Autor: Iz

Hayat men üchün qimmet,

Hayattinmu qimmettur muhebet.

We likin kechimen her ikkilisidin,

Erkinlik azatliq üchün men peqet.

(Sandur Petofiy 1823-1849)

Sherqiy Türkiatan Islam Jumhurriyiti mundin 80 yil muqedem , Merhum ustaz , Uyghur millitining söyumluk oghlani, döwlet erbabi, mutepekkur Alim Sabit Damollam (1883-1941)  rexperligide , Hoten dixanlar qozghilangining ghelbisi bilen 1933-yili 11-ayning 12-küni Qeshqerde qurulup, Könchi mehellisining aldidiki meydanda  Bayraq chiqirilidu.

Bu bayraq Ay-Yultuzluq kök bayraq idi. Bayraq chiqirilip, jumhuriyet qurulghanliqini jakarlash chong yighinida, hökümet teshkiliy apparati, asasiy qanun we dölet marshi élan qilindu.

Döwlet  Bayriqimizning renggining kök reng bolushi bolsa uyghur millitining Iptidai itiqatti (Tutum) bolghan Kök asman Ilahi bilen munasiwetlik bolup, uyghur helqi qedimqi zamanlarda Kök asmanning renggini Tengri ilahining supitini bildurdighan rengge aylanghan. Shunga uyghurlarda kök reng muqedesligi kilip chiqqan. Oghuzxan dastanlirida bolsa  Oghuzxan tughulghanda yuz-közining köp-kök bolushi, Oghuzxan eskerlirini bir kök yayliq, kök tukluk, erkek börining yol bashlap mangidighanlighi riwayet qilinidu. Shunga bizning adetlirimizde kök reng bek muhim bolup, ta hazirghgiche Qumul rayonida saqlinip qilinghan qedimlighi küchluk bolghan “Kök meshrep”  bar bolup , meshrepte mundaq Nezmiler éytilidu:

Ul Xudaning qudriti bilen,

Birla kökerdi shu kököm.

Shahi renglik, ghunche menglik,

Dermehel östi kökum.

Kök öchkini ölturup,

Cherwisini otqa qaqlisilla.

Kökni tutqan biz iduq,

Bizni untup qalmisla.

Bu del shu kök reng muqedesligige baghlinidu. Uning üchünmu mutepekkur ustaz Sabit Dammolla Bayriqimizni millitimizning simholli  kök reng , muqeddes Islam éytiqatimizning simholi  Ay-yultuzni birleshturup , Bayriqimizni  Ay-yultuzluq kök  bayraq qilip bikitken.

Epsuski bu Jumhuryitimizning ömri anche uzungha barmay, böshigidila ichki we tashqi mustebit küchlerning zorawanlighi bilen ujuqturwitilidu. Shundaq minglighan , on minglighan shehitlarning qan bedilige kelgen bu Jumhurriyetting qurulushidiki tarixi dewrilerge nezer közimizni artturidighan bolsaq , u chaghdiki Uyghuristanning weziyiti intayin murekkep idi.

Xelqimiz bolsa Yang Zengshin (1863-1928 ) ning 17 yilliq mustebit hakimyiti dewriliridin bashlap yeni 1912-yili  Yang Zengshin textige chiqip , wetinimizning pütun memuri, herbi , siyasi hoquqini öz qoligha ilip , intayin hiligerlik bilen siyaset yurguzup, ilghar pikirlik ziyali we alimlirimizni ölturup, milletni nadan qaldurush siyasiti bilen döwlet bashqurdi. Mana bu chaghda Qumulda  Tömur Xelpe  yitekchiligidiki Dixanlar qozghilangi partlaydu , likin siyasi séhirger, mekkar tülke Yang Zengshin  “Yolwasni Tangdin chüshurup, Qepezge Solash” hilisini ishlitip , qol astidiki Tunggan herbi Siling hem dindin omdan xewiri bar , Li Shifuni 12 taghni igenlep yatqan Tömur Xelpining yinigha sulhi qilishqa ewetidu.  Lishifu Tömur xelpini Urumchige ekitish üchün mundaq yalghan qesem ichidu:” Jamaet men hazir Allaning öyi bolghan bu Meschiti mubarekte herqaysilirigha nahayiti muhim bir gepni éytimen. Men Alla ta alani bir, Muhemmet Mustapa sellahu eleyhisalamni Allaning bizge ewetken heq rosuli dep, dilim bilen testiq  we tilim bilen iqrar qilip, mehsher kuni jawap berguchi bendilikim bilen shuni eytimenki : Yang Jangjun janabiliri Tömur xelpini Urumchige chillishida qilche yaman niyiti yoq .Hemmisi el-yurtning amanlighi üchün. Bu gipim yalghan bolsa , mana qolumda turghan mushu ulugh Qur´an kerim mini ursun. Qiyamet kuni hemminglarning qizil tirnighi péqirning yaqisida bolsun! “  .    wahalenki ming epsus Tömur xelpe Urumchige aldinip kilip, 1913-yili 9-ayning 6-kuni  Yang Zengshinning jallatliri teripidin   wehshilerche qetle qilinidu. Mana mushu qozghilanggha ishtirak qilghan Hoja Niyaz haji u chaghda Tömur xelpe bilen Urumchige barmay Taghning ichige kirip kitip, owchiliq bilen shughullanghan bolup , Tömur xelpe ölturulgendin kiyin, Qumul wangi Shah Mexsut teripidin tutush buyrughi chiqirilidu.  Shuning bilen Hoja Niyaz Qumul tangliri arqiliq Altay, chöchek tereplerde  yurup , ahiri Sovet itipaqigha ötup kitidu.  U Yarkenttiki Welibay digen kishining qolida ishlep yurup, nurghun ilghar pikirlik Uyghur ziyalliri we sodigerler bilen tonishidu. U chaghalarda Almatada 1878 –yilliri char Rossiyening ilini bisiwilip, ilidin mejburi yette su rayonigha köchurgen Uygurlarning ewlatliridin biri bolgha Abdulla Rozibaquyup digen bala bolup, u uyghurlarni oyghutush, ilim –meripet bilen közini ichip, axiri wetinimizni munqerzliktin qutuldurush mexsitide  1916- yili “Jongghar taranchilar ittipaqini “ qurghan hem Bolshiviklar partiyesige mexpi eza bolghan  bolup, kiyin öktebir inqilawi ghelbe qilghanda Yarkent rayon inqilawi kumititning bashlighi bolghan , kiyin  Almata Inqilawi kummitining ezasi bolup, muhim hizmetlerde bolghan bu yigit 1919-yili Almatata “Jongghar Taranchilar itipaqi”  ning chong qurultiyini chaqirlip , bu yighinda  “Jongghar Taranchilar itipaqi” ni “ Uyghuristan inqilawi itipaqi” qilip özgertidu. Mana mushu chaghda Hoja Neyaz Haji Abdullaning tonushturishi bilen bu teshkilattaqa eza bolidu. Bu teshkilat 1921-yili shu chaghdiki Türkistanning merkizi bolghan Tashkentte 111 wekilning qattishi bilen chong bir yighi ichip , muhim qararlarni alidu. Yeni Ili rayoni we Qeshqeryede Uyghurlarni oyghutup, Jeddichili mekteplerni ichish we axiri Uyghuristanni qurup chiqish . we shu yéli özining arzu , umutliri putulgen nizam-namilarni ilip, Abdulla Rozabaqiyup bashchilighidiki üch kishlik ömek Moskowagha birip, Lenin bilen körushidu we özlirining Sovet itipaqining hamilisidiki  Uyghuristan qurush pilanini tapshuridu. likin Lenin uch kündin kiyin jawap biridighanlighini éytip, ularni yatiqigha qayturidu. Epsus üch kündin kiyin bulargha mes`hul hadim ularning Almatagha qaytishini , Almatada jawapni kutushni éytidu.  Abdullam Almatagha kilip 9 aydin kiyin jawap tapshurup alidu, epsus ming epsus shunche waqittin biri kutken arzu-armanliri yoqqa chiqip,”Uyghuristan” qurush tekliwi ret qilinip, hemde bu “Uyghuristan inqilawi itipaqi” qanunsiz teshkilat dep bikitilip, pütün ezalar tarqitilidu . Dimek bu teshkilatqa eza bolghan we Sovetta herbi telim-terbiye körgen Hoja Neyaz haji 1923-yili Rossiyede ichki urush bashlanghanda Welibay bilen bille Ghuljigha qaytip kilidu. Kiyin Urumchige kilip olturaqlishidu.

1928-yili 5-ayning 16-küni Shah Mexsut wang ölup, ornigha oghli Nezer wang bolidu. Shu yili yeni 1928-yili 7-ayning 7-küni Yang Zengshing Urumchi qanun mektiwining 1-qarar oqughuchilarning mektep puttush murasimida , özining qol astidiki Goming dangchi (Xelq inqilawi partiyesining ezasi)  Fen Yawnen teripidin itip ölturilidu. Ornigha purset perez, epyunkesh Jin Shurén (1979-1941)  eskiri küchige tayinip, Fen Yawneni ölturup, hakimyetni qolgha ilip ,  pütün Uyghuristanning Dubini dep ataydu. Jin Shurén hakimyet bishigha chiqqandin kiyin xeliqning küni téximu nacharlishidu, pul paxallighi éghirlap, alwang-siliq köpiydu.  Buning bilen 1931-yili 2-ayning 20-küni Jin Shuréning bir tuqqan qirindishi , Qumul Aratürk nahiyesining walisi Zhang Gohua  bir Uyghur qizigha mejbur toy qilmaqchi bolup, 33 neper chiriki bilen kilip, daqqa-dumbaqlar bilen murasim ötkuzidu, bu pursttin paydilanghan xelq chiriklerge sharap ishkizup, mes qilip, qolliridiki qorallarni tartiwilip, hemmsini ölturidu. Buning bilen yene bir qitim Qumul diyari we pütun Ana zimin oyghunup kitidide, inqilapning yalqunluq oti pütün Uyghuristan ziminni qaplaydu. Hoja Neyaz haji aldin pilanlighan inqilapning peyti yitip.keldi dep bilip, Salih dorgha, Abduniyaz miraplar bilen qozghilangchilar qoshunini  teshkillep chiqidu. Birneche qitimliq jenglerdin kiyin Hoja Neyaz haji qoshunliri Qumulni tel-tukus azat qilidu.  1932-yili 6-ayda qozghilangchilar Hoja Neyaz hajini bash qomandan qilip teyinleydu. Bu qozghilangning zerbiside Jin shurén hakimyiti tewrinip qalidu. 1933-yili 6-ayda Yaponoyede oqup kelgen herbi emeldar Shéng shisey atalmish “12-april” özgirishini qilip, Jin Shurénning ornigha chiqidu.

Shéng shiseyning qoshunliri bolsa Hoja Neyaz qoshunliri bilen urushup köp chiqim tartidu, jeng bilen yéngishqa közi yetmigen  mekkar, qiltaqchi Shéng shisey chong hélilerdin ajiz qilip, dosluq zenjirini qimirlitip, dosloq surti bilen qolida “Dosluq qongghiriqini “ jiringlitip, Chitay xan emeldarlirining öz reqibini yoqutushtiki eng unmluk eneniwi kilassik usuli “Emelge teyinlesh hilisi” ni ishlitishke bashlaydu.

1933-yili 4-ayning 4-küni Hoja Neyaz hajining turushluq orni Fukanggha Shéng Shiseyning wekilliridin Ching Dili, Huseyinbeg, Tursun Baba, Mensurjanbay, Exmethan Darin we Sovet konsolining wekili qatarliq 7 kishi kilp, Hoja Neyaz hajigha Sovet kipil bolidu dep, 10 maddiliq  urush toxtitush bitimi tuzulidu. Buning asasi mezmuni: Xinjiang ölkisini Simal we Jenup dep ikki qisimgha ayrip, bitimge imza qoyushqan her ikki terep, yeni urush mezgiligiki Urumchi waqitliq hökumiti bilen Jenubu Xinjiang waqitliq hökumiti barawer idare qilinidu. Qumul, Turpan, Pichan,  Toxsun qatarliq rayonlar Jenubi Xinjianggha, Bariköl bolsa Shimali Xinjianggha tewe qilinidu. Jenubi Xinjiangning herbi, memuri, jumlidin maliye hoquqi Jenubi Xinjiang amanliq qoghdash bash qomandani Hoja Neyaz haji bashchilighidiki Jenubu Xinjiang waqitliq hökumiti qolida bolidu. Emeldarlarni teyinlesh we qaldurush ishlirini shu hökumetning özi bashqurup, peqet ularning tézimligini Urumchi waqitliq hökumetke melum qilip turidu.  Jenubu Xinjiang hökumiti 5000 din köp esker saqlimaydu. Xinjiangda urush tuggenge qeder, mezkur qoshunning qoral-yaraqi bilen oq-doraliri Urumchi terep teminleydu we ewal ikki ayliq maashi derhal tarqitilidu. Zörur tipilghanda bir terepning iltimasi bilen ikkinchi terep uninggha shertsiz herbi yardem biridu we yardem zöriyiti tuggen haman öz tewesige qaytidu. Bu bitim Xitayche,  Uyghurche  3 nusxa qilip yizilip, bir nusxisi merkizi hökumetke yollandi, jenubu we Ximali Xinjiang hökumiti bir nusxidin ilip qilindi. Bu bitimgha Shéng doben bilen Hoja Neyaz haji imza qoydi, tamghiliri basidu we Urumchidikin Sovet  bash konsoli shayit bolup qol qoydi.  Shuning bilen Hoja Neyaz haji jenup terpke yurup kettidu . Likin yolda dawamliq Ma Juying qoshunliri bilen urushup mangdi.

Emdi gimimizge qaytip kelsek Sabit Damolla “Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitini” qurup mertlik bilen Reislikke Hoja Neyaz hajini bikitken bolsimu, bu qopal , surluk, qaram, tersa, sadda, aq köngul, nadan , merdane dixanlar qozghilangining bu dahisi düsminining hilisige we Sovet itipaqining atalmish wedilirige ishinip, öz qini, öz millitining qeqrimanliri qurghan bu Jumhur Reislikni qobul qilmay, yatlarningki yardemchi Reislikini qobul qildu.   Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitining bash ministiri bolghan Sabit Damollamni Urumchige yalap apirip, jallat Shéng Shiseyge tapshurup beridu, buning bedilige , özi ölkilik hökumetning muawin reisi bolghan Hoja Neyaz hajimgha Séng Shisey .özi Orus yéridin ekeldurgen Arghimaqlar bilen Hadik  sogha qildu hem ustilep bir Sovetning qara pikawinimu béridu.Shuning bilen Hoja Neyaz haji chong ayali Qemberhanimni özi turghan mihmanxanigha orunlashturdi.  Kucha xénimi Xan ayimni Urumchi Shixabadiki Rozi hajimning baghchisigha, Qumuldiki Ayimini Turpangha köchurup, qora-jay qilip, orunlashturdi. Özi bolsa Xénimlar arisida barkanning Mokkisidek qatrap, birde qara pikapta, birde orus arghimiqi qoshulghan Hadikte héchnimidin ghimi yoq behirman kün ötkuzup yuriwirip, 1937-yili 12-ayning 10-küni Yapon jahangirligining jasusi Shüytiyen bilen til birikturup, Xinjiangda Islam döwliti qurmaqchi boldung digen betnam bilen qolgha alidu.  1938-yili kuzde Hoja Neyaz haji bashliq Qumul dexanlar qozghilangining rexperliridin Salih dorgha, Gusul, Baqi Neyaz haji we bashqa Kamal ependi, Abbas ependi, Boqan Xélil qatarliq ilghar pikirlik uyghur oghlarliridin 108 kishini boghup ölturup, Jang Guangchen bashchilighidiki jallatlar, Sayupuning gherbidki Taqqa kömuwitidu.

Shundaq qilip dihanlar ghozghilangining dahisi , “Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyitining”  Jumhur Reisi we shundaqla meghlup bolushning sewepchilirining biri , shunche zor qozghilanglargha tutush qilghan turuqluq, qiliwatqan ishining nishaninimu iniq bilmey, hetta bayraq layihileshni oylapmu yitelmigen , izilgen xeliqning béshi turuqluq, düshminige qol bergen bu sadda bashchimizning hayati bolsa tarixta Uyghur milliti könup qalghan , ichinishliq téragidiye bilen axirlishidu.

Gerche “Sherqiy Türkistan Islam Jumhurriyiti” ning ömri uzun bolmisimu ,bizge Pexirlengidek ejdatlar rohidin bir dasatan miras qalduridu.

Ejdatlirimizning bizge qaldurghan rohi jewherlirini unutmaslighimiz, eslep, yad itishmiz bizning meniwi azawibimizgha meghlem bolidu.

Tarix bolsa hayatning eyniki, Tarix ewlatlarning ustazi.

Tarixtiki qeqrimanlarning ish-izlirini eslep turush bolsa  dawamliq qilinghan ibadetke oxshaydu. Chünki  Insanning rohimu jennet we dozaqtek qatmu-qat bolup, siz jennet qismigha nezer salsingiz güzel Baghlar, hushpuraq Güller , sup-suzuk aqqan Iriqlarni körusizde, özingiz meghrur his qilisiz. Siz özingizning rohini dawamliq bu tarixi eslimilerni  eslep , ulardin ülge ilip, yaxshi ish yaxshi herket bilen shughulnup , Rohingizni paklap tursingiz elwette siz dawamliq Rohi dunyaringizning jennet qismida yashaysiz.

Eger siz eksi halda Rohi dunyaringizning Dozaq qismigha mensup bolup qalsingiz, uhalda özingizning qilghan eskiligingiz, rezilligingiz bilen dawamliq yuzlushup, hayatingizda qilghan pütün shermendilikler sizge öz sayingidek egishidu. Hayatingizda qilghan eskiligingiz, qilghan yalghanchilighiz, Kishilerge bergen azarliringiz, Hesetxorliqingiz, eski Niyetliringiz, Xainliqingiz, bir waqitlarda chin yurektin qilghan qesemliringiz kiyin u qesemni shermendilerche buzghanliqingiz ….. mana bular  mengguluk köz aldingizda namayen bolidu. Del shuchaghda bilsizki öz Rohingizning neqeder kirleshkinini!

Hazir millitimiz nahayiti bir zor tiragidiyelik sinaqqa duch keldi.  Bu tiragidiye her bir uyghurni öz ustidin oylinishqa mejbur qilishi kirek.

Bundaq özi bilen oylinishqa mejbur bolush bir qitimliq medeniyet güllinish we musteqqiliq tuyghusining piltisi bolidu.

Hazirqi  milletning ustige kelgen tiragidiyelik halaket yene öz nöwitide insanning qimmitini, hayatning cheksiz qedirligini his qilduridu. Millet mundaq  halaketning zerbiside rohi jehettin yene bir qitim chöchup oyghunup, özidin yoshurun küchning cheksiz nürini qézip chiqidu. Özining bizip ötken  seltenetlik izlirini eslep, Tarixtiki ghayet zor meniwi ététiqati we ishenchilirining sirliq qesirlirini özining toxtawsiz qedemliri bilen yene bir bisishqa umutlenduridu.

Ötmush bolsa bir kölenggu, bugun bolsa realliq, kelgusi bir mewhum tesewur, nihayet kelgusi   biz Uyghurlarning musteqqilliqqe bolghan umudi.

Ötmush bir kölenngu bolsimu, bir tup Alma derixi üchün tupraqqa kömulgen yiltizi qanche muhim bolghinidek , biz üchpnmu bizning eslimiz, neslimiz, etqadimiz we umutlirimiz kömulgen yeraq ötmush shunchilik muhimdur.

Sherqi Türkistan Islam Jumhuryitidin bizge miras qalghan kök bayraqning chüshurgen ghuwa sholisi, Rohi térilishimizni yeni maddi bayliq chushep qoyghan insani rohinimizni tirildurwatidu. Térilish , Oyghunush bolsa insan Rohi ata qilghan gherezlik imtihandur. Bu rohning tirilishi Ana wetendin uzaq ayrilghan bizdek insanlargha, hayatimizning mewjutlughidur, millitimizning ghoruridur. Wujudimizni illitiwatqan sirliq soqushlarning, polat simlardin elekter iqimi emes belki Kök Ay-yultuzluq bayraqning kökush nurliridiki jushquniwatqan issiq qan ikenligini eskertidu

Sherqi Türkistan Jumhuryitining 81 yillighini eslep, tézghan bu Satirlirimni ustaz Sayramining munu Nezmiliri bilen axirlashturimen:

Musherrep bildiy, ewlattiki Ana qerzide ölmekni,

Weten tupriqida oqya tutup, jengde  kömulmekni.

Sanaqsiz merd qénidin boldi hazilki qizil derya,

Sewep erkin numus bolghach wetensiz yashimaq tenha!

Hörmet bilen ,

Iz

2014 Germany-München

Nurullah AYDIN

İnsanlık gelişirken; değişim ve dönüşümlerde yaşamaya devam ediyor. Belki yaşam kolaylaşmıştır ancak köleleştirme, yöneten yönetilen ilişkisi, sürüleştirme uyuşturma ve ayrıcalıklı kesimin mutlu ve rahat yaşama anlayışı değişmemiştir. Öylesine ki köleleştirme köleleşme değişmemiş sadece şekil değişimine uğramıştır.

Bilgi Çağında; bilgisizlik ve çaresizlik nedeniyle işbirlikçilik moda olmuştur.                                  

Aydın mı yoksa kimliksizleşen aydınlar mı var sorusu soruluyor!                                              

Ülkelerin yönetimine gelmek için kriterlerin başında, küresel sermaye ve örtülü derin dünya örgütlerin icazeti gelmektedir.                                                      

Aydınların gaflet ve hıyaneti, aydınlardaki ideolojik körlükten ileri gelmektedir.                                                      

Bilim adamı ve sorumluluğunu yitirmiş akademisyenler, devşirilen aydınlar ve embesil medya mensupları; sonu kaosa giden yolları döşemektedirler.                                 

Dönek Aydınlar ve Diplomalı cahiller kafa karıştırmaktadır. Kimliksizler etkili ve yetkilidir.

Beynin biyolojik ve sosyolojik ritmi bozulmuş, siyasi iradeleri felç etmek üzere ve biyolojik ve psikolojik Savaş her alanda her şekilde kural tanımaksızın uygulanmaktadır.                                       

İnsan ve toplum üzerinde zihin operasyonları ile kitlesel zihin çökertme silahı kullanılmaktadır.                                

Kontrollü Gerilim Stratejisi; kitlelerin düşünme sorgulama melekelerini alt üst etmiştir.

Dinleme merakı insanları sarmalamıştır. Casus yanıbaşınızdadır.

İstihbarat sistemlerinin şifreleri elinde olan küresel güç dünyayı dinliyor.                                         

Terörün yeni silahı internettir ve siber savaş her alanda sürdürülmektedir.

Tele kulak ve medya-siyaset içiçe olmuştur.                                                      

Özel Hayatın Gizliliğinin İhlali artmıştır. Bu nedenle derin kulaklara dikkat edilmelidir.                                                    

Korku ülkesi algısı, kitlelerde oluşmuştur.                              

Bilgi toplumu ve çağın gerçekleri ortada iken insanlar teknoloji bağımlısıdır. Tehlikeleri algılamaktan uzaktır.

Siber güvenlik ortadan kalmış, bilgisayar yoluyla da takip sürmekte, mailler okunmaktadır.              

Beyin avcıları işbaşındadır. Yabancılar uzman, gazeteci, danışman, iş adamı akademisyen kimlikleriyle ülkeleri mesken tutmuşlardır. Provokasyonlarını örtülü bir şekilde rahatlıkla yapar hale gelmiştir.

Toplumlar; kaosa sokulmuştur. Küresel merkezlerin kaostan kozmosa stratejisi işlemektedir. Bölge ülke lider ve kadroları, figüranlığı kabul etmiş, rollerini oynamaktadırlar.

Dikkat edin: Bilgi kirliliği yaratan sosyal ajanlar peşinizde olabilir. Bunlar her meslek grubundan olabilir.

Muhbirlik, gizli tanıklık nemalanma ve takdir edilme kimliğine dönüşmüştür.

Gazete sayfalarında yer alan ve TV ekranlarında yer alan ucube tipler, ücretli asalak işbirlikçilerdir. Ajan akademisyenler, ajan gazeteciler, ajan siyasetçilerle kolkoladır.

Gizli Tanıklık nedeniyle gizemli soruşturmaya maruz kalma endişesi, duyarlı herkeste panik meydana getirmiştir.

Asimetrik psikolojik savaş yürütülürken, Kontrollü Gerilim Stratejisi uygulanmaktadır.

Köleleşmeyi kabullenen insanları uyandırmak aydınlatmak dünyanın en zorlu yoludur.

Günün Sözü: güç, makam, unvan, servet ve şöhret insanın vazgeçemediği tutkularıdır.

(Mesel)

Burinqi zamanda bir Ormanliqta nurgun Kirpiler behtiyar yasharmish,vaqitning utushi bilen Dunya kilimatining buzilishi seweplik u yerning inliq hawasi zimistan qish hawasiga ozguruptu,shunung bilen Kirpiler ottursidiki behtiyar hayatmu asta asta yuqulup unung yirini oz – ara ihtilap we herhil pikirler ilishqa bashlaptu,beziler illiq iqlimlarga kétishni telep qilsa yene beziler shu yerde qilip illiq iqlimning kélishini kuteyli deptu,epsuslinarliq yiri ularning chongliridin biri bir qance yil ewwel ulup ketkenligi üchün ularni hicbiri birlikke kelturelmey ahiri herbiri özi bilgen yolgha rawan boptu. Beziler u tupraqta sebir bilen illiq hawaning kélishini saqlaptu,yene bir qisimliri hich soghaq bolmaydigan illiq hawani izden chet ziminlarga rawan boptu.

Tagh dawanlarni ishiptu, ahiri umut qilghan, illiq hawaliq behtiyar ziminni tipiptu. Ular bir mezgil behtiyar xoshal – xuram yashishiptu, uzaqqa barmay ichidiki isyankarliq,bilermenlik,menmencilik,shehsiyetcilik, körelmeslik….tin ibaret yaman illetliri otturiga chiqishqa bashlaptu we öz- ara jidel – majira ularning hayatining bir qisimiga aylinip, u behtiyar turmushnungmu taza temi qalmigili turuptu.
Emdi öz yurtida baharnining kélishini kutup yatqan u bichchare Kirpilerge kelsek, ulani bu qitim shundaq sogaq uruptiki Boran – Chapqun ,Qar- Yamgur her kün kem bolmaptu,ular azghina ozuqqa, kéchikkine Uwigha zar boptu.
Künduzliri teslikte birnerse tipip yise, kéchilliri bir – birsige chapliship yitishqa mejbur boptu, epsuski ularning tirilliri tikenlik bolghanligi üchün bir – birsige chapliship yitish u derijide ungay bolmaptu, ayrilip biqiptu, soghaq  Hawa ulargha rehim qilmaptu, hetta bezilliri tonglap uluptu. Axirida soghaqtin ölmektin, bir – birimizning Tikenlirining achchiqigha chidimaq yaxshiraq iken  digen yerge keptu we bir – birige u qeder chaplishiptuki ularning Tikenliri bir- birige sanchilip u yerdin chiqqan qan bir – birining wujudiga kirip, bir jan bir ten bulushqa bashlaptu we bu achchiqqimu könep qaptu. Uzaq ötmey baharmu keptu,güller ichilip, illiq hawa we yazdin bisharet biriptu.
Yene u musapir kirpilerge kelsek, ular yene ilgirkidekla öz – ara jidel- majralar bilen bir – biridin yamanlap, biri tagda biri bagda yashashqa bashlaptu,bezillirini Pil dessep ölturse, bezilliri Kirpe ikenligini untup It,  Ishek bolup yashashqa bashlaptu……hetta ularning ichide Kirpiligidin numus qilidiganlarmu az emes iken..

Yollughuchi: Iz

(  IZ )

Kelgusini körush üchün zörur bolghan nur peqet ötmushni toluq we toghra bilishtin ibaret.

(Xatire deptirimdin)

Sherqi Türkistan Jumhuryiti bundin 70 yil muqedem, muqedes sejdigahimiz Uyghuristanning shimalidiki güzel makan Ilida, minglighan –onminglighan yigit –qizlirimizning issiq qanlirining bedelige meydangha kelgen.

Sherqi Türkistan Jumhuryeti bolsa Uyghur yiqinqi zaman tarixidiki, Uyghur xelqi söyunup, pexirlinip suningdek chongqur azap ingimiz bilen esleydighan, Musteqqil bir döwlet aparatigha ige bolghan, döwlet ustqurulmiliri toluq bolghan, shu zamanighan layiq herbi esliheler bilen qorallanghan , jenggiwar Armiyesi bolghan birdin-bir musteqqil Jumhuryettur.

Sherqi Türkistan Jumhuryitining qurulushigha sewep bolghan asasliq amil yenila Xitay mustemlikichilirining yeni shu chaghdiki hakimyet yurgiziwatqan Gomindang hökumitining wetimiz Uyghuristandiki éghir milli zulum chidimay qarshiliq inqilawi yolgha mangghan, Ili wadisidiki Olastay taghlirida partizanliq herket qiliwatqan  merdane, batur oghlanlirimizdin Ghini batur, Fatiq batur(Tatar millitidin), Ekper batur(Qazaq millitidin) qatarliqlarning qozghilaghi sewep bolghan.

1944-yili 10-ayning bashlirida Nilqa nahiyesining Gomindang saqchi bashlighi 50 yiqin toluq qorallanghan chirikliri  bilen Ulastaygha kilip „At sélighi, Chöp silighi“ dep qanchilighan biguna ademlerni urup, bir nechchisni baghlap, kembeghel Dixan-charwuchilarning At-ulaqlirini bulang-talang qilidu. Shu chaghalrda Jalinqul, Jattoghan, Köktay digen yerlerde adem toplap yurgen Ghini baturlar bu pajieden xewerdar bolidu.  Partizanlar derhal atlinip, Ghini baturning „Hurra“ dep, Tapanchisidin itilghan bir pay oq bilen bir chirik yer chishleydu. Tuyuqsiz qilinghan bu wujumdin chirikler tire-pireng bolup,10 öluk tashlap beder qachidu. Mana bu erkinlik üchün, milliy Roh üchün, musteqqilliq üchün itilghan 1-pay oq idi. Bu Qozghilang ghelbisidin  kiyin Ghini baturlarning sipige qoshulghan yigitlerning sani tézdin köpiyip 500 ge yitidu. qozghilangchilar derhal seplirini muntizimlashturup, 3 etretke bölinidu.

1-etretke qomandan Ekper bolidu.

2-etretke qomandan Fatiq batur bolidu.

3-etretke qomandan Ghini batur bolidu.

Buning bilen  qozghilangchilar derhal Nilqa nahiyesige wujum qilip, qattiq jenglerdin kiyin 10-ayning 12-küni Nilqini azat qilidu. Partizanlar sani 800 ge yitidu. 10-ayning 19-küni partizanlar seplirini qaytidin tertipke silip, Düshmenning Mazar digen yerdiki istikamlirigha wujum bashlaydu. Mazar 21-chisla azat bolidu. Partizanlar arqa-arqidin qilinghan birnechche qitimliq jenglerdin kiyin Ghulja sheherde aktip paaliyet qiliwatqan “Azatliq teshkilat” -ning orunlashturushi boyiche 11-ayning 6-küni ,3 yölunish boyiche Ghulja sheherrni muasirgha alidu. Pilan boyiche Ghini batur qomandanliq qilghan etret Ghuljining sherqi jenubi teripidin, Seyit batur(Ekper baturning inisi, Ekber batur urushta Qurban bolidu) Sherqi shimaldin, Fatiq batur gherip tereptin wujum qilip, düshmen chiriklirini tézlik bilen meghlup qilidu. Abdukirem Abasof  Ili wilayetlik saqchi idarisige wujum qilip, düshmenning qattiq qarshiliq qilishi bilen qattiq jeng bolidu,  Saqchi idarining bashlighi Gaw Wiying menglup bolishining aldida qanxurluq bilen insan qilipidin chiqqan wehshi usullar bilen Saqchi idarisige biguna solangha 280 Uyghur ölturup, hajetxanigha tashlaydu, patmighanlirini Saqchi idarisi ichidiki Quduqqa usti-ustige qistap tiqidu. Düshmen meghlup bolup saqchi idarisi ilinghandin kiyin Partizanlar nurghun qoral, oq-dorilarni ulja alghan bolsimu likin nahayiti ichinishliq bir paajihe bilen uchrishidu. Düshmen teripidin ölturulgengenlerning közliri oyulghan, put-qolliri kisilgen bolup, bu ichinishliq körunush Partizanlarning düshmenge bolghan ghezep-nepritini hessilep ashuridu.

Ghulja azat bolghandin kiyin  Azatliq teshkilatining heyet ezaliri derhal yighin ichip “Sherqi Türkistan Jumhuriyitining”  siyasi programmisini tuzup chiqishni qarar qilinidu bu wezipe shu chaghda tesis qilinghan  “Sherqi Türkistan Géziti“ ning bashlighi Hebibulla (Hebib) ependige tapshurulidu. Hebib ependi nahayiti bilimlik kishi bolsimu bu wezipini nahayiti mes´hulyetchanlighi küchluk bolghan wezipe ikenligini közde tutup, Sherqi Türkistan Gézitige kündilik maqalarni, xewerlerni yézish bilen meshhul bolup yurgen Exmetjan Qasimini

birge tuzushke teklip qilidu . Exmetjan qasimi bolsa 1914-yili 4-ayning 14-küni Ghuljida qol-hunerwen ailiside dunyagha kelgen, Exmetjan Qasimi kichik chighidila Dadisidin waqitsiz ayrilghan bolup, turmushning qiyinchilighidin Anisi bilen birge Taghisi Qasim ependining yinigha yeni hazirqi Qazaghistangha tewe bolghan Yerkenke köchop ketken . Yerkette 7 yil  bashlanghuch we ottura mektepni oqughandin kiyin 1937-yildin 1940-yilghiche Tashkent ottura asiye döwlet Uniwersitida oquydu we Moskovagha birip, Bilim ashurup Tarixi penler boyiche unwan alghan. Roschini nahayiti yashi bilidu.

1940-yili etiyazda Chöchek arqiliq wetinimizge qaytip kelgen we Shing Shiseyning zorawanlighi hökum surgen chaghlarda Urumchi türmisige qamalghan. Gomondang hökumiti kelgende türmidim chiqip, Ghuljigha qaytip kelgen. Mana bu exwallardin birqatar xewerdar bolghan  Hebib ependi, Exmetjan ependining bilimlik , weten, millet söyer yigit  ikenligini tonup yetken. Exmetjan ependi bu teklip qobul qilip shu chaghdiki bezi Ros´che qollanmilardin, Yawropa elliridiki Démmugratik döwletlerning Programmiliridin we Türkiye Jumhuryitininhg Programmilirini körup chiqip,  Uyghuristanning shuchaghdiki emeliy ehwalini chongqur teklil qilish arqiliq siyasi we ijdimaiy mezmuni mol bolghan we shu chaghdiki Dunya weziyitini we Uyghuristanning emeliyitige uyghun 9 maddiliq Programma layhesini Hebib ependige sunidu we bu 9 maddiliq Programma Sherqi Türkistanning Siyasi programmisi qilip bikitilidu. Bushundaq bir qatar muhim mesiller hel bolgahndin kiyin Sherqi Türkistan Jumhuryitini qurush teyarliq xizmiti tammamlinidu. 11-ayning 8-küni “Azatliq teshkilatining” yétekchiligide heyhetler yighini ichilip,  muhim mesiller muakime qilinip, qararlar ilindi. Qurulmaqchi bolghan Jumhuryetning döwlet aparatliri turghuzuldi. Ichki ishlar nazariti, Sehiye nazariti, Dinni ishlar nazariti, Ediliye nazariti, Maliye nazariti, Maarip nazariti, Herbi teminat idarisi, Transport idarisi qatarliq muhim organlar turghuzilidu  we ularning rexperliri bikitildi. Hökumet reisi Ilixan Töre, muawin reis Hekimbeg Hoja, idara heyet ezaliri Reximjan Sabirhaji, Abdukirem Abbasof, Muhemetjan Mesum, Hebibulla(Hebib) Yunichi, Enwer Musabayup, Obulheyri Töre, Maskalow qatarliqlar teyinlendi, bash katipliqqa Abdurup Mexsum teyinlinidu.

Döwlet bayriqimiz 1933-yili 11-ayning 12-küni Qeshqerde quyrulghan Sherqi Türkistan Islam Jumhuryitining  döwlet  bayriqi bolghan Ay yultuzluq kök bayraq yeni Uyghur millitining simholi bolghan kök reng bilen muqedes Islam itiqatimizning simholi bolghan Ay yultuzdin birleshturlgen  Bayraq bolsa  döwlet bayriqimiz qilip bikitildu.

1944-yili 11-ayning 12-küni Ghulja sheherning köpkök asmidida Quyash bashqiche parlighan bolup, özining illiq nüri bilen bash Qish mevsimidiki qalduq yapraqlar  yuzini julalandurwetken idi. Ili xelqi bilen mungdash, zamandash, ezeldin uyghur xelqining dilawer, mert oghlanlirigha hem nepes, hem sirdash bolup kelgen, nechche waqittin biri biaram bolup, ghem-qayghu, dert-elemlirini ichige yutup, uzaqtin-uzaqqa tolghunup aqqan Ili deyyasi, öz wujudigha singdurgen jenggiwar , merdane qiyapitini ashkarlap, jush urup, shawqun chiqirip, örkesh yasap,  özini qiyan tashlargha urup, merwayit danchilirini etrapqa sixélik bilen chachritip, öz hisyatini ipadilimekte idi. mana shu tapta  Sherqi Türkistan Jumhuryitining reisi Ilihan Töremmu öz hemraliri bilen hökumet binasi ichide qisghin keypiyat ichide tentenige chömgen idi.

Ilixan Töre Shakirxan Töre oghli 1885-yili 3-ayning 21-küni hazirqi Qirghiztanning Toqmaq(Balasaghun) digen yiride halliq Özbek ailiside dunyagha kelgen. Edibiy tahellusi Saghuni, uning Atisi Shakirxan Töre chong oghli Ilimxan töre bilen Ilixan töreni Medinige oqushqa ewetken. Medinide oqughandin kiyin Buxara medirisliridimu ilim tesis qilghan. 1916-yili Toqmaq teweside Char Rossiyege qarshi qozghilang basturulghanda bu qozghilangning aktip ishktirachiliridin biri bolghan Ilixan Töre qichip yurgen . 1920-yili Qeshqerge kelgen, kiyin qaytishqa mejbur qalghan.1922-yili Sovet hökumiti teripidin qolgha ilinip bir mezgildin kiyin qoyup birilgen . 1930-yili qayta qolgha ilinip, 10 yilliq qamaqqa hökum qilinghan likin doslirining yardimi bilen Türmidin qichip chiqip, Ghuljigha kélip olturaqlashqan. Ghulja xelqi Ilixan Törige  nahayiti hörmet körsetken hetta u olturghan mehelini Ilixan Törening nami bilen “Törem mehelisi” dep atighan, hilihemmu bu mehele  shu nam bilen atilip kelmekte. 1937-yili jallat Shing Shisey teripidin Türmige tashlanghan. 1941-yili türmidin chiqqan. Ilixan töre türmidin chiqqandin kiyin Ghulja sheride bir tereptin Tiwiplik qilip, xeliqning jismani jehettiki axriqlirini dawalisa yene bir tereptin Chong medirislerde Dinni tebliq qilip, Xelqning meniwi jehettiki kisilini dawalap, Ghulja xelqini erkinlikke, Ilim- meripetke, heqqiqi islam eqidisige dewet qilghan we Ghuljida mexpi qurulghan Azatliq teshkilatining asasliq xadimi bolup qalghan.  Ghulja azat bolghanda Sherqi Türkistan Jumhuryitining reisi bolghan. Mana bu bidakar ustaz bugun Jumhuryetni Ghulja xelqi bilen birge ten-tene qilmaqta. To-top bolghan Yégit- Qizlar, ushaq balilar, aq saqal Bowalar, mukcheygen Momaylar qeddini ruslap, hökumet binasi terepke qarap seldek aqmaqta. Pütün memuri idarilerge isilghan Gomindangning bayrighi yulup, ilip tashlinip, ornigha kök Ay-yultuzluq bayriqimiz jewlan qilip lepildimekte. Mana bu Uyghur millitining erkinligining, musteqillighining simholi idi.  Mana bu uyghur millitining milliy iradisining mehjutlughining, adaletsizlikke, mustemlikichilikke bolghan qarshiliq küchidin mehrum qalmighanlighini roshen ipadisi idi. Kök bayraqtin jiwalighan nürlar esirlerdin biri zulmet qaranghuluq ichide qalghan Millitmizning rohiyet dunyasini yorutup, Oghuzxan rohini yene bir qitip oyghutup, Insanning qimmitini, erkinlikning qimmitini, Azatliq söygisini, Hayatning cheksiz qedir-qimmitini Millitimizge his qildurghan idi. Hökumet binasi aldigha yighilghan xelq “yashisun sherqi Türkistan !”,  “ yashisun Ay Yultuzluq kök bayraq” dep, töwlighan awazliri Ghulja sherini zil-zilge saldi. Bu chin yurektin itilip chiqqan yangraq awazlarning  Tengri téghidiki  eksi sadaliri ta Tarim wadisigiche tarqilidu.

Ilixan Töre hayajan ichide Hökumet binasi aldiki Gomindangchilar teripidin oruntilghan Shirning geyjgisige dessep turup, Xelqqe mundaq nada qildu:

“Essalamu eleykum, eziz qirindashlar! Men bugün Sherqi Türkistan Jumhuryiti namidin esirlerdin biri mustemlikichilerning qatmu-qat zulumi chekken Uyghur xelqi öz azatlighini qolgha kelturgen bu künni barlighim bilen chin könglumdin tebrikleymen. Eziz qandash- qirindash, tuqqanlar ! biz nechche esirlep hökum surup kelgen zulum zalalet, qarangghu jahaliyet qaplighan zamanlarda az zahmet, az horluq, kulpet chekmiduq? Zalimler tögmen tishi, biz bolsaq Sukendiki bughday bolduq, zorawanlar neyze-qilich, biz bolsaq qol-ayaqlirimiz zenjir bilen baghalnghan mexbus bolduq,  ular ach köz yilpiz-yolwas biz bolsaq qotandiki Qoy bolduq. Bayashat Turmush nime? Erk-azatliq nime? qet`i rewishte körmidung. Yoruq tanggha, parlaq Quyashqa zarlinip öttuq.  Ezeldin Uyghur xelqqi kim? Shuni unutmaslighimiz lazimki , Ol batur Tengriqut ewladi! Ol nami, dangqi dunyagha taralghan jesur, merdane Xelq, dunya medeniyetdiki zor töhpilerni qoshqan Xelq! Uyghurlarning peqetqine ming yil ilgerki Orhun Uyghur döwliti, Qaranhanilar döwliti, Turpan idiqut döwliti we Gensu Uyghur döwliti bolghan, shuni éytishqa heqliqmenki Türuk, Qipchaq, Özbek, Qazaq qatarliq Türky xeliqlerning atesi uyghurdur. Hosh axirqi esirlerde omumen bizning bishimizgha yetken mudhish kulpetlerning türluk sewebi nime? Uni asasen tajawuschi mustebit, qanxor hakimyetning qulluq, jahaliyet zenjiri bilen chirmap, pen-maaripni cheklesh Tupeylidin rohiyetimizge chüshken merez keseldindur. Qedirlik tuqqanlar! Mana emdi esirlerdin biri  telmurup, arzu qilip kutken Quyash bizge baqmaqta. Waqitni ghenimet bilip, emdi toluq oyghanmisaq, emdi qolimizgha Qoral almisaq Allamu rawa körmeydu? Eksiyetchi Gomindang bizni hertereptin Ejdihadek chirmap ilip, öz dimigha tartip keldi, ular wehshilerche Ana tupraghimizgha bisip kirip, bizlerni qanliq Tigh-Qilichlardin ötkuzdi, Ana aq sutuge temshelgen bowaqlirimizni böshugide boghup, taaret xanilargha tashlidi. „ Atang erdur, Erdek qiliq qil“ digen iken Sadir pelwan Bahadir. Men silerni qutluq wetinimiz, janijan xelqimizning hörligi üchün qanliq Jenggahqa chaqirimen! kimki Jenggahta  köksige oq tigip yiqilsa Alla yolida shihittur! Siz eziz qirindashlar yawuz, qanxor tajawuschilardin jan´gha jan, qan´gha qan  alishke teyarmusizler! „

Xelq topidin “teyyar!” Digen sadalar yangridi, bu yangraq sadalar  Tagh-tawanlar iship ta Tarim boyighiche yetti. Bu yangraq sadalar türkiside Milletning teghdiri, Wetenning istiqbali ustide yene bir qitim oylunishning muqedimisi bashlandi………nechche esirlerdin béri  jahaliyet tutekliri qaplap kelgen Tarim wadisining asminida nürane yultuzlar charlashqa, Tengritagh Atining giganit gewdisi biliner-bilinmes midirlashqa, un-tunsiz éqip kiliwatqan Ili deryasi shawqunlashqa, neche esirdin biri pushshuldap yatqan bu qedimi tupraq asta-asta silkinishke bashlidi.

Azatliq kürishi tézdin ulghuyup arqa –arqidin ghelbiler qolgha keldi. Partizanlar sanimu kündin-künge köpeydi. Her kündiki ghelbiler, bahardirlirimizning qeqrimanliq ish-izlirmu Sherqi Türkista Gézita ilan qilinip turdi, mana  bu chaghda Exmetjan ependi Gézitning bash texriri bolup ishlidi. Shu yili 12-ayda Sherqi Türkistan Jumhuryitining nizamnamisi yene toluqlunup, 1945-yili 5-yanwarda Gézitta ilan qilindi. Asasliq qoshulghan mezmunlar Sherqi Türkistanni uzul-kisil azat qilish, buning üchün milliy Armiyeni qurush idi. Exmetjan qasimi mana mushundaq  nahayiti ni´gizlik pikirlerni otturgha qoyup, nizamnamigha kirguzdi.Exmetjan ependi bir qatar xizmetliridin kiyin kündin-künge közge körunushke bashlidi. 1945-yili 1-ayda hökumet ezalighigha qobul qilinip Herbi bölumning bashlighi bolup ishlidi we Milliy armiyening nizamnamisimu tuzup chiqip , 1945-yili 8-apirilda Milliy armiyening resmi qurulghanlighi jakalandi. Milliy armiyening bayriqigha „Sherqi Türkistanning azatlighi üchün algha !“ dep yézilghgan idi. Milliy armiye pütün Sherqi Türkistanning azatlighi üchün 3 yönulush boyiche herbi yurush ilip bardi, mana bu chaghda Exmetjan ependi Ros herbi mutexesliri bilen birge Uyghuristanning Jughrapiyelik arqa körunushi we herqaysi rayonlarning siyasi we ijdimai emeliyitini toluq teklil qilip, herbi yurush pilani tuzup chiqqan.

Mana bu tarixi ehmiyetlik bolghan herbi yurushlerde Milli Armiye nahayiti qeqrimanliq bilen jeng qilip,  Azatliq, hörluk üchün Shijazet we jasaret meydanining chewendazliri mingen Arghimaqliri bilen Düshmen stikamlirigha shiddet bilen itildi. Urush meydanida herqanche mushaqetlerge duch kelsimu, pisent qilmiydi. Zimistan soghaqlarda, Deshit chollerde yurgende, Bahadirlirimiz At ustide yolwastek mustekkem olturup, dushmen seplirini yirip tashlidi. Düshmenning top zembirekliri  Milliy armiyening jasariti aldida hich nimige erzimidi. 1945-yili 5-aydin 9-ayghiche bolghan qisqighine 4 ay ichide 1milyon ahalisi bar bolghan 300 ming km² zimin azat qildi. Özidin nechche hesse köp bolghan hemde küchluk éghir qorallar bilen qorallanghan Düshmen armiyesini yer bilen yeksan qildi.

Mana mushundaq shijaset bilen shiddetlik ilgirlewatqan Milliy armiye Manas derya boyigha kelgende, algha ilgirleshke yol qoyulmidi yeni shu chaghdiki Xeliq ara weziyette 2-dunya urushi ayaqliship, Yalta shernamisigha imza qoyghan, ghelbe qilghan döwletler qatarida Gomondang hökumitimu bar idi. Dunya urush ghelbisidin kiyin uljigha Sherqi Türkistanning istiqpali tutup birilip, Gomindang bilen téchliq bitimge mejburlandi. Gerche shu chaghda uzul kisil musteqilliq idiyesi ige bolghan, mol  siyasi tejirbilerge ige bolghan Ilihan Töre muressechilkke uzul-kizil qarshi turghan bolsimu  küchi kargha kelmide hemde 1946-yili 6-ay 12-küni Sovetning jasusliri teripidin nezertben qilinip, Sovet itipaqigha ilip kitildi, shuning bilen ta 30 yilgha yiqin nezertben hayat kechurup, 1976-yili 2-ayning 28-küni 91 yishida alemdin ötti. Ilixan Töre nezertbent hayatida ilmi ijadiyet bilen shughullunup, özining nidametlik qismetke tolghan bu tarixlarni eks etturidighan meshhur “ Sherqi Türkistan qayghusi” digen bibaha ilmi qimmetke ige  eserni biz ewlatlargha yézip qaldurdi. Ulugh Alla yatqan yérini jennet qilsun!

Ilixan Töre dewridin kiyin Exmetjan ependi dewri bashlandi bu dewir asasen siyasi küresh dewri bolup, bu küreshte Exmetjan ependining weten we millet qoshqan pidarkarlighi xelqimizning tilida dastandur. Mining shexsi nezirimde Exmetjan ependi öz waxtida muressechi terepdarliri bolush  supiti bilen öz hayatidiki 1- we axirqi xataliqni sadir qilghan. U 11- bitim tuzush jeryanidiki Gomindang hökumitining rezil oyunlirini öz közi bilen köridu we bitimdin kiyin birleshme hökumet qurulghanda, Gomindang  Exmetjan ependini ölturush üchün suyqes pilanlaydu likin Exmetjan Ependining qeyser iradisi we eqil-parasiti aldida kargha kelmeydu. Nenjingdiki Gomindang qurultiyida Exmetjan ependi Uyghur xelqining heqiqi erkinligini telep qilip, Gomindang hükumitining közige miqtek taqilidu.  Shu chaghdiki murekkep tarixi sharaitta Exmetjan ependi bilen periq itish tuyghusi ajiz, cholaq tepekkurgha ige, yéraqtiki upuqni körushke Köz nürliri ajizliq qilghan  Uyghurning ichindin chiqqan Gomindang terepdarliri bilenmu zidiyet ötkurlishidu. Mana munshundaq qatmu-qat bisimla astida Exmetjan ependim özining ghayisidin qet´i yanmaydu we musteqqilliq idiyesi kündin-künge küchiyidu.

Musteqqilliqqa irishmigen bir memlikette ölum we zawalliqqa yüzlunishning muqerer ikenligini. Bu her ikkilisidin qutulushning birdin-bir yoli Musteqqilliq ikenligini ,  uzul- kisil musteqqilliq yolini tutmighiche Xelqimizning hörligige kapaletli qilghini bolmaydighanlighini heqiqi türde tonup yitidu.

Bitim boyiche Uyghuristanning herqaysi wilayet , Sheher we Nahiyeliride Démugratik usulda ilip birilidighan saylamda Gomindang özining hakimyet tutalmaydighanlighigha közi yitip, saylamgha öz qol-chomachiliri bilen buzghunchiliq herketlerni ilip baridu, buning bilen  1947-yilgha kelgende 11 bitip buzulidu. Exmetjan ependi Uyghuristanning tup mempeti üchün, heqqi weten perwer ziyalilarni toplap, Urumchidin  Ghuljigha qaytip kilip, Ghuljida milliy Armiyeni kücheytish, Maaripni küpcheytish we Xelqimizning iqtisadi exwalini yaxshilash üchün ilghar siyasetlerni tuzup chiqip, emilleshturidu. Uyghuristan herqaysi rayonlirigha öz ademlirini ewetip xelqimizni heqqi türde erkinlik, azatliqqa chaqiridu we  heqiqi musteqqilliq idiyeside ching turup 1949-yili 8-ayning 27-küni Atalmish sunhi yasalghan Ayropilan weqesi bilen qurban bolidu.

Exmetjan ependi qet´i qilip, özining   Musteqqilliq idiyesi mundaq ipadileydu:”Bizning Xelqqimizge  200 yildin biri erkinlikke  irishish purseti emdi keldi, biz bu pursetni qoldin bersek bundin kiyin bundaq bir pursetning kilishi bekmu tes!”.

Exmetjan ependi Xitay we Sovet terepning layhesini qet`i  ret qilghan, buning bilen özining hayatini qurban qilish bilen öz musteqqilliq idiyesini Pütün Uyghuristan Xelqige ölmes abide qilip, qaldurup ketken.

Exmetjan ependi hergizmu Xitay teshwiqatidiki we Xitay teripidin  neshir qilinghan matiryallargha asaslinip hökum chiqarghan, öz millitimiz ichidiki kemtuk tepekkurchilarning iytqinidek  Zhongguo Démmugratik inqilawigha töxpe qoshqan bir shexsi emestur.

Zeliliy:”Xalayiqning közide perde-gheplet,Nür ayan bolmas” dep éytqinidek, xamushlarche, hamaqetlerche yuriwemeyli, musteqqil pikir qilish aditini yétildureyli. Periq itish tuyghusi xunuk millet köp hallarda Meshhel kötergen oghlanlirining boynigha sirtmaq sélishtek xataliqni tola tekralaydu. Dimekki Exmetjan Qasimi Ularning Neziridiki Exmetjan bolmastin belki Uyghuristan azatlighi üchün öz haytini teghdim qilghan, Uyghur xelqi  iptixarliq bilen esleydighan söyumluk Dahiyimizdur,  Shuningdek  kirizis tuyghusi eng küchluk, Milletke bolghan muhebbiti eng chongqur , réyalliq heqqidiki chüshenchisi eng téren, étiqad we eqidisi chongqur,  milliy mejburiyet tuyghusi eng küchluk,  tenqidiy rohqa bay, yéraqni körer ,chongqur tepekkur qilish additige ige bolghan Uyghur xelqining bahadir Oghlanidur .

Bizning milliy qimmet tuyghumizni ashurup, iptihar éngimizni kucheytidighan Sherqi Türkistan Jumhuryiti bolsa bizni yene bir jehettin  ökunush, hesret, pushayman tuyghusigha gheriq qilidighan yéqinqi zaman  tariximizning  omumi mezmunidin ibarettur.

Gerche tarixtiki ishlar zaman jehettin qaytillanmas bolsimu, lékin Rohi tinim tapmastur. Bugun ötmushning dawami, kelgusining bashlinishi. “bugün” bolsa hikmet tolghan “jahanname” ikenligini bilishimiz lazim. Yeni “bugün”ni tuqqan ötmushning zadiy qandaq kechmishler bilen tolghanlighini bilgendila , kelgusimizge qandaq jawaplarning yoshurun´ghanlighini éniq kureleymiz. Eger ötmushtiki Tarixi weqelerge ötup ketken nerse dep, Tarixqa biperwaliq bilen qaraydighan bolsaq,  parlaq yingi Tarixni yaritishimiz mumkin emes! Biz Tarixtin biri bishimizda egip yurgen bu ejdahaning kölenggusini körmey turup “bugün” ning Tarixning köz yishi ikenligini bilelmeymiz. Uzaq tarixning cheksiz upuqida qitip qalghan qan dighéni körmey turup, qelbimizning pinhan bulungliridiki ökunushni his qilalmaymiz.

Shuning bilen birge yene Millitimizge azap ingini singdurushimiz lazim. Yiqinqi bir nechche yillardiki key-keynidin yuz bergen  tragidiyelik weqeler  tupeylidin  millitimizge azap ingi birqeder singgen bolsimu likin yenila yiterlik emes. Azap éngi ademning qinida iqip yurgen bir hil hayati kuch , bir hil meniwi supet, bir hil qozghatquchi énergiye , u bir xil menewi qoraldur. Herqandaq Ademde öz-özide oylinish tuyghusi, ensiresh we azap  tuyghusi bolghandila,  öz hayatida ezeldin hés qilip baqmighan boshluqlargha qayta nezer sélishqa bashlaydu. Shuning bilen  adem öz-özidin halqip, meniwi jehettin takammullishidu. Bu tereqqi qilip, insanning erkinlikke intilishi, musteqqilliq idiyening törelmisini peyda qilidu. Musteqqil idiye bolsa bizning nusret yolimizdur.

Hemmige ayanki her bir wijdan igisining öz millitige bolghan muhebbiti tosuwalghili bolmaydighan derijidiki qudretlik Roh. Meningche millet qelbining tartish küchi yersharining tartish küchidin qudretlik. Likin shu nerse isimizde bolushi lazimki, küch peqetla adalet bilen toghruluqtin kilidu we bizni netijige irishturidu. Chünki Adalet küchlukler bilen birge bolmastin belki toghra heqqani yolda mangghanlar bilen birgidur. Bizning musteqqilliq yolimiz heqiqi menidiki heqqani, ebidi toghra Yoldur.

Hörmet bilen,

Iz

• 2014 Germany

Pen téxnikining uchqandek tereqqiy qilishi bilen yanfon we kompyutér qatarliq ilghar pen-téxnika üsküniliri her millet xelqining turmush, öginish, xizmet, alaqe sahelirige köp qolayliqlarni élip keldi, emma yanfon, kompyutér qatarliq éléktir üsküniliri meshghulat qilish jeryanida tarqatqan éléktir we atom magnit radiyatsiyesi kishilerning salametlikige yoshurun tehditbolmaqta. Köpligen kishilerde oxshash bolmighan derijide radiyatsiye ziyinining alametliri körülmekte. Undaqta éléktir magnit radiyatsiyesi dégen néme? U’adem bedinige qandaq ziyanlarni élip kélidu? Éléktir magnit radiyatsiyesi éléktir üsküniliri chiqarghan éléktir magnit dolqunini körsitidighan bolup,dunya sehiye teshkilati kompyutér, téléwizor, yanfon qatarliq éléktir üsküniliri chiqarghan éléktir magnit radiyatsiyesining hamilige bolghan ziyini, chong méngining estesaqlash iqtidarigha bolghan ziyini nahayiti yuqiri bolidu, dep qarighan. Töwendebiz mutexessislerning bu heqtiki bayanlirini qisqiche tonushturimiz.
Birinchi zéyini:balilar eqli qabiliyitining kemtük bolup qélishini keltürüp chiqiridu. Eng yéngi tekshürüshtin melum bolushiche, memlikitimizde her yili tughulghan 20 milyon bowaqning ichide 350 ming bowaq kemtük tughulghan, buning ichide 250 mingi eqli iqtidari kemtük tughulghan bowaqlar bolup, mutexessisler buning asasliq seweblirining biri bolsa éléktir magnit radiyatsiyesining ziyini, dep qarighan.
Ikkinchi ziyini: radiyatsiye kishilerning yürek qan tomur sistémisigha tesir qilip, yürek gheyri soqush, yürek suqush ritimi astilap kétish, yürekning qan étip chiqirish miqdari aziyip kétish, yürek suqush ritimi qalaymiqan bulush qatarliqlarni keltürüp chiqiridu. Eger yürekke sün’iy qozghatquch ornatqan bimarlar yuqiri éléktir magnitliq radiyatsiye muhitida turghanda, yürek qozghatquch eswabining normal ishlitishige tesiri bolidu.
Üchinchi ziyini: kishilerning körüsh sistémisigha tesiri bar. Köz bolsa ademning éléktir magnitliq radiyatsiyege qarita sezgürlüki yuqiri bolghan eza bolup, yuqiri éléktir magnitliq radiyatsiye tesiri körüsh quwwitining töwenlishi, közge aq chüshüsh késellikini keltürüp chiqiridu. Köz méngige eng yéqin eza bolghachqa, radiyatsiye közge tesir qilish jeryanida, méngining normal ishlishige tesir körsitidu.
Tötinchi ziyini: ademlerning köpiyish sistémisigha tesir körsitidu, asasliqi er-ayalliq munasiwet normalsizlishish, erlerning uruq süpitining chüshüp kétishi, bir qisim ayallarda adet qalaymiqanlishish, hamildarlarning hamilisining tebi’iy chüshüp kétishi we hamilining gheyrilikini keltürüp chiqiridu.
Beshinchi ziyini: radiyatsiye adem ténidiki rak hüjeyrisining köpiyishini tézlitidu. Éléktir magnit radiyatsiyesidin bulghinish adem ténidiki qan aylinish sistémisi, immunitét we madda almishish iqtidarigha tesir körsitidu, éghir bolghanda rak késilini qozghap, adem ténidiki rak hüjeyrisining köpiyishini tézlitidu. Shiwitsariyilik tetqiqatchilarning xatiriside mundaq körsitilgen: etrapida yuqiri bésimliq sim ötken yerde olturushluq ahalilerde süt bézi raki bulush nisbiti normal ademlerge qarighanda 7.4 hesse yuqiri bolidu. Amérika téksas ishtati rak késel dawalash fondi jem’iyiti birqisim éléktir magnit radi’atsiyiside yarilan’ghan bimarlarni tallap laboratoriyelik tekshürgende, yuqiri bésimliq simning yénida xizmet qilidighan ishchilarning rak hüjeyrisining üsüsh sür’iti adettiki ademlerdin 24 hesse yuqiri bolidighanliqini éniqlighan.

Altinchi ziyini: radiyatsiye balilarda aq qan késilini keltürüp chiqiridighan seweblerning biri hésablinidu. Tébbiy tetqiqat shuni ispatlidiki,uzun muddet yuqiri éléktir magnit radiyatsiye muhitida turghan chaghda, qan suyuqluqi, lima suyuqluqi we hüjeyrining esli halitide özgirish peyda bolidu. Italiyelik mutexessis tetqiqat netijiside bayan qilishiche, mezkur dölette heryili 400 din artuq balilar aq qan késiligegiriptar bolup qalghan, uning asasliq sewebi bolsa yuqiri bésimliq éléktir simining yéqin bolghanliqi üchün éghir bolghan éléktir magnit radiyatsiyesi ziyan qilghan.
Démek, etrapimizdiki éléktir magnit radiyatsiyesini köz bilen körgili bolmisimu, emma uning bizge bolghan yoshurun tehditi intayin éghir bolmaqta. Rayonimiz kishiliri radiyatsiye ziyinining alamiti éniq körülgen’ge qeder radiyatsiyege sel qarimaqta. Shu seweb beriket radiyatsiyedin saqlinish mehsulatlirini mexsus sétish merkizi ichkiri ölkilerdiki tereqqiy qilghan sheherdin ilghar pen-téxnika asasida ishlepchiqirilghan, yuqiri ünümlük radiyatsiyege qarshi turush üskünilirini kirgüzdi.
Radiyatsiyeni ölchemlik ölchesh eswabi, kompyutér radiyatsiyesini yoqitish eswabi, radiyatsiyesiz tingshighuch, radiyatsiyedin saqlinish köz eyniki, radiyatsiyedin saqlinish kiyim-kéchekliri we her xil radiyatsiyedin saqlinish üsküniliri radiyatsiye dewridiki eng yaxshi mudapi’e bolalaydu.
Birkün baldur ishletsingiz salametlikingizni bir kün baldur asrighan bolisiz!

Radiyatsiyedin saqlinish mehsulatliri

Radiyatsiyeyoqatquch: 1.kompyutér bash apparati, ékran, kunupka taxtisi, ma’us qatarliq bir yürüsh kompyutér eslihelirining radiyatsiyesini yoqitipla qalmastin, yene xet bésish mashinisiningmu radiyatsiyesini yoqitalaydu.
2.meshghulat qilish asan,kompyutérni qayta qozghitish hajetsiz.
3.qoshumche menpiy iyonluq iqtidar seplen’gen bolup, etraptiki hawani saplashturush iqtidarigha ige.
4. USBlik ulash éghizi bar bashqa üskünilerningmu radi’atisiyesi yoqitalaydu.
5.töwen,ottura we yuqiri dolqunluq radiyatsiyening hemmisini yoqitalaydu.
6.gérmaniyelik énzhinirlar layiheligen bolup, sipta, chirayliq, jelp qilarliq. Alma uslubini özige mujessemligen.
Aptomatik radiyatsiye yoqatquch
Aptomatsiz radiyatsiye yoqatquch
Radiyatsiye ölchigüch: 1.qaysi üskünilerde radiyatsiye bolidighanliqini bilgili bolidu.
2. Éléktir üsküniliri, éléktir simi we sana’et’eslihelirining radiyatsiye da’irisini, radiyatsiyening küchlük-ajizliqini ölchigili bolidu.
3.meshghulat qilish asan, tézlikte her xil éléktir’üskünilirining radiyatsiyesini ölchep chiqqili bolidu.
4. Her xil üskünilerningradiyatsiyesini éniq sélishturghili bolidu.
5.radiyatsiyedin saqlinish üskünilirining heqiqiy-saxtiliqini ölchep bilgili bolidu.
6.her xil éléktir üsküniliridiki radiyatsiyeni ölchep körüsh arqiliq radiyatsiyege bolghan hoshyarliqni ashurghili bolidu.
7.ölchesh da’irisi kengri. Ishlitish da’irisi köp.
8.élip yürüsh qolayliq.
9.bahasi muwapiq.
10.chirayliq layihelen’gen, kespiy uslub gewdilendürülgen.
11.bixeterlik ölchimige yetken mehsulat.
Radi’atsiye ölchigüch
Radiyatsiyesiz tingshighuch: 1.turuba shekillik bolup, ishlitish qolayliq, turubisi yighinchaq.
2.awaz turuba bilen qulaqqa baridighan bolup, radiyatsiyening qulaqqa ziyan qilishidin saqlap qalidu.
3.turuba ichide tok simi bolmighachqa, sim üzülüp kétishtin ensireydighan ehwallar bolmaydu.
4.shawqunsiz bolup, tingshighuchtin gheyri gizhildighan awazlar anglanmaydu.
5.tingshighuch radiyatsiyesiz bolghachqa,uzaqqiche ishletsimu qulaqqa ziyan qilmaydu.
6.tingshighuch béshi 4 xil bolup, herqandaq kishige mas kélidu.
7.hamilidar ayallar ishletse, radiyatsiyening ziyan qilishidin saqlap qalghili bolidu.
Radiyatsiyesiz tingshighuch
Kök nur radiyatsiyesidin saqlinish köz eyniki: 1.kök nurni tosaydu.
2.radiyatsiyeni tosaydu.
3.binepshe nurni tosaydu.
4.küchlük nurni tosaydu.
5.köz charchashning aldini alidu.
6.süzük körsitidu.
7.eynek jijilmaydu.
Kök nur radiyatsiyesidin saqlinish köz eyniki
Radiyatsiyedin saqlinish köngliki: her xil éléktir üsküniliri chiqarghan radiyatsiyedin saqlaydu. Hamilidar ayallarning yaxshi tallishi bolup, radiyatsiyening hamilige bolghan ziyinidin saqlap qalidu.(Uyghuristan Awazi)

Qisqiche mezmuni: bu maqalide newruz — yéngi yil bayrimining kélip chiqishigha da’ir tarixiy pakitlar otturigha qoyulup, newruz bayrimining eslidin hun (un’ghur), uyghur qatarliq türkiy milletlerning milliy bayrimi ikenliki, türkiy qowmlar arqiliq yawro–asiyagha tarqalghanliqi, newruz bayrimining uyghur–türk medeniyitidiki en’eniliri qisqiche tonushturulup, newruz bayrimini ötküzüshning ehmiyetlik terepliri körsitip bérilidu.
Achquchluq sözler: uyghur–türkler, newruz — yéngi yil bayrimi, en’ene

1. Newruzning kélip chiqishi we tarqilishi
Milletlerni millet qilip tutup turghan meniwi amillar adet–en’eniliri, mirasliri we bashqa medeniyet amilliridur, bir milletni tutup turghan, uni yashnatqan, dawamlashturushqa mumkin qilghan türk medeniyet ülgiliridin biri newruz (yéngi yil) bayrimidur. Türk xelqliri tarixtin bügünki künimizge qeder, ijtima’iy we diniy hayattiki bezi ünümlük waqit, weqelerni bayram dep qutluqlap kelgen. Bularning biri newruz (yéngi yil) bayram künidur.
«newruz» eslide parsche söz bolup, new — yéngi, ruz — kün, yeni yéngi kün, «tunji bahar küni», «yéngi yil küni» dégen menilerni bildüridu. Uyghurlarda newruz bayrimi bashqa türkiy xelqlerge oxshash her yili 3– ayning 21– küni qutluqlinidu. Uyghurlarda bu bayram yéngi yil bayrimi dep qutluqlinidu. Newruz miladiye kalindari boyiche kéche bilen kündüz tenglishidighan mezgil mart éyining 21– künidin 23– künigiche bolidu.
Newruz — yéngi yil bayrimi 2009– yili dunya medeniyiti mirasigha kirgüzülgen bolsa, 2010– yildin bashlap xelq’ara newruz bayrimi qilip belgilendi.
Newruz pa’aliyiti herqaysi dölet we rayonlarda, milletlerde her xil isim–atashlar bilen qutluqlan’ghan. Türkiy xelqlerde bu diniy bayram bolushtin köprek, bir tebi’et bayrimi, bir qutulush bayrimi, bahar bayrimi bolup dawamliship kelgen.
Eng qedimki türkiy xelq bayrimi bolghan newruz türkiy xelqlerde eng deslep barliqqa kelgen.
Newruz birqanche ming yillardin béri türk qowmliri arisida qutluqlinip kelgen. Bu bayram miladidin burunqi 8– esirde hunlar (un’ghur) teripidinmu qutluqlan’ghan, shuningdin kéyinki yillarda pütün türk qowmliri teripidin eng büyük bayram dep alqishlinip kelgen. (türk bayrimi newruz: http://www.turksolu.com.tr/78/adiguzel78.htm)
Tarixchilarning tetqiqatigha qarighanda, newruz nami bilen qutluqlinip kelgen bu bayram yenisey (anasay), orqun etrapliridin, altay taghliri etrapliridin hun (un’ghur)larning yawropagha yürüsh qilishi bilen majaristan (wén’giriye–hun’giriye), balqan we yawro–asiyagha tarqalghan. Miladi 8– esirdin bashlap, hazarlarning jenubidin anadolugha we missipotamiyege tarqalghan. Misir newruzni yilbéshi dep muqimlashturghan. Türklerning bu yéngi yil bayrimi iranliqlar teripidin qobul qilinip, newruz dep terjime qilip qollinilghan. Iran arqiliq ereblergimu tarqalghan. Islamiyettin kéyin abbasiylar dewride newruz bayrimi dep qutluqlash dawam qilghan, saljuqilarda, osmaniy (osman türkliri)larda bu en’ene dawamlashturulghan. Herqaysi jaylarda newruzni qutluqlash perqliq bolsimu, lékin köpligen ortaq tereplermu bolmaqta. Ortaq tereplerning biri newruz otidur, qedimki türklerde ot bext dep qarilidu.
Türkiy xelqlerning milliy bayrimi bolghan newruz atilirimiz bolghan hunlardin bashlinip, köktürk, uyghur, türkmen, qirghiz, tatar, özbék, qazaq qatarliq türk qowmlar arisida tarixtin buyan yéngi yilning bashlan’ghini bolup qutluqlan’ghan hem bügün’giche dawam qilip kelmekte.
Junggoning qedimki tarix matériyalliri bolghan «tarixiy xatiriler» we «xenname. Hunlar tezkirsi»diki melumatlargha asaslan’ghanda, hunlarda miladidin burunqi 3– esirde modun (mete–batur) tengriqut zamanisidin béri türklerde bahar bayrimi ötküzülgen. Hunlar 21– martta türlük yémekliklerni hazirlap, yaylaqlarda yighilip, ata–ejdadlirini esliship, mal–charwa we nopus sanini éniqlap, tebi’et, zémin’gha, tengrige atap mal–charwilarni soyup, dash qazanlarni ésip, muzika sadaliri ichide neghme–nawa, türlük köngül échish, tenheriket pa’aliyetlirini ötküzgen. «newruz oti» yéqilip, uning üstidin atlap ötken, sudin atlap ötken, chünki türk medeniyitide «ot» we «su»da mol hosul, beriket, hayatliq, tirilish jem bolidu dep qaralghan. Islamiyettin ilgiriki «yéngi kün»ning bashlinishigha baghlinishliq ishlar hazirmu uchraydu.
1) türklerning erginequndin chiqish küni 3– ayning 21– küni bolup, türk xelqleri bu künni «qutulush bayrimi» dep qutluqlap kelmekte.
2) on ikki haywanliq qedimki türk teqwimi (kaléndari)da, kéche bilen kündüzning tengleshken küni del 3– ayning 21– küni bolup, «yilbéshi» dep étirap qilinmaqta, bu künde yéngi yil qutluqlanmaqta.
3) qish mewsumi axirliship baharning bashlinishi, tebi’etning janlinishi 21– martta bolup, türkiy xelqler qishlaqlardin yaylaqlargha köchüshke bashlaydu, bu kün «bahar bayrimi» bolup chong we keng kölemde qutluqlinidu.
Bu bayram qedimdin bashlap shemsiye (kün) kaléndari boyiche qish axirliship, baharning bashlinish küni (3– ayning 21– küni), yeni kün bilen tün tengleshken bash baharning birinchi küni ötküzülidu.
«uyghurlar arisida newruz bayrimining qachandin bashlan’ghanliqi heqqide ishenchlik matériyallargha ige emesmiz. Lékin, ‹newruz› bayrimi heqqidiki köpligen güzel epsane–riwayetlerge asaslan’ghanda, ‹newruz› bayrimining peyda bolushi uyghurlarning islam dinigha étiqad qilishtin burunqi kök tengrige choqun’ghan dewrliri bilen munasiwetlik.» («uyghur örp–adetliri» namliq kitabtin)
Bezi tetqiqatchilar tarixiy menbelerge asaslinip, «newruzning kélip chiqqinigha 4000 yildin ashqan» (abdushükür muhemmed’iminning «newruz bayrimi we uning tarixiy qatlimi toghrisida» namliq maqalisi) dégenni otturigha qoyushidu.
«newruz noqul tebi’et bayrimila emes, u xéli uzaq bir zaman quyashqa, otqa we yoruqluqqa bolghan diniy étiqad tüsinimu élip keldi. Bu zara astrizmdin ilgiri quyashqa choqunush, tebi’et ilahchiliqi sheklide we zara astrizmdin kéyinki axrumazdagha séghinish, diniy ilahiyetchilik sheklide ikki basquchni béshidin ötküzdi» (abdushükür muhemmed’iminning «newruz bayrimi we uning tarixiy qatlimi toghrisida» namliq maqalisi). Newruzning qaysi küni bashlinidighanliqi heqqide köpligen astronomlar, jümlidin ebur reyhan bironi, ömer heyyam… qatarliqlar «qozi (hemel)» burjida bashlinidighanliqini otturigha qoyidu. Hetta, zara astrizimning muqeddes kitabi «awétsa»dimu newruzni qozi burji bilen bashlinidu, dep yézilghan. Zara astrizimning muqeddes kitabi «awétsa» miladidin burunqi 10– esirde yézilghan.
Islamiyettin burun kök tengrige téwin’ghan uyghurlar asmandiki yultuzlargha isim qoyup, «aq qoza» atliq yultuzgha insanlargha qut–bext bergüchi ilah dep téwin’ghan we «aq qoza» éyining tunji künini yéngi kün (newruz) dep qutluqlashqan, bu hazirqi miladiye kaléndari boyiche 3– ayning 21– künidur).
Hazirgha qeder, türkiy xelqlerde bu xil adet–en’ene, qa’ide ottura asiyadin balqan’gha, hettaki amérikidiki qizil derliler arisidimu öz ipadisini körsetmekte. Her yili, yeni 3– ayning 21– künidin
23– künigiche bu kün qutluqlinidu. Bu künde «köje» dégen alahide tamaq teyyarlinidu. Mazarliq ziyapiti élip bérilidu, ziyapette halwa, polu we türlük tamaqlar tartilidu, naghra–sunay chélinip, türlük tenheriket pa’aliyetliri, elneghme oyunliri ötküzülidu.
Bügün’ge qeder, türk qowmliri arisida xiristiyan bolghan chuwashlar, buddist bolghan tuwalar we musulman bolghan qirghiz, azeriylermu bu bayramni qutluqlaydu. Eger u shi’e–alewi bayrimi bolsa idi, xiristiyan dinigha éiqad qilidighan türk qowmliri qutluqlimas idi, buddist türklerning bu bayramni bille qutluqlighini bu bayramning diniy sewebtin bolmighanliqini ochuqlashturidu.
Islamdin ilgiri, türk dunyasida 12 haywan namidiki möchel teqwimi qollinilatti, türkler islam dinini qobul qilip bu din ichige kirgendin kéyin, hijiriye teqwimini(kaléndarini) qollinishqa bashlighan.
Yéqinqi yillardin buyan, newruz — yéngi yil bayrimini bezi étnik guruppilar siyasiy ölchem süpitide sinaq qilip qollinishni stimekte. Buning üchün, newruzning kélip chiqishini köpligen güzel epsane–riwayetlerge, mesellerge baghlashturup tetqiq qilmaqta.
Newruz — yéngi yil (bahar) bayrimini qutluqlash heqqide élip bérilghan tetqiqatlarda, newruz bayrimining töwendikidek ishlar bilen baghlinishliq bolghanliqi körülmekte, mesilen:
* newruz türklerning erginequndin chiqqan künidur.
* newruz hezriti elining tughulghan künidur.
* newruz ateshpereslerdin qalghan bir bayramdur.
* newruz tengrining dunyani yaratqan künidur (kéche bilen kündüzning tengleshken waqtida).
* insan newruz küni (kéche bilen kündüzning tengleshken waqtida) yaritilghan.
* newruz qutluq xelqning bayram künidur.
* newruz türklerde bahar bayrimi künidur.
* newruz iran we afghanistan teqwimige köre resmiy yil béshidur.
* newruz türklerde tömür tawlash bayram künidur.
* newruz we nuh peyghember. Nuh topan balasidin kéyin, yeni newruz küni yerge qedem basqan.
* newruz erkinlikni, musteqilliqni qolgha keltürüsh bayram künidur.
* newruz baharning bashlan’ghan künidur.
* newruz peyghember muhemmedning mekkidin medinige hijret qilghan künidur.
* newruz hezriti eli bilen patimening toy qilghan künidur.
* newruz yahut hezretning nuhning kémisini ziyaret qilghan künidur.
Buningdin shuni chüshiniwélishqa boliduki, newruz türk qowmlirining islamiyettin burun qutluqlap kelgen, milliy tirilish, dölet qurghan künidur. (türklerde yéngi yil: http://www.igdirli.com)
Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinmu bu xil en’ene dawamlashqan. 11– esirde uyghur qaraxaniylar qaghanliqi (miladi 850 — 1212)da ötken uyghur alimi mehmud kashgheri «diwani lughetit türk» namliq esiride: «yéngi kündin kéyinki tunji bahar ayni oghlaq ay deydu, uningdin kéyinki ay ulugh oghlaq ay déyilidu. Chünki, bu ayda oghlaqlar chongiyidu, insanlar we janliqlar newruz bilen janlinidu. Newruz — jahan bext–sa’aditining anisi, beriket we xushalliqning menbesidur. Bu sewebtin, kishiler bir–birige köngüllirini ipadilep séxiylarche xushalliqini namayan qilidu» dégen. (mehmud kashgheri: «diwanu lughetit türk», shinjang xelq neshriyati, uyghurche, 1– tom 452– bet)
Uyghurlarda qachandin béri «newruz» sözining «diwani lughetit türk»te xatirilen’gen «yéngi kün» sözining ornigha qollinilghanliqi éniq emes. Qedimki en’enilerdin qarighanda, bu bayramning waqti ikki hepte, yeni 15 kün qilip belgilen’gen. Hazir yette kündin üch kün’giche qilip xatirilinidu.
Yüsüp xas hajip «qutadghu bilig» dastanida newruzning bashlinish küni heqqide:
Quyash yandi bolghay yene ornigha,
Béliq quyruqidin qozi burnigha.
Dégen béyit arqiliq yil axirliship, yeni 12– möchel (béliq) ötüp, 1– möchel (qozi burni)ning yétip kelgenlikini, zimistan qish ötüp kétip, illiq bahar peslining öz jilwisini körsetkenlikini (newruzning yétip kelgenlikini) bayan qilghan.
Newruz zimistan qish tügep, pütün tebi’et oyghan’ghan, qar–muz we tonglar érip, egizler we ériq–östenglerde sular shildirlap éqishqa bashlighan, del–derex, gül–giyahlargha su yügürüp, kökirip chéchekleshke yüz tutqan, déhqanlar etiyazliq térilghugha kirishidighan güzel bahar peslining yétip kelgenlikidin dérek béridu. Bu hal «qutadghu bilig» dastanida nahayiti roshen halda eks ettürüp bérilgen.

2. Uyghurlarda newruz en’enisi pa’aliyiti töwendikidek élip bérilidu.
Newruz bayrimi toqquz resimiyet boyiche ötküzülidu:
1) kona yilni uzitip, yéngi yilni qutluqlash. Buning üchün newruz naghrisi, naghra–sunaylar chélinip, yurt–yurtlargha newruz bayrimining — yéngi baharning yétip kelgenliki jakarlinidu. Newruzning bashlan’ghanliqi élan qilinidu. Öymu’öy arilap «newruz eshrep, newruz beg, newruz salam, newruz kel» qatarliq oyunlar körsitilidu.
2) newruz — yéngi yil taziliqi qilish. Newruz naghrisi anglighan jama’et kona yilni uzitip, yéngi yilni, yéngi baharni kütiwélish yüzisidin barliq bulung–pushqaqlarni ala qoymay tazilaydu, yerlerge süpsüzük bahar suliri sépilip, öylerdiki idishlar bahar süyige liq toldurulidu.
3) soghuq qoghlash. Bu asasen bayraminng birinchi küni kechte élip bérilidighan pa’aliyet bolup, yashlar soghuqni hejwiy qilp, ot yéqip, qapaq köydürüp, jutni qoghlap, baharni kütüwalidu, kéchiche uxlimay yurt–yurt, mehellilerde qoshaq qétip, soghuqni qoghlash pa’aliyiti élip baridu. Yol boyida soghuq tamaq yéyilidu.
4) «newruzgha chiqish», «newruz éshi» yéyish we «newruz du’asi» qilish. Her mehellining merkizide chong qazanlar ésilip «köje» tamaq pishurulidu. Hemme kishi bu tamaqtin éghizlinidu, ibadetke qatnishidu, andin qol siqiship körüshüp, bir–biri bilen mubarek bolsun déyiship qizghin alqishlishidu. Bu birlikte yep–ichmek, du’a qilmaq bolup, birlik, barawerlikni ipadileydu. Ötüp ketken yildiki ishlar üstidin yekün chiqirilip, yéngi yil ishliri pilani tüzülidu, newruz pa’aliyitide qilinidighan ishlar élan qilinip, türlük teyyarliqlarni hazirlash uqturulidu.
«newruz éshi» yéyish. Ikkinchi küni etigende her kishi qudritining yétishiche, mehellidiki bu pa’aliyetke atap, un, yagh, shéker, quruq yémish, nan we bashqa xilmuxil yémekliklerni keltüridu. Jama’et bir yerge jem bolup, tapqan–tergini boyiche chong dashqazanda yette xil dan yaki toqquz xil yémekliktin newruz éshi teyyarlinidu, bu pa’aliyetke qatnashqan chong–kichik, qéri–yash hemmisi éghiz tégishidu.
«newruz du’asi» qilish. Kishiler pakiz, yarishimliq kiyimlirini kiyiship, mazar–tupraq béshini yoqlap, ölüp ketkenlerning qebrisini yoqlap, du’a qilishidu. Bu «newruz du’asi» déyilidu.
5) kishiler bir–birini yoqlishidu, yardemge mohtajlargha yardem qilishidu, késellerni, ajiz, méyiplarni yoqlaydu. Yaman ish–herikette bolghanlargha nesihet qilidu. Arazliship qalghanlar, qolum–qoshnilar yarashturulidu. Öylinish yéshigha toshqanlargha her xil teshebbuslar qilinidu.
6) newruz seylisi. Bu pa’aliyet sap hawaliq, chéchek bilen pürken’gen baghda suning boylirida ötküzülidu, her yerde at seylisi, bezme seylisi, tagh seylisi, yurt seylisi, kök seylisige oxshash türlük seyle pa’aliyetliri uyushturulidu. Bu jayda hüner–kasiplar, meddahlar, naxshichilar, ussulchilar, elneghmichiler, yazghuchi, sha’irlar nezme oqushup öz maharitini körsitidu hemde jama’et öz perzentlirini her xil ustazlargha shagirtliqqa bérishidu. Hékaye, dastan éytish, jeng qisselirini, meshhur zatlarni tonushturush élip bérilidu. Meddahlar dastan we qisselerni éytishidu. Elneghmichiler «newruzname» oqushidu. Mesilen:
Keldi newruz — yil bashi, ketti köngülning chirkini,
Newruz dibankelurler xatunlarning türkini,
Güller qisur qiz–oghul, egri qoyar bökini,
Mejlis qilip oynashur, achar köngül mülkini,
Qayghu–méhnetler kétip, yayrishar kündur bügün.
7) newruz yarishi. Bu pa’aliyet musabiqe türini alghan bolup, türlük shekildiki xelq tenterbiye pa’aliyiti, elneghme, newruz muqam meshrepliri, sama oyunliri, meddahliq, serwazliq, darwazliq, atliq tenterbiye pa’aliyiti, oghlaq tartish, chélishish, at chapturush, chewgen top tenherikiti, buqa soqushturush (xetiri köp bolghachqa, élip bérilmaydighan boldi), toxu soqushturush, türlük qiziqchiliqlar, chaqpelek, gülengge oyunliri qatarliqlar ötküzülidu, kechte oghlaq alghan kishi yurt ichide meshrep uyushturidu.
8) newruz meshripi. Bu meshrepke yigit béshi (yurt aqsaqili yaki eng hörmetke sazawer bolghan, kishilerning étirap qilishigha érishken kishi) saylinidu, pashshap, mirshaplar saylinp meshrep tertipini qoghdaydu, ottuz oghul, toqquz qiz meshrepke bash bolup, pota oynash, béyit éytish, her xil jaza türliri (yeni kishilerni edep–exlaqqa ündeydighan) élip bérilip meshrep ewjige kötürülidu.
9) newruzluq tilek. Bayramning 3– küni yurttiki herbir a’ile tapqini boyiche qazan ésip, bu yil tinch–amanliq bolushini, zira’etlerning balayi’apettin saq–salamet ötüshini, ishlirining beriketlik bolushini, jan–janiwarlargha köp töl élishni meqset qilip nezir béridu, yoldin ötken–kechkenler hem barliq yurt ehli tamaqqa éghiz tégip, du’a béridu, axirida jama’et, yéqin uruq–tughqanlar, dostlar öz’ara bir–birige aman–ésenlik, yaxshi tilek tiliship bayram axirlishidu.
Qisqisi, newruz pa’aliyiti arqiliq qish–zimistanni qoghlash, asayishliq yéngi baharni kütüwélish, yéngi yilning yéngiche xushalliq ekélishini tilesh, yéshilliqqa pürken’gen tebi’etni küylesh, kishilerni ilim–meripetke ündesh, ittipaqliq we inaqliqni teshebbus qilish, saxawetlik we diyanetlik bolush qatarliq ilghar ijtima’iy mezmunlar eks ettürülidu. Shunga, u tebi’et bayrimi, mol hosul bayrimi, emgek bayrimi, inaqliq–uyushush bayrimi, hüner–kesip bayrimi, tenterbiye bayrimi, shadliq bayrimi, körek qilish bayrimi, edebiyat–sen’et bayrimi, milliy xasliqni körsitish bayrimi, qisqisi, elning türlük hüner–kesip, téxnikilirini namayish qilidighan, ögitidighan, her tereplime iqtidar yétildüridighan, échiwétilgen, xelq mektipidur.

Izahatlar:
1) erginequndin chiqish küni. Türklerning erginequndin qozghilip chiqqan küni bahar kelgen kün bolup, bu künni qutulush küni dep, her yili yil béshida chong kölemdiki qutluqlash, xatirilesh pa’aliyiti élip baridu. Miladidin burunqi 8– esirdin bügün’ge qeder, uyghur élidin balqan’gha qeder pütün türk qowmliri we qebililiri her yili 3– ayning 21– küni qutluqlash élip baridu.
Epsanilerge köre, türklerning pütün qowmliri birliship, türklerdin öch almaqchi bolghan terepke atlan’ghan we 10 kün urush qilghan, urushta türklerni yéngishke közi yetmigen qarshi terep hiyle ishlitip türklerni yenggen. Türklerning pütün chatirlirini, mallirini éghir ziyan’gha uchratqandin kéyin, türklerning hemmisini qilichlap öltürgen. Kichiklirini qul qilip élip ketken. Kök türk xani élxanning kichik oghli qiyin bilen yéqini tokuz xotunliri bilen birlikte asarettin qutulush üchün qéchishtin bashqa yoli qalmighachqa, qéchip, bir yerge kélip qalghan. Ular bu yerni erginequn dep atighan. Bu yer bek munbet bolghachqa, ular bu yerde 400 yil turghan. Ular köpiyip, buyerge sighmighan, kishiler erginequndin chiqish kéreklikini déyiship, bu taghni tömür bilen téship, tashqirigha chiqqan. Düshmenlirini yéngip, öchini alghan. Bu waqitta ularning bashliqi (hökümrani) börtechine bozqurt idi, bu kün yéngi yilning bashlan’ghan küni bolup, kök türkler bayram dep qutluqlashqa bashlighan. (http://blog.Millet.Com.tr)
2) 12 haywanliq türk teqwimide, bir kün 12 bölümge ayrilghan, herbir bölümge waqit–chagh éti bérilgen. Bir chagh ikki sa’et, bir kün 24 sa’etke ayrilghan, yil béshi kéche bilen kündüz tengleshken 3– ayning 21– küni bolup, bu kün newruz, yeni yéngi yil bashlan’ghan kün déyilip qutluqlinidu.
2014.3.6
—————
Aptor: xoja niyaz (aqsu ma’arip instituti dotsénti)

http://uyghurpedia.com/index.php?

-12 Dékabir yashlar bayrimigha béghishlaymen -Aptordin

Beziler Milletchilikni wetenperwerliktin ayrip qarap, küchlük milletlerning kéngeymichilikini, téximu toghrisi tajawuzchiliq herkitini milletchilik dep xata chüshendürüshke orunghandek, mustemlike astidiki xeliqlerning milliy qarshiliq körsütüsh herkitinimu milletchilik katégoriyesige kirgüzüdu.Emeliyette küchlük milletlerning kéngeymichiliki milletchilk hésaplanmighandek, milliy zulum astidiki xeliqlerning meyli qaysi shekilde bolmisun élip barghan azatliq herketliri heqqaniy küresh bolup eriqchiliq yaki téror hésaplanmaydu.

Milletchilik insanliqning dunyada ortaq étirap qilinghan xususiyetliridin biri bolghachqa, dunyada milliy dewletler barliqqa kelgen.Milletchilik/Dewletchilik herqandaq bir milletning özige tewe bolghan jughrapiyiwiy rayonda, özi adetlengen til-yéziqtin paydilinip, etnik, siyasiy, iqtisadiy, diniy, medeniy we kultural alahiyidiliklirini saqlap qélish hemde tereqqiy qildurush zörüriyitidin bar bolghan bolidu.

Arimizdiki bezi kishiler bezide dinni bezide eksiyetchi peylasoplarning éyitqanlirini bazargha sélip, milletchilikni qandaqtur binormal nezeriyeler bilen xunukleshtürüp chüshendürüp,bizge tuydurmay milliy éngimizdiki milletchilik/dewletchilik iddiysini zeherlewatidu.Ular xitayning kengeymichilik herkitini milletchilik dep burmilap, xelqimizge milletchilikni xuddi wabadek qorqunchluq shekilde körsütüshke orunmaqta. Bizningche Xitay tajawuzchiliqi miletchilik emes, kengeymichilik, uyghurlarning weten qutquzush herkiti téror emes milletchiliktur.

Milletchilik shekillenmey turup wetenperwerliktin söz achqili bolmaydu…ikkisi bir-biri bilen sewep netijilik munaswetke ige…Biri yene birini teqezza qilidu…Tarixta herqandaq bir siyasiy millet qanche ming yillardin béri belgülük jughrapiylik rayonda yashap, oxshimighan dewletlerini qurup, xeliqarada muhim rollarni oynap kelgen.Siyasiy Millet ming yillap yashighan bir rayon dewlet yaki ishghal astidiki dewlet-weten- bolup, millet bu jughrapiyede apiride bolghan maddiy we meniwiy jewherlerning organik birikmisidin ayrilip bir tereplime halda özini qoghdiyalmaydu.Bu jehettin alghanda dewlet yaki milletni rayon, erq, itiqat, kultur, medeniyet qatarliqlardin ayrip qarighili bolmaydu.

Milletchilik sobiyektipliqqa mayil wetenperwerlik, wetenperwerlik obyektipliqqa mayil milletchiliktur…Xitayning S.turkistan/Uyghuristan tajawuzi milletchilikmu emes, wetenperwerlikmu emes eksinche pashizimdur…Pashizimning etnik, kultural we siysiy hedipide milletchilik we wetenperwerlik degen uqum inkar qilinghan bolidu.Eger tajawuzchilar din, eriq we medeniyet heqqide biljirlighan bolsa, otturgha chiqqini süyistimaldin bashqa nerse emes…

Xitaylarning Uyghur we ishghal astidiki bashqa xeliqlerge qaratqan assimilatsiye siyasitini xitay milletchiliki dep chüshünidighanlar bar…emeliyette bu Xitay milliy kimlikinining geligha sürtülgen ötkür pichaq bolup, esli tragediye bu yerdin kélip chiqidu.Uyghurlardek Obyekit qilinghuchimu,Xitaylardek obyekit qilghuchimu halak bolidu…Dunyada hazirqi zaman Fashizimi we Impériyalizimining birqanche örniki bar…biri Imperiyal sistemgha ayit bolghan Yaponiye modeli, ikkinchisi fashizim sistemisigha ayit bolghan eski sowitler ittipaqi modeli undin bashqa Xitay ultra kapitalizimi …Biri milliy kimlikni itirap qilghachqa küchlinidu…ikkinchisi we üchünchisi milliy kimlikni inkar qilighachqa yoqilidu…

Pelsepe nuqtisidin qarisaq xitayning mustemlike rayonlargha qaratqan siyasiti uning dunyagha xoja bolush shirin chüshini buzup tashlaydighan birinchi amil…Mustemlike arqiliq hökmaranliq qilish alla burun ebjiqi chiqip ketken aqmas mata, zorlap satadur…Xitaymu bizdin küchlük hésaplanghini bilen dunyada arqida qalghan qalaq bir millet bolghachqa Yaponiye, Germaniye we Fransiyening yolini tutalmaywatidu…Xitaylar eger Xitay dewliti Sherqiy Türkistan mustemlikisidin waz kechse, téximu küchiyidighanliqini oylap xiyalighimu keltürmeywatidu…Tarixta Asiyada qurulghan küchlük dewletlerning qaysisi uyghurlar bilen ittipaq tüzmigen?!Xitaylar buni chüshinemdu?!Chüshense nimishqa millitimiz bilen düshmenlishidu…Bu düshmenlik xitaylar teripidin körüklendikche, xitay dewliti ajizlap Uyghur milletchiliki küchlinidu…! Bu halette yeni igilik hoquqimizni qayturup almay turup, xitayning bizni dost sanighinidin düshmen sanighini téximu ewzel…

Xitayning Uyghuristanliqlargha qarita düshmenliki bizning milliy inqilap qoshunimizni berpa qilishimizning pütmes buliqi we milletchilik iddiymizge asas salidighan tunji mektep…wetinimiz Sherqitürkistan/Uyghuristanda tajawuzchilar bilen millitimiz ottursidiki ziddiyet alla burun xitay hökümiti hel qilalmaydighan basquchqa kirip boldi. Düshmen bolsa millitimiizning istixiyilik shekilde élip bériwatqan qarshiliq körsütüsh herketlirini, hür dunyadiki siyasiy herkitimizni melum derijide konturul qilghandek özi sizghan siziqqa chüshürelmey qattiq sarasimge chüshüp qaldi… Bu hadisini chüshenmigenler xitaygha aq bayraq kötürüp chiqishiwatidu, milletchi qiyapitige kiriwélip xitay bilen muresseleshmekchi boliwatidu…Ular alla-towa kötürüp, „xitaylar küchüyüp ketti, tuxumni tashqa urghanning paydisi yoq“, „xitaylar yashlirimizni bek qiriwetti, siyasiy qilmay medeniyet bilen meshghul bolayli“, „Tilimizni qoghdap qalsaq kéyin bir gep bolidu“, „Hazir weten bek yaxshi bolup ketti, bu yerde néme ish qilisiler“, „Bizning dewlitimiz we bayriqimiz bolup baqmighan“, „Biz xitay, xitaydin kelduq“, Uyghuristan yaki Sherqiy Türkistan emes Xinjiang, xitay emes xenzu, xitay dewliti emes zhunggo“, „Bir millet qet kötürimen deydiken awal ilim-pende qeddini tiklishi kerek“…déyiship düshmenning nénigha qaymaq sürtiwatidu.Ular saqal-burutni qoyushup, doppa bilen etlesni kiyiwelip, hür dunyada yashap turup, nomus qilmay siyasiy teshkilatlirimizni yétim qaldurushqa orunmaqta.

Ular siysiy herket qilmisa xitay itnik we kultural qirghinni toxtutidighandek, milliy kimlikimizni qoghdaydighandek tetenpete xiyallarda bolmaqta…Ular wetini we dewliti yoq milletning milliy kimlikini qoghdap qalalmaydighanliqini, ilim-pende hem qed kötürelmey üzik-késil halak bolidighanliqini bilmemdikine?!Ular siyasiy teqdirimizge köngül bölmestin herqanche milletchi we wetenperwer qiyapetke kiriwélip men uyghur dep warqirisimu, bizning nezirimde xitaydin better we xeterliktur!

Dunyada melum menidin éyitqanda üch türlük millet bar: biri itnik millet/Dewlet, ikkinchisi siyasiy millet/Dewlet, üchünchisi iqtisadiy millet/Dewlet…Uyghur bilen Xitaylar bu üchning ichide siyasiy milletke, Amerika, Japon we Germanlar iqtisadiy milletke, Tibet we mungghullar itnik milletke kiridu…Itnik milletler bilen siyasiy milletlerning arisidiki munasiwet bilen siyasiy milletler bilen siyasiy milletlerning arisidiki munasiwet, siysiy milettler bilen iqtisadiy milletlerning arisidiki her türlük munasiwetler oxshimighan rayon we milletlerde wetenperwerlik we milletchilik uqumida roshen perqlerni keltürüp chiqarghan…Gheripning milletchilik uqumini Uyghuristangha, Xitaylarning wetenperwerlik uqumini Uyghuristan xelqige qarisigha tedbiqlashqa bolmaydu…itnik, siysiy, iqtisadiy milletlerning milliy inqilawimizgha bolghan wastiliq we biwaste munasiwetlirini chongqurlap tetqiq qilmay turup, herqandaq import qilinghan idiologiye bilen weten/milletning azatliqi üchün élip bériliwatqan siyasiy küreshlerimiz ghelbe qilalmaydu…!

Milletsiz weten, wetensiz millet bolmighinidek, wetensiz dewletmu bolmaydu…Milletchilik/Dewletchilik bilen wetenperwerlik biri yene birini aldinqi shert qilghan sobyektip barliq bolup, hergizmu biri-birini chetke qaqmaydu hem ayrilalmaydu. Uyghurlarning milliy herkiti-wetenperwerlik-heqqaniy herket bolup, u ishghal astidiki dewletni yeni tehdit astidiki milletni qutuldurushni yüksek ghaye qilghan milletchiliktur!(K.A)

Autori: Iz

Izini yoqatqan Millet, yolini tapalmaydu.

(Hatiremdin)

Herqandak bir Milletning pütkul medeniyeti,  étqadi we sen´etige shu Xelqning özige xas éstétik  tuyghusi we arzu-istiki yandashqan bolidu. Bu güzellik tuyghusi öz nöwitide yeni ashu xelqning pisixik xaraktirini we mijez xuluqi bilen chember-chas baghlinip ketken bolidu.

Biz  Uyghur militining ejdatliri qedimi dewrilerde yaratqan barliq meniwi bayliqliri shu güzellik qarashliri bilen birleshturulgen. Qedimi zamanda yashighan At ustidiki jewendaz Uyghur millitining éstétik tuyghusida yukseklik güzelligi bolsa nahayiti muhim orunda turghan. Mundaq bolushi ularning özige xas pisixik xarektiri bilen zich munasiwetlik.

Kengri Tebiét, murekkep jughrapiyelik muhit, özgirishchan nachar Hawa kilimat hem shuningdek köchmen yaylaq hayati , shimaldiki jewendaz charwuchi Uyghur(Mawarahinnehir, tarim we jungghariyediki qanche ming yillardin ilgirila sheherleshken uyghurlarni uning siritida)  millitining wujudida peqet köchmen xeliqlerde bolidighan özige xas pisxik xarektirini yaratqan.

Köchmen Uyghurlar Su we Ot-chöp membelirini qoghlushup, tinimsiz köchup, tebiétin hayatliq imkanlirini izdep, qoyundek uchqur Atlirigha tayinip, Ottura tuzlenglik rayonlirida muqim Féodalliq turmushqa köchken, tirimchi Xitaylargha tehdit sélip, öz hayatigha zörur bolghan maddiy buyumlar bilen kapalendurushke mejbur bolghan.

Shunga ularning xarektiri qizziq qan, qaram, batur, At minishke we Oqya étishqa mahir bolup yitilgen.

Bularning xarektiri bolsa küchlukler xarektiri we ghaliplarning xarektiri idi. Bundaq xarektir shu murekkep tebiét bilen küresh qilish jeryanida yitilgen.

Uyghur xelqining meshhur alimi Mexmut Qeshqirining “Türkiy Tillar Diwani” da bir qisim iptidaiy qoshaqlardin, bizning ejdatlirimizning jesur xarektirini köruwalimiz.

Qehir kélip étilip,

Arsilandek hörkiyip.

Baturlar kallisini toghridim,

Emdi mini kim tutar.

Erler böridek howlushup,

Yaqa yirtip waqirap.

Peryat chikip chiqirap,

Öksup köziy örtiler.

Dimek qedimqi ejdatlirimizning xarektiri küchlukler , ghaliplar xerektiri idi. Ulardiki kishilik pisxik we éstétik tuyghu bolsa yukseklik, qeqrimanliq we jasaret tuyghusi idi.

Qemdimqi zamanlarda Uyghurlarning köchmen charwuchiliqtin Féodalliq muqim diqqanchiliq tuzumge ötishi bilen özning maddi turmush  ihtiyajini özi qamdaydighan, töt pesili iniq bolghan  motedil belwaqning tebihiy muhiti,  ichkiy quruqluqtiki bu milletning dunyadin xewersiz bixutlishishi, xitaylarning bara –bara tajawus qilip singip kirishi shuningdek dewri atlap kelgen bu tinimsiz, jahaletlik kulpetler tüpeylidin, Uyghur millitining pisxikisida asta-asta özgurush boldi. Millitimiz  pisxikisida mulayimliq , qorqunchaqliq, ajizliq, saddiliq, qanaetchanliq, zil we tar mijez –xarektirler shekillendi.

Jümlidin güzellik isteklirini At tuyaqlirining döpurleshliride emes belki  shirin sukette,

Qehrimanliq, ghezepte emes belki pinhan hewes we ghayiwi ishtiyaqlirida,

Qirchap, qaramliqta emes belki rayishliq, mulayimliq bilen ekis etturidighan bolup qaldi.

Bolupmu hazir millitimiz nahayiti bir zor tiragidiyelik sinaqqa duch keldi.  Bu tiragidiye her bir uyghurni öz ustidin oylinishqa mejbur qilishi kirek.

Bundaq öz-özi bilen oylinishqa mejbur bolush bir qitimliq medeniyet güllinish we musteqqiliq tuyghusining piltisi bolidu.

Herqandaq ademde öz-özide oylinish tuyghusi, ensiresh tuyghusi bolsa öz hayatida ezeldin hés qilip baqmighan boshluqlargha qayta nezer sélishni kelturup chiqiridu.

Hazirqi  milletning beshigha kelgen tiragidiyelik halet yene öz nöwitide Insanning qimmitini, hayatning cheksiz qedirligini his qilduridu. Millet mundaq  halaketning zerbiside rohi jehettin yene bir qitim chöchup oyghunup, özidin yoshurun küchning cheksiz nürini qézip chiqiridu. Özining bizep ötken  seltenetlik izlirini eslep, Tarixtiki ghayet zor meniwi étiqati we ishenchilirining sirliq qesirlirini özining toxtawsiz qedemliri bilen yene bir nöwet besishqa umutlenduridu.

Ötmush bolsa bir kölenggu, bugun bolsa realliq, kelgusi bir mewhum tesewur, nihayet kelgusi   biz Uyghurlarning musteqqilliqqe bolghan umudi.

Ötmush bir kölenngu bolsimu, bir tup Alma derixi üchün tupraqqa kömulgen yiltizi qanche muhim bolghinidek , biz üchünmu bizning eslimiz, neslimiz, etqadimiz we umutlirimiz kömulgen yeraq ötmush shunchilik muhimdur.

Nihayet kök Börining közliridin chiqan nurluq sholilar zulmet kéchilerni qanchili yorutsa, izning tiragidiyelik oyghunush kürishimiz ,yulghun qizarghan dalilarda qewrisiz qalghan san-sanaqsiz qeqrimanlarning umudini, yiltizimizgha kömulgen ötmushni shunchilik yorutqusi.

Hatime:

Yillar meydengni tutup qaqaqlap külme,

Aldingda qizirishtin artuq körimen ölumni.

Qiritimen dep artuq köngul bölme,

Axirqi jengge atap qoyarmen oghlumni.

Küreshchan balilar qoghlushup yillar,

Küreshchan newirlirini choqum tapidu.

Axsham bexit üchün qurban bolghanlarning,

Qebrisini yoqlap, güller yapidu.

(L. Mutellip)

Hörmet bilen ,

IZ

12. 10. 2013 Germany

Milliy we eneniwiy bayram-Nuruz- Qutluq bolsun!Janabiy Alladin millitimizge zeper, ailingizge xatirjemlik, tiningizlerge saq-salametlik tileymiz! Hemminglargha erkinlik, bexit we shadliq yar bolghay!

Saghlamliqimizning yémek- ichmikimiz bilen zor derijide munasiwetlik ikenlikini hemmimiz chongqur tonup yétiwatqan bügünki künde, köpligen kishiler özliri da’imliq yewatqan tamaqlarning énirgiyisi we ozuqluq qimmiti heqqidiki mesililerni bilishke qiziqiwatidu. Bolupmu muwapiq ozuqlinish we oruqlash arzusidikilerning bu xil so’allirini köp anglidim, shu sewebtin men bu yerde özem qol sélip teyyarlighach inchikilik bilen hésaplap chiqqan, xelq yaqturup yeydighan shundaqla köp yeydighan üch xil uyghur tamiqining énirgiye (kaloriye) miqdarini we uni hésaplash jeryanimni tonushturup ötimen. Undin kéyin «ademning bir künlük tamaq miqdari qanchilik bolsa muwapiq bolidu?» we «qobul qilghan énirgiyeni heriket bilen parchilash» dégen témilarda chüshendürüsh bérimen.

Étilgen tamaqlar: leghmen, polo, tügre.
Qazan béshida- dilruba, taraza qéshidimu dilruba

Eskertish:
1. Un, gürüch we bashqa barliq xuruchlarning énirgiye qimmitini yer shari miqyasida étirap qilin’ghan ölchem bolghan amérika qoshma shitatliri döletlik yéza- igilik ministirlikining «yémekliklerning ozuqluq qimmiti sanliq melumat ambiri» din aldim, menbe: http://ndb.nal.usda.gov/ndb/search/list
2. Köktat we bashqa xuruchlarning éghirliqi sap, tazilan’ghan halette ölchendi, lékin éghirliqi éship ketmisun üchün yumidim.
3. Tamaqqa ishlitiligen su we tuzning énirgiyesi nöl kaloriye bolup, shu seweplik artuq énirgiye qoshulmaydu.​
4. Tejribe tamaqlar köpinche uyghurlarning tamaq aditige maslashturulghan halda mayliqraq étildi, öz usulum boyiche bolsa bunche may ishlitilmigen bolatti. Shunga eger sizmu maysizraq tamaq qilidighan kishi bolsingiz, özingiz etken tamaqning emeliy xuruch miqdarigha asasen énirgiye hésaplap chiqsingiz bolidu.
5. Qolay bolsun üchün, hésaplash jeryanida kesir chékitining keynidiki sanlar pütünlep élindi.
6. Bu témidiki sanliq melumatlardin paydilansingiz bolidu, lékin témini köchürmeng, menbeni eskertipmu köchürmeng, eskertmey turup téximu köchürmeng. Téma peqet özem ixtiyarim bilen yollighan izdinish torigha we esli menbe bolghan «saghlam hayat tori» gha mensup, mezkur témini yaqturup, bashqilarmu menpe’etlensun dep oylighan bolsingiz sizge köp rehmet, undaqta peqet esli ulinishlirini qaldurung. Bashqilar yazghan témini apirip, bash- axirigha öz namingizni qoshup yézip tarqatmisingizmu, sizning tor bétingizni we ulinishingizni chékip téma oquyalighanlar ushbu ulinishnimu choqum köreleydu.

1. Polo
Polo.JPG
Töt kishilik polo üchün ishlitilgen xuruch we ularning énirgiyesi:
1. Qoyning qara göshi 700 gram, her yüz gram qara göshning énirgiyesi 143 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 1001 kilo kaloriye
2. Gürüch 720 gram, (250 millilitirliq istakanda töt istakan chiqidu.) her yüz gram gürüchning énirgiyesi 360 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 2592 kilo kaloriye
3. Qicha méyi 300 millilitir, her yüz gram qicha méyining énirgiyesi 884 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 2652 kilo kaloriye
4. Bir bash qizil piyaz 170 gram, her yüz gramdiki énirgiye 40 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 68 kilo kaloriye
5. Sewze 370 gram, her yüz gramidiki énirgiye 41 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 152 kilo kaloriye

Xulase: étilgen poloning omumi énirgiyesi 6465 kilo kaloriye bolup, buni tötke bölsek, kishi béshigha toghra kelgen énirgiye 1616 kilo kaloriye. (ashni qanche kishi yése shunchige bölsek, otturiche qimmetke érisheleymiz. Sürettiki bir texse ashning gösh bésilmighan halettiki sap éghirliqi 850 gram, ikki kishi toyidu dep perez qildim.)

Emdikisi salatning énirgiyesi:
Sürettiki bir texse salatni teyyarlash üchün ketken xuruchlar:
1. Bir dane shoxla 110 gram, her yüz gram shoxlining énirgiyesi 18 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 20 kilo kaloriye
2. Terxemek 210 gram, her yüz gramining énirgiyesi 15 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 32 kilo kaloriye
3. Salat yopurmaqliri, kichik palek qatarliq köktatlardin 50 gram, her yüz gramining énirgiyesi 14 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 7 kilo kaloriye
4. Bir dane kök much 40 gram, her yüz gramining énirgiyesi 40 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 16 kilo kaloriye
5. Bir ash qoshuqi zeytun méyi, her ash qoshuqi (13.5 gramgha toghra kélidu) zeytun méyining énirgiyesi 119 kilo kaloriye
6. Bir ash qoshuqi jangyu, her qoshuq jangyuning énirgiyesi 11 kilo kaloriye
7. Ikki ash qoshuqi achchiqsu, her qoshuq achchiqsuning énirgiyesi 14 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 28 kilo kaloriye
Xulase: bir texse salatning omumiy énirgiyesi 233 kilo kaloriye, sürettiki bir texse salat ikki kishige yétidu dep hésaplisaq kishi béshigha toghra kélidighan énirgiye 116 kilo kaloriye.
2. Tügre

55 dane tügre üchün ishlitilgen xuruch we ularning énirgiyesi:
1. Bughday uni 340 gram, her yüz gram bughday unining kaloriyesi 364 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 1238 kilo kaloriye
2. Qiyma xuruchliri:
2.1 qoyning %15 may, %85 qara göshi bolup 300 gram, her yüz gramining énirgiyesi 255 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 765 kilo kaloriye (may arilashmighan qara gösh bilen bolghan énirgiye perqige diqqet qilip qoyung!)
2.2 mayliq besey 550 gram, her yüz gramining énirgiyesi 13 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 72 kilo kaloriye
2.3 qarimuch ikki bal qoshuqi, her bal qoshuqi (2.3 gramgha toghra kélidu.) qara muchning énirgiyesi 6 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 12 kilo kaloriye
2.4 aqmuch bir bal qoshuqi, her qoshuqning énirgiyesi 7 kilo kaloriye
2.5 zire yérim bal qoshuqi, her qoshuqning énirgiyesi 8 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 4 kilo kaloriye

Xulase: omumiy énirgiye 2098 kilo kaloriye, buni 55 dane tügrige bölsek, her bir dane tügrining énirgiyisi 38 kilo kaloriye.

Bir kilogram pilte (besh kishilik leghmen) üchün ishlitilgen xuruch we ularning énirgiyesi:
1. Bughday uni 670 gram, her yüz gram bughday unining kaloriyesi 364 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 2440 kilo kaloriye
2. Qoruma xuruchliri:
2.1. Qicha méyi 200 millilitir, her yüz gram qicha méyining énirgiyesi 884 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 1768 kilo kaloriye
2.2. Qoyning qara göshi 200 gram, her yüz gram qara göshning énirgiyesi 143 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 286 kilo kaloriye
2.3. Bir dane gholpiyaz 37 gram, her yüz gram gholpiyazning énirgiyesi 34 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 13 kilo kaloriye
2.4. Bir boghum zenjiwil 20 gram, her yüz gramining énirgiyesi 80 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 16 kilo kaloriye
2.5. Ikki dane shoxla 225 gram, her yüz gramining énirgiyesi 18 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 41 kilo kaloriye
2.6. Bir dane berengge 145 gram, her yüz gramining énirgiyesi 77 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 112 kilo kaloriye
2.7. Baqila (jangdo) 125 gram, her yüz gramining énirgiyesi 47 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 59 kilo kaloriye
2.8. Yésiwilek 200 gram, her yüz gramining énirgiyesi 16 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 32 kilo kaloriye
2.9. Kerepshe 120 gram, her yüz gramining énirgiyesi 16 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 19 kilo kaloriye
2.10. Üch dane kökmuch 100 gram, her yüz gramining énirgiyesi 40 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 40 kilo kaloriye
2.11. Samsaq 25 gram, her yüz gramining énirgiyesi 149 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 37 kilo kaloriye
2.12. Bir ash qoshuqi jangyu, her qoshuq jangyuning énirgiyesi 11 kilo kaloriye
2.13. Ikki ash qoshuqi qizilmuch chanalmisi, her qoshuqining énirgiyesi 3 kilo kaloriye, jem’iy énirgiye 6 kilo kaloriye

Xulase: omumiy énirgiye 4880 kilo kaloriye, buni besh texsige bölsek, kishi béshigha toghra kelgen énirgiye 976 kilo kaloriye.
(sürettiki leghmen bir kishilik dep mölcherlendi, yeni 200 gramliq bir piltidin teyyarlan’ghan ash.)

Ademning kündilik tamaq miqdari qanchilik bolsa muwapiq bolidu?
Bir kishining énirgiye éhtiyaji adette er- ayal jinis ayrimisigha asasen oxshash bolmighandin bashqa yene,-
Uning yash- qorami- mesilen, u hazir ösüp- yétilish basquchida turiwatqan balimu?
Shughullinidighan kespi- ishxanida eqli emgek qilghuchimu yaki jismaniy emgek qilghuchimu?
Beden qurulmisi- tughulushidin bestlik, yoghan kelgenmu yaki normal ten, ottura boymu?
Yashighan jayning hawa kilimat alahilidiki qandaq?
Salametlik ehwali qandaq… Qatarliqlar bilen zich munasiwetlik bolghan bolidu.
Mesture we nesin kaloriye éhtiyajini hésaplash formulisinimu qoshup qoyuptu, rehmet.
Perizimche, mushu tapta mushu yazmini körüp olturghanlarning köpinchisi yénik jismaniy emgek bilen shughullinidighan kishiler qatarigha kiridu. Dunya sehiye teshkilatining körsitip bérishiche, normal – yénik jismaniy emgek bilen shughullinidighan ottura yashliq saghlam ayalning künlük énirgiye qobul qilish miqdari 1800- 1900 kilo kaloriye etrapida bolsa, erlerning 1980- 2340 kilo kaloriye etrapida bolsa muwapiq.
Emdi yuqirida ölchep chiqqan tamaqlirimizning énirgiye miqdarigha qarap baqayli:
Bir texse polo 1600 kilo kaloriyedin artuq, köktat arilashturup qiyma qilin’ghan 16 dane tügrining özila 600 kilo kaloriye, yeni bir waq tamaq shunchilik bolsa kupaye dégen gep, bir texse leghmenning énirgiyesi 1000 kilo kaloriyege azla qalidu, téxi eger siz téxi shu bir texse bilen boldi qilidighan adem bolsingiz.
Normal beden éghirliqini saqlashning yoli- özimiz yémek- ichmek arqiliq qobul qilghan énirgiyimiz bilen jismaniy heriketler arqiliq chiqirip tashlighan énirgiyening tengpungluqini saqlash démekliktur. Yeni, ziyade qobul qilip, az énirgiye xoratsingiz sémizlikke duchar bolisiz. Eksiche, ozuqluq miqdari az, heriket miqdari köp bolup ketse, ziyade oruqluq, ze’iplik, beden’ge quwwet kamchil bolush qatarliq ehwallar körülidu.

Bir adem bir künde otturiche 2000 kilo kaloriye inirgiye lazim bolidu, herket miqdarining az köplüki ,beden éghirliqi, yash jinis perqi bilen azraq igiz peslik bolidu. Uyghurlarda simizlik éghir, bedende muskul az yagh köp, bu asasliqi bedende inirgiye köplikidin bolidu. Yuqarqi hisabattin shuni köriwalalaymiz, bir texse polo bir ade,mning bir künlük inirgiyesini asasen dégüdek teminlep kételeydu. Bundaq déyilse polodin qachmasliq kérek, belki yep tur bek tur dégen temsil boyiche herket qilish kérek, turmush aditini özgertish kérek. Yene biri , hazir yimekliklerning sirtqi oralmisigha uning uzuqluq qimmet jedwilini bésish kérek, qaraydighan bolsaq, üstide NRV deydighan bir sanliq qimmet bar, bu NRV ning qimmiti ashu yimeklikning her 100 girami temnileydighan shu türdiki ozuqluqning adem bir künde qubul qilishqa tigishlik ölchemlik qimmitining nisbitini körsitidu, mesilen, NRV ning inirgiye qimmiti 50% dep yézilghan bolsa , siz bir künde ashu yimekliktin 200giram yisingizla bir künlük énirgiye yiterlik digen gep.

http://bbs.izdinix.com/thread-62674-1-1.html

Dunyada biz qilishqa tégishlik shunche jiq ish turup, özimizni menggülük zindangha tashliwalghandek düshmen hazirlap bergen sehnide yaxshi bolsimu, yaman bolsimu béshimizni bir-birimizning chatiriqigha tiqip, dunya mushu oxshaydu, dep qoydekla yashawatimiz.Buni birlik we ittipaqliq deydighanlar bar.
Birlik we ittipaqliq bedenning emes, milliy rohning jümlidin ilghar zamaniwiy pikirlerning piship yétilishidin ibaret ortaq köwrüktin ötüdu.Ademler rebbige bolghan ixlasini bildürüsh üchün jamelerge, millet(dewlet)ke bolghan sadaqitini ipadilesh üchün siyasiy partiye yaki teshkilatgha, iqtisatqa bolghan ihtiyajini qandurush üchün bazar we bankilargha toplinidu.
Biz ibadet qilish, siyaset qilish we soda qilishtin awal kawap bilen polo qilimiz.Hemmidin yamini kawap bilen poloni bir yollar bilen düshmen yollap turidu.Shunga qilghan ibadet, siyaset we sodining paydisi uyaqta tursun, payda-ziyan heqqide gep qilghanlarni sheytandek bir amallarni qilip xatalshturimiz, chetke qaqimiz, hetta düshmen u yaqta qélip, ularni öz qolimiz bilen ujuqturiwitimiz.
Bu xil kolliktip ebgaliq, nadanliq we nezer dayirisining tar bolishidin ibaret yaman süpetlik kilasik pissixikiliq késellik arimizdaki ittipaqsizliqning uwisi, dunyagha échilishimiz we insanlarni chüshünishimizning küshendisi, arqida qélishimiz we barghanche ajizliship kétishimizning yiltizi bolmaqta.
Eslide bu bizdek bir yaman künde qalghan millet üchün intayin zor yoqutushtur.Epsus bizde késellikning éghirlishishi ittipaqliq, tereqqiyat we ghelbe dep tonulup keldi.Halaket yoligha kirip qalduq.
Qérindashlirimiz dégenlirimizni heqiqi menisi bilen bileligen bolsa idi mushundaq éghir künlerde eng deslepte eneniwiy medeniyitimiz we tereqiy qilghan ellerning meniwiy bayliqliridin milletning jénigha emiliy esqatidighan zamaniwiy pikirlerni ishlep chiqirip, pelesepiwiy, siyasiy, iqtisadiy qarash jehetlerdin öz-ara terbiyelep, dunyagha échilip, düshmenning bizni arqida qaldurush, qul qilish we yoqutiwitish üchün neyrengwazliq bilen chalghan dépigha ussul oynimighan bolattuq.(K.A)

Ruhun mu ateş, yoksa o gözler mi alevden?
Bilmem bu yanardağ ne…
Ruhun mu ateş, yoksa o gözler mi alevden?
Bilmem bu yanardağ ne biçim korla tutuştu?
Pervane olan kendini gizler mi hiç alevden?
Sen istedin, ondan bu gönül zorla tutuştu.