Yazarmen: Nuriye Rahman

 

Yéqinda Tursun’ay Yunusning « Weten Söygüsi » namliq romanini oqup ün’ge élip tamamlidim.  Bu roman 2009-yili  aprilda yézilghan bolup, 2012-yili 11-ayda qayta tehrirlinip, Shinjang Xelq Neshriyati teripidin 2016-yili  dékabirda 2-qétim neshir qilin’ghan.  Kitab 32 formatliq, qélin muqawiliq élinip, tolimu nepis ishlen’gen, jem’iy 549 bet. Men bu romanni birnechche yillar ilgiri bir qétim oqup chiqqanidim hem nahayitimu yaxturghanidim.  Halbuki, bu qétim qayta oqup ün’ge élish dawamida, xuddi romanning ichige toluq kirip chiqqandek, romandiki pérsunajlar bilen yughurulup ketkendek héssiyatqa keldim. Netijide, pérsunajlar shadlinish, memnunluq peyzide külgende, ular bilen teng külsem, dert-elemlik héjran yighilirini tökkende ular bilen teng yighlidim. Ehtimal, ilgiri  waqtim yetsila Ürümchige bérip-kélip yürgen bolghachqa, romanda ipadilen’gen eng nazuk, eng inchike héslarni heqiqiy sézelmigen, weten’ge xalighan chaghda, erkin-azade bérip kélelmeslikning neqeder azabliq bir rohiy kishen ikenlikini öz wujudum bilen hés qilalmighan bolushum mumkin. Shu wejidinmu, bu qétim qayta oqughandin kéyin, mezkur romanning ana weten’ge bolghan tengdashsiz söygü heqqidiki muweppiqiyetlik bir roman ikenlikini jezimleshtürdum hem qérindashlimgha bu romanni tepsiliy tonushturushning zörürlikini tonup yettim.

 

Töwende men, aldi bilen, romanning weqelikini qisqiche bayan qilip ötimen ; andin, romanning bediiy alahidiliki üstide, bolupmu romandiki bir nechche kolminatsiye nuqtilar heqqide toxtilimen ; axirida, bu romanning muhajirettiki Uyghurlargha bolghan terbiyiwiy ehmiyiti toghrisidiki qarashlirimni  sunimen.

 

« Weten söygüsi » romanining qisqiche mezmuni

Mezkur roman « Ensiz Yillar », « Weten Söygüsi » we « Teshnaliqta Ötken Künler »  dégen üch qisimgha bölün’gen. Aldi bilen, her bir qisimning mezmuni bilen qisqiche tonushup öteyli :

 

1-qisim :  « Ensiz yillar »

Roman ana yurtimizning jenubiy rayonidiki bir nahiyide olturushluq meripetwer,

xeliqperwer Siyit Hajining öyige chaqirilmighan ikki méhmanning yeni nahiyining Qaziaxunumi Seydulla bilen yamulning terjimani Qasim tögining kélishi bilen bashlinidu. Bu 20-esirning 30-yilliri bolup, « Tunggan Urushi » mezgilliri, yeni Ma Jongyingning qoshunliri jenubiy Shinjangda zor qirghinchiliq, bulang-talang heriketlirini élip bériwatqan qabahetlik  dewr idi. Qaziaxunum Seydulla bilen Qasim Töge Siyit Hajini özliri bilen birliship, künlirini aran-aran ötküziwatqan bichare xeliqni téximu qattiq ézip, chérikler üchün xizmet qilishqa hem ulargha iqtisadiy yardem bérishke qistaydu. Qasim töge hetta Siyit Hajining bir newre singlisini 4-xotunluqqa élish teklibini qoyudu. Siyit Haji bu teleplerni ret qilghandin kéyin, Qasim Töge öch élish niyitige kélidu. Bir küni u qoralliq chériklerni bashlap kélip, Siyit Haji ailisini talan-taraj qilidu hemde Siyit Haji, kélini we ikki newrisini wehshiylerche öltüriwétidu. Bu küni Siyit Hajining ayali Tillaxan, oghli Mamutqariy we qizi Ayimlar sehradiki bir tuqqinining öyige ketken bolup, öyde bolmighachqa, bu qirghinchiliqtin aman qalidu. Mamutqariy sehradiki tuqqanlirining tosishi bilen, ghezibini ichige yütüp, bir mezgil sehrada turup turushqa mejbur bolidu, lékin ularning künliri dekke-dükkide ötüdu. Bir küni Mamutqariyni kichikide bille oynap chong bolghan dosti Hesenjan yoqlap kélidu. Hesenjan namratliq derdide öz yurtidin chiqip ketken, kéyin chériklerge tutulup, chériklerning at baqari bolup ishlewatqan yash idi. Bir küni Mamutqariymu chérikler teripidin tutulup, mejburiy esker bolidu. U Yasin Fuguan isimlik bir aq köngül kishi bilen tonushidu hem uning yardimige érishidu.  Yasin fuguen, Hesenjan we Mamutqariylar bu yerdin qéchip kétish üchün etrapliq pilan tüzidu. Axir bir Qirghiz malchining yol bashlishi bilen, Mamutqariy anisi Tillaxan we singlisi Ayimni, Hesenjan alte yashliq qizi Reyhanni élip, Yasin Fuguen qatarliq yigirmidek kishi  qéchip, Sowét Itipaqi chégrisidin ötüp kétidu. Ana yurtidin ayrilip, yat bir elge kélip qalghanliqini bilgen Tillaxan ana öz yurtidin waz kéchip qachqan oghli Mamutqariyni  eyibleydu we kémide untup qalghan jélitkisini alghili bérip, qaytishida oq tégip qaza qilidu. Mamutqariy we Hesenjanlar seperni dawamlashturup, Sir derya boylirigha kélip qalidu we Lénin’Abat dégen kolxozgha orunliship, shu yerde qurulush, ishlepchiqirish, boz yer échish emgeklirige kiriship kétidu. Mamutqariy özining güldek ashpezlik hüniri bilen alqishlinidu. Hesenjan Mamutqariyning singlisi Ayim bilen toy qilidu. Kolxozdiki turmush nahayiti japaliq bolup, ular xuddi tömür ademdek ishlitilidu. Bu kolxozning reisi Babajan isimlik bir kishi bolup, uning xotunpurushliqi bilen nami bar idi. Bir küni u Hesenjanning öyide yoq waqtidin paydilinip, ayali Ayimni bozek qilmaqchi bolidu. Ayalini tuyuqsiz yoqlap kelgen Hesenjan neq meydan’gha chüshüp qalidu, u reiske warqirap heywe qilip qorqutiduyu, lékin achchiqini ayalini urup-dumbalap chiqiridu. 1941-yili Sowét-Germaniye urushi partlaydu. Hesenjan eskerlikke tizimlinip, jengge kétidu. Bu chaghda Hesenjanning qizi Reyhan urushqa mangmaqchi boluwatqan bir shopur yigit  Abduraxman bilen toy qilidu. Erler jengge kétip, Ayim bilen Reyhan yalghuz qalidu.   Ayimning péyige chüshüp yürgen kolxoz reisi bu pursettin paydilinip, yaman niyitini ishqa ashuridu. Bu ishni bilip qalghan Reyhan Ayimgha nepretlinidu. Ayim bu nomusqa chidimay, özining pakliqini, sadaqetmenlikini ispatlash üchün, Sir derya rayonluq hökümetke kolxoz reisining qilmishlirini pash qilip bir parche xet yézip qoyup, özige bénzin chéchip ot qoyup, hayatini axirlashturidu. Ayim tügep ketkendin kéyin, Reyhan özining uninggha naheqchilik qilghanliqini, eng éghir künlerde Ayimning haligha yétish uyaqta tursun, eksiche, uni shallaq, yénik ayallar qatarida pes körüp nepretlen’genlikidin ökünidu we bir küni choqum uning üchün intiqam élishqa niyet baghlaydu. Hesenjan urushtin qaytip kélip, ayali Ayimning béshigha kelgen külpetlerdin xewer tépip, qattiq azablinidu. Kolxoz reisi Babajandin intiqam almaqchi bolidu, lékin qolini qan qilishqa wijdani yol qoymaydu. Urushta ölüp kétiwatqan jengchilerni oylap hem  bashqilarning tosushi bilen, peylidin yanidu we yene aldinqi sepke jengge kétidu.

 

Emdi Reyhan’gha kelsek, U yoldishi kétip bir aydin kéyin, özining hamildar bolup qalghanliqini bilidu, kéyin bir qiz perzentlik bolup, Zulfiye dep isim qoyidu. Reyhan apisi Ayim tügep kétip, dadisi Hesenjan jengge qayta méngip, kolxozda ige-chaqisiz qalidu. Kolxoz reisi Babajan uni Kolxozning katipi qilish bahanisi bilen yénigha ekiliwalidu we yaman niyette bolushqa bashlaydu. Emma Reyhanning Ayim üchün intiqam élish niyiti nahayiti küchlük bolup, uni qiltaqqa chüshürüshni pilanlaydu. U Babajan bilen ayrim körüshmekchi bolup derya boyigha kélidu. Haraq ichip mest bolghan Babajan deryadin su ichish üchün éngishkende, deryagha chüshüp kétip ölidu.  Reyhan yoldishi Abduraxmanning iz-dérikini alalmay hesret chékidu. Yekka-yigane qalghan Reyhan Sir derya boyidiki Kolxozdin Tashkentke kélip, bu yerde nawaychiliq bilen tirikchilik qiliwatqan taghisi Mamutqariyni tapidu we uning yardimide, Uyghur yéza igilik alimi Mewlan Xojayofning ailiside öy xizmiti qilip turup qalidu. Mamutqariy Mewlan Xojayof we etrapidiki kishilerge wetenning, jümlidin Teklimakanning ehwali, medeniyiti heqqide sözlep bérip, u yerdiki kishilerning qelbide ana weten’ge bolghan chongqur séghinish, intilish tuyghulirini urghutidu. Mewlan Xojayofning yardimi bilen, Reyhan dadisi Hesenjanning urushta wapat bolghanliqini, hayat waqtida 2-derijilik xizmet körsitip en’ge élinip teqdirlen’genlikini, yoldishi Abdurahmanning yurtigha qaytip ketkenlikidin xewerdar bolidu.

 

 

2-qisim : « Weten Söygüsi »

Bu qisimda Mamutqariy nurghun yillar ilgiri ayrilghan wetinige qaytip kélidu. Bu yerde kishilerning neziridin chüshüp, bicharilerche yashawatqan Qasim Tögini köridu. Mamutqariy awwal Qeshqerge kélidu. Bu yerde bir mezgil turup, andin Ürümchige bérip tijaret qilidu. Kéyin Reyhan bilen qizi Zulfiye Ürümchige kélidu. Zulpiye Ürümchide bir mezgil ottura mektepte oquydu. Bu jeryanda, Almas, Zöhre qatarliq sawaqdashliri bilen dost bolup ötüdu. Kéyin Zulfiye Tashkentke qaytip kétidu, Almas Tashkentke bérip oqush pursitige ériship, Tashkentke kélip Zulfiye bilen bir aliy mektepte oquydu.

 

Zulfiye öz dadisining kimlikini sorap bilmekchi bolghanda Reyhan jawab bérishtin özini qachuridu. Eslide Reyhan toy qilghan Abduraxman ilgiri bir öylen’gen hem u ayalidin bir baliliq bolghan er idi. U Reyhan bilen toy qilghanda buni uninggha démigen, elwette. Abduraxman urushtin kéyin udul yurti Enjan’gha bérip, u yerdiki ayali bilen bir terep bolup, derhal Reyhanning yénigha barmaqchi bolidu. Lékin u  birinchi ayalining éghir késellikini körüp hem bu ayali bilen bolghan qizi Gülmireni oylap, ayalining axirqi künlirigiche uning yénida bolidu. Ayali tügep ketkendin kéyin, derhal Reyhanni izdep Kolxozgha kélidu. lékin Reyhan alliburun Tashkentke ketken bolup, Abduraxman uni izdep Tashkentke kélidu, emma iz-dérikini alalmaydu. Xéli yillar ötkendin kéyin, Reyhan bilen Abduraxman tassaddipiy uchriship qalidu hem anda-sanda körüshüp turidu. Zulfiye yéshining chongiyishi bilen apisidin dadisining ahwalini inchikilep soraydu hem dadisining kimliki heqqide deslepki uchurlargha érishidu. U mektiwidin orunlashturulghan bir qétimliq Moskwa ziyaritide, kütülmigen bir pursette dadisini uchritip qalidu. Kéyin Reyhan yoldishi bilen qizini uchrashturup, bir aile kishilirini jem qilidu.

 

Zulfiye Tashkentte oquwatqan chéghida Almas bilen muhebbet baghlaydu. Univérsitétni püttürüp, özi tughulghan Kolxozgha bérip, yéza-igilik tetqiqati bilen shughullinidu hem Almas bilen toy qilidu. Toydin kéyin, ular Almasning ata-anisini yoqlash üchün weten’ge baridu. Ular Almasning yurti Lopnurgha bérip, Almasning ailisidikiler bilen körüshidu. Almasning ata-anisi Zulfiyeni nahayiti qizghin kütiwalidu. Zulfiye bu yerning özgiche tebiiy sharaiti, güzel menziriliridin heyranliq bilen shadlinidu, bu yerning örp-aditi we mediniyiti bilen tonushidu. Ular Lopnurdin ayrilish aldida, Almasning dadisi méngisige qan chüshüp, jiddiy qutquzushqa élip bérilidu. Zulfiyening pasport bilen ruxsetlik turush waqti toshup qalghanliqtin, yalghuz qaytishqa mejbur bolidu. Almas dadisigha qarap, Lopnurda qalidu.

 

Zulfiye Tashkentke qaytip uzun ötmey dadisi Abduraxman mashina hadisisige uchraydu hem doxturxanida yürek zeipliki bilen qaza qilidu. Almasning dadisimu késeldin saqiyalmay tügep kétidu. Almas Tashkentke qaytmaqchi bolghanda, ikki dölet arisidiki munasiwet nacharliship, chégra taqilidu. Shuning bilen Almas Tashkentke qaytalmay, Ürümchide turup qalidu we Shinjang Univérsitétide ishleshke bashlaydu.

 

3-qisim : « Teshnaliqta ötken künler »

Reyhan yoldishi Abduraxman tügep kétip, musibette yürgen shu künlerde, qizi Zulfiye özining hamildar ikenlikini éytip, apisini xosh qiliwétidu. Bu xosh xewerni Almasqa yetküzüsh üchün pochtixanigha xet salghili barghandila, ikki dölet otturisidiki munasiwetning buzulup, chégrilarning taqalghanliqini anglap cheksiz azablinidu. Apisi Reyhan bolsa öz béshigha kelgen rehimsiz teqdirning öz qizining hayatida tekrarlinishidin cheksiz hesretlinidu. Lékin ana-bal ikkiylen ümidlik yashashqa bel baghlaydu. Zulfiye Tashkentte bir oghul tughidu, uninggha Jür’et dep isim qoyidu.

 

Xosh, emdi gepni Ürümchige aghdurayli : Zöhre Zulfiye Ürümchide oquwatqanda uning bilen dost bolup ötken, Tashkentke bérip oqushni bekla arzu qilghan, lékin Tashkentke bérip oqush pursitige érishelmigen bir qiz. U ottura mektepte oquwatqan chéghidila Almasni yaxshi körüp qalghan. Almas Tashkentke oqushqa kétkende, uning üstige, Zulfiye bilen toy qilghinini anglighanda köp azablan’ghan. Kéyin ikki balisi bar bir kélishken artistning öyini buzup, ata-anisining qarshiliqigha qarimay toyini qiliwalghan hem bir baliliq bolghan.

 

Zulfiye bilen Almasning Ürümchige kélishi deslep Zöhrening aramini buzidu. Kéyin, Almasning Tashkentke kételmiginini anglap, ichige jin kiridu. U öyide  sawaqdashlar uchrishish olturushi bergende, haraqni köp ichip xudini yoqatqan Almasni öyide qonduruwalidu. Netijide Almastin hamildar bolidu.  Shuning bilen yoldishidin ajrishidu, Almasni özi bilen toy qilishqa mejburlaydu. U chaghlarda Almas Zöhre bilen toy qilmisa, istil xataliqi dep qarilip, her ikkisi xizmettin heydelgen, emgek bilen özgertish meydanlirigha ewetilgen bolatti. Almas nailaj Zöhre bilen toy qilidu. Lékin Zulfiyeni héchqachan untup qalmaydu, Zulfiyemu Almasni séghinip azar chékidu. Ular xet yézishidu. Lékin pochtixanida ishleydighan Zöhre ularning xetlirini yoshuruwalghanliqtin, xetler bir-birige yetküzülmeydu. Almas bilen Zöhre bir oghulluq bolidu, oghligha Ümid dep isim qoyidu. Aridin nurghun yillar ötüp, ikki döletning munasiwiti yaxshilinip, chégra échiwétilidu. Zulfiye Ürümchige kélidu we Almas bilen körüshidu. Zulfiye Almasning özini héchqachan untimighanliqini, özini yene burunqidekla söyidighanliqini anglap shadlinidu. Kéyin Almasning Zöhre bilen toy qiliwalghanliqini bilip, cheksiz azablinidu we Almasqa xoshmu démey,  Tashkentke kétidu.

 

Almas Zöhre yoshuruwalghan xetlerni tépiwalidu hem qattiq ghezeblinidu. Zöhre özining ezeldin Almasning ténige érishken bolsimu, héchqachan uning muhebbitige  érishelmigenlikini we bundin kéyin uning bilen bille yashash imkaniyitining pütünley berbat bolghanliqini tonup yétip, Almastin ajriship, burunqi artist éri bilen yénishiwalidu. Zulfiye oghli Jür’etning toyini qilish munasiwiti bilen Almasni Tashkentke chaqirtidu. Almas Tashkentke bérip Zulfiye bilen körüshidu we Zulfiyege qayta toy qilish teklipini qoyup, uning bilen yarishiwalidu. Hesret, nadamet bilen puchilan’ghan yürekler wisalgha yétip,  muhebbetlik hayat qayta bashlinidu. Almasning Zöhre bilen bolghan oghli Ümidmu Tashkentke oqushqa kélidu. Zulfiye Ümidni nahayiti qizghin kütiwalidu. Jür’et bir Rus qiz Sutlana bilen toy qilidu. Toydin kéyin, qizning burunqi yigiti Jür’et bilen jidelliship, uninggha pichaq séliwétidu. Dadisi Almas we inisi Ümidlerning qan bérishi bilen, Jür’et hayat qalidu. Kéyin Sutlananing ailisidikilerning bésimi bilen ular mejburiy ajrishidu. Ular eng axirqi qétim Moskiwada qayta körüshkende, Sutlana gerche Jür’ettin éghirayaq bolghan bolsimu, uninggha tinmaydu. Her ikkisi dost bolup ötüshke, sap muhebbitini yürekliride saqlashqa wediliship xoshlishidu.

 

Ana yurtidin bala chaghlirida ayrilghan Reyhan weten’ge bolghan cheksiz séghinish piraqida bir qétim héchkimge ündémeyla, özi yalghuz ayrupilan’gha olturup weten’ge baridu. Lékin weten tupriqigha ayaq bésish bilenla, hayajandin özini tutiwalalmay, hoshidin kétidu we jiddiy qutquzulup, Tashkentke qayturulidu. Reyhan Jiddiy qutulduruwélin’ghandin kéyin, uning ana wetinige qaytish arzusini emelge ashurush üchün, Almas bilen Zulfiye  Reyhanni élip, ayrupilan bilen Ürümchige qarap yol alidu.

 

Roman mushu yerde tügeydu.

 

 

 

 

« Weten söygüsi » romanining bediiy alahidilikliri

 

Men bu nuqtida romanni inchike opératsiye qilip tekshürüp bahalashni nishan qilmidim, peqet romanning turmush chinliqi we tesirchanliqini kücheytken bir nechche tereplerni körsitip ötmekchimen.

 

« Roman keng weqelerni öz ichige alghan, belgilik tarixiy dewrning bir pütün mahiyetlik

alahidilikini gewdilendüridighan épik eser bolush süpiti bilen, persunajlar köp bolush,  sehipisi uzun bolush, hejmi chong bolushtek alahidiliklerge ige. Roman keng we murekkep ijtimaiy turmushni eks ettürüp, bir pütün tarixiy dewrning omumiy körünüshini kitabxanlarning köz aldida gewdilendüridu. » (Erkin Dawut, « Yéziqchiliq bilimliridin soal-jawablar »,  172-bet)

 

Mezkür roman makan we zaman jehettin nahayiti keng dairilik bolup, romanning

weqeliki Qeshqer, Korla, Lopnur, Ürümchi, Tashkent, Moskwa qatarliq yerlerge baghlinidu. Zaman jehettin,  20-esirning 30-yilliridin tartip 20-esirning  axirlirighiche bolghan tarixiy dewr gewdilen’gürülgen bolup, 1930-yillardin  yeni ana yurtimizda « Tunggan Urushi » bolghan mezgildin bashlan’ghan 60-70 yilliq uzun tarixiy jeryanni öz ichige alghan. Roman weqeliki Siyit Haji ailisidiki qirghinchiliq bilen bashlinip, Siyit Haji, Mamut Qariy , singlisi Ayim we Hesen’jan, Hesen’janning qizi Réyhan, Réyhanning qizi Zulfiye, Zulfiyening oghli Jür’et qatarliq besh ewlat kishilerning hayat kechürmishliri asasida dawam étidu.  Uyghur xelqi tirishchan, batur, merd, méhmandost, bashqilargha yardem bérishni xoshalliq dep bilidighan bir qedimiy millet. Mezkür romanda Uyghurlarning  her xil obrazliri xéli muweppiyetlik yaritilghan. Romandiki pérsunajlar xéli köp bolup, asasiy persunajlardin Hesen’jan, Ayim, Reyhan, Zulfiye, Almaslar bar, qoshumche pérsunajlardin muhimraqliridin  Mamutqariy, Zöhre we Jür’etler bar. Romanda teswirlen’gen Hesenjan küchtünggür, ishchan, keng qorsaq ezimet bolup, u baturliqi bilen Sabiq Sowét Itipaqining wetenni qoghdash urushigha aktip qatniship, qimmetlik hayatini teqdim qilghan  qehriman Uyghur qiz-yigitlirining obrazigha wekillik qilidu ;  Ayim aq köngül, mulayim, sadda bir déhqan qizi. U öz ar-nomusi depsendilikke uchrighanda, ölüwélish yolini tallashni birdin bir qarshiliq körsitish, pakliqini ispatlash yoli dep bilidu ;  Ana-bala Réyhan bilen Zulfiyening obrazi,  xarektéri we qismitidiki oxshashliqlar özgiche jelpkarliqqa ige. Reyhan sadaqetmen, wapadar méhriban ana. U yash waqitlirida tiriship-tirmiship ishlep, halal emgiki bilen perzentini özi yalghuz béqip, yaxshi terbiyiligen, yashan’ghanda bolsa, yat eldiki bayashat, xatirjem turmushtin ana wetinining baghrini ela bilgen yüksek wetenperlik rohigha ige kishilerning simasini körsitip béridu ; Zulpiye chet’elde tughulghan Uyghurlarning her xil qiyinchiliq sharaitlardimu tiriship oqup, japaliq ishlep, öz küchige tayinip igilik tikleydighan mustehkem iradilik, ijtihadliq bolushtek qeyser  obrazini yorutup béripla qalmastin, belki yene muhebbetke sadiq, wapadar ayallarning simwoli . Mamutqariy romandiki qoshumche persunaj bolup, Mamutqariy arqiliq weten’ge choqum qaytishtek mustehkem irade bilen hetta öy-ochaqliq bolmay, weten’ge qaytish pursitini kütken, öz nésiwisini öz emgikidin tépishqa adetlen’gen, ishchan, aq köngül hem méhir-shepqetlik wetenperwer zatlarning obrazi tiklen’gen.

 

Romandiki weten’ge bolghan cheksiz söygü yuquridiki pérsunajlarning yarqin obrazi arqiliq yorutulupla qalmastin, belki yene kishi ténini hayajangha sélip jughulditidighan  güzel ana zémin teswiri arqiliqmu gewdilendürülgen. Almas Tashkenttin  Zulfiyeni élip yurti Lopnurgha barghanda, ana yurtining tebiiy güzellikige, tarixigha, milliy mediniyitige qaytidin ishtiyaq baghlaydu. 124 yashliq Bayniyaz bowayning bu tilsim makan heqqide éytqanliri Almasta ana yurti Lopnurdiki xelq éghiz edebiyati toghrisida tetqiqat élip bérish istikini  qozghaydu. Bayniyaz boway mundaq deydu:  „“Bizning bu yer dunyada kem tépilidighan bir pinhan jay. Ilgiri bezi chet’ellikler kélip nurghun matériyallarni eketken, héchbolmighanda bu yerlerni körüp, az-tola chüshinip ketken. Ular némishqa bu yerge keldi bilemdila? Bu yerler burundin tartipla nezerdin chette qalghan jay, bu yerge nurghun sirlar yoshurun’ghan. Ular shu sirlarni achimiz dep kelgen bolghiydi. Biraq biz téxi özimizning qedrini, bu ziminning qedrini bilmey yürimiz.“   (364-bet)

 

Romanda yene mundaq bir weqelikmu qisqiche bayan qilinghan: Reyhan Mewlan

Xojayoflarning öyige yéngi kelgende, Mewlan Xojayofning ayali Mahidil xanim késel sewebidin mangalmay kariwatqa békinip yatqan ayal idi. Reyhan Mahidil xanimni Uyghur milliy tibabet usulliri boyiche dawalaydu. Romanning 178-bétide mundaq yézilghan:  “Reyhan uning putini adrasman, qurutulghan ettirgül we kawawichinni qaynitip teyyarlan’ghan issiq sugha chilap, yotisidin tartip tapinighiche yuyup uwulap tutatti….kéyinche Reyhan uni asta yétilep mangduridighan,taza qiziq aptap chüshkende yotisidin tartip oshuqighiche ghaz méyi, qoy méyi bilen maylap aptapqa salidighan boldi…“.    Reyhanning mana mushundaq köngül qoyup kütüshi bilen, möjize körülüp, Mahidil xanim saqiyip, qayta mangalaydighan bolidu. Bu bayanlar arqiliq Uyghurlarning mol milliy tibabetchilik medeniyitining xelq arisigha keng tarqalghan ijabiyliki körsitilipla qalmastin, belki Uyghurlarning aq köngül, ishchan, yardemchan bolushtek alijanap xislitimu medhiyilen’gen.

 

Romanning réal turmush puriqi küchlük bolup, bayan we teswirliridiki bediiy rengdarliq,

pérsunaj tilidiki xasliq, eqliy hékmetlerge toyun’ghan muhakimiler romanning turmush chinliqini ashurup, tesirchanliqini kücheytken.Roman weqelikining rawajlinishi uzun waqit we xéli köp pérsunajlargha yüklen’gen. Lékin  muellipning yéqimliq bediiy uslubi, weqeni bayan qilish maharitining üstünliki bilen, ademning diqqitini romanning béshidila tutuwalghan péti,  axirighiche qoyup bermeydu, her bir bölüm tügigende, kitabxanda  ixtiyarsiz  ’‘ kéyinki qisimda néme ish yüz bérer ?’’ dégendek soallar tughulup, weqelikning dawamigha bolghan qiziqishi qedemmu qedemmu zoriyip baridu. Roman weqelikining orunlashturulishidiki yene bir muhim alahidilik shuki, romandiki her bir ewlat persunajlarning weqelikide kishining wujudini lerzige salidighan kolminatsiye nuqtiliri köp qétim körülidu.  Nezirimizni töwendiki bir nechche ariyege aghdurayli: Mamutqariyning anisi Tillaxan ana özlirining wetenni tashlap qéchip chiqqanliqini bilgende oghligha achchiqlinip, mundaq deydu :

 

• Biz bashqa döletke qéchip chiqtuq dégin, way exmeq, wijdanini it yep ketkenler, dadang dunyani nechche aylinip, Mekke, Medinige béripmu, hergiz bashqa yurtta qalmighanidi, emdize men yaqa yurtta qalamdim ? Atam körmigen, anam körmigen yurtta bizge néme bar ?

…..

• Hey jénim balam, nege barsaq qazanning quliqi töt. Jahanda peqet bizla riyazet chékiwatamduq ? Bizla zulumgha uchriduqmu ? Xeq néme bolsa, bizmu shu bolar iduq. Tiriklikmu, ölümmu Allaning ilkidiki ish balam….

 

Tillaxan ana romanning béshida qisqiche tilgha élin’ghan bir pérsunaj bolup, aptor bu pérsunajgha mushundaq küchlük til bérish arqiliq, shu dewrdiki addiy bir Uyghur anining weten’ge, ana yurtqa bolghan küchlük baghlinishini, perzentige bergen untulmas wetenperwerlik  terbiyisini gewdilendürgen. Mundaqche éytqanda, bu yerde debdebilik quruq nutuq sözlenmigen, eksiche, wetinini söyüdighan herqandaq bir ademning aghzidin chiqidighan sözler anining tili arqiliq bérilgen.  Mushundaq pewqul’adde sharaittiki untulghusiz terbiye oghli Mamutqariyning diligha möhir bolup uyulidu. Wetendin ayrilip, yigirme nechche yil ötkende, Mamutqariy weten’ge qaytish niyitige kélidu. U Reyhan bilen xoshlishishqa bérip Reyhan’gha dégen bu sözlirige qarayli : « Méning öz yurtumgha bérip, meydemni kérip yashighum, ashu zémin’gha ching-ching dessigüm, bu méning, bizning zémin dégüm bar. » (210-bet) ; Bir qétim, Mamutqariy bilen mungdiship olturup Mewlan Xojayof mundaq deydu : « Men Enjanda tughulup ösken, dadam Qeshqerlik, anam Xotenlik iken. … Men ata-anam yashighan ashu eziz tupraqni körginim yoq. Lékin qan-qénimda birla nerse, – ata-anamning tughulghan yurtigha, yeni siz éytiwatqan Teklimakan’gha bolghan muhebbet urghuydu. Méningmu u yerni bir körüsh, ashu muqeddes tupraqni tutiyadinmu eziz bilip, közümge sürtüsh arzuyum bar… ; Sizge éytidighinim, egerchende shu zimindin birer kishi kélip qalsa manga bir siqim topa alghach kelsun, men uni puraymen, tupraqning hidini hidlaymen, uni yénimdin ayrimaymen… » (182-bet). Mana bu öz yiltizini untimighan, weten wisaligha telpün’gen bir yürekning azabliq nidasi ;  Reyhan wetendin ayrilghanda emdila 7-8 yashlardiki bir nariside qiz idi. Wahalenki, u wetenni, ana yurtini, yurttiki xelqni héchqachan untimaydu. U taghisining weten’ge qaytish aldida özige dégen sözlirige qayil bolup öz-özige shundaq deydu : « Yurtini séghinmaydighan, wetenni séghinmaydighan kim bar ? Héchkim, héchkim yoq. Özge yurtta padishah bolghan ademmu yene shu ana yurtini séghinidu, shu yurtning süyini, topisini, her bir ghérich yérini séghinidu. Shunga, gahi kishiler bashqa yurtta padishahliq textige olturghan bolsimu, ashu padishahliqtin, altun texttin kéchip, öz yurtigha bérip addiy xelq qatarida yashashni menzil qilidu, mana bu weten muhebbiti, weten qesidisidur. » (211-bet). Reyhan yashanghanséri wetenni téximu séghinidu, weten’ge qaytishni arzu qilidu. Bir küni u héchkimge ündimey, özi yalghuz weten’ge bérish üchün mangghanda,  ayrupilanda yénidiki yash yoluchigha dégen bu sözliri bilen közlirimiz ixtiyarsiz nemlinidu : « Wetenni séghindim, séghinghandimu  taqetsizlerche séghinip kettim. Bilmidim, wetenni oylap turup, bir ot béshimdin kirip, tapinimdin chiqip ketti, zadi néme bolghanliqimni özümmu bilelmidim. Belkim yürikim éghir zerbige uchrighandu yaki uzaq yilliq héjran azabi ichide qan-zerdabqa aylan’ghandu. Shunga özümdinmu qattiq ensiridim-de, hayat bolsam wetinimni körey, weten’ge bérip ölüp qalsam, ashu eziz tupraqqa kömüley dep oylighinimni bilimen. Hazir kallam qup-quruq, héch nersini bilelmey qaldim, peqet wetenning oti-piraqi yürikimni köydürüp, hijran, ayrilish azabi janni qiynawatidu. » (527-bet).  Reyhanning weten’ge qaytishtek bu küchlük arzusi, ölüp ketsimu wetenning tupriqigha qoshulup kétish ümidi ademning yürek tarlirini titritidu.Romanning bashlinishida oghli Mamutqariy bilen ana wetendin ayrilghandiki Tillaxan anining weqeliki romanning axirida yashan’ghan  Reyhanning qizi Zulfiye we küyoghli Almaslarning hemrahliqida ana weten’ge qarap yol élishi bilen ulunup, xuddi toluq yumulaq halqidek, roman weqeliki mukemmel bir pütünlikke kötürilidu.

 

« Weten söygüsi » romanining terbiyiwiy ehmiyiti

 

« Weten Söygüsi » romani heqiqetenmu yürekni lerzige salidighan derijide tesirlik yézilghan bir nadir eser, uning muweppiqiyiti del roman weqelikining turmush chinliqida.  U kitabxanlarni wetenni söyüshke, öz ghayisi we étiqadigha sadiq bolup, qet’iy irade we ishench bilen yashashqa righbetlendüridu. Muhajirettiki bir Uyghur bolush süpitimiz bilen, bu romandin qandaq ilham élishimiz kérek ? Ataqliq shairimiz merhum Téyipjan Éliyéf özining « Weten heqqide ghezel » dégen shéirida «  Özge yurtta shahi ton ichre qorun’ghan tenlirim, Öz élimde yayrighay kiysem kulahu jende men. » dep yazghan.  Shundaq, her bir adem wetendin ayrilghandila, eng addiy turmushtin memnun bolup, shükri éytip yashaydighan shu ana wetinining qedrige yétidiken. Yat eldiki bayashat turmush, yaxshi xizmet, erkin yashash muhiti  weten wisaligha telpünüp ingrighan yürekke dawa bolalmaydiken. Kindik qéni tökülgen zémin’gha öz erki boyiche ayaq  basalmasliq bolsa ademning tesewwuridin halqighan rohiy külpet bolidiken. Wahalenki, hazirqi pewqulade qiyin sharait öz nöwitide yene bizge özimizni tawlash pursiti bériwatidu. Romandiki Mamutqariy we Reyhanlarning ana weten’ge choqum qaytish iradisidin ilham élish, Zulfiyening tirishchanliq rohini örnek qilishning özila hayat yolimizgha ümid béghishlaydu. Biz yashishimiz kérek ! Qeyserlik bilen yashishimiz kérek ! Muhajirettiki her bir Uyghur ata-ana aldi bilen özimiz aktip rohiy-halette bolush arqiliq, herqandaq qiyinchiliq aldida tiz pükmeydighan rohiy üstünlikimiz bilen perzentlirimizge ülge bolup yashishimiz kérek. Perzetlirimizni terbiyileshke alahide étibar bérishimiz, jümlidin Uyghur kimlik terbiyisi bérish, Uyghurlarning tarixi, medeniyiti, örp-adetliri toghrisida zérikmey, térikmey telim bérishni kündilik turmushimizning bir qismigha aylandurishimiz zörür. Shuning bilen birge, muhajirettiki her bir Uyghur perzentimizni jemiyette bir kishilik orni bar ademlerdin qilip yétildürüsh her bir ata-ana bolghuchining Uyghur mewjutliqi üchün körsetken eng konkirt töhpisi hésablinidu. Shek-shübhisizki, Uyghurlarning muhajirette mewjut bolup turushi kelgüsining igiliri bolghan shu perzentlirimizning zimmiside !

 

Weten söygüsi, u wapadar ashiqning shertsiz söygüsi!

Weten söygüsi, u jan bilen kirip, jan bilen chiqidighan büyük söygü!

 

« Weten Söygüsi » romani heqqidiki qisqiche oylighanlirimni romanning 343-bétide Almasning anisigha dégen sözliri bilen ayaqlashturimen :

« Kichik chaghlirimda bowamning manga terbiye qilip : « Oghlum, sen bir erkek, gigant ademsen. Mana bu tupriqi zer – yipektek yumshaq, taghlirida ipar kiyikliri bar zéminning oghlisen. Könglüng qashtéshidek süzük, bighubar pak bolsun. Elge wapadar, weten’ge sadiq shundaq bir er bolghinki, bu yerni chöl yaki qumluq, sazliq déme, bu yer dunyaning yüriki, bu yerge nechche ming yilliq tarix, nechche ming yilliq örp-adet we dunyada kem tépilidighan bayliq kömülgen. Oghlum sen obdan oqup, dunya körüp, mana mushu tupraqning, ana zéminning kelgüsini yaritalaysen, sirini yésheleysen » dégini qulaq tüwimdila turidu. Men choqum yurtumgha qaytip, bowamning manga qaldurghan qimmetlik arzusini ishqa ashurimen. »

 

 

 

2019-yili 10-may, Jenve.

 

 

*Bu maqalining ünlik nusxisini töwendiki ulinishtin anglighaysiz:

 

https://youtu.be/WBXHQabdgIs

 

 

 

 

 

 

P.S. « Qoshumche »

 

 

 

 

Qoshumche :

 

« Weten Söygüsi » romanning ünlik nusxisi :   https://youtu.be/a7CulNJe7Og  , buni « Kitap Oqush Munbiri » : https://youtu.be/2ITw0QYv_jY de toluq angliyalaysiz. Jem’iy 18 saettin artuqraq bolghan ünlik nusxisi 11 bölekke ayrildi. Romanni ün’ge élip teyyarlashqa xéli köp waqit ketti. Men kespiy déktor emes, peqet bir kitab xumari bolush süpitim bilen, bu nadir eserdin köprek kishilirimizni waqiplandurush üchün biraz méhnet qildimla déyeleymen. Nurghun kishiler kitabni özi biwaste oqushni yaxshi köridu, menmu del shundaqlarning bir. Yene beziler waqtining qisliqi yaki bashqa her türlük sewebler tüpeyli, ünlik eserlerni anglashni xalaydu. Meyli qaysi xil tallash bolsun, muhimi kitabtin ayrilmasliq. Ötkende ijtimaiy taratqulardin tolimu omaq bir momayning kitabni söyüsh toghrisida oqughan shéirini shuqeder söyünüp anglighinim ésimde, töwendiki ikki koblét men shu shéirdin köchürüwalghan ariye :

…

 Kitab sanga tarixlardin bérer sawaq,

Yol tapqin dep qolunggha bérer chiraq,

Yaxshilarge hemdem qilip bolar ortaq,

Kitablarning bolmas ghémi kitabni söy.

 

Böshüktin ta qebrigiche ilim östür,

Peyghemberler emrini tut, ilim östür,

Ehmet éytar kitab sanga eziz dosttur,

Kitablarning bolmas kemi kitabni söy.

…

 

Axirida, « Kitab Oqush Munbiri »ge kirip, romanni qiziqip anglighan sadaqetmen anglarmenlirimge teshekkür éytimen, yenimu köp qérindashlirimning bu méhnitimdin behir élishigha tilekdashmen! Öz nöwitide yene mezkür eserning ünlik nusxisining süpitining yaxshi bolushi hem tor betke waqtida qoyulushi üchün manga hemdem bolghan qizim Dilfuruzgha rexmet éytimen.

 

Ulugh Ramizanimiz xeyirlik bolsun!  Allagha amanet!

 

https://www.youtube.com/results?search_query=weten+s%C3%B6yg%C3%BCsi

 

 

Yazarmen: Nuriye Raxman

Rahile Dawut we « Uyghur Mazarliri » Kitabi Heqqide Oylar- Nuriye Rahman

 

 

 

-Adash men görchi bop kettim.

-Way néme deydighansen?

-Rast. Kirgili bolidighanliki görlerge az dégende bir qétim kirip baqtim.

-Qorqmidingma?

-Yaq, deslep sel sür basti, kéyinche xuddi bir muqeddes öyge kirip chiqqandek, ghayiwane   bir dunyagha bérip kelgendek xosh bolidighan boldum.

 

• Kündilik xatiremdin.

 

 

 

Rahile méning dostum. Rahile ikkimiz qizil gülning ghunchiliridek chaghlirimizda tonushup, özimizmu tuymayla bir birimizge chongqur dostluq méhri ornatqan chin dostlardinmiz. Rahile özining tirishchan, kemter, siliq-sipaye insanliq xisliti bilen méni özige ram qilip kelgen güzel dostum! Rahile Uyghurlardin Folklor kespide tunji doktorluq unwanigha érishken ijtihatliq pexirlik dostum!  Rahile yene 2017-yili 8-aydin étibaren Béyjinggha  bir yighin’gha bérish bahanisi bilenla iz-déreksiz yoqap kétip, méni ensiritip, hetta chüshlirimdimu méni yighlitidighan bolup qalghan eski dostum! Herqandaq shexsiy mudda-meqsetlerdin mustesna, peqet sebiy qelib rishtilirining ulinishliri bilen qurulghan dostliqimiz  talay yillar ötsimu zerriche chang qonmay, yene shundaq chin hem sap rewishte dawam étiwatatti. Bir nechche yil körüshmey qayta tépishqinimizda, xuddi tönügün körüshkendekla, yene burunqidek shundaq erkin mungdiship kétishlirimizni oylisam, yüreklirim échiship, közlirim yashlinidu. Mana dostumdin xewersiz yürginimge ikki yil bolay dédi. Men dostumni séghindim, bekla séghindim. Bezide ichimde: “Xep, bu qetim körüshsem, séni baghrimgha bésip,  nepes alalmighudek siqip,  “Way adash boldi qil! ” dégüziwetmisem” depmu kétimen.  Ichilirim siqilip yürgen bu künlerde axir özemche bir yaxshi amal tapqandek qildim. U bolsimu, sizge dostumning biraz paringini qilip bérey. Xata oylap qalmang yene, dostum gheywetlerdin tolimu yiraq bir insan. Bu yerde men sizge dostumning « Uyghur Mazarliri» dégen kitabini tepsiliy tonushturup bermekchimen. Shuning bilen, nawada siz téxi bu kitabni bir körüp chiqishqa muweppeq bolmighan bolsingiz, dostumning shundaq bir nadir eser yazghanliqidin waqip bolup qalisiz, méningmu biraz ichim boshap qalsa ejeb emes.

Rahile 1966-yili may éyida Ürümchide bir ziyaliy ailiside tughulghan. Biz Ürümchi sheherlik 5-ottura mektepte oquwatqan chaghlirimizda, Rahilening apisi Rabiye appay mektiwimizning mudiri idi. Rabiye appay nahayitimu janliq, keskin hem bekmu subatliq ayal bolup, yürüsh-turushliri, söz-heriketliri shuqeder sürlük bilinettiki, oqughuchilar hemmimiz Rabiye appaydin bekmu eyminettuq. Rabiye appay ajayip urghuluq, jarangliq sözleytti. Rahile, apisining eksiche, tolimu nazuk, kemsöz, xijilchan qiz idi, hetta külgende aghzini tosuwélip awaz chiqarmay dégüdek kületti, emma ruxsaridin illiq bir xil külümsiresh her daim jilwilinip turatti. U bek eqilliq hem tirishchan bolup, sinipning aldi idi. Rahile 1983-yili Shinjang Uniwérsitétining Edebiyat fakoltétigha qobul qilinidu. 1987-yili mexsus kursni ela netije bilen püttürüp, baklawurluq unwanigha érishidu. 1990-yili 7-ayda Shinjang Uniwérsitétide “ Az sanliq milletler xelq edebiyati ” boyiche magistérliq unwanigha érishidu we  fakoltétqa oqutquchiliqqa élip qélinidu. 1998-yili 7-ayda  Béyjing Pédagogika Uniwérsitéti Edebiyat fakoltétida folklor ilmi boyiche doktorluq unwanigha ériship, Uyghurlardin chiqqan tunji Folklor doktori sheripige nail bolidu. 2001-yildin étibaren, Shinjang Uniwérsitétining Filologiye Institotining proféssori we aspirant oqughuchilar yétekchisi bolup ishlewatatti.

 

Rahile doktorluq unwanigha érishkendin kéyinmu dawamliq öginish, özini takammullashturushni toxtatmighan. 1999-yili Xinjang Uniwérsitétidiki “Pars we Chaghatay tili téz terbiyilesh kursida”da alte ay oqughan. 2003-yili Béyjing Til we Medeniyet  Uniwérsitétida alte ay In‘glizche téz yétishturush sinipida oqup, In‘giliz tilini mustehkemligen. 2003-yili 9-aydin 2004-yili 9-ayghiche Amérika Pénsilwaniye Uniwérsitéti we Indiana Uniwérsitétlirida  ziyaretchi oqughuchi bolup bilim ashurghan. 2006-yili 12-aydin 2007-yili 6-ayghiche Kaliforniye Uniwérsitétida ziyaretchi proféssor bolup ishligen.

Rahile Uyghur folklor sahesidiki nopozluq tetqiqatchi bolush süpiti bilen,  dölet derijilik, aptonom rayon derijilik we Uniwérsitét derijilik köpligen tetqiqat témilirigha yétekchilik qilghan; Dölet ichi we sirtidiki nurghun ilmiy jornallarda Uyghurche, Xenzuche, In’gilizche we Türkche tillarda nechche onlighan yuquri sewiyilik ilmiy maqalilerni élan qilghan. Yillardin béri, Rahile dölet ichidiki sansizlighan folklor ilmiy muhakime yighinlirining  muhim ishtirakchisi bolupla qalmay, Amérika, Yaponiye we  Yawropadiki nurghun döletlerge tekliplik bérip, léksiyelerni sözlep, Uyghur xelqining Mazar paaliyetlirige dair tarixiy milliy medeniyetlirini chet’ellerdiki kesp ehliliri we keng jamaetchilikke tonushturup kéliwatatti. Rahile folklor tetqiqati bilen shughulliniwatqan yigirme yildin artuq waqit jeryanida herqaysi döletlerdin Shinjanggha kelgen nurghun tetqiqatchilar üchün kem bolsa bolmaydighan bir yétekchi, meslihetchi, qabiliyetlik ustazgha hem bir yéqimliq, semimiy dostqa aylan’ghanidi.

 

Rahile, nede sen dostum? Séni menla emes, yene nurghun kishiler, séning Uyghur we chet’ellik dostliring, kespdashliring, oqughuchiliring, hemmimiz izdewatimiz. In’glizche  “No news is good news” (“Xewer bolmisa yaxshi xewer dégülük”) deydu. Chin dilimdin tileydighinim, meyli nede bolghin, aman turghaysen!

 

Rahile özining doktorluq  dissértatsiyisi üchün “Uyghurlardiki Mazar Medeniyiti” namliq  ilmiy tetqiqat netijisini yazghan bolup, bu eser xenzuche neshir qilin’ghan. Kéyin mushu dissértatsiye maqalisi asasida mezmunini teximu kéngeytip hem toluqlap, «Uyghur Mazarliri» dégen kitabni yézip chiqqan. Bu kitab 2001-yili Shinjang Xelq Neshriyati teripidin neshir qilin’ghan.

Adette “Mazar”, “Qebrigah”, “Tupraq béshi” dégen sözlerni anglighinimizda, wujudumizda ixtiyarsiz bir xil qayghu éqimi “shurride” éqip ötkendek bolidu. Bu sözler bizdin waqitsiz ayrilghan qedirdan ata-anilirimiz, uruq-tuqqanlirimiz, eziz dost-yarenlirimizni ésimizge sélipla qalmastin, yene biz körüp baqmighan, lékin namini yad étip kéliwatqan ulugh ejdatlirimiznimu eslitidu. Bu kitabdiki Mazarlar bolsa Ulugh zatlarning tupraq béshini körsitidu. Xosh, undaqta dostumning «Uyghur Mazarliri» dégen kitabida némiler sözlen’gen? Diyarimizdiki mazarlarni bir ilmiy tetqiqat derijisige kötürüp tetqiq qilishning ehmiyiti qanchilik? Bu bir ilmiyliki pewqul’adde yuquri esermu yaki hemme adem oqup chüshineleydighan ammibab esermu?  Ishinimenki, dostumning bu esirini tepsiliy tonushturushum bilen, bu suallargha özingiz jawab tapalaysiz.

 

Rahilening  «Uyghur Mazarliri» namliq bu kitabini mundin bir yil ilgiri oqup chiqqqanidim. Kitabni oqup bolup, bir tereptin dostumning Uyghurlarning milliy medeniyitige zich munasiwetlik nahayitimu muhim bir emeliy tetqiqat-tekshürüsh netijisini royapqa chiqarghanliqidin pexirlensem, yene bir tereptin, bu kitabni burunraq oqup baqmighanliqimdin ökündüm. Wahalenki, kitabni oqup bolghandin béri, kitabtiki bezi mezmunlar yadimgha kélip, pat-pat kitabni qolumgha qayta élip waraqlap, u yer, bu yerlirini oquydighan bolup qaldim. Séhirlik yéri shuki, bezi qurlar arisida, dostumning sheyixler bilen paranglishiwatqan, mazarlarning ichilirige kirip kétiwatqan’gha oxshash simalirini körgendek bolimen. Éhtimal, bu méning tessewurumdin bashqa nerse bolmisa kérek, elwette.

 

Hélimu ésimde, bir yili yazliq tetilde Ürümchige qaytqan chéghimda, aditimiz boyiche peqet ikkimizla körüshtuq. Rahiledin néme ishlarni qilip yürgenlikini sorisam,  “Way adishim, men görchi bolup kettim” dep, özining tetqiqat paaliyetlirini shundaq tepsiliy hem qizghinliq bilen sözlep bergenidi. Xotendiki mazarlarni qédirip-tekshürüsh ötmüshini sözlep kélip,  “Sheyixlerdin deslep bir nersilerni sorap bilmek bek qiyin boldi. Kéyinche ularning “ishenchisi”ge ériship, bir nersilerni sözlep béridighan bolghanda, Xoten shiwiside tézrek sözlise, néme dewatqinini toluq angqiralmay, yénimdikilerdin “terjimisi”ni sorap, bek ongaysizlandim hem xijil boldum. Uyghurlarning til medeniyitining özila ajayip zor bayliqken.” dégenidi.

 

Kitabning “Muqeedime”side Rahile özining mazarkeshlik hayatini tilgha élip mundaq yazidu: Mazar üchün desht-chöllerni kezdim, sheyixlerning yigane kepiliride ular bilen uzun söhbetlerde boldum. Chong tiptiki mazar paaliyetlirige xelqning bir ezasi bolup qatniship, ularning yürek sözlirini, héssiyatini tingshidim, chélishish, meddahliq, toxu, qoshqar soqushturush sorunlirida qan‘ghuche hozurlandim….

(« Uyghur Mazarliri », Muqeddime, 2-bet)

Roshenki, « Uyghur Mazarliri » Rahilening japaliq emeliy tekshürüsh netijiliri asasida yézip chiqilghan bir ilmiy eser. Töwende men dostumning bu qimmetlik emgek méwisini bir nechche bölekke bölüp tonushturimen. Aldi bilen, mezkur kitabning “Muqeddimisi”diki mazarlarning türlerge ayrilishi heqqidiki tepsilatlarni qisqiche xulasilep ötimiz; Andin, kitabta tonushturulghan mazarlar heqqide söz achimiz; Axirida, Uyghurlarning milliy medeniyiti, jümlidin diniy étiqadining muhim ipadiliridin biri bolghan Mazar medeniyiti tetqiqatining Uyghurlarning kimlikidilikidiki muhimliqi üstide qisqiche toxtilimiz.

 

1. Uyghur Mazarlirining türliri

 

Rahile Uyghur Mazarlirini mazarda yatqan kishilerning salahiyiti, jinsi we mazarning xaraktérige asasen Islam dini bilen munasiwetlik bolghan mazarlar we islam dini bilen munasiwetsiz bolghan mazarlar dep ikki chong türge bölüp tonushturghan.

 

• Islam dini bilen munasiwetlik bolghan mazarlar töwendikidek besh türge ayrilghan :

 

• Islam dinining diyarimizda tarqilishi üchün töhpe qoshqan xaqanlarning mazarliri. Bundaq mazarlarning dangliqliridin Islam dinini tunji bolup qobul qilghan Qaraxaniylarning Xaqani Sultan Sutuq Bughraxan Maziri, Islam dinini Uyghurlar arisigha kéngeytishke töhpe qoshqan Qaraxaniylar Xani Yüsüp Qadirxan Maziri, Chaghatay Xanliqining Xani Tughluq Tömürxan Maziri qatarliqlar bar.
• Islam shéhitliri mazarliri. Qaraxaniylar islam dinini qobul qilghandin kéyin etraptiki islamlashmighan rayonlargha qarita qoral küchi bilen islamlashturush élip barghan bolup, tümenligen islam leshkerliri urushta shéhit bolghan. Uyghur mazarliri ichide shéhitlar mazarlirining sani eng köp, tesirimu chong. Dangliqliridin Xoten buddistliri bilen bolghan urushta qaza qilghan Qaraxaniylar Xani Eli Arslanxan maziri, Aqsudiki Qirmish Atam Maziri, Turpandiki Elpetta Xojam Maziri qatarliqlar bar.
• Uyghurlar arisida Islam dinini tarqatquchilarning mazarliri. Bu xildiki mazarlarning tarqilishi keng, lékin mazar igilirining hayat paaliyetliri éniqsiz, yerlikte ular toghriliq her xil riwayetler tarqalghan. Dangliqliridin, Qeshqerdiki Imam Rebbane Maziri, Aqsudiki Ayköl Mewlanem Maziri, Korlidiki Rabbin Ata Maziri, Turpandiki Murtuq Xojam, Xizir Xojam, Qumuldiki Qebis Xojam, Ghuljidiki Sultan Uweyis Maziri qatarliqlar bar.
• Diyarimizdiki dangliq Xoja we Sopilarning mazarliri. Dangliqliridin Apaq Xoja Maziri, Xoja Muhemmet Shérip Maziri, Ershidin Xoja Maziri qatarliqlar bar.
• Islam Shie mezhipining dangliq imamliri we ewliyalarning mazarliri. Bu mazarlarning igiliri islam dini tarixida meydan’gha kelgen ewliyalar we ularning ewladliri, Islam Shie mezhipining dangliq imamliri. Emeliyette bu kishiler Shinjanggha kélip baqqan emes. Bu xildiki mazarlar ichide dangliqliridin Xotendiki Imam Jeifiri Sadiq, Imam Jeifiri Tebran, Imam Ghezzali, Imam Mehdi Axirzaman, Imam Musa Kazim, Töt Imam Maziri qatarliq Islam Shie mezhipidiki 12 Imamgha munasiwetlik mazarlar, Yekendiki Chilten Maziri qatarliqlar bar.

 

2)  Islam dini bilen munasiwetsiz mazarlar.

Bu türdiki mazarlarning bir qismi Islam dini bilen munasiwetsiz bolup, mazar igilirining köpinchisi tariximizda ötken maddiy we meniwiy medeniyetning yaratquchiliri. Yene bir qismi deslep qurulghanda islam dini bilen munasiwetsiz bolsimu, waqitning ötüshi bilen bara-bara diniy tüs alghan. Bularni töwendikidek bir nechche türge ayrish mumkin :

 

• Dangliq Uyghur alimlirining mazarliri. Bu mazarlar Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin meydan’gha kelgen dangliq kishilerning mazarlirini körsitidu. Mesilen, Mehmud Qeshqeri, Yüsüp Xas Hajip, Amannisaxan, Aqsudiki Haji Xarabati, Xotendiki Elami Elawiddin Muhemmet Xoteni, Üchturpandiki Imam Shakir, Ghuljidiki Yüsüp Sekkaki qatarliq dangliq Uyghur alimliri we shairlirining mazarliri.
• Dangliq qehrimanlarning mazarliri. Qehrimanlargha choqunush Uyghurlar Islam dinini qobul qilishtin burunla bar bolghan bir xil en’ene bolup, dangliq qehriman shexslerning mazarliqliri bolghan. Kéyinche, bu xildiki mazarlar islamlashturulup, islam qehrimanlirigha aylandurulghan. Alayli, Xoten Lop nahiyisidiki Siyawush Maziri.
• Melum kesip pirlirining mazarliri. Bu türdiki mazarlarning namliri mazar igilirining hayat waqtida shughullan’ghan kespi yaki melum jehettiki iqtidarige asasen qoyulghan. Alayli, Turpan, Qeshqerlerdiki sögel késilige dawa dep qaralghan Sögel Xojam Maziri, Turpandiki Chish Aghriqi Xojam Maziri, Qoychi Atam Maziri, Toqsundiki ayallarning köksi aghriqigha dawa dep qaralghan Qizil Emchek Xojam Maziri, Kuchadiki Chéchek Anam Maziri, Qilich Atam Maziri, Xoten, Aqsu qatarliq jaylardiki sen’etkarlar piri dep qaralghan Qemburulla Maziri qatarliqlar.
• Ayallargha xas bolghan mazarlar. Bu türdiki mazarlar ayallarning ismi bilen yaki ayallargha munasiwetlik namlar bilen atalghan bolup, beziliri tarixtiki réal shexislerdur, mesilen, Qaraxaniylar jemetige mensup bolghan Buwi Meryem Xénim, Nur Elanurxan Xénim, Mehmud Qeshqerining anisi Buwi Rabiye Xénim qatarliqlar ; Yene beziliri toqulma shexislerdur, alayli,Yekendik süt Pashim, Bügürdiki Qara Chach Anam qatarliqlar.
• Budda dinining muqeddes jayliridin özgergen mazarlar. Bu türdiki mazarlarning wekilliridin Turpandiki Tuyuq Xojam, Xotendiki Kohmarim, Kepter Mazar qatarliqlar bar.
• Haywan, ösümlük namliri bilen atalghan mazarlar. Bu xildiki mazarlarning shekillinishi Uyghurlarning shaman étiqadi bilen munasiwetlik bolup, kéyin riwayet wastisi bilen islamlashturulghan. Alayli, Xotenning Lop nahiyisidiki Üjme Mazar, Guma nahiyisidiki Ghaz Xojam, Chira nahiyisidiki Lachin Xojam, Pichandiki Aq térek Xojam, Yekendiki Xoraz Xojam qatarliqlar.

 

Diyarimizdiki mazarlarni yuquriqidek inchike türlerge ayrish arqiliq, Rahile Uyghurlar tarixida zor tesir qozghighan Qaraxaniylar Xan jemeti ezaliri, dangliq Xojilar we Islam shéhitliridin bashqa, yene bashqa shekildiki nurghun mazarlarning mewjutliqini körsitip bergen.

 

Rahile mazar paaliyitining meydan’gha kélishi heqqide toxtilip, bu jehettiki ijtimaiy, diniy

we pisxik amillarni bir nechche nuqtigha bölüp chüshendürgen. Men bu nuqtilarni töwendikidek ikki terepke yighinchaqlidim:

Birinchi, mazar Uyghurlar ilgiri étiqad qilghan bashqa dinlarning yughurulma soruni bolup, mazargha tiwinish paaliyetliride shaman we budda dinlirining islamlashturulghan téwinish adetliri, murasim shekilliri saqlan’ghan.

 

Uyghurlar özlirining qebilichilik dewride eng deslep börini özige ejdad we qoghdighuchi Ilah hésablighan. Kéyinche qebile ichidiki batur qebile bashliqliri we urush qehrimanliri hörmetlinip, ular ölgendin kéyin ularning rohi qebilining hémayichisige aylan’ghan. Bu hal tedirijiy dawam étip, ejdadlargha étiqad qilidighan haletke özgergen. Bu xil ejdad étiqadi Uyghurlar Budda dinigha étiqad qilghan dewirlerde mewjut bolupla qalmastin, Uyghurlar Islam dinini qobul qilghandin kéyinmu dawamlashqan we kéyinki mazar tawapining shekillinishide muhim rol oynighan. Islam dini Uyghurlar arisigha tarqalghandin kéyin, xelqning himayichi, qoghdighuchi Ilahqa tiwinishtek pisxikiliq éhtiyaji islamlashqan mazar tawapida qandurulghan. Her xil namdiki Ilahlar, mesilen,  Mol-hosul Ilahi, Tughut Ilahi, Bayliq Ilahi dégendek her xil Ilahlar riwayet wastisi bilen Islam dinigha  munasiwetleshtürülüp, Islam dini muhitida dawamliq mewjut bolup turush imkaniyitge ige bolghan ; Bezi budda muqeddesgahliri Islam riwayetliri arqiliq Islam mazarlirigha özgertilgen ; Yerliklerdiki térilghudin burun yaki küzlük yighimdin kéyin ötküzülidighan déhqanchiliqqa munasiwetlik ammiwiy tawap paaliyetliri, mazarlarda qan qilish, mazarlargha tugh baghlash, chiraq yéqish, mazarlardiki bulaq, tash we derexlerge téwinish qatarliq shaman dinining murasim adetliri mazarlarda dawamlishish imkaniyitini tapqan. Islam dinining tesiri bilen mazar kishilerning qelbide bulghashqa bolmaydighan “muqeddes” diniy paaliyet sorunigha aylan’ghan.

 

Ikkinchi, “Pir” qarishi we “Wastichi”lik idiyisi mazarlargha téwinishning mewjut bolup turushining meniwiy asasi bolghan.

 

Islam dinini qobul qilishtin ilgiri, Uyghurlar étiqad qilghan herqandaq dinning melum  konkért tiwinish obyéktliri bolghan. Islam dinida herqandaq bir mewjut nersige choqunush men’i qilin’ghan bolghachqa, Uyghurlar Islam dinini qobul qilghandin kéyin, özlirining esliy étiqad qarishini islamlashturushqa yol izdigen. Shuning bilen eslidila xelq ichide mewjut bolghan “Pir” étiqadini Islam dinining shie mezhipidiki “Imam” étiqadi bilen birleshtürgen. Rahile bu yerde bir nuqtini alahide tekitlep ötken, yeni Islam dini Shie mezhipidikilerning qarishiche, Imamlar adettiki kishilerdin üstün turidighan Ilahliqqa ige bolup, ular ademler bilen Alla otturisidiki wastichidur. Bu xil qarash konkért shekilge ige bolghan ejdad, pirlar qebrilirige we butlargha téwinip, shu arqiliq özlirining arzu-isteklirini munasiwetlik Ilahlargha yetküzüp adetlen’gen Uyghurlar üchün zor jelp qilish küchige ige bolghan. Xotendiki Imamlar mazarlirining we diyarimizdiki shéhitlar mazarlirining köplep meydan’gha kélishini ene shu xil qarashtin ayrip qarighili bolmaydu.

 

Yighinchaqlighanda, Uyghurlar özlirining jughrapiyilik orun alahidiliki seweblik yeni sherq bilen gherbni tutashturidighan qedimki yipek yoli tüginige jaylashqan bolghachqa, her xil din we medeniyetlerning tesirige uchrap turghan. Lékin her waqit özining medeniyet xasliqini saqlashqa tiriship, sirttin kelgen medeniyetni özlirining her xil éhtiyajigha maslashturghan. Uyghurlar arisida xéli keng dairide omumlashqan mazargha téwinish medeniyitini tetqiq qilish Uyghurlarning medeniyet tarixi tetqiqatidiki muhim folklor amili hésablinidu.

 

2. Uyghur Mazarliri

 

Rahile bu kitabta özining asasen diyarimizning jenubiy qismidiki we Turpan wilayitidiki mazarlarni tekshürüp tetqiq qilish  bilen cheklen’genlikini tekitligen. Kitabning munderijisige jem’iy 86 Mazar kirgüzülgen bolup, her bir mazar tepsiliy tonushturulghan. Bu mazarlardin biri « Dölet derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun » , on biri  «Aptonom rayon derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun» , biri «Wilayet derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun », on sekkizi «Nahiye we Sheher derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun »  bolup, jem’iy 31 mazar oxshimighan derijide « Nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orun » qatarigha kirgüzülgen. Bular töwendikiche:

 

Dölet derijilik:

Apaq Xoja Maziri

 

Aptonom Rayon derijilik:

1. Sultan Sutuq Bughraxan Maziri
2. Mehmud Qeshqeri Maziri
3. Yüsüp Xas Hajip Maziri
4. Altunluq Maziri
5. Abduraxman Wang Maziri
6. Baghdad Maziri
7. Xizir Xoja Maziri
8. Yette Qizlirim Maziri (Pichan nahiyiside)
9. Tughluq Tömürxan Maziri
10. Sultan Uweysxan Maziri
11. Xunxay Maziri

 

Wilayet, Nahiye we Sheher derijilik:

1. Jay Penchim Maziri
2. Buwi Meryem Xénim Maziri
3. Imam Rabbani Maziri
4. Chilten Maziri
5. Xoja Ming Döng Maziri
6. Zunglang Maziri
7. Qizilchi Maziri
8. Shéhitdöng Maziri
9. Kuhmarim Maziri
10. Imam Asim Maziri
11. Imami Epteh Maziri
12. Imami Esker Maziri
13. Imam Jeifiri Sadiq Maziri
14. Qirmish Atam Maziri
15. Tilmish Atam Maziri
16. Sultanim Mehmud Buzukwar Qedimiy Qebrigahliqi
17. Yette Qizlirim Maziri (Üchturpanda)
18. Tuyuq Xojam Maziri
19. Qeys Xojam Maziri

 

Alahide tekitlep ötüshke erziydighan bir nuqta bar, u bolsimu, kitabning munderijiside 86 mazarning ismi bérilgen, lékin kitabta tilgha élin’ghan mazarlarning sani buningdin xélila köp, yeni Rahile her bir serlewhide bir mazarni tepsiliy tonushturushtin bashqa, köp hallarda shu  mazarning etrapidiki bir qisim tarixiy qurulushlar jümlidin etrapidiki kichik mazarlar heqqidimu qisqiche uchur bérish arqiliq, kitabxanlarni téximu köp melumatlar bilen teminligen. Qoshumche tilgha élin’ghan bu mazarlar gerche inchike tonushturulmighan bolsimu, lékin diyarimizdiki  mazarlarning omumiy sitatistikiliq melumatigha ige bolushta muhim rol oynaydu.

 

Rahile eskertip ötkendek, Uyghur mazarlirining köpinchisining tezkirisi yoq, barliriningmu riwayet tüsi qoyuq. Shunga u mazar tarixigha ait bayanlarda özi toplighan riwayetlerni asasen kirgüzgen. Rahile mundaq dep yazidu: “Riwayet chin menidiki tarix emes, emma u mazar üstidiki tetqiqatta bizni qimmetlik yip uchi bilen teminleydu” (“Muqeddime”, 3-bet). Mezkur kitabqa kirgüzülgen riwayetler heqiqetenmu köp hem tolimu qiziqarliq.  Men kitabni tunji qétim qolumgha élip, bir nechche mazarning tonushturulishini oqupla, bir tereptin, Mazarlarning ilmiy yosunda inchike, séstimiliq tonushturulishidin söyünsem,  yene bir tereptin, her bir Mazargha munasiwetlik riwayetler xuddi baliliq chaghlirimda rehmetlik apam éytip béridighan  “Ming Bir Kéche” hékayiliridek qiziqishimni zoraytqanidi. Méningche bu kitabni Uyghur mazarlirigha munasiwetlik kichik riwayetler toplimi dések ashuriwetken bolmaymiz.

 

Rahile her bir mazarni tonushturghanda aldi bilen shu mazarning jughrapiyilik orni, qurulghan waqti, teweliki yeni mazar ismining kélish menbesi, mazarning qurulush alahidiliki, mazarda élip bérilidighan téwinish paaliyetliri qatarliq mezmunlarni etrapliq bayan qilghan. Töwende biz mushu alahidilikler bilen tepsiliyrek tonushup öteyli:

 

• Jughrapiyilik orni we qurulush alahidilikliri

Her bir Mazarning tonushturulishida aldi bilen mazarning jughrapiyilik jaylishishi,

xeritidiki orni, kölimi, sirtqi shekli, ichki qurulush alahidilikliri, mazar öz ichige alghan terkipler, jümlidin meschit, yataq, hoyla, meqberiler sözlen’gen. Andin shu mazargha munasiwetlik tarixiy melumatlar bérilgen.

 

• Teweliki

Her bir mazarning tonushturulishidiki ikkinchi qedem shu mazarning qachan, kim üchün qurulghanliqi, mazar ismining kélish menbesini aydinglashturush bolghan. Mazarlarning qachan qurulghanliqi toghrisida, xuddi Rahile tekitlep ötkendek, köp sandiki mazarlarning yézip qaldurulghan tezkirisi bolmighachqa, xelq arisidiki riwayetler asasliq menbe qilin’ghan. Mazar atlirining qandaq qoyulghanliqighigha kelsek, bezi ismlar éniq hem delillik bolsimu, beziliri riwayet asasida chüshendürülgen, yeni bezide shu tupraqta rast yashap ötken ademlerning yaki shu yerde shéhit bolghanlarning ismi bilen atalghan bolsa, bezide u yerge ayaq basmighan ademlerning ismi boyiche atalghan. Yene bezi mazarlarning ismi melum bir riwayetke yaki etrapidiki muhitqa we yaki téwinishtiki melum konkirt ehtiyajlargha asasen qoyulghan.

 

• Mazar qurulushi

Rahile mazarlarning qurulush ehwali we hüner-sen’et  alahidiliklirini yeni qurulush

uslubi, kölimi, qurulushta ishlitilgen matériyallar, yasilish uslubi we neqish-bézeklerni inchikilik bilen tepsiliy tonushturghan. Bu arqiliq Uyghur mazarlirining diyarimizning en’eniwi binakarliq hüner-sen’iti tarixini tetqiq qilishta muhim tarixiy matériyal qimmitige ige ikenlikini yorutup bergen. Rahile yene her bir mazarning yéqinqi zaman tarixida rimont qilinish yaki chéqilish ehwalliri heqqidimu tepsiliy bayanlarni bérip, tebiiy kilimat özgirishi, yer tewresh qatarliq tebiiy apatlerdin bashqa, medeniyet zor inqilawida weyranchiliqqa uchrash, éghir derijide buzulush, asrap-qoghdash yéterlik bolmasliq, rimont qilinmasliqtek  her xil emeliy seweblernimu tonushturghan.

 

• Mazardiki paaliyetler.

Mazarlarning kishiler téwinidighan muqeddesgah bolup mewjut bolup turishi emeliyette Uyghurlarning mustehkem diniy étiqadining namayendilirining biridur. Rahile her bir mazarni tonushturghanda shu mazarda élip bérilidighan paaliyetlernimu bayan qilghan.  Bu bayanlardin shuni bileleymizki, mazarlar yerlik ahaliler üchünla emes, belki yiraq-yéqindiki xoshna nahiye-kentlerdiki kishilerning hetta ichkiri ölkilerdin kelgen Tungganlarningmu ulughlarni yad étip tawab qilidighan, chong-kichik kölemdiki diniy paaliyetlerni élip baridighan, héyt-ayemlerde héyit namizini oquydighan, milliy tenterbiye we köngül échish paaliyetliri élip baridighan bir muhim ammiwiy sorun’gha aylan’ghan. Köp sandiki mazarlarning yénida meschitler bolghachqa, besh waq namazdin bashqa, bezide jüme namazliriningmu oqulup turulishi, mazarda nezir-chiragh qilinip, dua-tekbir, tilawetler oqulushi, hem yene hajetmenlerning mazarlargha kélip, késelliklerge shipa tilesh, baliliq bolushni tilesh, öy-ochaqliq bolushni tilesh dégendek her xil konkirt hajetlerni tilep tawap qilishlirigha oxshash türlük paaliyetler bilen mazarlar chölderep qalmay, nechche yüz yillardin béri Uyghurlarning ijtimaiy turmushining bir terkiwiy qismi bolup mewjut bolup turghan.

 

• Tarixiy melumatlar we paydilinish menbesi

Rahile her bir mazarni tonushturghanda, munasiwetlik tarixiy melumatlarnimu qisqiche

bayan qilghan  bolup, Uyghur xanliqlirining tarixi, muhim shexisler heqqidiki qisseler, Budda dini bilen Islam dini muritliri arisidiki jengler qatarliqlargha ait mezmunlar oqurmenlerni ixcham, méghizliq tarix bilimliri bilen teminleydu.  Bu nuqtida Rahile yene bezi xata melumatlargha ilmiy deliller arqiliq tüzitish bergen.

 

Rahilening bu kitabni yézishta paydilan’ghan matériyalliridin söz échishqa toghra kelse, Rahile köp qétim tekrarlighandek, mazarlargha munasiwetlik yazma matériyallar yoq déyerlik bolup, kitabta  “Tewarixi Mussiqiyyun” (73-bet), “Udun-Qeshqer Tezkirisi” (159-bet),   “Shinjangning Xeritilik Tezkirisi” (240-bet), “Shejere’i Türk” we “Tarixiy Reshidi” (260-bet), qatarliq menbeler peqet sanaqliq bir nechche qétimla tilgha élin’ghan. Resimlerni tallashta, Rahile özining “Uyghur Mazar-Meschitliridin körünüshler” lerdinmu paydilan’ghanliqini éytqan. Lékin mutleq köp qisim tarixiy melumatlarning kélish menbeliri asasen “ Riwayetlerdin qarighanda”, “ Sheyixning éytishiche”, “Tarixiy menbelerde körsitilishiche” dep élin’ghan. Kitabqa paydilan’ghan matériyallar tizimliki bérilmigen.  Elwette, bu hal éhtimal Uyghur Mazarliri toghrisida mexsus tetqiqat élip barghuchilar üchün bir boshluq hésablinishi mumkin, lékin manga oxshash adettiki oqurmenlerge tesiri bolmaydu dep oylaymen.

 

3. « Uyghur Mazarliri» ning muhimliqi

 

Axirqi bu nuqtida men köp chüshendürüsh artuqche bolsa kérek dep oylaymen. Chünki

«Uyghur Mazarliri » dégen bu kitabning muhim bir ilmiy eser ikenliki muresse telep qilmaydu. Roshenki, xelqimizning milliy medeniyiti, jümlidin diniy étiqadining muhim ipadiliridin biri bolghan mazar medeniyiti tetqiqati Uyghurlarning kimlik alahidilikliri tetqiqatidiki muhim terkiplerning biridur. Diyarimizdiki mazarlarni ilmiy yosunda tetqiq qilish Uyghurlarning ötmüshi we bügünige, diniy étiqadigha, qisqisi insaniy heq-hoquqlirigha qilin’ghan hörmettur. Shuning üchünmu, « Uyghur Mazarliri » Uyghur tarixidiki töhpikar eserler qatarida sanilishqa heqliq bir nadir eserdur.

Dostum Rahilening japaliq emgikining mehsuli bolghan « Uyghur Mazarliri » namliq kitabi toghrisidiki tepsiliy  tonushturushumni oqughandin kéyin, éhtimal sizde bu kitabni bir oqup chiqish, hetta manga oxshashla, ana diyarimizdiki shu mazarlarni bir körüp kélish istiki tughulghan bolushi mumkin. Shexsen men dostumning bu kitabini bir qimmetlik sayahet yétekchilik kitabi qatarida qolumda kötürüp, kitabtiki  mazarlarning birini qoymay ziyaret qilalighan bolsam, dégen arzudimen.  Bizde “Tiliseng taparsen” dégen gep barghu. Ulugh Ramizan künliridiki tileklirim ijabet bolsun. Ulugh Alla, dostum Rahileni öz panahingda saqlighaysen! Dostum Rahile bilen yéqin kelgüside aman-ésen körüshüshke nésip qilghaysen!

 

 

Jenve, 2019-yili 30-may.

 

 

 

Izahat:

Mezkur maqalining ünlik nusxisigha kitabtiki ikki mazarning tonushturulishi toluq kirgüzüldi.

Jenwe, 2019- yili 30- may.