp kéliwatidu.

Xiristiyan chirkawliri öz ichidiki ziddiyetlerni amal bar sirtqa anglatmasliq, dinning omumiy abruyigha chétilidighan eyiplerni sir saqlash we qutsal kitablardiki periqlerge ésiliwalmasliq pirinsiplirini qobul qilishqan. Melum bir nuqtidin sherqi we gherbi dep atalghan shu chirkawlar arqa -arqidin xiristiyan dinining bash orgini teripidin békitilmigen, tarqilip yürgen, yaki téxiche keng türde neshir qilinmighan biblelerni tetqiq qilishni, neshir qilishni chekiligen. Rim watikani dunyada shunche köp öz-ara perqliq biblelerning barliqini jama’et aldida peqet étirap qilmidi. Emma sherq dunyasi bu xil arqa körünishtin pütünley xewersiz bolghini bilen, gherb dunyasi öz rayonidiki oxshimighan dewrlerde we her bir étnik topluqqa kélip oxshimighan derijide özgertiwétilgen yaki eslige sadiq bolunmay kelgen bible heqqide bilidighanlar köp bolsimu, ular bu dinni din qilip tutup turush heqqide barliq eqlini ishqa sélip keldi. E. Won dobschütz (a.g.md,b.579-615) ning qarishiche rim watikani bashtin tartip, ular özliri békitip neshir qilghan(kitabning bashqa bölümide xewerdar bolghinimizdek) biblening pütünley xudaning wehisi ikenlikide we uning ikkinchi bir nusxisining yoqliqi heqqide ching turup keldi. Tewrat we injilning wehi ikenliki rast, emma tanach we bible tewrat bilen injilning özi emeslikini biz ögünüp öttuq. Xiristiyan popliridin ge’orge ewery qatarliq bir qisimlar, peqet ottura esirde biblege a’it bir qisim xata nersilerning neshir qilinghanliqini étirap qilishidu. Uning qarishiche bularning bir danisi mopsu’estali te’odorning yazghini bolup, u hezriti dawut eleyhissalamgha wehi qilinghan zeburdiki shi’erlarning, uning sürgündiki waqtida wehi qilinghanliqini sözligen. Yehudiy nesillik isak bin yesusning (1501) teqwimide tilgha élinghan ipadilerdin, bu kitabning hezriti musa eleyhisalamdin kéyinki bir zamanlarda yézilghanliqi chüshendürülgen. J.strachan, (a.g.md.,b314-318; faruq harman, a.g.e.,b211-212) de éytilishiche yehudiy alimliridin ibin ezra tewratning oxshimighan waryantlirida kechken ipadilerdin, bu kitabning hezriti musa eleyhissalamdin xélila kéyin xatirelen’genlikini ilgiri sürgen iken.

Islam dinining meydangha kélishi xiristiyan chirkawlirini küchlük sarasime ichige sélip qoydi. Bundaq bolishining birinchi sewebi islam dini peyda bolup 3, 4 esir ötkiche bolghan ariliqta ular özlirining quran kerim arqiliq dunyagha ashkare qiliwétilgen ajiz tereplirini eqil, bilim we adem küchige tayinip tolduralmidi. Allahning «quran kerim»de bayan qilghan tewrat we bible heqqidiki bayanliri waqit ötüp dewrlerning almishishi we tarixning yéngilinishi bilen insaniyet ilim-pen möjiziliri arqiliq ispatlanmaqta.

Bügünki künde xiristiyanlar eng qedimki mukemmel nusxa dep saqlawatqan qol yazma halettiki bible parchisi miladi 1000-yilgha a’it bolup, bu kitabning miladi 3-esirde köchürülgen bir nusxidin biwasite nusxilandurulghanliqi sözlen’gen bilen u heqte maddiy pakit yaki éniq bir yazma xatire yoq. Bu heqte boliwatqan talash-tartishlargha xiristiyan dunyasi éhtiyatchanliq bilen bilmeslikke sélish pozitsiysini tutup keldi. Eger qedimki nusxilar bar déyilgendimu ular bible we biblege alaqidar bir birige oxshimaydighan ayrim parchilar bolghachqa téximu neshir qilghili bolmaydu. U parcheler, risaliler, mektublar peqet arxipxanilarda saqliniwatqan bolup, ularning alahidelikige qarap üch türge ayrishqa bolidiken. Birinchi: térilerge orginal tilda xatirelen’gen parchilar (4) ikkinchi: orginal tilda bolmighan süriyeche, koptiche, latinche…tillarda xatirelen’gen nusxilar (5) üchünchi:3-esirdin 5-esirgiche xiristiyan rohaniliri teripidin yézilghan eserlerdin ibaret. Xiristiyan ti’ologliri hazirmu yuqiriqi üch türlük matériyal menbesi bilen tarqilip yürgen bibleler we «quran kerim» diki injil heqqidiki bayanlardin paydilinip biblening eng toghra bir nusxisini (yeni injilni) tüzüp (yézip) chiqish üchün tirishchanliq körsütiwatidu.

Dini jemiyetler bu ehwallarni tüzitishtin burun oxshimighan tillar we oxshimighan dewrlerdiki biblelerning öz ara perqini étiqadchilardin mumkin bolghan derijide sir tutup, bu heqte ochuq ashkare ilmiy munazirilerning bolishini melum derijide cheklep kelmekte.

Islam dini dunyagha kelgendin kéyin, miladi 7-esir lergiche bolghan xiristiyanliq heqqide ilgiridin dawamliship kéliwatqan bes-munaziriler téximu keskinliship, ayding bolmighan mesileler otturigha chiqishqa bashlidi. Chünki dinimizning qutsal kitabi «quran kerim» tarixtin kéliwatqan dinlarni, peyghemberlerni, qutsal kitablarni we muqeddes tawapgahlarni, chong weqelerni we ewliya-enbiyalarni testiqlighuchi we insaniyetke yol körsetküchi nijatliq yoli süpitide nazil qilinip, tewrat, zebur we injilning yiraq ötmüshi, ötmüshi we kélechiki heqqide rushen melumatlarni berdi. Dunyagha dangliq sherqshunas goldziher tanach we bible heqqidiki mesilelerni qesten bilmeske sélip, bu heqte toxtalghanda:-xiristiyanliq bir din süpitide otturigha chiqishtin burunqi yudezim mezhepliri özliri qutsal dep qarighan kitablar(tanach)ni muqeddes bilip, bashqa mezhepler muqeddes dep qarighan qutsal kitablar(tanachlar)ni saxta dep kelgen idi. Xiristiyan dini dunyagha kelgendin kéyin yudezimchilar mezhepliri biblede yer alghan tanach (kona ehde) ning xataliri aldida, yudézim mezheplirining qolidiki tanachlarning xatalirining anche chong mesele emeslikini, bu kitabning téximu chong bir saxtisining dunyagha kelgenlikini éytishqan idi. Islamiyetin ilgiriki xiristiyan rohaniliri bolsa del yudezim rohanilirining yolidin méngip, özlirining notuqliri, teblighliri we mexsus eserliride özliri mensup bolghan mezhep qutsal köridighan bibledin bashqa biblilerni saxta dep jakarlighan idi,-dégen pikirlerni özining köz qarishi asasida sherhilep, «quran kerim»ni ilgiriki muqeddes kitablar bilen bir orunda qoyup, quran kerimdiki muqedds kitablar heqqidiki bayanlirini ilgiriki diniy hadiseler bilen dogma halda sélishturup, islamiy dewetlerni mahiyet tereptin inkar qilghan bolsimu, uning idiyesi xiristiyan chirkawlirining qutsal kitablar heqqidiki ajiz tereplirini toluqliyalmayla qalmay, muqeddes kitabimiz quran kerimning shan-shöheritige dagh tekküzelmidi (6).

Meshur sherqshunaslardin herishfi’eld(herschfi’eld) yudezimchilardin qarayim mezhibidikilerning bezi qarashlirining quran kerimning qarashliri bilen ortaq ikenlikini ilgiri süridu. U yene qarayimlerning özliridin ilgiriki yudezim mezhipi hésaplanghan hahamlarning tewratni burmiliwetkenlikini tekitleydighanliqini, qarayim étiqadida teshebbus qilinghan bu teshebbuslarning quran kerim rohi bilen birdeklikini, quran kerimge tewratning özgertiwetilgenliki heqqidiki bilimlerning yudezimchilarning qarayim mezhipining qutsal kitabliridin kelgenlikini otturigha qoyup, «quran kerim» ge bolghan dunya qarash jehette bir az ijabiy qedem tashlighan bolsimu, quran kerimdiki allahning u qeder köp möjizilirige köz yumghan yaki diqqitini merkezleshtürelmigen.(7)

Bu heqte islam dunyasidiki bezi alimlarning qarishi bashqiche bolup, ularning köp qismi yudezimchilar mezheplirining biri bolghan qarayimlarning étiqad chüshenchisining islamning bésimi bilen kéyinki mezgilde meydangha kelgenlikini ilgiri süridu. Meselen: te’olog f.doktur shaban quzghun «sherqshunas herishfi’eldning diqqitidin qachqan bu terepler heqqide analiz élip bérish biz üchün paydiliq bolup, qarayim mezhipi, islamiyetning bésimi bilen kéyinki zamanlarda otturigha chiqqan yudezim mezhipi bolup, bu mezhep otturigha chiqishtin burun quran kerim nazil bolup bolghan idi. Quran kerimning bu mezhepning qutsal kitabi hésaplanghan tanahtin herqandaq bir nersini qubul qilishi mumkin emes. Hadise herishfi’eldning éytqanlirining tamamen tetüri bolushi mumkin, qarayim mezhipi belkim quran kerimdin paydilanghan bolushi mumkin. Eger herishfi’eld toghra dep qarilip, qarayim mezhipi otturigha chiqishtin burun, ular teshebus qilghan asaslar islamdin ilgiriki yudézim mezheplirining qutsal kitabliridin yeni tewrat we zeburdin keldi dep qarisaq, u halda herishfi’eld janapliri sherqshunas goldziherni inkar qilghan bolidu. Chünki goldziher ependi tewratqa qarshi tunji tenqitning quran kerimdin kelgenlikini ilgiri süridu. Herishfi’eld bolsa tewratqa qarshi tenqitlerning xiristiyanliqtin ilgiriki yudezim mezhepliri arisida bashlanghanliqini ilgiri sürgen bolidu»(8) dep qarap ularning pikirlirini logikisizliq bilen yoqqa chiqarghan. Bizche goldziherning qarashliri herishfi’eld teripidin ret qilinmaydu hem «quran kerim»diki qarayimlarning tanah kitabidiki oxshashliqning qurangha oxshap qélishi, qarayimlarning islamning tesirige uchrap, kitabini özgertkenlikinimu chüshendürmeydu. Eksiche qarayimlar qutsal dep qarighan kitab «quran kerim»de tilgha élingha tewratning anche özgermey kelgen bir nusxisi bolushi téximu eqilge uyghun. Ottura sherqte islamlishish yaki islamdin chiqip kétish meseliside doktur shaban quzghun ependi éytqandek hadiseler bolup baqmighan. Eger qarayimlar islamning zorlishigha uchrighan bolsa tanahni anche-munche özgetip qoyush bilen meselidin qéchip qutulalmaytti yaki toluqi bilen islamliship kétetti. Ularning qolida quran kerimge eng yéqin bolghan bir parche kitab yeni injil/tanah saqlanghan bolishimu mumkin. Chünki quranda özgürüp kétiwatqan yaki özgertishke oruniwatqan étiqadchilar tilgha élinghan, kitablarning qanchilik derijide saqlanghanliqi yaki saqlanmighanliqi heqqide tepsili bayan yoq. Biz bu yerde qarayimlar qutsal dep qarawatqan tanahni, tanahning dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen tewrat ikenlikini inkar qilalmaymiz. Dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen tewrat dégenlik u quran kerimde tilgha élinghan tewrat emeslikini unutmasliq lazim.

«Quran kerim»ning emiliyetke uyghun bir shekildiki tewrat we injil qatarliq kitablar heqqidiki bayanliri xiristiyan we yudezimliqning ilgirikidek tarqilishigha tesir körsetti.

Janabi allah «quran kerim» arqiliq mushriklargha, ehli kitablargha we möminlerge shu dewrdiki buddist, yudézimchi, xiristiyan ehlining allahning iradisididin qandaq yiraqlap ketkenlikini, tewrat we injilning qandaq özgertiwétilgenliki we néme üchün küchtin qalghanliqini otturigha qoydi. Hezriti muhemmed eleyhissalam allahning izni bilen esli dindin uzaqliship ketken mekke we medinidiki yudest, buddist we xiristiyanlar nimu toghra dingha dewet qildi. Hezriti muhemmed eleyhissalam mushriklarni hem yudest we xiristiyanlar ni islamgha dewet qilghanda pakit süpitide otturigha qoyghini, tanachning eslidiki tewrat, biblening eslidiki injilgha oxshimay qalghanliqi, allah teripidin nazil qilinghan qutsal kitablarni xalighanche özgertip, xalighanche neshir qilip ketkenliki, xalighanche mezhep peyda qilinip, muqedes kitablar xalighanche oqup yürülgenliktin kitab we étiqadchilarning ottursidiki periqlerning chonguyup ketkenliki, bolushqa tégishlik nersiler yoq, yoq nersiler kirgüziwélinghan yudest we xiristiyanlarning qolidiki nechche yüz xil bir-biridin uzaqlap ketken kitablarning alliburun qutsalliqtin, ular din dep tonuliwatqan nersining allahning neziridiki toghra dindin bekla uzaqliship ketkenliki, ular nijatkar dep tonuwatqan kishining allahning oghli emes peyghembiri ikenliki, ilgiriki xatalarni tüzitish üchün dinlarning ornigha islamning, kitablarning ornigha quranning, peyghemberlerning ornigha muhemmedning kelgenliki, islamning, quran kerimning we muhemmedning kelgenliki ilgiriki dinlarni inkar qilish üchün emes eksiche u dinlarni testiqlash we étiqadchilarning xatalirini tüzitish üchün ikenliki qatarliqlarni jakarlashtin ibaret boldi. Hezriti muhemmed eleyhissalam xiristiyan we yudestlarni qayil qilish üchün waqitning ötishi bilen köpiyiwatqan tewrat we injildiki xataliqlarni, bu dinda saqliniwatqan emeliy mesilelerni misalgha élish arqiliq, bu kitablardiki tuturuqsizliq we saxtiliqlarni küchimeyla aydinglashturup berdi. Buning netijiside türküm-türküm yudest we xiristiyan jama’eti arqa-arqidin islam bilen shereplendi. Hezrti muhemmed eleyhissalamdin kéyinkiler quran kerimning yol körsütishi we muhemmed eleyhissalamning métodi asasida tanach, bible we quranni bir-birige aktip bir shekilde sélishturma qilish arqiliq étiqad mesilelirini chüshendürüp, islamning tarqilishi üchün keng yol hazirlidi. Islam eqidisining quran kerim we hedis sheriflerge tayinip élip bérilghan teshebbusliri netijiside nejran, pelestin, süriye, iraq we ejem qatarliq jaylarda yashawatqan yuquri qatlamdiki xiristiyan we yudest kishiler ashkare we yoshurun halette islamgha kirdi we islam üchün tillarda dastan bolghidek xizmetlerde boldi.

Hijiriye 3-esirdin kéyin bügün’giche islam eqidisining yéyilishi téximu muntizimliship, islam dinining tarqilishini quwetleydighan tanach bilen biblening «quran kerim» bilen munasiwetliri heqqide minglighan ilmiy eserler yézilishqa bashlighan. Bu dewrde bashqa dinlardin chiqip musulman bolghan ali b. Rabban et taberigha oxshash küchlük alimlar «ed-din we dewle», «er-redd alen nasara» dégen’ge oxshash yüzligen kitablarni yézip, yudestlerning tanach bilen xiristiyanlarning bible dégen kitabi heqqide quran kerimde éytilghanlarning heq we toghra ikenlikini bayan qilghan.(9)

Islam dunyasida xiristiyan eqidisining xata terepliri heqqide xiristiyanlar bilen yüzmu-yüz dé’aloglar hazirghiche dawamlashmaqta we xiristiyan dunyasini islami eqidige dewet qilidighan xizmetler élip bérilmaqta. Tarixtiki islami dewetlerning beziliri mektup sheklini alghan bolup, uning meshhurraq bolghini abdulla ismayil el-hashimining abdulmesih ishaq el-qindige yollighinidur. Bu mektub islam dunyasida quran kerim we hedistin qalsa bashqa dindikiler(xiristiyanlar) ni islamgha dewet qilghan eng qimmetlik eser hésaplinidu.

Xiristiyan we bashqa gheyri dindikilerni islamgha dewet qilidighan kilassik eserlerni yazghan alimlardin juweynini(1085),ghezzali(1117), el-jaferi (1221) qatarliqlarning nami biz uyghuristanliqlargha xéli tonush. Uningdin bashqa yene ibrayim müteferrika(1747), haji abdibeg(1886), rehmetulla ependi(1888), ishaq xoja(1892), sirri pasha(1895), qatarliqlar bir qeder meshhurdur.

20-Esirde xelqimizning diniy étiqadini qoghdap qélishta we xiristiyanlashqan türki qewimlerni toghra yolgha dewet qilishta abduqadir demullam, ismayil ghaspirali, musa jarulla we riza’uddin pexridin qatarliq zatlarning ishligen xizmetlirinimu alahide tilgha élishqa erziydu.

Hezriti muhemmed eleyhissalamdin bashlanghan gheyri musulmanlarni islamgha dewet qilish ishi bezide tinch yol bilen élip bérilghan bolsa bezide xelqimizning ichide ichki urushlarning kélip chiqishigha seweb bolup qalghan. Sultan satuq bughraxanning yette su, qipchaq dalisi we idiqut dölitige qilghan herbiy yürüshliri bu rayondiki xelqlerning türlük dinlargha étiqad qilishtin ibaret chéchilangghuliqigha xatime bérip, étiqadni birlikke keltürishtin ibaret tereqqiyatqa uyghun tarixi wezipini orundighan bilen, din üchün élip bérilghan ichki urush netijiside xelqimiz eskeri jehettin ajizlap, qanche ming yilliq jasaritidin mehrum bolghan. Din oynushidighan nerse emes. Uninggha qilinghan bir qétimliq tenteklerche mu’amile bir yüksek medeniyet we bir qudretlik hakimiyetnimu chöktüriwétidu. Biz uyghuristanliqlar islam üchün az bedel tölimiduq. Bezi nersilerning ornini toldurush üchün ming yillap waqit ketti, bezilirini tolduralmaywatimiz. Din almashturushning milliy tiragidiyimiz ning hazirghiche dawamlishishigha seweb bolup qalghanliqinimu unutmasliqimiz kérek. Bizning jénimiz uyghur islam medeniyitining ichide. El-farabiy(870), ibni sina (980), ebu reyhan bironi (?), Jalalidin romi (?), Mehmut qeshqiri(1008), yüsüp xas hajib(1019), exmet yesewi(1090) we nesridin rabghuzi(1250?) Qatarliq ellamiler gherb we sherqtiki étiqadlarni tetqiq qilip, islam dini heqqide özlirining ijabiy idiyelirini otturigha qoyghan. Ular bizge qarighanda némining eng toghra, némining xata ikenlikini téximu obdan biletti. Milliy medeniyitimizdiki ular yaratqan enggüshterler bizning meniwi dunyayimizni nurlandurup, hazirghiche bir millet bolup yashap kélishimizni meniwiy asasa bilen teminlep turmaqta.

–Izahat

(1)Di’atesseron-bir riwayettin qarighanda«di’atesseron» dégen kitabni tati’anning éri justinu’o’us yunanche yazghan bolup, tati’an uni qedimki süriyechege terjime qilghan iken.

(2) Isak ibrahim faris, medhal ilel-ahdil-mesihiyyel-ewwel, misir, ernest r. Trattner, «unrawelling the bo’ok of bo’oks», new york, 1929, p.283(kitablarning kitabi heqqide izahat)

(3)E.won. Dobschütz,a.g.md. S.579-615

(4)Birinchi bölekke in’gilizche«biblikal manuskripts» dégen nam bérilgen.

(5)Ikkinchi bölekke in’gilizche «wersi’on» dégen nam bérilgen. Biblening kona ehde qismining orginal tili ibrayche, yéngi ehde qismining orginal tili yunanche bolup, xelqaradiki eng nopuzluq bible tüzilgende kona ehde qismigha ibrayche nusxisini asas qilmay 5-esirde st.jerome latinchigha terjime qilinghan, eslidikidin mezmun jehette köp periqlinidighan bir nusxa asas qilip ibrayche nusxisini chekligen.

(6) Ignatz goldziher-«über muhammedanische polemik gegen ahl alkitab», ze’itschrift der de’utschen morgenlandischen geselschaft, xxxi’i, le’ipzig, 1878, p.341-387 (uyghurche terjimisi-ignatz goldziherning 1878-yili gérmaniyening layfizig sheheridiki sherqshunasliq jornilida élan qilinghan «muqeddes kitablarni inkar qilidighan islam» dégen maqalining 341-din 387-bétigiche.)

(7)Hartwig herschfi’eld—new rese’arches into the kompositi’on and exegesis of the quran, jewish qu’arterly rewi’ew, w.xi’i’i; london, 1902.p.223 (uyghurchisi—Hatwig herishfeldning yehudiy pesilllik jornilida 1902-yili élan qilinghan «quranning qurulmisi we teblighi heqqide izdinish» dégen maqalining w.xi’i’i qisimliri, londun, 223-betlerdin.

(8) Féroféssor doktur shaban quzghunning enqerede neshir qilinghan«töt injil»dégen kitabining 91-, 92-betlirige qaralsun.

(9)Ibrayim el-hardluning, «et-tewrat wel-yehud fi fikri ibn hazim», hartum, 1984-yil neshir qilinghan.

Ende

18/05/2006

Beshinchi bab

Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar

Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar heqqide elip beriliwatqan tetqiqatlarning hich ayighi üzülmey dawam qiwatidu. Eytishlargha qarighanda dunyadiki hemme milletke birdin peyghember, hemme milletke birdin muqeddes kitap köndürülgeniken. Xiristiyan dinining muqeddes kitabi bible heqqide xiristiyan dunyasida «bible» demduq yaki «bibliler» demduq?-Dégen talash-tartishlar bar. Ularning bezilirining qarishiche bible, hezriti iysa eleyhissalam zamanida nazil qilinghan (künimizgiche yétip kélelmigen) injilni körsetse, bezilirining qarishiche bible, hezriti iysa eleyhissalamdin kéyin uning töt yéqin chariyasi terepidin perqliq bayan qilinghan töt türlük bibliler (gospels)ni körsütidiken. Islam alimliri we bir gurupa xiristiyanlarning bu meselidiki qarishi ortaq bolup, perqliq töt bibleni, bible dégen bir nam bilenmu, injil dégen nam bilenmu atighili bolmaydiken we ularni bibliler dégen toghriken. Chünki bu kitabta injil dégen bir bölek yoq bolghandin bashqa tewratqa, qedimki yawropa dinlirigha, hezriti iysa eleyhissalamning shexsiy hayati we uning sadiq murtlirigha we meshhur xiristiyan rohanilirining iysa we injil heqqidiki türlük hékayilirige salmaqliq orun bérilgen.

Xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliridiki bezi rohanilirining qarishiche, peqet ularning qolidiki bible, bible yazghuchiliri teripidin bir türlük ilahi ilhamning türtkisi bilen xatasiz yézilghan bolup, bashqa mezheplerning qolidikisi yalghanmish.

Bezi xiristiyan muxlislirining qarishiche jizes hayat waqtida injil dégen bir kitab nazil bolmighan iken, u ölüshtin awal birer muqeddes kitabni qaldurmighan iken. U ölgendin kéyin uning chariyaliri (xiristiyanche qilip éytqanda peyghemberler) uning ölüshtin awalqi üch yil ichide béshidin kechürgenlirini we xitap qilghanlirini éghizdin-éghizgha köchürüp sözlep, uning teblighlirini dawamlashturghanmish. Chariyarlar her terepke tarqilip hezriti jizesning ölümidin awalqi we kéyinki körgen-bilgenlirini, möjizilik weqelerni, alahide bolghan chong kichik ishlarni aghzaki anglatqan. (Chariyarlar–jizesning teblighini bashlighandin tartip taki uning ölümige qeder birge bolghan sadiq murtlarni körsütidu.) uning murtlirining ichidiki beziliri jizes namidiki diniy teblighlerning téximu yaxshi bolushi we kéyinki künlerde bu diniy dewetlerning üzülüp qalmasliqi üchün, jizestin anglighan we bilgenlirini xatirege élishqanmish.

Buningdin melum boldiki xiristiyan dunyasi injil atliq bir kitabning allahning wehisi bilen hezriti iysa arqiliq nazil qilinghanliqini inkar qilmaqta. Hazir tilimizda injil dep éytiliwatqan bibleler hezriti iysa eleyhissalamgha biwasite wehi qilinghan kitab bolmastin, uning shagirtliri teripidin yézip qaldurulghan xatirilerdur. Bular quran kerimde tilgha élinghan «tewrat» we «injil» dégen wehi arqiliq nazil bolghan kitablargha hergiz oxshimaydu. Alahide diqqet qilishqa tégishlik bolghini wehi qilinghan kitablar bilen wehi qilinghan kitablar heqqidiki herkim özi xalighanche yazghan xatirilerni perqlendürüsh lazim.

Murtlardin metta, markos, luka we yuhanna teripidin yézilghan töt kitabqa yene bulargha a’it 23 kitab qoshulghandin kéyin yéngi ehdi dep atalmaqta. Xiristiyan dinidiki yüzligen ziddiyetlik mesilelerning ichide, bu neshir qilinghanda oxshimighan mezmunlarda we oxshimighan namlarda neshir qiliniwatqan kitablarning ortaq isim bilen atilish yaki atalmasliqi heqqide xiristiyanlar téxi ortaq bir köz qarashqa kelmigen.

Islami menbelerdin qarighanda injil quran kerimge oxshash bash axiri maslashqan, mukemmel bir pütün gewdidin hasil bolghan, allahning wehisidin ibaret bolup, kéyin uning esli orginali ghayip bolghan. Allah teripidin hezriti musagha we peyghemberimiz muhemmed eleyhissalamgha wehi qilinghan tewrat we quran ayetlirining kéyinki dewrlergiche muhapizet qilinghinidek, injilmu iysa eleyhisalamning hayatidin kéyin muhapizet qilinghan bolghiymidi? Eger undaq bolsa u kitab qéni? Bizge melum bolishiche hezriti iysaning étiqadchilar arisida allahning wehisini tebligh qilghan waqti üch yil etrapida bolghan bolup, bu waqitta étiqadchilar iqtisadiy, siyasiy we türlük ijtima’i imtiyaz tereplerde özlirini we meniwiy hasilatlarni qoghdap qalalaydighan imkaniyetlerge ige bolalmighanliqi üchün, wehiler waqtida xatirelinip melum bir shekilde saqlinip qélish imkaniyitige ige bolalmighan bolghiymidi yaki heqiqeten hedis bilen wehi we kéyinkilerning xalighanche qisqartish we uzartish netijiside bügünki halgha kélip qalghan bolghiymidi? Bu téxi sir péti turmaqta. Eger undaq bolghan bolsa hazirqi bibledin injilni ayrimaq yaki ayrip tesewwur qilmaq insan eqlige éghir kélidighan bir ish bolup, bu xuddi quranni yoq dep qarap hedislerdin uninggha 100% oxshaydighan bir kitabni tépip chiqqangha oxshaydighan, insanning qolidin kelmeydighan bir ish. Belkim «quran kerim»ning bezi parchiliri ghayip bolghan injilning del özi bolup, allah özining ayetlirini shu xil shekilde qoghdap qalghan bolishimu mumkin.

Bezi xiristiyan rohaniliri miladidin kéyinki 200-yillarda yashighan papiyas we irene’a’us qatarliq xiristiyan mu’elliplerning qarishini desteklep, töt injil tarqilishtin awal xiristiyanlarning qolida logiye (injil) isimliq bir qol yazmining bolghanliqini, hazirqi metta biblesining u kitabqa asasen girikche kéngeytip yézilghanliqini quwetleydu.

Bezi xiristiyan alimliri logiya dégen kitabqa anche ünüm bérip ketmeydu. Papiyasning melumatiche metta bu kitabni iysa eleyhissalam hayat waqtida ibray tilida qelemge alghan iken. Logiyaning hezriti isagha kelgen wehi ikenliki bir qeder eqilge uyghun bolsimu, uning xiristiyan dunyasida anche diqqetke élinmasliqi ademde bir xil shühbe tughduridu. Emma xiristiyanlar u kitab künimizgiche yétip kilelmigen deydu. Eger u kitab heqiqeten ghayip bolghan bolsa, xiristiyan rohaniliri némishqa yene u kitab anche muhim emes dep qaraydu? Künimizgiche yétip kilelmigen kitabning muhim yaki emeslikini ular qandaqsige éytalidi? Démek kitab bir yede saqliniwatqan bolishimu mumkin.

Xristiyan alimliri töt bible yézilishtin awal logiya atliq bir ana kitabning bolghanliqini, u kitabning injilning esli nusxisi ikenlikini, bashqa nusxilirining shu kitab asasida kéyin yézip chiqilghanliqini étirap qilishidu. Undaq bolsa biblediki «allahning ayetlirini allah qoghdap qalidu, héchkishi özgertelmeydu!»-Dégen mezmundiki ayetlerni qandaq chüshendürüsh mumkin? Su’at yildirimning 1988-yili enqerede bésilghan «xiristiyanliqqa a’it menbeler» dégen kitabida yuqiriqi qarashni tekitligüchilerdin lessing töt bible yézilishtin awal heqiqeten «injil dégen bir kitabning bolghanliqini, uning tilining aramiche ikenlikini, töt kitabning logiye heqqide töt chariya yazghan hedis xaraktérini alghan kitablar ikenlikini ilgiri süridu. Xiristiyan alimliridin j.g. E’ichhonmu logiyening barliqini tilgha alidu, j.wellha’usning qarishiche markos atliq injil del logiya dégen kitabning özidur. Uningche markos aramiche xatirlen’gen bu kitabi muqeddesni kengeytip we bashqa terkiplerni qoshup, gérikchigha terjime qilghanmish. Uning qarishiche yene metta we luka bibleleri markosning gérikchige özgertip terjime qilghan kitabliri asasida yene ish qoshup, kengeytip we qisqartip yézilghan nusxilarmish. Yene bezi xiristiyan alimliring qarishiche logiyedin eng awal paydilinip bibleni yazghan kishi markos emes mettamish. Yene te’olog l.waganay esli nusxidin tunji paydilanghan kishining markos ikenlikini testiqlash bilen birge, markosning terjime jeryanida petrusning wezliridin paydilanghanliqini tilgha alidu. Lukka bilen mettaning kitabliri markos we petrosning wez-nesehetliri injil ayetlirige arlashturiwétilgen gérikche nusxa asasida yézilghan kitabken, wehini qandaqmu kéngeytip yaki qisqartip yazghili bolsun? Eger undaq bolsa bu qandaq wehi bolidu? Sözley dése gep jiq dégendek xiristiyanlar özlirining bu mentiqisiz oydurmisini jizes bir xudadur, uning 12 shagirti we shagirtlardin kéyinki xiristiyan alimliri peyghembermish. Ularning esli bibledin parchilarni chiqiriwétip we parchilarni qoshqanliqi wehimüsh. Qarang allah hemmini körüp turghuchidur, u eger bir nersini özgertishni xalisa sewebini sözleydu, xiristiyan xudasi we «peyghemberliri»ning birsining yene birsidin xewiri yoqtek qilghan «wehiliri» ularning wehisining arqisida özliri étirap qilghan bir türlük salahiyettiki xudaning yoqliqini ispatlap turmaqta.

Derheqiqet biblelerde allahning hezriti isagha wehi qilghan ayetliridin buzulmighanliridin birqanchini tapqili bolidu. Bible we chariyalarning xatireliride injil tilgha élinghan parchilarning barliqinimu nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. Undaq yerlerde iysa eleyhissalam heqiqeten allahning resulidek injildin wez éytidu. Meselen: biblidiki yehya eleyhissalam heqqidiki bayanlargha qaralsun. Biblediki bu böleklerde jizes (isa) bir resulning salahitide allahning injilini tebligh qilidu. Xiristiyanlar bolsa buninggha köz yumup, uning wehi tüsini alghan teblighlirining heqiqitini étirap qilishtin özlirini qachuridu. Ularche jizes (isa) dada xuda bilen bir gewde yaki oxshash bir mewjutluq bolghini üchün xudaning wehisi emeliyette jizesning wehisidur. Undaq bolsa hezriti iysa némishqa allahni we allahning muqeddes kitabining ismini peyghember salahitide tilgha aldi. Eger jizes ilahliq mertiwiside bolsa biblediki «jizes allahning injilini tebligh qiliwatatti» dégen jümle «allah allahning injilini wez étiwatatti» dep bayan qilinghan bolatti. Emdi bu ehwalda iysaning allahtin mertiwesining töwenliki, uning wehini allahtin élip özige oxshash yaritilghuchilargha tebligh qiliwatqanliqi ayding bolidu. Biblede dada ilah we bala ilah dégen kelimidin bashqa ilahning balisi we dadisi barliqi heqqide héchqandaq bir bayan yoq. Bu yerde peqet jizesning yaritilghuchi, resul, insan ikenliki, tek allahning bolsa uning yaratquchisi we uninggha möjizilerni ata qilghuchi ikenlikige a’it tepsilatlar orun alghan. Jizesning bala xuda, allahning dada xuda ikenliki heqqidiki bir qatar tuturuqsiz epsaniler yunanliqlarning qedimki epsaniliridin kelgenlikini biz ilgiriki baplarda bir qétim tilgha alghan iduq.

Hezriti iysa eleyhissalam yehudiy a’iliside dunyagha kelgen bolup, u yehudiy millitining qa’ide-qanun we örp-adetliri ichide ösüp yétilgen. Muqeddes kitablardin melum bolishiche u yehudilarning eneniwiy tiradétsi’onlirini toluq chüshen’gen halda meydangha chiqidu. U eyni dewrdiki yedestlar kütiwatqan bir nijatkarning qandaq alamette bolidighanliqi heqqide éniq chüshenchke ige idi. Perqliq töt biblening biri bolghan markosta éytilishiche, u özining peyghemberliki heqqidiki xewer allahtin yétip kelgende, özining del étiqadchilar saqlawatqan resul ikenlikini jakarlap otturigha chiqqan idi. Uninggha peyghemberlik nésip qilinghada kishiler uningdin: -sen allah bizge wede qilghan mesihmu yaki ilyasmu we yaki yehyamu?-Dep sorighanda, u özini allahning peyghemberlirining nam-emeli bolghan mesih ( xush xewer élip kelgüchi) dégen shereplik nam bilen tonushturghan.(1) quran kerimde bolsa meryem oghli mesih dégen nam bilen isimlandurulup, heq din üstide talash tartishqa chüshüp qalghan yudestlargha peyghember qilinip ewetilgenlikini bayan qilidu.(2)

Din tetqiqatidin qarighanda muqeddes kitablarda tilgha élinghan peyghemberler özlirining ulughliqigha qarap bir qanche derijige ayrilidu. Ular mesih, peyghember, resul, nebi, elchi we bashqilardur. Yudist din tetqiqatchilirining qarishiche mesih derijisidin téximu töwen bolghan nebilergimu allah teripidin muqeddes kitab nazil qilinghan iken. Kitablardin melum bolishiche hezriti jizes deslepte tewratni testiqlighuchi süpitide, u kitabtin arqimu-arqa tebligh qilidu. Tewrat heqqide hich nerse bilmey turup, u arqiliq insanlarni meghpiretke dewet qilish mumkin emes. Undaq bolghanda hezriti jizesning hezriti musaning tewratni qandaq muhapizet qilghanliqi heqqide bilidighanliri köp bolushi mumkin. Undaq ehwalda hezriti iysaning allahtin kelgen wehilerni xatireletmesliki mumkin emes. Bezi xiristiyan rohanilirining qarishiche mesihtin derijisi töwen peyghemberlerningmu kitabi bolghan yerde mesihningmu kitabi bolushi kérek iken. Undaq bolsa u kitab qéni? Eger muqedds kitablarda éytilghandek bolsa, iysaningmu bir kitabi bar bolghan bolushi, u kitab bashqa kitablargha qarighanda töwenrek orunda emes, yüksek, téximu qimmetlik we mukemmel, héchqandaq xatasiz bolushi kérek idi. Bir tereptin jizesni nijatkar derijisige kötürüwélip, uning tilgha alghudek bir muqeddes kitabqa ige emeslikini sözlise uninggha kimmu ishinidu? Mesih dimek elchi, islahatchi we buzulghan dinni tüzetküchi dégenliktur. Xiristiyanlarning déyishiche jizes «men mesih we xudaning oghli bolimen, ilgiriki we kéyinki gunahlani epu qilip insanlarni qutquzush üchün keldim» deydiken. Bu yerde uning qaysi sözni qilip qaysi sözni qilmighanliqi heqqide birnerse déyelmeymiz. Emma mesihning kelgenliki, tarixtin, eyni dewrdin, kelgüsidin xewer tarqatqanliqi rast, lékin uning éyitqanliri eynen xatirlen’gen, uning wehi sheklide éytilghan teshebbuslirigha üstimu-üsti chüshidighan buziwétilgen we özgertiwétilgen nusxisi bolmighan birer kitab yoq.

Bu yerede bizning bileleydighanlirimiz peqet bibledin kelgen jizes heqqidiki xewerlerge qarighanda quran kerimdin kelgen hezriti iysa heqqidiki xewerler téximu kishini qayil qilidu, téximu samawiy dinlarning tüp alahidelikige mas kélidu. Bible jizesni xudaliq tereptinmu we peyghemberlik tereptinmu ispatlashta problimatik zidiyetlerge toyunghan bolup, quranning xiristiyanliq we hezriti iysa heqqidiki bayanlirining toghriliqini aptomatik bir shekilde ispatlaydighan eng köngüldikidek qoralgha aylinip qalghan. Eger xiristiyan dunyasi quran kerimdin biz bibledin bayqighan sanap tügetkilimu bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerdin birerni ming yillardin béri tapalighan bolsa allah yoqalmaydighanliqigha, özgertiwétilmeydighanliqigha 100% kapaletlik qilghan «quran kerim»ge üzil-késil ziyan salalmighan teqdirdimu islam étiqadchilirining diniy chüshenchilirige xéli zor derijide buzghunchiliq qilghan bolatti. Emma allah her zaman shirik keltügüchiler terepte emes, heq din terepdarliri terepte turup, özining tash yaki polatqa emes qeghezge yézilghan ayetlirini sheytan we dinsizlarning özgertiwetishi we yoq qiliwetishidin qoghdap kelmekte we «quran kerim»de ming yillar awal bergen wediside turup étiqadimiz bostanliqigha quyash nuri chüshürüp turmaqta.

Eger jizes xiristiyanlar éytqandek tengri derijisidiki möjize we karametlerge usta bir adem bolghan bolsa bir kitabni:-xatirlen!,-Dep yoqtin bar, yoqal!, -Dep bardin yoq qiliwételeytti we dinni tebligh qilghanda he dése yehudiy eneniliri we tewrattin misallar keltürüp sözlimigen bolattti. Yaki özi nazil qilghan kitabni özgermes qanun shekilde qanche ming yillap qoghdap kelgen bolatti. Démekchi bolghinimiz u we uninggha alaqidar ishlardin biz uning ilah emes peyghember, hetta eng yuquri mertiwidiki peyghembermu emes bir mesih ikenlikini üginimiz. Eger jizes xiristiyanlar éytqandek heqiqeten xuda bolghan bolsa u özi yaratqan bendilerning aldida u qeder köp passip haletke chüshüp qalmighan bolatti. Hemmidin kishini oygha salidighini uning özini insaniyetning zaman axirighiche bolghan yétekchisi dep jakarlighanliqi we özi kishiler arisidin ketkendin kéyin insanlargha yétekchilik qilidighan bir qanun (kitab) qalduralmighanliqi yaki qaldurghan teqdirdimu u qanunni ilahi iradisi bilen qoghdap qalalmighanliqi. Undaq bolghanda u ölgendin qiyametkiche, u qutulduriwalmaqchi bolghan insanlargha néme yétekchilik qilidu? Bible heqiqeten shundaq bir möjizilik kitabmu yaki ghayip bolghan u kitabning özi quran kerimmu?! Démekchi bolghinimiz uning xiristiyanlar xuda dewatqan bir shertni orunlash uyaqta tursun hetta peyghemberlik derijisidimu musa, dawut we muhemmed eleyhissalam derijiside emeslikige eqelliy bir misal bermektin ibarettur. Eger u heqiqeten biblede we xiristiyan étiqadida éytilghandek bir ilah derijiside möjizilerge ige bolghan bolsa u möjizilerning biri, uningdin «quran kerim»ge oxshash héchqandaq bir waryanti bolmighan, özgertip we bashqidin yézip chiqqili bolmaydighan, hetta bu kitab nazil qilinipmu ming yillardin kéyin her qandaq bir tereptin inkar qilghili bolmaydighan, insaniyetning pikiri we téxnika jehettiki izdinishlirige ilham béreleydighan bir haletni özige mujessemligen bolushi kérek idi. Eger bible «quran kerim»dek halette bolup, bügün’giche yétip kileligen bolsa, xiristiyan dunyasining biblini qoghdap qélish üchün körsütiwatqan u qeder köp tirishchanliqisizmu bashqa dinlar mewjut bolalmighan bolatti. Shundaq turuqluq bashqa dindikilerning islamgha tutqan qarighularche inkar qilish pozitsiyesi kishini ejeplendüridu.

Ularche bu dindiki xuda, peyghember we wehi heqqidiki qarashlar bashqa dindikige oxshimasmish. Ularning bashqa din dégini yudezim we islamni körsetken bolup, biblening birinchi qismigha gospelni (yéngi ehde)ni kirgüzüp turup, we jizesning hayat chéghida tewratttin tebligh qilghanliqini étirap qilghan turup we xiristiyan étiqadini chüshendürüshte islami métodlarni keng külemde oghurluqche qollanghan turup yene özlirining diniy mewqesidin küchlük tarixi asasqa ige bolghan quran bilen tewratni qara qoyuq inkar qilidu.

Yohanna yazghan biblide jizes «men dadamda, dadam mende» (3) -deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli jizes eyni waqitta xudaning özidur, yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohaniliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arilashturup eqliy yekün chiqirishqa urinidu.

Hazir qolimizda bar bolghan biblelerdin qarighanda jizes (isa) allahning oghlidur. Ejeblinerlik bolghini ularning neziridiki bu bala xuda dadisining, muqeddes rohning we özning birikmisidur. Undaq bolghanda dadimu xuda, oghulmu xuda we muqeddes rohmu xudadur. Ularning éytqan xudani chüshendürüshtiki bu mitodi milyonlighan ziddiyetlik mesilelerge toyunghan bolup, estayidil izden’gen ademge buningdiki heqiqi mahiyetni chüshünüsh asan. Chünki izdinish jeryanida biblediki pen we din bilen chüshendürgili bolmaydighan undaq bir qarash biblilerning özi teripidin inkar qilinip baridu. Heqiqetning bu teripini xiristiyan étiqadchiliridin sir saqlash ishini üstige alghan xiristiyan jemiyetliri, dinlar ottursida dostluq qérindashliq shekilinip qélishning aldini élish üchün jénining bariche xiristiyan dinining bu jehettiki ajizliq tereplirini yoshurushqa eqil we maliye serip qilip özliriningkini toghra körsitishke tirishchanliq körsetmekte.

Yohanna yazghan biblide jizes «men dadamda, dadam mende» (3) deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli jizes eyni waqitta xudaning özidur yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyan rohanilirining qarishiche jizesning shagirtliridin tartip hazirghiche bu din heqqide tetqiqat élip barghan web u dinni tebligh qilghanlarning hemmisi peyghember bolup, ularning bu din heqqidiki qarashlirining hemmisi xudaning ulargha yetküzgen wehisidur. Undaq bolghanda bu xuda bir mesile heqqide oxshimighan ademge oxshimighan dewrlerde oxshimighan mezmunda sözleydighan, ilgiriki gépide turmaydighan, dawamliq özgürep turush éhtimali bolghan bir xudadur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün xiristiyan rohanilliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arlashturup eqliy yekün chiqirishqa urinidu.

Xiristiyanlarning hezriti iysaning tewrat we «quran kerim»ge oxshaydighan birer heqiqi wehi yoli bilen nazil bolghan bir kitabni qalduralmighanliqini, heqiqi étiqadchilar herqanche küchigen bilenmu qobul qilalmaydighan, özlirige paydiliq bir shekilde chüshendürgen nezeriywi sistémisi bardur. Ularningche jizesning (xuda yaki xudaning oghli) ölümidin kéyin uning sadiq murtliri yeni uning sözlirini, ish heriketlirini, möjizilirini ölchem qilip turup, uning diniy eqidisini yürgüzgenmish. Jizes béjirelmigen muqeddes kitabni kéyinkilerge qaldurush ishini ilahiy ilham hésaplanghan wehi yoli bilen uning shagirtliri ada qilghanmish. Xudadin kelgen ilham ularni her qandaq bir xataning sadir bolup qélishidin saqlighanmish.

Undaq bolsa eger ular éytqan xuda heqiqeten xuda, ular éytqan resullar heqiqeten peyghember, ular éytqan kitab heqiqeten wehi bolghan bolsa, bügünki bu perqliq biblelerning wehi qilghuchiliri qanche? Mehbut némishqa u shagirtqa bir xil bu shagirtqa bir xil wehi qilidu? Bu bir yürüsh burmiliwétilgen we xalighanche ish qoshuwétilgen peyghember we kitablar heqqide quran kerimde qaysiliri tilgha élinip qaysiliri tilgha élinmighan? Es-hushi jayida bir adem bu ikki dinda muqeddes dep qariliwatqan kitablarni oqughandin kéyin öz yaratquchisini inkar qilmaydighanla bolsa toghrisidin birni talliwalalaydu.

Izahat

_______________________________________

(1) Bible-markos—–8:27

(2) «Quran kerim» al-imran 45-49

(3) Bible, yohanna, 14:11

Ende

26.05.06

Altinchi bab

Ilim Pen Bilen Xiristiyanliq Arisidiki Bezi Ixtilaplar

Qedimdin tartip medeniyet merkizi bolup kelgen sherqi türkistan jahalet dewrige kirgen 16-esir lerdin kéyin yawropada medeniyet oyghinish dewri bashlandi. Beziler bu hadiseni bu rayon xelqlirining diniy étiqad tereplerdiki alahidilik we nuxsanliri arqiliq chüshendürüshke orunmaqta we xelqimizning pikir yönilishide biz üchün tamamen paydisiz bolghan bir qatar édilogiylik kirzislarning meydangha chiqishigha seweb bolmaqta.

Xwi esirlerde biz merkizi asiyaliqlar, jümlidin uyghurlar yawropaliqlar 1400 yildin béri yashap kelgen diniy jahalet ichige kirip qalghan bolsaq, ular diniy we penniy islahatlar arqiliq özlirining meniwiy dunyasini pakizlap, parlaq bir medeniyet dewrige qedem qoyup, pütün insaniyet dunyasida zil-zile peyda qildi. Xwi esirning aldi keynide xiristiyan dunyasi italiyediki merkezi chirkawni nuqta qilip, siyasiy jehette tarqaq, chuwalchaq, iqtisadiy jehette xaniweyran, ijtima’i kirizisqa tolghan halette turiwatatti. Xiristiyan dini ma’arip we medeniyet ishlirini monopol qiliwélip, jahaletpereslikni terghip qilip, xelqni nadanlashturup, siyasiy hökümranlarning menpe’eti üchün xizmet qildi. Xiristiyan jemiyetliri ilim-pen we medeniyetni bidi’etlik dep qarap, «bilim ügenmeslik ixlasmenlikning anisidur»-deydighan teshebbusni otturigha qoydi. Papa girigoriy(590-604)ning telimati bilen étiqadchilar nahayiti köp qedimiy kitablar saqlanghan rum kütüpxanisini köydüriwetken. Ular yene chirkawlarning küshkürtishi bilen tire qeghezlerge, tash we yaghach parchilirigha yézilghan qedimki qolyazmilarni qirip öchürüp, uning üstige özliri toqup chiqqan diniy hikayelerni, munastir yilnamilirini xatirligen.

U dewrlerdiki xiristiyan dini xuddi wetinimizde xi’i’i esirdin xix giche höküm sürgen sopistlargha oxshash qiyametni, jahaletpereslik we zahitliqni terghip qildi. Ular ré’al dunyani jinayet dunyasi dep qarap, «ré’alliqtiki rahet-paraghettin waz kéchip, öz nepsini yighqandila baqi dunyada menggülük hayatqa erishkili bolidu»,-dep qaraytti. Ularning bundaq qilishtiki meqsiti kishilerni ré’al dunyadiki maddiy turmushqa sel qarap, hayat müshkilatlirigha ita’etchanliq bilen bash egip, razimenlik bilen öz teqdirige razi bolush, milliy zulum we mustemlike bolushni «allahning teqdiri bilen orunlashturulghan»-dep oylaydighan haletke keltürüsh üchün idi. Diqqet qilsaq ular ottursidiki rushen baghlinishni körüwalalaymiz. Ularning her ikkisi teriqet hemmidin üstün turishi, bilim étiqadqa boy sunishi, pelsepe ilahiyetke boysunishi kérek dep qarap medeniyetning tebi tereqqiyatigha tosqunluq qildi. Chérkawlar xuddi eyni dewr islam sopistliridek jahaletpereslikke yardem bergenliktin eyni dewrdiki yawropaning meniwi tereqqiyati bir izda toxtap qalghan idi. Bu waqitta xuddi wetinimizdikige oxshash, ma’arip chérkawlar üchün xizmet qildurilatti. Mektepler bizde jamelerde échilghandek yawropada chérkawlarda échilatti. Dindarlar oxshashla deris bérish hoquqini kontrul qiliwalghan bolup, ötülidighan dersler ilahyetchiler teripidin tüzüp chiqip bikitilgen muqeddes kitabtin ders berishtin bashqa girammatika, logika, hésap, gé’ométiriye, astronomiye qatarliq dersler ötületti. Bu deslerde asasen muqeddes kitablarni yadilash, natiqliq senitini meshiq qilish, wez éytish, étiqadqa a’it nersilerni logikiliq ispatlash, diniy bayram künlirini hésaplap chiqirish, we yultuzlarning herket yülinishige qarap ilahning ulughliqini chüshendürüsh qatarliqlar ügitiletti. Dersler bizde erebche ötülgen bolsa yawropaliqlargha latin tilida ügütiletti. Yawropaliqlarning bizdin perqlinidighan yéri yuquri qatlam kishiliri dindin xali mekteplerni échip, özlirining perzentlirige bashqa mekteplerdiki derislikke oxshimaydighan dersliklerni tüzüp, öz ewlatlirigha awam -puqralarni qandaq idare qilishni, chong siyasiy meqsetlerge qandaq yétishni we heqiqi ilim-pen qanuniyetlirini ügetken. Uningdin bashqa at minish, su üzüsh, neyze étish, qilichwazliq, ow owlash, shahmat oynash, yéziqchiliq qatarliq eskerlik we siyasetke a’it derislermu qoshumche qilinghan. Xi esirdin kéyin yawropaliqlar upuq siziqining nérisida yingnining uchidek aqirip körüniwatqan bir nurni körüp qaldi. Bu bolsimu islam dunyasidiki medeniyet oyghinish dewri idi. Her bir medeniyet özige melum bir dinni arqa körünüsh qilish teqdiridin mustesna bolmighanliqi üchün, yawropaliqlarning bu medeniyetni ügünishi dindin mustesna bir ma’aripning bolishini teqezza qilatti. Undaq bolushi islam eqidilirining radikal xiristiyan eqidiliri teripidin ret qilinishqa alaqidar idi. Bir qanche qétimliq ehliselip yürüshi sherq bilen gherb ottursidiki ming yillap dawamliship kelgen qarangghu we qélin perdini nipizlitiwetti. Yéngi échilghan soda yolliri we xelqara qatnashning üzlüksiz tereqqiyati medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürüp, yéngi ma’aripning jush urup rawajlinishigha türtke boldi. Eng deslipide italiyede dindin ayrilip chiqqan boluniye qanun mektiwi quruldi. Uningdin kéyin yeni xi-xw kiche gherbiy yawropaning herqaysi jaylirida faris uniwérsitéti (12-esir);oksiford uniwérsitéti(1168-yili); kémbirij uniwérsitéti(1209-yili) qatarliq aliy mektepler keyni-keynidin quruldi. Biz uyghurlar taza ajizlishishqa qarap yüzlen’gen yeni se’idiye uyghur döliti ze’ipleshishke qarap mangghan 1500-yilgha kelgende bizning uniwérsitétlar taqilip, yawropada 65 uniwérsitét qurulup bolghan idi.

Uniwérsitétlarda tetqiq qilinidighan penler din dersliri bilen cheklinip qalmay pelsepe, qanunshunasliq, meditsina, ximiye, bi’ologiye we edebiyat-senet penlirimu oqutulidighan boldi. Oqutquchilarning penniy sapasi barghanche tereqqiy qilip, dindin ayrilip chiqqan, dinnimu bir ilim qatarida tetqiq qilidighan halet shekillendi. Bu tereqqiyattin iztirapqa chüshüp qalghan xiristiyan étiqadchiliri jénining bériche bu yéngi ma’arip endizisidiki uniwérsitétlarning rehberlik hoququni changgiligha kirgüziwélishqa orundi. Chirkawlar ilim-penni musteqil tetqiq qilidighan meripetperwer oqutquchilargha ziyankeshlik qilip, insaniyet medeniyitining tereqqiyatigha üzlüksiz ziyan sélip keldi. Faris uniwérsitétidiki firoféssor abelyar (1079-1142) xiristiyan dinining xurapatliq bilen tolghan aliy nopuzigha qarshi chiqip, ilim-penning küch qudiritini tekitlep, penniy ma’arip nezeriyesini küchep otturigha qoyghanliqi üchün, chérkaw teripidin bidetchi dep qarilip, eserliri pütünley köydürülüp, nazaret astigha élinghan.

Chirkawlar bundaq bir medeniyet qirghinchiliqini élip bérishta tereqqiyatqa qarshi bir yürüsh pelsepening bash kötürishige shara’it hazirlap bergen. Bu xil pelsepe medrise pelsepisi dep atalghan bolup, u hökümet terepning xelqni basturush we pikir erkinlikini cheklesh éhtiyajini qandurdi. Uning nigizi xiristiyan dinining eqidiliri we bu ziddiyetke tolghan eqidilerning perez we tesewwurgha tayanghan haldiki pelsepiwileshtürülgen nezeriyewi sistimisi idi. Awgustin (354-403) eyni chaghdiki popchiliq pelsepisining atisi idi. Xiristiyan ruhaniliri bu pelsepe arqiliq ewj éliwatqan bidetchilik ma’aripigha qarshi chiqti. Bu pelsepe yawropa quruqluqida 8-esirdin 11-esirgiche bolghan jahalet dewrige saye tashlap turdi. Meselen: medrise pelsepisi ilahyetchilikni téximu idi’allashturup, xiristiyan dinidiki pirinsipal mesilelerni asasiy yadro qilip, xiristiyan dini bilen héch alaqisi bolmighan aristotil pelsepisidin formal logikini dogma halda ajritiwélip, pikirlirining toghriliqini ispatlashta qara qoyuq paydilandi. Uning wekilliri emeliyet we tejiribini qayrip qoyup, özliri toghra dep qarighan diniy eqidilerdin muhekime arqiliq bilimsiz ademlerning közini boyaydighan natoghra yekünlerni chiqiratti. Ular toyunmay kelgen xiristiyan diniy eqidilirini nizamlashturiwélish we nezeriye derijisige kötüriwélish üchün alem we kishlik hayat heqqide pendin xali eksiyetchi bir yolni gherb idi’ologiysige yétekchi qilshni xalaytti. Ular eqliy hadiselerni jénining bériche inkar qilghan bilen özlirining ilahiyet qarashlirini kem kütsiz qilip körsütish üchün eqilge we sap dinlargha a’it islamiy bilimlerge beyet qilishatti. Buni adettiki ademlerning kallisi arqiliq biliwalghili bolmaytti. Ularning meshhur wekilliri xiyali «injil» kelimisini keship qilip, biz kitabning bash qismida tilgha alghan xataliq we ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan injilni bilim we pelsepe bilen perdazlap, xuddi quran kerim heqqide sözlewétip, söz kontikisida kelgen quran dégen namning ornigha bible dégen sözni dessitip ish élip bériwatqandek tuyghu bérishetti. Ular kitablirida, derisliride, nutuqlirida «bible» dep atalghan ajayip bir mukemmel kitabni éghizidin chüshürmeytti. Ular sözleshke tili adetlinip ketken u xiyaliy kitabni we u kitab heqqide meshhur poplarning yazghanliri we notuqlirini heqiqet, menggülük özgermeydighan nerse dep sepsetilerni toqup chiqip, kishilerning héch kalla ishletmey turup, bu eqidilerni shertsiz qobul qilishini teshebbus qilishatti. Bu pelsepe xiristiyan dini eqidichilikining jéni bolup, uning eqilni chetke qaqmaydighan yéri, din heqqidki munazire we tetqiqatlarda özliri yol qoyghan da’iride, özlirining diniy mewqesining toghriliqini ispatlap bérishke küchining bériche ilimliklerge ilham bérishtin bashqa ish emes idi. Medrise pelsepisini küchep terghip qilghanlar dunyadiki nopuzluq dinlarda bash kötürgen radikal iddiylerni nezeriywi pirinsip qilip, eqil arqiliq eqliylikni chetke qéqip, özlirining izdinishliride din we pendin uzaq bolghan bidet mesilelerni bimene shekilllerde talash-tartish qiliship insaniyetning eqil közini kör qilghandin kéyin meqsetlirige asan yételeydighanliqini tesewwur qilishqan idi. Ular heqiqetni bilip tursimu, rengwazliq qilip, da’im kishilerning diqqitini «jennettiki etir gülning tikini barmu yoq?», Perwerdigar özi kötürelmeydighan sheyini yaritalamdu?»,«Perishtiler néme yeydu?»,«Sheytan erkekmu chishimu?»,«Tuxum awalmu chöjimu?», «Bir dane yingnining uchida qanche perishte turalaydu?», «Qiyamet bolghanda ölgen ademler tirilse yash bolamdu yaki qérimu?», «Qarighu chashqanning qanche közi bar?» Dégendek insan eqli yetmeydighan mümkinsiz so’allargha jawab bérishke jelip qilatti. Bu xil pelsepe sistémisini kamaletke yetküzgen kishi tomas akwinas (1225-1274) bolup, uning «ilahiyet qamusi» dégen esiri xiristiyan dini jemiyetlirining inskilopidiysi bolup qalghan. U bu eserde «bilim eger dingha xizmet qilishni meqset qilmisa haramdur» dégenni otturigha qoyghan.

Tomas akwinasning alem, tengri we mewjudat heqqidiki qarashliri xiristiyan din dunyasida meshhur bolup, u özining «alemiy qanun» dégen kitabida insaniyetning ilim-pen netijiliri heqqidiki bilimlerni süyistimal qilip, shu arqiliq xiristiyan dinining muqeddes kitabliridiki yétersizliklerni teqwadarlardin sir saqlash meqsitide:-biblidin melum bolishiche pewerdigar pütün alemning tertipini öz derije séstimaliri boyiche orunlashturghan, eng töwen derije jansizlar dunyasi, uningdin yoquridikiliri ösümlikler dunyasi, uningdin yoquridikiliri haywanatlar dunyasi, uningdin téximu bir baldaq yoquridikiliri bolsa adem, uningdin yoquriliri peyghemberning shagirtliri, uningdin yoquridikiliri peyghemberler, uningdin bir derije yüksek turidighanliri perishtiler, hemmidin yüksek pellide turidighanliri xudadur, -dégenni ilmiy ispatlashqa orunghan.

Medrise pelsepisi xiristiyan dinidin tashqiri bolghan insaniyetning bilim xezinisi üstige qurulghachqa, uningda ayrim ijabiy tereplerning barliqini inkar qilghili bolmaydu. Emma uningdiki ilimge wekillik qilidighan terepler xiristiyan diniy eqidisining möjizisi emes. Tomas akwinas «mewjudatlar ichide yuquri derijilikler töwen derijiliklerni idare qilidu, töwen derijilikler yuquri derijiliklerning qomandanliqigha boy sunidu, qewtmu-qewet idare qilinish we idare qilishtin ibaret bu mentiqe alemning qanuniyitidur» dep körsetti. U eqil we talantni terghip qilip, küchlüklerning haman talant we eqil terepte turidighanliqini otturigha qoyghan bolsimu, eqilsiz, bilimsiz lerning, bilimge, hoquqqa we talantqa intilishi xudagha qilinghan asiyliq dep chüshendürüp, ottura esirning radikal diniy ilahiyetchilik ramkisidin qutulalmay obiyktip qanuniyettin chetnep ketti. Démek u xuda, alem we adem heqqidiki bu ijabiy qarashlirini qanuniyetke uyghun derijide chüshendürishke ajizliq qildi.

Kéyin chérkaw pelsepisi namida bir türlük pelsepe éqimi isyankarane qiyapet bilen bash kötürüp chiqip yawropa jahalet asminida xire bir nur chaqnatti we chérkaw pelsepisining ze’ip tereplirini yorutti. Buning bashlamchisi oksiport uniwérsititétining proféssori rozir bikon (1214-1294) «bilish tejribige tayinishi kérek, tejiribe hadisini tonushning sewebi, nopuzluqlar(bolupmu xiristiyan jemiyitide ming yildin artuq put térep turghan) gha qarighularche choqunushqa bolmaydu, ilim-penni emeliy delilleshtin ötkezmey turup aq dése aq, qara dése qara dewérish xurapattur!» Dégen idiyeni teshebbus qildi. U ömür boyi maddining ichki qanuniyetlirini échip béridighan fizika, ximiye qatarliq penlerni tetqiq qilip, tejirbe-sawaqliridin bu xil pelsepiwi qarashlirini ispatlashning nurghunlighan tewrenmes pakitlirini tépip chiqti. Bu pelsepe ottura esir qarangghuliqini ghuwa derijide bolsimu yuritalmighanliqigha qarimay, eyni dewrdiki aktip islami medeniyet hadiseliri (bu heqte kitabning bashqa bölekliride toxtulimiz) bilen birlikte qanche esir kéyinki yawropa idi’ologiyside yüz béridighan diniy cheklimilerdin xaliy medeniyet hadisilirining meydangha kélishide hamildarliq rol oynidi.

Ottura esirde xiristiyan eqidisi insaniyetning özi bilen chiqishalmaydighan barliq medeniyet hadiselirige, bolupmi islam idi’ologiysige öchmenlik bilen qaraytti. Islam dinining eqidiliri bilen prinsipal mesilelerde chiqishalmaydighan xiristiyan dini uning radikal we xurapiy nezeriyeliri bilen qorallinip, ilim-penning tereqqiyatigha tosqunluq qilip kelgen idi. Shunga ular özlirining ajiz we kemtük tereplirini yoshurush üchün bir tereptin qedimki dindin xaliy medeniyet hadiselirini we islami eqidilerning yamrap kétishini tossa yene bir tereptin ilim-pende bügünkidek, xiristiyan dini bilen qilche munasiwiti bolmighan ilim-pen tereqqiyatining pütün dunyagha yéyilip ketishidin ensireytti. Shunga ular kütülmigen hadiselerdin saqlinip qélish üchün dinni merkez qilghan ilim-pen we edebiyat-senetni küchep perwish qilishqa alahide küch serip qildi.

Bu dewrde xiristiyan dunyasida tashqiy jehette tinchliq höküm süriwatqandek qilghan bilen ichki jehette chirkawlarning qurghaq diniy munajatlar, du’a-tilawet shé’irliri we xiristos hékayiliri, peyghember murtlirining mektup we seper xatireliri we diniy tiyatirlar merkez qilinghan medeniyet hadiselirige qarshi halda xelqning xiristiyan dinigha bolghan naraziliqini ipadilep béridighan mezmundiki ammiwiy sorunlarda qoshaq eytishish, aylinip yürüp oyun qoyush, ammiwiy yighilishlarda qissilerni sözlesh, xelq naxshilirini éytish, muzika chélish we komidiye oynash pa’aliyetliri arqiliq diniy xurapatliqqa qarshi ghayet zor bir heriket barliqqa kelgen bolup, xiristiyan jemiyetlirining öchmenlik qilishi we ziyankeshlik qilishigha bahane seweb tughdurup berdi. Bu xil folklor heriketlirining meydangha kélishi sheher edebiyat-senetining güllinishige yol échip berdi. Sheher ahaliliri yanchiliqtin kelgenliktin, ularning edebiyati mezmun we shekil tereplerdin xelq folklorigha warisliq qilghan bolup, uning janirliri her xil, siyujitliri ré’al turmushtin élinghan, istilistikiliq wastilar we türlük obrazlarni yaritish, til ishlitish we orundash jehette janliq bolushtek alahidilikliri bilen kishining diqqitini alahide jelip qilatti. Bu edebiyat mezmun jehette xiristiyan eqidisidiki qarangghuluqlarni pash qilishni özige asasiy pirinsip qilghanliqtin, uningdiki ötkür daritma we keskin tillar xiristiyan dini eqidisini destek qilip özlirining shexsiy menpe’etlirini qandurup kéliwatqan yuquri qatlam kishiliri we diniy rohanilarning kemsitishi we mesxire qilishigha uchrighan. Bu edebiyat hadiseside «tülke heqqide qisse» dégen’ge oxshash wekil xaraktérge ige eserler meydangha kélip, xiristiyan chirkawlirining meniwiy jehettiki hökümranliqini tewritip, xiristiyan dinining merkizi bolghan rimda xiristiyan diniy eqidilirini inkar qilidighan dunyawi edebiy oyghinish herikitining meydangha kélishige asas salghan.

Mundaqche qilip éytqanda yawropa oyghunish herikiti diniy öktichilerning bir qétimliq idé’ologiye saheside élip barghan dewr bölgüch islahatidur. Medeniyet saheside meydangha kéliwatqan yéngi qan özlirining maddiy we meniwiy éhtiyajini qandurushta jangha esqatidighan ilim-pen bilimlirige éhtiyajliq idi. Buning üchün yawropa medeniyitining süt anisi dep qaralghan qedimki yunan we rim medeniyitini bashqidin janlandurush arqiliq chakina we radikal diniy boyunturuqlardin qutulmisa bolmaytti. Yéngidin gülliniwatqan islahatchilar qedimki yunan we rimning pelsepe, edebiyat-senet eserliri we tarixi asare-etiqilerini keng-külemde toplap, xiristiyan dini tarqalghandin kéyin yoqap ketken kilassik medeniyetni yéngi bashtin tetqiq qilishqa kirishti.

Xiristiyan dinining yawropadiki merkizi dep qaralghan konistantipol ejdadlirimiz teripidin istila qilinghandin kéyin xiristiyan alimlirining mutleq köp qismi italiyege qéchip bérip, özlirining teqdiri heqqide bashqidin oylanghili bashlidi. Ular yunan, rim we islam medeniyitige a’it kilassik medeniyetni tetqiq qilish dolqununi shekillendürdi. Eyni waqitta italiye siyasiy jehettin chak-chekidin bösülüp ketken bolup, iqtisadiy tereqiyati tekshisiz, tereqqiyati ilgiri ketkenler bilen arqida qalghanlarning perqi intayin chong bolup, bezi rayonliri ottura esir qarangghuliqida yashisa islam dunyasi bilen bolupmu gherbiy asiya döletliri bilen qoyuq alaqide bolghan wenitsiye, genoya qatarliq bezi sheherliridiki xéli burundin bashlap dindin tashqiri ma’arip terbiyesi körgen aq söngeklerning kéyinki ewlatliri soda sana’ette tereqqiy qilip, xi esirdin bashlapla yawraziye (yawro-asiye) chong quruqluqining iqtisadini konturol qiliwalghan idi. Bu dewrde diniy islahat heriketliri yawropani qaplap ketti. Yawropa siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehetlerde keng külemde islahat élip bérish arqiliq fé’odalliq jemiyetning qalqini bolup qalghan xiristiyan dinigha shiddet bilen zerbe bérip, ularning ming yildin ashqan nopuzini ul téshidin tartip tewritip qoydi. Bezi peylasoplarning éytishigha qarighanda, bu hadise insaniyet öz béshidin kechürüp baqmighan mislisiz bir inqilabiy heriket bolup, bilim, eqil we talant qedirlen’gen, xurapatliq we jahalet qesri pachaqlap tashlanghan bir altun dewr bolup qaldi. Yawropadiki xiristiyan chérkawliri xuddi wetinimizdiki tajawuzchilar bilen til biriktüriwalghan appaq xoja dewridikige oxshash yawropadiki nurghun ellerde heddi-hésapsiz yer-mülük we mal-dunyagha ige boliwalghan idi. Chérkawlar naheqchiliq bilen tolghan fé’odalliq hakimiyet chüshenchilirige xiristiyan dinining palaket chapinini keydürüp qoyghan idi. Xuddi eyni chaghdiki uyghur jemiyitige oxshash diniy eqidiler siyaset we qanun derijiside tonulghachqa, periqliq biblelerdiki söz ibariler oxshimighan döletlerde dölet qanuni ornigha dessitilip, insaniyet jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatining put-qolidiki kishen’ge aylinip qalghan idi. Yawropa yéngliqqa köchüsh herikiti awan’gartliri aristotil, eplatun, soqrat we pipagur eserliridiki insanperwerlik nezeriyilirini zamanisigha yarisha özleshtürüp we tereqqi qildurup, zamaniwiylashqan humanizim(gumanizim?) Iddiysi bilen xiristiyan dinining idi’ologiye sistémisigha ejellik zerbe berdi.

Humanizim hadisesi eyni dewrdiki yawropa oyghunish herikitining yadrosi bolup, uning tüp nigizi xiristiyan dinining ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan boyunturiqidin qutulushni merkez qilghan. Humanizim yéngiliqperwerler we din islahatchilirining diniy ton bilen niqapliniwalghan fé’odalizimgha qarshi turup özlirining siyasiy we iqtisadiy ornini qolgha keltürishtiki idiywi qorali idi. Tarixta kishiler her qandaq bir dinni özlirining étnik we ammiwiy menpe’etlirini qandurushning wastisi süpitide paydilinip kelgen. Shuninggha oxshash xiristiyan dinini konturol astigha éliwalghan hökümran siniplar diniy étiqadchilar arqiliq bir tereptin yat dindiki kishilerning özlirining igilik hoquqlirigha chang sélishining aldini élip kelgen bolsa, yene bir tereptin dindin xelq arisida yüz bérish ihtimali bolghan her türlük isyanlarni basturushning qorali süpitide paydilanghan. Hökümran siniptikilerge nisbeten éytqanda étiqadchilar meqset emes wasite, adem emes nerse bolup, ularni özlirining menpe’etlirige asasen xalighanche qurashturup, xalighanche chuwup oynaytti. Xiristiyan jemiyitimu xuddi yuqiriqi teswirdikidek halette bolup, özige hökümranliq qiliwatqan siyasiy gorohlarning qul-dédikige aylinip qalghan idi. Ular xuddi yéqinqi zaman tariximizda ötken jahalet pirlirigha oxshash bir tereptin tajawuzchi xitaylarning könglini élishqa orunsa yene bir tereptin qurandin xata tebligh chiqirip xelqning nijadiyet (hidayet) yultuzini eqil asminimizdin saqitiwetken idi. Ularning hemmisining teshebbusi: allah alemlerning yaratquchisidur, hemmini bilgüchidur, hemmige qadirdur, xuda (xuda dégini özlirini körsitetti) hemmidin üstün turidu, insan tughulishidinla gunahkar mexluq, pes we erzimes nerse,-déyishtin ibaret bolup, özliri allahning qiyapitige kiriwélip, bilindürmestin milletni zawalliqqa élip baridighan mustemlike patqiqigha paturup qoydi. Özlirining déginidek allahning yoli bilen mangmay xelqning, allahning eng eziz qilip yaratqan keshpiyati hésaplangha insanni qul emes hetta quldinmu töwen bolghan haywan ornigha chüshürüp qoydi.

Chékawlar terghip qilghan ewliya-enbiyalar bilen ilahiy nopuz emeliyette hökümran siniplarning étiqadchilarni menggülük béqindiliq orungha chüshürüp qoyidighan bir qatar bilim wastisi arqiliq toqup chiqirilghan izish we ézilishni bizep körsütidighan pelsepiwiy sistéma idi. Eyni waqitta humanistlar dep atalghan heqiqiy étiqadchilar we yéngiliq perwerler bolsa ademning izzet-nepsini, kishlik qedir-qimmitini, insaniy heq-hoquqlirini merkez qilishni teshebbus qilip, insan tebi’itining aliyjanapliqini medhiyelep, insanning nopuzini yuquri kötürüshni oylaytti.

Insanning tebi’itidin alghanda xiristiyan dinining tüp nigizi ularning arzu heweslirining ottursida chiqishalmasliqtin ibaret ré’al ziddiyetni inkar qilghili bolmaytti. Xiristiyan dini tereqqiyat jeryanida esliy mahiyetidin bara-bara yiraqlap, hökümranlarning, tajawuzchilar ning menpetige wekillik qilidighan, awam-xelqni kemsitidighan nezeriyewi ramkigha aylinip qalghan idi. Ular yene bashqa dinlargha oxshash ré’al dunyadiki rahet -paraghettin waz kéchip, azap we oqubetlerge sewrichanliq bilen chidap, baqi dunyaning hozuri üchün terkidunyaliq kochisigha kirishni terghip qilidu. Mana bu teqwadarlarning ré’al dunyadiki milliy zulum we irqiy qirghinchiliqqa chidap, tajawuzchilar we zorawan küchlerning menpe’eti üchün xudaning namida toqup chiqirilghan sepsete idi. Emeliyette bolsa kishlik turmushning meqsiti ré’al dunyadiki rohiy, maddiy we meniwiy heq-hoquqlirini qoghdap, hörlükke we bexitke érishishtin bashqa nerse emes. Insan ré’al turmushning yaratquchisi we behrimen bolghuchisi, insan bilimge intilishi, tebi’et heqqide izdinishi, maddilarning qanuniyitini tépip chiqishi, senet we hayatning me’ishetliridin zoqlunishi, her türlük ijtima’i munasiwetlerning xushalliqliridin behrimen bolushi kérek idi. Xiristiyanlar bilim élish, madda we roh heqqide izdinish, rahet we aktip bir shekilde ishlepchiqirish pa’aliyetlirige qatnishish, yaratqan netijiliridin hozurlinish, bay bolush qatarliqlar esli insan tebi’itidin kélidighan allahning iradisige uyghun bolghan insaniy exlaq -peziletlerni he dése inkar qilghachqa bu din ikki ming yildin béri insaniyet jemiyitige tebiy we saghlam bir shekilde yiltiz tartalmay xiristiyan dini sorunliri körünishte diniy, emeliyette insanning eqli yetmeydighan mesilelerni shekilwazliq qoghliship bir terep qilidighan heywisi yoq bir meydangha aylinip qaldi. Din we penniy bilimler bilen toyunghan dantiy, shékispir, bukkacho qatarliqlar islam heqqide biwasite toxtalmighan bolsimu quran kerimdiki heqiqetlerge yéqinliship, ayetlerde éytilghandek «bayliqqa intilish we allahning nazu-nimetliridin xalighanche hozurlunush bexittur» dep qarighan.

Humanizimchilar nöwitide xiristiyan dini bilen islamiy eqidiler heqqide köp izden’genler bolup, ular nezeriye sépide emeliyetchan bolushni terghip qilip, alliburun din bolush xususiyitidin ayrilip qalghan xiristiyan eqidilirini inkar qilghan. Ular bilimni, kishlik qedir -qimmetni terghip qilip, nadanliq, xurapatliq we kitabwazliqqa qarshi turghan. Humanizimchilarning yene bir wekili lé’ornado dawinchi bolup, u «allah yaratqan dunya ubiyktip mewjuttur, tebi’et dunyasidiki hadiseler allah yaratqan qanuniyetke boy sunidu» dep qarap, diniy rohanilarning allahning wehisi ornigha dessitiwalghan biblediki bayanlirini tenqitligen. Yene humanistlardin dawinchi «bigunah kishilerning xiristiyanlarning sésiq ewrizige chüshüp kétishtin agahlandurayli! Bu aldamchilarning qolidiki bilim rengwazliqi bilen tolghan heqiqiy din we wehidin yiraq bolghan atalmish muqeddes kitablarni ot yéqip köydiriwéteyli! Neyrengwazlarni dargha ésip öltüreyli! Qarangghuluqtin chiqip, ilim-penning ichidin heqiqetni tapayli!» Dep chaqriq qilidu. Kopérnik bolsa xiristiyan diniy jemiyetliridiki saxtapezliklerni échip tashlashni, heqiqiy hayatqa yüzlinip, tebi’et dunyasidin allahning heqiqitini tépishni; birono kishilerni eqil idrakning parlaq nuri yorutup bergen heqiqetke tayinip, xiristiyan dinining bu heqte éytqanliridin gumanlinishni; galiliy kishilerge saxta diniy kitablarning quli bolup qalmasliqni, allah öz qoli bilen yaratqan ka’inattiki möjiziler arqiliq heqiqiy étiqadni tépip chiqishni buyrighan.

Yawropada dunyagha kelgen edebiyat-senet oyghinishi we sana’et inqilabi alliqachan ilahiy küchini yoqutup qoyghan xiristiyan dinining xarabiliqqa tolghan hakimmutleq nopuzini berbat qilip tashlidi. Bu ikki qétimliq chong inqilap, humanizimning taza güllen’gen dewridiki ilghar mutepekkurlarni yéngiche bilish nezeriyesi we métodologiyining tüpki idiyiliri bilen temin etti. Ular meripetperwerlikni terghip qilip, xiristiyan medeniyet hadisesining qatmal we radikal idiylirige qarshi turup, diniy jemiyetlerning yasalma ilahiyyetchiliki we alem heqqidiki eslige keltüriwalghusiz derijide burmilinip ketken alem heqqidiki qarashlirini süpürüp tashlap, qanche yüz esirdin béri insaniyetning bilish iqtidarigha saye tashlap kelgen xiristiyan dinining gherezlik qurashturup chiqilghan «ilim-pen qesri»ni buzup tashlap, tebi penlerdin paydilinip, iqtisadni güllendürüp, milletni runaq tapquzushtiki tusalghularni süpürüp tashlash üchün kengri imkaniyet yaritip berdi.

Yawropadiki humanistlar madda we roh heqqide keng da’irilik izdinishlerni élip bardi. Ularning zor köpchiliki alemlerning bir yaratquchisining barliqini inkar qilmisimu, biblege we bible telimatigha guman bilen qaridi. Insaniyetning eqil parasiti bilen pelsepiwi tereptin dashqaynaq qiliwétilgen xiristiyan medeniyitining ana menbesi bolghan bible we bible heqqidiki nezeriyelerning yéngi qan, eqilge uyghun métot bilen chüshendürülishini asasi kün tertipke qoydi. Beziler tejirbidin érishken we étiqadtin érishken ikki xil heqiqetni teshebbus qildi. «Bu ikki xil heqiqet öz-ara bir-birini toluqlaydu, tereqqiyatni ilgiri süridu, teqezza qilishidu, insaniyetning qedir-qimmiti, maddiy we meniwiy bayashatliqini wujutqa chiqiridu» dep qaridi. Ularning wekilliridin biruno qatmallashqan, merkezdin éghip ketken xiristiyan dini eqidilirini ret qilghan bolsimu, pütkül ka’inatni yaratqan bir qadir küchning mewjut ikenlikini, tebi’ettiki insan eqli yetmeydighan möjizilerning sirliq bir küchning insaniyetke zahir bolishidin ibaret hadise ikenlikini otturigha qoydi. Galiliy allahni tebi’et we hayatliqtin tashqiri dep qarap, uning alemning mewjut bolup turishidiki heriketlendürgüch küch ikenlikini keskinlik bilen étirap qildi. Emma ularning ortaq inkar qilghini saxta we neyrengwazliq bilen tolup ketken xiristiyan eqidisi idi.

Ende

28.06.06

Yettinchi bab

Xiristiyanliq Enenisi Yawropa Medeniyitining Özi Emes

Uyghur medeniyiti islam dinining özi bolmighinidek yawropa medeniyitimu xiristiyan dinining özi emes. Uyghur islam medeniyiti dégen atalghuni islam dini dégen atalghu bilen, yawropa medeniyiti dégen atalghuni xiristiyan dini dégen atalghu bilen periqlendürüp chüshenmigende, nezeriye jehettin orunini tolduriwalghili bolmaydighan xataliq kélip chiqidu. Yene bashqiche qilip éytqanda islam medeniyiti tereqqiy qilish jeryanida bügünki xiristiyan medeniyitining tüp alahidiliklirini özige jemligen, xiristiyan medeniyiti yawropa medeniyet oyghunishidin kéyin islamiy tüske ige bolghan. Bu hadise hazirghiche her ikki dindiki medeniyet hadiselirini tetqiq qilghuchilarning nezeridin saqit bolup turmaqta. Xiristiyan dinini islamiy qimmette, islam dinini xiristiyaniy qimmette tesewwur qilip, ikki din arisida xuddi ikki éghizliq öyning birde ichkirisige birde tashqirisigha chiqip yüriwatqan kichik balidek yashawatqanlar din bilen medeniyetni, étiqad bilen téxnikini, namratliq bilen bayashatchiliqni perq qilalmighanlar bolup, ular burnining uchidiki menpe’elerge aldinip, kim kempüt berse shuning arqisidin, kim süngek tashlisa shu öyning keynidin kételmey yashawatidu. Xiristiyan diniy eqidisige hewes bilen qarighan wetendashlirimizning neziride xiristiyan eqidisi medeniyet we ilim-penning simiwoli bolup, islam qalaqliq, nadanliq we namratliqning simiwoli bolup qalmaqta. Emeliyette yawropada ilim we din ikkisining otturisida köwrüklük rol oynawatqan nersining islamiy medeniyet oyghinish herikitining yawropadiki xiristiyan dini étiqadidin tashqiri bir hadise ikenlikini chüshen’gen bolsa idi, özining tepekkur we pikir jehette din tarqatquchi missi’onérlar teripidin qanchilik derijide aldanghanliqini, az-tola iqtisadiy paydigha érishken bilen, rohiy jehettin neqeder büyük bayliqtin mehrum bolup yashawatqanliqini bilip yetken bolatti. Biz bu yerde tekitlimekchi bolghan nerse islam medeniyiti-del siz yawropadin izlewatqan bir türlük medeniyet bolup, bügünki künde islamiy ellerning pen téxnika we iqtisadning tereqqiyatida arqida qalghanliqi hergizmu islamning, quran kerimning yaki islamgha étiqad qilip yashawatqanliqning sewebidin bolghan emes. Belkim heqiqiy islamiy yashawatqanlar yawropadiki insaniyetke bexit we hörlük keltüriwatqan medeniyetni yaratqan we xiristiyan dinining jahaletlirige ewlatmu-ewlat ejellik zerbe bérip, dunya, adem we ka’inatning qanuniyetlirini allahning iradesige asasen idare qiliwatqanlar bolsa kirek. Shunga melum bir nuqtidin islam étiqadini, islam medeniyitidin, xiristiyan étiqadini xiristiyan medeniyitidin ayrip qarighan yaxshi. Chünki xiristiyan medeniyitige islam medeniyet hadiseliri, islam medeniyitige xiristiyan medeniyet hadiseliri üzlüksiz türde tesir körsütüp, bir-birini aktip we passsip tereplerdin toluqlap kelgen. Bu jehettin éytqanda heqqiy yawropa medeniyitige mayil bolghan diniy medeniyet, xiristiyan medeniyiti emes eksiche islam medeniyitidur.

Dunya tarixigha nezer tashlaydighan bolsaq herqandaq diniy we siyasiy mewqe melum bir étnik yaki siyasiy goruhning janijan menpe’etini aldinqi shert qilip kelgen. Meyli dini yaki siyasiy mewqe bolsun özlirining teshebbusuni milliy yaki ijtima’i menpe’etlirige layiqlashturup, öz tereptarlirini köpeytishte haman insaniyetning ilghar ilim -pen qarashlirini shexsiy menpe’etlirige uyghun bir shekilde nezeriyewi jehettin yorutup bérishke orunup keldi. Biz uyghurlarning bu jehettiki tereqqiyatimiz qanche esirdin béri dewrning ihtiyajidin chiqalmighachqa milliy tepekkurumizni milliy menpe’etimiz üchün aktip bir shekilde xizmet qilduralmay haman yat milletlerning bezide din siyasetning, bezide siyaset dinning niqawigha kiriwalidighan, peqet özlirining milliyetliki üchün xizmet qilidighan milliy medeniyitining tesirige uchrap özlikimizdin bara-bara yiraqlap kettuq. Islam dini bilen islam dinini, xiristiyan dini bilen xiristiyan medeniyitini ayrip chüshenmiduq. Islam dégen sözning tar menide noqul dinni, keng menide islam medeniyitini, xiristiyan dégenning tar menide xiristiyan dinini, keng menide xiristiyan medeniyitini körsütidighanliqini, bu ikki dinda pirinsipliq periqlerdin bashqa ortaqliqlar bar bolghangha oxshash, islam medeniyiti bilen xiristiyan medeniyitining arisidimu kishini heyran qalduridighan derijide ortaqliqlar we oxshimighan derijide perqlerning barliqini inchike bir shekilde aydinglashturalmay, bezide ularning ottursidiki perqni inkar qilsaq bezide ular arisidiki periqni ilgha qilalmay kéliwatimiz. Bizni eng qaymuqturiwatqan nerse shu din we medeniyet hadiselirige qumandanliq qiliwatqan siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy küchlerning özliriningkini toghra qilish üchün allah hemme ademge bilish we bayqash iqtidarini ortaq bergen ilim-pen möjiziliridin qandaq paydiliniwatqanliqtin ibaret yoshurun sirdur. Biz bu sirni téxiche yéshelmey yürgechke héli gheripliklerning édilogiysini, héli sherqliqlerning édilogiysini toghra dep qarap, bayqighanlirimizning toghriliqini, milliy tepekkurimizdin ayrilghan halda ispatlashqa zoruqup, birdem dinning oxshimighan dewrlerdiki milliy menpe’et üchün qiliwatqan xizmetliridin tughulghan kapitalizim, sotsiyalizim we radikalizim qatarliqlarning arqisidin milliy sépimizni buzghan halda yügürep yürsek héli özimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy eqidilirimizdin gumanlinip, ümüdsizlik patqiqigha chongqur pétiwatimiz. Bundaq bolushi bizning gherb we sherq, islam we xiristiyan dinlirigha a’it türlük bilimlerni ügünish, tetqiq qilish, pishiqlap ishlesh, shu asasta özimizning milliy menpe’etige payda keltürüsh sezgürlikimizning piship yétilmigenliki bilen baghliqtur. Bizning xiristiyan dini we medeniyti uyaqta tursun, özümiz bilen ming yildin béri yashawatqan islam dini we medeniyiti, xitay we xitay medeniyiti heqqidiki chüshenchilirimiz bilishning eng eqelliy derijisigimu yetmigen. Bizning bu heqte qilidighan ishlirimiz köp we japaliq. Bu kitabta xelqimizge xiristiyan dini, xiristiyan medeniyiti, yawropa we yawropa medeniyiti heqqide chüshenche bérishni meqset qilghanliqimiz üchün pikirimizni bashqa terepke shaxlatmaymiz.

Yawropa medeniyitining xiristiyan medeniyiti ikenlikini uduldin-udul inkar qilmisaqmu, uning xiristiyan dinining özi emeslikini yawropa medeniyet oyghinish dewridiki hadiseler arqiliq chüshendürüshke orunimiz. Yawropa medeniyet oyghinish herikitini yawropa édi’ologiyisining xiristiyan dinining radikal idiyelirige qaritilghan edebiy oyghinish herikitidin ibaret islahat dewridiki bir qatar tereqqiyatlardin ayrip chüshendürgili bolmaydu.

Edebiyat-senetning janlinish herikiti xiristiyan dinining merkizi italiyede meydangha kelgen bolup, bir qisim awan’gartlar kilassik medeniyet we edebiyat-senetni qobul qilsh arqiliq xiristiyan dinining tereqqiyatni boghidighan ramkilirini inkar qilip, insanperwerlik idiysini teshebbus qildi we yawropaning xiristiyan dinning boyunturuqliridin qutulghan yéngi medeniyet herikitining asasini saldi. Ularning pishwaliri danté aligéri (1265-1331), pétrarka(1304-1374), bokkachchu (1313-1375) qatarliqlar idi.

Danté 1265-yili florénsiyidiki sunghan aq söngek a’iliside dunagha kelgen bolup, ösmürlik chaghlirida xiristiyan dinidin xéli mukemmel terbiye alghan, qedimki yunan pelsepesi we edebiyat-senitini pishshiq ügen’gen. U kéyin florénsiye sheherining memuri emeldari bolghan bolup, xiristiyan dinining ma’arip, edebiyat-senet we sheher memuriyitige arlishishigha qarshi turghan. U bu ishi üchün eyni waqittiki italiye jemiyitide nopuzi üstün bolghan xiristiyan rohanilirining qattiq qarshiliqigha uchrap, 1302-yili sürgün qilinghan. U sürgün jeryanida xiristiyan dinining biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan méhnetkesh xelq bilen uchrushup, xiristiyan dinining kishlik hayatqa keltürgen balayi apetlirini chongqur körüp yétish pursitige érishken. Danténing «ilahiy komédiye» dégen shé’iri esiri yawropa edebiy oyghunish dewrining wekil xaraktérge ige esiri bolup, uningda ottura qedimki zamandiki senet bilen pelsepe mujessemlen’gen. Xiristiyan dinining qarangghu terepliri yüksek bediy maharet bilen teswirlen’gen. Bu kitabning mezmuni muqeddes kitablardiki ilah, adem, duzax, jennet, gunah, azap we paklinish qatarliq meselileni chöridigen bolup, xiristiyan dini bashlap mangghan yoldiki étiqadchilarning ijtima’i hayatigha yiltiz tartqan kirzis éngi qurulmisi mesxirilik, tili yomurluq we kinayige tolghan halda ipadilen’gen. Hejimi 14000 misradin ashidighan bu yirik eser duzax, mehshergah, jennettin ibaret terkiplerge bölinidu. Bu zor hejimlik dastanda eserdiki bash qehriman «men»ni qedimki rim sha’iri wérchilliy bilen uning meshuqi biyatliz duzax, mehshergah we jennetni ziyaret qilduridu. Ular ziyaret jeryanida diniy rohanilar we ularning egeshküchi murtlirini duzaxta, menpe’etperwer zatlar we xelqperwer padishahlarni jennette köridu. Dantiy bu eserde eqil édrakni medhiyelep, xurapatliqtin, diniy radikal idiyelerdin azat bolushni, bilimge intilish, kilassik medeniyetke sel qarimasliq qatarliqlarni teshebbus qilghan.

Pétrarka 1304-yili tughulghan plorénsiyilik sha’ir bolup uning dunya edebiyatida meshhur dep qaralghan sonitlirida, xiristiyan dini rohaniliri keltürüp chiqarghan jahaletlik yillardiki diniy mustebitlik we xelqning échinishliq hayati meyüslik bilen teswirlen’gen. U edebiyatta tunji qétim xiristiyan dini teripidin konturol qiliwélinghan edebiyat-senettiki zahitliq, diniy tüs arqiliq perdazlinidighan sirliqlashturmichiliq qatarliq xiristiyan pelsepisining senetning üstidiki boyunturuqlirini buzup tashlap, muhebbetni biwasite teswirlep, nazuk pisxik hadiselerni ré’alliqqa sadiq bolghan halda teswirlep, allahning heqiqi küch qudiriti we uning tebi’ettiki möjizillirini medhiyeligen. U bir tereptin xiristiyan dini ademlerge yükligen tengrilik xususiyitini inkar qilsa yene bir tereptin uningdiki cheklimilik tereplerni rastchilliq bilen teswirlep, uning yaritilmish obékitlar ichide pilanliq, progirammiliq we nishanliq élip baralaydighan ijtima’i küreshlirige hésidashliq qilip, özining meripetperwer we xelqperwer idiyesi arqiliq xiristiyan dini keltürüp chiqarghan hakimmutleq idé’ologiyeni inkar qilghan. U rohni, maddini, hayatni, ilah we ademlerni chongqur közütüp, xiristiyan pelsepisidiki cheklimilik tereplerni keskinlik bilen inkar qilip, rim watikanigha shidddet bilen hujum qilghan we uning etrapidikilerni allahning heqiqiy iradisige asiyliq qilghan qanxorlar dep atighan.

Bokkachchu 1313-yili tughulghan. U xelq arisida tarqilip yürgen xiristiyan diniy eqidisdin mustesna haldiki epsane-riwayet we tarixiy weqelerni asas qilip, xiristiyan diniy jemiyetlerining kechürgüsiz jinayetlirini ré’al turmushqa sadiq bolghan halda pash qilidighan insanperwerlik idiyisi bilen sughurrulghan «on künlük söhbet» namliq eserni yézip chiqqan. Bu romanda xiristiyan rohanilirining yalghanchiliqi, achközliki, shehwetperesliki, din hamiylirining kalwaliqi, peskeshliki we rehimsizliki qatarliqlar échip tashlanghan bolup tenqitning tigh uchi xiristiyan dinining eng nopuzluq orgini hésaplangha rim watikanigha qaritilghan. Kitabta xiristiyan dini eqidisidiki insaniy tengsizlik ret qilinip, insanning tughulush bilenla teng barawer ikenliki, kélip chiqishigha qarap aliyjanap we pes dep ayrishqa bolmaydighanliqini küchep tekitligen. U bu esiride sap muhebbetni medhiylep, shexisning maddidin we rohiy hadiselerdin sezgü ezaliri arqiliq hozurlinalaydighan hoquqqa intilidighanliqining teripleshke erziydighan pezilet ikenlikini otturigha qoyghan. Bu kitab élan qilinghandin kéyin chirkaw we diniy rohaniylarning qattiq qarshiliqini qozghap, aptorning hayati xewip ichide qalghachqa, jemiyette küchlük zilzile peyda qilghan we bu xil idiyening téz tarqilishigha seweb bolup qalghan.

Uningdin bashqa lé’ornardo bironiné (1369-1444) bilen lornitsi’o walla(1407-1457) qatarliqlar bar. Lé’ornardo bironiné chirikleshken xiristiyan idi’ologiysining ma’arip idiyesini tenqit qilip, qedimki milliy enene asasida moda ma’arip sisitémisi yaritip, xiristiyan dinining ma’arip endizisini buzup tashlash heqqide «florénsiye tarixi» dégen kitabni yézip chiqip, diniy jemiyetlerning xelqning qudret tépishini boghudighan bir qatar ma’arip endizisige ejellik zerbe bergen.

Lornitsi’o walla dunyagha dangliq tilshunas bolup, özining uzaq yilliq qedimiy eserlerni tetqiq qilish emgikidin paydilinip, rim watikanining bile we bible heqqidiki nurghun mesilelerde saxtapezlik qilghanliqini, ularning oxshimighan dewrde muqeddes kitablarni xalighanche özgértip, «konstantinning iltipati» dégen’ge oxshaydighan yalghan tarixiy höjjetlerni toqup chiqqanliqini, biblediki wehi dégenlerning qipqizil yalghanchiliq ikenlikini, wehi digenlerning wehiy kitabliri heqqide étiqadchilar yazghan wehi heqqidiki xatireler ikenlikini, ularning esli kitabqa wekillik qilalmaydighanliqini, chirkawlarning bu mesilide qedimki zamanlardin tartip barghanche heq dindin uzap kétiwatqanliqini pelsepe, din, exlaq, arxilogiye, tilshunasliq we itmologe tereplerdin pakitliq we qayil qilarliq échip tashlighan.

Yawropa edebiyat-senet oyghinish herikiti tereqqiy qilip xiristiyan dinining diniy alahidiliklerdin uzaqlashqan, yerlik xurapiy we hakimmutleqlikning dédikige aylinp qalghan qiyapitini özliri yaratqan obrazlargha mahirliq bilen singdürüp, insanperwerlik iddiysi bilen ré’alistik uslupni yüksek derijide béyitti. Florénsiyilik ataqliq alim lé’ornado dawinchi (1452-1519) tebi pen alimi bolupla qalmastin talantliq menyator pishwasi idi. U dindiki bidetlikke bolghan ghezep-nepriti bilen, pendiki qanuniyetlerni qollinip, resimler we heykellerdiki reng tuyghusini tengshep, siyujitlarni senetning pelsepiwiy qanuniyetliri boyiche organizatsi’onleshtürüp, ichki pérsonajlarning tebi’et qanuniyitige uyghun bolghan pissixik alahidiliklirini teswirlep bérishke alahide diqqitini jelip qilghan. Uning wekil xaraktérge ige eserliri watikan chirkawidiki isyankarliq tuyghusi bilen toyunghan tam sizmilar, «axirqi kechlik tamaq» we«monalissa» lardin ibaret. «Axirqi kechlik tamaq»ta yesusning xiristiyanlar peyghember dep qaraydighan 12 neper murti bilen eng axirqi qétim ghizalanghan ehwali ekis ettürülgen bolup, yésusning «aranglarda biri manga xayinliq qildi…» dégen közni yumup achqiche bolghan ariliqtiki «12peyghember»ning keskin ziddiyetke, heyret we hoduqushqa, guman we derghezepke kelgen bir-biri bilen oxshimaydighan nazuk hés tuyghuliri partilash xaraktérini alghan küchlük bir ré’alistik uslup bilen teswirlen’gen. Xiristiyan diniy eqidisidiki bu «12peyghember» heqqidiki kemtüksiz, ilahiy we nuxsansiz süpetlerni toluq bilidighanlargha nisbeten, bu bible aptorliri we wehiy anglatquchilarning, rohiy keypiyatidiki addiy ademlerdimu az körilidighan turaqsizliqning ashkarilinishi, ularning rohhiyet tüwrükining ghulap chüshishige tamamen seweb bolalaydighan derijidiki éghir mesxire bolup, bible we xiristiyan eqidisige yoshurunghan saxtapezlik we yalghanchiliq bu obrazlarning qelbidiki, bible rohigha uyghun bolghan emma heqiqiy étiqadchilargha mas kelmeydighan dirammatik toqunushlar arqiliq wayigha yetküzülüp teswirlen’gen. Dawinchi her bir kishini del özige oxshitip, xiristiyan dinidiki atalmish «salahiti» we «derijisi» boyiche jaylashturup, «12peyghember»ning heqiqiy étiqadchilarningkige oxshimaydighan 12 xil rohiy halitini teswirlesh arqiliq, muhimi ular arqiliq kéyinkilerge yétip kelgen xiristiyan dinining qutsal kitabi bibleni merkezlik teswirleshni asasiy meqset qilghan. Bu eserni her qandaq bir ademning chüshünüp kételishi tes. Emma u özige singdürgen parlaq idiye bilen insaniyetning qarangghuluq qaplap ketken qelb dunyasigha wastiliq yaki biwasite halda hazirghiche izgülik bilen tolghan bir nur chüshürüp turmaqta.

Mihayil anjilo (1475-1564) dangliq heykeltirash, ressam we injinér bolup, uning eserliri zulmet qaplighan ottura esir asminida chéqilghan chaqmaq. «Dawud»,«musa» qatarliqlar uning wekil xaraktérgha ige eserliri bolup, dawutta aliyjanap ghayige ige, eqilliq, rohiy we jismaniy küch quwetke tolghan bir milliy qehrimanning obrazi ekis ettürülgen. Musada bir nijatkarning milliy azatliq yolida ölümge téz pükmestin xelqqe bashchiliq qilip, gheyri milletlerning hakimmutleqlikige qarshi turup, zorawanliq üstidin ghelbe qazanghanliqi teswirlen’gen. Bu ikki eser eyni dewrdiki xiristiyan dinining qatmal eqidilirige qarshi turup, insanning hayatliq üchün her zaman küreshke teyyar turidighan, milliy zulum we insaniy kemsitishlerge igilmey, sunmay qarshiliq körsütidighanliqi heqqidiki aktiwal témigha béghishlanghan bolup, insan tebi’itidiki teqdirchilik, xurapatliq, ümidsizlik, bash egish, satqunluq we hurunluq qatarliqlargha kélishtürüp bérilgen zerbe. Gérche bu ikki eserning témisi muqeddes kitablardiki dangliq hékayilerdin élinghan bolsimu, eserning mezmuni qutsal kitablarning rohiy bilen birdek emes idi. Ularda insan tebi’itidiki teqdirge ten bermeslik, zorawanliqqa bash egmeslik, milliy zulumgha süküt qilmasliq, diniy jemiyetlerning milliy menpe’etni inkar qilidighan qa’ide-nizamlirigha shertsiz boysunmasliq, öz teqdirini yaritish yolidiki igilmes-sunmas iradisini teswirlesh asasiy meqset qilinghan.

Mihayil anjilo dunyagha meshhur talantliq heykeltarash bolupla qalmay, ressamliq maharitidimu insaniyetning qelb töridin orun élip kelmekte. Uning isyankarliq we küresh rohiy bilen tolghan heykelliri eyni waqitta xiristiyan rohanilirini anche xushal qilmighachqa, watikan uninggha tehdit sélip, u qilip baqmighan, qilsa utuq qazinalaydighan yaki qazinalmaydighanliqi éniq bolmighan, utuq qazansimu, qazanmisimu hayatigha tehdit kélish ihtimalliqi tughulidighan, shistén chirkawining ichini biblediki dunyaning yaritilishi we qiyamettiki höküm hikayiliri asasida resim bilen bizep chiqishni buyrighan. Bundaq bir wezipining höddisidin chiqish xiristiyan dini eqidisige isyankarliq pozitsiysini tutqan, uslubi dinni eslidiki radikal idiye bilen téximu perdazlep körsütüshke adetlinip ketken yallanma minyatorchilargha oxshimaydighan, yene kélip ressam emes heykeltarash bolghan, téximu qamlashmighini ilgiriki eserliri xiristiyan chérkawlirining oghusini qaynitip qoyghan mihayil anjilodek gigant senetkarlar üchün bir qétim ölüp, yene tirilgendinmu qiyin toxtaydighan bir ish idi.

Mihayil anjiloning «dunyaning yaritilishi» we«qiyamettiki höküm» dégen meshhur eserliri popning buyruqigha asasen injildiki hikayelerni asasiy tima qilghan bolup, u bu eserlerge ustiliq bilen shu dewrde bash kötürgen humanistlarning xiristiyan dinining qutsal kitawidiki we xiristiyan dinidiki ajizliq tereplerni inkar qilidighan pelsepiwiy idiyisini singdürgen. Uning bu eserlirige yesus xuda emes adem, tengrining oghli emes peyghember, bible digen kitab injil emes injil heqqidiki hikayeler, uningdikiliri wehiy emes uning yazghuchilirining kallisigha kelgen adettikidek oy pikirliri dégendek mezmunlar singdürülgen. Uning «qiyamettiki höküm» dégen esirige xiristiyan dunyasidiki qelbi oyghaq, bilim we ilahiyet penliride wayigha yetken, emma bibleni heqiqi qutsal kitab, yesusni xuda deydighan, dunyaning yaritilishini xiristiyan dinidiki üch menbechilikke emes islamdiki bir menbechilikke baghlap chüshünidighan awan’gart alimlarning idiyesi singdürülgen bolup, uningda teswirlen’gen bulut arisidiki yésus allahning heqqiy hükmi chüshkende insanperwer bir adem we xosh xewer keltürgen bir peyghember qiyapitide meydangha chiqip, allahning zaman axiridiki zilzilisidin qorqup, özining sürlik halitini yoqutup, xuddi allahning ijadiyetliri ichidiki bir insandek yaki bir peyghemberdek chirayidin nur qéchip we halsizlinip, qorqunchtin titirep kétidu.

Rafayél (1483-1520) yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining üch meshhur namayendisining biri bolup, u senet ijadiyitide xiristiyan dinining barliq cheklimilikliridin qutulup, erkin ijadiyet élip bérishni, eserde insanning murekkep ichki dunyasini tashqiy yüzlinishchan yeni ré’al ijtima’i hadiseler bilen qoshup teswirleshni we hayattiki tiragédiyilerni humanistik yol bilen ipadileshni teshebbus qildi. Uning eserlirining témisi gérche injildiki shexislerni ipadileshni asasiy téma qilghan bolsimu, chirkaw pelsepisining insanning tughma tebi’iti we ijadchanliq rohini boghidighan kona ramkilarni inkar qilishqa béghishlanghan. U meryem anining her xil obrazlirini sizip chiqqan bolup, her bir parche eserde qandaqtur bir qisim xiristi’an muritlirining neziridiki ilahe yaki ilahning anisini emes, eksiche qelbi aniliq méhri-muhebbet we insaniy söygü bilen tolup tashqan bir méhriban anining güzellik we eqil-paraset urghup turidighan obrazini yaratqan. Eserde xiristiyan dinining ilgiriki sirliqlashturmichiliq we zahitliqqa éghirliq bérip teswirlinip kishilerni dinning küchidin emes senetning küchidin artuqtin artuq teshwish we endishige salidighan yasalma uslub qollinilmastin rafayél we uning dewrdashlirining xiristiyan dinigha we uning qutsal kitabigha guman bilen qaraydighan isyankarane rohi öz ipadisini tapqan.

Meselen,«yaylaqtiki meryem ana»,«a’ina akademiyesi» dégen eserliri meshhur bolup, bu eserlerde shu dewrning diniy jahaletke qarshi pidakarliq rohi teswirlen’gen. «Afina akademiyesi» dégen eserler chirkaw tamlirigha sizilghan bolup, bu eserde yunanning qedimki peylasopliridin aristotil, eflaton we soqrat qatarliqlarning obrazliri yaritilghan bolup, ularda shu dewr yawropa kishilirining xiristiyan dinining möjiziliridin alliburun gumanlinip ilim-penning küch-qudritini tonup yetkenliki hem shexis, ka’inat we ilah heqqideki chüshenchilirining yimirilishqa qarap yüzlen’genliki körünüp turidu.

Bu dewr senetkarlirining yene bir wekili jaljani (1478-1510)bolup, uning wekillik eserliridin «uxlawatqan winas», «buran chapqunluq yamghur» qatarliqlar bar. Ressam «uxlawatqan winas» dégen eserde yunan epsaniliridiki muhebbet ilahining teqi-turiqini simiwolluq menige ige tebi’et motifliri bilen kirishtürüp teswirlep, ajayip güzel shé’iri tuyghu hasil qilghan, «buran chapqunluq yamghur» dégen eserde upuqtiki buran chapqun bilen etraptiki tebi’et hadiselirini parallil teswirlep, buran chapqun we qara bulut, parlap turghan quyash we jimjit tebi’etni teswirligen bolup, hüküm süriwatqan hayatliq we ölüm, allahning iradisi we insanning titrep turghan nazuk tebiyiti qatarliqlarni teswirligen bolup bu yawropa edebiyiyat-senet janlinish herikitining peyda bolush, tereqqiy qilish we janlinish jeryaninini chüshünishte ijabiy ehmiyetke ige eserdur.

Edebiyat-senet oyghinish herikitining yawropadiki tereqqiyati birqeder tekshisiz bolghan bolsimu, emma qazanghan netijiliri alemshumul boldi. Bundaq yéngiliqning barliqqa kélishini türk osmanilar impratorliqi we ereb umeyye impratorluqi dewridiki islam dini we qedimki yunan pelsepisi asasida özini bizep chiqqan islam medeniyitidin ayrip qarighili bolmaydu.

Yawropa edebiyat-senet janlinish herikitining yene bir güllen’gen merkizi gérmaniye bolup, deslepte xiristiyan dinining her türlük boyunturuqliridin qutulalmighan bu heriket, türlük insanperwerlik pikir éqimliri we diniy islahat netijiside axiri özige chiqish yoli tapti. Eyni waqittiki gérmaniyening siyasiy jehette bölünüp kétishi xiristiyan rohaniylirining shüliwélishigha paydiliq bolghanliqtin, ezeldin xiristiyan eqidisige guman bilen qaraydighan gérmanlarning chirkawlargha bolghan öchmenlikini téximu kücheytti. Mushundaq bir tarixiy arqa körünish netijiside diniy angdin milliy angni yüksek köridighan yéngi medeniyet herkiti barliqqa keldi. Dunya pelsepisining ochiqigha aylinish aldida turghan gérmaniye bundaq bir shöhretlik namgha érishishtin awal alahide bolghan ashundaq tarixi arqa körünüshlerning tejiribe sawaqliri toplanghan bir muqedes tupraqqa aylinip qalghan idi. Gérmaniyede barliqqa kelgen yéngi medeniyet herkitining deslepki wekilliri hésaplanghan rotérdamliq érazm, réyixlin qatarliqlar medrise pelsepisige qarshi turup, xiristiyan dini eqidilirining milletke keltürgen balayi apetlirini tenqit qilip, diniy islahat dewrining bashlinishigha puxta asas saldi.

Edebiyat senetning gérmaniyedeki tereqqiyati yawropada omumyüzlik yétip kélish aldida turghan ilim-pen dewrining bashlinidighanliqining deslepki siginalini chaldi. Miladiy xi esirdin xwi giche bolghan yüz yil bu heriketning gérmanlar arisidiki altun dewrini kütiwaldi. Xwi esirning bashlirida éghfurt uniwérsitéti gérmaniyediki humanizim herikitining merkizige aylandi. Bu mektepni merkez qilghan diniy rohanilarning inkar qilghuchiliri külin uniwérsitétini asasiy baza qilghan xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan medrise peylasoplirigha ejellik zerbe berdi. Humanistlar dinni axiret üchünla emes, ré’al dunyaning éhtiyaji üchün qollinishning eng muhimliqini tekitlep, insanperwerlik idiysi bilen bible we diniy étiqadtiki mesilelerni izahlap, ti’ologiye penlirining simowlluq rolini tekitlep, téxnik, pelsepe we edebiyat-senet penlirini dindin xaliy shekilde tereqqiy qildurushni teshebbus qildi.

Rotérdamliq érizarm (1467-1536) dégen kishi bu heriketning deslepki namayendilirining biri bolup, uning «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eseri shu dewrning wekil xaraktérgha ige esiridur. U bu esiride exmeq yésusni meydangha chiqirip wez éytquzup, uning dé’alog we monologliri arqiliq xiristiyan dinining xelq arisidiki wekilliri hésaplanghan papa, kardénal, épiskop, mute’essip medrise peylasoplari we chérkaw mötiwerliri qatarliqlarning insan qélipidin chiqqan hile-neyrengliri we yalghanchi-saxtapezliki qatarliqlarni qattiq tenqitligen. Eserde xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan bu yilan chayanlarning ishretwazliqi, chirikliki, shehwaniyliqi, achközlüki, shöhretperesliki we alemning yaratquchisigha qilghan munapiqliqliri ré’alliqni ölchem qilghan halda teswirlen’gen. Érizar xiristiyan dinining bidet tereplirini keskinlik bilen tenqitlep, insaniy erkinlik we milliy rohni medhiyelep, xiristiyan dinining diniy qa’ide yosunliridiki jemiyetning tereqqiyati we milletning qudret tépishigha putlikashang boliwatqan müjimel tereplirige baturluq bilen qarshi chiqidu. U xiristiyan dinining allah burun din ala’igikenilikini yoqutup, jemiyet exlaqi we qa’ide yosun qatarliqlarning waqti ötken ewrishkisi bop qalghanliqini, uning tereqqiy qildurush we islah qilishqa mohtaj bolup qalghanliqini, uningdin bashqa siyaset, hakimiyet, ilim-pen, we edebiyat-senet, iqtisad we téxnika qatarliqlarni dinning boyunturiqidin azat qilishni, ma’aripni piraktik penlerge yüzlendürüshni we dinda tamamen milletning ronaq tépip, güllinishige paydiliq bolghan derijide bir islahat élip bérishning texirsizlikini otturgha qoyghan. Uning muhim hujum qilish nishani rim watikani we chirkaw peylasopliri bolup, u chirkawlardiki betbeshirilikni tazilap, insaniyet tereqqiyatigha uyghun derijidiki bir türlük diniy tereqqiyatning barliqqa kelishini ümüt qilghan. U özining awam xelqqe paydiliq bolghan pelsepiwiy we diniy chüshenchilirining xiristiyan dinining biwasite ziyinigha uchrawatqan étiqadchilar jama’etchiliki teripidin he dése soghuq qarshi élinghanliqigha narazi bolghan halda xelqni epsane-riwayetlerdiki özining béshini özi yeydighan köp bashliq yalmawuzgha oxshatqan. Emma xelq haman uning yalqunluq xitablirini meniwiy jehettin asan hezim qilalmighini bilen, u yazghan «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eser arqiliq kéyinki waqitlarda özlirining xiristiyan dinigha qarshi élip barghan küreshlirige meniwiy énirgiye toplighan.

Yawropa edebiyat-senet oyghunish herikitini yéngiliqqa köchüsh herikiti dep atashqimu bolidu. Bu heriketning ispaniyede bash kötürishi bir qeder asta bolghan bilen, özliri qazanghan alemshumul netijiliri kishining közini chaqnitidu. Bundaq bolishida belkim eyni dewrde yawropaning tereqqiyatigha öchmes tesirlerni körsetken islam medeniyitining tesiri bar bolushi mumkin. Xiw esirlerde téxiche mustebit padishahliq we diniy jemiyetning wehshiylerche hökümranliqi astida turiwatqan ispaniyede yéngiliqqa köchüsh herikitining bolushi we xiristiyan chérkawlirining saxtapezlikige chek qoyidighan humanistik idiyelerning bash kötürüp chiqishi yawropa tarixida az körülidighan dewr bölgüch ehmiyetke ige idi.

Yéngiliqperwer humanistlar küchlük insanperwerlik herikitining yuquri ewjige kötürülüshi bilen xiristiyanche ma’aripning matem siginalini chélip, uni hökümranliq ornidin, özige eng mas kélidighan simiwol xaraktérlik bir pen derijisige chüshürüp qoyidighan, dindin we dinning boyun turuqidin tamamen xaliy bolghan yéngiche uniwérsitétlarni qurdi. Ma’arip programmisida burunqidek ilahiyet we dinni merkez qilidighan, pen we téxnikini dinning maliyigha aylandurup qoyidighan ölük ramka yéngilinip, derisliklerde sherqte güllen’gen islam medeniyitidiki idi’ologiye, üstiqurulma we pen-téxnikigha hem shundaqla qedimki yunan, rim we italiyening ilghar medeniyitige a’it yéngiliqlargha yer ajritilip hazirqi zaman yawropa medeniyitining ul téshi bolup qalghan bir türküm dunyagha dangliq awan’gart alimlarning yétiship chiqishigha aldinqi shert hazirlighanidi.

Ende

10.09.07 Germaniye

Sekkizinchi bab

Yawropadaki Medeniyet Oyghinishi we Jahaletning zawali

Merkizi asiyada, jümlidin uyghuristanda nechche yüz yil höküm sürgen jahalet yilliri bashlinishi bilen yawropada ming yillap höküm sürgen jahalet yilliri axirliship, asta-asta upuq süzülüp, ilim-penning parlaq téngi étishqa bashlidi. Yawropada dini islahatchilar we humanistlar élip barghan edebiyat-senet oyghunishidin kéyin uzaq ötmey yawropadiki xiristiyan dinining asasliq mezhepliridin martin liyutérchilar, yunan prawéslaw gorohidikiler, rim katolik mezhipidikiler, kalwénchilar qatarliqlarning xelqni aldap kelgen her türlük saxtapez likliri su üstige leylep chiqip, ilim-penning zor derijide janlinishigha, ilgiriki herqandaq dewrdikige qarighanda téximu mas kilidighan mümkinchilikler tughuldi. Astronomiye, mashinsazliq, fizika, anatomiye we fizi’ologiye tetqiq qilish qizghinliqi qozghulup, yéngidin peyda bolghan sheher aqsöngekliri özlirining ishlepchiqirish ünümini östürüsh üchün tebi’ettiki jisimlarning fizikiliq xususiyetlirini we tebi’et küchlirining heriketlinish qanuniyetlirini tetqiq qilidighan penlerge éhtiyaji chüshti. Uningdin ilgiri ilim-pen yawropada xiristiyan dini telimatining her tereplime boghushigha uchrap, chiqish yoli tapalmay dini jemiyetler belgilep bergen tar da’ire ichide özining put-qolini özi nadanliq we xurapatliq, jahilliq we bilimsizlik bilen chüshep qoyghan idi.

Humanistlar (pelsepichiler, yazghuchi-senetkarlar, ilim -pen keshpiyatchiliri…) xiristiyan diniy jemiyetlirining hérip halidin ketken, konirap juluqi chiqip ketken, radikal idiye we konserwatip rohqa tayinip, özlirining xurapiy we aldamchiliqqa tolghan hayatini sürdüriwatqan kona qorghini bilen bolghan küresh jeryanida, bashqa penlerge oxshash tebi penlerningmu musteqil tereqqi qilish imkaniyetlirining yaritilishigha shara’it yaritip berdi. Ilim-pen alimliri tejribe we matématikini pen tetqiqatida ishlitip, insaniyetning bexit-sa’aditi üchün yéngiliq yaritishqa yürüsh qildi. Xwi esirdin xwi’i esirning otturilirigha qeder hazirqi zaman tebi penlirining tereqqiyat asasi tiklinip, jemiyet tereqqiyatida yéngi bir sehipe échildi. Bu mezgilge kelgende matématika, ximiye, fizika, bi’ologiye we meditsina penliri xiristiyan dini eqidisige tighmu-tigh halda ilmiy, sistémiliq, programmiliq we parallil qedemde tereqqiy qildi. Bu ottura esir jahaletlik dewrige üzül-késil ilmiy tenqidi pozitsiye tutalighan humanistlarning pelsepe we edebiyat-senet saheside élip barghan musheqqetlik izdinishlirining méwisi bolup, insaniyetning ilim-pen tarixidiki yene bir qétimliq ghayet zor kölemde élip bérilghan inqilabi idi. Bu dewrge kelgende pen we téxnika ilimliri xiristiyan dini eqidisi’iki insaniyetning ijadiyet we tereqqiyat iqtidarini boghushlap qoyghan bir qatar ilahiyet qarashlirini bolupmu medrise pelsepisining tüp pirinsiplirini ilmiy tereptin inkar qilip, ishlepchiqirish küchlirining uchqandek tereqqiy qilishini ilgiri sürdi we yéngiche dunya qarash we yéngiche pelsepige tewrenmes asas sélip, ilim-penning kéyinki esirlerdiki dunyawiy partlash dewrlirining ul téshini wujutqa keltürdi.

Tebi penlerning tereqqiyati mahiyet jehettin éytqanda eqiliy we jismaniy emgekchilerning ishlepchiqirish emeliyiti dawamida biriktürgen qollinishchan tejirbiliri we sawaqlirining eqliy jehettin rawajlandurulishi we omumlashturulishi idi.

Ottura esirning axirqi mezgilliride yawropa elliride ishlepchiqirish küchliri meniwiy tereptiki türlük cheklimiliklerdin azat bolup, texnika yéngilinip, qol sana’etning tereqqiy qilishini ilgiri sürdi. Ishlepchiqirishning kölimi kéngiyip, ünümdarliqi yuquri kötürildi. Ilim-pendiki yéngi ilgirlesh kishilerning nezer da’irisini kéngeytip, bilimini mollashturup, ilmiy nezeriyening tereqqiyatini ilmiy asaslar bilen teminlidi. Uningdin bashqa kündilik turmush we emeliyet jeryanida köp uchraydighan tebi’et hadiselirimu nezeriyewi jehettin chüshendürülüshke bashlidi. Shunga kishilerning emeliy mesileler we nezeriyewi mesilelerni tetqiq qilishimu burunqidek xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerning tesirige uchrimastin pelsepe, matématika, fizika, astronomiye, zo’ologiye, botanika we jughrapiye tereplerdin erkin tereqqiy qilalaydighan imkaniyetlerge asta-asta ige bolushqa bashlidi. Tebi pen alimliri tekshürüp tetqiq qilish, logika we gi’ométiriyege uyghunlashturush, toghra we ishenchlik bolishigha kapaletlik qilish üchün yardem béridighan téliskop, térmograf, gégrograf, we paragraf qatarliqlarni keship qildi. Yuquri örlesh basquchida turiwatqan milliy igilik, texnik penlirining dinning tesiridin xaliy halda tereqqiy qilishini teqezza qildi. Tebi penlermu kapitalistik payda menpe’et qoghlushushning keskin riqabetliri ichide shiddet bilen tereqqiy qilip, jemiyet tereqqiyatining milliy menpe’etler ge mas qedemde tereqqiy qilishigha türtke bolup berdi.

1400-Yillarda dunyagha kelgen yéngi pelsepe éqimliri bilen ming yillardin artuq hökümran orunda turup kelgen xiristiyan dini pelsepisining ottursida kélishtürgili bolmaydighan ixtilaplar bara-bara meydangha kelgili turdi. Humanizim we yéngi pelsepe meydanida turup éytqanda alem madda bolup, maddilarning özige xas heriket qilish qanuniyiti, xususiyetliri we ichki qurulmiliri bolghachqa uni küzitish we tejiribe qilish usullirini qollinip, heqiqetke yétish allahning iradisige uyghun dep qaralghan. Shunga bu dewrge kelgende ilim-pende tarixta körülüp baqmighan partlash hadisesi barliqqa kelgen. Bu dewrning nadir ilim-pen namayendiliridin nikolay kopérnik, dijordano biruno, galiléy, képlér, turichélli, buyl, harwéy, frénsis békon, dékart, sipinoza qatarliq munewwer tebi pen alimliri yitiship chiqti. Biz bu yerde ularning ilmiy qarashliri bilen xiristiyan dinining tüp qarashliri ottursida periqning bar-yoqluqini, we bu jahanshumul alimlargha bolghan cheksiz hörmitimizni ipadilesh üchün, ularning pelsepiwiy qarashliri, keshpiyat we ilim dunyasigha qoshqan öhpilliri bilen qisqiche tonushup chiqimiz.

Nikolay kopérnik (1473-1543) polshaliq ulugh astronom. Uning astronomiye sahesidiki muweppeqiyetliri dewr bölgüch ehmiyetke ige. Uningdin ilgiri xiristiyan dinidiki türlük cheklimiler tüpeylidin ilim-pen dunyasi ka’inatning tüzilishi heqqidiki heqiqetni tüp mahiyiti bilen bayqap bolalmighanidi. Téxiche kishiler qedimki peylasop arstotél we astronom pitoléméylarning yer merkez telimatini heqiqet dep qaraytti. Medrise pelsepichiliri xiristiyan dinining qarangghu tereplirini insaniyetning eqil paraset miwiliri arqiliq bizep körsütüsh üchün yer merkez telimati bilen dada xudaning ka’inatni yaratqanliqi heqqidiki qutsal kitablarda sözlen’gen qissilerni ustiliq bilen birleshtürüp, uni allahning heqiqiti süpitide ulughlap, tewrenmes diniy eqide derijisige kötüriwalghanidi. Xiristiyan rohaniliri yene bu heqte bir yürüsh «meqset nezeriysi» dégenni oydurup chiqip, dada xudaning méhribanliqi heqqide qarisigha hikayelerni toqup, dada xudaning insanni ulughlighanliqi üchün yerni ka’inatning merkizi qilip yaratqanliqi heqqidiki epsaniler ni allahning möjizisi qilip körsütishke orunghanidi. Ular allahning iradesige qarisigha höküm qilip, «yer shari muqerrer halda alemning merkizi bolushi kérek» dep qarighan. Bu quduq ichide tughulup, quduq ichide yashighan bir paqining alem mushu déginidekla bir qiziqarliq hékaye idi xalas. Bu qarash xiristiyan dini menggü özgermes dep qarighan dada xudaning iradisi idi. Kopérnik özidin ilgiri merkizi asiya we ottura sherqte güllen’gen islam medeniyitining küchlük namayendilirining ka’inat we alemning tüzülishi heqqidiki ilim-pen netijiliri we özining ottuz nechche yilliq asman jisimlirini emeliy közitish jeryanidiki istastikiliq inchike hésaplashlar dawamidiki eqliy xulaselerdin paydilinip, «quyash merkez telimati» ni otturigha qoyup, yer shari we bashqa seyyarilarning quyash etrapida aylinidighanliqini, yer sharining yene öz oqini merkez qilip aylinidighanliqini ilmiy yosunda, nezeriywi asaslargha ige halda ispatlap chiqip xiristiyan eqidichilirining allah heqqide toqup chiqqan bir talay yalghanlirini xelqalem aldida ashkariliwetti. Bu bilgen kishilerge din we allahning iradésidin barghanche uzaqlap kétiwatqan xiristiyan eqidisining matem siginali bolup qalghanidi.

Kopérnikning «quyash merkez telimati» nuqtineziri, uning 1516-yili yézishqa bashlighan 1536-yilliri tamamlighan «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida otturigha qoyulghan bolup, 1543-yili küzde gérmaniyining baden-württemberg uniwérsitéti teripidin neshir qilinghan. Shu yili kopérnik 24-may wapat bolghan bolup, u wapat bolushtin awal kitabning emdila neshir qilinghan nusxisini tapshuruwalghan.

Kopérnikning «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabi insaniyet ilim-pen tarixida kemdin-kem körülidighan möjize bolup, u insanlarning allah heqqidiki iptida’iy qarashlirini aghdurup tashlap, quran kerimdiki allahning derijidin tashqiri, insanning eqil-parasiti arqiliq chüshendürüp bérish qiyin bolghan küch-qudriti we iradesi heqqide bisharet bérish arqiliq xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerni su üstige leylitip chiqarghan. Bu telimatning otturigha qoyulishi insaniyetning qanche ming yilliq qarangghuluq ichide tinep yürgen ijatchanliq rohigha küchlük medet bérip, ilim-penning salmaq qedem bilen ilgirlishige yiqilmas köwrük hazirlap bergen.

Kopérnik «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida nurghun pakitlarni keltürüp, xiristiyan dini pelsepisidiki «quyash yer shari etrapida aylinidu» dégen qarashning bir xil xata tuyghudin kélip chiqqanliqini, yer sharining öz oqida aylanghach quyashni pirqiraydighanliqi qol sighmas heqiqet ikenlikini su kirmeydighan bayanlar arqiliq estayidilliq bilen yorutup bergen. U bu meshhur esiride tuyghuning tejiribidiki rolini inkar qilmighan bolsimu bezide tebi’et hadiseliri keltürüp chiqarghan tuyghularning insanning eqil-parasiti we tejiribisidin tashqiri haletke duch kelgenliki üchün asanla xata tonush keltürüp chiqiridighanliqini, obyéktip sheyilerning qanuniyetlirini toghra tonush üchün tuyghu tejiribilirini yenimu ilgirligen halda analiz qilish, we tehlil qilish, shakilini chiqirip tashlap méghizini qobul qilish, heqiqetke sadiq bolup, xata tuyghularning éziqturishidin saqlinish kéreklikini tekitligen. Kopérnikning meshhur «quyash merkez telimati» ilan qilinip, yawaropada ming yildin artuq xiristiyan pelsepisining bésimigha uchrighan allahning möjizilirini téximu échip béridighan matériyalistik pelsepe yawropada azatliqqa érishti. Shuning bilen emeliy tejirbini asas qilghan tebi penlerning xurapatliqqa qarshi turush, pelsepining xiristiyan dini eqidisidin kelgen jahaletlirige qarshi turush inqilawining muqeddimisi bashlandi.

Kopérnik telimati pütkül xiristiyan dunyasining jümlidin rim papisining qattiq ghezipini qozghap, «asman jisimlirining herikiti» dégen kitab qattiq meni qilindi. Lékin quyashni itek bilen yapqili bolmighandek, kopérnikning bu meshhur telimati, diniy jemiyetning bésimigha, qattiq meni qilishigha we nazaret qilishigha uchrighanche téximu shiddet bilen pütkül dunya miqyasigha tarqilip ketti.

Djordano biruno(1548-1600) italiyilik peylasop we astronom. U yazghan «cheksiz alem we sanaqsiz dunya», «nohning kémisi» qatarliq meshhur eserliri bar. U jahanshumul alim kopérnikning dewr bölgüch idiylirige warisliq qilip, quran kerimde otturigha chiqqan alem we ka’inat heqqidiki qarashlarni ilmiy jehettin sherhiylesh we xulasileshke pütün hayatini béghishlap, xiristiyan dinidiki waqti ötken madda we hayatliq heqqidiki allahning namigha toqup chiqilghan saxta heqiqetlerni inkar qilishta shanliq netije yaratqan.

Biruno dunyaning chong kichikliki we alemning qurulushi heqqide ilgiri ötkenlerge qarighanda téximu toghra téximu éniq bolghan bir yürüsh qarashlarni otturigha qoyup we ispatlap, insaniyetning tesewur küchimu ajizliq qilidighan derijidiki mesilelerni tejiribe we biwasite küzütish arqiliq yekünlep chiqqan. Biruno «alem cheksiz we bir pütündur» dégenni teshebbus qilghan. U «quyash peqet insanlar turiwatqan seyyareler sistimisining merkizi, alemning merkizi emes. Ademning tesewwur küchi yetmeydighan derijidiki sirlargha toyunghan alemde kopérnik merkez dep qarighan quyashtin yene nurghuni bar. Ular öz-ara sistéma hasil qilishqan, quyash sistémisigha oxshimaydighan yene nurghunlighan yultuzlar sistémisimu bar. Alemning merkizi yoq, emma herqandaq bir sistémidiki quyashni asasiy nuqta dep qarap, bu nuqtini shu sistémigha nisbeten merkez dep qarashmu xata emes» dep jakarlighan.

Biruno yene: «alem maddidur, bir pütündur, uning öz yaratquchisi belgilep bergen bir qanuniyiti bar. Alem menggülüktur (tar menidiki hayatliq emes). Uni insan küchige tayinip yaritiwalghilimu, yoq qiliwetkilimu bolmaydu, köpeytkilimu, azaytqilimu bolmaydu. Xiristiyan eqidiside tekitlen’gendek tebi’ettin tashqiri bolghan dada we bala ilah dégen nerside bu qanuniyetlerni öz iradisi bilen kontrol qilip turalaydighan alliqandaq bir inirgiyemu yoq» dep körsetken. Buning bilen biblediki dada we bala ilahning mewjutluqi inkar qilinghan. Biruno yene tebi’et dunyasi bilishning ubyékti, peqet bilim we eqil idrakka tayanghandila allah yaratqan murekkep sirlarni, singdürgen ejrige layiq yeshkili bolidighanliqidin bisharet bergen. Eqil we bilimge toyunghan étiqadning heqiqiy étiqad bolidighanliqini, bilim we tejiribidin ayrilghan étiqadning yiltizi yoq derextek hayatliq inérgiyesidin ayrilip qalidighanliqini tekitligen. U cheksiz tebi’etni qadir allahning bir türlük zahir bolushi, hemme nerside uning iznasi bar, uning herikiti we iradisi insanning iradisi bilen baghlinishliq emes dep körsetken. Bu telimatlarning heqiqitige islam heqqide mukemmel bolghan sistémiliq terbiyege emes, quran kerimni bir qétim oqush pursitige ige bolghan eqliy qabiliyiti xéli töwen derijideki ademmu asanla yételeydu.

Biruno bible we yésusni ötkür pelsepiwiy we ilimiy tejiribe arqiliq inkar qilip, xiristiyan dinidiki iptida’i madda we ilah heqqidiki qarashlarni xuddi qara borandek süpürüp tashliwetken. Xelqning qelbidiki zulmet alimining biruno telimati asasida yurutulishi, xiristiyan dinini ikkinchi qétim hergizmu ilgirikidek eslige kéleleydighan imkaniyetlerdin ayriwetken. Bu dehshetlik zerbige chidiyalmighan, étiqadchilar aldida yüzi chüshüp, diniy we penniy tereptin birunoni inkar qiliwétishke amalsiz qalghan rim watikani, munewer alim birunoni dindin chiqirip tashlighanliqini jakarlap, 15 yil chetelge sürgün qilghan. U shunche uzaq sergerdanliq hayatini kechürüp qaytip kelgendin kéyin, «yesusni inkar qilghan, xiristiyan dinigha qarshi chiqqan» déyilip, qolgha élinip, türmige tashlinip, wehshiylerche qiyin qistaqqa élinghan. U éghir suraq jeryanida xiristiyan dinigha qarshi chiqmasliqqa, biblini heqiqet dep tonushqa qanche mejburlanghan bolsimu heqiqet aldida baturluq körsütüp, papa we medrise pelsepisige qarshi chiqip, xiristiyan diniy eqidisidiki saxtapezliklerni, diniy jemiyetlerning aldamchiliqini pash qilghan. Xiristiyan dinining dunyadiki eng chong muriti hésaplanghan rim watikani, birunoni türmide yette yil insan qélipidin chiqqan halda qiyin qistaqqa alghandin kéyin uni iradisidin tewritelmey, uni qan tökmeydighan herqandaq bir wasite arqiliq öltürüsh hökmini ilan qilip, jaza meydanida iradisidin yandurmaqchi bolghan. Rim watikani uninggha: «öz pikiringdin yanmisang otta köydürülisen!» Dep tehdit salghan bolsimu, bu qehriman alim heqiqet üchün öz iradisidin yanmighachqa, xiristiyan dinining eng yuqiri hoquqluq orgini bolghan rim papisi uni 1600-yili 2-ayda rimdiki büyük watikan chérkawining aldidiki güllükte dargha ésip qoyup otta köydürüwetken.

Biruno insaniyet teqdirige hawadek zörür bolghan heqiqet üchün hayatining xewipke uchrawatqanliqini bilip turghachqa, özige shepqetsizlerche yüzliniwatqan ölümge perwa qilmayla qalmay, özining ölümge buyrulghanliqi heqqidiki höküm oquliwatqanda:-xiristiyan sotigha siler méni ölümge buyrup, özenglarni qorqunch bésip kétiwatidu. Xam-xiyal qilishmanglar, ot méni boysunduralmaydu! Kelgüside haman méning pikirimning toghriliqini bilip qalisiler!-Dep xitap qilghan.

Galiléy (1564-1642) italiyilik meshhur astronom we fizika alimi. U téliskop arqiliq asman boshluqini közitip, kopérnik telimatini yenimu bir qedem ilgirligen halda ispatlap chiqqan. U yene ayning yüzide igiz tagh we chongqur hanglarning barliqini bayqighan. U yene etrapliq küzitip, yopétirning etirapida aylinidighan töt hemraning barliqini bayqighan. Quyash yüzidiki qara daghlarning üzlüksiz özgürüp turidighanliqini küzetken. Saman yolining sansizlighan yultuzlardin terkip tapqanliqini chüshendürgen. Wénéra we yer sharining quyash etrapida aylinidighanliqini bayqighan. Galiléy kichikrek asman jisimlirining chongraq asman jisimlirining etrapida aylinishini bir xil tebi’et qanuniyiti, dep hésaplighan. 1632-Yili galiléy «pitolémiy bilen kopérnikning ikki xil meshhur alem sistémisi toghrisida dé’alog» dégen esiridiki bayqashlar asasida méxanika qa’ideliri bilen birleshtürüp, pitolémiy telimatidiki bezi tereplerni tenqit qilghan. Bu eser kopérniktin kéyin xiristiyan diniy eqidisi we medrise pelsepisige bérilgen yene bir qétimliq éghir zerbe bolup, u téximu ilgirligen halda xiristiyan rohaniylirining allahning namida yalghandin toqup chiqqan saxtapezliklirini ashkarilap, xiristiyan diniy eqidisining alliburun muqeddes diniy eqide bolush xaraktéridin ayrilip qalghanliqini xuddi quran kerimde körsetkendekla yene bir qétim tekitligen. Bu alimlar bu xil izdinishning eng deslepki ilhamini quran kerimdin alghan bolushi ihtimalgha eng yéqin. Chünki u dewrlerge kelgende merkizi asiya we ottura sherqte barliqqa kelgen ilim-pen möjiziliri xatirelen’gen xurum tashliq meshhur eserler we quran kerim alliburun bir qisim yawropa tillirigha terjime qilinip bolghanidi. Shundaq qilip galiléy kopérnikning telimatining toghriliqini emeliy piraktika jeryanida ispatlap chiqip, xiristiyan rohanilirining nechche ming yildin béri tayinip kelgen meniwiy asasini tewritiwetken.

Galiléyning fizika ilimide qazanghan muwepeqiyetlirinimu shu dewr xiristiyan dini eqidisidiki saxta tereplerni ispatlap chiqishtiki alahide rolini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. U mayatnikning tewrinish da’irisi haman biridin biri kichik bolsimu, emma her bir qétimliq tewrinishning waqtining haman teng bolidighanliqini bayqighan. Buning bilen mayatnik waqit hésaplashta ölchem birliki qilinidighan meshhur mayatnik qanuniyiti keship qilinghan.

Galiléy uningdin bashqa boshluqtin erkin chüshken jisimning qanuniyitini bayqighan bolup, boshluqtin chüshken jisim tézlikining éghirliq bilen alaqisiz ikenlikini otturigha qoyup, xiristiyan medrise pelsepichiliri muqeddes bilip kelgen «yoquridin chüshiwatqan jisimning tézliki bilen uning éghirliqi ong tanasip bolidu» dégen aristotilche eneniwiy qarashni inkar qilghan.

Galiléy 1638-yili ilan qilinghan «ikki xil yéngi pen toghrisida dé’alog» digen kitabta jisimlarning ariliqi, éghirliqi, tézliki we tézlik derijisi otturisidiki munasiwet qanuniyetlirini otturigha qoyup xwiw we xx esir fizikisining tereqqiyat yolini échip bergen.

Galiléy yuqirqidek bir yürüsh ilim-pen keshpiyatlirini otturigha qoyghandin kéyin xiristiyan dunyasi we din arqiliq xelqni idare qilip kiliwatqan hökümran siniplarning eng öch köridighan düshminige aylinip xiristiyan chirkawlirining her türlük haqaretlirige we qiyin qistaqlirigha uchrighan we barliq eserlirining neshir qilinishi we tarqitilishi qattiq cheklen’gen.

U 1633-yili xiristiyan dinining merkizi rim sheherige élip kélinip, watikan teripidin soraqqa tartilip, öz qarishidin yénishqa mejburlinip, qiyin-qistaqqa élinghan. U hayatigha qilinghan rehimsiz tehdit aldida öz köz qarishidin kechkenlikini körünishte ilan qilishqa mejbur bolghan bolsimu, emeliyette ilmiy tetqiqat xizmitini bir minutmu toxtatmighan. U özining ilimiy izdinishlirini xiristiyan chirkawliri teripidin dawamliq yoshuralmighanliqi üchün, watikan qattiq ghezeplinip, uninggha «aristotilgha hujum qilghan, bidi’etchilik telimatini terghip qilghan we xiristiyan dinini inkar qilghan» dégen betnamlarni chaplap, menggülük qamaq jazasigha höküm qilghan. U türmige solanghandin kéyin her türlük wehshiy usullar bilen jismaniy jehettin kardin chiqirilghan. Xiristiyan rohaniliri uni bash egdürimiz dep éghir qiynaq we jismaniy jazani toxtimay élip barghachqa galiléy deslepte ikki közidin, kéyin ikki quliqidin, axirda eqil-idrakidin mehrum qilinip azap oqubet we hesret nadamet ichide ölüp ketken.

Xiristiyan dini eqidisidiki saxtapezlikke qarshi isyan kötergen namayendilerning yene biri képlér (1571-1630) bolup, u gérmaniyede dunyagha kelgen. Képlér kopérnikning telimatlirini ijadiy halda tereqqiy qildurup, seyyarelerning herkitining élippis sheklide bolidighanliqini, quyashning tesewwurdiki bu élipisning melum bir pokusida turidighanliqini otturigha qoyup, kopérnikning «seyyareler quyash etrapida heriket qilidu, orbitilliri chember sheklide bolidu» dégen qarishigha yarishimliq tüzitish berdi. Képlér 1609-yilidin 1619-yilighiche daniyelik astronom téxbiragiyning seyyarilerning herikiti we orni qatarliqlarni emeliy küzitip toplighan qimmetlik melumatlarni tetqiq qilip, téximu ilgirlep tekshürüsh élip bérip, inchike hésaplap, seyyareler herkitining üch chong qanuniyitini keship qildi. Shuning bilen kopérnik telimati matimatékiliq jehettin puxta asasqa ige qilindi. Képlir yaratqan qanuniyetler arqiliq ilgiriki her qandaq waqitta seyyarelerning boshluqtiki ornini asanliqche hésaplap chiqqili bolmaydighan ilmiy ötkelning yene mewjut bolup turishigha mümkinchilik qalmidi. 1666-Yili en’giliyelek alim niyuton képlérning seyyareler herikiti heqqideki üch chong qanuniyitidin paydilinip, «alemning tartish küchi qanuniyiti» otturigha qoyup, kopérnikning meshhur quyash merkez telimati üchün nezeriyiwiy asas yaritip berdi. Képlérmu xuddi galiléygha oxshash xiristiyan diniy jemiyetlirining yazghan kitablirini cheklesh we chetke qéqishi shundaqla qiyin qistaqlirigha élishi sewebidin éghir ziyankeshlikke uchrap, achchiq yutup, ach-yalingachliq ichide ölüp ketti.

Yawropa ilim-pen oyghinish dewrining yene bir meshhur wekili wilyam harwéy(1578-1657) bulup, u en’giliyelik fizi’ologiye alimi bolup, u janliqlardiki qan aylinish sistémisining qanuniyitini yekünlep chiqqan keshpiyatchi. Harwéydin ilgiri bi’ologiye we fizi’ologiye anche tereqqiy qilmighan bolup, hayatliq we janliqlar heqqidiki qarashlarda xiristiyan dinining xurapatliq bilen toyunghan bir qatar sepsetiliri hökümran orunda turup kelgenidi.

1543-Yili bilgiyilik doxtur wésallos (1515-1564) «adem organizimining tüzülishi» dégen esirini ilan qilip, xiristiyan diniy eqidisidin tashqiri bolghan anatomiyeni tiklep, qan aylinish heqqidiki yéngi keshpiyatning yaritilishigha asas salghan idi. Shuningdin kéyinla islamiy medeniyet muhitida ösken ispaniyelik doxtur serwét (1509-1553) qanning öpke shaxcheliridiki heriket qanuniyitini tépip chiqti. Bu ikki doxtur adem organizmining tüzülishi we fizi’ologiyilik iqtidarini tetqiq qilip, xiristiyan dinida cheklen’gen ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinip, xiristiyan dini jemiyetlirining qatttiq naraziliqini qozghidi. Xiristiyan dinining hoquqluq organliri ularni tutup qattiq bir terep qilishni jakarlidi. Wésallos tetqiqatni yérim yolda toxtutup qéchip kétishke mejbur boldi. Serwét xiristiyan diniy jemiyiti teripidin qolgha élinip, otta köydürüp öltüriwétildi.

Harwéy bu ikki munewer alimning izidin méngip, ularning tetqiqatini dadilliq we qehrimanliq bilen dawamlashturup, 1628-yili «yürektiki qanning aylinishi» dégen esirini yézip chiqip, qanning adem bedinidiki herikitini tunji qétim mukemmel halda ilmiy yosunda sherhiylep chiqti. Bu kitabning élan qilinishi qedimki yunan doxturi garun(129-200)ning janliqlar bedinidiki qanning herkiti heqqidiki bir yürüsh nezeriyelirini aghdurup tashlidi. Garun «yimeklikler jigerge kirip özgürüsh yasighandin kéyin qan bolidu» dep qaraytti. Uning neziride qan qizil we kök tomurdiki qan dep ikkige ayrilatti. U bu ikki xil qanni xuddi ikki xil éqingha oxshaydu, ularning yürek teripidin ittirilip, bir kötürülüp yene pesiyishi uning aylinish herikitini belgüleydu, dep qarighan. U «kök tomurdiki qanda tebi maghdur bolidu, qizil tomurdiki qanda hayatliq maghduri bolidu, ularning oxshimighan tomur yolliri bilen bedenning oxshimighan qisimlirigha melum qanuniyet bilen yetküzilishi hayatliqning mewjut bolishini belgüleydu» dep qarighan. U yene «ikki xil qan her biri özining yuqiriqi wezipisini orundap bolghandin kéyin yene öz yoli bilen yürekke qayitidu we hayat shu xil shekilde dawamlishidu» dep qarighan. Garun, undaqta kök tomurdiki qan bilen qizil tomurdiki qan qushulamdu-yoq? Dégen meselide öz qiyasigha tayinip, bu ikki qan bir-biridin xewersiz halda körgili bolmaydighan hüjeyrilerning yardimi arqiliq yürekning ong teripidin sol teripige, sol teripidin ong teripige ötidu,-dep qarighan. Uning bu nezeriyesi yawropa tibabitide 1500 yildin köpraq hökümranliq qilghanidi.

Garun nezeriyisining yadrosi, uning «adem bedinining barliq tüzülishi we fizi’ologiyelik iqtidarliri angliq, meqsetlik halda orunlashturulghan» dégen qarashtin ibaret idi. Bu xil sirliq meqset nezeriyesidin xiristiyan dini ustiliq bilen paydilinip kelgenidi. U arqiliq özlirining bezi qarashlirini ispatlap chiqishni adet qiliwalghan xiristiyan rohanilirining qolidiki yene bir qutsal kitab garunning janliqlar dunyasi we qan aylinish heqqide 1500 yil höküm sürgen «meqset telimati» idi. Harwéy garunning xata perez we ilmiy bolmighan chüshenchiler asasida otturigha qoyghan meqset nezeriyesidiki xata tereplerni, özi keship qilghan yürek qan tomurliri we qanning herikiti heqqidiki yéngi telimat arqiliq inkar qilip tashlap, xiristiyan dini pelsepisining qanche yüz esirlerdin béri insaniyetning qelp dunyasida qed kötürüp turghan heykilini pachaqlap tashliwetti.

Frénisis békon (1561-1626) en’giliye peylasopi we dunyada hazirqi zaman tejribe penlirining buwisi dep shöhret qazanghan, yawropa medeniyet oyghinish dewrining büyük wekilliridin biri. Uning «pen-téxnikining tereqqiyati», «ilim-penning qudiriti» dégendek meshhur eserliri we «bilim-küchtur!» Dégendek meshhur hikmetlik sözliri bar. U «tebi’et dunyasi maddidin ibaret, kishilerning iradisige boysunmastin qanuniyetlik heriket qilip, obiyktip mewjut bolup turidu. Kishilerning idirakiy we eqliy jehettin bilgen nersiliri tebi’etning inkasidin bashqa nerse emes» dep qarighan. Uning qarishiche kishilerning bilimi aldi bilen tebi’et bilen uchrushish we uni küzitish arqiliq tejribining deslepki matériyaligha érishidu. Toxtimay tejribe qilish we ispatlash, tekshürüp békitish, eng axirida ilmiy yighinchqlash arqiliq andin omumiy xaraktérliq bilimge kötürilidu. Mana bu bekonning bilish nezeriyisining qisartilmisidur. U bu arqiliq emeliyetning bilish jeryani, heqiqetni sinash we ilimning qimmitini belgilesh jehetlerdiki muhim rolini tunji bolup sistémiliq sherhiylep chüshendürgen.

Bikon, insaniyetni tebi’ettiki möjizilerni özi üchün xizmet qildurushqa righbetlendürüp, möjize we pütünley chüshünüp kétish mumkin bolmaydighan tebi’etni insanning bexti üchün xizmet qildurushta tebi’et qanunliri asasida ish körüshni, tebi’ettiki möjizini özi üchün xizmet qildurushta zoruqmasliqni we uning qanuniyiti asasida ish qilishni teshebbus qildi. U «kishiler tebi’etning qanuniyetlirini tekshürüp tetqiq qilmay turup, tejiribilerni yekünlep we u heqtiki bilimlirini mukemmelleshtürmey turup hergizmu kélechek nesillerge bext yaritalmaydu» dep qaridi. U tebi’etni bilishni ka’inatning yaratquchisi allahning ilhami bilen baghlap chüshendürgen. Uning ilim pen’ge qoshqan muhim töhpisi, insaniyet bidet din we medrise pelsepisini menbe qilghan ilahiyetning jahaletlik qarangghuliqida tinep yürgen bir waqitta, tebi’et we ilim-pen heqqide izdinish qandaqtur xiristiyan dini eqidiside körsütülgendek allahning iradisige uyghun bolmighan ish emeslikini ilmiy shekilde izahlap, penni diniy eqidilerdin xaliy halda tereqqiy qildurushning qimmitini heqiqiy rewishte tépip chiqqanliqida körülidu. Bikon bu arqiliq yawropa yéqinqi zaman pelsepisi we tebi penlirining xiristiyan eqidisining meniwiy tüwrüki bolghan medrise pelsepisining boyunturiqidin qutulghan halda güllep yashnishi üchün munbet zémin hazirlap berdi.

Yawropa medeniyet oyghinish herikitining yene bir namayendisi firansuz peylasopi we matématiki dékart (1596-1650) bolup, uning wekil xaraktérgha ige eserliridin «métodologiye», «mitafizika», «pelsepe qa’idilliri» qatarliq eserliri bar. Dikart özi bilen bir dewrde ötken ilim-pen namayendilirige oxshashla xiristiyan dini eqidisidiki tereqqiyat we ilimge qarshi bolghan medrise pelsepisige qarshi ilmiy pa’aliyetler bilen shughullanghan. Bikon bilen bu ikkisining perqi, bikon tejribe qilish we yighinchaqlash usulini qollanghan, dikart bolsa eqliy muhakime qilish usulini qollanghan. U «eqliy bilish sheyilerning tüp mahiyitini bilishte eng ishenchlik, eqliy bilishni asas qilghanda logikiliq xulase chiqirish menggü xata bolmaydu, sheyilerni bilishke bolidighanliqi, ularni sezgü ezalar arqiliq tuyghuli bolidighanliqidin emes, belki ular heqqide idiyde chüshenche hasil qilghili bolidighanliqidin» dep qaraydu. Beziler pelsepidiki oy pikir we ilmiy mitodlarning melum menidin éytilidighanliqini yene melum menidin qarighanda uni bashqiche chüshendürüshke tamamen bolidighanliqini nezerdin saqit qilip, dikartni idraki bilishning rolini inkar qilghachqa eqliy bilishning kélish menbesini chüshendürüp bérishke amalsiz qalghan, dep tenqitleydu. Dikart dini étiqad we muqeddes kitablar heqqide toxtulup, bu heqtiki barliq chüshenchiler mitafizikigha tewe bolup, eqliy bilishning yeni fizikiliq tejribining tekshürishidin ötishi kérek! Digen aktiwal pikirni otturigha qoyghan. Bu xiristiyan dinining ilim-penni monopol qiliwélip, jemiyet tereqqiyatigha passip tesir körsitidighan rohaniy idiysige ünümlük qarshi turushning yoli bolup, matématika we dédoksiye logikisining tereqqiyatida türtkilik rol oynidi. Dikart: «barliq jisimlar melum boshluqta turghan bolidu, melum boshluqtiki barliq maddiy jisimlarning massisi bolidu, ular özige xas ichki xususiyet arqiliq mewjut bolidu, iddiye we rohning maddiyliqi bolmaydu. Madda bilen rohning xaraktéri insaniyetke nisbeten oxshimaydu, herqaysisi béqinmaydighan musteqil halette mewjut bolghan bolup, bu alemlerni yaratqan hemmige qadir bir küch teripidin sirliq bir shekilde békitilgen»dep qaraydu.

Dékart öz pelsepiside din we ilahiyet, pelsepe we istitéka edebiyat we senetke mensup bolghan tebi’ettin tashqiri turidighan telimatlarni métafizika dep atap, barliq tebi’et dunyasigha a’it telimatlarni fizika dep atighan. Dikart fizika telimatidin ilahiyet heqqidiki idé’alistik iddiylerni chiqirip tashlap, emiliy xaraktéri oxshimaydighan madda bilen roh heqqidiki bir-birige biwasite baghlinishliq bolmighan xususiyettin paydilinip, penlerni nisbiy musteqil tereqqiy qildurushning mümkünchilikliri heqqide izden’gen. U özining pelsepiside maddini musteqil ijadiy küchke ige, dep qaraydu. Uningche fizika bilen mitafizika melum bir mewjutluq ichide musteqil halda bir-birige tesir körsetken qiyapette teng yaki yekke mewjut bolghan bolidu. U özide jemghurlen’gen fizika bilen mitafizikini, özide mewjut bolup turghan bir-birni shert qilmaydighan emma tesir körsütüp turishidighan, özi teripidin nispiy konturol qilinip turidighan hadise, dep qarap, bu kichik birlik ichidiki ayrimiliqlarning özi bilen bolghan baghlinishliri arqiliq alem we allah, madda we roh, yaritish we yaritilish heqqidiki chüshenchilirini otturigha qoymaqchi bolidu. U özining fizikisining ichidiki birdinbir esli zat maddini mewjudiyet bilen bilishning birdinbir asasi dep qarap, rohning uninggha bolghan belgilesh we yéteklesh küchini chetke qaqmighan. Dikartning ikki menbechilik nezeriyisi tüp menidin éytqanda xiristiyan eqidisini ghuwalashturidighan yaki inkar qilidighan nezeriye bolsimu, chérkaw rohaniliri bu nezeriyeni ustiliq bilen yasap-jabdup, özlirining diniy eqidisini perdazlep körsütishning wastisi qilip paydilinilghan bolsa sipnoza we dédro qatarliq munewwer alimlar teripidin tereqqiy qildurulup, ilim-penning xiristiyan diniy eqidisining hujumliridin qutulishigha qalqan süpitide paydilinilghan.

Dikartning matématika jehettiki keshpiyati gé’ométriyini algébralashturup, algébraliq tenglimiler bilen gé’ométriylik shekillerni ipadiligen we analitik gé’ométriyini keship qilghan. Dikartning özgürishchan sanlarni matématikigha kirgüzüp, matématikidiki burulush nuqtisini hasil qilghanliqi pen texnikida burulush dewruni shekillendürdi. Özgürishchan san bolghachqa heriket we di’aléktika matématikigha kirip, uning ikki menbechilik pelsepisidiki tebi penler üchün muhim bolghan nisbiy turghunluq nezeriyisi we niyutonning différénsiyal matématikisi xiristiyan diniy eqidiside 1500 yildin béri qatimalliship, qétip qalghan ramkilarni buzup tashlap, ularning xuda we dunya, bible we yésus heqqidiki bir qatar telimatlaridiki ilimpenge zit elimintlarini yoqqa chiqirip, étiqadchilar jama’éti qelbide bible we étiqadtiki muqeddes roh, dada xuda we bala xuda, alem we axirqi zaman heqqide küchlük shühbe tughdurdi.

Yawropada medeniy oyghunush dewri bashlinishtin awal Ottura esirdin bashlap shekillinip qalghan diniy jemiyetlerning medeniy maaripni, edebiyat-sennetni we pen-texnikini moniypol qiliwelishi jemiyet tereqqiyatigha dayim passip tesir körsütüp, insanlarni jahaletlik hayatqa muptila qilghanidi.

Yawropa medeniyitining hul tashlirining biri Gollandiyelik büyük alim Sipnoza(1632-1677) bolup, uning yengiche materiyalistliq pelesepisi tebiyet heqqide, jemiyiet heqqide we insanlarning meniwiyiti heqqide öz dewrige nisbeten yengiliq hesaplinidighan nezeriyelerni wujutqa chiqardi.

Sipnozaning etika, teologiye, matématika we siyasiy jehetlerdin elip barghan izdinishliri madda bilen rohning, xuda bilen insanning arisidiki qaranghuluqqa yoruq chüshürdi. Sipnoza tebiyet dunyasini bir pütün jisim, bu jisim köpliktin emes bir pütünliktin ibarettur, yengidin apiride bolmaydu, menggü mawjut bolidu, yoqalmaydu, dep qarighan.

Madda we enirgiye yoqluqtin bar bolmaydu, yoqluqtin bar bolmaydu, digen ulugh nezeriye uning keshpiyati bolup, uningche dunya bashqilarning oylap tessewwur qilghini boyinche emes eksinche özining tereqqiyat pirinsipi we qanuniyiti asassida tereqqiy qilidu, dep qarighan we hemmini mistik chüshenchilerning türtkiside bilgili bolmaydu, dep qarilip qelipliship qalghan eski jemiyet sisstimisida tewrinish peyda qilghan.

Sipnozaning bu bir qatar bayqashlirida tebiyet dunysidiki oxshimasliqni mahayet emes, shekil, dep qarighan. Sipnozaning qarishiche alaemdiki jisimlarning shekli cheksiz bolup, üzlüksiz özgürep turidiken. Sipnoza jisim bilen jisimning tashqiy shekli ottursidiki baghlinish, murekkeplikke ige bolup, bu munasiwet mahayet bilen hadisining ottursidiki, omumiyliq bilen qismenlik ottursidiki, chekliklik bilen cheksizlik ottursidiki qanuniyetni chüshendürüp beridiken.Sipnoza yene adem bir pütün jisimning melum bir shekli, mayet jehettin tebiyetning murekkep qanuniyetlirige boy sunidu we maddining ortaq xaraktérini chüshendürüp beridu, dep qarighan.Sipnoza adem we tebiyet ottursidiki tebiy baghlinishlarni sobiyektip dunya bilen objektip dunyaning diyaliktik munasiwetliri derijisige kötürüp izahlap berelmigen bolsimu, ilim pen tereqqiyatida rushen ijabiy qedemlerni atti we ademni radikal rohbanliq alimidin riyalliqqa, tereqqiyatqa we emeliyetchanliqqa yüzlendürdi.

Sipnozaning ilim pen jehettiki izdinishliri Yawropa pelesepisining besip ötüshke tigishlik jeryanlarning bir parchisi bolup, uningsiz medeniyet tereqqiyatini zinjirdek bir-birige ulighili bolmaydu.

Xulasiligende Yawropada otturgha chiqqan medeniyet oyghunishi, insaniyet jemiyiti tereqqiyatining altun dewrini achti. Kopernik we uning quyash merkez telimati, Brononing kainat we alemning cheksizliki heqqidiki telimatliri, Galiliyning sheriq pelesepisi asasidiki astronomiyelik bayqashliri Kéflérning seyyarilerning herkiti heqqidiki qanuniyetler üstidiki izdinishliri,Turichilliyning hawa besimi heqqidiki yengi bayqashliri, Harwiyning qan aylinish sistimisi, Frensis Békonning materiylistik pelesepe heqqidiki izdinishliri, shundaqla dikart we Sipnozaning ikki menbelik diyaliktikisi we jisimning shekli we mahayiti heqqidiki iddiyliri Yawropada ming yillap höküm sürgen jahaletning zawalliqqa yüzlinishige we insaniyet medeniyitining bugünkidek güllinishige sewepchi boldi.

Insaniyetning bolupmu Yawropa medeniyitining qaytidin güllinishige qedimqi Yunan medeniyiti asas hul tash bolghan bolup, elbette bu medeniyetni sheriq medeniyiti jümlidin türük islam medeniyitining tesirige uchrimidi, degilimu bolmaydu.

Gherip hazirqi zaman medeniyitining yiltizini Yawropa medeniyet oyghunush dewrige, Yawropa medeniyet oyghunush dewrini, Türük Islam medeniyti dewrige, Türük Islam medeniyitini Büyük sheriq medeniyetlirining partilash xaraktirliq tereqqiyat dewirlirige baghlap chüshendürüshke bolidu.

Yawropa medeniyet oyghunishining shekillinishide Al-Farabiy, Ibin Sina, Jelaliddin Rumiy, Al- Xarzemiy, Yüsüp Xas Hajip we Ahmet Yesiwiy qatarliq büyüklirimizningmu tesirini chetke qaqqili bolmaydu. Al-Farabiyning subyektip materiyalizimi we peziletlik sheher ahalisi heqqidiki pelesepiwiy qarashliri, Ibin Sinaning tib heqqidiki telimatliri, Yüsüp Xas hajipning dewletchilik we exlaq heqqidiki telimtliri, Ahmet Yessiwiyning sofistik telimatliri we Elshir Newaining Yawropa Oyghunush dewri bilen oxshash bir zamanda otturgha chiqqan pelesepe, sennet, din we istitika heqqidiki iddiyliri muhim rol oynighan diyishke tamamen heqliqmiz.

Yaman bolghini keyinki ikki esirde bolupmu 19-esirdin bashlap medeniyet bizde zawalliqa yüzlengen bolsa, gheripte güllinish dewrini bashtin kechürdi.Bir bulbulning sayrishi baharning kelginini bildürmigendek, bir gülning echilish bük-baraqsanliqqa tolghan yaz peslining kelgenlikini bildürmigendek, bizdiki ilim pen we edeiyat sennetnining güllinishidiki tekshisizlikler, milliy maaripning tereqqiyatidiki illetler, bir pütün jemiyetning bilim we texnologiyege toyunmasliqi, soda sanaet we hünerning güllinelmesliki jemiyet tereqqiyatimizni jemiyet tereqqiyatining ilgirki dewridinmu qaranghu bir dewirge bashlap ketti. Yengi soda yollirining echilishi, medeniyetler toqunishidiki passip amillar, siyasiy kingeymichilik, bayliq we inirgiyening monopul qiliwelinishi qatarliqalar bizde iqtisadiy, siyasiy we qanuniy jehetlerdin chekinishlerni peyda qildi. Hazirqi mesele milletni qandaq aqartish, milliy rohni qandaq urghitish, milletning meniwiyitini qandaq güllendürüsh we milliy mawjutluqni saqlap qelishning chare tedbirliri heqqide ilmiy yol tepishtin ibarettur!Shunga tebiyet dunyasi we insaniyet jemiyitidiki hadisiler ortaqliqqa ige bolup, yoqalghan, chüshkünleshken, zawalliqqa yüzlengen, mawjutliqini qoghdap kelgen, oyghuniwatqan, tereqqiy qiliwatqan, güllengen milletlerning teqdiridiki ortaqliqlarni we periqlerni bayqap, milliy mawjutliqimizni, medeniyitimizni we muqeddes heq-hoquqlirimizni qoghdap qelishning texirsizlikidin xuda, alem, adem we etiqat heqqidiki bu temani teximu köp we teximu keng dayirilik tetqiq qilishning ehmiyiti zor dep qaraymiz.

Ende

12-11-2007 Germaniye

Toqquzinchi bab

Millitimiz we Milliy Mawjutliqimiz Heqqide Oylighanlirimiz

Milliy til-yéziq bir milletning jéni. Öz til-yéziqi bolmighan milletlerning milliy mawjutluqidin söz achqilimu bolmaydu. Milletning mawjut bolup turishini, shu milletning medeniyet tereqqiyati belgüleydu.medeniyet tereqqiyati shu milletning milliy til-yéziqini aldinqi shert qilidu.milliy til-yéziqisiz milliy medeniyetning mawjut bolup turishi we rawajlinishini hergiz tesewur qilghili bolmaydu.

Bir milletning til-yéziqi shu milletning kolléktip pissixikisi, shu milletning milliy xaraktéri, shu milletning milliy tepekkuri we shu milletning hayatliq pelesepisining menbiyidur. Milletlerning hés-tuyghuliridin chüshenche, chüshencheliridin pikir, pikirleridin idiye, idiyeleridin medeniyetler köklep chiqidu.yoqarqilarning hemmisi til-yéziq wastisi arqiliq emelge ashidu.

Biz ejdatlirimizning hés-tuyghusi, chüshenchisi we pikirliridin insha qilinghan medeniyet baghchisida yashaymiz.bizdin bashqa dunya milletlirimu ejdatliridin miras qalghan medeniyetler bostanliqida öz-ara keskin riqabet ichide hayat kechüridu. Milletlerning ottursidiki uzaqqa sozulghan bu riqabet we küreshte özidin yatlashqanlar asta-asta yoqalsa, milliy qediriyetlirige sadiq bolghanliri tediriji küchlinidu we qudret tapidu!

Bu yilqi xelqara ana til bayrimi munasiwiti bilen uyghurlarning milliy mawjutliqining, uyghurlarning milliy medeniyitining we uyghurlarning diniy etiqadining jiddiy xeterge duch kelgenlikidin ibaret nazuk tema üstide azraq oylinip qaldim.

Til-yeziq bir milletning milliy mewjutliqining hul teshi. Emma unutmasliq kerekki eger uyghur tili we yeziqi milliy edi’oligiyimizdin chetnep ketken bolsa uning keltürüp chiqarghan boshluquni toldurmaq asan emes. Uyghur tili we yeziqi milliy edi’oligiyimizdin chetnep ketken bolsa, u halda milliy til-yeziqimizning bar bolghini milliy mewjutliqimizni qoghdap qelishta özining ijabiy rolini keskinlik bilen oyniyalmay qalidu.

Dunyadiki bashqa milletlerge oxshashla biz uyghurlarning til-yeziq, örpi-adet, diniy etiqat, ilim-pen, edebiyat-sennet, pelesepe, iqtisat we bashqa tereplerdin ming yillardin beri shekillengen özimizge xas bir enenisi bar. Bu en-ene ilgirki herqandaq dewirdikige qarighanda teximu küchlük teqezza bilen beyitish we tereqqiy qildurushqa muhtaj boliwatidu.

Dunya tereqiyatigha egiship milliy medeniyitimizde jümlidin edi’ologiymizde yengi-yengi hadisiler köpüyiwatqan bolsimu, u milliy tepekkurimizning shallishidin ötküzülmigenliki üchün xuddi exlet döwisidek millitimizning kolliktip pissixik we meniwiy saghlamliqigha ekis tesir körsütiwatidu.

Biz uyghurlar gerche her türlük seweplerdin medeniyet saheside bezi ilgirleshlerni qolgha keltürgen bolsaqmu, yat we yengi pikirlerni we etiqat hadisilirini emiliyitimiz we ehtiyajimizgha uyghun bir terep qilalmiduq.bashqa milletlerdin siyasiy, iqtisad we ma’arip qatarliq tereplerde barghanche arqida qalghanliqimizdin, millitimiz hazirqi zaman dunya tereqqiyatigha masliship bolalmay xelqimiz ademni chöchitidighan jiddiy riqabet qaynimida qaymuqup qaldi.

Mushundaq bir waqitta millitimizning milliy mawjutliqini heqiqi qoghdap qalidighan zamaniwiy pikir we iddiyni ishlepchiqirip, millitimizni qudret tapquzidighan toghra yolni tepish biz ziyalilarning bash tartip bolmaydighan ulughwar wezipimiz.

Kishilerning nime deyishidin qetiy nezer, peqet iddiyela dunyani üzil-kesil özgertiwetidu – deptiken engiliz danishmeni robin willyamis. Robin willyamis bu heqte toghra eytidu. Mu’ellesep künimizde urush meydanlirida emes belki pikir meydanlirida teximu köp qan töküliwatidu. Qudretlik milletler yeni engilizlar, germanlar we yehudiylar uyghurlar u yaqta tursun hetta hindi, erep we xitaygha oxshash arqida qalghan bashqa xeliqlernimu yengidin qurup chiqiwatidu.ular dunyaning yengi kün tertibi projektige tehdit bolush ihtimali bolghan xeliqlerni ajizlashturup, dinni süyistimal qilip qarshiliq körsütiwatqan isyanchilarni ittipaqdash küchlerdin paydilinip yoqutiwetip baridu, yaki ishenchlik dep qaralghan xeliqlerge qoshuwetipbaridu.

Wetinimiz xitay mustemlikisige chüshüp qalghan bir esirge yeqin waqittin bashlap tereqqiy qilghan döletler, birleshken milletler teshkilati, awropa ittipaqi we shimaliy atlantik ehdi teshkilati qatarliqlar illuminati dep atalghan millettin, dindin we yerlik medeniyetlerdin halqighan qarangghuluqtiki sirliq küch, dep qarap kelingen elim-pen we texnologiyeni pütünley monopol qiliwalghan, qolini nerge sunsa yetidighan eshu xelqaraliq teshkilatning kontrolliqida turiwatidu.

Gheriptiki we sheriqtiki siyasiyonlar, milyarderlar we alimlar illuminati tüzgen yer shari xarakterliq istrategiylik pilanlirining türtkiside dunyawiy yengi tertipni ornutush üchün qanche yüz yildin beri dunyaning herqaysi jaylirida pa’aliyet qilip keldi. Uyghur qeshqeriye dewlitini, birinchi we ikkinchi jumhuriyitimizni yiqitqanlar xitaylar emes, eshu xelqaraliq teshkilat idi. Ular özige tehdit bolidighan pan türükchi we pan islamchi milletlerni arqa-arqidin yiqitip, sheriqning kesel körpilliri dep atalghan xitayni yülep turghuzup, xitaylarning bugünkidek güllinishige imkan yaritip berdi. Biz pexirlinidighan nobel mukapati illuminatilar teripidin berilidu!

Illuminatilar dunyani özgertish üchün tömür qurallar emes, xuddi bombidek küchlük pikir we iddiyeler kerek, dep qarap, dunyawiy xarakterliq ma’arip we tereqqiyatqa meblegh selip, dunyani idare qilishning yengi yolliri heqqide küresh qiliwatidu.

Illuminatilar mu’eyyen bir etnik topluqqa, dingha yaki medeniyetke mensup emes bolup, dunya milletlirini özige mujessemligen ghayet zor xelqaraliq murekkep teshkilattur! Illuminatiylar oxshimighan eriq, din we medeniyetke tewe serxil ademlerdin teshkillengen bolup, ularning düshmini yat bir medeniyet, bir din yaki bir xeliq emes, belki az-kam besh esirdin beri yolgha qoyulup keliniwatqan dunyawiy yengi tertip programmisigha qarshi septe turghanlardur!

Tereqqiy qilghan milletler, we sermayisi qanche milyarttin ashidighan xelqaraliq gigant firmilar illuminati dep atalghan dunyawiy küchlerning yar-yülek bolishi arqisida milletlerni, özlirining bixeterlikige uyghun shekilde qaytidin tertipke turghuziwatidu. Illuminati diniy etiqatlarni, yerlik edi’ologiylerni bashqiche qilip eyitqanda dunyani, asiyani jümlidin biz uyghurlarnimu özgertip qurup chiqiwatidu.biz bolsaq buni bilmestin, xitay qatarliq ata düshmenlirimiz we ottura sheriqtiki milliy menpe’etliri üchün bizni kozur qilip oynaydighanlarning astirittin orunlighan muzikillirigha kelse-kelmes dessep ussul oynap, yer sharidiki herqandaq dewlet we teshkilatlardinmu yoquri orunda turidighan dunya ittipaqi (dunya dewliti) ning qanche yüz yilliq pilanlirigha qarshi at chapturushqa herismen halda yashawatimiz!Bundaq ketiwersek pishanimizdiki qulluq tamghisi öchüp ketish u yaqta tursun, hetta bir millet süpitide yer sharidin yoq bolup ketimiz!

Pütün dunyadiki ilim-pen mu’essesiliri, uniwersitilar, inistetutlar we akademiyeler, eskiriy qoshunlar we chong xelqaraliq firmalarning hemmisi yolgha qoyghan yer shari xarakterliq projektler, oxshimighan medeniyet, din we til yeziqqa ige yerlik xeliqlerning naraziliqini qozghighachqa, ulargha qarshi bezide rohaniyetchilik, bezide medeniyet yeklimichiliki, bezide eriqchiliq tüsini alghan quralliq isyanlar bash kötüridu.

Bezide bu xil isyanlarni illuminatilar özliri pilanlap, nöwettiki zerbe nishani qilinghan rayonlargha besip kiridu. Uyghurlar sowetler ittipaqi tarqilip ketishtin awal we keyin tekrar-tekrar mana mushundaq hadisilerde dunyawiy küchning emes, meheliwiy küchlerning sépidin yer elip qalghanliqi üchün, dayim siyasettin ibaret qimar sorunida utturiwetiwatidu. Awal türüklerge, andin sowetlerge, andin ereplerge arqidin amerikigha sozulghan ümid qollirining hawada leylep qelishliri, millitimizning bilimsizliki, nadanliq we xurapiyliqidin bashqa nerse emes!

Keyinki ikki yüz yildin beri uyghurlar xelqaradiki yoqarqidek qutuplarning sürkülishi jeryanida arqa-arqidin xata zamanda, xata küchler bilen xata meydanlarda turup qalghanliqidin hazirgha qeder milliy musteqilliqimizgha hich bolmighandimu tibetlerchilek nisbiy musteqilliqimizghimu erishelmiduq. Bundaq bolishidiki asasiy sewep tinimizdikisi, tilimizdikisi bir bolghini bilen eng muhimi dilimizdikisi bir bolmighanliqidindur.

Biz uyghurlar qarmaqqa bir millettek körünginimiz bilen edi’ologiye jehettin hili xitaylargha, heli ereplerge, heli ruslargha, heli hindiylargha, heli mungghullargha oxshap qalghanliqimizdin ishlar ilgiri basmidi. Xelqarada jiddiy özgürüsh bolup, mezlum milletlerning beshigha amet qardek yaghqanda bizning beshimizgha külpet yaghdi.

Bizning siyasiy teqdirimizge tesir körsütiwatqanlar, milliy istiqbalimiz heqqide bizge paydiliq pikir qilmay, bizni xitay, rus, erep, hindiy… we shuningdek bashqa xeliqlerning qoshumchisi qatarida körüp mu’amile qildi.ular bizdiki bilimsizlik, ditsizliq, xurapatliq we nadanliqni körüp, xitayning qilghanliri, qiliwatqanliri we qilmaqchi bolghanliri toghra’iken, dep qaldi. Demokratiye we kishlik hoquq, dep jar salidighan qarangghuluqtiki eshu küchler xelqara uyghur kirzisini bir terep qilishta bizge paydiliq emes, xitaygha paydiliq yol tutti.

Illuminatining xelqara emperiyalizim qaniti millitimizning ichidin chiqqan ziyalilarni weten ichi we siritida xitayning bizni qaytidin özige qoshuwelish axirida assilimatsiye qilip eritiwetish istirategiysige uyghun herket qilishqa mejburlap, charisiz, ige-chaqisiz, nadan awam-xelqimizni zawalliq aqiwiti alla burun pilanlanghan xelqara islamiy jihat sepige ittiriwatidu! Ularning meqsidi derhal hoshumizni tapmisaq qanche ming yilliq shanliq tarixqa ige uyghurlarni topidek sorup bir qismini xitaylargha, bir qismini ereplerge, bir qismini ajiz türkiy qewimlerge qoshuwetip qarap olturushtin bashqa nerse bolmay qalidu.

Medeniyetler, dinlar we etnik topluqlarni süyistimal qilghan qarangghuluqtiki küchler insaniyetke yengi-yengi kirzislarni bexshende qilip, ajiz milletlerni jümlidin uyghur millitini pikir tereptin özige layiqlashturup özgertip chiqish üchün sheytandek herket qiliwatidu.düshmenlirimiz ige-chaqisiz dunyagha sorulup ketiwatqan xelqimizni erqiy, diniy we mezzep sheklini alghan shiker yalitilghan yaman gherezliri arqiliq aldap we talan-taraj qilip özining kimlikini untuldurup, ulughwar milliy ghayilliri üchün bir qedemmu mangalmaydighan halgha chüshürüp qoydi!

Uzaq musapilik oylighanda uyghurlar xelqarada uchrawatqan tehditler, xitay mustemlikisi astidaki uyghuristanda yashawatqan xelqimizningkidin anche köp periqlinip ketmeydu.her ikkisining aqiwitide oxshashla yoqulup ketishtin ibaret yaman aqiwet körünüwatidu. Bu tereptin qarighanda millitimiz xuddi ishghal astidiki wetinimizdikige oxshashla hür dunyada yeni chet-ellerdimu eghir tiragediyelik jeryanlarni bashtin kechürmekte.diqqet qilmisaq halimiz teximu yaman bolidu.

Ilgiri millitimiz dunyagha anche tonulmighan idi. Hazir her türlük seweplerdin dunyagha tonulushqa bashliduq.insaniyet özining terkiwidiki uyghur digen etnik türkiy topluqni yeqindin küzütüp, bizning artuqchiliqimiz bilen kemchilikimzge baha beriwatidu.dunyani bashquriwatqanlar hich bolmighanda kelichekte bashquridighanlar bar. Ular milletlerge xuddi bir shexiske baha bergendek baha beridu. Ular insaniyetning ortaq menpe’etliri, dunya tinichliq we ilim-penning tereqqiyati üchün nimini xalisa qilalaydu. Ularning neziride pütkül insaniyet we yer shari ularning mülüki. Biz uyghurlar ularning neziride pilanlirigha uyghun kelsek insan, kelmisek nerse yaki mal!Ular wetinimizni, yer asti we üsti bayliqlirimizni insaniyetning ortaq muliki hesaplaydu.ular oylap, uyghurlar musteqil bolsa bizge qanchilik paydisi bar, xitaylargha beqinsa qanchilik ziyini bar, dep muzakire qilip, erqiy we diniy tereptiki peylimizning yamanliqidin wijdansiz, teslimchi we qul mijez xitaylarni talliwelish arqiliq, uzaqtiki maddiy menpe’etlirini qoghdap qalidu!

Illuminati xelqara jama’etchilik ortaq qoghdawatqan yer shari xarakterliq chong teshkilat bolup, herqaysi dewletlerning siyasiy, iqtisadiy we medeniy formulasi ular teripidin tüzilidu. Ular tekitlewatqan „medeniyetler ara hemkarliq, dinlar ara diyalog“ elbette dunyawiy tinchliq, dostluq we tereqqiyatni ilgiri sürüsh üchün otturgha etilghan! Dunyawiy yengi tertipke qarshi turghan shexis we dewletlerning ottura sheriqte qandaq aqiwetlerge qalghanliqi hemmimizge melum. Dunya serxilliri bizni dunyawiy eqimgha qarshi, eniq mewqesi yoq, insaniyetning düshmini dep qarap, bizge hesidashliq qilmay nepretlense, yardem qilmay öz menpe’etlirini nezerde tutup, düshmen milletlerning arisigha qoshiwetse, xelqimizni her xil shekilde bölüp tarqitiwetip, pikir dunyasimizni igiliwalsa bu wetenning ishghal astigha chüshüp qalghanidinmu better yaman aqiwetlerni keltürüp chiqiridu.

Birqanche yidin buyan wetendin bashlanghan qach-qachtin keyin, mezlum millitimizning wetini xitaylar terepidin mustemlike qilinghini yetmigendek, oxshimighan dewletlerdiki düshmen küchler millitimizning rohiy dunyasigha hujum bashlidi! Weten ichi we siritida yitekchi bir iddiye, yetekchi bir küch we ortaq bolghan yetekchi ghaye bolmighachqa, xelqimiz gerche ortaq bir tilni qolliniwatqan bolsimu, pikir we dunyaqarash tereptin barghanche parchilanip ketiwatidu.

Demisimu uyghurlar hazir bir tilda sözleydighan, qandash we ortaq örpi-adetke ige xeliq turuqluq, siyasiy besim, chetke qeqilish, medeniyet sapasidiki periq, itiqat jehettiki nizahlar we yerlik milletlerning tesirige uchrash netijiside öz-ara bashqa milletlerdek mu’amile qilishidighan bolup qaldi.siyasiy, iqtisadiy, diniy we sotsiyal goruppilarning arisidiki periq binormalliship, kolliktip milliy pissixologiyimizde kesellik alametliri körülüshke bashlidi.

Xelqarada bizge ayit yüz beriwatqan türlük hadisiler sewebidin millitimizni bilidighanlarning köpüyishige egiship, xeyim-xetermu parallil halda küchiyishke bashlidi. Millitimiz chekidin ashqan xitay zulumidin qechip, dunyada öz-ara periqliq bolghan 100 din artuq dewlet we rayongha chechilip ketti.wetensiz we bash-panasiz qalghan sergerdan xelqimiz dini we tili bizge yeqin hem yiraq bolghan emma yat bir edi’ologiye hökmaranliqidiki milletlerning arisida yashawatidu. Yat elde uyghurlar yerlik xeliqlerge maslashqanche bashqa rayonlarda hetta wetende yashawatqan qeni, tili, yeziqi, örpi-aditi we xuy peyli oxshap ketidighan etnik qerindashliri yeni öz millitidin barghanche yatliship ketip baridu.

Qeni, tili, yeziqi, dini we örpi-adetliri oxshash turup bu yatlishishni keltürüp chiqiriwatqan asasiy amil, ularning bu xil kirzisqa qarshi özige xas iddiysining bolmasliqidin qaynaqliniwatidu. Dunyada diniy we penniy jehettin nurghun toghralar bar, bu toghrilar – hetta islamiy ehkamlarmu shuning ichide- uyghurlarning tepekkuri bilen tasqilip, pishshiqlap ishlepchiqirilghandin keyin qobul qilinmay, eksinche gheripliklerning, sheriq we ottura sheriqliqlerning tepekkur endiziliri asasida chala we dogma halda qobul qilinghan bolsa til-yeziqimiz ortaq bolghan bilen ish-herkitimiz bir-birimizni inkar qilidighan teximu xeterlik düshmenge aylinimiz-de yaghi yandin, bela qerindashtin degendekla hadise yüz beridu.

Qattiq epsuslinish ichide shuni eytimenki, biz uyghurlar alliburun bir milletni shekillendüridighan eng asasliq birqanche amildin mehrum qalduq. Uyghur degen ismimizla qalghandek bolup qaldi, ortaq pikir we iddiymizni eghir boran-chapqunlargha berdashliq bereligudek insha qilalmiduq. Milliy musteqilliq herkitimiz xuddi xitay tajawuzchilliri zeherxendilik bilen eyitqandek “bir uchum yaman niyettiki kishilerningla qilidighan ishi” bolup qaldi. Medeniyet dep yat medeniyet we diniy eqimlarni menbege qarap baqmay qara qoyuq qobul qilip, renggimiz, teletimiz, yürüsh-turushimiz we pikirimiz ejdatlirimiz u yaqta tursun, bugünki kündimu öz-ara yatliship ketti. Millitimizning bir qismi ereplerning pan erepchiliki üchün gumashtiliq qilidighan, bir qismi xitaylarning etnik kengeymichiliki üchün asiylarche qurban beridighan, bir qismi öler-tirilishige qarimay gheriptiki xitay bilen eghiz-burun yaliship hemkarlishiwatqan düshmen küchlerning ghalchiliqini qilidighan bolup ketti. Xelqimizning arisida milliy istiqbalidin gumanlinip, ümitsizlik patqiqigha petip, bir-biri bilen ittipaqlishalmaydighan bash-bashtaq, bashchisiz, yetekchisiz halettiki, ilgiri körülüp baqmighan derijidiki natonush we qorqunchluq milliy kirzis patqiqi peyda boldi.

Iddiyler dunyasida yüz beriwatqan shiddetlik urushlarda tola chayqilip, rohiy we jismaniy tengpungliqimizni yoqutup qoyiwatamduq qandaq?! Dunya milletliri hergiz körüngendek emes. Dunyadiki qudretlik milletler bashqa eriqtiki, bashqa dinlardiki we bashqa edi’ologiyediki milletlerning ichidiki ajiz xeliqlerni we ayrim sandiki kishilerni setiwelip – ularni istrategiylik pilanliri asasida teshkilatlandurup, milliy engimizdiki meniwiy teritoriyimizge kengeymichilik qilmaqta.

Xelqara emperiyalizimi teshkilatlandurulghan milletlerni bezide eshu yerlik milletning özige qarshi, bezide özlirining menpe’etlirige putlikashang bolidighan küchlerge qarshi ishqa seliwatidu. Shunga qerindash yaki dindash dep aldinip yürüwermestin, qandaq dindash, qandaq qerindash, qandaq dost dep özimizdin sorishimiz we oylishimiz, yatlarning nersillirini milliy yol bashlighuchillirimizning yetekchilikide, milliy tepekkur ghelwirimizdin ötküzüp qobul qilishimiz, waqtinche menpe’etlerni dep, milliy istiqbalimizni otqa tashlashtin bar küchimiz bilen saqlinip qelishimiz lazim!

Millitimiz allaburun özi bilmeydighan küchlerning yeqin we uzaqtin konturul qilishigha maruz qaldi.bu küchlerning eng chongi millitimizni yengi dunya tertiwige uyghun yashashni telep qiliwatidu.millitimiz insaniyet tereqqiyatigha qarshi, rayon xarakterliq menpe’etler qazinida qaynawatqan, arqa körünishi namelum bolghan qandash we dindash körinidighan yaman küchlerning tesiridin qutulup, xelqara jama’etchilik bilen toghra bolghan bir metodta hemkarlashmighachqa hessilep bedel tölep ketiwatidu. Biz xelqimizning milliy teghdiri meseliside u yaki bu emes, peqet özimiz bolmay turup, xitay zulumidin qutulup, siyasiy jehettin qeddimizni tikliyelmeymiz.shunga qazini we morisi bashqa bolghan qandashlirimiz we dindashlirimiz bilen bolghan her türlük munasiwetlerni azatliq küreshlirimiz we milliy istiqbalimizgha uyghun shekilde pilanlishimiz intayin muhim.

Arimizdiki xelqara emperiyal küchlerining tutamidin xata xulase chiqiriwalghan, meheliwiy diniy we etnik isyanlarning shaxshaxchilliri arqa körünishi dindash yaki qandash bolghan menbesi namelum siyasiy küchlerning qol-chomaqchilirigha aylinip, uyghurlarning janijan menpe’etlirini xitaylar bashta erepler, engilizlar, ruslar we nezer dayirisi tar bir qisim türkiy xeliqlerning dastixinidiki lox göshke aylandurup qoyiwatidu.

Shuningdek paydisiz hadisiler aqiwitide milliy we tarixiy düshmenlirimiz, yeni düshmen küchler we milliy munapiqlar uyghur xelqini öz nepsi üchün dessep ötüdighan köwrükke oxshutup herket qeliwatidu!Xelqara küchler, milliy düshmenlirimiz we bizni kozur qilip oynawatqanlar, biz üchün eng muqeddes bolghan ümmetchilik, wetenperwerlik, eriqchiliq we milletchilik hes-tuyghuliridin ustiliq bilen paydilinip, ikki putimizni kötürüp tartqusiz bala-qazalar patqiqigha paturup qoydi.

Perde arqisidiki bu bir top paydisiz küchlerning bezilliri bilen birliship, bezillirini yengishimiz lazim!Bizni diniy we etnik qerindashliq bayriqini kötürüp chiqip aldawatqanlar, dawayimizgha ziyan seliwatqanlar we arimizdin chiqqan setilma mangqurtlar bilen yer shari xaraktirliq til-bürüktirip, millitimizni biz xalighan shekilde dunyawiy yengi tertip asasida emes belki özliri xalighan shekilde xemirdek yughurup, shexsiy gherezliri üchün öltürülidighan qurbanliqqa aylandurup qoyishining aldini elishimiz lazim!

Biz til, din, exlaq we medeniyitimizdin berpa bolghan ulusal dunyamizni ular istimal qiliwatqan din, eksiyetchi pelesepe we pashistik siyasetler bilen emes, ejdatlirimizdin her xil yollar bilen bolupmu folklor we yazma edebiyat arqiliq miras qalghan bibaha engüshterler arqiliq qoghdap qelishning yollirini tapalaymiz!

Tejirbiler ispatlidiki ata miras wetinimizde we uyghurlar tarqilip olturaqlashqan rayonlarda milliy medeniyetimiz, örpi-adetimiz we til-yeziqimizsiz milliy mawjutluqimizni, dinimizni jümlidin azatliq herkitimizning potinsiyal küchini qoghdap qalalmaymiz! Dunya intayin tiz tereqqiy qiliwatidu. Biz uyghurlar toxtap qalghan kallimiz bilen ming qilsaqmu dunyaning pikir, téxnilogiye we ma’arip tereptiki bu süritige aldirap –uchqirap yitishelmeymiz.biz awal bu riyalliqni étirap qilishimiz lazim! Bizning kélichigimizning yeni siyasiy, iqtisadiy we medeniy hayatimizning normisini biz emes, xelqaradiki edi’ologiye, din, ma’arip we téxnilogiyening yülinishi we tereqqiyatini belgüleydighanlar pilanlaydu.

Millitimizni teshkil qilghan omumiy xeliqqe éytidighinimiz, millitimiz yaki millitimiz teshkil qilghan qurulushlar dunyaning kélichigini pilanlaydighan we belgüleydighanlarning qatarigha kirgini yoq. Biz uyghurlar insaniyet terkiwidiki özlirining ichkiy ishliriningmu höddisidin chiqalmaywatqan bir topluqqa aylinip qalduq. Bar bolghan herqandaq bir küchimiz xelqimizni toghra bir yolgha yétekliyelmeywatqan halette turiwatidu. Eng muhimi biz özimizni özimiz tonushimiz lazim! Millitim uyghur, dinim islam, wetinim sherqiy türkistan, dep qoyushla kupaye qilmaydu! Millitimiz qudret tapsun deydikenmiz özimizni, özgini we dunyani chongqurlap tonushimiz lazim.

Biz bir millet bolghinimiz bilen öz aldimizgha hakimiyitimiz yoq, biz musulman bolghinimiz bilen bashqa musulmanlardek hür emes, biz 21-esirde yashawatqan bir xelq bolghinimiz bilen ang sewiyemiz ilghar milletler uyaqta tursun, arqida qalghan nurghun milletlerningkidinmu téxi arqida. Bundaqken millet, medeniyet, din we ma’arip qatarliq tereplerdin bilidighanlirimiz pütkül insaniyetke paydiliq bolush uyaqta tursun, özimizning bu heqtiki qiyinchiliqlirimizni hel qilishqimu yetmeydu.

Biz yashawatqan bu dewir söyümlük söyümlük peyghember ependimiz muhammed sellellahu eleyhi wesellem, milliy inqilapchitömür xelpe, zulumgha qarshi ezimet ghuja niyaz hajim, millitimizning béshigha qonghan dewlet qushi sabit dewmulla we shir yürek elihan törem dewri emes. U dewir alla qachan ötüp ketti we kelmeslikke ketti.bugünki ishlarni, ötüp ketken herqandaq bir dewirdikige qarap pilanlighili we élip barghili bolmaydu.

Bir ademge oxshashla, bir milletning qilalaydighini we bir milletning qilalmaydighini bar. Hazir uyghurlardin yitiship chiqqan ziyalilarning, alimlarning we siyasetchilerning qiliwatqanliri eqilge uyghun pilanlanmighachqa millitimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy teqdirige passip tesir körsütiwatidu. Biz öz qolimiz bilen özimizning milliy menpe’etlirimizni otqa tashlaydighan ghelite mexluq bolup qalduq!

Uyghur ziyalilargha éytidighinimiz: hey ziyalilar, siler bir aliy mektepning diplomisini élip, yaxshi bir xizmetke kirip, xotun-balanglar bilen tükünglarni parqiritip yashash üchünla yaritilghanmu?!Qaranglar xelqimiz bekla yaman künde qaldi, hich ish bolmighandek yürüwermenglar! Undaq qilmanglar, bu bexitsiz milletning teqdirini oylanglar! Biz mushu xelqning ewladi, millet bizning, weten bizning, uningsiz mewjutliqimiz we qedri-qimmitimizni tesewwur qilghili bolmaydu.wetenning béshigha éghir kün chüshti, xeliqimiz bizge muhtaj boldi, ularni azatliqigha we igilik hoquqigha qawushturush üchün siyasiy, iqtisadiy we idi’ologiye jehettin milliy enenilirimiz we siyasiy iradimizge uyghun shekilde qolmu-qol izdineyli!

Uyghur ülimalirigha éytidighinimiz: hey uyghur ölimaliri, millitimiz üchün tarixta tillarda dastan bolghanlarning warisliri siler millitinglargha xitap qiliwatamsiler, barliq musulmanlargha xitap qiliwatamsiler yaki pütün insanlargha xitap qiliwatamsiler?!Siler kim, kimning ewladi!?Zadi milletni nime qilsun deysiler!?

Silerge eytip qoyayli bir qanche süreni yadiliwalghanliq yaki bir qanche hedisni ügüniwalghanliq bir milletni siyasiy, iqtisadiy we medeniy tereptin pütünley yéteklesh üchün yétishmeydu. Bir milletning milliy medeniyitini, siyasiy hüriyitini we diniy étiqadini peqetla dinni qural qilipla saqlap qalghili bolmaydu.

Siler körünüshte islamiy tereptin telim-terbiye élip bériwatqandek qilghan bilen, emeliyette insaniyetni, musulmanlarni uyaqata qoyup turayli, öz xelqimiznimu toghra bolghan bir yölünüshke yitekliyelmidinglar.chünki siler alemlerning yaratquchisining eng nadir eserliridin biri bolghan uyghuristan xelqining yürek soqushigha diqqet qilmidinglar. Siler islamiy ehkamlarni quraniy kerimning rohigha, milliy medeniyitimizning tereqqiyat qanuniyitige we xelqara jemiyetning jümlidin ilghar pikirlik musulmanlarning bizdin kütkenlirige layiqlashturalmidinglar. Siler millitimiz qutsal islam dinigha kirgendin kéyinki tereqqiyatimizning milliy alahiydilikliri’imiz bilen diniy alahiydiliklirimizning öz-ara yughurulup peyda bolghan muhteshem bir barliq ikenlikini isinglardin chiqirip qoymanglar! Silerning dinimizni milliy menpe’etimizge, bashqa milletlerning menpe’etlirige we dunyaning tinichliqigha qarshi sherhiyligenlikinglarning özi xelqimizning qaymuqup qélishi we düshmen küchlerning islamiy eqidillirimizni süyistimal qilip, xelqimizning ilgirdin tartip normal dawamliship kéliwatqan islamiy hayatini buzghunchiliqqa uchrutishi we millitimizning orunsiz qirilip kétishidek qebih yaman aqiwetlerning kélip chiqishigha sewpchi bolmaqta.

Emdi siyaset meydanidikilerge azraq éytidighinimiz bar: eslide siyaset meydanida biz bu yerde alahiyde objékt qilghudek bir küchmu yoq. Siyaset meydani dep xitap qilinishi üchün küchlük partiyeler, teshkilatlar we teshkilatchilar bolishi kérek! Ularning siyasiy, iqtisadiy we pelesepiwiy qarashliri bolishi kérek. Bizde ziyalilar bilen ülimalardin teshkillinidighan siyaset meydani téxi resmiy shekillenmigechke, ziyalilar bilen ülimalargha éytidighanlirimiz, téxi öz aldigha külem shekillendürelmigen siyaset meydanigha qaritilghandur!

Hey ziyalilar, ülimalar; siyasetchiler silerning pen, din we siyaset saheside qiliwatqininglar bir qarmaqqa ilimning we islamning rohigha uyghundek körüngini bilen, emeliyette ilmiy exlaq we islamiy eqidilerge, musulmanliq we milletchilikke éghir ziyan salmaqta. Millitimiz aldidiki buruchinglarni ada qilalmaywatisiler. Birsinglar yat milletlerning azghina puligha yallinip ishlep, xelqinglarni untup ketken bolsanglar, yene biringlar bilimsizliktin xelqimizni xelqara téror balasigha ittiriwatisiler! Yene biringlar xelqimizni küchlük milletlerning xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we eskiriy munasiwetlirining qurbanigha aylanduriwetip qoyiwatisiler! Xelqimiz silerni mushundaq qilsun dep tughqanmu, béqip östürgenmu, terbiylep qatargha qoshqanmu!?Siler sépi üzidin xeyirsiz ewlat bolup qaldinglar!Qiliwatan ishinglar xeliqni yighlitiwatamdu yaki küldüriwatamdu, ish qilghanda dayim dengsep béqinglar!

Xitay tarixtiki herqandaq chaghdikidinmu wehshiyliship ketti.millitimizge ige chiqmisaq, obrazini yaxshilimisaq, mangidighan yolimizni tapmisaq uzaqqa qalmay kölimi ikki milyon kuwadirat kelometirgha yétidighan uyghuristan kapir xitaylarning menggülük mülikige aylinip kétidu we özlirini ming yildin béri musulman, dep sanap kelgen 20 milyondin ashidighan xeliq tarix sehnisidin yoqulup ketidu.

Millitimiz tarixta oxshimighan dewirlerni bashtin kechürgen, parlaq medeniyet yaratqan we küchlük dewletlerni qurghan. Qanche ming yil jeryanida uyghur xelqi tölinidighan bedelning qandaq bolishidin qettiynezer, milliy kimliki we milliy medeniyitini qoghdashni her dayim aldinqi kün tertipke qoyup kelgen. Tariximizda el-farabiy, yüsüp has hajiptek, ahmet yükneki, ahmet yeswiydek, ibin sina, el-bironiydek, jalalidin rumiy, muhemmed el- harazimidek we ulughbeg, alshir newayidek milliy we islamiy alimlar yitiship chiqip, jahalet qaplap turghan asminimizni qanche esirlerdin béri parlaq yultuzlardek yorutup kelmekte. Ejdatlirimiz millitimiz muqeddes islam dini bilen shereplengendin kéyinki ming yildin artuq tarixta, milliy kimlik bilen diniy kimlik ottursidiki nazuk munasiwetni aqilane shekilde bir terep qilip keldi.

Xelqimizdin yétiship chiqqan ziyalilar, ülimalar we diniy terghibatchilar milliy medeniyitimizni qurghan ejdatlirimizdinmu teqwa, eqilliq we bilimlik emes!Bizning meniwiyet binasimizni apiride qilghanlarning bizge qaldurup ketken enenilliridin ayrilsaq halak bolimiz. Bugünki dunyada bizning qilmaqchi bolghanlirimizgha du’a qilip, namaz oqupla yetkili bolmaydu. Biz diniy ülimalirimiz we diniy terghibatchilirimizdin kemter bolushni, penniy bilimlerni ixlas bilen ügünüshni, xelqara weziyetni toghra mölcherlep, özini chaghlap ish qilishni, milliy kimlikimizge sel qarimasliqini, arqa körünishi qarngghu bolghan düshmen küchlerning dépigha azraq usul oynashni, diniy telim-terbiyede eng awal milliy menpetimizni chiqish qilishini ümit qilimiz.

Bugünki uyghur ziyaliliri we diniy ülimaliri tariximizdiki hetta bügünki dewirdiki bashqa milletlerdin yétiship chiqqan ziyali we ülimalarning derijisige téxi yetkini yoq. Biz bir diplomgha ériship, ikki sürini ügüniwélip, bir heptiyekni yadiliwélip ilmiy we islamiy jehettin dapqa chüshken mayaqtek diringshighinimiz bilen, ilimiy qanuniyetlerni quraniy kerimning rohini dewliti bar bolghan qérindash xeliqlerchilik aldirap hezim qilalmaymiz! Biz uyghurlar özimizning eng kichik ishlirimizning höddisidin chiqalmay turup, xelqaradiki ériq, din we siyasetlerge ayit zor hadisilerning ichige kiriwalsaq ötüp ketken axmaqliq, hamaqetlik we kazzapliq bolidu.

Hey qérindashlar, diqqitinglarni bugünki dewirdiki dunyawiy ilghar pikir we tereqqiyatlargha, milliy iradenglar üchün paydiliq bolghan emeliy imkanlargha we aranglardin yétiship chiqqan serxillargha béringlar, ulargha xitap qilayli we ulargha egisheyli!Bashqa milletler milletni qudret tapquzushta ilghar netijilerni yaratti.bizmu niyet qilsaq bashqilar qilghanni qilalaymiz! Nimening xata, nimining toghriliqini, nime qilishimizning lazimliqini, qaysi yolda mangsaq ghelbe qilghili bolidighanliqini yat milletler we bashqa milletlerning ilmiy we diniy tereptin yol bashchilliri emes, özimizning ilim we din saheside yüksek telim-terbiye körgen munewer ewlatlirimiz bizge körsütüp bérish üchün yol izdishi we tirishishi kérek.

Millitimiz 21-yüz yilgha kelgende ilim we din saheside nahayiti zor bir qoshun yétishtürüp chiqti. Bu qoshunni milliy irade we milliy edi’ologiyege xizmet qildurush ishini ilmiy pilanlashqa küchishimiz lazim. Xelqimizni milletni qudret tapquzushqa we yétekleshte tereqqiy qilghan milletlerni örnek qilishimiz, xelqaradiki özimizdin bekla chong dewlet we rayon atlighan diniy we érqiy ishlargha chat kériwalmay belki dewliti bar bolghan üzbek, qazaq, qirghiz, türükmen we türük qatarliq qérindash xeliqlerning diniy jemiyetlirining mitodini xelqimiz arisida emiliyleshtürüshimiz lazim. Bizni hazirqi milliy, diniy we siyasiy kirzistin qutuldurup qélishta, xeliqmizge qan we din tereptin qérindash bolghan dewletlerning diniy étiqat, milliy kimlik we siyasiy teqdir qatarliq tereplerdin sizghan yol xeritisidinmu üstün turidighan bir küch yoq!

Millitimizni etnik, iqtisadiy, siyasiy we diniy kirzislardin qutuldurush üchün xelqimiz „netije qazanghanlar“, dep pexirlinip turup teriplewatqan ilim we din saheside yétiship chiqqan biz yoqurda tilgha alghan akademik qara közlerning wezipisi hemmidin eghir! Bu menidin elip eyitqanda ilim-pen sahesidiki dunyawiy maddiy we meniwiy ozuqlarni millitimiz yetishtürüp chiqqan netije qazanghan, yoquri derijilik terbiye körgen pem-parasetlik ziyalilarning, we ilghar pikirlik diniy ülimalarning ilim-pen sahesidiki millitimizge paydiliq bilghan yéngiliqlarni qanche-ming yilliq tejribe-sawaqlar we milliy enenilirimizning ölchemliri asasida xelqimizge yetküzüp turishidinmu toghra yol yoq! Xelqimiz bolupmu akademik insanlirimiz herqaysi sahelerde qanat yaydurilidighan wetini, milliti, tili we dinini qoghdash kürishide, milliy menpetlirimizning tüwrügi bolghan milliy iradimiz tereptin keliwatqan muqeddes awazgha jiddiy qulaq selishi kerek!

Ende

21.02.2017 Germaniye

Oninchi bab

Milliy Herikette Diniy Meselilerni Helq Qilish Heqqinde Semimiy Agahlandurush

Musulmandarchiliq Exlaqi we Biz Emel Qilishqa Tigishlik Muqeddes Milliy Mejburiyetlerni tonup yashash bir milletnuing medeniyet sapasini belgüleydu. Ang sewiyesi yoquri, milliy medeniyet asasi küchlük, hayati küchi urghup turidighan xeliqlerning milliy mawjutluqini qoghdash jehettiki emyonet küchi saghlam bolup, jiddiy meselige duch kelgende milliy, diniy we kultural meselilerni janliq bir terep qilalaydu.

Biz milliy, siyasiy, iqtisadiy we qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qelishta tarixiy sawaqlardin yaxshi paydilinishimiz lazim. Biz milliy maaripta arqida qalghachqa , diniy meselige kelgende Xitay tajawuzchilar bizning eng yaman yérimizdin tutiwaldi. Xitay dewliti derijidin tashqiri dewlet térrorini ishqa sélip uyghuristan xelqini xelqara jemiyetni qaritip qoyup wehshiylik bilen basturmaqta. Xitay we dunyadiki xéli köp milletlerning neziride uyghuristanliqlar xitay puqrasi. Undaqta qandaqsige özining barliq garajdanlirining a din z qiche bolghan heq-hoquqlirini qoghdashtin ibaret jawapkarliq zimmiside bolghan xitay dewliti uyghuristanliqlar üstidin érqiy we kultural qirghinchiliq élip baridu?! Egerde bir dewlet özning puqralirining heq-hoquqlirini depsende qilidighan mashinigha aylinip qalghan bolsa, u halda özining dewletlik salahiyitini yoqutup qoyghan bolidu yaki zulum astidiki xeliq, shu dewletning qanunluq puqrasi bolmay qalidu. Polattek riyalliqning wetinimizning xitaylarning qanuniy téritoriyisi emes, qanunsiz bésiwélinghan zimin ikenliki, millitimizning xitaylarning qanunluq puqraliri emes belki mustemlike astidiki bir xeliq ikenliki bolup qélishi xitay tajawuzchilirining kéngeymichi zihniyitide millitimizge bolghan esheddiy düshmenlikni peyda qilghan.

Xitay tajawuzchiliri uyghuristanning ishghal astida, uyghuristanliqlarning mustemlike we zulum astida ikenlikidin ibaret yüzidiki qara daghni öchürüp tashlash üchün aldirap emelge ashmaydighan: xelqimizning bir qismini tinch assimilatsiye qiliwétish, yene bir qismining yürikini bolishiche mujup boysundurush, yene bir qisim bash egmigenlerni dewlet térrorini qollinip, tashqiy dunyagha bilindürmey qirip tashlash ishini eng kam 50 yildin béri gherezlik, pilanliq, programmiliq we nishanliq ishqa ashuriwatidu.

Xitaylar uyghuristanliqlarni radikal dinchiliq, islamiy térrorizim we xelqara jihadizimdin bashqa herqandaq bir sewepke baghlap yoq qilalmaydighanliqigha közi yétip, xelqarada jama’et pikiri toplap, xelqimizni bir millet süpitide ölümge höküm qildi we bu hökümni ijra qiliwatidu.xitaylar digendek we dunya jama’etchiliki bilgendek rastinla uyghurlar radikal dinchimu, islamiy qiyapetke kiriwalghan térrorchimu, xelqara jihatchilarning bir parchisimu?! Undaq emes elbette.uyghur xelqi özining shereplik qanche ming yilliq tarixida diniy radikalizim, térrorizim we xelqara térrorizimdin ibaret hadisilerge alaqidar tarixiy sehnilerde rol almighan we bugünmu undaq yerlerde rol almaghliq!Uyghuristanliqlar térrorist emes, térroristlarmu uyghur emes! Uyghur digen isim pütün dunyadiki 25 milyondin artuq xeliqning ismi bolup, bu namni uyghur millitining sheripi, nomusi we iradisige wekillik qilmaydighan herqandaq goroh we siyasiy qarashtikilerge mal qilip qoyush ötüp ketken bimeniliktur! Eger bugün uyghuristan xelqi arisida diniy radikalizim, islamiy térror we xelqara jihat otturgha chiqqan bolsa, bu xil alahiyidilikke ige küchler xitay dewlet térorining esiri bolup, hich waqit biz uyghuristanliqlargha wekillik qilmaydu!

Hazir dunyada xitayning millitimiz üstidin yürgüziwatan zulumigha qarshi heriketler barghanche tiz bash kötürmekte. Millitimizning omumiyüzlük oyghunup, zulumgha qarshi turishi teqdirleshke tigishlik chong ishlar jümlisige kiridu elbette! Xitay zulumining wetende barghanche wehshiyliship kétishi netijiside hür dunyadiki xelqimizning sani köpüyüshke bashlidi. Hür dunyadiki uyghurlarning medeniyet sewiyesining, dunya qarishining we sapasining oxshash bolmasliqi biz hel qilmisaq bolmaydighan ziddiyetlerni keltürüp chiqarmaqta. Xitaylar bizdin burun heriketke kélip, uzaqtin qilinidighan pissixik kontrul, ishpiyonajliq, deplomatik oyun we pitnewazliq qatarliqalarni teng ishqa sélip addiy awam puqralirimizni özining meqsetliri terepte heriket qilishqa ittirmekte. Xitaylar bizni weten we siritida radikal islamist, islamiy terrorist we xelqara jihadist, dep basturiwatidu! Biz bolsaq xitayning millitimiz heqqide digenlirini yoqqa chiqirip, xelqara jemiyetni yoqulush girdawigha kelip qalghan uyghurlar we uning wetinimizdiki qan-qérindashlirigha insaniy mu’amile qilishqa, millitimizning azatliq küreshlirige hesidashliq qilishqa qayil qilish üchün esirlerdin béri kürishiwatimiz! Emma özimizning ichidin chiqqan qaraqursaq begherezler milliy inqilap yolida ming teste qolgha keltürülgen netijilerni öz qoli bilen yoq qilip, xitayning istiratigiyilik shekilde pilanlighan pistirmillirigha maldek yügermekte we xelqimizni öz qoli bilen ölümge buyrimaqta!

Dunya boliwatqan ishlarni körüp turiwatidu. Xuddi xitaylar éyitqandek milliy musteqilliq shu’arini towlawatqanlar bir uchum bölgünchi unsurlar, qalghanliri bolsa diniy we insaniy erkinlik telep qilip öktichi meydanda turiwatqan uyghurlar, dégendek ish boliwatidu! Uyghur millitining zadi tüp meqsidi nime, dep sorisa hemmila adem tilini yutiwalghan kikechtek qalaymiqan jöyliydu! Biz heqiqeten eqilsiz we shum pishane millet ikenmiz! Hey qérindashlirim, türkistan chüshidin, islamlashqan yer shari chüshidin oyghuninglar! Özenglarnila oylimisanglar insaniyet silerni asta-asta tashliwitidu. Dunyada téxi heq-adalet yoq bolghini yoq! Dunyaning igisi bar! Insaniyet burundin tartipla rezilliklerge qarshi adalet sepliride birlikte küresh qilip kelgen. Biz özimizni 21-yüz yilgha layiqlashturup tiz sürette tüzep kételisekla bu weten, bu millet, bu din we bu medeniyet qurtulup qalidu! 19- We 20- esirler heq-adalet ornutush küreshliridin birinchi we ikkinchi dunya urushlirigha shayit bolghan bolsa, emdi 21-yüz yil yer shari xaraktérliq mustebit tüzüm we térrorizim (diniy essebiylik keltürüp chiqarghan xeliqara térror we xelqara jihadizim shundaqla dewlet küchini qural qilip ortigha chiqqan dewlet térrori)ni yoqutush küreshige guwachiliq qilmaqta! Bu hadise sowetler ittipaqining parchilinishi,yoguslawiye dewlitining bölünüp kétishi we xitay dewlitining her-tereptin qorshawgha élinishi, afghanistan urushi we ottura sheriqte yüz bergen erep bahari qatarliqlarda ipadilendi. Otturgha chiqqan hadisilerning ijabiy we selbiy netijilliri heqqide pikir bayan qilish biz üchün shunche qiyin bolsimu, biz dunyada intayin chong bir özgürüshning boliwatqanliqini, kélichek bugünge hergizmu oxshimaydighanliqni hes qiliwatimiz! Nurghun ademler quduqning ichige kiriwélip dunya mushu deyiship yashawatqan bilen xelqarada dindin, ériqtin, millettin we medeniyetlerdin üstün turidighan pirojekitler yolgha qoyulmaqta!

Pütkül dunya dewletliri insan heqliri we demokratiyeni inkar qilidighan radikal islamchiliqqa, islamni süyistimal qilghan térrorisimgha we gheyri din we medeniyet arqa körünishidiki xeliqlerge öchmenlik bilen qaraydighan xelqara jihadizimgha qarshi dunyawiy birliksep lagirlirida (se’udi erebistan, türkiye, pakistan we iran qatarliq dewletler hem shuning ichide)yer aldi!Shundaq turuqluq weten ichi we siritida dinimizni radikalizimgha özgertip, milliy inqilawimizni térrorizimgha baghlap, quralliq küreshlirimizni xelqara jihadiy heriketke chétip xelqimizge terghip qiliwatqanlarning perde arqisida heriket qiliwatqan xitay basqunchilirining dépigha ussul oynap, keng dunyani millitimizge put sighdurghidekmu yer tapqili bolmaydighan jehennemge aylanduruwétishni pilanlighan düshmenler ikenlikini, 20-30 yildin béri bizni oyunchuq qiliwalghanliqini hemde shu qatarda bizning nadanliqimizdin ustiliq bilen paydilinip millitimizni pütün dunya qareshi turidighan nishangha we halaket girdawigha ittirip kétiwatqanliqini xelqimiz nimishqa hazirghiche periq ételmeydu?! Xelqimizmu bu xelqaradiki qarangghu küchler oynawatqan oyunda heqiqetni perq qilalmay ölüm puraydighan ejellik kochilarda qaymuqmaqta! Mushu seweptin wetinmiz özimiz üchün paniy dunyadiki weylun dozaqqa aylinip qaldi!

Diniy esebiylik, eqidichilikni süyistimal qilghan térror we insanlargha bolghan öchmenlik we nepretni neziriye qilghan jihad qatarliqlar alla burun musulmanlarning, xiristiyanlarning, musewiylerning, buddistlarning we kommenistlarning ortaq düshminige aylandi.mushundaq bir peyitte wetendiki we erkin dunyadiki xelqimizning sapasi, medeniyet sewiyesi we bilimi yétersiz bolghachqa, jemiyitimizde hazir xelqimizge yaxshiliq qilimen dep yamanliq qilidighan ehwallarmu arqa-arqadin kélip chiqiwatidu we uning keltürüp chiqiriwatqan aqiwetliri xitaylarning kütken yéridin chiqiwatidu!

Namayish, yighin, radi’o-teleweziye söhbetliri, kishilik munasiwetler we sotsiyal mediyelerde hedep uyghurlarni diniy jehettin besimgha uchrawatidu, dep teshwiq qilip, millitimiz etnik tereptin, kultural tereptin pütünley sekratqa chüshüp qalghanliqini yoshuriwatqandek ish qiliwatqanlar özi bilip bilmey xelqimiz arisida diniy esebiylik eqidisini süyistimal qilghan térror we jihatni teshwiq qilip, xelqimizni halaketke bashlawatidu! Bu xildiki kishiler astirittin düshmen dewletlerning we perde arqisidiki qarangghu teshkilatlarning arimizdin yalliwalghan qolchomaqchiliri bolup, azghine maddiy menpe’et we nam shöhret üchün weten-milletning hayatliq derixining yiltizini ikkilenmey kesiwatqanlardur! Qaymuqqan xeliq yaman niyettikiler nimini toghra dise shuningaha egishidu, chünki ularning milliy inqilap qilish pirinsipliridin xewiri yoqtur! Ular shereplik diniy itiqadimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni islamiy térrorizim bilen, xitaygha qarshi quralliq herkitimizni xelqara jihadizim bilen baghlap qoydi!

Tarixtin béri normal diniy étiqat ligal, diniy esebbiylik iligal, zulumgha qarshi isyan qilish ligal, dinni süyistimal qilip érqiy we kultural öchmenlik peyda qilish iligal, tajawuzchilargha qarshi quralliq küresh qilish ligal we zulumni bahane qilip, diniy tepriqichiliq yoligha méngish we qan töküsh iligal bolup keldi.

Xitay dewlitining, talibanlarning, el-qayidichilerning we dayishning qilghanlirini dunya xelqi dewlet diktaturisini asas qilghan we dinni süyistimal qilghan térror, dep tonup kelgechke, amerika prezidenti ge’orgiy. W. Bush awropada sözligen bir nutuqida dunya xelqining bolupmu amerikining térrorizimgha qarshi xelqaraliq jengni axirghiche élip baridighanliqini tekitlidi. Amerika prezidenti ge’orgiy. W. Bush shu qétimqi nutuqida yene zulum chékiwatqan xeliqler qatarida uyghuristan xelqinimu alahiyde tilgha élip, ularning rehbirini mezlum millet yehudiylargha tarixta yol bashlighan musa eleyhissalamgha oxshitish bilen birge, herqandaq bir milletni kolliktip halda térror bilen qarilashqa bolmaydighanliqini eytti we xitaylar térror bilen qarilawatqan, milliy azatliq üchün küresh qiliwatqan uyghuristan xelqini bolsa erkinlik jengchilliri, dep medihiylidi shundaqla pütkül démokrattik ellerni mezlum milletlerge sahip chiqishqa chaqridi.

Hey qérindashlar xitay tajawuzchiliri deniy eqidimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni térrorizim bilen we xitaygha qarshi quralliq küreshlirimizni xelqara jihadizim bilen qarilawatidu hemde xelqarada bizge qarshi qara borandek küchlük jama’et pikiri toplap boldi.biz xitayning millitimizni yoq qiliwitish pilanigha masliship bermeyli! Dingha ishinish, zulumgha qarshi isyan bayriqi échish we zalimgha qarshi quralliq küresh qilish hoquqimizni qoghdap qalayli, disek bu hergizmu qiyin emes! Biz xelqarada aktip qollighuchi toplap, küchimizni yighip xitayni wetendin qoghlap chiqirayli deydikenmiz awal bizni edi’ologiye jehettin xata yolgha yiteklewatan qara küchning penjisidin sughurulup chiqishimiz lazim!Bu digenlik milliy musteqilliq yolimizdaki özgertiwitilgen yol belgüllirini yéngidin eslige keltürsekla hemme ish özligidin yürüshüp kétidu! Biz diniy esebbiyliktin saqlinip, millitimiz tarixtin béri islamda tutup kelgen killassik étiqat yolini qoghdishimiz, milliy azatliq herkitimizning édi’ologiysini xelqara jihadizimning xususiyetliri bilen emes, xelqara qanunlargha tayanghan we milliy azatliq küreshlirimizning eneniliri asasida shekillendürülgen yol bilen berpa qilishimiz we zamanigha layiqlashturup méngishimiz, tajawuzchiliq we milliy zulumgha qarshi quralliq küreshlirimizni xelqara islamiy jihadizimdin uzaq tutup, peqet tajawuzchilarni mustemlike astidiki wetenimizdin qoghlap chiqirip, zulumdin qurtulup insaniyetning bir parchisi bolghan 30 milyondin artuq her millettin terkip tapqan uyghuristan xelqining hüriyitini qolgha keltürüsh üchün qiliwatqanliqimizni xeliqara jama’etchilikning aldida emeliy herkitimiz bilen janliq ispatlishimiz lazim!

Biz uyghuristan xelqige eng awal edi’ologiye jehettin bir özimizge wekillik qilidighan, milliy heriket qoshuni erkin nepes alidighan bir boshluq, andin hemme küchler birlik, barawerlik we démokrattik shekilde erkin oylap pilanlaydighan bir yol, andin üzil-késil milliy iradimizge wekillik qilidighan, milliy musteqilliqimizni axirqi ghaye qilghan emma bugünki weziyette emeliyitimizge eng uyghun bir métot kérek boliwatidu! Dunyada peqet uyghurlar yashimaydu, yaki hemme xeliqler, dinlar we medeniyetler uyghur üchünla mawjut bolmaydu. Köp xil iriq, din we medeniyetler arqa körünishige ige insaniyet béshimizgha keliwatqan milliy zulumni bugün diqqet qilmisa erte özining beshigha kélidighanliqini, heq we adaletning, dorustluq we güzellikning, insan heqliri we démokratiyening tehditke uchrawatqanliqini, insaniy qediriyetlerning xitay dewlet térrori teripidin depsende qiliniwatqanliqini bilgende andin ornidin des turup, biz bilen bir septe xitaygha qarshi küreshke atlinidu! He di’ese uyghurlam disek, he di’ese musulmanla disek, he di’ese türkistan yaki sherqiy türkistan disek, he di’ese uyghur musulmanliri, yaki musulman uyghur disek biz bilen birge yaki xoshna yashawatqan türkiy we gheyri türkiy xeliqler we bizge hésidashliq qiliwatqan xeliqaradiki bashqa iriq we dindikilerning aldida ish taza qamlashmaydu. Sen gézit-jornal, radi’o-téliwizor we sotsiyal mediyelerde uningdin bashqa her türlük yazma we aghzaki qeyitlerde, resmiy söhbetlerde, interwi’uwlarda, bayanatlarda, shu’arlarda, pilakatlarda we murajetname qatarliq muhim wastilerde uyghurning musulmanliqini éliship qalghan ademdek eskertiwerseng, toghra we ilmiy bolmaydu, biz unche qilip ketmisekmu bashqilar bizning musulmanliqimizni, türüklikimizni obdan chüshinidu qerindashlirim…

Musulmanni uyghurgha qanche köp qoshup qoysanglar yügürep kilidighan ademler shunche köpiyip baridighandek, bek chong ish qiliwétip barghandek, shu arqiliq udul jennetke baridighan biletke ige bolup qalghandek sadda oylaydikensiler.bu qilghininglar milliy exlaqimizghimu, musulmandarchiliq exlaqimizghimu toghra kelmeydu! Suni singen yerge sep, deptiken konilar! Pütün dunyadiki musulmanlarmu silerning qiliwatqan, kishini bizar qilidighan bu exlaqsizliqinglardin bizar bolughluq! Biz hazir bashqa bir pilanitta emes milletler, medeniyetler we dinlar öz-ara hürmet we yol qoyush asasida tinch, inaq we dostane arliship yashaydighan bir sistima berpa qiliniwatan, pütkül insaniyetke ortaq mensup bolghan yer sharida yashawatimiz! Özimizning peylining yamanliqidin, dunya qarishimizning toghra emeslikidin, niyitimizning dorust bolmasliqidin, medeniyet we ang sewiye tereptin bekla arqida qalghanliqimizdin haywandinmu éghir xorluqqa qalduq! Nadanliqtin, xurapiyliqtin we esebbiyliktin waqtida waz kechmey, béshimizgha apet yamghuri yaghqanda chare-tedbirsiz, bash-panahsiz halda halaket déngizigha gheriq bolduq. Dunyagha béshimizgha bala bolghan xitayni kapir, dep datliduq, qungimizni qisip wetenni azat qilimiz, démey kapirlargha qarshi jihat qilimiz, déduq, halimizgha béqip uyghuristan dimey, qérindash xeliqlerning erwayini uchurup sherqiy türkistan, ummu yetmidi türkistan üchün, dep gélimiz yirtilghudek nale-peryat qiptuq, dindashlar, qerindashlar, xoshnilar, gheyri musulman teqdirdashlar bizdin yüz chewridi! Biz bayraq qilip kötürüp chiqqan milliy musteqilliq kürishi diniy esebiylik, térrorizim we xelqara islamiy jihatning sayisida qalsa, xelqara jemiyet bolupmu xoshna eller qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, üzbekistan hetta afaghanistan qatarliqlarmu bizge qarshi xitay meydanida menggülük turidu. Wetinimzde yashaydighan qerindash xeliqler, bashqa dingha ishinidighanlar we özimizning ichidiki diniy radikalizimni yaqilimaydighan démokiratchilarmu inqilawimizgha düshmen bolidu. Bizning kötüriwalghan diniy we érqiy tüsi qoyuq bolghan dinim islam, wetinim sherqiy türkistan, düshminim dinsiz kapirlar deydighan, islam sheriyetchilikini teshebbus qilidighan xata édi’ologiyimiz qérindash türkiy xeliqlerni uyghurlar sherqiy türkistan dep bir dewlet qursa kingeymichilik qilidiken, digen tuyghigha kéltürüp qoydi. Xitay bashliq pütkül dunyadiki tereqqiy qilghan we tereqqiy qiliwatqan gheyri musulman milletlerni, uyghurning meqsidi milliy azatliq we milliy musteqilliq emes, gheyri islami milletlerni yer sharidin yoq qilishtin ibaret jihadiy heriket oxshaydu, dep oylandurup qoydi, shunga beshimizgha kéliwataqan belayi-qazalargha her reng her iriqtiki, oxshimighan medeniyet we dinlardiki pütkül insaniyet köz qirinimu salmidi, salmaywatidu we mushundaq kétiwerse hem bundin kéyinmu hergiz salmaydu! Dunya xelqi türkiy ulustin bolghan uyghurlarning ming yildin béri musulman millet ikenlikini siler dimisenglarmu obdan bilidu. Emma insaniyet uyghurgha musulman bolghanliqi üchün emes, awal janabiy allahning iradisi andin uyghurlarmu adem eleyhissalamning ewladi bolghanliqi üchün hisdashliq qilidu we yardem qilidu.gherip dunyasining yillardin beri musulman dise alargiy bolidighan hagha kelip qalghanliqini bilip turup, öz millitinglargha musulman dégen süpetni olturghan qopqan hemmila yerde küchep chaplap méngishinglarning zadi millitimiz üchün nime paydisi? Shu arqiliq siler nime ish qilmaqchi?!Uyghurlarning meselisi hazir peqet musulmanlarningla meselisi emes, resmiy shekilde oylighanda pütkül insaniyetning mushu esirdiki éghir tiragédiyesidur!

Dunyada biz uyghurlardinmu burun musulman bolghan nurghun esil xeliqler bar. Ular nege barsa, nede tursa dinni sörep yürmeydu. Ular erep musulmanliri, marako musulmanliri, misir musulmanliri, iran musulmanliri, se’udi musulmanliri, iraq musulmanliri, süriye musulmanliri, pakistan musulmanliri, dep yazmaydu.hetta bizdin teximu teqwa türükler, üzbekler we afghanlarmu özining millitining aldi yaki keynige palan musulmanliri dep yazmaydu. Qazaq, qirghiz we türükmen qatarliq qan-qerindashlar hem shundaq! Bashqa türkiy xeliqlerning hemmisi bizge qarighanda bu meselige aqilane tewrendi. Peqet biz uyghurlarla özimizning ejdatlardin miras qalghan shanliq yolimizdin adiship kettuq!

Körünishte biz hemmini toghra qilghandek körüniwatimiz. Diniy we musulmanliq konisidiki ishlirimiz ghayet normal ketiwatidu bizche. Biz hemmini toghra qiliwatqandek oylaymizu, ishlirimiz tetürisige ketiwatidu! Biz bir qarisa bir obdanla hichkishidin qalghuchiliki yoq eqilliq bir millet.emma bizge qandaq bala tegdi bilmidim, bashqa qilidighan hichqandaq ish yoqtekla, beziler qongni yuyupmu, yuymaymu din toghriliq gep qilip, oltursimu qopsimu din toghriliq gep qilip, xosh yaqsimu yaqmisimu din toghriliq gep qilip xuddi jennetning achquchini tutup turghan melektek gidiyip, peyghemberdek pesh qilip dinning, muqeddes kitawimizning we ayetlerningmu inawitini töküp boldi! Bu yaman aqiwet diniy maripning penniy ma’ariptin ayrilip ketkenliki sewep boliwatidu! Dinimiz islam bilen rehbirimiz quran xelqimizning ikki alemlik hayatining kam bolsa bolmaydighan temel soghurtisidur! Quraniy kerimni oqupla qoymay, insanni bilim élishqa, tereqqiyatqa we hür hayatqa bashlaydighan, shanliq islam pelesepisi bilenmu qedemmu-qedem tonushup chiqishimiz lazim! Biz diniy étiqat we milliy roh meseliside altun´gha dessep turup tilemchilik qiliwatqan bichare diwanigha oxshap qalduq! Hazir bizning diniy ma’aripimizda we diniy murasimlirimizda milliy medeniyitimizning shanliq tarixi, hazirqi zaman meripetchilik iddiysi hergiz tilgha élinmaydu!Mekteplirimizde we a’ilelirimizde dinimiz we diniy eqidimiz saghlam qaynaqtin örgütülmeydu! Tarixta millitimiz islam dini bilen shereplengendin kéyin mukemmelleshken, dunyawiylashqan we dewir rohigha xas halda zamaniwiylashqan! Mu’ellisep hazir biz ilim-irfan we tereqqiyatda we eqidiwiy hallarda toghra yolimizdin uzaq bolghan chikinish halitide turiwatimiz! Biz milliy, siyasiy we medeniy jehettin qeddimizni tiklesh üchün milliy tepekkur jehettin toluq oyghunishimiz lazim! Tariximizda dinmizni asasiy baza qilghan milliy medeniyitimiz el-frabiy, ebin-china, yüsüp xas hajip, jalaliddin rumi, muhammet el-xarazimiy, ahmet yessewiy we alishir newayi dek alemshomul zatlarni yitishtürgen bolsimu, bugünki kündiki milliy tepekkurimiz diniy eqidilirimizni medeniy-ma’arip, ilim-irfan, tereqqiyat we insaniy jümlidin milliy güllünishke tamamen zit qilip qoydi! Gherip dunyasining ilim-pen, edebiyat-sennet, téxnologiye we méxaynikta bugünkidek güllinip kétishige yol échip bergen islam we islam pelesepisini özimizdin bolghan alim-ölümalarning yitekchilikide kündülük hayatimizgha, siyasiy küreshlirimizge ilmiy we ijabiy shekilde janliq tedbiqlinishi lazim!

Millitimiz, medeniyitimiz, dinmiz islam, islam pelesepisi qatarliqlardin bashlanghuch sewiyesimu bolmighan, millitimiz we dinimizdiki heqiqetlerni eqelliy derijidemu bilmeydighan qara qursaq dewetchiler islamni we quraniy kerimni ilim-pendin, meripettin, tereqqiyattin birtereplime we dogma halda xelqimizge tebligh qilip, dinniy eqidini ilim-pen´ge, ilim-penni meniwiy medeniyetke, medeniyetni milletke, milletni tereqqiyatqa qarshi qilip qoydi! Mingisi jahilliq, xurapatliq we bidi’et bilen tolup ketken jahil nadanlar riqabet, xiris we yoqulush tehditige duchkelgen bu milletning milliy mawjutluq, hür hayat we musteqilliq küreshlirige bolghan intilishlirini tosup, büyük ghayeler üchün küresh qilishni oylaydighan awam-puqralarning méngisini sarang qiliwetti! Bu heqiqet, adalet we hüriyetke qarshi hadise xuddi din bilen qorqutup, quran bilen urup ming yillardin béri musulmanliqni yashawatqan uyghuristanliqlarni yiqitiwetkendekla köngülni ghesh qilidighan bir bexitsizlik boldi!

Boldi bes, köngüllerdikini bilgüchi bir allahdur! Biz bugünki riyal dunyada duch kelgen jiddiy meseliler heqqide dunyawiy sewiyede oylaydighan zaman keldi! Millet öley dep qaldi, quruq gepni az qilip, millitingge paydiliq emeliy ish qilsang eshu sawap, teqwaliq we ibadettur!Biz toxtimay birlik, ittipaqliq we qérindashliqni tekitlewatqan bilen ortaq yol, pilan we ghaye bolmighachqa birlishelmeywatimiz, küchlinelmeywatimiz we ghelbe qilalmaywatimiz! Biz awal bir pikirge, bir yolgha, bir ghayige toplinishni ishqa ashurayli!

Birlishishitin kéyinki muhim mesile pütün dunya xelqining diqqitini insaniyetning bir parchisi hesaplinidighan, zulum we yoqulup ketish tehditige duch kelgen, eziliwatqan uyghur we qerindashliridin ibaret wetini xitay teripidin mustemlikige tutulghan etnik topluqqa qaritishtur! Xitayning insanliqqa qarshi wehshiy jinayetlirini hür dunyagha anglitishtur! Qérindashlirim millitimiz ajayip qabiliyi’etlik diniy zatlarni we bilimlik ölimalarni yitishtürüp chiqti. Millitimizning ulardek bir dewir qabiliyetlik ademler topini yitüshtürüp chiqishi asan bolmidi.xitay dinimizdin, etiqadimizdin we weten-milletke qiliwatqan xizmitimizdin ustiliq bilen paydilinip, bizni diniy esebiylik, eqidiwiy térror we xelqaraliq jihatqa baghlap turup buzek qiliwatidu.qérindashlar diniy bilimimizni, eqidiwiy iqtidarimizni we teqwaliq talantimizni xitayning millitimizge qaratqan süyqestlirini tarmar qilish üchün aqilanilik bilen ishliteyli! Dunyada teqwaliq we musulmandarchiliq exlaqining nahayiti köp örnekliri bar! Biz nurghun esil musulman milletlerni we katta diniy alimlarni körduq we toniduq! Ularning ichidin bizning bezi chala mollirimizgha oxshash din bilen adem uridighan, quran bilen ademge tehdit salidighan, özining allah yaratqan tilida sözlimey, özimu uqmaydighan quran tilida, hich bolmighanda ademler peqetla chüshenmeydighan shekilde uzaq duwani qilip, ademlerni dindin, allahning toghra yolidin zeriktüridighanlarini az körduq! Bizdin chiqqan chala mollilar herqandaq yerde qilghuliqini qilip, sorun tallimay xuddi kommenistik partiyening siyasiy yighinlirini xitay rehberlirining sözliridn üzünde élip yighin achqandek, diniy kitaplardin awam chüshenmeydighan tillarda bashqa milletke gep qiliwatqandek shekilde wehez-nesihet qiliwérip, bu bayqushlarning özining allah bergen milliyche tili yoqmudu, dewatqanlirini bilmeydighanlargha u xil shekilde bayan qilishning ehmiyiti nime degüzüp qoyidu! Bizning her türlük pa’aliyetlirimizge qatniship qalghan musulman we gheyri musulmanlar bu halitimizge qarap, yaqisini tutup towa diyishke mejbur bolidu hemde jimjitla biz bilen amal bar yene bir qetimliq eshundaq ammiwiy pa’aliyetlerge qatnishishtin yaltiyidighan bolup qalidu!

Biz ish qilsaq toghrisini qilayli, insaniyet bizge yardem qilsa bizning musulman bolghanliqimiz üchün yardem qilmaydu, uyghur digen bir milletni, medeniyitini, örpi-adetlirini, til-yeziqini, insaniy qedri-qimmitini qutulduriwelish üchün yardem qilidu! Qerindashlirim wetinimizni, millitimizni, milliy medeniyitimizni we shereplik islam dinimizni qutulduriwalayli deydikenmiz, kallimizni azraq silkiwiteyli eziz millitimizning kütkinini qilayli, mezlum xelqimizning düshminini emes, pütkül yer sharida bir bolsimu dostini köpeyteyli! Biz uyghurlardin we islamiy eqidimizdin nepretlinidighanlarni emes, esil exlaqiy peziletlirimiz arqiliq, bizni yaxshi körüdighanlarni köpeyteyli! Janabiy allah biz uningdin kütkenni, pütkül alem üchün, insaniyet üchünmu arzu qilsaq, biz üchün ilgiri taqilip turghan tilsim ishiklerni bashqidin echiwitidu!

Hazir allahning adalet qamchisi gheriptiki sana’etleshken qudretlik milletlerning qolida, ilgiri bu qamcha ejdatlirimizning qolida idi. Adalet qamchisini allahim adil bolalaydighanlarning qoligha tutquzidu! Biz zulum astidiki bir xeliq bolush süpitimiz bilen dunyagha, insaniyetke, medeniyet we dinlargha adil köz bilen qarayli! Din allah bilen bende ottursidiki ishtur! Hergizmu musulmanlar yaki musulman milletler bilen reb ottursidiki ish emestur! Allah muqeddes kitaplarni yollap insanlarni qanche ming yildin beri agahlandurdi. Din we eqide yolida toghra qilghanlar mukapatlinidu, xata qilghanlar jazalinidu. Emma xata bilen toghrini ayriydighan sotchi biz uyghurekler emes!

Xulasiligende bizni xudayim ayrim bir millet qilip yaratti. Bizning qanche ming yilliq medeniyitimiz xudaning bizge bergen amaniti. Bizning islamdin ibaret bir dinimiz bar. Biz qul bolush üchün yaritilmighan! Qérindashlirim milliy alahiyidlikimizning, milliy medeniyitimizning, milliy medeniyitimiz bilen qan bilen göshtek kiriship ketken diniy étiqadimizning normisini bashqilarning közige qarap emes, xelqara siyasiy atmospuragha, düshmenlirimizning alahiyidiliklirige, özimizning milliy we rayon xaraktirliq éhtiyajlirigha qarap békitip, millitimiznimu, medeniyitimiznimu, qutluq dinimiznimu we siyasiy heq-hoquqlirimiznimu qoghdap qalalaymiz! Bu büyük meqsetke yétishte siyaset bilen din meselisini milliy inqilap logikisigha zit qilip qoymasliqimiz,bir kishining yaki bir goruppa kishining pikirini pütün bir milletke mal qilip qoyushtin saqlinishimiz kérek!Diniy esebiylikni, radikal dinchiliqni we kapirlargha qarshi jihatni teshebbus qilidighanlar xitayning uyghurlarni xelqara sehnilerde qarilishigha bolishigha purset tughdurup bergendin bashqa xitayning bir tal tükini tewretmidi.bu arqa körünishi qarangghuluq alimige chétilidighan aghzidin allah bilen quran chüshmeydighan ademlerde pütkül insaniyetke jümlidin qan-qérindashlirigha bolghan semimiyet, sadaqet we söygü bolmisa, ularni qandaqmu musulman digili bolsun!

Hazir dunyadiki nurghun xeliqler bizning teqqi-turiqimizgha qarap, kichikkine beshimizgha diniy esebiylik, islamiy radikalizim we xelqara jihadizimning qalpiqini yarashmisimu eplep-seplep keydürüp qoydi. Biz béshimizgha chong kélip qalghan we bizge hergiz yarashmaydighan bu üch qalpaqni yene singayan bolup ketse yene tüzep qoyup, qoyghan tutqinigha ige bolalmaydighan ebgahlardek adem köp kochilarda aylinip yüriwatimiz! Xuddi ölgisi kelgen haywan yerge kömüglük turghan qapqanni purap-yildap tépip kélip öz ayaqliri bilen dessigendek ish qiliwatidu bezi eqli gejgisige ötüp qalghan agha’iniler! Uyghur milliti térrorchi emes, térrorchilar hem uyghur millitige hichqachan wekillik qilalmaydu! Din bilen siyasetni yaman gherez bilen birleshtürüsh, medeniyet we enene bilen terrorizimni arlashturiwetish, ezilishke qarshi küreshni xelqara jihatqa baghlap qoyush qatarliq jinayetlerni ishlewatqanlar bizdin emestur! Hemmidin muhimi xitayning shereplik dinimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni térrorizim bilen, quralliq küreshlirimizni xelqara jihadizim bilen baghlap qoyishidin qettiy saqlinishimiz lazim! Shundaq qilalisaq edi’ologiyemiz, inqilawimiz we ghayimizde xelqaraliq qeliplashqan pirinsip we ölchemlerge tayanghan bolimiz hemde sep-seplerde xuda xalisa xitaylarni meghlup qilimiz!

Milliy inqilap ghelbe qilmidi dégenlik, peqet millet we milliy medeniyetla emes, kölimi ikki milyon kuwadirat kélometir kelidighan ata miras bay wetinimizde muqeddes islam dinimu yoqaldi, degenlik bolidu! Shuni unutmasliqimiz lazimki, uyghur milliti bolmisa uyghuristanda islam dinimu’i bolmaydu! Islamni, milliy medeniyitimizni we millitimizni qoghdap qélish pewquladde segeklik telep qilidighan éghir emma qiyin xizmettur! Insan oghli weten-milletimge allahning raziliqi üchün yaxshiliq qiliwatimen dep oylap ish qilip, yamanliq qilip salsa bu rabbimizning neziride chong gunah bolidu! Diqqet qilayli qérindashlirim, birlikte izdinip toghra yolni tapayli!

Ende

23.06.2018 Germaniye

Axirqi söz

Biz uyghurlar asasliqi Yawropa érqining sherqiy oral gorupisi, teklimakan-perghane tipigha kiridighan , qismen monghul qan tipidiki jessur atliq qebililerning alahiyidilikinimu özige yughurup, mujessemlep kelgen bir qedimiy millet! Millitimiz til jehettin oral-altay til sistemisi, türkiy tillar a’ilisi we shuningdek hun-oghuz tilliri goruppisigha tewe bolghan, öz-til yéziqi bilen miladidin qanche ming yil ilgirila güllengen sheher medeniyitige qedem qoyghan, ming yillardin béri awropa we babilon medeniyitini özining ata miras medeniyitige aqilanilik bilen sintizlap, milliy we étnik mawjutliqini künimizgiche qoghdap kelgen, tirishchan, emgekchan we küreshchan tengritagh ademlirining kéyinki ewladidur.

Ejdatlirimiz künimizgiche bolghan uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida oxshimighan dinlargha étiqat qilip hemde oxshimighan yéziqlarni qollinip kelgen bolsimu, hich waqit tilidin, enenisidin we örpi-adetliridin waz kechmey tarixning boran-chapqunlirida milliy medeniyitini diniy bayraqlarning astida pem-paraset bilen qoghdap kelgen.

Aqil ejdatlirimiz milliy kimliki we milliy medeniyitini bir-amallarni qilip, her-türlük chare tedbirler bilen qoghdap qalmighan bolsa alla burun millitimizning quyruqinimu qum bésip bolghan, tarix sehipilliridin millet bolush süpitide hazirghiche yoqulup ketken minglighan xeliqlerdek öchüp ketken bolattuq! Awal xudaning iradisi bilen andin qalsa ejdatlirimizning japaliq küreshliri netijiside bugüngiche milliy mawjutluqimizni saqlap kéliwatqanliqimizning özi allahning iradisidur!!! Hala bugünki kün´ge kelgende qanche ming yilliq milliy medeniyitimiz we milliy mawjutliqimiz kütülmigende ichkiy we tashqiy tereptin éghir tehditke duch kelmekte!

Milliy hakimiyitimizdin mehrum qalghan kiyinki ikki yüz yil biz üchün dewlettinla emes milliy jasaret, medeniyet udumi, insaniy xaraktér we kishlik qedri-qimmettin ayrilghan nomusluq bir dewir boldi. Bu ikki esirdin artuq waqitta milliy hayatimiz unutulghisiz achichiq tragédiyeler bilen toshup ketti. Ma’aripta arqida qalduq, medeniyette chékinduq, diniy eqidimizdin yatlashtuq. Hazir bizni medeniyetlik bir millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni kolliktip sapasi yoquri millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni zamaniwiy millet dise bolamdu? Yaq! Bashqa biz anche nezer-güzirimizge ilmaydighan xeliqlerningmu hali bizdin qat-qat yaxshi bolup ketti!

Biz nimishqa bundaq milliy ahanetning ichide qalduq?! Nime üchün bunchiwala chékinip kettuq? Nime üchün tégi pes, qul bir bir milletning ewlatlirigha mustemlike bolup qalduq? Buning jawabi addiy. Bundaq bolishidiki asasliq sewep meniwiy böhran we diniy étiqattiki bidi’etchiliktur! Eger biz yumshaq ilimlargha yeni sotsiyal penlerge tebiypenlerni, pelesepege edebiyat-sennetni, hüner-sennetke pen we téxnologiyeni pilanliq qoshup telim-terbiyege zamaniwiy métodlarni birleshtürüp lebiral bir yolda mangalighan bolsaq uyghur seyidiye xaqanliqi, uyghur qeshqeriye dewliti we axirqi sherqiy türkistan jumhuriyetliri nabut bolup ketmigen bolatti.

Biz uyghurlar kiyinki ikki esirde ilim-irfandin uzaq, bidi’et we xurapatqa yéqin yashiduq! Biz uyghurlar dewletsiz qalghan kündin bashlap xuddi urundi-soqundi bolup yashaydighan yétim balilardekla bolup qalduq. Bizning milliy xaraktérimiz özgirep özimizge oxshimayla qalduq.

Biz uyghurlar bir pütün millet bolush süpitimiz bilen démisimu öz-ara sözide turmaydighan, öz-ara lewzimizni qoghdimaydighan, öz-ara amanetke asanla bir texse leghmen sewebidin xiyanet qilidighan, öz-ara wedige azghina menpe’etni dep wapa qilmaydighan, öz-ara hüner-sennet we tarazida saxtikarliq qilidighan, öz-ara dostluq we qandashliqqa sadaqet körsetmeydighan, weten-millet üchün heqiqiy insandek pidakarliq körsetmeydighan bolup qalduq! Kichik ishlirimizdin tartip chong ishlirimizghiche saxtikarliq, riyakarliq we shexsiyetchilik arliship ketidighan bolup qalduq! Bundaq bir millet qandaqmu awal özining rohiy dunyasidiki andin riyal dunyadiki düshmenliri üstidin ongayla ghalip kelsun?!

Biz hazir insaniyet tarixida kam uchraydighan éghir kirzis ichide turiwatimiz. Kélip chiqqan yaman aqiwetler asasliq milliy heq-hoquqlirimizning yéterlik bolmighanliqidin kélip chiqiwatidu. Bizning qolimizda milletning chong ishlirini bir terep qilidighan qanuniy, iqtisadiy we siyasiy heq-hoquqlar bolmastin nöwettiki ahanettin qurtulalmaymiz! Bu tiragédiyelik halimiz tashqiy düshmenlerning sewebidinla emes, rohiy dunyasimizdiki éghir pissixik késellerning sewbidin kélip chiqti. Biz meniwiy jehettin buzulup, niyitimiz qaridap, iradimiz milliy shan-sheripimizge asiyliq qilidighan derijige yetkende, meghlubiyetke öz ayaqlirimiz bilen kirip kelduq! Öz hakimiyitimizdin narazi bolup, düshmenning qapqinigha dessigen kündin bashlap ishimiz tetürisige qarap mangdi. Xitaylar eslide bizni bilmeyti, biz uni öz ayiqimiz bilen wetenge bashlap chiqip, hichqandaq millet yer sharida duch kélip baqmighan milliy rezalet ichide charesizlik ichide qalduq!

Milliy édi’ologiyesi yaralanghan millet meghlubiyetke mehkum bolghan millettur! Wetinimizde munghul istilasidin kéyin peyda bolghan teriqetchilik, sülük tutush, terkiy-dunyachiliq we jerriy samagha birilip, mederes we jamiylerni weyran qilidighan azghun éqimning tesiri bilen, millitimiz bugünkidek tarixta kam uchraydighan ziddiyetlerning ichige patti. Millitimiz riyal dunyada arqa-arqidin peyda bolghan qiyinchiliqlarni hel qilishning ornigha xuddi bugünkidek axiri chiqmaydighan xurapy mu’emmalarning we ziddiyetlerning ichige örmüchük torigha matilip qalghandek qamilip qélip, milliy teqdirige ejellik tesir körsetken eshu ghepletlik uyqidin oyghinalmayla özini qulluq dunyasida kördi. Bizde yamrap ketken xurapatliq, horunluq, qashshaqliq, rohiy ghalibiyetchilik, heddidin ashqan rohbanliq, hesetxorluq, ichi tarliq, körelmeslik, shöhretpereslik, achközlük, menmenchilik, qizilközlük, pétishalmasliq axiri béshimizgha chiqti. Bashqa milletler bir yerge kelse öz-ara biri birini yüleydu, qollaydu, biz bir yerge kelsek öz-ara bir-birimizning hulini kolaymiz we putlaymiz we pétishalmaymiz! Biz özimizni paturmighanning tashayinda xoshnilirimizni, bashqa dinlardikilerni, bashqa medeniyetlerni öch körimiz. Biz telim-terbiye we a’iliwiy marip jehetlerde nimilerni ketküzüp qoyduq birnerse démek qiyin. Bizning tepekkurimizdin, kishlik we dunya qarishimizdin mesele chiqti. Özimiz allaburun chiqiwatqan taghdin sirilip chüshüp ketken bexitsizler turup, yer sharining chaqi xuddi bizning iradimiz bilen chrgileydighandek saddalarche, güdeklerche we balilarche pikir qilimiz! Özimizning ne halgha chüshüp qalghanliqimizni bilmigenni az dep, teqdirdash xeliqlerni, xoshna ellerni, téximu kéngeytip éyitsaq bir pütün dunyani chüshenmeymiz. Biz bir yanda dunya bashqa terepte bolup qaldi! Boptula mustemlike milletlerni, jümlidin ademni shundaq diwengleshtüriwitidikenmu deyli, emma hür dunyada 100 yil yashighanlirimizmu teklimakandiki eski xarabiliktin hazirla qomuriwélinghandek kona, iptidayi we bikinme halette yashawatimiz. Wetendikiler yoq imkanlarning ichide möjizewiy qurulishlarni élip bérishning ornigha barghanche xurapiyliship, qarangghuluq we xitay zulmiti qaplap ketken meniwiyitimizni meghlubiyetdin qurtuldurup qélish u yaqta tursun, xitaygha hemkarlishiwatqanliqi kishini échinduridu!

Tilimizni xitay emes eng awal özimiz yoq qilduq. Mekteplirimizni xitay emes eng awal özimiz taqiduq. Milliy a’utonomiylik heq-hoquqlirimizdin xitaylar bizni mehrum qilmay turup eng awal özimiz waz kechtuq. Meschitlerni, milliy örpi-adetlirimizni, eneniwiy diniy qayide yosunlirini bashta xitaylar emes atalmish xitayist mollilar eng awal inkar qilishti. Pütün dunya xelqi özining medeniyiti we milliy mawjutliqi üchün jiddiy küresh qiliwatqan peyitlerde wetendiki we hür dunyadiki xelqimizning milletning ussighan yérige baralmay, xitayning quchiqida hangwaqtiliq qilip, hazirghiche olturghanliqimizning özi bizning ortaq emel qilidighan bir milliy sistemida qanche yüz yilliq meniwiy imaret berpa qilalmighanliqimizning pakitliq alamitidur!

Biz uyghurlar özimizni, tariximizni we özimizning milliy alahiyidilikimizni toluq bilmigenlikimizni az dep ata düshminimiz bolghan xitaylarni zaman bizge teqezza qilidighan derijide chüshenmeymiz.xitaylargha mustemlike hayatimizda tutqan pozitsiyimiz wetini tajawuz astida qalghan bir milletning basmichilargha tutqan pozitsiyisi emes, del méhmanlargha tutqan pozitsiye bolup, buni oylighan kishining ichi zeherdek achchiq bolmay qalmaydu!

Biz düshmenni untup özimizni, milliy alahiydiliklirimizni we qandashlirimizni yaman körüp yashaydighan bir betbexit milletke aylanduq! Biz uyghurlar üchün eslide özimizni, teqdirdashlirimizni, xoshnalirimizni, insaniyetni we düshminimizni bilish ghelbe qilishimizning deslepki kapaliti ikenliki bilmey, nishe chekken bengidek toxtimay xiyal dunyasida xarmush yashap kelduq!!!

Biz uyghurlar xelqarawiy siyasiy, sotsiyal, ma’arip we kultural munasiwetlerning zamaniwiy alahiyidiliklirini, insanlarning diniy étiqadlirining sirliq ichkiy munasiwetlirini we dunya iqtisadining tereqiyati we maddiy bayliqlarning yer sharida qandaq texsim qiliniwatanliqi heqqide téxi deslepki iptidayi chüshenchilerge hem ige emesmiz. Eger yoqarqilarni chüshengen bolsaq her türlük mu’esesilerimiz bashqiche, ziyalilirimiz ziyaligha, baylirimiz baygha we ölimalirimiz ölimagha oxshayti-de pütkül jemiyitimizde alahiyde bir güllinish weziyiti barliqqa keletti, xitaylar hem mezlum xelqimizni, dunya xelqini qaritip qoyup bundaq ochuqtin-ochuq buzek qilalmayti!

Biz arqida qalduq, biz oyghunishimiz lazim, biz tehlike astida qalghan xelqimizni awal özimizni, bizni nabut qiliwatqan sheytinimizdin azat qilishimiz, andin saghlam jemiyet berpa qilishimiz axirida toplighan bilim we tejirbiler asasida eziz milletimizning ang sewiyesini yoquri kötürüshimiz hemde oxshash waqitta düshmenning bizge qaratqan siyasiy, pissixikiwiy, iqtisadiy we déplomatiy qatarliq tereplerdiki hujumlirigha ejellik zerbilerni bireleydighan projekitlarni deslepki qedemde pilanlishimiz, yolgha qoyishimiz lazim!

Biz bu xitay mustemlikisi astidaki jehennemge oxshaydighan hayattin qurtulup kétishni meqset qilghan bolsaq aldi bilen bedinimizni munchida yuyup pakizlighandek, meniwiyitimizni dunyaning eqelliy ölchimige yétidighan derijide tazilishimiz we eshu ulugh küreshke hazirlishimiz lazim! Milliy meniwiyitimizdiki yoqarda tilgha élinghan meynetchilikler we chuwalchaqliqlar tüzelmeydiken, bizni herqandaq küch bu mudhish baladin hergizmu qutulduriwalalmaydu! Mustemlike hayatimiz bizning millitimizni mingisi yaxshi ishlimeydighan, put-qolining herkiti jayida emes, oy-pikirini, tepekurini we kolliktip yashash sheklini konturul qilalmaydighan halgha chüshürüp amalsizliq chölige tashliwetti. Hazirqi halitimiz bilen qedimiy medeniyetni quchaqlap yatqan, qulida quraniy kerimi turup, aldida peyghember ependimizdin miras qalghan shanliq yol turup yene yol tapalmighan méyip ademler topigha oxshaydu!

Biz uyghurlar özimizni uyghur deymiz nime üchün uyghurgha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni türük érqidin deymiz, nime üchün türüklerge oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni musulman deymiz nimishqa heqiqi musulmanlargha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni hezriti adem ataning ewladi, ibrahim eleyhisalamning warisliri, hezreti muhemmetning ümmetliri deymiz, nime’ishqa hür milletlerge oxshimay qalduq?!Biz milliy alahiyidilikimizge, milliy medeniyitimizge, shereplik dinimizgha yarishidighan bir millet bolushtin mehrum qalduq!

Biz özimizni özimiz qurtuldurushni meqset we ghaye qilidikenmiz uhalda shexsiy we kolliktip qiyapitimizni ilghar milletlerge bir sélishturup béqip, artuqchiliqimiz bolsa zamaniwiylashturup, kamchiliqimiz bolsa qedemmu-qedem we tediriji pilanliq we körünerlik özgertishimiz, islahat qilishimiz lazim! Biz xitayni yengish üchün aldi bilen kolliktip we shexsiy éngimizdiki artuqchiliq we kemchiliklerni akademiki sewiyede küzütüp ilmiy, pilanliq, programmiliq we sistimiliq shekilde shexistin tartip a’iligiche, a’ilidin tartip jemiyetkiche, jemiyettin tartip bir pütün milletning ortaq gewdisigiche omumlashturup tetqiq qilip, milletni qudret tapquzush üchün 07 yashtin 70 yashqiche özige yarisha tirishish projektini kün tertipke qoyishimiz lazim. Bu ish bekla kéchikip ketti, yene kéchikip ketse emdi millet yoqilidu!

Hemmimiz kishlik xaraktirimiz, kolliktip pissixikimiz, milliy we diniy enenilirimizni aktip weziyetke uyghun islahat qilmisaq bolmaydu.biz hazirqi dunyaning alahiyidiliklirini, ittipaqdashlirimiz we dostlirimizni, düshmenlirimiz we reqiplirimizni estayidil tonup chiqip, andin weziyetke, dewirge we imkanlirimizgha layiq pilan, program we projekitlarni tüzüshimiz lazim! Biz özimizge özimiz ishengendin bashqa, dunya xelqimu bizge ishench, ümüt baghliyalaydighan bolsun!

Biz uyghur akadémiklar özimizni ziyali deymiz nimishqa heqiqi ziyali gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur diniy zatlar özimizni ölima deymiz nimishqa heqiqi ölima gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur teshkilatchilar özimizni siyasetchi deymiz nimishqa heqiqi siyasetchi gha oxshimay qalduq?! Nimishqa bizdin chiqqan edipler edipke oxshimaydu?! Nimishqa bizdin chiqqan mutleq köp sha’irlar zeypanigha oxshaydu, bezen yazghuchilar bolsa lamzellige! Bu alimlar alimliqini qilarmish, bu baylar sodisini qilarmish, bu edipler sap sennet üchün yazarmish. Bular wetenni düshmendin azat qilish xeliqning ishi dep, xeliq qozghalghanda pit yortqanning ichide yashap keldi. Chet-ellerde bolsa milliti üchün emes insaniyet üchün küresh qilimiz deydighan exmaqlarni bir kala millet uyxghurlardin tapqili bolidu! Nime digen qorqunchluq künge qalghan xelq bu? Bayliri, bilimlikliri, ölimaliri we siyasetchilliri xelqning qozghulup özini azat qilishini kütüp yatidighan!

Bundaq bolishidaki sewep biz özimizni uyghur deduq emma ejdatlarning qaldurup ketken meniwiy miraslirigha sadiq bolalmiduq, biz özimizni musulman déduq emma oy-xiyal we ish-herikette quraniy kerim, hedis we musulmanliq exlaqigha yalghandin egeshtuq. Bizde weten we milletke, medeniyetke, edebiyat we sennetke shundaqla hüner- kesipke bolghan semimiyet yoqaldi. Qandashliqimiz, dindashliqimiz, ata-balaliq munasiwitimiz, er-xotunluq ilishkimiz, qewmi-qérindashliq béghimiz, yurtdashliq rishtimiz, kesipdashliq rohimiz hemde eqidiwiy munasiwetlirimizde söygü, semimiyet we sadaqettin söz achqili bolmaydighan derijige yetti. Bir milletning hür yashishining we öz hakimiyetlirini menggülük yashnitishning yoqarqi xususiyetler bilen jiddiy alaqisi bar! Meniwiy dunyasi saghlam bolmighan bir milletning siyasiy, iqtisadiy, kultural, diniy we axbarat erkinliki bolmaydu!Bu heqliri yoq bolghan bir milletning zaten milliy hakimiyitimu bolmaydu!

Ejdatlirimiz tarixta 16 din artuq émparaturluq qurghan. Uyghurlar qurghan bezi dewletler 1000-1500 yil ömür körgen.nimishqa? Jawabi addiy bolup, u chaghda uyghurlar medeniyette, ma’aripta we téxnilogiyede, pelesepe we edebiyat-sennette güllengen weziyette idi. Mana emdi uyghurning shemsherdek kisidighan qilich, palta we pichaqlirining körliship, sudin ötüp laynimu kiselmeydighan bolup qélishidin nurghun nersini körüwalghili bolidu.

Bizning hakimiyetlirimiz yoq bolushtin awal biz hazirqi erep millitidek bolup qlghaniduq! Dewlitimizdin yat milletning dewletlirini, öz hökümdarlirimizdin yat milletning zalimlirini, öz hakimiyitimizdin düshmen milletning hökümetlirini ela körettuq. Özimizdin, sa’adetmen hayatimizdin memnun emes halda dewlitimizge ghum saqlap axiri kelgen yérimiz mushu! Appaq xoja we uning murtlirining bir dewletni yiqitip, wetenni ikki esirdinmu köp dawamlishidighan qebristanliqqa aylanduriwetkenliki bizning zeyipleshken milliy xaraktérimizdin qaynaqlanghan tiragédiyedur! Biz hazirmu oxshashla öz himatchilirigha sadiq bolmaydighan, milletning eng muqeddes nersilirini bir qacha yündige almashturiwétidighan, dostluqqa, qérindashliqqa, qandashliqqa wapa qilmaydighan, pidakar ezemetlerni, yol bashchilarni we qehrimanlarni, qehrimanlarning yürek qéni we issiq jeni bedilige qolgha kelgen ghelbilerni qedirlimeydighan, heqiqi wetenperwer, milletperwer ademlerni periq qilalmaydighan, weten we millet üchün éghir bedellerni töleshtin qorqup, asan yolni we xayinliq métodini tallaydighan bir saxtakar milletke aylinip qalduq! Biz qénimizgha, millitimizge, étiqadimizgha, xelqimizge, ewlatlirimizgha yüz kélelmeydighan halgha chüshüp qalduq!

Bizde alim alimgha, ziyali ziyaligha, ölima ölimagha, siyasetchi siyasetchige aylanghan küni meniwiyitimizdiki kesellikler özligidin saqiyishqa bashlaydu! Bizde hazir adettiki ishlardin chong ishlarghiche yalghanchiliq, rengwazliq yamrap ketti. Zulumni düshmen emes eslide özimizge özimiz séliwatimiz. Biz özimizni uyghur deymiz, lekin uyghurgha oxshimay qalduq, biz özimizni türük deymiz emma türüklerge oxshimay qalduq we biz özimizni musulman deymiz bashta atalmish teqwalirimizdin bashlap adettiki uyghurlarghiche kishlik qarash we dunya qarash jehettin quraniy kerim we hediste teswirlengendek yashashqa orunmaymiz! Bizde yalghan sözlesh, rengwazliq qilish, wediside turmasliq, eplep seplep köwrüktin ötüwelish, adil bolmasliq, dorust bolmasliq we sadaqetsizlik qilish, chonglarni, bilimni we nopuzni depsende qilish, menmenchilik, xushametchilik, wijdansizliq digendek nersilerni asanla tapqili bolidighan bolup ketti.weten we dewlet mana mushundaq bir qatar seweplerdin yiqildi. Biz eger adem bolayli dések biz üchün bek asan.bizde ishlirimizni qaytidin tertipke salayli desek bashqa xeliqlerde yoq köpligen ewzellikler bar. Millitimizni qudret tapquzushta milliy medeniyitimiz diniy itiqadimizni, diniy étiqadimiz milliy medeniyitimizni güllendürüsh üchün til bilen teripligili bolmaydighan ehmiyetke igedur! Düshmenler shunga bizning bu ikki alahiydilikimizdin pilanliq, ilmiy we ijabiy paydilinip kétishimizdin endishe qilidu! Meniwiy miraslar, diniy eqidimiz we ewzel érqiy alahiyidiliklirimiz oyghunishqa, güllinishke we qudret tépishqa hul téshi bolup béreleydu. Bizning milliy oyghunush, milliy heriket we milliy mawjutluqni qoghdash sepirimizde milliy enenelirimizdin beherlinipla qalmay diniy eqidililirimizge dewir royigha uyghun halda ehmiyet bérishmu toghraliqini hergizmu inkar qilghili bolmaydighan muqeddes yoldur!

Milliy, diniy we xelqarawiy hadisilerni pishshiqlap ishlesh, hezim qilish we netijige érishish ishini hemme adem kallisigha kelgenni qilmastin, bir merkezdin akadémik pilanlap, shu programma asasida jemiyetning oxshimighan qatlamlirini tertipke sélish lazim!Bizning özimizni tüziwélishta milliy menbeler asasliq rol oynighandin bashqa meniwiyitimzge tiz tesir körsütidighan islamiy eqidiwiy amillarmu intayin aktip rol oynaydu!

Islam dini milliy medeniyitimiz bilen yughurulup kolliktip yoshurun éngimizning ayrilmas terkiwi bolup ketti. Al-farabiy, ibin sina, al harezimi, jalalidi’on rumi, ahmet yesiwiy, ahmet yükneki we molla musa sayrami qatarliq ellameler zamanisining din we pen tereptin yétilgen dangliq alimliri idi. Qutatqu bilig, türkiy tillar diwani, alishir newayi hemisesi we nesirdin rabghuzining qisesul enbiya qatarliq yüzligen meshur eserler islam diniy we milliy medeniyitimizning qamlashqan, kélishken we oxshighan dewirliride meydangha keldi. Eqil-parasetlik ejdatlirimiz din bilen milliy medeniyetning ottursidiki nazuk munasiwetni dayim pem ishlitip bir terep qilip kelgen! Ejdatlirimiz köp xil din we yéziq qollinish jeryanida, milliy qediriyetlirimizni shu dewirning aktip bayriqi astida muhapizrt qilghachqa biz yashighan jughrapiyede yüzligen xeliqler tarixning buran chapqunlirida yoq bolup ketti, biz bolsaq hala yashawatimiz! Milliy xususiyetke ige bolup ketken islamiy étiqadimizni uyghur medeniyetimizsiz chüshendürgili bolmighandek, shanliq uyghur medeniyitini islamiy eqidimizsizmu sherhiyligili bolmaydu.

Hazir xitaylar we xitay yallanma molliliri chiqip islamni milliy medeniyitimzidin, milliy medeniyitimizni islamdin ayrishqa oruniwatidu.düshmenlirimiz yene ziyalilar bilen ölimalar otursida kilishtürgili bolmaydighan hang peyda qildi. Nimishqa emdi ming yildin beri medeniyet we étiqat meydanimizda yüz bermigen selbiy hadisatlar 21-yüz yilgha kelgende yene tarixning jahalet bilen qaplanghan qarangghuluq yilliridekla su yüzige chiqiwatidu!? Keskinlik bilen éytimizki bu yerde düshmenler bizge qurghan xeterlik istiratigiylik tozaqlar we menbiyini asan periq etkili bolmaydighan süyqestler bar! Jame we meschitlerni allahning öyi, deymiz-ya, undaqta musliman bir qewim allahning gül-giyahliri, ularning wetini bolsa janabiy allahning baghchisidur! Allahning raziliq üchün allahning öyini eziz bilgendek xelqimizni we wetinimizni eziz bilish weten-millet ishini islamgha, islamni weten-millet menpe’etlirige zit qilip qoyiwatqanlargha bérilidighan eng chong jawaptur! Milliy medeniyitimizni islamgha, islamni milliy medeniyitizge zit qilip qoyuwatqanlar birge bolsa islamni milliy güllinishning düshmini dep qarisa, yene birge bolsa dinimizni tar da’iride sheriylep, islamning weten-millet, milliy medeniyet we tereqiyat bilen alaqisi yoq dep qarawatidu!

Islamni millitimizning étnik, sotsiyal, iqtisadiy, siyasiy we kultural alahiydiliklirige zit körsütiwatanlar düshmenge sétilghan munapiqlar, qaymuqqan awam we kallisi ishlimeydighan ebgalar bolup, ularning millitimiz we milliy mawjutliqimizgha séliwatqan ziyinini waqtida toxtitishimiz kérek!

Milliy étnik gewdimizde peyda bolghan gheyrinormal dinchilar milletningla emes, milliy medeniyitimiz bilen bir gewde bolup ketken ming yilliq islamiy eqidillirimizningmu düshmini bolup, ular musulman uyghur xelqige xitay tajawuzchilliridinmu éghir ziyan salmaqta. Bu radikal dinchilar yene islamgha yughurulup ketken milliy medeniyitimizni, milliy enenne we örpi-adetlirimizge yughurup ketken diniy eqidilirimizni we bularning öz ara heydekchilik rolini inkar qilip, din peqet namaz oqush, ruza tutush, saqal qoyush we hijaplinish dep teshwiq qilip, millitimizni dozaq oti bilen qorqutup, hayatqa bolghan intilish, erkinlikke bolghan telpünüsh we milliy musteqilliqqa bolghan ümitlirini berbat qiliwatidu! Milliy hayatimizda peyda bolghan milliy medeniyitimizge esheddiy düshmenlikini ipadilewatqanlar öz millitimiz we milliy medeniyitimizgila emes yat millet, medeniyet we dinlargha qarshi heriket qilish periz dep biljirlap xelqimizning normal hayatining ot déngizigha gheriq bolup kétishige sewep bolup qaldi.

Xelqimizning kündilik hayatida we hayatliq sistimisida kéyinki 20-30 yildin béri boliwatqan bu paydisiz dawalghush dinni milletke, milletni dingha tetür tanasip qilip qoyghachqa düshmenler buningdin ustiliq bilen paydilinip, dinimiz arqiliq milliy alahiydiliklirimizni, milliy medeniyitimiz arqiliq dinimizni yoq qilish üchün heriket qiliwatidu. Biz bolsaq tereqqiyat, izdinish we hüriyitimiz üchün küresh qilidighan yerde, hayatning bizge tolimu éghir toxtaydighan bedellirini bériwatimiz!

Hazir meyli milletchisi bolsun yaki dinchisi bolsun ularning kimning ketminini chépiwatqanliqini bilmey turup zaman, bilim, iqtisad we adem küchi bilen teminlesh natoghra qilmishtur! Hazir milliy heriket sehnileridiki ziyalilarning, siyasetchilerning we ölimalarning xizmetliri gheyri resmiy küchler üchünmu, düshmen üchünmu yaki biz üchünmu, digen su’algha jiddiy jawap izdeydighan waqittur!Millitimiz del yoqarda otturgha qoyghan sulaning jawabini tapalighanda dost bilen düshmenni, heq bilen adaletni we toghra bilen xatani periq qilidu hemde yoruqluqqa chiqidu. Shuning bilen ayding bir dewirge qedem qoyghan yéngi ewlatlar düshmenge emes millitige xizmet qilidighan din bilen milletni, xurapat bilen meripetni, güzellik bilen rezillikni ayriyalaydighan, milliy roh bilen diniy rohni bir birige düshmen qilmaydighan özining heqiqi toghra bolghan yol bashchilirigha érishidu we ishlar arqa-arqidin tüzülüp kétidu!

Meselen: wedige wapa qilish, sadiq we semimiy bolush, özidin bolghanlarni shertsiz söyüsh, yalghanchiliq we kazzapliqqa yol qoymasliq, wapakar we pidakar bolush jehette peyghember ependimizning bizge qaldurup ketken bibaha mirasliri aldinqi qatarda turidu. Hijretning altinchi yili hudeybiye sülhisi tüzülgendin kéyin, el ichi tinchlinip, yollar échilghan idi. Lékin ereblerning yene kona adet we meniwiy késelliri araqimu-arqa qozghalghili turdi.

Beni bekri qebilisi, xuza’e qebilisidin burundin qalghan qan qisasimizni alimiz dep, qozghilang qildi.

Ularning ittipaqdashliri qureysh qebilisimu bulargha yoshurun rewishte esker qoshmaqchi boldi. Héch bir ishtin xewiri yoq bimalal yatqan xuza’e qebilisini kéchilep bésip, ulardin yigirmige yéqin kishini öltürdi.

Bu weqe sadir bolup, resulullahning ittipaqchiliridin xuza’e qebilisi öz re’isliridin emr ibni salimning qol astida bir heyet teshkil qilip, resulullahqa bu ishtin xewer berdi.

Heyet kelmestin ilgiri bu hadise uningha allah teripidin bildürülgen idi. Animiz a’isheni bu sirdin waqip qilip, seper jabduqlirini teyyarlap turushqa ewetken idi.

Aridin üch töt kün öter ötmes xuza’e elchisi emr salim yoldashliri bilen meschit ishikige kélip toxtidi.

Ereb aditi boyiche échinarliq tesirlik shé’irlar oqup, düshmenliridin körgen zulum-sitemlerni bayan qildi.

Resulullah ensar we muhajir sahabilar bilen mesjidde olturghan idi. Uning oqughan shé’irliridin tesir linip, mubarek közige yash keldi, shuning bilen éyttiki:

― Hey xuza’e xelqi, silerge yardem qilishni elwette özümning ishi dep bilimen. Özümni düshmendin qandaq saqlisam, silernimu shundaq saqlaymen. Allah nami bilen qesem qilimenki, öz a’ilemni himaye qilghandek silernimu himaye qilimen.

Bu weqe bolghandin kéyin qureysh xelqi bildiki, bu qilghan ishliri ochuq haldiki xiyanet bolup, otturida tüzülgen ehdiname shertlirini buzghanliq idi. Axirida shundaq qarargha toxtaldiki, bu ishni tüzitish üchün ebu sufyan medinige bérip, otturidiki ehdini yéngilap, waqitni yene uzaqraq sozush meqsiti bilen medinige kélip öz qizi ummi hebib öyige chüshti, bu resulullahning nikahigha kirgen qiz idi. Qizi bilen körüshkendin kéyin, resulullahning körpisi üstide olturmaqchi boldi. Uninggha qizi ummi hebib naraziliq bildürüp: «bu jayda mushriklarning olturushi layiq emes»,- dep körpini yighip qoydi.

Bugünki künde milliy, diniy we a’iliwiy exlaq buzuldi.insanlar bolupmu musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishmaqta. Peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem oqughan meshur bir xutbide insanlar üchün dunya we axiretlikke a’it eng muhim sözlerni qilip insanchiliq, teqwaliq we musulmandarchiliqni qandaq yashash heqqide bizni agahlandurghanidi. Eger biz özimizni tüziteyli we islahat qilayli, toghra yolgha qayitayli, dések tebiyiki yéterlik imkanlar bar! Hazir xelqimizning rohiy-keypiyati we rohiy saghlamliqi üchün yol körsütüshte resulillahning debdebisi bu yerde zikir qilinghan töwende sitat keltürülgen eshu xutbisi yéterliktur. Bu qutluq xutbini shu seweptin hedis alimliri we ellamiler öz kitablirida alahiyde tekrar-tekrar zikir qilip ötken.

Men ushbu xutbini diniy alim, marishal aliyhan töre saghunining «tewarixiy muhemmidiye » dégen kitabidin köchürüp, maqalining esli meqsidi üchün xizmet qildurush amaji bilen bu jaygha yerleshtürdim. Buni oqughan qérindashlarning chüshinip, uning mezmunidin millitimizni qudret tapquzushta ünümlik paydilinishini ümit qilimen:

Eslide peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem özining dangliq bir xutbiside bizge bundaq ögüt bergen edi.

Bisimillahirraxmanirrehim!

«Hemdu sanadin kéyin éytidurmenki: ― sözning eng toghrisi ― quran sözidur. Insanning eng ishenchlik nersisi uning imanidur. Dinlarning yaxshisi ibrahim xelilullah tutqan islam dinidur. Yolning yaxshisi muhemmed eleyhissalamning yolidur. Sözlerning sharapetliki allahning zikridur.

Egishishke toghra kelse yenila qurangha egeshmekliktur. Din ishlirining ulughi perzlerdur, eng yamini uninggha qoshumche qilmaqliqtur. Süpetlerning yaxshisi peyghember süpetliridur. Ölümlerning yaxshisi shéhitlik ölümidur. Korlarning kori ― islam dinidin chiqqanliridur. Emelning yaxshisi axirette paydiliqidur. Ishning béshi yaxshiliqqa egeshkenlikdur. Korluqning eng yamini ― dil korluqidur. Üstünki qol astinqi qoldin yaxshidur. Az bolup yéterlik bolsa, azdurghan qoldin yaxshidur. Özürlerning eng yamini ölüm yetkende éytilghinidur. Pushaymanlarning eng yamini, axiret pushayminidur. Ixlasi yoq kishi, namazgha kéyin kélur. Beziler allah zikrini yalghandin tilida qilur. Til yalghini ― gunahlarning zoridur. Bayliqning eng yaxshisi ― köngül bayliqidur. Ozuqluqning eng yaxshisi ― teqwa ibadettur. Hemme yaxshiliqning béshi allahdin qorqushtur. Köngülde saqlighan nersilerning eng yaxshisi ― allahqa ishinishtur.

Din ishlirida guman qilmaq ― kupurluqtur. Yaqa yirtip, chach yulup yighlimaq jahaliyet aditidur. Yoshurun xiyanet qilmaq ― tumugh téshigha barawerdur. Zakatsiz yighilghan altun kümüshler ― dozax tamghisidur. Yaman qoshaqlar éytish ― sheytan oyunidur. Haraq ichish hemme buzuqluqning anisidur. Xotunlar (yaman xotunlar) sheytan toziqidur. Yashliq ― telwilikning bir putiqidur. Kasiplarning eng yamini ― sütxorluqdur. Sheqiy (yaman) anidin sheqiy tughulur. Her bir kishining barar jayi töt gez yerdur. Her ishqa axirida baha bérilur. Hemme ishning asasi uning tügenchisidur. Chüshning yamini ― yalghanchining chüshidur. Musulmanni soqmaq ― gunahtur, uninggha qoral kötürmek ― kupurluqtur, uning gheywitini qilmaq ― chong gunahtur. Möhminning qéni haramdur. Uning mal mülkimu haramdur. Bir ishni qilimen dep qesem ichkenler uni qilalmasdur, allah uni yalghanchi qilur. Kishi xatasini kechürgenni allah kechürür, uni epü qilghanni allah epü qilur. Achchiqini yütqan kishilerge allah ulugh ejir birur. Musibet körüp sebir qilghuchilarning ornini allah toldurur. Riya qilghuchi kishilerge allahmu riya qilur. Köplep sebir qilghuchilargha sawap qatmu qat bolur. Emrini tutmighanlargha allah azab qilur.

Iyi shepqetlik allah, méning we hemme ümmetlirimning gunahini kechürgin» dep üch qétim tekrarlidi.

Bu qimmetlik ilahiy mirasni insanlar hemde musulmanlar jümlidin uyghurlar qanchilik qoghdap qaldi, birnime demek qiyin, emma hazir biz éghir meniwiy kirzis we siyasiy kawus ichide turiwatimiz!Ademler aldida halal we haramning perqi asasen qalmidi. Shuning bilen milliy we diniy eqidiliri buzuq hem berbat bolghan halda turiwatidu. Millitimiz milliyet we islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, örpiy-adet, sheri’et hökümliri otturidin pütünley kötürülgen dewirde yashawatimiz.

Bizde heq-adalet tuyghusi zeyipligechke zulum xiyanet ishliri barche awup, xelqimizning etrapini rezalet qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin xaliy bolmighan dewirde turiwatimiz. Shuning üchün qilghan du’alirimiz qobul bolmaydu, allah dilimizni birleshtürmeydu, e’er-xotun, ata-bala we awam we alim ölimalar arisida perdishep yoqalghan bolghachqa ishlirimiz algha basmaydu!

Resulullah ependimiz qiyamet alametliri yer yüzide zahir bolghanda: «bir kishi yashamning qattiqliqidin ölgen bir kishining qebrisi aldidin ötüwatqanda, shu qebrige qarap: kashki séning ornungda men bolsam idi,-déydu! Dunyada aq bilen qara, heq bilen naheq, adalet bilen zelalet qalaymiqan arliship ketkende, ademler tebiyki tirik yürgendin ölümni artuq köridu»- dep isharet qilip, bizning qandaq bir qarangghu imkansizliqlar ichide yashaydighanliqimizgha ming yillar awalla uzaqtin ilahiy nur chüshürgen!

Emdi bu kishi néme üchün bundaq déyishi lazim bolghan? Chünki zimin üstidiki gunahi kebirning köpliki, buzuqchiliq we haramiy ilishkilerning köpiyip kétishi, heq-adaletning zahirliqidin mehrum bolishi we hakimdarlarning yoldin chiqip insanliqni depsende qilishi netijiside ademlerde yashashqa, tirikchilik qilishqa we yoruq dunyaning derijidin ashqan müshkülatlirigha tahammul qilish we chidap yashashqa hapsili qalmighan idi. Bu toghrida kelgen hedisler toghrisida söz achqinimizda, u zaman kishilirige her yaqlima bela we apetler yéghip, dunya hökümi her jayda dehriyler, dinsizlar qolida bolghan idi. U künlerdiki musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishqan idi. Ular aldida halal haramning perqi qalmighan. Shuning bilen dini berbat bolghan. Islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, sheri’et hökümi otturidin pütünley kötürülgen. Zulum xiyanet ishliri barche xelqni qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin bolghan. Shuning üchün qilghan du’aliri qobul bolmighan. Resulullah peyghemberler warisi dégen alimlardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, din buzdilar qalghan. Peyghembirimiz ularni ashu zamanning eng yaman ademliridur,- dégen idi.

Puqra xelqning öz xahishliri, a’ililiri, mal dunyaliri üstidin u zaman hökümetliri ixtiyarsiz, naheq hökümler yürgüzgen idi. Héch kimde hörmet abruy qalmighan. Kishilerning köpchiliki xar-zarliqta qilip, beriket kötürülgen, her terepni zorluq-zorawanliq, hesret-nadamet we ahuzar, qiya-chiya qaplighan.niyetler dorust bolmighachqa, inqilap rawaj tapmaydu, ghayiler emelge ashmaydu!

Bir küni resulullah sahabilargha mundaq dégen idi:”mendin kéyin bir zaman kélidu. Men uni körmeymen. Silermu uni körelmeysiler. U zaman kelgende, awam heqiqi alim sözini anglimaydu. Ulugh ademlerdin uyalmaydu, tep tartmaydu, toghrini közge ilmaydu, oghra dorust sözlerge qulaq salmaydu.”démisimu shundaq bir dewirge kelduq. Hemme adem toghra qiliwatqandek qilsimu, heqiqetni köreleydighanlar az bolghachqa ishlar yürüshmeydighan we weten-millet yolidaki büyük ghayelerde dillar birleshmeydighan, büyük arzu-armanlar emelge ashmaydighan.

Resulullah ependimiz peyghemberler warisi dégen alim ölimalardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, dinni buzidighanlar qaplighan bu dewirde, bizge zulumni düshmen emes özimiz seliwatimiz! Millitiz tüptin dunyagha, insanlargha we düshmenlerge öz ölchimide dostluq, muhabbet we insaniyliq ölchemliri bilen qaraydighan halal, ishchan we wijdanliq bir milletke aylinishqa niyet qilip, islahat üchün heriket qilmisa, janabiy allah es-hushini tapmighan millitimizni xitaylar otta köydüriwatqan itlarning azabigha mehkum qilmaydu digili bolmaydu!

Xulasilighanda 21-yüz yilni tereqiy qilghan gérman, engiliz we fransuz milletlirimu endishe we teshwish bilen kütiwalghan yerde biz uyghurlar bir millet bolush süpitimiz bilen bu yéngi esirge nurghun ichkiy we tashqiy balayi-betterlerni yüdüp, xitaylar qurghan sistima asasida teyyarliqsiz halda kirip kelduq!Herqandaq bir millet özlirining ejdatliri qurghan meniwiyet üstige milliy mewjutliqining imaritini qurup chiqidu. Imaret jaylashqan jayni ghayet zor bir chong taxtigha oxshatsaq meniwiy imaretni uning ustige sélinghan sheher diyishke bolidu. Bu tekshi qoyulghan chong taxta üstide peqet taxta tüz we tekshi bolghandila binalar, yollar, qanallar we her-türlük alaqilar rawan bolidu. Eger tekshiliktiki taxta yantu bolup ketse üstidiki herqandaq mawjutluq gumran bolidu. Biz uyghurlar qurghan sheherler xitaylarning sistimisi üstige yerleshtürülgechke, xitaylar uni singayan qilipti hemme nersining jaylishish we mawjut bolup turush qanuniyiti buzulup ketkendekla ish boldi. Biz milliy kirzisqa duch kelduq. Birge bolsa yiqilghan yirimizdin turup yene qeddimizni tikleymiz, yene birge bolsa chölning ottursidiki köchme köldek teqdiri qismetning parigha aylinip yoq bolup kétimiz! Mesele nahayiti éghir. Xitayning biz salghan imaretlerning astidiki ghayet zor taxtining mexpiy shifirini izlep tépip özimizni qurtulduriwélishning yollirini tépip chiqishimiz lazim! Hazirche bu xitay sestimisining mexpiy shifirisi bizde bolmighachqa xelqimiz hoduqup nime qilarini bilmey qéliwatidu! Tarixta nurghun milletler mushundaq qismetke duch kélip, özini yoqutup qoyghan bolsa, yene bezi milletler eshundaq kirzis ichidin ilgirkidinmu küchlinip, ornidin des turdi. Biz uyghurlar amerika indiyanliri, mungghullar, manjular we tungganlargha oxshimaymiz. Nurghun milletlerning yoqulup kétish tarixi bizni hergizmu ümitsizlendürmesliki lazim! Biz uyghurla yehudiy we yapon xeliqlirige bekraq oxshaymiz. Ejdatlirimizning, yaponlarning we yehudiylarning béshigha tarixta bugün uyghurlarning béshigha kelgendek talay yaman künler kelgen bolsimu allahning qudriti we özlirining irade qilip gheplet uyqisidin chachrap oyghunishi bilen ular aman-isen qaldi we bugünkidek téximu qudret tapti.xelqimiz özini, dost-düshmenlirini we ghaysini tonup yétiwatidu! Ishinimizki xelqimiz bu murekkep ötkünchi dewirde choqum özini tüziwalidu. Eziz millitimizni keskinlik bilen ajayip bir güzel kélichek saqlap turiwatidu!

Biz uyghurlarning hazirqi ehwalimiz bek échinishliq bolghini bilen, meniwiyitimizdiki tarixtin kelgen meniwiy émonit küchi özining potinsiyal énirgiysini téxiche yoqutup qoyghini yoq. Xitaylar tarix sehnisidin süpürülüp ketse kétiduki, uyghurlarlar hergiz yoqalmaydu! Biz hazirche xitaylar qurghan sistimigha aqilane we ewrishim inkas qayturup, özimizning kélichigimiz üchün zamaniwiy meniwiyet qurulushlarni élip bérishimiz, millitimizning omumiy qiyapitini ottura esirdiki qalaq milletlerge emes, tereqqiy qilghan küchlük 21-esir milletlerge oxshutup inshah qilishimiz lazim! Yantuluq we tekshilik gé’ométiriye we algébradiki ölük uqumlar bolmastin uning milliy we meniwiy imaretchilikte emeliy roli chong bolidu. Herqandaq tekshi bolmighan jisimning üstige chare-tedbirsiz halda tekshiliktiki jisimlarni turghuzghili bolmaydu. Hemme adem jisimlarning toplap tekshilikke turghuzayli, dewatqini bilen, yer yüzining yantuluq derijisi ölchenmigechke berpa qilinghan binalar öre turmaywatidu we arqa-arqidin gumran bolup kétiwatidu. Herqandaq herikette yer-asti qurulishi bek muhim, hul mustehkem bazisqa turghuzulsa, salmaqchi bolghan imaretni yüz qatqa hetta téximu köp qewetlerge chiqarghili bolidu. Matériyal, jismaniy we eqliy küch bolup, mustehkem bolmighan yaki yantu bolghan tekshilikke bir qewetlik imaret salghan teqdirdimu uzaqqa qalmay ghulap chüshidu! Biz uyghur xelqining qiliwatqan büyük ishlirimiz teklimakan qumluqining üstige inshah qiliniwatan paxal satmigha yaki turfan oymanliqigha korlanghan qap-qarangu kemir öylerge oxshap qalmasliqi lazim! Biz tepsili nezer tashlaydighan bolsaq qiliwatqan ishlirimizning xelqara ölchemlerge emes, tarixning qarangghuluq yilliridiki qayidiler asasida boliwatqanliqini körimiz! Kitap oquyli, közimizni achayli, köprek bilim alayli! Bu ötkeldin ötmey turup béshimizgha bir dewlet qushi qonup qaldimu deyli, uni bu halimiz bilen öz iradimiz arqiliq muhapizrt qilalmaymiz! Buning üchün özimizgila ayit bolghan milliy alahiydiliklirimizni jan tikip qoghdighandin bashqa, tereqqiy qildurushimiz, ilghar milletlerni ülge qilip kitap opqush, bilim élish, kolliktip sapayimizni östürüsh we ang-sewiyemizni yoquri kötürüsh üchün tereqqiy qilghan milletlerning yolida qattiq tirishishimiz lazim! Biz baldurraq uyqumizni achsaq xelqimiz ishench bilen niyet qilsa, milliy jasaritimiz we eqil parasitimizni ishqa salsaq, qettiy sel chaghlimay chong-kichik hemmimizning alahiyidilikini toluq jariy qildursaq insha’alla mangalmaydighan yolimiz, chiqalmaydighan téghimiz, ashalmaydighan dawanimiz bomaydu! Biz toghra yoldala bolidikenmiz, hichkimning yardimisizmu shühbisizki kélichektiki herqandaq ghelbe bizning bolidu!

Ende

27.05.2017 Germaniye

Tengritagh Akademiyesi

Uyghur Academy of Arts and Science

Monat: September 2019

Bésharetname

Aptorning Qisqiche Terjimhali

Birinchi bab

Ikkinchi bab

Üchinchi bab

Tötinchi bab

Beshinchi bab

Altinchi bab

Yettinchi bab

Sekkizinchi bab

Toqquzinchi bab

Oninchi bab

Axirqi söz