Basının Gündem Oluşturma İşlevi Bağlamında

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin İlanı Karşısında Türkiye’deki İktidar Yanlısı Basının Tutumu* 

Özet: Doğu Türkistan konusunda Türkiye’de oldukça etkili bir kamuoyu mevcuttur. Bunun temeli oldukça eskidir. Bu bağlamda, 1933 yılında ilan edilen Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’ne Türkiye basınının yaklaşımı oldukça dikkat çekicidir ve Türkiye’deki Doğu Türkistan kamuoyunun oluşumunu anlamak bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler: Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, Dış Türkler, Basının Gündem Oluşturma İşlevi, Cumhuriyet Gazetesi, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi

Giriş:

“Bundan yirmi sene evvel Kâşgar’da İslam olduğu buralarda bilinmez idi. Şimdi efkâr-ı umumiye onlarla ittihada çalışıyor.”

Namık Kemal[1]

Her ne kadar Osmanlı döneminde Türkistan ile bağlantılar tamamen kesilmemiş, özellikle hac nedeniyle iki coğrafya insanı arasındaki irtibat devam etmişse de, Türkiye’de Orta Asya kamuoyunun oluşumunun başlangıcının 19. yüzyıl ortaları olduğu söylenebilir. Bunun en önemli nedenlerinden biri, günlük basın olgusunun ortaya çıkışı ve Orta Asya ile gündem oluşturmadaki rolüdür.

Gazeteler en eski kitle iletişim araçlarıdır. İlk ortaya çıkışlarından bugüne kadar da kendine özgü üstünlüğünü korumaktadır. Gazetelerin bu üstünlüğü diğer kitle iletişim araçlarına göre daha çok bilgi verip daha kalıcı olmalarından kaynaklanmaktadır.[2]

Bireyler, dünyada yaşanan gelişmelerle ilgili olarak çoğunlukla yalnızca kendilerine ulaşan bilgilerle yetinmek zorunda kalmakta, olayların başka boyutları ve arka planından doğrudan haberdar olma imkânından yoksun bulunmaktadırlar.[3] Ortaya çıkan bu boşluğu ise büyük ölçüde kitle iletişim araçları doldurmaktadır.[4] Dolayısıyla, basının bir olayı sayfalarına taşıyıp taşımaması, taşımışsa konuyu hangi boyutta ve hangi bakış açısından ele aldığı önemli hâle gelmektedir. Basının bu işlevine ise “gündem oluşturma işlevi” adı verilmektedir.

İlk kez Maxwell E. McCombs ve Donald L. Shaw tarafından ortaya konulan “Gündem Oluşturma Kuramı”[5] siyasal, ekonomik, aktüel vb. konularda toplumun neyi, ne kadar bilmesi gerektiğine basın organlarının karar verdiği öngörüsüne dayanmaktadır. Çünkü, milyonlarca okuyucu ve izleyicinin, kendilerine hiç sunulmamış bir ürünü talep etmeleri mümkün değildir.[6] Basın bu boşluğu gündem oluşturma gücü yoluyla doldurmakta ve hedef kitleye neyi, ne kadar bilmesi ve talep etmesi gerektiğini söylemektedir.

Basının gündem oluşturma işlevinin üç temel öğesi olduğu söylenebilir: “Konulaştırma”, “önemsetme” ve “anlamlandırma”.

Basının ideolojik tutumu, dünyaya bakış tarzı bir tarafta tutulsa bile, çevremizde ve dünyada her gün yaşanan pek çok olay ve olgunun tümünün yansıtılması mümkün değildir. Bu karmaşık olaylar, en aza ve algılanabilecek bir düzeye indirgenmelidir. Dolayısıyla basın, önemli konuları seçerek, -konulaştırarak- ele almak ve hedef kitleye yansıtmak durumundadır. Bu eylem ise, bir önemsetme ve anlamlandırma olgusunu da beraberinde getirir.

“Önemsetme”, bazı konulara ilgi gösterip bazılarına göstermemek yoluyla bireylerin değerlendirme ölçütlerini değiştirme olarak tanımlanabilir.[7]“Anlamlandırma” ise, kendimizi ve dış dünyayı nasıl yorumlayacağımızı ifade eder.[8] Dolayısıyla konulaştırma yoluyla, her gün çevremizde olup biten sayısız haberlerden hangilerinin seçilmesi, hangi konulardan haberdar olunmasına karar verilirken, önemsetme yoluyla ne üzerinde düşünülmesi ve konuşulması gerektiğine belirlenmiş olmaktadır.[9] Anlamlandırma yoluyla da, dünyada nelerin yaşandığı, bunlardan hangisinin daha önemli olduğu, doğru ya da yanlışlığı, büyük ölçüde, kitle iletişim araçları tarafından tanımlanmaktadır.[10] Bu ise hedef kitlenin dünyayı algılayış biçimlerini etkilemekte,[11] basına, çeşitli çıkar grupları ve siyasal odakların kararları üzerinde etkide bulunma imkânı vermektedir.[12]

Bu araçlara ulaşamayan bireyler bile, ulaşabilenlerin mesajları kendilerine ya da ortama aktarmaları sonucu, dolaylı da olsa yine kitle iletişim araçlarından etkilenmektedirler. Bu nedenle, kitle iletişim araçları siyasal hayatın vazgeçilmez öğelerinden biri hâlini alarak[13] “dördüncü kuvvet” olma konumu kazanmıştır. Bu araçlar, bütün eksikliklerine karşın insana yönelik, toplumu başka türlü haberdar olamayacağı konularda bilgilendiren, “katılımcı politikayla iç içe” bir yapı niteliği kazanmıştır.[14]

Doğu Türkistan

Doğu Türkistan, Çin Halk Cumhuriyeti’nin güney batı bölümünde yer alan bölgenin adıdır. Batıda Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan, güneyde Afganistan, Keşmir yoluyla Pakistan ve Hindistan, doğuda Çin’e bağlı Tibet ve Kansu bölgeleri, kuzeyde ise Moğolistan ile komşudur. 1759 tarihine kadar çeşitli Türk hanedanlıkları tarafından yönetilen ülke, bu tarihte Mançu-Çin kuvvetlerince işgal edildi. Bu işgalden sonra ilk bağımsız devlet, “Kaşgarya” adıyla 1867 yılında kuruldu. Yakup Han Bedevlet liderliğindeki bu yeni siyasal oluşum, dönemin üç önemli gücü; İngiltere, Rusya ve Osmanlı Devleti tarafından tanındı.[15]

Ancak, bu bağımsızlık uzun sürmedi. Devletin ömrü, Yakup Han’ın ömrüyle sınırlı kaldı ve Doğu Türkistan 1878 yılında ikinci Mançu-Çin işgaline uğradı.

Bu ikinci işgal dönemi Doğu Türkistan tarihi açısından bir dönüm noktası oldu. 1884 yılında, ülkeni adı “yeni topraklar” anlamına gelen “Hsin-ciyang”a [Çince okunuşu “Şincan”, İngilizce yazılışı ile “Xinjiang (Sinkiang)] çevrildi.[16]

Doğu Türkistan, 20. yüzyılda da iki kez bağımsızlık elde etmiştir. Ancak, 1933 ve 1944 yıllarında sağlanan bu bağımsızlık dönemleri de uzun sürmemiş; ilki Sovyetler Birliği, ikincisi de Çin Kızıl Ordusu tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Bu çalışmada, bu devletlerden ilki olan 1933 tarihli “Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti” dönemindeki Türkiye-Doğu Türkistan ilişkileri ele alınmaya çalışacak, özellikle basının gündem oluşturma işlevi bağlamında bu gelişmenin kamuoyuna aktarımı ve bugün Türkiye’de var olan Doğu Türkistan algısına etkisi üzerinde durulacaktır.. Bu konuda da, devrin siyasal bakış açısını daha iyi ortaya koyabilmek açısından, o dönemde iktidara yakın bir politika izleyen Cumhuriyet ile dönemin iktidar partisinin resmî yayın organı olan[17] Hakimiyet-i Milliye’den yararlanılmıştır.

Türkiye-Türkistan İlişkilerinin Geçmişi

1867 yılında kurulan Kaşgarya Devleti, ilk icraatlarından biri olarak Osmanlı Devleti ile ilişki kurmuş; İstanbul’a bir elçi göndererek padişah Abdulaziz’e bağlılığını bildirmiş[18] ve onun adına hutbe okutarak para bastırmıştır.[19]

Bunun üzerine Osmanlı Devleti, 1875 yılında başkent Kaşgar’a askeri uzman ve malzeme göndermiştir. Kendisini Osmanlı Devleti’ne bağlı bir emir ilân eden Yakup Han, İstanbul’dan gelen subayların da yardımıyla, 40.000 kişilik düzenli ve disiplinli bir ordu meydana getirmiştir.[20] Kaşgarya ile Osmanlı Devleti arasındaki bu ilişki Yakup Han’ın ölümüne kadar devam etmiştir.[21]

Her ne kadar Türkiye ve Doğu Türkistan Türkleri arasındaki ilişkiler, ikinci Mançu-Çin işgali nedeniyle kesintiye uğramışsa da, tamamen sona ermemiştir.Bunun başlıca nedenlerinden birinin II. Abdülhamit’in “İslam Birliği” politikası olduğu söylenebilir.[22] Bunun sonucu olarak, Kaşgar, Hive, Buhara gibi merkezlerle bağlantı artmış, gazetelerde bu bölgelerle ilgili daha çok haber yayınlanmaya başlamıştır. Bu dönemde ortaya çıkan ilginin bir sonucu olarak Osmanlı Devleti dışında yaşayan Türkler hakkında kitapların da basılmaya başladığı görülmektedir. Bu kitaplar arasında Arminius Wambery’nin, “Bir Sahte Dervişin Asya-yı Vusta’da Seyahati” (1878); Mehmed Emin Efendi’nin “İstanbul’dan Asya-yı Vüsta’ya Seyahat” (1878) ve Mehmed Âtıf’ın “Kaşgar Tarihi” (1884) adlı eserlerini sayabiliriz.[23] Kafkasya’dan Orta Asya’ya kadar “Türkler”in yaşadıkları yerlere düzenlenen seyahatlerdeki gözlemlerden yola çıkılarak hazırlanan bu eserlerde, kimi abartılı ve efsanevi bilgilere de yer veriliyor, bu bölgelerin Türklerin geçmişteki görkemli tarihlerini barındırdığı anlatılarak kamuoyunun ilgisini uyandıracak bir tutum sergileniyordu. Böylece, kamuoyu ilgisinin bir sonucu olarak bölgeye gerçekleştirilen seyahatler sırasında edinilen bilgiler kitaplaştırılıyor ve kamuoyu oluşumunu hızlandırıcı bir etki yaratıyordu.

Aynı şekilde İttihat ve Terakki döneminde de Doğu Türkistan’a özel bir ilgi gösterildiği görülmektedir. Örneğin, Habibzade Ahmed Kemal, 1913 yılında, “Çin egemenliği altındaki Doğu Türkistan’ın dünyaya ve dünyadaki gelişmelere kapalı” halkına, “yeni bir hayatın çağrısını iletmek, onların bu ‘yeni hayat’a geçişlerine yardımcı olmak” amacıyla bir grup arkadaşıyla birlikte İttihad ve Terakki tarafından Doğu Türkistan’a gönderilmiştir.[24] Öyle ki Enver Paşa da, Orta Asya hayatı sırasında Doğu Türkistan’a özel bir önem vermiş, bölgeyi siyasal faaliyetleri kapsamına almıştır.[25]

Yine bu dönemde sonraki yıllarda Doğu Türkistan Eyalet Hükümeti’nin başkanı olacak olan Mesut Sabri Baykozi de eğitimini Türkiye’de tamamlayarak geri dönecektir.[26] 1933 yılında kurulan Cumhuriyetin başbakanı olan Sabit Damolla da Türkiye’de eğitim gören Doğu Türkistanlılardan biriydi.[27] Bu arada yine, 1933 ve 1944 bağımsızlık mücadeleleri sırasında önemli görevlerde bulunmuş olan Mehmed Emin İslami de, 20. yüzyıl ortalarına kadar meydana gelen bağımsızlık hareketlerinde Türkiye’de eğitim gören Doğu Türkistanlı öğrencilerin önemli katkıları olduğunu söylemektedir.[28]

Ele Alınan Dönemde Türkiye’nin Dış Türklere Bakışı

Cumhuriyetin ilanından sonra yeni Türkiye’nin kurucularının asıl hedefi, yeni durumun ortaya çıkardığı uluslar arası sorunları çözümleme ve ülkeyi istikrarlı bir düzene oturtma amacı olmuştur. Bu istikrar sağlandıktan sonra da, “yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesi dış politikanın esası olarak kabul edilmiş,[29]ülkeyi “yeni maceralara sürükleyebilecek davranışlardan daima kaçınılmıştır.”[30]

Ancak dönemin bu resmi dış politika anlayışına rağmen, dış Türklere ayrı bir önem verildiği görülmektedir. Örneğin 12 Kasım 1934 tarihinde İçişleri Bakanı Şükrü Kaya TBMM’de yaptığı konuşmada, Balkan Türklerinin dışında “diğer yerlerde de Türk ırkına mensup 20-30 milyon Türk [olduğunu]”[31] söylüyordu.  Kaya’ya göre, “bugün Türkiye Türkleri ve TBMM ve onun hükûmeti hariçteki bütün insanlıkla, insanî hareketlerle alâkadâr olduğu gibi, tabiî kendi kardeşleri Türklerle de alâkadârdır.” Hatta, “bugünkü Türklerin (Türkiye Türklerinin), başka memleketlerin kendilerine olan dostluklarını, orada bulunan Türklere yaptıkları muamelerile ölçtüklerini söylersem, zannederim ki Türk milletinin ve BMM’nin hissiyatına tamamen tercüman olurum” diyerek, dış Türkler konusunun Cumhuriyet Hükümetinin dış politikasında önemli bir parametre olduğunu ifade etmektedir.[32] Bu noktada dikkat çeken bir başka konuşma da Mustafa Kemal’e aittir. 1933 yılında yaptığı bu konuşmada Atatürk şunları söylemektedir:

“Bugün Sovyetler Birliği dostumuzdur, komşumuzdur, müttefikimizdir. Bu dostluğa ihtiyacımız vardır. Fakat yarın ne olacağını kimse bugünden kestiremez. Tıpkı Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir, ufalanabilir. Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avuçlarından kaçabilir. İşte o zaman Türkiye ne yapacağını bilmelidir. Bizim için bu dostumuzun idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak yalnız o günü susup beklemek değildir. Hazırlanmak lâzımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Dil bir köprüdür… İnanç bir köprüdür… Tarih bir köprüdür…

Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Onların bize yaklaşmasını bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklaşmamız gerekli…”[33]

Daha da önemlisi yukarıya alıntılanan bu sözler Mustafa Kemal’in yalnızca o tarihte ortaya çıkmış, o güne özgü bir yaklaşımı da değildir. Dış Türkler için, “sahip çıkmaya hazır olmalıyız” diyen Atatürk, onlarla ilgilenmeyi aynı zamanda Türkiye’nin ulusal çıkarları açısından da zorunlu görüyordu. Öyle ki henüz Cumhuriyet ilan edilmeden önce, 21 Aralık 1921’de TBMM Başkanı sıfatı ile, dönemin Milli Müdafaa Vekili Fevzi (Çakmak) Paşa’ya kendi el yazısıyla gönderdiği bir talimatta bu durum açıkça görülmektedir.

Afgan Ordusunun yeniden düzenlenmesi için bir subay heyetinin oraya gönderilmesi konusunun da ele alındığı talimat, “…Asya-yı Vusta’da emrimize amade kuvvetli bir orduya malik olmamız hususu[nu] oldukça temin et[mek] ve dolayısıyla her icab ettiği anda Anavatanı gavail-i harbten siyanet için … bir vasıta elde et[mek]” için yazılmıştı. Dönemin dış politika anlayışını ortaya koyan önemli bir belge sayılabilecek bu talimata göre, gönderilecek subay heyetinin seçilmesinde ilk dikkat edilecek nokta onların”…[kendilerini] gerek Afgan, gerek Türkistan ve Buhara ahali ve askerlerine fevkalâde sevdirecek” kimselerden seçilmesidir. Daha da önemlisi Mustafa Kemal’in “Afganistan müdüran-ı umuru haric-i entrikalar sayesinde İslamiyet ve Türklüğün menafiine mugayir bir surette hareket etmeye hazırlandıkları takdirde heyetimizin bu suretle hareketlerine mani olabilecek ve İslâm ve Türk menafiine hâdim bir Afgan hizni mevki-i iktidara getirebilecek kadar kavi bir mevki edinmesi” sözleridir. Görülüyor ki, henüz Milli Mücadele’nin devam ettiği, düşmanın Sakarya Nehrinin batısında bulunduğu ve Türkiye’nin kendi bağımsızlığı için mücadele vermek durumunda olduğu bir dönemde dahi Mustafa Kemal, Türklüğün menfaati için bir başka ülkenin iç işlerine karışılabilmesini öngörmektedir.[34]

Bu noktada dikkat çekici bir başka olay da, 1921 yılında imzalanan Türk-Afgan Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasının ikinci maddesinde, halkları Türk soyundan olan ve o sıralar Sovyet egemenliği altına girmiş bulunan Buhara ve Hive cumhuriyetlerinin “bağımsızlıklarının onaylandığı”nın yer almasıdır.[35]

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin Kuruluşu

1931 yılında gelindiğinde Doğu Türkistan, Çin Cumhuriyeti (Milliyetçi Çin) tarafından atanan özerk Çinli valilerce yönetiliyordu. 1928 yılında vali Yang Tseng-hsin bir suikast sonucu öldürülünce Chin Shu-jen, Doğu Türkistan valisi olmuştur. Yang ile karşılaştırıldığında, “zayıf ve kararsız bir yapıya sahip olan” yeni vali Chin,[36] ülkede baskı ve zulme dayanan bir yönetim kurmuştu. Chin’in bu tutumu, artan ekonomik sıkıntıların da etkisiyle yerli halk arasında geniş bir hoşnutsuzluk meydana getirmiş ve sonunda, 1931 yılında Kumul (Hami) kentinde bir ayaklanma başlamıştır. BU ayaklanma kısa zamanda tük ülkeye yayılmış ve 12 Kasım 1933’te, başkenti Kaşgar olan “Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti” (DTİC) ilan edilmiştir. Devlet başkanlığına Hoca Niyaz Hacim getirilirken, başbakanlığı da Türkiye’de eğitim görmüş bir hukukçu olan Sabit Damolla üstlenmiştir.[37]

Yeni cumhuriyet ilginç bir tutumla, en yakın ve güçlü komşusu olan Sovyetler Birliği aleyhtarı bir dış politika benimsemiş,[38] anayasasında devletin İslam kurallarına göre yönetileceği öngörülmüştür. Ancak, DTİC’nini aynı zamanda milliyetçi bir çizgiyi de benimsediği görülmektedir. Nitekim milli marşında, “Atilla, Çingiz, Timur dünyayı titrekten idi / Can alıp, can berimiz**, çünkü Türktür namımız”[39] dizeleriyle Türkçü bir söyleme de yer verilmektedir. Yine resmi yayın organı olan “Şarki Türkistan Hayatı” adlı gazetenin başlığının hemen altında Türk birlikçi bir söylem olan “dilde, işde, fikirde birlik” mottosu yer alıyordu.[40]

DTİC kurucularının Türkiye’ye karşı da sıcak bir yaklaşım içinde oldukları görülmektedir. Nitekim yeni cumhuriyetin bayrağı, Türkiye’ye yakınlığın bir simgesi olarak,[41] Türkiye’nin ay-yıldızlı bayrağı ile bire bir aynı niteliklere sahip (mavi zemin üzerine beyaz ay yıldızlı gök bayrak), olarak belirleniyordu. Yeni yıl dolayısıyla Türkiye’ye gönderilen telgrafta da, “Şarki Türkistan’ın gök bayrağı, Türkiye’nin al bayrağını hürmetle selamlar”[42] deniliyordu.

Doğu Türkistan’da Meydana Gelen Olayların Türkiye’de Yankıları

Asya’da yeni bir Türk devletinin kurulmasının Türk kamuoyunda sevinçle karşılandığı görülmektedir. Örneğin devletin yarı resmi yayın organı sayılabilecek olan Cumhuriyet gazetesi, bu haberi verirken yeni cumhuriyetten övgüyle söz etmekte ve Türk tarihine göndermede bulunarak Doğu Türkistan’ı yüceltici bir üslup kullanmaktadır. Gazeteye göre Doğu Türkistan, “Beynelmilel coğrafya isimlerinin bile kâmilen Türkçe olduğu” ve “Türk harsının beşiği olan” bir ülkedir. “Şark Türkleri”nin uzun zamandır sürdürdükleri bağımsızlık mücalesinin başarı ile sonuçlanması mutluluk verici bir olaydır.[43] Bu sevinci arttıran bir başka konu da, Doğu Türkistan’da kurulan devletin “Türkler için öteden beri en uygun idare şekli olan” cumhuriyet yönetimini kabul etmesidir.[44]

Aslında Türkiye gazetelerinde Doğu Türkistan’ın bağımsızlık mücadelesine ilişkin yazılar daha 1933 yılının ilk aylarından itibaren yer almaya başlamıştı. Örneğin, 29 Nisan 1933 tarihli Cumhuriyet’te yer alan bir haberde, Doğu Türkistan Türklerinin Tunganlarla*** birleşerek, Çin yönetimine karşı isyan başlattıkları ve böylece yeni bir bağımsızlık fırsatı elde ettikleri belirtiliyordu. 1933 yılı sonlarında, özellikle 1934 yılı ile birlikte bu konudaki haber ve yorumların iyice ağırlık kazanmaya başladıkları görülmektedir.

Söz konusu gazetelerde Doğu Türkistan bağımsızlık mücadelesi ile ilgili gelişmeler ve yeni devletin nasıl kurulduğu kamuoyuna ayrıntılı olarak duyuluyordu[45] ve yeni devletin geleceğine ilişkin iyimser bir bakış açısı egemendi. Örneğin, “yeni hükümet makinesinin muntazaman” işlediğini söyleyen Cumhuriyet gazetesine göre, Çinlilere karşı yürütülen askeri harekât da “muntazaman bir surette” idare edilmekteydi.[46] Yine gazetenin dış politika yazılarını kaleme alan muharrem Feyzi de, “Şarki Türkistan’ın şimal ve şimali garbinde şimdilik tutunabilmeiş” Çinlilerin komutanları arasında anlaşmazlıklar baş gösterdiğini ve “bu surette yeni Türk cumhuriyetinin askeri vaziyeti[nin] de bir kata daha iyileş[tiğini] söylemektedir.[47] Yazılarında sıkça Doğu Türkistan konusuna değinen M. Feyzi’ye göre, bu ülkenin bağımsızlığını elde etmesi, aynı zamanda Orta Asya’nın dengelerini değiştirecek bir olaydır.[48] Bu arada yazarın İngiliz Hindistanı’nın Doğu Türkistan hükümetini tanımakta tereddüt etmeyeceğini ileri sürmesi de ilginçtir.[49] Diğer yandan dönem gazetelerinde Doğu Türkistan’ın bağımsızlığının Türklüğün yararı açısından da ele alındığı ve bu olayın “Türk ırkının ilim ve irfan sahasının çok genişlemesine” hizmet edeceği görüşünün ileri sürüldüğü de dikkat çekmektedir.[50]

Öte yandan Ocak 1934’ün sonlarından itibaren Tunganların Doğu Türkistan hükümetine baş kaldırarak çeşitli başarılar elde etmeye başlamalarına karşın,[51]Türk basınında bu gelişmelere değinilmekte birlikte, genellikle kamuoyuna Türklerin başarılarının yansıtıldığı görülmektedir. Örneğin, 30 Ocak tarihli Hakimiyet-i Milliye gazetesinde, Anadolu Ajansı kaynaklı olarak yer alan bir haberde, Doğu Türkistan hükümet kuvvetleri ile Tunganlar arasında çıkan çatışmada 2 bin Tungan askerin öldüğü ya da yaralandığı belirtiliyordu.[52] Yine sonraki gelişmeler sonucu, Türk kuvvetlerinin yenilgileri iyice belirginleşmeye başlamış olmasına, Çin ve Tungan güçleri birçok şehrin denetimini ele geçirmiş olmalarına karşın aynı gazete, bu olayı Türkiye kamuoyuna Tunganların yenilerek geri çekilmeye başladığı, birçok şehrin geri alındığı şeklinde yansıtıyordu.[53]

Bu arada, Ocak ayının son günlerinde Ankara’ya ilginç bir gelişme daha yaşanıyordu. O güne kadar Doğu Türkistan’daki gelişmeler karşısında sessiz kalan Türk Dışişleri, 30 Ocak 1934 tarihinde bu sessizliğini bozarak, ilk kez bu konuda resmi bir açıklamada bulundu. Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras), gazetecilerin kendisine yönelttiği bir soru üzerine, “Şarki Türkistan hakkında muhtelif yerlerden parça parça haberler gelmektedir” dedikten sonra, Doğu Türkistan’ın bağımsızlığına Türk hükümetinin sıcak baktığını açık olarak ortaya koyan şu sözleri söylüyordu:

“Kemalist Türkiye siyasetinin bir esası da, her milletin inkişafını memnuniyetle görmek olduğuna göre, kendi dilini konuşan bir diyar hakkında tabii başka türlü düşünemez.”[54]

Bu açıklamanın Dışişleri Bakanı’nın Balkan Paktı görüşmeleri için Yugoslavya’ya gitmeden önce yapması da ilginçtir. Anlaşılıyor ki, dünya ülkelerinin bakışının kendi üzerinde yoğunlaştığı bir dönemde bile Türkiye, İngiltere, Sovyetler Birliği, Japonya gibi güç odaklarının nüfuz mücadelesi verdikleri bir ülkenin bağımsızlığını desteklediğini açıklamaktan çekinmeyecek kadar, bu coğrafyadaki gelişmelere ilgi duymaktadır. Nitekim Tevfik Rüştü Bey, daha sonraları İngiliz büyükelçisine Doğu Türkistan’daki Türkler konusunda Türkiye’nin “gönülden gelen güçlü ilgiyi” her zaman koruduğunu söyleyecektir.[55]

Bu görüşü destekleyen bir başka olay da, Almanya’nın Afganistan büyükelçisi tarafından 1933 yılında ülkesine gönderilen bir raporda, “Türk Hükümeti Şarki Türkistan Türklerinin hareketlerine yakınlık duymakta ve Sovyet Hükümeti’nin hoşuna gitmeyen bazı şeyleri de el altından yapmaya çalışmaktadır” denilmesidir.[56]

Türk basınında yer alan haberle önceleri Çin ve Hindistan kaynaklı olarak, daha sonra da –Türkiye’ye hangi yollarla geldiği anlaşılamayan- Doğu Türkistan Hükümetinin resmi yayın organı “Şarki Türkistan Hayatı” adlı gazeteden elde ediliyordu.[57] 1934 yılı Şubat ayı başlarından itibaren de haberlerin Sovyet kaynaklı olarak gelmeye başladığı görülmektedir. Sovyet kaynaklı bu haberlerin gelmeye başlamasıyla birlikte, Türk basınının Doğu Türkistan’a karşı tutumunda bir değişmenin de başladığı dikkat çekmektedir. Bunda etkili olan başlıca faktörlerin, belki de haberlerin Sovyet kaynaklı olarak verilmeye başlamasının temel etkenlerinin, Doğu Türkistan’daki siyasal rejimin niteliğinin daha net olarak ortaya çıkması ve Sovyetler Birliği’nin DTİC’ne karşı izlemeye başladığı politikanın etkili olduğu söylenebilir.

Türkiye’nin Doğu Türkistan Konusundaki Tutum Değişikliğinin Nedenleri

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin ilan edilmesiyle birlikte Türkiye’den gelen üç kişinin yeni kurulan hükümette danışman olarak yer aldıkları görülmektedir. Büyük ihtimalle Türkiye’den gönderildikleri düşüncesiyle böyle bir göreve getirildikleri tahmin edilen bu kişiler İzmirli Mustafa Ali (Kentli), Mahmut Nedim (Kaytmaz) ve Ahmet Tevfik Paşa idi.[58] Bunlardan Mahmut Nedim ordunun eğitimi ile görevlendirilirken,[59] Mustafa Ali de, olağanüstü elçi sıfatı verilerek diğer devletlerle Doğu Türkistan arasında siyasal ilişkiler kurmak amacıyla Hindistan’a gönderilmişti.[60] İşte Türk basınının Doğu Türkistan’daki rejime kuşkuyla bakmaya başlamasının ilk nedenlerinin bu hadise olduğu söylenebilir. Çünkü, dönem basınının gözünde Mustafa Ali, adı İzmir Suikastına karışan ve bu durum ortaya çıkınca yurt dışına kaçan bir “mürteci” idi.[61] Böyle bir kişinin Doğu Türkistan hükümetince önemli bir göreve getirilmesinin ise Türkiye tarafından tasvip edilecek bir durum olmadığı açıktır.

Diğer taraftan Sovyetler Birliği yöneticileri, ülkenin hemen yanı başında Sovyet aleyhtarı bir yönetimin ortaya çıkmasını kaygıyla izliyorlardı. Gerçi Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, kendi başına bir tehlike meydana getirebilecek bir güçte değildi. Ancak, onun İngilizler veya Japonların etkisi altına girmesi ve böylelikle Sovyet yönetimi altındaki Batı Türkistan’daki rejim karşıtlarına sığınak teşkil etmesi, ayrıca Orta Asya’da Sovyetler Birliği’ne karşı bir hareket üssü haline gelme ihtimali, Rusları bu yeni devlete karşı tutum almaya sevk eden etkenlerdi.[62] Yeni devlet “Doğu” Türkistan diyerek Sovyetler Birliği içinde kalan “Batı”ya açık bir atıfta bulunuyor, aynı zamanda “İslam” olduğunu ilan ederek Sovyet politikasına açık bir tavır alıyordu. Bunlar da Moskova için tehlikeli gelişmelerdi.

Bu nedenlerle Sovyet yönetimi, Türkiye’ye, Doğu Türkistan hükümetine destek olmaması için diplomatik baskıda bulunmaya başlamıştı.[63] O tarihlerde Türkiye, uluslararası konjonktür gereği SSCB’nin dostluğuna ihtiyaç duyuyordu. 1932-1936 yılları arasında Avrupa’daki büyük devletler arasındaki gruplaşmaların farklı bir boyut kazanmaya başlamasıyla birlikte Türkiye, kendi güvenliğini temin edebilmek için Sovyetler ile sıkı bir işbirliği içine girmek zorunda kalmıştı.[64]Nitekim Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü, Doğu Türkistan konusunda Türkiye’nin tutumunu dile getirdiği 30 Ocak 1934 tarihli konuşmasında bu konuya ilişkin önemli ipucu verecek olan şu sözlerle Doğu Türkistan hükümetine Sovyetlerle iyi geçinmesini tavsiye ediyordu: “Bütün komşularile ve dünya milletlerile dost geçinmekle beraber, inkişaf yolunda komşuları için ancak fayda veren Sovyet Rusya ile geçinmek [ise] esastır.”[65]

Türkiye basınını bu konuda tavır değiştirmeye yönelten bir başka etkenin, yine Sovyet kaynaklı olarak gelen haberlerde görülen, DTİC’nin İngiliz-Alman faaliyetinin ortak sonucu olduğu,[66] İngiltere ve Japonya arasında gizli bir anlaşma yapıldığı ve bunun sonucunda Japonların Doğu Türkistan’a sızmaya başladıkları[67] şeklindeki söylentiler olduğu söylenebilir. Yine Türkiye yönetimini rahatsız edebilecek gelişmelerden biri de Osmanlı hanedanı mensubu Abdulkerim Efendi’nin Doğu Türkistan Devletinin başına geçeceği şeklindeki haberlerdir.[68]

Doğu Türkistan’daki gelişmelerin Türkiye gündemini yoğun bir şekilde meşgul etmeye başladığı 1934 yılının ilk aylarında dikkat çeken bir başka ilginç gelişme de, Çin’in Türkiye’ye yönelik diplomatik trafiğinin artmış olmasıdır. Bu bağlamda 17 Şubat’ta bir Çin askeri heyeti görüşmelerde bulunmak üzere Türkiye’ye gelmiş; Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, Başbakan İsmet İnönü, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü ile görüştükten sonra 25 Şubat’ta Türkiye’den ayrılmıştır. Heyetin bu ziyaretinden sonra ilginç bir gelişme olmuş e 4 Nisan tarihinde İsviçre’de, Tevfik Rüştü Bey ile Çin’in Bern büyükelçisi M. Hao arasında bir dostluk antlaşması imzalanmıştır.[69]Bu arada Çin heyetlerinin Türkiye ziyaretleri de kesintisiz devam etmiştir. Örneğin 10 Nisan’da Çin’in Belçika büyükelçisi Türkiye’yi ziyaret ederken, 14 Haziran’da da bir başka Çin heyeti “inkılaplarımız hakkında tetkikat yapmak üzere[70] Türkiye’ye gelmiştir. Sonunda, 19 Haziran 1934’te Türkiye ve Çin arasında Ankara ve Nankin’de**** siyasi temsilcilikler açılması konusunda bir anlaşma yapılmış ve böylece o zamana kadar mevcut olmayan diplomatik misyonlar hayata geçirilmiştir.

Öte yandan Tevfik Rüştü Beyin Doğu Türkistan’a yönelik sıcak tonlu açıklamalardan sonra arttığı görülen Sovyet kaynaklı haberler ve Çin diplomatik atakları sonucu, Türk basını ilginç bir tutumla, o zamana kadar “Şarki Türkistan” olarak söz ettiği Doğu Türkistan’ı “Çin Türkistanı”, “Sinkiyang” olarak da tanımlamaya başlamıştır. Bu, sözü edilen etkenlerin Türkiye’nin Doğu Türkistan’a yönelik dış politikası üzerinde ne kadar etkili olduğunu göstermesi bakımından altı çizilmesi gereken bir durumdur.

Bütün bunların sonucu olarak da, 1934 yılının ortalarına gelindiğinde Doğu Türkistan’a karşı belirgin bir ilgi eksikliğinin kendini gösterdiği dikkat çekmektedir.

Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin Sonu

12 Kasım 1933 yılında kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, kuruluşundan kısa bir süre sonra, iç çekişmeler ve başlangıçta birlikte hareket ettikleri Tunganların başlattığı saldırılar sonucu zayıflamaya başlamıştır. Bu sırada 1934 yılının hemen başlarında, Ocak 1934’te 7000 askerden oluşan iki Sovyet Kızılordu Tugayı tanklar, uçaklar ve topçuların desteğiyle sınırı geçerek Doğu Türkistan topraklarına girmiştir. Sonunda Rus ve Çinlilerle anlaşan Devlet Başkanı Hoca Niyaz Hacim, kendisi inisiyatifiyle Ruslarla yaptığı çok kötü şartlar içeren anlaşmayı[71] imzalamayan kabinenin diğer üyelerini, 16 Nisan 1934’te tutuklattı ve Kansu eyaletindeki Çin makamlarına teslim etti.[72] Her ne kadar Rusların baskısıyla alınan bir karar olsa da,[73] Niyaz Hacim’in bu tavrı, bağımsızlığı korumak için mücadele eden ulusal güçlerin iyice bölünmesine yol açtı. Bu durum üzerine, Çin, Tungan ve Rus birliklerinin saldırıları da yoğunlaştı. Bu durum üzerine daha fazla direnemeyen DTİC kuvvetleri, Ağustos 1934’te yenilgiyi kabul etmek zorunda kalmışlardır. Eylül 1934’te imzalanan bir anlaşmayla da “Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti” resmi olarak ortadan kalkmıştır. Ancak, ülkenin bazı yerlerinde 1937 yılına kadar varlığını fiili olarak sürdürecektir.

DTİC yöneticileri, devletin varlığını sürdürdüğü süre içerisinde izledikleri reel politiğe uygun olmayan politikalar sonucunda, -Sovyet karşıtı dış politika, günün jeopolitik şartları göz ardı edilerek devletin resmi politikasında İslamcılık ve Türkçülük konularına yapılan vurgular gibi- yalnızlığa itilmiş ve böylece dış destekten yoksun kalarak tarih sahnesinden çekilmiştir.

1930’ların başlarında Türkiye ise başlangıçta DTİC’nin kuruluşunu büyük bir sevinçle karşılamış; ancak, gerek Türkiye’nin yeni rejimine aykırı bir siyasal yapının ortaya çıktığının anlaşılması ama daha çok da Sovyetlerin tazyiki ve Çin’in diplomatik baskıları ile başlangıçtaki bu yakın ilgisini devam ettirememiştir. Nihayet, Doğu Türkistan’daki ulusal güçler arasında çatışmalar başlayınca da bu olaydan kendini iyice soyutlamıştır.

Ancak son olarak şu hususun altını da çizmeliyiz ki, uluslar arası alanda güç durumda bulunduğu, kendi bağımsızlığını pekiştirmeye çalıştığı bir zaman da bile Türkiye, kendi soyundan gelen bu ülkeye karşı ilgisiz kalmamış, ona sempatisini açık ve gizli çeşitli yollarla ortaya koymaya çalışmıştır.

Sonuç

Doğu Türkistan konusu, Cumhuriyetin ilanından sonraki dönem içerisinde ilk kez 1933 yılında yoğun olarak Türkiye gündemine gelmiştir. Bunda, dönemin basınının önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Ele aldığımız iki gazetenin, Hakimiyet-i Milliye ve Cumhuriyet, nitelikleri göz önüne alındığında bu konuda siyasal iktidarın da konuya sempatiyle yaklaştığı ve gündeme gelmesini arzu ettiği söylenebilir.

Dönemin, en etkilin kitle iletişim araçları olan gazetelerin konuya gösterdikleri ilgi, ele alınan dönemde Doğu Türkistan konusunun önemli bir gündem maddesi haline getirmiştir. Böylece basın gündem oluşturma işlevi yoluyla, Türkiye kamuoyuna, başka türlü hiç haberdar olamayacakları bir konuda yoğun bir bilgi akışı sağlamış, bunu yaparken de ortak tarihi ve etnik yönleri ön plana çıkartarak olumlu bir kanaat oluşumu sağlamaya çalışmıştır.

Bu bağlamda, bugün Türkiye kamuoyunda, var olan Doğu Türkistan konusundaki duyarlılığın temeli çok daha öncelere dayanmaktadır denilebilir. Aynı şekilde Türkiye Cumhuriyeti’nin DTİC’nin kuruluş yıllarındaki yaklaşımı da toplumda olumlu bir Doğu Türkistan algısının yerleşmesine katkıda bulunmuştur.

* Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğretim Görevlisi

[1] Namık Kemal, “Meyelan-i Âlem”, İbret, No: 17, 6 Temmuz  1872, Mustafa Nihat Özön (der), Namık Kemal ve İbret Gazetesi, İstanbul, YKY, 1997 içinde s. 100.

[2] Ray Eldon Hiebert, Donald F. Ungurait, Thomas W. Bohn, Kütləvi İnformasiya Vasitələri: Müasir Kommunikasiyaya Giriş, Azerice’ye Çev. Xumar Hüseynova, Knyaz Aslan, Bakü, Xəzər Üniversiteti Yayınları, 2005, s. 223.

[3] Atilla Girgin, Gazeteciliğin Temel İlkeleri, İstanbul, Der Yayınları, 2008, s. 188.

[4] Maxwell McCombs and Jian-Hua Zhu, “Capacity, Diversity, and Volatility of the Public Agenda: Trends from 1954 to 1994”, Public Opinion Quarterly, Vol. LVIX, No: 4, Winter 1995, s. 497.

[5] Gündem Oluşturma Kuramı için bkz. Maxwell.E. McCombs-Donald.L. Shaw, “The Agenda Settings Function of Mass Media”, Public Opinion Quarterly, V. XXXVI, No: 2, Summer 1972, s. 176-187.

[6] Noam Chomsky, Edward S. Herman, “Reklam Ruhsatı”, Medyanın Kamuoyu İmalatı: Medyanın Tekelleşmesi, Kitlelerin Yönlendirilişi ve Zorunlu İtaat, Haz. Noam Chomsky v.d., Çev. Adnan Köymen v.d., İstanbul, Chiviyazıları Yayınları, 2004, s. 64.

[7] Fay Lomax Cook v.d., “Media and Agenda Setting: Effect on the Public, Interest Group Leaders, Policy Makers, and Policy”, Public Opinion Quarterly, Vol. XLVII, No: 1, Spring 1983, s.17

[8] Sadık Güneş, Medya ve Kültür: Sessiz Yığınların Kültürel İntiharı,Ankara, Vadi, 1996, s. 131.

[9] McCombs, Shaw, “The Agenda Settings Function…”, s. 186.

[10] Osman Özsoy, “Kitle İletişim Araçlarının Kamuoyu Oluşumunda Kümülatif Etkisi”, İ. Ü. İletişim Fakültesi Dergisi, No: 7, 1998, s. 176.

[11] Cliff Zukin, Robin Snyder, “Passive Learning: When the Media Environment is the Message”, Public Opinion Quarterly, Vol. XLVIII, No: 3, Fall 1984, s. 634.

[12] Maxwell McCombs, Lucig Danielian, Wayne Wanta, “Issues in the News and Public Agenda: The Agenda-Setting Tradition”, Public Opinion and the Communication of Consent, Ed. by. Theodore L. Glasser, Charles T. Salmon, New York, The Guilford, 1995, s. 290.

[13] Güneş, a.g.e., s. 178-179.

[14] Aytekin Can, “Demokrasi ve Medya İlişkisi”, Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi,  No: 1, İstanbul, 2000, s. 151.

[15] Bu konuda bk. BA. İrâde-i Hariciye, nr. 15546, Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri (1687-1908 Yılları Arası), Ankara, 1992, s. 36; Mehmet Saray, Doğu Türkistan Türkleri Tarihi: Başlangıçtan 1878’e Kadar, C. I, Doğu Türkistan Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987, s. 151; Alâeddin Yalçınkaya,Sömürgecilik ve Panislamizm Arasında Türkistan: 1856’dan Günümüze,İstanbul, 1997, s. 87; Paul B. Henze, “The Great Game in Kashgaria, British anda Russian Missions to Yakub Beg”, Central Asian Survey, V. VIII, No. 2, London, 1989, s. 80; Ahmet Rıza Bekin, “Yakup Beğ’in Egemenliği Zamanında Doğu Türkistan’ın Dış Memleketler ile İlişkileri”, Doğu Türkistan’ın Sesi, C. IV, No. 16, Aralık 1987, s. 20.

[16] Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, 2. Bs., Ankara, 1995, s. 148; Saray, a.g.e., s. 180.

[17] Abdulhamit Avşar, Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Kİtabevi yayınları, İstanbul, 1998, s. 27.

[18] BA, İrâde-i Dahiliye, nr. 60710, a.g.e., s. 36.

[19] BA, İrâde-i Dahiliye, nr. 60710, a.g.e., s. 34.

[20] Mehmet Saray, “Kaşgar’a Gönderilen Türk Subayları”, Doğu Türkistan’ın Sesi, C. II, No. 5, İstanbul, Mayıs 1985, s. 27.

[21] Bk. Saray, a.g.e, s. 165-172; Henze, a.g.m., s. 84-85, BA, Osmanlı Devleti ile…, s. 33-38 ve 43.

[22] II. Abdülhamit’in İslam Birliği politikasıyla ilgili bir çalışma için bkz. İhsan Süreyya Sırma, Belgelerle II. Abdülhamid Dönemi, İstanbul, Beyan Yayınları, 1998, s. 125-185. Ayrıca bkz. Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri: XVI.-XX. Yüzyıllar, Ankara, Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2004.

[23] Söz konusu eserlerin günümüz baskıları için bkz. Arminius Wambery, Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi, Haz. N. Ahmet Özalp, İstanbul, Ses Yayınları,1993; Mehmet Emin Efendi, İstanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat,Haz. Rızâ Akdemir, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000; Mehmed Âtıf,Kaşgar Tarihi: Bâisi Hayret ve Ahvâl-i Garibesi, Haz. İsmail Aka, Vehbi Günay, Cahit Telci, Kırıkkale, Eysi Yayınları, 1999.

[24] Habibzade Ahmed Kemal, Çin-Türkistan Hatıraları, Haz. N. Ahmet Özalp, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 1996, s. 8.

[25] Masayuki Yamauchi, Hoşnut Olamamış Adam Enver Paşa: Türkiye’den Türkistan’a, İstanbul, Bağlam Yayınları,1995, s. 47, 57, 74, 315;  Abdulhamit Avşar, “Enver Paşa’nın Gölgede Kalmış Bir Çabası: Doğu Türkistan Konusundaki Girişimleri, YOM Dergisi, S. 1, Bakü 2005, s. 84-86.

[26] İklil Kurban, Şarki Türkistan Cumhuriyeti: 1944-1949, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992, s. 8.

[27] Hayit, a.g.e., s. 310.

[28] Mehmet Tanrıverdi, “Mehmet Emin İslami’nin Hatıralarından Bölümler”,Doğu Türkistan’ın Sesi, C. III, No. 11-12, İstanbul, Aralık 1986, s. 16.

[29] Örneğin, İsmet İnönü 1933 yılında yaptığı bir konuşmada bu konuda şunları söylemektedir: “… Takip ettiğimiz siyasetin ana hatları, birçok defalar  resmi nutuklarda ve mes’uliyet mevkilerinde söylediğimiz gibi, kısa olarak yurtta sulh, cihanda sulh kelimelerinde izah olunabilir.” Cumhuriyet, 12 Temmuz 1933.

[30] Mehmet Gönlübol, Cem Sar, “1919-1939 Dönemi”, Olaylarla Türk Dış Politikası, C. I, 5. Bs., Ankara, Ankara Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, s. 28.

[31] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre IV, C. XXV, Üçüncü İnikat, s. 16.

[32] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre IV, C. XXV, Üçüncü İnikat, s. 17.

[33] Suat İlhan, “Türk Devrimi ve Türk Dünyası”, Yeni Türkiye (Türk Dünyası Özel Sayısı), Yıl 3, No. 15, Ankara, Mayıs-Haziran 1997, s. 58-59; A. Ahat Andican, Değişim Sürecinde Türk Dünyası, İstanbul, Emre Yayınları, 1996, s. 226.

[34] Belge için bk., Atatürk’ün Milli Dış Politikası, C. I, Belge No 36, Ankara, 1981, s. 218-219.

[35] Andican, a.g.e.,  s. 225.  Bu bağlamda yine Afet İnan’ın “Atatürk’ün yazdırdığı tarih soruları” dediği 1930 yılında kaleme alınmış bir soru listesinde önce, “ilk medeni işleri yapan insanların hangi ırktan olduğu”nun sorulması, hemen ardından da “Çin Türkelleri denilen yerler nereleridi?” denilmesi Atatürk’ün bu coğrafya ile ilgisini göstermesi ve bir anlamda medeniyetin beşiği olarak Doğu Türkistan coğrafyasını görmesi bakımından ilginçtir. Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler,  Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, s. 268. (Eserde belgenin orijinali de yer almaktadır.)

[36] Lars-Erik Nyman, Great Britain and Chinese, Russian and Japanese Interests in Sinkiang, Malmö, GOTAB, 1977, s. 80.

[37] Cumhuriyetin kabine ve anayasası için bk. Hayit, a.g.e., s. 311-316..

[38] Nyman, Great Britain and Chinese..,  s. 112.

**Veriririz.

[39] Milli marş için bk. İsmail Cengiz, Kuruluşunun 56. Yıldönümünde Doğu Türkistan Cumhuriyeti”, Doğu Türkistan’ın Sesi, C. VI, NO. 24, Aralık 1989, s. 33.

[40] Cumhuriyet, 23 Kanunuevvel 1933.

[41] Lars-Eric Nyman, Turkish Influence on the Islamic Republic of Eastern Turkestan, (Ayrı Basım), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1981, s. 819.

[42] Cumhuriyet, 31 Kanunuevvel 1933.

[43] Cumhuriyet, 5 Kanunusani 1934.

[44] Cumhuriyet, 23 Kanunusani 1934.

** *Çin Müslümanları, Huiler.

[45] Örneğin bk. Cumhuriyet, 21, 23 Kanunuevvel 1933; 5, 8, 20, 25 Kanunusani 1934; 5, 23, 25 Şubat 1934; 18, 24 Mart 1934; 9 Nisan 1934; 30 Mayıs 1934 veHakimiyet-i Milliye, 20 İkinci Kanun 1934; 5, 26 Şubat 1934; 1, 23 Mart 1934; 22 Nisan 1934; 19 Temmuz 1934.

[46] Cumhuriyet, 23 Kanunuevvel 1934.

[47] Muharrem Feyzi, “Şarki Türkistan ve İngiltere”, Cumhuriyet, 8 Kanunusani 1934, s. 2.

[48] Muharrem Feyzi, “Moğollar İstiklal İstiyor”, Cumhuriyet, 22 Kanunievvel 1933, s. 2.

[49] Muharrem Feyzi, “Şarki Türkistan ve İngiltere”, Cumhuriyet, 8 Kanunusani 1934, s. 2.

[50] Cumhuriyet, 4 Kanunusani 1934.

[51] Andrew D. W. Forbes, Doğu Türkistan’daki Harb Beyleri: Doğu Türkistan’ın 1911-1949 Arası Siyasi Tarihi, Çev. Enver Can, Münih, 1990, s. 216-219.

[52] Hakimiyet-i Milliye, 30 İkinci Kanun 1934.

[53] Hakimiyet-i Milliye, 23 Mart 1934

[54] Hakimiyet-i Milliye, 30 İkinci Kanun 1934; Cumhuriyet, Kanunusani 1934.

[55] Nyman, Turkish Influence…, s. 821.

[56] A.g.e., s. 821.

[57] Muharrem Feyzi, “Şarki Türkistan Hükümeti”, Cumhuriyet, 20 Kanunusani 1934, s. 2.

[58] İsa Yusuf Alptekin, Esir Doğu Türkistan İçin: İsa Alptekin’in Mücadele Hatıraları, İstanbul, Doğu Türkistan Neşriyat Merkezi, 1985, s. 264.

[59] Nyman, Great Britain and Chinese…, s. 114.

[60] Mehmet Emin Buğra, Şarki Türkistan Tarihi (Uygurca), 2. Bs., Ankara, 1987, s. 603.

[61] Hakimiyet-i Milliye, 5 Şubat 1934.

[62] Forbes, a.g.e, s. 207.

[63] Nyman, Turkish Influence.., s. 820.

[64] Gönlübol, Sar, a.g.e., s. 114.

[65] Hakimiyet-i Milliye, 30 İkinci Kanun 1934.

[66] Cumhuriyet, 5 Şubat 1934.

[67] Hakimiyet-i Milliye, 22 Nisan 1934.

[68] Hayit, a.g.e., s. 318. Abdulkerim Efendi’nin Japonya hayatı için bk. Ziya Şakir,Sultan Abdulhamit ve Mikado, , İstanbul, Boğaziçi Yayınları 1994, s. 171-172.

[69] Cumhuriyet,  5 Nisan 1934.

[70] Hakimiyet-i Milliye, 14 Haziran 1934.

*** *Dönemin Çin Cumhuriyeti Başkenti

[71] Anlaşmanın metni için bk. Hayit, a.g.e., s. 319-320.

[72] Hayit, a.g.e., s. 321.

[73] Forbes, a.g.e., s. 212.

http://aavsar.blogspot.com.tr/2014/01/basnn-gundem-olusturma-islevi-baglamnda.html

Korash Atahan

Hörmetlik Oqurmenler, bu qétim Bérlinda échilghan Uyghur kadirlirini „ Öz teqdirini özi belgülesh“ témisi boyiche terbiyelesh siminariyesining emeliy ehwalini xelqimiz toluqi bilen bilgen bolsa nahayiti yaxshi bolatti. Simnariyedin kéyinki Radio xewerlirimiz, Téléwizor progirammilirimiz we Intérnét xewerlirimizge qarap béqip, u meqsetning toluq emelge ashmighanliqini hés qildim. Shuning bilen Simnariyede otturgha qoyulghan éziz wetinimiz Sherqiytürkistanning siyasiy teqdirige bérip chétilidighan töwendiki mezmunlar heqqide xelqimiz bilen bir diyalog shekillendürüshni meqset qilip, simnariyening eslige sadiq bolghan halda bu matériyalni retlep chiqtim. Bu Matértiyal dawayimizgha aktip qatnishiwatqanlarning pikir qilishigha ilham buliqi bolup qalsa we yip- yéngi siyasiy iddiye we yip-yéngi Pelesepiwiy pikirlerning otturgha étilip chiqishigha sewep bolup qalsa ejep emes.

*****

Simnariye bashlinishtin ilgirki yighin: Xelqara qanunlardiki „Öz teqdirini özi belgülesh“ témisi boyiche Uyghur rehberlirini terbiyelesh simnariyesi bashlinishtin bir kün awal, yeni 2008-yili 4-ayning 20-küni herqaysi döletlerdin kelgen wekiller qatnashqan kéngeytilgen bir yighin échilip, qurultayning ishligen xizmetliri xulasilep ötüldi. Uningdin bashqa nöwettiki weziyitimiz, saqliniwatqan bezi meseliler we kelgüsidiki pilanlirimiz heqqide muhakime, munazire we muzakiriler élip bérildi. Bu qétimqi munazire we muzakiride qandaq qilip weten ichi we siritidiki xelqimizning jümlidin sherqiytürkistanliqlarning tirishchanliqini qolgha keltürüp milliy zulumgha qarshi turush, küchimizni ashurup, dawayimizni gherip duyasigha anglitish, hazirghiche dawada saqlinip kéliwatqan bezi pirinsipliq meselilerni hel qilish shundaqla Axbarat, Neshriyat we Tetqiqat ishlirini kücheytish meseliliri heqqide bezi qararlar élindi. Bu yighinda alahiyde yéngiliqlar, pilan we istratégiyler otturgha étilmighan bolsimu, uninggha nöwettiki Sherqiytürkistan milliy herkitining qanat yéyiyishi üchün ijabiy ehmiyetke ige yighinlarning biri, dep baha bérishke bolidu. Yighindin xelqimizning siyasiy jehettiki sapasini köriwalghili bolidu. Siyasiy jehettin we ilmiy jehettin özimizni mukemmelleshtürüshke jiddiy qarimisaq tarixning bizge yükligen wezipisini orundiyalmaymiz. Pikirge, eqilge, tejirbige, bilimge hörmet qilish, pilanlash, lahiylesh, istiratigiyelesh, programmilash, sistémilashturush, köplep kitap oqush, tedbiqlash, oylunush, pikir qilish, analiz qilish, xulasilesh, sélishturush qatarliqlargha mayir bolushni téximu gheyret bilen adetlendürüshimiz kérektek qilidu.

Simnariye qatanashquchillirining kolliktip sapasi: Yighingha qatnashqan ademlerning medeniyet sapasi bir dölet alqinigha chüshkende, xuddi bir kichik ailini bashqurghandek idare qilip kételeydighan qabiliyetni hazilishi kérek. Emma emeliy ehwalimizdin qarighanda siyasiy jehettin özimizni téximu chéniqturushqa, bilimimiz we nezer dayirimizni kingeytishke, Xitay bilen özimizning, Özimiz bilen Xelqara jemiyetning her türlük baghlinishlirini belgüleydighan, milliy herkitimizge jiddiy tesir körsütidighan hadésilerge obyéktip baha béreleydighan sewiyeni hazirlishimizgha toghra kélidighandek qilidu. Trishmisaq, qabiliyet igillirini terbiyelep chiqip, dawa yétekchillirini kespiyleshtürmisek, qilghan ishlirimiz siyasiy meqsetlirimizge paydisiz bolup chiqidu.Özimizning ishigha özimiz puxta bolmisaq, menmendarliq, hangwaqtiliq, xurapiyliq we horunluq qilsaq kéyin epsuslinip qalimiz. Özimiz bash qaturmisaq sharaétni bashqilar bizge hergiz hazirlap bermeydu.

Simnariyening Teshkilligüchiliri: Dunya Uyghur Qurultiyi (WUC), Wakaletsiz Milletler Teshkilati(UNPO) we Milliy Démokirattik Angni Ilgiri Sürüsh Teshkilati (NED) qatarliq üch teshkilatning sahipxanliqi bilen Organize qilinghan Uyghur Rehberlirini Terbiyelesh simnariyesi 2008-yili 4-ayning 21- küni Gérmaniye bashbaliqi Bérlin sheheride resmiy bashlandi. Bu siminariyege 16 din artuq dölettin kelgen Uyghur qurultiyining reyisi we muawén reyisliri, Ijrahiye kommétiti reyisi hem ezaliri we Sherqiytürkistan teshkilatlirining reyisliri shundaqla Xelqara teshkilatlarning wekilliri ishtirak qildi. Bu simnariyege qatnashqanlar ichide yene Birleshken Milletler Teshkilati, Yawropa Ittipaqi, Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati wekilliri we bir qisim Uniwérsititlarning xelqara qanunlar üstide mexsusu izlinish élip bériwatqan Professorliri qatarliqlarmu bar.

Bu séminariyediki chong témilar: 1) Xelqara Qanunlar we Öz Teqdirini Özi Belgülesh Heqqide Chüshenchiler; 2)Aptonomiye, Fedratsiye we Komfedratsiye dégen atalghulargha izahat- Buninggha alaqidar Örnek we misallar; 3) Milliy Téritoriye we Xelqaradiki Wakaletchilik- Milliy kimlik we uning Global inkasi; 4)Xelqara Ehdinamilargha uyushush we Étnik groppilarning roli-Kelgüsige yol échish- Dölet halqighan milliy herketler we ularning roli qatarliqlardin ibaret. Pikir qilidighan adem üchün yoqarqilarning bu qétimqi simnariyede alahide téma qilip tallanghanliqi nahayiti nurghun nersilerni chüshendürüdü.
Bu simnariyede Sherqiytürkistan teshkilatlirida her türlük wezipe ötewatqanlargha liksiye sözligen shexisler we témilarning tizimliki: 1) Rabiya Qadir Xanim ( Dunya Uyghur Qurultiyining reyisesi, xelqara kishlik hoquq paaliyetchisi.):Échilish nutqi; 2) Marino Busdachin ( Wakaletsiz milletler teshkilatining bash katiwi):Échilish nutqi; 3) Ulrish Delius ( Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati asiya ishliri bölümi mesuli):Uyghurlarning Mewjutluqini Qoghdash-Sherqiytürkistanning kelgüsi we xelqaraliq himayini qolgha keltürüsh; 4) Anna Batalla Xanim (BDT Insan heqlri aliy komisioni emeldari): Öz teqdirini özi belgüleshning xelqara edeliye séstimisidiki chüshendürülüshi we bu qanunning yürgüzülishige ayit pursetler we tosalghular; 5) Hans Heintze Ependi ( Xelqara tinichliq we quralliq toqunush qanuni ilmiy tetqiqat jemiyitining bashliqi):Xelqara qanunlardiki Öz teqdirini özi belgülesh pirinsipi xéyim-xeterge tolghan bir tozaq; 6) Michael Gibb Ependi( Oxford Uniwérsititi Pelsepe penliri dokturi): Jumhuriyet(Aptonomiye)ge oxshap kétidighan tüzümler- Köp milletlik rayonlar we döletlerni bashqiche séstimilashturush: Fédratsiye, Medeniyet Aptonomiyesi we Komfédiratsiye ; 7) Pédro Pinto Leite Ependi ( Xelqara Sherqiytimür meselisi qanun munbérining bash katiwi): Öz-teqdirini özi belgülesh hoquqi-Sherqiytimor, Gherbiy Sahara we Gherbiy Papuna mesililiridiki sélishturmilar; 8) Mohamed Daar Ependi Somalining Yawropa Ittipaqi Teshkilatidiki wekili): Örnek misal- Somaliy, Pursetler we Riqabetler; 9) Ken Kostyo Ependi ( Démokiratiyeni yersharilashturush Teshkilatining Kélishtürgüchisi): Xelqarada Insan heqliri teshkilatliri we Démokiratiyeleshtürüsh- Tejirbe sawaqlar we Milliy herketlerdiki texirsizlikler; 10) Graham Brown Ependi (Oxford Uniwérsititi Tengsizlik, Insan Bixeterliki we Iriqdashliq Tetqiqat Merkizi): Asiya we Islam Dunyasida Milliyetchilikning bash kötürüshi we Milliyetchilikning Milliy herketlerning Xelqarada qanunliship bérishigha körsütidighan tesiri; 11) Marko Perduka Ependi ( Italiye Parlamént ezasi, Radikallar Partiyesidin): Xelqarada Milliy Kimlik- Yawropa Ittipaqi(EU)ning Irqchiliq we Milletchilikke tutqan tutami we Xizmet pirinsipliri; 12) Liaw Ran Ependi ( Xelqara chiriklikke qarshi turush teshkilati Sherqiy Jenubiy Asiya ishliri yétekchisi, Xitay. ): Xitay dölitidiki chiriklishish we uning ammiwiy herketlerge körsütidighan ekis tesiri- Chiriklikni yoqutush tedbirliri; 13) Joshua Kooper Ependi ( Haway Insan Heqliri Ilmiy Jemiyitidin): EU we BDTgha oxshash xelqara munberlerge ishtirak qilish- Xelqara qanunlar asasida ish körüshtin bashlash zorluq ishlitishni asasiy kün tertipke qoyiwalmastin milletni nijatliqqa bashlash-Xelqarada Axbarat wastisi arqiliq ghulghula qozghash ; 14) Yü Wen Chen ( Teywenlik Xitay Ayal, Konstantz Uniwérsititi Pelesepe Fakultititi Oqutquchisi ):Teywen we 2008 diki Olimpikke qarshi Kompaniye- Olimpikqa qarshi yéngi ijadiy herketlerni qandaq qanat yaydurush; 15) Seemis Sayfee Xanim ( Amérikidin, Guentanamodiki Uyghur tutqunlirining Adwokati): Xelqara Insan Heqliri Xitabnamisi- Guantanamodiki Uyghur Musapirlarning Istiqbali ; 16) Albrecht Göring Ependi ( Xelqara qanun we Sherqiytürkistan meselisi mutexesisi ):Xitay döliti we Olimpik:Yerlik Milletlerning Yoshurun Küchi we Uyghur millitining hazirqi ehwaligha emiliy baha.

Buningdin dunyaning Sherqiytürkistan Milliy herkitige zadi qaysi tereptin qarawatqanliqini, biz heqqide nimimerni oylawatqanliqini, bizning kélichikimizni qandaq tesewwur qiliwatqanliqini köriwalghili bolidu. yoqarqilargha bizning hakimiyet heqqidiki, siyaset heqqidiki, inqilap we siyasiy küresh heqqdiki, pelesepiwiy chüshenche we insaniy alahidiliklirimiz heqqidiki inkaslar yeni tenqit we medihiyler singgen.

Xelqara Jemiyetning Sherqiytürkistan milliy herkiti heqqidiki tutami: Xelqaraliq teshkilatlar, Küchlük démokirattik döletler we Milliy mesililerge qiziqquchi mutexesisler sherqiytürkistanliqlarning siyasiy teqdirige diqqet nezirini aghdurghan. Bu Uyghur we uning qérindashlirining siyasiy teqdiride özgürüsh bolidighanliqini ipadileydu. Ularning köpinchisining pikiride siyasiy teqdirimiz üstide oyniliwatqan bu ghayet zor aghriq azawigha tolghan téragediyening bash rolini éliwatqan Uyghurlar we ularning qérindashlirining qandaq bolishi, bu dirammining tamashibinlar teripidin ret qilinishi yaki qarshi élinishigha baghliq ikenliki ilgiri sürüldi. Ular birdek Sherqiytürkistanliqlarni küchlük döletlerni düshmen tutidighan herketlerge qatniship qélishtin hezer eyleshke, Xitayning sherqiytürkistanliqlarni basturushigha imkaniyet yaritip béridighan xataliqlardin saqlinishqa, uningdin bashqa dunyadiki uyghurlardin perqlenmeydighan yaki bir qisim jehettin bolsimu sherqiytürkistanliqlargha oxshushup kétidighan teqdirge ige xelqlerning hemmisi bilen parallil shekilde masliship herket qilishqa agahlandurdi. Ular küchlük sheilerning hemmisining ajiz sheyilerdin teshkil tapqanliqini, küchüyish üchün ittipaqlishishqa bolidighan herqandaq bir ajiz sheyigimu selqarimasliqni, ichkiy we tashqiy jehettin birmu düshmenni ochuqtin ochuq köpeytiwalmasliqni, küchiyishni oylighanlar ajizlarni etrapigha toplash bilen birge qarshi turmaqchi bolghan küchni berbat qilalaydighan super milletler bilenmu ittipaq tüzishi kéreklikini otturgha qoydi.

Mutexesisler: Xelqara jemiyet Sherqiytürkistan milliy herkitini heqqaniy herket, dep qaraydu. Ular yene bu herketning tereqqiyat basquchlirining eqilge uyghun, xelqara qanunlar asasida küchlinishini, shert-sharaét piship yétilgende ichkiy we tashqiy jehettin maslishishning muhimliqini, eng awal omumiy xelqning eshundaq bir herketke teyyarlinishining ünümlük ikenlikini tekitlidi. Ular örnek süpitide, Sherqiytürkistan Milliy herkitining ghelbe qilishigha munasiwetlik bolghan melum bir tereqqiyat basquchida kem bolsa bolmaydighan élimént süpitide bu qétimqi Tibet herkitini ijabiy misal süpitide tilgha élishti.

Mutexesisler: Xelqara qanunlarning qurulidighan döletlerning emes mewjut döletlerning igilik hoquqini qoghdash sherti asasida kishlik hoquq we insan heqlirini tekitleydighanliqini, hakimmutleq bir milletning izishi we xorlishigha uchrawatqan, bésiwélinghan bir milletning azatliq kürishini ochuqtin-ochuq qollaydighan qanunning yoqluqini, emma ularning milliy iradisini ishqa ashurushta eng awal ular élip bériwatqan milliy herketning texirsizlikini xelqaragha anglitishning muhimliqini, shu milletning azatliq kürishining shungimu aghriq azawigha we qan-yashqa tolghan téragidiylik basquchni bésip ötüshining obyéktip tereqqiyat qanuniyitige uyghun ikenlikini, shundaq bolghandila xelqara jemiyet teripidin étirap qilinghan qanuniy dawagha aylinalaydighanliqini, uningdin kéyinki basquchta yeni dawa hel qilinmisa bolmaydighan derijige yetkende qanuniy ötkellerni buzup tashlap yardem qilidighan küchlerning andin barliqqa kélidighanliqini tekitleshti.

Mutexesisler: Xelqra qanunlarda békitilgen „Öz teqdirini özi belgülesh“ dégen mezmunning ajiz milletler üchün bir siritmaq ikenlikini, küchlük we küchliniwatqan milletler üchün bir purset ikenlikini emeliy misallar bilen otturgha qoydi. Ularningche bolghanda tarixta herqandaq bir zorawan millet melum bir milletke özligidin siyasiy, iqtisadiy we memuriy heq hoquq bergen emes. Eyni waqitta Sowétlar ittipaqi we Yoguslawiyediki hazir musteqil bolghan milletlerning köpinchisi Ruslar we Sériblarning mustemlikisige chüshüp qélishtin awalla özini-özi idare qilish teliwide keskin turalighanliqi we uni emelge ashurush üchün izchil bedel tölep kelgenliki üchün Hökümet ularning Milliy Jumhuriyiti we Aptonomiye hoquqini tonighan. Ularning shu chaghdiki Aptonomiye we Jumhuriyet hoquqlirining ittirap qilinishi, kéyinki chaghlarda bu milletlerning musteqil bolishi yeni öz teqdirini özi belgülishige ubyéktip jehettin ijabiy tesir körsetken.Xelqara qanunlardiki „Öz teqdirini özi belgülesh“ mutexesisler neziride bir tuyuq yol bolup, hazirghiche uni bayraq qilip kötürüp chiqqan milletler ichide, shu qanungha tayinip turup musteqil bolghanlar yoqken. Emma dawaning deslepki basquchi yeni küchüyish basquchi choqum bu qanun asasida élip bérilishi kérekken. Mutexesisler misal süpitide Sherqiytimür, Gherbiy Sahara, Sherqiy Pakistan, Kosowo, Tibet we Angsan Suchi yétekchilik qilghan Bérma milliy herkiti, Sipirus meselilirini tilgha aldi. Ular 40-50 yillardin béri „Öz teqdirini özi belgülesh“ pirinsiplirida dawa élip barghan we dawaning melum basquchigha kelgende andin xelqara weziyetning özlirige paydiliq bolushi we bezi küchlük döletlerning eskiri yardimi bilen özlirining siyasiy meqsetlirige yetken. Sherqiyttimürning musteqillighi üchün Awustraliye, Sherqiy Pakistan(Banggiladish )ning musteqilliqi üchün Engiliye, Gherbiy Saharaning musteqilliqi üchün Aljiriye, Bérma milliy herkitining tereqqiy qilishi üchün Amérika, Kossowoning musteqilliqi üchün Yawropa Ittipaqi we Amérika qatarliqlarning yardem qilghanliqini, Chechenistan, Pelestin we Siprus meselilirining xelqara siyasiy kün-tertiptiki sewiyeni tolimu éghir bedel tölesh sheklide hazirlighanliqini otturgha qoydi.Ular yene Xitay, Ertiriye, Marakko, Russiye, Zellandiye, Bérmidiki diktatur hakimeyet astida esirlep milliy zulum astida qalghan xelqller bilen Uyghurlarni sélishturup chiqishimizni bizge hawale qildi.

Mutexesisler: 19-esirdin hazirghiche bolghan ariliqta nurghun milletlerning öz teqdirini özi belgülesh jehette utuq qazanghanliqini, yene nurghun milletlerning bu jehette toxtimay meghlubiyetke uchrap kéliwatqanliqini otturgha qoydi. Ularning neziriche bezi milletlerning musteqil bolishi, mundaqche qilip éytqanda öz teqdirini özi belgüliyelishi peqet ichkiy amil tereptin belgülengen bolmastin, keng xelqara siyasiy atmospira we hakim mutleq milletning siyasiy jehette meghlubiyetke uchrighanliqi we mehkum milletning milliy herkitini, hökmaran milletke qarshi turidighan bir döletning otturgha chiqip qollighanliqi seweplik bolghan. Misal üchün Pelestin, Chichenistan, Kosowo qatarliqlarni körsetti.

Mutexesisler: Sabiq Sowét ittipaqidiki we Yoguslawiyediki hazir musteqil bolghan milletlerdin birersining bu döletler ghulap chüshüshtin awal qural küchige tayinip musteqil bolush ihtimalliqining yoqliqini, u döletler kirzis ichige patqandin kéyin bolsa barliq yerlik xelqlerning izchil dawamliship kéliwatqan milliy herkitining ghelbe qazanghanliqini, milliy herketning ghelbe qilishining shertlirining qarshiliq körsitish rohini yoqatmasliq, hökmaran millet siyasiy jehettin kirzisqa patmay turup, omumiy xelq seperwer qilinghan quralliq herketke atlinip qélishning éghir tiragidiyni keltürüp chiqiridighanliqini, eng yaxshisi xelqara qanunlar yol qoyghan dayiridin bek chiqip ketmey, düshmen milletning ajizlishishi üchün paydiliq bolghan chong- kichik küchlerning herkitige aktip qatniship, paydiliq pursetlerning piship yétilishini tizlitish üchün igilmey-sunmay küresh qilish lazimliqini otturgha qoydi. Emma Uyghurlargha alaqidar Xitay propigandasida tilgha éliniwatqan El-Qayidichiler meselisini ezweylep ketmigen bolsimu alahide nazuk téma süpitide, xelqara éqimgha we Sherqiytürkistan milliy herkitige qarshi mesele süpitide tilgha aldi.Ular wetende yüz bériwatqan qarshiliq körsütüsh herketlirining sewepchisi xitay dölet térori ikenlikini tekitlesh bilen birge, Xitayning xelqara qanunlardin paydilinip, milliy qirghinchiliq élip berishigha bahane –sewep bolidighan herqandaq bir shekildiki küch-körsütüshning Sherqiytürkistan milliy herkitige ziyanliq ikenlikini, düshmenge qarshi turush üchün özini xelqaragha aqlap körsüteleydighan shekildiki herqandaq bir paaliyetlerni qanat yaydurushqa bolidighanliqini otturgha qoydi.

Milliy herketlerning ghelbisi we muwepeqqiyitide köpraq misalgha keltürülgenler ichide Sabiq Sowétler Ittipaqi we Sabiq Yoguslawiyediki kéyin musteqil bolghan döletlerdin bashqa Sherqiytimür, Gherbyi Sahara, Chéchiniye we Pelestin qatarliq rayonlardiki milliy inqilaplarmu alahide misalgha élindi.Bu Sémnariye arqiliq Herqandaq bir dawaning dawagerning özige baghliq ikenlikini, azatliq we hörlükni yélinip yalwurush, köz-yéshi qilish we dert töküsh bilen qolgha keltürgili bolmaydighanliqini, uning üchün japaliq izdinish, bedel tölesh we qanuniyetke uyghun pilanlash, pursetning piship yétilishini ilgiri sürüsh, xelqni oyghutush, xelqara jemiyetke özining qan- yashqa tolghan tarixini anglitish, bu herketke hemmila ademni öz layiqida seperwer qilish lazimliqini biliwalghili bolidu.

Xelqara qanundiki „Öz Teqdirini özi belgülesh“dégen atalghuning Englischisi „Self determination“ bolup, Gérmanchisi „Selbstbestimmung“ dur. Buning menisi (nopusi 10, 000, 000 din ashidighan) Sherqiytürkistanliqlargha jümlidin Uyghurlargha oxshash Tarix, Téritoriye, Til-yéziq, Medeniyet, Diniy étiqat we yerlik Örpi-adet jehettin özige xas alahiydiliki bolghan étnik topluqlarning hazirche özi tewe bolghan dölettin bölünüp chiqip kétish yaki ular bilen muresse qilinghan melum bir xil shekilde ( Aptonomiye, Fedratsiye, we Komfédratsiye) birge yashash meseliside öz aldigha omumiy xelq awaz bérish shekli bilen qarar chiqirishni körsütidu.Xelqara qanunlarda tilgha élinghan „Öz teqdirini özi belgülesh“ témisida „Yerlik Millet“ we „ Az Sanliq Millet“ dégen ikki kelime uchraydu. Yerlik millet dégenlik Engiliz tilida „Endogenous People“ dégenlik, Gérman tilida “ Endogenous Bevolkerung“ dégenlik bolup, uning menisi elmisaqtin shu Jughrapiyilik zunnida yashap kelgen xelqlerni körsitidu yeni Sherqiytürkistandiki Uyghur we Uyghur nesillik xelqler Yerlik millet bolup, ularning xelqara qanungha asasen öz-teqdirini özi belgülesh yeni mustemlikidin ayrilip yashash üchün qanuniy dawa élip bérish we milliy azatliq herketlirini qanat yaydurush heqliri bolghan bolidu.Az sanliq millet dégenlik: Birinchidin bashqilarning milliy téritoriyisige kélip olturaqliship qalghan Sherqiytürkistandiki xitay, Amérikidiki Afriqiliqlar we Gérmaniyediki Italiyan qatarliqlargha oxshap kétidighan milletlerni körsütidu. Ikkinchidin Öz ziminida assilimatsiyege uchrash tebiy apetler we köchmenler sewebidin az sanliqqa chüshürülüp qoyulghan xelqlerni körsütidu. Xitaylarning Uyghurlar we uning qérindashlirini „Yerlik Millet“ dep atimay „Az sanliq Millet“ dep atishi, we Tarix, Til-Yéziq, Diniy étiqat, Nopus ékologiyisi, Maarip we Tebiéy köpüyüsh tereplerdin milliy kimlikimizni étirap qilishtin bash tartishi qatarliq hadésilerni, xelqara qanunlardiki xitayning kingeymichiliki cheklep turidighan ayrim maddilar keltürüp chiqarghan. Xitayning séstimiliq we programmiliq élip bériliwatqan bu tajawuzchiliq herkitige, Xelqara qanunlardiki jawapkarliq ornidin özini qachurushtin ibaret milliy pissixikisi yoshurunghan bolup, uningdin xitaylarning sherqiytürkistan xelqini etnik we kultur tereptin yoqutiwétishtin ibaret qara niyetini körüwalghili bolidu.

Mutexesisler: Uyghurlar we Uyghur nesillik xelqler Sherqiytürkistanning Yerlik ahalisi bolghanliqtin ular kiyinki 10-20 yillarda élip barghan herqandaq quralliq küch körsütüsh herketliri xelqara jemiyet teripidin „ Térorizim“ , „ Bölgünchi „ we „ Radikal islamchi“ qalpiqi bilen qarilanmidi. Xelqara jemiyet bir pütün millet milliy iradisige pükken xelq herkiti sewebidin otturgha chiqqan herqandaq herketni Xitay tajawuzchillirigha oxshash qarilimaydu, Uni kishlik hoquq we insaniy heqlirini qoghdash yolidiki inqilawiy herket yeni azatliq herkiti, dep qaraydu. Buningdin xelqara qanunlardiki „Öz teqdirini özi belgülesh“ dégen atalghuning herbir milliy mesilige yoluqqan xelqlerning yerlik alahidilikige asasen menisini her xil chüshengili bolidighanliqini körüwalghili bolidu. Eger bir mustemlike astidiki Millet Siyasiy, Iqtisadiy, Meniwiy jehettin piship yétilip, özini-özi idare qilalaydighan sewiyege yetken bolsa yaki quralliq küch bilen tajawuzchilarni qoghlap chiqiriwetküdek emeliy iqtidarni hazirlighan bolsa, uning élip barghan herketliri xelqara qanunning shu maddilliridin köre qanunluq; eger meselini uxil shekilde bir terep qilish shert-sharaiti hazirlanmastin, tinchliq we démokirattik bir terep qilish mitodi chetke qéqilip, insaniyetning tinchliqi, maddiy we meniwiy menpeetlirige ziyan salidighan shekilde ottturgha chiqqan bolsa, u xelqara qanunnning eslidinla bar bolghan chong kichik döletlerning zimin pütünlükini aldinqi shert qilghan halda tüzülgen maddiliri asasida xelqara jemiyet teripidin eyiplinpla qalmay eksiche mewjut döletning éghir basturushigha uchraydighanliqini otturgha qoydi.

Mutexesisler: Milliy zulumgha uchrawatqan xelqlerni üchke ayridi. 1) Mustemlikige uchrighan, dölitini yoqutup qoyghan xeliqler, 2)Yerlik xelqler, 3) Az sanliq milletler. Xelqara qanunlarda Mustemlikige uchrighan milletlerning herket dayirisi az sanliq milletler we yerlik milletlerningkidin bir az keng bolup, ularning milliy musteqilliq yolida élip bérilghan herketlirining anche cheklimige uchrap ketmeydighanliqi, ular élip barghan herketni, xelqara jemiyet we hakimmutleq döletler heqqaniy herket, dep qarashqa mejburlinidighanliqini, uning üchün shu dawani xelqaragha qanuniy étirap qildurushning bésip ötmise bolmaydighan bir basquch ikenlikini otturgha qoydi. Ular misal keltürüp, Xelqara jemiyetning Tibet milliy herkitini mustemlikichilikke qarshi herket dep étirap qilidighanliqini, gerche Sherqiytürkistanning ehwali tibetningkidin téximu keskin we téximu tiragidiyilik bolishigha qarimay, xelqaragha tonulalmaywatqanliqini, tonulghan teqdirdimu téxi qanunluq bir dawa, dep döletler teripidin étirap qilinmighanliqini, tirishqanda uzaqqa qalmay nurghun döletlerning Sherqiytürkistan Xitaylar teripidin bésiwélinghan ishghaliyet astidiki dölet, dep étirap qilidighanliqini, uningdin kéyinki tereqqiyatning xelqara jemiyetning maddiy we meniwiy yardimi bilen téximu yürüshüp kétidighanliqini otturgha qoydi. Alayide eskertip qoyushqa tégishlik bolghini Uyghur we Uyghur qérindashliri Mustemlikige uchrighan xelq bolsimu, xelqara jemiyet teripidin shundaq ikenliki ittirap qilinmighan. Uyghurlar we Uyghur qérindashliri Sherqiytürkistanning yerlik xelqi bolsimu, xitaylar buni ittirap qilmighan, Uyghur we Uyghur qérindashliri Sherqiytürkistanda köpsanliqni igilligen bolsimu, xitayning bishemliki we köchmen kelküni siyasiti ularni az sanliq millet katégoriysige chüshürüp qoyghan. Xitay shundaq qilish arqiliq Millitimzge paydiliq bolghan xelqara qanunlarning ötkelliridin bixeter ötiwélip, dölitimiz we millitimizni basturushni xelqarada qanunlashturiwélishni oylushiwatidu.

Mutexesisler yene Xitayning her türlük hélimikirlerni ishlitip xelqarada bash kötüriwatqan démokiratiyelishish herkitige ziyan séliwatqanliqini, Uyghurlargha oxshaydighan siyasiy teqdirge ige xelqlerning milliy höriyitini qolgha élishigha tosqunluq qiliwatqanliqini otturgha qoydi. Misal süpitige Shangxey anglashmisi teshkilati, Darfor meselisi, Chéchenistan we Abghaziye meselisi, Güney Azerbeyjan meselisi qatarliqlarni tilgha aldi.

Mutexesisler: Sherqiytürkistan milliy herkitini qanat yaydurushni xelqaraning we xitayning qanuniy pirinsiplargha uyighan shekilde élip bérishning zerüriyitini otturgha qoydi. Ular tekitlep Xitayning BDTning ezasi, dayimi ezasi, Xelqara soda teshkilatining ezasi, Shangxey anglashmisining ezasi we Sherqiytürkistan yeni Xitaylar Shinjang Uyghur Aptonum rayoni, dep ataydighan rayonning qanuniy jawapkari ikenlikini tilgha élip, bu hadisining nurghunlighan xelqara qanunlar, xelqaragha tonulghan Aptonomiye heqqidiki pirinsiplar we özining asasiy qanunigha bérip chétilidighanliqini otturgha qoydi. Xitaylar xelqara teshkilatlargha eza bolushtin awal, uning asasiy qanuni we aptonomiye qanunining xelqara jemiyet we küchlük döletler teripidin közdin kechürülgenlikini, u qanun we pirinsiplarda insan heqliri we kishlik hoquqni depsende qilidighan maddilarning yoqliqigha közi yetkendin kéyinla, xelqara nizamlargha qol qoyghandin kéyin yoqarqi teshkilatlargha eza qilip qobul qilinghanliqini, emma qanun we imzalar qeghez yüzide qélip, mustemlike rayonlardiki we yerlik xelqler yashaydighan jaylardiki xelqlerning milliy zulum ichide yashawatqanliqi bir emiliyet bolsimu, maddiy we meniwiy pakitlarning yéterlik bolmighanliqi sewebidin, bu zorawanliqning dawamlishiwatqanliqini, heqqaniy dawani emelge ashurushni xalaydighanlarning xitayning bu tereplerdiki ajizliqini ching tutup, xelqara jemiyet bilen yéterlik derijide maslishishining muhimliqini otturgha qoydi.Xitaylar bilen élip bérilidighan söhbetlerge puxta teyyarlinish, yéngilip qalmasliqqa kapaletlik qilish, ularni söhbetke mejburiy qistap kélidighan heriketlerni qanat yaydurush, uning üchün qollanghan barliq wastilerni qanunluq körsiteleydighan sharayét hazirlash qatarliqlarnimu tilgha aldi. Ikki qétimliq Jumhuriyetning qurulushi, Buningdin 20 yillar ilgiri yüz bergen ikki qétimliq Oqughuchilar herkiti, Baren inqilawi, Ghulja inqilawiy, Hoten Namayishi we uningdin bashqa nurghun qarshiliq körsütüsh herketliri qatarliqlarning milliy dawayimizgha körsetken ijabiy tesirini chüshiniwalghili bolatti.

Mutexesisler: quralliq küresh yoli bilen tenchliq shekildiki küresh yoli heqqide toxtulup, hazirqi yüzlinishtin qarighanda tinchliq yoli bilen meqsetke yétishning imkaniyetliri heqqide köprek izlinip béqishimizni, Xitaylar bilen her türlük diyaluglarni oxshimighan shekilde élip bérip, milliy heq- hoquqlirimizni qoghdap qélish heqqide izlinishimizning lazimliqini, bu jehette Xelqara jemiyetning herwaqit yardem qilishqa hazir ikenlikini tilgha aldi. Ular yene Sherqiytürkistan xelqining nöwette hel qilinishqa tigishlik bolghan meselisi musteqilliqtin awal mewjutluq meselisi ikenlikini, mewjutluqni qoghdap qélish heqqide élip bérilidighan herqandaq paaliyetlerge xelqara jemiyetning jiddiy inkas qayturidighanliqini otturgha qoyush bilen birge, eger buni xata dep qarisingiz milliy erkinlikingiz üchün qural küchige hawale qlsingizmu bolidighanliqini, emma u xil sharayétingizning hazirlanghan yaki hazirlanmighanliqi, höriyetke érishishingiz yaki öz xelqingizni öz qolingiz bilen ölümge tutup bérishingizdin ibaret aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqini we 50 yildin béri qural küchige tayinip turup milliy musteqilliqi üchün küresh qiliwatqanlarning ichide birersimu ghelbe qilip baqmighanliqinimu qoshup qoydi. Ular quralliq küresh yolini inkar qilmaydighanliqini, her bir dawagerning özining qabiliyitige yarisha heriket pilanining téximu muhimliqini tekitligen boldi.Biz kim, hazir néme qilalaymiz, xelqimizning qanchilik emiliy küchibar, etiki pilanimiz néme, qaysi yol bizge eng muwapiq kélidu?…dégen meselilerde oylunishimizni hawale qildi.Mutexesisler Sherqiytimür we Sherqiytürkistan meselisini sélishturup, Sherqiytürkistanning siyasiy teqdirining hel bolishigha nahayiti ümütwar qaraydighanliqini, emeliyettimu sherqiytürkistan dawasining qanunluq bir döletni eslige keltürüsh dawasi ikenlikini, uni xelqara kün tertipke kirgüzüshning anche tes emeslikini we Xelqara qanunlarda bu xil shertlerge chüshidighan xelqlerning siyasiy teqdirining bezi yerlik milletler we az sanliq milletlerningkidin asangha toxtaydighanliqini, uning üchün boshashmas milliy roh we düshmenge purset we yol bermeydighan istratigiylik pilan we taktikilarning muhimliqini otturgha qoydi.

Mutexesisler: Sherqiytürkistan milliy herkitide teshwiqat, tetqiqat we neshriyatchiliq ishlirigha köngül bölüshning muhimliqini tekitlidi. Ular yene BDT we Yawropa birliki qatarliq teshkilatlarning Sherqiytürkistandiki írqiy we kultural qirghinchiliqqa ayit, xelqara ehdinamilerge we xitayning asasiy qanuni we aptonomiye qanunigha uyghun kelmeydighan meselilerge ayit melumatlargha muhtaj ikenlikini tekitlidi. Ular yene BDTning dayimi ezalirining sanida bolidighan özgürüsh we xizmet tertiwide bolidighan özgürüshlerning Sherqiytürkistan dawasining bundin kéyin téximu küchiyishige paydiliq ikenlikini, ilgiri Uyghurlarningkige oxshap kétidighan meselilerning yilda bir qétim qarap chiqilidighan bolsa emdi yilda 3-4 qétim qarap chiqilidighan derijige yetkenlikini, yéngi-yéngi pakitlar arqiliq Xitay hökümitining milliy zulumigha ejellik zerbe bérip, sherqiytürkistan meselisining baldurraq hel bolishigha türtkilik rol oynighili bolidighanliqini tilgha aldi. Ular yene Sherqiytürkistan meselisining hazirghiche DBT de resmiy shekilde muzakirige qoyulmighanliqini, bu meselining peqet BDT insan heqliri yüksek kommésiyonida cheklinip qéliwatqanliqini, Uyghur teshkilatliri masliship bérelise uzaqqa qalmay BDT da Teywen we Tibet meselisige oxshashaydighan shekilde resmiy muzakirige qoyush mumkinchilikining barliqini otturgha qoydi. Ilgiri BDTda yerlik xelqlerning wekilliri yoq déyerlik idi. Yéqinqi yillardin béri musteqqil milletler bilen bir meydanda xelqara meselilerni hel qilish yighinlirigha qatnishalaydighan Uyghurlardek milletler we ammiwiy teshkilatlarmu bar boldi. Ularning sani 100 din ashidu. Uyghurlar tirishchanliq körsetse özining wekilini BDT da olturghuzalaydighan xelqara we ichkiy meseliliri heqqide erkin pikir qilalaydighan imkaniyetke érisheleydu, dégen masaglarni berdi. Hazir BDTning Insan heqliri yüksek Konseyide 47 milletning wekili bar bolup, ilgirkidek Xitayning özini perdazlap körsitidighan, arqa ishik bilen millet we döletlerning awazini sétiwalidighan dewrining kelmeske ketkenlikinimu, buning Uyghur xelqining dawasini anglitishta tépilghusiz bir purset ikenlikinimu tilgha aldi. Ular yene bundin kéyin Uyghurlardek milletlerge bolidighan uwalchiliqning az bolidighanliqini qisturup ötüshti….

*****

Yighinchaqlighanda keng xelqara weziyet, Sherqiytürkistan milliy herkitining jush urup rawajlinishigha paydiliq bir pursetke tolghan dewirge qedem qoydi. Men bu qétimqi yighinning rohiy arqiliq Milliy herkitimizning potinsial küchi, xelqara jemiyetning bizge bergen bahasi, bizdin kütidighanliri we Xitay dölitining ularning neziridiki obrazi qatarliqlarni xelqimizge anglitishni, anglatqandimu eslisige sadiq bolup anglitishni özemning wijdani buruchi dep bilip, Berlin Semnariyisi heqqidiki bu uchurlarni herqaysinglarning diqitige sundum. Yighinda otturgha qoyulghan, talash-tartish qilinghan bu meseliler heqqide hergiz sel qarimastin birlikte bash qaturushimizgha, oylunishimizgha, analiz qilishimizgha, toghra yolni öz aldimizgha tépip chiqishqa paydiliq bolsun üchün, bu matériyalgha muhakime we shexsiy qarashlirimni amal bar kirgüzmidim. Bu yighingha 16 din artuq dölettin kelgen teshkilat reyislirimiz we xelqaradiki milliy ziddiyetler mutexesisliri bolup 100ge yéqin kishi ishtirak qildi. Ular bilen bu heqte tepsiliyrek söhbet qurushinglani we siyasiy teqdirimiz heqqide yéngi bir munazirini we ghulghulini qanat yaydurushunglarni, shu asasta yéngi pikir we hel qilish charillirini tépip chiqishinglarni töwenchilik bilen iltimas qilimen.

02-May, 2008/ Gérmaniye- Frankfurt

Sherqiy Türkistanliq Uyghur ziyaliysi doktur Abdulhemit Awshar  t r t türkiye radi’o -téléwiziye idarisining istanbul bashliqi bolup teyinlendi.Hemmimizge melum bolghandek t r t téliéwiziyisi türkiyining döletlik téléwiziye qanili bolup her sahede 16 ayrim – ayrim téléwiziye qanili bolup 52 tilda her xil programma tarqtidighan döletlik chong téléwiziye idarisidur.
Doktur Abdulhemit Awsharning türkiye radi’o – téléwiziye idarisining istanbul mudiri bolup bu muhim xizmetke teynlen’genlikini qizghin tebirikleymiz, xizmetliride utuq we muwapiqiyet qaznishigha tilekdashliq bildürimiz. Kespi mutexessilikidin paydilinip sherqiy türkistan xelqi üchünmu paydiliq xizmetlerde bolushini arzu qilimiz.
Terjimihallar tor sehipiside yézilishiche, doktur abdulhemit awshar 1964 – yili sherqiy Türkistanning Yeken shehiride toghulghan, bashlan’ghuch we ottura mektepni qeysiride tügetken, 1986 – yili marmara uniwéristiti neshir – axbarat fakoltétining radi’o – téléwiziye bölümini elachi oqup püttürdi. 1997 – yili istanbul uniwéristiti siyasiy bilim fakoltétining siyasiy bilimler boyiche asparantliqni püttürdi. 2010 – yili istanbul unwéristiti siyasiy bilim fakoltétining xelq’ara munasiwetler bölümide, «xelq’ara munasiwetlerde jama’et pikiri peyda qilish jeriyani we türkiye – ezerbeyjan munasiwetliri ülgisi» dégen témida yazghan ilimiy maqalisi bilen dokturluq unwanigha érishti.
Doktur Abdulhemit Awshar 1985-1986 – yillarda yéshilcham filim shirkitide xizmet ishligen. 1987 – yili filim ishligüchi imtihanidin ötüp türkiye radi’o – téléwiziye idarisida xizmet bashlighan. Oxshimighan diramma, medeniyet we örüp adetlirige alaqidar filimlerni ishleshtin sirt yene köpligen höjjetlik filimlerni ishlidi we rizhissurluq qildi. Höjjetlik filimlerning tékistini özi yazdi. Chet’ellerde échilghan oxshimighan yighinlarda türkiye radi’o – téléwiziye idarisigha wekil bolup qatnashti.
Doktur Abdulhemit Awshar 2004 – yilidin 2007 – yilighiche türkiye radi’o – téléwiziye idarisining baküdiki wekili bolup ishlidi. 2006 – 2007 – yillarda ezerbeyjan – türkiye soda – sana’etchiler jem’iyitining bash meslihetchisi bolup ishlidi. Yéqinqi zaman tarixqa alaqidar ishligen höjjetlik filimliri munasiwiti bilen türkiye yazghuchilar birliki teripidin yilning eng yaxshi höjjetlik filim ishligüchi bolup bahalinip mukapatlandi. 2007 – yili bakuda türkiye radi’o – téléwiziye idarisining wekili bolup xizmet qilish jeriyanida türkiye – ezerbeyjan munasiwetlirining yaxshilinishgha hesse qoshqan kishi bolup bahalinip baku asiya uniwérisititi teripidin pexiri dokturluq unwani bérildi.
Bir partiyining taqlishida metbu’atning roli, erkin jumhuriyet armiyisi, türkiyining musteqilliq urushida ezerbeyjan türkliri, ziyaliylarning küzide ezerbeyjan, ezerbeyjan xatiresi, qatarliq kitablarni yazghan bolup, doktur Abdulhemit Awsharning sherqiy türksitan we uyghur türkilirige alaqidar köpligen ilmiy maqaliliri xelq’ara we döletlik gézit – zhurnallarda élan qilindi.
Abdulhemit awshar uyghurche, in’gilizche, türkche, tatarche we ezerbeyjan tillirini yaxshi bilidu, osmanli yéziqi we kirilik heriplirini bimalal oquyalaydu.

Doktur Abdulhemit Awshar hazir türkiye zhurnalistlar jem’iyiti, zhurnalistlar komtéti, zhurnalistlar birliki dégen’ge oxshash kespige alaqidar jem’iyetlerning ezasi shundaqla sherqiy türkistan wexpining mu’awin re’isi. U hazir üch perzentning dadisidur.Doktur Abdulhemit Awshar sherqiy türksitan mesilisi toghrisidimu dawamliq ilmiy maqale yézip élan qiliwatqan bolup, uning yéqinda « 2014- yilida sherqiy türkistan» dégen témida 3 qsimliq ilmiy maqalisi élan qilindi.

Musa baytash

Muhemmetimin Bughra

Yürekim qan ara üzmektidur baghrim yarasidin,
Öküzlerdek aqar yashim wetensizlik belasidin.
Hetta kimge yürektin qan,közümdin yash éqitsam men,
Bu yenglighdur kichik öksiz ayrilmishtur anasidin.
Bu kelgen xelq bayrami manga bayram emes chünkim,
Yoq manga yer köngül ichre bu qayghular arasidin.
Jahanda herne ghem bar toplandi barchisi bashimgha,
Qutulmaqqa bolghaymu bu jahanning majirasidin.
Weten yoq, millet yoq, dost yoq, hernebarim yoq,
Janim birle ümidim qorqarmen fenasidin.
Sheherkim turdum anda héchbir derdimge derman yoq,
Béshimgha yüz bela kelmektidur xelqining japasidin.
Qara tash ichre qalghan lalidek najil sara qaldim,
Chéchek yengligh solashtim men tikenlerning ezasidin.
Érighsiz boldi yurtum tuprighi düshmen ayaqidin,
Ézildi millitim zalimining wehshiyan istilasidin.
Isitkim yurt ara mustebitler höküm sürmekte-
Qurtulmay qaldim millet,ah,künlerning qarasidin.
Bashimgha her türlük bela kelse idi razidim emma-
Qutulsa ger weten birle ulus üshbu yarasidin.
Qutulsa el-yurtum yoq idi zerre perwayim,
Xalayiqning manga qilghan wapa xahi japasidin.
Kel,ey bughra,jahandin teliyingdin qaqshima mundaq,
Xatadur bu ishing yan’ghin bu eqlingning xatasidin.
Emesmu éting ,ey bughra, wetenning qehriman oghli,
Qiliching birle qutquzdung uni düshmen balasidin.
Yürüp düshmen üzre qilding uni meghlup xaru-zar,
Jahanni titritipan topliring qattiq sadasidin.
Chiqarding millitingni ul asaret zillitidin birret,
Eziz boldi weten kök bayriqing ixtilasidin.
Idi yashlar hemme séning bayraqing astida,
Büyükler yardem eylep sanga eqlu du’asidin.
Kishining bashi üzre qalmap erdi zulmi istibdat,
Hemme azad bas eylerdi milliy muddi’asidin.
Weten pexr eylemishti bu séning qilghan ishing birle,
Ulus xush erdi milliy marshning shérin adasidin.
Ulus oghlanliri meghrur milliy esker olmaqtin,
Weten ayghirliri marsh éterdi karnaylar nawasidin.
Ulus birle weten sendin ulugh ishlar ümid etti,
Séni bildi mudafi bu sa’adetning baqasidin.
Weten tarixi yazding ating üzre bu shereflerni,
Oghulgha munche bir teqdir yetmesmu atasidin.
Bu yengligh bir sherepke daxil olmaq deghi mumkindur,
Ki dewran da’ima yan’ghusidur chüshken xatasidin.
Jéning bar,ümiding bar,yurtung bar,millet bar,
Yéter bir gheyriting kech bu köngülning muddi’asidin.
Jahanda her qara kün’ge chüsher her inqilab ehli,
Lékin aq qoyash hem tutqusi aning yaqasidin.
Eger qachqan owining izini terk etmise owchi,
Atar uni tagh üstide weya tutqay uwasidin.
Yoq ermish «gheyriy mumkin» gheyret ehlining kitabida,
Chiqarmishlar qizziq otni soghuq suning arasidin.
Kel,ey bughra, yigit erseng jahan’gha herb élan et,
Uni bombardiman et tuyghusiz gheyret hawasidin.
Inading topliri birle uning qorghanlirin yiqqin,
Uning xendeklirin toldur shubating qayasidin.
Shija’et tanki birle uning üstige basqun et,
Hujum eylep kéche kündüz chiqar uni uwasidin.
Uning köksini mejruh et tehewwur sünggisi birle,
Qachurmastin esir eylep tutup mehkem yaqasidin.
Sanga rehim etmidi hergiz,anga rehim etmigil hergiz,
Hezer qil mekridin qorqma uning qarghish du’asidin.
Uni qul eyliban sal xizmetingge ta’ebet bughra,
Budur yalghur qutulmaq charisi uning belasidin.

1941-yili, Afghanistan, Kabul

Jedidchilik herkitining bowisi meshhur mutepekkur alim Musa Jarulla we uning Iddiysi bilen tonushup chiqish hazirqi zaman Uyghur yashliri üchün intayin muhim bolup, U we uning dewirdashliri bilen tonushup chiqqanda Jan, waqit, eqil, bilim we pulning bihude israp bolup kétishining aldini alghili bolidu!
Musa Jarulla ependi dewirdashliridin Ismail Ghaspirali, Rizayiddin Pehriddin we Yüsüp Akchura qatarliq Türük-Tatar muteppekkurliri bilen birge 19-esirning axiri we 20-esirning bashlirida arimizdin yétiship chiqqan Qutluq Shewqi, Sabit Damullam, Abduqadir damullam, Abliz Mahsum, Abduhaliq Uyghuri, Memtili ependi qatarliq alim we ediplirimizning tepekkur boshluqini yorutqan bolup, ularning iddiysi bügünkidek nazuk bir dewirde milliy we diniy telim-terbiye élip bérishimizda yene küchlük ijabiy rol oynaydu.
Meshhur alim, milletperwer we meripetperwer zat Musa Jarulla tariximizdiki dangliq shexislerning biri bolup, 1875-yili Rusiyening Rosstov Nadan sheheride dunyagha kelgen we 1949-yili 10-ayda Qahirede wapat bolghan. Musa Jarulla ependi baliliq yillirida, shu dewirning tonulghan maaripchilliridin biri Patime xanim(Anisi)din deslepki maarip terbiyesini alghan.Musa Jarulla ependi ottura mektepni Qazandiki köl boyi mederiside püttürgendin kéyin, eyni zamanda dunyaning dangliq bilm ochaqliri hésaplanghan Istanbul we Qahirelerge bérip bilim tehsilini dawamlashturghan.
Musa Jarulla ependi Misirda bilim tehsil qilish jeryanida Mekke, Medine, Sham, Gritsiye we Hindistan qatarliqlargha bérip ilmiy ziyaretlerde bolghan.U Islam üchün yoqarqidek öz dewrining islamiy merkezlirining jümlisini ziyaret qilipmu, özi izligen hichbir nersini tapalmay, heyret we heyranliq ichide Tataristangha qayitqan.
Musa Jarulla ependi kéyin yene bashqa bir büyük ghaye bilen özi ilgiri ilim tehsil qilghan dewlet we rayonlargha bérip, ilmiy tekshürüsh, teshwiqat-terghibat ishliri bilen shughullanghan! Musa Jarulla ependi qeyergila barmisun, Islam dunyasining kishi tesewwur qilghili bolmaydighan bir shekilde zawalliqqa yüzliniwatqanliqini körgen we buningdin qattiq chöchigen.
Musa Jarulla ependi musulmanlarning oyghunishi we qudret tépishini arzu qilip bir qatar kitablarni yézip, Türk-Islam dunyasida dewir bölgüch ehmiyetke ige Jedidizim iddiysige hul salghan. Uning bizgiche yétip kelgen eserliridin Tarixul-Islam, Islahat Asasliri, Türkiye büyük millet mejlisige murajet, Russiye musulmanlar ittipaqining asasliri, Siyonizim we Quraniy kerimning nurliri qatarliqlar bar.
Musa Jarulla ependi eyni dewirde turup, islam dunyasining bügünki perishanliqini körgen büyük zattur. Musa Jarulla ependi özining rolini jariy qilduralmas halgha chüshüp qalghan Alimlar, mutepekkurlar, shairlar we yazghuchilar heqqide toxtulup: Men ulardek qolumda delil-ispat bolmighan, tekshürüp tetqiq qilmighan ehwal astida hergiz pikir bayan qilmaymen, dégen.
Musa Jarulla ependi idiyeler oxshimisamu oxshimisun, köngüller bir bolsun, dégen xitabni ortigha atqan. Musa Jarulla ependi Islam dunyasining arqida qélishini tarixiy, pelesepiwiy, siyasiy, ijtimayi we diniy tereplerdin analiz qilip, töwendikidek xulase chiqarghan.
Islamiyet quruq ibadetke aylandurulup qoyulghan.Din bilen Ilimning qimmitining maddiy we meniwiy payda yaritish ikenligi untuldurulghan.Ilim emiliy payda yaritalmaydighan, din ijtimayi menpeet bérelmeydighan halgha chüshüp qalghan.
Musulmanlar dinimizning rohiy boyinche islahat élip barghan bolsa, dunyaning xeritisi bashqiche sizilatti, dégen.
Musa Jarulla ependi eserliride Islamiy dewletler we milletlerning zawalliqqa yüzlinishi heqqide toxtulup:Islam dunyasida wat-wat jiq, ijrahat az bolghachqa, itiqat sheklimiz quraniy kerimning rohidin uzaqliship ketken.Islam dunyasining aldinqi qatardiki serxilliri, din bilen qettiy alaqisi yoq ottura sheriq yeni erep enenisidiki passip hadisilerdin kelgen shöretpereslik, keypi-sapa, heshemdirem, xurapat, israpxorluq we oghurluq qatarliq xeterlik késeller bilen yoqumlanghan, dégen. U yeneMusulmanlarning serwiti dewletni qudret tapquzush üchün emes, beg-ghojamlarning eyish-ishret we keypi-sapalirigha serip qilinghan, dégen.
Yunan pelesepisini xata chüshüniwélip, uni islam pelesepisi bilen muapeqiyetlik birleshtürelmigen.U yene Yunan pelesepisining islam dunyasigha yamrishigha paralil bir izda toxtap qalghan islam pelesepisi tereqqiy qildurulmighan, dégen.
Islamiy telim-terbiye bir izda toxtap qalghachqa, bashqa maarip sisstimilirining riqabitige berdashliq bérelmigen, dep qarighan.Dewlet Islamiy, ijtimayi we iqtisadiy hayatning jan tomurini tehsil körgen yat milletler we islamgha düshmenlik neziride qaraydighanlarning qoligha tutquzushqa mejbur bolghan, dep qarighan.
Hayatliq, ölüm, teqdir we qismetke oxshap kétidighan meselilerge ayit temel qanun we pirinsiplarning dinimizgha uyghun bolmighan shekilde barghanche xata chüshendürülishi ewij élip ketkenlikini otturgha qoyghan.Allahqa tewekkul qilghanlargha nishan körsütüsh ihtiyaji turup, ulargha qandaq qilip yashash we küresh qilishning saghlam mitodi ügütülmigen, dep qarighan.Tewekkul qilghanlar islamning qaniti astigha élinmighanliqi,Allahning kalamini teshebbus qilimiz dep, allahning eng yaxshi körüdighan esiri bolghan insanning xaraktéri, tebiyiti, rohiy we jismaniy majali, sebir we iradisi qatarliqlarining bir terepke qayrip qoyulghanliqi tenqitlengen.
Mektep we munberlirimiz tehsili 30 yilghiche dawam qilidighan Hindistan, Türkistan we tehsili 15 yildin ashidighan Türkiye we Erebistan mederesliride tar menidiki islamgha ayit, yéngilinip we islaha qilinip baqmighan, sewiyesi töwen kona kitaplar oqutulup, 15 yildin 30yilghiche telim alghanlarning jemiyetke heptiyek ögütüsh, namaz qilish heqqide telim bérish we shu sewiye bilen quraniy kerimni tebligh qilishtek échinishliq hadise esir-esirlep dawam qilghan.
Bu jeryanda dinimizning tüwrüki hésaplanghan Hedis, Feqih, Tesewup qatarliqlarning oqutulishi we tedbiq qilinishi toghra bolmighan.Bu hadise musulmanlarning qattiq inawitini tökken.Musulmanlar islamiy enenilerge sadiq bolghan halda gherip medeniyitini siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi hayatigha tedbiqlimighan, dep qaraydu.Musa Jarulla ependi islamiy milletlerning ajizlap kétishining seweplirini yoqarqidek analiz qilip, netijide asaret zenjiri musulmanlarning qoli bilen musulmanlaring boynigha taqalghan, dégen yekünni ortigha qoyghan.
Musa Jarulla ependi islam dunyasigha mesuliyetchanliq bilen tenqidiy baha bergen we Türkiy xeliqlerning qanche esirlik tereqqiyat yoligha nur chüshürgen aldin körer ulugh alimlirimizning biri bolup, qérindashlirimizni uning eserlinirini tépip oqush we paydilinishqa dewet qilimiz.(K.Atahan)

*****

09.12.14 Gérmaniye

Sépil We Sépil Mentiqisi

Kitab oqush tesiratimdin tamche: en’ene we étiqad heqqide oylighanlirim
-“ Ademdin haya ketse, ornigha bala kélur“Uyghur ata sözliridin

Abdurahman Ablikim

Burunning burunisida biz yawayilarche , herxil xéyimxeter ichide , özimizning kimlikinimu bilmey nadanliqta yashawatqan chéghimizda bir ulugh adem hayatliq makanimiz we tinch- amanliqimiz üchün bizge’eng mustehkem sépil sélip bergeniken . Sépilning üch teripi intayin xeterlik deryalar bilen qorshalghan bolup, bu heywetlik sépil deryalardiki zeherlik dutning bizni zeherlep qoyushidin,kelkün kelgende bolsa deryalar téship bizni gherq qiliwétishidin saqlash üchün soqulghaniken ulugh adem bizni menggü sépilni qoghdashqa, sépildin chiqmasliqqa dewet qiptu. Shundaq qilghandila’elde tinch- eminlik we beriket bolidighanliqini éytiptu. Ulugh ademning déyishiche,bu sépil intayinmustehkem we bixeter bolup, biz izdeydighan nersilerning hemmisi sépilning ichide bar iken. Uzati mubarek yene bu sépilning düshmini sépilni yalap aqidighan eshu xeterlik deryalardur, deptuwe yene sépilning derya yalap-chéqip aqidighan yerlirini qandaq puxtilash charilirini ügitip qoyupbiz bilen xoshlishiptu.
Shundin bashlap biz bu sépil ichide bixeter- xatirjem, inaq, bexitlik yashaptuq.ulugh ademningnesihiti boyiche sépilni mezmutlashni üzüldürmey dawam qiptuq. Bizdiki bu bexitlik hayat talay yillar dawamlishiptu. Kéyinche, bara- bara sépil sirtida yene bashqa sheherlermu qurulushqa bashlaptu.zaman özgiriptu. Sépildiki bezi ademler sépil sirtidiki sheher kishilirining bashqiche bir xil erkin turmush kechüridighanliqini,ular sépilni qorshap turghan deryalarda er-ayal démey üzüp oyun- tamasha, ishqiwazliq qilishidighanliqini körüptu. Ulugh kishi: bu deryalarning süyi bekmu xeterlik, ularda éqiwatqini su emes eyish- ishrettin aqqan qan- yiringdur, dep nesihet qilghaniken.
Uzun yillar dawamlashqan tinch- eminlik bu nadanlarni bixudlashturghachqa ular kelgüsixiyimxeterni untuptu; Gheplet perdisi közlerni tosuwélip deryadiki qan- yiringni süzük suqilip körsitiptu. Shuning bilen ular birlep- ikkilep sépildin chüshüp deryada chümülüptu. Ularderya süyide özlirini tolimu erkin- hozurluq sézishiptu. Yillar- qernelerning ötüshige egiship bu nadanlarning sanimu köpiyiptu.ejdatlar nesihitini untushqa bashlaptu.sépildin chüshken ademlerning köpiyishige egiship ular chüshken jay shora boptu. Bu nadanlar shorini étishning ornigha talaghachiqishimizgha emdi asan boldi, dep xush boptu. Axiri bir küni sépilning bir teripi örülüp chüshüptu. Derya süyi sheherge bésip kiriptu. Kishiler emdi deryalarning öz ishikliri aldida aqqinidin shadliniptu. Gerche beziler derya süyide éqip kétip tursimu héchkim ibret almaptu.waqitning ötüshige egiship derya ulargha qorqunchluq tuyulmaydighan boptu.deryadin chiqqan zeherlik dut ularning eqlini késiptu. Shundaq qilip tola kishining deryagha bolghan köz qarishi özgirip sépilning ehmiyitini untuptu; Sépilni puxtilash ishi tashlinip qaptu. Gerche bezi eqli oyghaq,imani kamil kishiler sépilning ehmiyitini estin chiqarmighan,sépilni mustehkemleshni dawam qilip kelgen bolsimu hemme adem bille qilmighachqa héch ishni bashqa élip chiqalmighanni az dep öz qérindashlirining mesxirisige uchraptu. Yene talay yillar ötüp sépilning ikkinchi, üchinchi bölikimu
Örülüp chüshüptu. Eqil- hoshi jayida kishiler qayghurghan bolsimu amalsiz qaptu. Shundaq qilip kishiler sépilning yoqap kétiwatqanliqini tuymayla qaptu. Sépilning yoqap bérishigha egiship ademlerdin insab, diyanet, sherm- haya, yurttin beriket kötürülüp, niza-adawet, jenggi-jédel,oghri-yalghan, zinayi- haram, benggilik bash kötürüp, yoqumluq késel, aghriq- silaq awup kétiptu.rohi saghlam,tendurust ademler az qaptu. Deryadin kötirilgen zeherlik dut ademlerni séhir-lep, dillirini kor qilip, ongni tetür, rustni qingghir körüdighan qilip qoyuptu. Lékin talay kishiler bu apetlerning sirini bilelmeptu. Bilgenlerning gépige etraptikiler ishenmeptu.
Kéyin sépilning bir bürjikila qaptu. Shu bürjekke qarap nurghun kishiler yenila özini sépildiki’ademler deydiken. Lékin bu kishilerning sépil sirtidiki ademlerdin qilche perqi yoq iken.biz hemmimiz özimizni sépil ichidiki ademler deymiz. Lékin qéni bu sépilimiz? Peqet örülüpchüshey dep qalghan sépil parchisi bilenla özimizni sépil ademliri diyelemduq?
Hazir aldimizda ikki yol turuptu. Biri, esli tebi’itimizdin yatlashqan, saxtiliq, eqide- étiqadsizliq, riyakarliqtin bulghan’ghan wujudimizni paklap özimizni heqiqiy tonush; Yene biri,gumrahliq yoligha méngip axiri bir küni deryagha gherq bolush. Yaki bolmisa ikki putimiz görge sanggilighanda andin deryaning mahiyitige yétip, sépilimizge séghinish.
Derya bizge qarap étilmaqta. Nadan kishiler deryada éqiwatqini hayatliq süyi dep qarimaqta. Sé-pilning axirqi bürjiki örülüp tügimekte… az sandiki bir qisim kishiler sépil soqushbilen aware. Lékin ular derya dolquni aldida halsiz we ajiz…
2000 – yil sintebr, sdnéy

——————————————————————————————————————————————

Türkiye awazi radiyosi xewiri: asiya boks chémpiyoni, uyghurlarning pexirlik oghlani Abdurahman Ablikimning wapati dunyaning her qaysi jaliridiki uyghurlani chongqur qayghugha chömdürüpla qalmastin, belki öz nöwitide yene abdurahman ablikim heqqide qaytidin oylunush, uning milliti we wetinige bolghan chin söygüsini ülge qilish, ish – izliri we töhpilirini eslesh dolqini qozghaldi.
Bu ariliqta uyghurlarning pexirlik chémpiyoni merhum abdurahman ablikimning yalghuz düshmen’ge mush étishtila emes, qelem ishlitishtimu yétiship qalghan uyghur oghlani ikenliki otturigha chiqti. Uning 2000 – yili sidnéyde yazghan «sépil we sépil mentiqisi» namliq maqalisi ijtima’y taratqularda keng tarqaldi we yuqiri baha, inkaslargha érishti.
Yoqurda  uyghurlarning pexirlik oghlani abdurahman ablikimning qelimidin «sépil we sépil mentiqisi» namliq maqalisini TRT Uyghur seyipisidn élip diqqitinglargha sunimiz

——————-Tengritagh Akadémiyesi

25.01.2015  Gérmaniye

Yiterlik derijide wetenperwerlik we milletperwerlik Iddiysige sayip bolmighan kishiler yiltizi sugha chiliship tursimu qurup qalidighan derextek awal özini we kéyin milletni halak qilidu! 

  Korash Atahan

1)Biz Uygurlar qanche ming yilliq dölet qurush tarixigha ige, Ariyan tipidiki qedimiy bir millet. Türkler, Ezerbeyjanlar, Özbekler, Türkmenler, Kashkaylar, Tatarlar, Qazaqlar, Qirghizlar we tilimizning yene bashqa diyalekit hem shiwiliride sözlishidighan goruppilar Uygur nesillik xelqler bolupla qalmay, bügünki German, Ungar (Wengir), Bulghar, Pin, Ukrayin, Irland, Iran xelqliriningmu tomirida Uygurning qéni örkeshlep turidu.Biz ige chaqisiz, kélip chiqishi éniq bolmighan, tarixi üzük hem qisqa shundaqla qérindashliri bolmighan bir yétim millet emes.

2) Biz Uygurlar dunyada eng deslepte yéziq qollanghan, metbee, qeghez, reh, tömür, miltiq dorisi, kariz, chaq qatarliqlarni keship qilghan, 3 ming yildin artuq sheherlishish medeniyitige ige, özimizge has diniy étiqat, senet, pelesepe enenisige ige bir qedimi millet. Biz özimizning yoqarqidek bir qatar ebzelliklirimiz bilen insaniyet tarixida qedimqi eng yüksek medeniyet dep qaralghan, qedimqi Misir medeniyiti, babilun medeniyiti, Hindi medeniyiti, Merkizi Asiya medeniyiti, Xitay medeniyiti, Gérik medeniyiti, Maya medeniyiti qatarliqlargha asas salduq.
3) Biz Uygurlar parlaq we yüksek medeniyitimiz bilen 40 ming yil awal mu döliti, 17 ming yil awal Asiya-Yawropa Uygur Imparatorluqi, 10 ming yil awal Asiya-Yawropa Uygur kompedratsioni, 7 ming yil awal Qarahan Iparatorluqi, 5 ming yil awal 10 Uygur 9 oghuz komfediratsioni, 2 ming 500 we 2 ming yillar awal büyük Asiya Hun Imparatorluqi, Büyük Yawropa Hun Iparatorluqi, 1 ming 500 yil awal, Aqhun Imparatorluqi, Köktürk Iparatorluqi, 1 ming 200 yillar awal Uygur Imparatorluqi, ming yillar awal (Uygur Qarahanlar döliti, Quchu Uygur döliti, Kengsay Uygur döliti qatarliq 3 küchlük döletni özichige alghan) EDIQUT UYGUR EMPARATORLUQI qatarliq küchlük Iparatorluqlarni we Chaghatay Uygur döliti, Seidiye Uygur döliti, Qeshqeriye qatarliq döletlerni, we yéqinqi yillarda Sherqiy Türkistan Islam jumhuriyiti, Sherqiy Türkistan Jumhuriyti we bügünki Amerika qurulghan Uygur hökümiti qatarliq hökümet we teshkilatlarni qurghan, tarixning éghir sinaqlirigha berdashliq bereleydighan we bérip kéliwatqan bir millet.
4) Bilinip turiwatidu, soruqchuliqimiz, azapliq künlirimiz, xaniweyranchiliqimiz uzaqqa soziliwermeydu. Yoqalmighanliqimiz bir möjize, dunyada düshmini bizningkidek küchlük, bizdek béshigha éghir kün kelgen yene bir millet yoq, Allahning bir mexsidi bar, qan yashlirimiz bilen pakliniwatimiz, chéniqiwatimiz, özimizge, özlükimizge kéliwatimiz.Biz yoqalmasliqimiz kérek, qénimizdiki esil ersiy üstünlük haman bir küni wolqandek partilaydu. Xeq hoquqlirimiz qolimizgha qaytidu. Qanlar éqiwermeydu, qumdek soruliwermeymiz, horluniwermeymiz, pakliniwatimiz, Merkiziy Asiyada biz qurmaqni istigen bir dölet bar, u bolsimu Uyguristan.
5) Bir dölet medeniyet, din, kapital qatarliqlarni perwish qilidighan, özini özi idare qilalaydighan etnik goruppilargha nesip bolidu. özini özi idare qilalmaydighan chuwalchaq xelqler san jehettin qanche üstün bolsimu, jughrapiywi jehettin qanche paydiliq sharaitqa ige bolsimu, qanche köp paydiliq pursetlerge ige bolghan bolsimu bashqilarning horlishigha uchraydu.

6) Biz Uygurlardiki chéchilangghuluq, shehsiyetchilik kolliktiwizimliq angdiki töwenlik bashqa milletlerdiki chéchilangghuluq, shehsiyetchilikke, kolliktip angning töwen bolishi qatarliqlargha oxshimaydu. bizdiki peqet hoquqidin barghanche ayrilip qéliwatqan bir küchlük milletning bésip ötidighan köngülni ghesh qilidighan bir tereqqiyat basquchidur. Bizning xaraktérimizda yoq nersining bar, bar nersining yoq bolup qalghini yoq. Imparatorluq dewridimu shundaq edi. Bizdiki bixliniwatqan siyasi anggha wekillik qilsa bashqa bezi milletlerdikisi sapasi töwenlikke wekillik qilidu. Bir paeche meshhur may boyaq esiridiki renglerni, arqigha yandurup arlashturiwetse bir döwe kéreksiz nersige, bir dangliq semponiydiki tawushlarni eslige qayturup halighanche arlashturiwetse ademni bizar qilidighan yéqimsiz awazgha aylinidu. Bizdiki közimizge set körüniwatqan bir qisim kolliktip tebiyet hudi reng we tawushliri qalaymiqanlashturiwétilgen resim we muzikigha ohshaydu, u her birsimizning ortaq küch chiqirip tüzitishimizni kütiwatidu. Biz uni etnik groppimizning, milliy topimizning küchiyishi we dölet qurushimizning ham matériyali dep qaraymiz. Dölet bu xil chéchilangghuluq we bu xil shehsiyetchilik sewebidin dunyagha kelgen. Bizde uning emeliyettin ötken nezeriyiwi asasiy bar, gep uni qandaq teshkilleshte, gep uningdin qandaq paydilinishta, gep uni qandaq organizatsionleshte. Bu yene shehsiyet bilen etnik birlikning munasiwetige, etnik birlik bilen xelqara munasiwetlerge bérip chetilidighan nazuk mesile. Xelqimizde gunah yoq, otqa bashliduq kirdi, sugha bashliduq kirdi, yene néme qilsa bolatti?! Jawapkarliq bar bolsa eng deslepte özimizde, yeni siyasiy, diniy, iqtisadiy we medeniyet jehettin milletke ige chiqish salahetige ige dep qarlghan yol bashlighuchilarda.
7) Biz Uygurlarning kolliktip we shehsiy engida, ademde tebeiy bar bolidighan bir türlik menpietpereslik bar. Bu xil menpietpereslik hakimiyettin ayrilip qalghanliqimiz üchün, wedölet qurushni emelge ashuralmaywatqanliqimiz sewebidin, kolliktip angdiki menpetdarliq istikining qanmasliqini keltürüp chiqirip, he dese burnining uchini köridighan, tar dairidiki shehsiyetchilikning yamrap kétishige, ikki yüzlimichilikning bash kötürishige sewep boldi. Bu xil shehsiyetchilik we ikki yüzlimichilik keltürüp chiqarghan chéchilangghuluq, pursetpereslik, chiqishalmasliq, milletning wujudidiki tebeiy enirgiyning bir qismi bolup, paydilinalisaq hayati küch beghishlaydu, paydilinalmisaq eng kühlik düshminimizge aylinidu. bu huddi ressammning aldidiki perqliq rengleni keltürüp chiqiralaydighan boyaq we kompazetor aldidikibir-birige oxshimaydighan ala taghil awazlargha ohshap kétidu. Bu huddi bir parche meshhur resim sizilishtin awalqi boyaqlarni bir-birige arlashturiwetse poqqa, bir meshhur semponiydiki awazlarni bir-birige arlashturiwetse ishekning hangirishigha ohshap qalghandek ish. Güzel pir parche resim sizish, meshhur pir parche muzuka yézish elbette talant we erade telep qilidu. Tapa tene qiliship, qolning uchida qilghan bilen ish pütmeydu. Dunyada asan ish yoq, bu reng we awazlarni, Insaniyetning 21 – esiridiki iqtisad we ediologiye chüshenchillirige bizning eqliy we jismaniy küch quwetimiz yar bergen eng yoquri mümkinchilikte organizatsionlashtürishqa yüzlinelisek, xelqimiz échirqap kütiwatqan bir milliy dölet tughulidu. Bundaq qilish üchün eng aldi bilen milliy kimlikimizning mewjut bolushi we bolmasliqigha tesir körsitiwatqan aktip we passip amellarni mukemmel dérijide mölcherlishimiz, tehlil we tetqiq qilishimiz, eqliy xulase chiqirish we chüshenchilerni xelq arisigha yetküzishke kapaletlik qilishimiz, ibadet qiliwatqandek estayidil, balimizgha tamaq teyyarlawatqandek mesuliyetchan bolishimiz lazim. oylanmay pikir qilishtin, aldiraqsanliq we tenteklktin, rohiy ghalbiyetchilik we chüshkünlüktin saqlinishimiz lazim. Din, medeniyet, iqtisad we senet qarashlirining muazinnitige alahede ehmiyet bermigende aqqqan qanlar görge, kelgen sular chölge kétidu. Sen Xitaymu emes, Ottura Sherqliqmu emes, Yawropaliqmu emes, Türkmu emes bir nerse ekenlikingni awal mölcherle. Eng muwapiq bir egeshküchining arqisidin mang, iqtidarliq ademlerni etrapinggha topla, özengde bar bolghan üstünliklerdin paydilinishqa waqit, eqil we emgek serip qil. Bashqilardin artuqche umid kütme, emma türlik munasiwetlerni ehtiyajgha qarp tengshep tur. Dostni köpeytelmisengmu, düshmendin birsi azaysun. alayide muhim bir ish, Uygur xelqining ichide düshmen yoq, düshmelik bar, xelqni terbiylesh oyghutush kérek. Uygur bilen Uygurning, undin qalsa Uygur qénini toshup yashawatqan wetinimizdiki, Qazaq, Mungghul, Qirghiz qatarliqlar bilen Uygurning türlik munasiwetlirini, Uygur bilen Xitayning munasiwetliri asasida bir terep qilishtin her waqit saqlanmaq lazim. Shuni dawamliq estin chiqarmasliq lazim, ejdatlirimiz qedimdin yashap kéliwatqan merkizi asiyada Uygurning qéni arlashmighan bir etnik topluq yoq. Bu periqliq til we shéwilerde sözlishidighan millet we etnik groppilarning Uygur qéni üstin bolghan qisimliri bügünki kündimu Sherqiy Türkistanda biz bilen birge yashawatidu.Ularning yiraqtiki Mungghul, Qazaq, Qirghiz, Tunggan, Shiwe qatarliq qérindashliridin perqi bar. Misal, hazirqi Sherqiy Türkistan Qazaqlirining mutleq köp qismini, bolupmu Qirghizlirini Qazaqistan we Qirghizistan xelqliridin ayrip qarap, ular ming yil awalqi Uygurlarning Ediz qebilisidin idi, dep qarawatqan küchlik tarixchilar we anterpologlar bar. bu elbette merkizi Asiya milletler ekilogiysige toghra kélidighan bir qarash. Buningdin qarighanda bügünki Sherqiy Türkistanda yashawatqan Xitaydin bashqa etnik groppilarning hemmisi bizning yéqin yaki yiraq qérindashlirimizdur, biz ular arqiliq, ular bügün mensup bolup yashawatqan etnik groppa we milletler bilen baghlinip turimiz., buning bizge intayin chong paydisi bar. Uningdin bashqa xelqara mesililermu bar téxi elbette.
8) Biz Uygurlar bir birimiz bilen pétishalmaydighan bolup qalghandek körüniwatimiz, bashqilarmu shundaq tonushqa kéliwatidu, bu xata. bizdiki bu pétishalmaslik dewlet qurush ehtiyaji we téxirsiz teliwidin kélip chiqiwatidu. Dölet bar bolghan bolsa ular siyasiy reqipliri bilen pétishalmighan, riqabet ichide milliy menpieti üchün hayatini atighan bolatti. Bu xil ebzellik teshkilatlandurulmighachqa, dölet bolmighachqa özimizni téximu ajizlashturiwetidighan, özimizni özimizning yeghida qorup-tügitiweteleydighan heterlik nersige aylinip qéliwatidu. Téximu éniq éytqanda Uygurgha oxshash ichi küchlük, xaraktéri üstün millet hakemiyitidin ayrilip qalsa özini özi halak qiliwetidu.
Qérindishim köngülni ghesh qilidighan riyalliqimizdin umidsizlenmeng, siz bir nesebiy üstün xelqning perzenti, küchlük teshkilatchilarni saqlap turmay ishni özingizdin bashlang, Uygur bolsila, munapiq bolmisila shertsiz söyüng, sewrichan bolung, téxir qiling, chidang. eqilliq xelq kütkinidek teshkilatchigha érishelmisimu özini özi muapizet qilip kétidu. Chünki ular charwa emes. Bezi milletler bar dahini tughidu, bezi dahilar bar mlletni tughidu. Biz zadi qaysisigha mensup, bu heqte oylinip béqing, yéqin ademingiz bilen söhbetliship béqing.9) Qérindash turup, qérindaslar ara zidiyetlerni, dost düshmen otturisidiki munasiwet dérijisige kötürgenlerni, hörmet qilghanlarning, arqisidin egeshkenlerning we qanat astigha alghanlarning qelbide, hayinliq, satqinliq bash kötüridu.10) Bir milletning gorupilar boyiche qoghdaydighan, rayonlar boyiche qoghdaydighan bir nersisi bolidu. Uning némilikini biliwélish kérek. Bilmigenler ailisidikiler we yat milletning horlishigha uchraydu. Aile, mehelle, yurtni merkez qilip shekkillengen saghlam bir munasiwet, dölet qurulushning téxirsizlikige hameldar bolidu.
11) Milliy xaraktérimizdiki birlikni qoghdap qélishning bir qimmetlik engüshtéribar, u bolsimu özingiz her küni ayrilalmaydighan, milliy menpietimizge wekillik qilidighan bir eddiyge yaki melum bir shehiske we yaki dewrimizde bar bolghan nopuzluq bir teshkilatqa shertsiz boy sunush.
12) Qérindashlargha ehtiyajgha qarap sahib chiqmasliq, sizni tar menidiki shehsiyetchilik patqiqigha, uni hayinliqqa, munapiqliqqa mehkum qilidu.
13) Qilghan yahshi ishliringiz heqqide köp sözlimeng, bashqilardin anglang.
14) Eqillik bolsingiz her dayim bashqilarni eyiplela yürmey, özingizni milliy menpiet qélipimizgha sélip turung. Shundaq qilghanda sizge yene bir ish chiqidu, u bolsimu özingizni eyiplesh.
15) Hey Uygurum, Eger siz we siz yaqturidighan ademler éytqandek, silerningla toghra bolghan bolsa, siler xata digenler yoqulup ketken, siler meqsetke yetken, siler hemme nersining üstige chiqqan bolattinglar. Siler bir chemberning etrapida yüzlinip turiwatisiler, hemmidin toghrisi uning merkizide. meghrurluq, aldiraqsanliq we tenteklik qilmanglar. Özenglar we düshmininglarning nemilikini bilemsiler!? hetta bir dingha ishenmisenglarmu, bir tilda sözlishelmisenglermu, bir dölette yashimisanglarmu… eqlinglar bolsa birlishettinglar. Qandaq milletler shundaq qilalaydu oylap béqinglar. Biz Uygurlar bir türlik kolliktip meslik ichide yashawatqan bir millet. Meslik yeshilmeywatidu, némide narkoz qiliwetilduq bilmeymiz. meslikimiz yeshilse idi, birge bolsa nomustin kolliktip öliwalghan, birge bolsa ejdatlirimizning shan shöhritini yene tiklep, yüz yilliq nomusimizni yuyghan bolattuq.
16) Qulluqtiki bir Milletning balisi turup, tapqinini keypi- sapagha, eyish-ishretke, ailisining chong yep chong ichishige, bashqilargha özini körsütishke, orunsiz meghrurlinishqa, he dese özining mengiwatqan yolini toghra dep walaqshishqa adetlinip qalmay hem undaqlarning arqsidin lalma ittek kétiwermey, öz milliti üchün, haytidin, turmushning rahitidin, mal-dunyasidin, shehsiy arzu hewesliridin waz kechkenlerge hem ularning ailisidikilerge, pütün eqli iqtidarini milletning nijatliqi üchün serip qilip, özi, ailisi, dostliri éghir künge qalghan bolsimu, derdini ichide bilip, ün tünsiz yashawatqanlargha Allahning raziliqi üchün salam béring. Ularni tepip hemdemde bolung, haligha yéting, qollirigha söyüng, yardem tileng! Ishning qiyinidin qechip asinigha yügürmeng, asininimu qilmay yekke yigane yaki top-top bolup, yawayi haywanlardek qarangghu kamargha bekiniwalmang. Siz qandaq adem bolung, qilishqa tegishlik bir ishingiz bar. Döliti bar milletlermu jim yatmaywatidu. sizge bu behestilik, hangwaqtiliq, deltilik, haterjemlik, horunluq, xoshyaqmasliq, özini chaghlimasliq nerdin kéliwatidu.
17) Uygurlardin waysawerme, hemmimiz özimiz bilimiz, xayin bolmisaqla künimiz nahayiti teste ötiwatidu. sen birsimizge yahshilik qilding, uni bilimiz. Sining bizge yahshiliq qilishinggha sewep bolghan nersini sanga ALLAH bergen. Eger biz sendin yahshiliq körüp, sanga qayturalmisaqmu bashqa bir qérindishimizgha qayturalmisaq u chaghda néme qilishni Allah belgülisun, emma qayturush iqtidarigha yételmisek Allahning bir buyruqi bar.

Özeng qanchilik némiting, he dese teshkilatlarni tillaysen, nopuz egillirimizning yüzini tökisen, ularni kishilerning közige set körünidighan qiliwetken séning eqilsizliqing. Sendek ademler bolghachqa küchlük teshkilat, küchlük yolbashchi yoq. teshkilat qurmaq, yetekchilik qilmaq asan emes. Sen eqilliq bolsang nachar teshkilatlar shallinip serhili, ajiz teshkilatchilar shallinip, serkisi chiqatti. Shu Uygur bolmighan bolsa bügün sen bolamting? Birsidin yaki bir teshkilattin waysighanda Uygur…Uygur digen sözni tola tilgha alma, sen bilen alaqe qilghan adem yaki teshkilat Uygur emes, Uygur anangni bir nerse qilghanmu!? Kökte künnur, yerde Uygur; Quyash tughumdur, dilimda ghurur! dep yasha. Özengning chawisini chitqa yeyip, özini Uygur demeydighan tuz korlargha, milliy düshmenlirimizge oyan qoyup berme. Ichimizdiki hamaqetler sen deltining sözlirige ishinip qalmisun.
18) Behestilik qilmang, oynap sözlisingizmu oylap sözleng. Ejdatlirimiz söz atqan oq, dep bikar éytmighan. Söz arqiliq millitingizge hayatliq, düshminingizge mamatliq bereleysiz.
19) Behestilik qilmang, özingizni dada balisini bashqurghandek bashqurup turung, kichik bala her poqni yeydu, adem kallisini ishletmise, u bir kichik bala.Kökte künnur, yerde Uygur; Quyash tughdur, qelbimde ghurur. dep yashang.
20) Hayatta her kim xatadin saqlinalmaydu, emma tekrarlimang.
21) Özingizni biling, siz Alman yaki Engiliz emes. Bu dölette dölet qurup bolghan ademdek haterjemlikke chümüp ketmeng. Bu yerning igisi bar.itlardek chishleshmeng, bizge börining mijezi udum qalghan millet, böre bir birini asanliqche chishlimeydu, owgha teng chiqidu, herkim tegishlikini alidu. bir-birimizni qangha boyighangha nomusimiz aqlansa idi, u bashqa gep. Emma… emma…Bizning bu yerde yashawatqinimiz xelqimizge paydiliq bolsa bolatti, emma paydisidin ziyini, rahitidin azabi köp boliwatidu, oyghanmisaq Yawropalqlar bizni desmiy sélip, Xitaylar bilen soda qilidu.
22) Bezillirimizning turmush, tirikchilik, adet qarashlirini körse ademning ichi élishidu,Yawropada turup Xitayche amilning tesiridin qutulalmasliq, qutulghan teqdirdimu öziningkini untup, özi turghan muhitni diwanining haltisigha ohshutiwélish shamili chiqiwatidu. Biz Uygurlar hayatliq qarishi, tirikchilik enenisi, ehlaqi qarash, tuqandarchiliq munasiweti, jemiyet chüshenchisi tereplerdin hazirghiche Dunya milletlirige örnek boliwatqan xelq. Men wetende bir edebiyat heweskarining, L. Mutellipning Xitaylar Amérikiliq bir yazghuchining kitabidin terjime qilghan bir parche shérinikötüriwelip, shériyitimizning tereqqiy qilmighanliqidin way séliwatqanliqini körgen idim. Diqqet qilayli, bezi xelqlerdek göshni putizning barmaqlirigha qisturup turup toghraydighan, poq yigen haywanlarning göshi tatliq dep qaraydighan, burnimizdiki qaqichimizni elip ishtiha bilen qasaydighan, paydiliq dep qungigha qisturiwelip sesitilghan mewilerni istimal qilidighan bolup qalmayli.Eger bizning bir qisim bashqilar özleshtürüp bolalmighan mukemmel adetlirimiz (Ana tilda sözlishish, yemek- ichmek, örpiadet, kéyinish, yürüsh turush…wb.) közingizge set körünip qalghan bolsa rohiy késeller mutehesisige wahtida körünüp béqing.
23) Hayat bir teyatir, her bir millet teyatérining uslubi oxshashmaydu,siz Uygur, Uygur teyatéridila qimmitingizni tapalaysiz,rol alghan perdingizde qehringiz we zehringiz bilen rol éling, shundaq qilsingiz xelqingizning alqish sadaliri ichidin düshmenliringizning echinishliq ingirighan awazini angliyalaysiz.
24) Shehsiyetchilikimizni milliy menpietwazliq, qérindashliqni milletchilik dérijisige kötürelmeywatimiz, kötüreligen bolsaq, birinchidin, Etnik birlikimiz perwishke érishetti, milliyetchilik küchiyetti, ikkinchidin ,özimizgha xas shekildiki Kapital jughlanmisigha érishettuq, sanaet millitge aylinattuq, üchünchidin,özligimizdin teshkilatlinalaytuq we teshkilatlanghan yat Milletler bilen bir shirede olturup, heq hoquqlirimizni ulargha tonutup,özimiz qoghdiyalaydighan politik milletke aylinalaytuq.
25) Milliy menpiet nuqtisidin birlishelmeslikimiz bizni barghanche yaman künge qoyiwatidu, birlishishimizni düshmen halimighanliqi üchünla, bilip bilmey uning depigha usul oynawatimiz, u bizdin hemme nersini eli bolay dewatidu, emma bizge bergini, siz bir usulchi millet digen söz.Xitaylar bu sözni bikargha éytmighan. Ajizlap kétiwatimiz her küni bir nersidin ayrilip qéliwatimiz, bizdi nechche hesseme deniyetsis milletlermu bu jehette bizdin ilghar bolghanliqi üchün xelqimizni közge ilmas boldi. Bunjdaq kétiwersek bizni bir türlük umid bilen béqip chong qilghan ata-animizmu, milletning ghurui hesaplanghan xotun- qizlirimizmu, öz neslimizdin bolghan perzentlirimizmu bizni közge ilmaydighan bolidu. Beziler buning gunayini sergerdan teshkilatlardin körüwatidu. Siz, ailingiz, dostliringiz shu teshkilatlargha qanchilik dérijide yéqin turalidingiz? biz Uygurlarda söz tola, belkim bir bahaningiz bar. Ular xata qilghan bolsa teshkilatlinip siz toghra qiling, qilalmisingiz toghra qilidighanlarni yétishtürip chiqsaq bolidu emesmu.adem toplashmighan teshkilat tashlinip qalghan mazargha oxshaydu, uninggha her küni dua qilip, shehsiy mülikingizdek perwish qilishingiz belkim besh yil, belkim on yil, belkim yigirme yil zirikmey térikmey bu herikitingizni dawamlashturung, bir qétim hayajan bilen qilghan nechche dollar yardimingiz, ikki qétim teshkilatni pete qilghiningiz, töt besh qétim hosh yaqmighandek qilghan namayishingiz kupaye qilmaydu. Bilemsiz Xitay milliti cheksiz ketken zeminimizni bésiwélish, bayliqlirimizni bölüshiwélish, xelqimizni bügünkidek nechche goruppigha parchiliwétish, bügünkidek bay, medeniyetlik, küchlük milletke aylinish üchün 5 ming yildin béri milyon milyonlap qirilip ketti, milyon milyonlap ziyan tartti, éghir künlerge qaldi, emma shu nerse éniqki héch zérikmidi. Bizning Xitaylardin üginidighan jiq nersilirimiz bar we Xitaylardin üstün turidighan jiq ebzellikimiz bar.buningdin kéyinki dunya bundaq qara neyet bilen tolghan Milletlerning herikitige chek qoyidu, emma biz barghanche özimizni özimiz idare qilalmas halgha chüshüp qalsaq, Xitaylardin héch periqlenmes Etnik goruppilarning birige aylinip qalsaq, barghanche biz üchün paydiliq boliwatqan pursetlerdin, chet ellik hemayichillirimizdin, Etnik qérindashlirimizdin sezgürlik bilen paydilinalmisaq, neslimiz quruydu, menggülik nomusqa qalimiz.

Buning üchün ishni yéngidin bashlashqa toghra kéliwatidu. Biz deslepte Millitimizning qandaq bir ademlerdin teshkillengenlikini tonushimiz kérek, bu digenlik Uygurgha din jehettin, siyasiy jehettin, medeniyet jehettin, ekinomiy jehettin xelqara yüksek ölchemni qoymay milliylik, milliyetchilik, Uygurluq jehettiki ulargha eng mas kélidighan bir ölchemni qoy digenliktur. Hazir xelqimizde birqanche türlik goruppa bar. Buni Islam dinigha ishinish jehettiki, chetel medeniyitige tutqan pozitsiye jehettiki, Xitayning bizge qaratqan parchilash siyasitige qayturiwatqan inkas jehettiki, heqiqiy milletperwerliktin, wetenperwerliktin ayrilghan sahta dinchilik, sahta milletchilik, shehsiyetchilik, menmendaliq keltürüp chiqiriwatidu. Din tereptin bizge nechche yüz yilliq islam döletlirigimu yarashmaywatqan pundamitalistliq eddiye mas kelmeydu. Milliy uyushushchanliqimizgha mas dérijide soghaqqan, sewrichan bolmaq lazim. Biz xélila tüzük musulman, bezi nersiler zoluq bilen emes waqitning ötüshi bilen kamaligha yétidu. Xitay siyasitige qaritilghan inkas jehette humsiliq bilen teslimchilik yoligha mangmasti, jan baqar kochigha kiriwalmastin bir éghizda yaq!; bir éghizda bolidu deyish kérek. Eng zör mümkinchilik bilen, meyli weten ichi yaki weten siritida bolsun ziyan tartqan teqdirdimu yaq!dep éytishqa tegishlik yerde bolidu! Demeslik kérek.
26) Birlisheyli!biz Qazaqistanda, Qirghizistanda, Özbikistanda, Türkmenistanda, Afghanistanda, Türkiyede yashawatqan hemshirilirimizni (Uygurlarni) ular özlirige u yerni menggülik weten dep qarighan bolsa Uygur demigendek, wetinimizdiki Qazaq, Qirghiz, Özbek, Tatar xelqinimu ular wetinimizni mengülik ana dep qarisa, özimizning jan jiger qérindishimiz mundaqche éytqanda Uygur dep qaraymiz. Chünki hemmimizning yiraq ejdadi qedimki Uygurlardur, hemmimiz qedimqi Uygurlarning ewladi. Buning ichide elbette Mungghullarmu bar.
27) Gorohwazliq, yurtwazliq, meslekwazliq, tar dérijidiki etnikwazliq qilmayli. Biz tarixta hemme dertni teng körduq, hemme hushalliqtin teng behrimen bolduq, kelgüsidimu shundaq bolidu, Türkiyede yashawatqan Uygur nesillik xelqlerning hemmisining pasportigha Türk dep yézilghandek, Qazaistanda yashawatqan Uygur nesillik xelqlerning hemmisining pasportigh Qazaq dep yézilghandek wetinimizde yashawatqan mengü yashash ehtimali bolghan, bizge düshmen közide baqmaydighan xelqlerning hemmisige Uygur kimliki bilen muamile qilishimiz lazim. Herqandaq chaghda ular bilen mümkin bolghan dérijide söhbetlishishimiz,birnimu qaldurup qoymasliqimiz lazim. Dostlirimizdin bolupmu qérindashlirimizdin ayrilip qélishqa yene bolmaydu. Bu jehette kéyinki ikki qétimliq jumhuriyet qurush tariximizni tenqidiy örnek qilish kérek.
Eng deslepte özini Uygur kimlikide tonughanlar bilen ish bashlang, yükning éghirini kötürüng. Chong ishni qoyup özingizni terbiyeleng,andin nöwet Ailingizge, andin uruq tuqqanliringizgha, andin dostliringizgha, andin goruppingizdikilerge, andin siyasi teshkilatlirimizgha tesir körsiting. Shu derjige yetkende nesildash xelqler we dost milletlerning ishliri özlikidin helbolidu. Özingizning ichidiki ishlargha puhta bolmisingiz nesildash xelq we dost milletlerni bizar qilip, tajawuzchilar terepke yolgha sélip qoyidighan ish chiqidu.
Ishlar biz kütkendek bolmisa her türlik munasiwetlirimizde Ittipaqsizliq kélip chiqidu. Ittipaqsizliq hudiy kirge, Virusqa, mikropqa ohshaydu. Taziliq ishlimey, késelni dawalatmay yüriwergen bir tilemchige ohshap qalimiz. Meynetchilik basqanche, késellik éghirlashqanche qoltuqimizdiki pitmu yoghinap kétidu. Siz bille yashighan tengri teghining shimali we jenubidiki tagh xelqi, sizning hayatliq menbiyingizni bériwatqan bir yurtluqliringiz, siz bilen yahshi yaman künlerde birge boliwatqan, yüriki siqilip turiwatan Uruq tuqqan- qérindashliringiz, ikki téripingizde yaki aldi arqingizda sizge olturushup bériwatqan u qara közler,haman bir kün, bir az awal yaki bir az kéyin, sizge héch kishi qilip berelmeydighan bir ishni qilishni saqlap olturghanlardur. Ular sizning hedingiz, ular sizning singlingiz, ular sizning akingiz, Ular sizning eningiz. Buradérim buninggha ishining, ulargha Ailingizdikilerge qarighan közde bir qétim qarap béqing azaptin yighlashni yaki hushalliqtin külüshni bilelmey qalidighan bir türlik qimmetlik tuyghugha chümilisiz. Uningdin kéyinki heriketliringizge yaratqan egimiz riyasetchilik qilidu.unutmang ular bolmighan bolsa siz bolmaytingiz.ular bolmighan bolsa siz yighlighan yigha yighigha, siz külgen külke külkige oxshimayti.
28) Bilimlik bolsingiz, sizdin xelqingiz qachmisun.ulargha ular qilalmaydighan ishni mejburlimang. Biz bu qulluqqa bir kün ichide qalmighan, siz hem ularni bir kün ichide bu hayatliq qalmighan chöldin elip chiqip ketelmeysiz. Weten- millet yolida ün tünsiz ishlewatqanlarning, weten millet üchün qurban bolghan qehrimanlarning uruq tuqqanlirining ,dost buraderlirining, Xitay hökümiti xaniweyran qiliwetken yurt we Aililerning,Din Alimlirining, pen alimlirining,meshhur ziyalilarning, senetkarlarning,Namratlarning, baylarning,miskinlerning, Ajizlarning, qiyin künge qalghanlarning, söz- chöchekke qalghanlarning, küchlük emma yol tapalmighan, milliy ghururi imandek parlap turghanlarning, yoldin azghan emma chiqish yoli izlewatqanlarning,milletke ziyan séliwatqan emma terbiyelise tüzitidighanlarning, satqunlarning, munapiqlarning, kallisini ishlitip ish qilmay milletni heqlirini sétip yashashqa adetlengenlerning we bu ishqa bashchilap kirip ketkenlerning, tajawuzchilarning, bizge düshmenlik bilen qarawatqan bezibir nesildash xelqlerning, oyan körüwatqan dunyadiki bir qisim milletlerning yénigha béring, emeliyet oqughchiliqqa ündise ügining, oqutquchiliqqa ündise ders béring, yardemge ündise yardem béring, qatilliqqa ündise adem öltürüng, teshkilatchiliqqa ündise teshkilleng, emma shuni unutmang hesret- nadamet, oy- pikir, arzu- arman, tejiribe sawaq, meqset ghayiliringizni bu xelq anglimay qalmisun. Unutmang siz bir addiy kishi bolsingizmu mümkinchilik yar bergen dairide bu heriketni ishlep, tapqan eqlingiz bilen “kökte künnur, yerde Uygur. quyash tughumdur dilimda ghurur” dep yashang.
29) Haman bashqilarning yahshiliq qilishinila kütemsiz, undaq bolsa tügimes azapqa qalisiz.
30) Arimizda Xitay teshwiqati bash kötürüp qaldi,ular hedep héchqandaq nuhsansiz supisupiyang qiyapitige kiriwélip, kuruk tohidek rokuldap sizge, etrapingizdikilerge Xitayni, Qilghan ishlirini, qan yash bedilige ulardin alghan erzimes hoquqlirimizni, ularning bizge qilghan heyrihaliqi supitide perdazlap erademizni ajizlashturiwatidu. Qilghan ishlirimizni birni qaldurmay Xitay hökümitige türlik usullar bilen melum qilip, özining hem bizning putimizgha palta uriwatidu. Xitayning tebiyitidin elip éytqanda, ulargha kélidighan bésim téximu küchiyip,tughulghinigha ming pushman bolup, haman bir küni éghir wijdan azawigha qalidu, emma ular biz üchün bek xeterlik, shunga ularni biz terepke tartishqa orunung, unmisa nesihet qiling, könmise ujuqturiweting. Ularning sözlewatqini söz emes sizge etiliwatqan oq, oq atsa oq éting, ghururingiz bilen yashang, ghururighizni qoghdang, ghurur ichide Millet bar. Kökte künnur yerde Uygur, Quyash tughumdur qelbingde ghurur!
31) Uygur anilliri wijdansiz balilarni tughmaydu. Biz qarshi turiwatqan düshmen adettiki düshmen emes, u bizge qarshi heriket qilsimu, qilmisimubizge ziyan. Hushimizni tapmisaq biz weten millet dawasimiz üchün qurghan teshkilatlirimizgha yetekchilik qilish üchün ochuq ashkare adem belgülep ewetip bérishi, hemme ishimizgha ösmür balilarning ikkiterepke bölünip soqash qilip oynighandek bir tiyaterni oynishi mumkin. Belkim bezi teshkilatlirimiz ularning qolida. Ular bizni koldurlutup, qiliwatqan ishlirimiz arqiliq bizni tetqiq qilip,bizni uzaq muddetkiche mushu oyungha meghul qilip qoyup, könglini echishi mumkin. Ularda yüzminglighan, bizning mesilimizni tetqiq qilip yoquri dérijilik ünwan eliwatqanlar, küchlük profesorlar, dokturlar bar. Xelqimiz ming balada yetüshtürgen köp sanliq Uygur ziyalilar, Uygur dokturliri hotunigha osma qoyush bilen aldirash. Qiliwatqan ishlirimizni ilgiri yawropa tonumayti, Xitay bir türküm müjümel ademlerni Terorist elan qilghandin kéyin, Dunya rastmu yalghan dep, bir qarap béqip, Xitayning bu helemikirisige ghezeplengen bolsa yene bir tereptin bizning eqli yétilmigen meyip ademlerdek qilip yürgen bir qisim heriketlirimizdin nahayiti ümitsizlendi. Biz weten millet dawasi qiliwatimiz dep, Xitay üchün heqsis ishlewatqandek bir ishlarnimu qiliwatqan bolishimizmu, usul we yoldin ezip yürgen bolishimizmu mumkin. Dawasimizda yigha köp, derghezep az,yigha bilen ish pütmeydu. Chinggizhan wetinimizni bésiwalghanda yighlap turup nahsha éytip bergen Uygur anilirigha mukapat bergen eken,zorawanlarning pishik tebeyiti benormallashqan bolidu. U biznu oyungha sélip qoyup, könglini echip qalmisun. Bir Xitaygha qarshi turimen dep yene bir Xitaygha bilip, bilmey ishlep qélishtin saqlinisimiz kérek. Ishlirimizni qolimizning uchida emes, shehsiy menpietimiz üchün dua qiliwatqandek, ailimiz üchün pul tepiwatqandek, payda ziyanni yisapliship turup, estayidilraq qilayli. Bizde politik milletler (köp partiylik döletler) endizisidiki bir türlik qurulma bolishi mumkin,uni dölt qurush tariximiz belgüligen, Uygurlar tarixtiki politik milletlik salayitidin asta asta etnik millet halitige chüshüp qalghan xelq, bolsimu bügünki dewir etnik milletliridin köp tereplime ebzelliklerge ige. Bizdiki chéchilangghuluq hazirghiche etnik halette yashap kéliwatqan dunya siyasiy sehnide héch bash kötürüp baqmighan yaki taliyi bilen bir pursetke ériship qalghan, biz bilen bir nesillik bir qisim etnik goruppilargha oxshimaydu. Ular teshkillinishke qanche orunsimu herikiti asta bolidu, emma biz xelqimizning meniwiy we ijtimayi hususiyitini toghra mölcherligen halda heriket qilalisaq, mundaqche qilip éytqanda özimizde bar emma özimiz bayqiyalmaywatqan bir türlik teshkillinins yulimizni,tonup yetelisek kicik jehettin pikirni erkinleshtürüp, chong jehettin merkezleshtürüshke mayir bolsaq, xelqimizde hakemiyet chüshenchisi yétiletti, ijtimaiyet we meniweyitimizdiki paydisiz körüniwatqan hadesilermilliy topimizning siyasiy jehetttin küchiyip, iqtisadiy jehettin güllinishiningh asasiy bolup qalatti. Xelqimiz pikir xelqi,pikir qilishqa mayir emma mayir yetekchi yoq. Obdan oylansaq bir qisim eqilsiz ademlerning“ Uygur digen shu, birlishelmeydu, bu xelq yoqalmay qalmaydu“ deishige sewep boliwatqan nersiler Uygur digenni shu qiliwatqan, uning yoqalmay kélishige sewep boliwatqan engüshterlerdur. Xelqimiz naeqillerning, hainlarning, mustemlikichilerning bashlighan yolida ketken bolsa belkim bunche éghir künge qalmayti, emma yoqulup kettetti. Démekchi bolghinimiz bügünkidek mustemlike dewride özimizgimu, düshmengimu set körüniwatqan bir türlik alahediliklirimiz, küchlük teshkilatchilarni anillirimiz tughup, xelqimiz qatargha qoshquche bolghan ariliqta bizni muapizet qilip turidighan emmohim küchimizdur. Xelqimizni chüshinishimiz, ularni hörmetlishimiz kérek, tajawuzchilar bilen birliship tillawermey, uning bilen arimizni ongshayli. Ularning köp xil pikirining her waqit toghra bolup kétishi natayin, emma melumbir weziyetke nisbeten uning ehmiyitige sel qarashqa bolmaydu. Emma gep teshkilleshte, gep bu küchlük milletni bashquralaydighan bir hökümetning dunyaghakélishide. Shundaq bolghanda Xitay dölitide turupmu, chet ellerdimu, emeldarliq mensiwidimu, qet’i qarshi meydandimu, ular bilen bir meydanda turup qélishqa mejbur bolghan chaghlardimu, adettiki puxra salayitidimu mezlum xelqimiz üchün xizmet qilalaymiz. Emma ahirqi yesapta bizning hemmimizning meqsidining hazirqi téritoriyimizde bir Uygur döliti qurush ikenlikini Untup qalmasliq, közlewatqinimizning Xitayning demokirateyge köchi, yüksek Uygur aptonomeysi,yaki peqetla diniy erkinlik emes üzil késil milliy musteqilliq ikenlikini unutmasliqimiz kérek. Herqanche küchlük düshmenningmu bir ajizliqi bar. Shuningdek Xitayningmu bir ajizliqi bar. Uning gewdisi yoghan we palaket, xelqarada düshmen küchliri köp, dostliri ajiz, xelqara teshkilatlardiki roli ajizlashturuldi, Xitay néme diese dunya ishinidighan waqit ketti. Biz birazla chéchen bolsaq, pütün gherip dunyasi bizni qollaydu. Biz döliti bar yüzge yéqin millettin köp,30 milyonluq xelqimiz bar. Uygur ana tilining oxshimighan dialikit we shiwilliride sözlishidighan 260 milyondin artuq dunyaning altidin bir qismida yashawatqan qérindashlirimiz bar. Islam dunyasi bizni tonumaydu, ulargha tonutsaq biz terepte turush mumkinchiliki bolghanlar Xitayning hazirqi nopusigha teng kélishi mumkin. Emma bu ishqa hayatini, mal dunyasini, ailisini, pütün eqliy iqtidarini serip qiliwatqan ademlirimiz namratliqtin, yalghuzluqtin, tehnika yétishmesliktin, bilim Ademliri yétishmesliktin, pidakar oghlanlar yétishmesliktin, waqitning yar bermeslikidin, teyyar bezi shert sharaetlardin paydilinip bolalmighanliqidin jéni chiqip ketküdek azapliniwatidu.Mutleq köp sanliq ademlirimiz ordidin chiqip tilemchilik qiliwatqan shazadilerdek pul tepish üchün diwanilar arisigha yerlishiwaldi. Dunyada kem tepilidighan bayliq ghezinisi Uygur wetini bolsa Xitaylarni kücheytiwatidu, ular bolsa Xitaygha hedep pul ewetipturiwatidu, emma tuqqanliri beyiyalmaywatidu. Weten bir küni tuyuqsiz azat bolup qalsa qaysi yüzimiz bilen, eger azat qilalmisaq qaysi yüzimiz bilen u yerge kirermiz. Özimizge kileyli, pishanimizni tutup oylunup baqayli. Birsi körsila yesap emes tuydurmay bu heriketni qollashning yolliri kürming, shu ishqa béshichilap kirgenlerni destekleyli. Yenimizdiki bichare puqra qérindeshimiz bilen amal bar ep öteyli, bir birimizge insanliq üchün bolsimu ige chiqayli. Yaq! deydighan ishqa hemmimiz teng yaq! deyli, hop! deydighan ishqa hemmimiz teng hop! deyli.
32) Biz eqilliq xelq! Eqlimizni toluq ishqa salghan küni düshmenlirimiz heq hoquqlirimizni tonushqa bashlaydu.
33) Xitayni kemsitettuq néme boldi, Mungghulni kemsitettuq néme boldi, Qazaqni kemsitettuq néme boldi, Qirghizni kemsitettuq néme boldi; Animizning qongi boldi. Kemsitkenge toye! Emdi kemsitidighan nerse yoq özengni özeng kemsitishke bashliding téxi. Oyghanmisang yana körisen téxi. Étirap qilidighan waqit keldi yarimas milletler bashqilarni kemsitidu. Isit séni kötürüp yürgen Uygur. Göher qachigha paqa solap qoyulghandek.
34) Xelqimizni qedimki Uygurlarning kéyinki ewlatliri dep üzüp éytay dese téxi, ular emes deyli dese téxi. Ewlatliri demeyli desek ular yaratqan medeniyetke peqet biz warisliq qilip qalghan yaki helimu toluq ghayip bolmighan, del özi shu desek u jenggiwarliq zeipleshken. Qérindishim buninggha belkim biz éritiwetken helimu bashqilar téripidin asanla érip kétiwatqan bézi milletlerning qéni qénimizgha arliship qalghan bolishi mumkin. Emma her biringizning qénida Uygur qénining Üstin orunda turiwatqanliqini unutmang, yawa qan UxLA! diese uxlimang, uni süydükingiz bilen siyiweting! KÖKTE KÜNNUR YERDE UYGUR; QUYASH TUGHUMDUR DILIMDA GHURUR!
35) Biz Uygurlar büyük Bowimiz OGUZHANning yoli we unininggha yol bashlighan ilayi kök börining mijezi udum qalghan millet. Böriler rohiy késelge giriptar bolmighan bolsila bir – birining göshini yemeydu, bir-birini talimaydu, talashmayli, chishleshmeyli, küchning, chishning lazimi bar. Talishiwatqanlargha ergeshmeyli.
36) Parchiliniptuq közge ilmighanmu putqa chomaq boldi, lalma itlarning börini qoghlap yürgenlikini kördüm. Chiraylirimiz saman behtlirimiz ghazan bolmaqta. Bügünki qimmetlik nersimiz erte yoq. Beziler bundaq bolushni cheteldiki teshkilatlirimiz we uninggha uyushqan ademlerdin körüwatidu. Ular weten millet dawasi qilmighan bolsa bu qeder echinishliq bolmaydikenmish. Bizningche undaq emes. Bu ish chet eldiki dawasimizning küchlük bolmighanliqidin kélip chiqiwatidu. Köngüldikidek bolghan bolsa bunche bolup ketmeytti, u epqachti gepler eng deslepte milletni qoyning göshidek sétip yep, ussisa xelqimizning qénini su ornida ichiwatqan, milletke sahtipezlik qilip xelqperwer körünüp, astirittin wetenni munqerz qiliwatqan haram tamaqlarning xelqimizge sharap dep ichürgen Xitay süydüki. Chet ellerde zeyip bolsimu weten millet dawasimiz tonulghandin kéyin Xitaylar börilerning arisigha yoshurunup yashashqa adetlengen itlardin yétishtürgen bir qisim Uygur emeldarlarigha, yaki payda menpiet koyida qiz qérindashlirini Xitaygha solap bériwatqan munapiqlargha bolghan bésimni kücheytiwetti yaki, ular tashqi körünish jehettin bizge oxshighachqa ishenchisiz bolup qaldi, we yaki burunqidek menpietlinelmeydighan osal halgha chüshüp qaldi. Dawa qanche küchlük bolsa Xitayning bizge shunche cheqilalmaydighanliqini, qanche ajiz bolsa közligen meqsidige asan yétidighanliqini unutmasliq lazim. Hemmimiz millet toghruluq sözleymiz emma küchimizni, iqtidarimizni, iqtisadimizni birleshtürelmeywatimiz. Bilinip turuptuboynimiz körünmes yipta baghlaqliq, jim yatsaq u yip téximu chonguyup kétidu. Gepimizni bir qiliwalsaqu yip iqtidaridin qalidu. Tajawuzchining qoynida jim yatqanliq yirtquchning yeyishini kütüp turghanliq, ahirghiche élishish uning wehshilikige chek qoyghanliq bolidu, buning üchün birlik lazim, birlik bolmighachqa eng kichik ishlirimiznimu qilalmaywatimiz. Birlik bolsun digenlik bir öyde yétip qop ertidin kechkiche bille yür digenlik emes.dunyaning ikki chetide bolsangmu oy hiyaling, pikiring, herkiting, meqsiding bir bolsun, bir-biringge ige chiq, yar yülekte bol digenliktur. Birlikni shuar qilip kötüriwelip, tajawuzchilarning depigha usul oynap, xelqni ayighi chiqmas kochilarda egeshturup yür digenlikmu emes, belki eng yoquri dérijide weten millet üchün jéning pida qil, kichik jehettin qeyerde bolma milliy kimliking bilen yasha, qérindashliringgha ber we ulardin al digenliktur. Chongqurlashturup eyitqanda deslepte saghlam ailige, andin saghlamdostlar topigha, andin saghlam ijtimayi goruppigha, ahirida hemme étirap qilidighan birliksepke yeni merkezge uyushup, ejdatlardin mirasqalghan muqeddes zeminimizni, maddiy we meniwiy bayliqlirinizni pilanliq, progirammiliq shekilde, yar bergen eng yoquri mümkinchilikte qoghdap qélish démektur.
37) Arimizda düshmen yoq!emma qorqunchaqliq bilen dilighuldi boliwatqanlar, ikkilengenler, jim yétiwalghanlar, jan beqish koyigha kiriwalghanlar, hamaqetlik bilen özini hem bashqilarni aldawatqanlar, sel chaghlap yaki bilip bilmey Xitaygha melumat bériwatqanlar, Xitayning enchuentarmaqliri bilen kichik menpietlirini soda qilip, qérindashlirigha ziyan séliwatqanlar bar. Dost bilen düshmen zadi nerde periqlinidu, bu heqte chüshenchimiz éniq emes. Ularni terbiylep kétish, özimizge düshmen qiliwalmasliq tereptarida bolayli, sewre qilip, éghir bésiqliq bilen chüshendüreyli, ular düshmen terepke ketse téximu yamanbolidu. Eger hemmige könmise ularning yashighinidin yashimighini téximu ebzel. Ularning arqisidin egeshmeyli, azghanlarni söyeyli, qedrimizni bildüreyli, bilip turup bilmeske séliwerse, xatani tekrarlawerse uning ritsipini bashqiche yazidighan kün kélidu.
38) Bir jin bar arimizgha kiriwaldi, uning chirayi özgürüp turidu. Kiyimlirimu bek köp, bir qarimaqqa sizdin héch periqlenmeydu, bezide siz yatqanda özingizdek oyghanghanda uningdek oyghunisiz, u siz bolishingizmu, dostingiz yaki ömürlik hemriyingiz bolishimu mumkin. U hemmini buziwatidu, u ichingizge kiriwalghanda késili tutqqan sarangdekla bolup qalisiz, emma etrapingizdikiler dawamlik sizni küzitiwatidu, bu yerde peqet Xitayningla köz – qulaqliri yoq, Uygurlar siz oylighandek hamaqet emes, siz birni oylap bolghiche mingni oylap bolidu. U éghir bésiq, mehriban, keng qursaq. Emma ish epleshmigende uning penjisige kirip qélip tatliq jéningizni qiynimang. Bizge paydiliq ish qilmisingizmu ziyan salmang. Sizning jajingizni bermek bek asan özingizni tuyiwéling.
39) Etrapingizgha qarap béqing. Döliti bar milletler bir közde köridu, bir qulaqta anglaydu, bir kallida tepekkur qilidu, bir putta, bir yolda mangidu, oxshash höküm qilidu. Ular dölet qurghandin kéyin emes dölet qurushtin ilgiri bu ishni bashlighan.
40) Ilgiri biz dunyani jümlidin Yawropani bilmeytuq, emdi körduq. U politik milletler öz ailiside bir baptin yézip chiqqan ghayet zor bir kitap. Oqush kérek. Belkim az tola oqudingiz, biraw chüshendingmu dep sorisa chüshendim dep jawap bériwatisiz, anglighanlardin beziler heyran boldi, chüshengen bolsingiz bundaq yashimaytingiz, uni qaytaqayta oqung, paydisini körüng, ya balidek oqup balidek yashang ya chonglardek oqup chonglardek yashang. Emma rohiy késellerdek oqumang. Shundaq bir kitap yézip béqishni pilanlang, emma ejdatliringiz zamanisida yazghan u türdiki kitaplarni esingizdin chiqarmang. Ah! Uygur bolush néme digen sherep, hemme ademge qilidighan ish bar!
41) Ana tilimiz Uygur tilida sözliship rahetlininglar, bu tilda sözleshmek néme digen behit, bu tilda sözleshkenler néme digen bexitlik he!? Siz bilen u tilda sözlishiwatqan herqandaq birsining tomirida sizning qéningiz, sizning tomuringizda uning qéni éqip turidu. Téz éqiwatqan bu qanning awazigha qulaq séling, qanghiche rahetlining.
42) Biz hemmimiz chonglirimizdin ayrilip qalduq. Yéningizda olturghan birge bolsa sizning akingiz, birge bolsa sizning eningiz yaki bolmisa sizning hedingiz yaki singlingiz. Teqdiringiz ulargha baghlanghan, ularni shertsiz söyüng, ulargha hayatingizni beghishlang. diqqet qiling ularning ichide sizni eng toghrigha yetekleydighan birsi bar, uninggha egishing, u yaki egeshküchisini tapidu yaki hemmini egeshtüridu.
43) Bezillirimiz éghir késel bu késellik Aydis we rak virusidek tepekkur systemimizni kardin chiqiriwatidu, késelning éghirliship kétishining aldini alayli, yéngi késellerni qutulduriwalayli, konillirini kömüwéteyli.
44) Körüp turiwatimiz bezi ishlirimiz tüzilishke emes buzulushqa qarap kétiwatidu. Tüzeshke özrimiz buzushqa sewebimiz köp. Tüzeshni kütüp turghan ishlar intayin köp, nahayiti éniqki buningdin béshingiz qetiwatidu, qarisingiz buziwatqanlar az emma buziliwatqanlar köp, tüziwatqanlar köp emma tüziliwatqanlar az. Emma buningdin ümitsizlenmeng, her ish tüzilishtin awal buzilidu. Millet yol izdewatidu, bilsingiz bu bir tepilmas purset, béshingizni qaturmay ishni özingizdin bashlang, Ailingizdin bashlang. Iqtidaringiz, küchingiz we shert sharaetliringiz yol qoyghan dairide sewrichanliq bilen heriket qiling. Siz qilammighanni xoshningiz, umu qilalmighanni xoshnisi qilidu, emma haman bir küni mehellingiz gül chichekke pürkinidu.Bir hikaye sözlisek artuq ketmes. Hezreti Eysani Islam düshmenliri dargha asqanda, uni söyidighan birsi “hezritim qara! U yerde anang bilen singling turidu“ didi. Hezreti Eysa qarimidi emma „Allahni söygenlerning hemmisi mining anam we singlim“ dep xitap qildi. Ésingizde bolsun Uygurni söygenlerning hemmisi sizning ANINGIZ, sizning SINGLINIZ! Emeliy herkiti bilen milletni söygenlik Allahni söygenlik! Bu pikirimiz heqqide chongqur oylunung.
45) Biz Uygurlarda oxshimighan pikirlerning bolishi tebeiy ehwal. Emma oxshimighan pikirdikilerning eng yoquri mumkünchilikte merkezleshmey kéliwatqini balayi apet boliwatidu. Buning üchün Uyghir jemeyitining qandaq hüjeyrilerdin tüzülgenlikini eng deslep tonuwélish andin herket qilish kérek. Bundin ilgiri hemme yerde birdin teshkilat quruldi, bu normal ehwal, bu qétim Amerikida HÜKÜMET quruldi. Qurulghan bu hökümetni hükümet qilalmisaq xelqarada setchilikke qalimiz. Buni perwish qilishimiz, kücheytishimiz, qoghdishimiz lazim. Undaq qilalmisaq “ özini özi idare qilalmaydighan millet“ digen sésiq namgha qalimiz, ichkiy ishlirimiz ziyangha uchraydu, tashqiy qollughuchilirimizning hemayisidin ayrilip qalimiz, düshmenge hem tawaq bolghan bolimiz.46) Buninggha ishining, biz Uygurlar asasiy küchlük bir millet, undaq bolmighan bolsaq u qeder küchluk düshmen bizni we etrapimizdiki tomurida Uygur qéni éqiwatqan xelqlerni, Mongghul we manjularni éritiwetkendek yoq qiliwitetti. Etnik alahedilikimiz, sotsial we kulteral hususiyetlirimizde hakemiyet üstige chiqalaydighan mumkinchilikler toshup turuptu. Eger biz bir dölet qursaq, u dölet nahayiti tiz qudiret tapidu. Bu Dölet türlik dindikiler, Türlik tildikiler, türlik pikir éqimidkiler bille yashiyalaydighan Uygur Idiqut Imparatorluqigha ohshap kétidighan bir dölet bolidu, insaniyetning Merkizi Asiyadiki bir jennitige aylinidu. Medeniyet güllinidu, iqtisad tereqqiy qilidu, hakimiyet güllinidu.
47) Biz Uygurlar, xelqimiz Uygur dep atalghan 17 ming yildin buyanqi eng numusluq bir dewirni yashawatimiz. Nahayiti uzaq zamanlarda Uygur digen bu nam insanlar ichidiki bir etnik gruppining, küchlük bir milletning nami idi. Uning hakemiyet we medeniyet jehetlerdin bir küchiyip bir pesiyishi tariximizda teragedilik we komediylik betlerni yézip qaldurdi. Bu nam bezide Uygur etnik goruppisining semowoli bolghan bolsa, bezide siyasiy jehettin u hükmaralliq qilghan Yawropa Asiya quruqluqidiki siyasiy birliklerning semowoli bolup keldi. Uygurlar bügün Ariyan emes, emma ariyanlar Uygurlardin kélip chiqti, Uygurlar bügün Türk emes emma barliq Uygur tilining oxshimighan dialektlirida sözlishidighan yüzge yéqin trük topluqliri Uygurlardin bölünüp chiqip, chong kichik Etnik gorupilarni shekillendurdi. Hazirqi tarix tetqiqatida Uygurlarni Türklerning bir ezasi süpitide bayan qilidighan metod bu pendiki nurghun nersilerni mujimelleshtüriwetti. Tarix barliq Türklerni Uygur kimliki asasida sherhiyleydighan metodnini qubul qilmughiche bezi nersiler aydinglashmaydu.

Yoqarqilarni bayan qilishtiki meqsidimiz, bügünki zaman Uygurlirining zadi nemining mesuli ekenlikini melum jehettin sherhiyleshni meqset qilidu. Bügünki Uygurlar dunyadiki barliq küchlük milletlerge oxshash, etnik kélip chiqishni emes siyasiy birlikni merkez qilghan, Uygur qénini toshup yürgen, aq érq üstünlikni alghan, türlik erqiy alametlirige ige kishiler topini kélip chiqish asasiy qilghan etnik goruppidur. Shu seweptin bügünki künde mutleq üstün qedimiy Uygur qénini toshup yürgen bezi gorupilar tarixning ötüshi bilen bashqa millet, yaki Türklerning oxshimighan grupilirigha mensup bolup qalghan ehwallar bar. Bügünki Uygurlar Bir milliy döletning emes, öz tarixida qurulghan we özi beqinip yashighan Imparatorluqtin yeni köp xil qebile we kichik etnik gruppilardin teshkillinip, Uygur wetini, Uygur medeniyiti we Uygur kimlikini qoghdash üchün qan kéchip küresh qilghan siyasiy bir topluqtin kélip chiqqan bir millet. Bu menidin bügünki kündiki qedimki Uygur tilining oxshimighan dialektlirida sözlishidighan barliq Türk gorupilirining qénida qedimki Uygur qéni éqipla qalmastin, bizning tomurimizdimu oxshimighan dérijide ularning qéni éqip turidu. Bu millet siyasiy jehette bash kötürse idi, hazirqi Türkiye we Ezerbeyjan xelqining 90%ti, Türkmen we Özbek xelqining 100%ti we bashqa Türk topluqlirining oxshimighan dérijidiki bölekliri özlirini Uygur kimliki asasida tonighan bolatti. Eng addiy misal Özbekistan. U yerde Özbek kimlikide yashawatqan 12 milyondin artuq Uygur we 10 milyondin artuq Uygur qennini toshup yürgenler yashawatidu. Bu jehetlerdin biz Uygurlar Iparatorluq chökkendin kéyin qeyerde qalghan bolsaq shu yerdiki xelqlerni éritip yaki uning ichide qismen érip eslimizdin periqliq, yaki bir az perqliq gorupilarning kélip chiqishigha sewep bolghan millet. Buning bügün bizge keltüriwatqan paydisimu bar, paydisidin ziyini köp boldi, her terepke chéchilip ketmey melum bir dairide yashighan bolsaq qan qérindashlirimizdin, zeminlirimizdin, dölitimizdin ayrilip qalmighan bolattuq.

Késip éytish kérekki „Türk“ digen söz bügünki Uygurlarning ejdatliri eng deslepte qollanghan söz bolup, uchong topluqtiki Türlük digen menani beretti. Türlükler qedimqi Uygurlarning erqiy alahediliki, medeniyiti, til aditi, étiqadi, milliy haraktéri, örpi adeti we siyasiy mewqesidin qismen yiraqlashqan yaki bir az chegirisini ajratqan, bashqilarni qoshuweliwatqan yaki ariliqta turiwatqan siyasiy topluqlardiki Uygurlarni yaki Uygur qebililerni körsütetti. Bu menidin Uygur Türk emes, Türkler Uygurlardin kélip chiqqan digen xulase kélip chiqidu. Buni bilmey mutleq köp sanliq ademler Uygurlarnimu Türk dep ataydu, bu xata.
48) Biz Uygurlar tarixtiki eng numusluq dewirni yashawatimiz. Seweplirining biri riyalliqimizgha mas kelmigen shekildiki meghrurliqimizdur. Biz nechche yüz yillap özimizni, étirapimizdiki medeniyet sapasi töwen milletlerge, bizdin arqida qalghan trük topluqlirigha sélishturup rohiy ghalbiyetchilik kesilige giriptar bolduq. Küchlük milliy xarektérimizni perwishsiz qaldurduq, milletlerning siyasiy ekilogiyside yüz bériwatqan özgürüshlerge biperwa qariduq, ajiz milletlerning bash kötürishige purse berduq, küchiyiwatqanlardin sawaq almiduq. Düshmenlirimizning bizni her qétim meghlup qilihtiki chare tedbirliri bilen tonush bolup kettuq, emma uni özimizni qoghdap qélishning qurali qilalmiduq. Hurunluq, hurapatliq, hemmini Allahdin kütüsh, sewep qilmasliq we bügün qilishqa tegishlikini etige qaldurup qoyush, etisimu qilmasliq, bir yilni hetta on yilni eshundaq ötküzüsh milliy seltenitimizning bizni tashlap kétishige sewep boldi. Seltenet bizni tashlap kétipti, rohiymiz, bedenimiz doqmushtiki tilemchidek paskinichiliq ichide qaldi.

Ejdatlirimizdin qalghan eqil paraset chiriqining téxi öchkini yoq, bir biringizge tapa- tene qilip yüriwermeng kélingchiqish yoli izleyli. Guna ejdatlardimu, dindimu, wetendimu emes, bizde. Siyasiy jehette qoldin bergenning ornni toldurmaq undaq asan emes. Buzulghan nerse nechche yüz yild buzuldi, biz heqiqiten özimiz oylighandek eqilliq bolsaq uni tüzeshning yolini tapalaymiz.Qarang bu ishni: Bir Uygur Ailisi bar eken. Teqwadar, besh namaz hayat kechüridiken. Bir aile kishiliri bir küni hoylisida oltursa etirapida bir hesen shirik balisi peyda bolup qaptu. Bu ailining sarangqetish bir oghli barken, ubala yügirep bérip hesenshérikni öltürmekchi boptu. Ata-anisi oghluni eyiplep, unimu huda yaratqan, öltürüp néme qilisen deptu. Hesenshérik etisi ikki boptu. Xelqi balaning ukisi, u küni qorqup ketkechke, Ata-Anisining mahtishigha ige bolush üchün her küni ulargha nan ugulap bériptu. Sarangqétish bala buninggha qarap külidiken. Uzaq ötmey hesenshérikler ikkidin yigirmige, yigirmidin ikki yüzge köpüyiptu. Ata-ana chüchüp qaptu, ular eqlini tépip bolghiche janiwarlarning sani mingdin éshiptu. Qazinaqqa qarisimu shu, supirigha qarisimu shu, yotqangha qarisimu shu. Hemme yerde shu. Öyge zeher chachqan iken némisi néme boldi kichik oghli zeherlinip ölüp kétiptu. Zeher hesenshériklerning ewlat qaldurush iqtidarini ashuriwettimuéniq emes, zeher chéchilghan kündin bashlapularning sani hessilep köpeygini turuptu. Ichidighan su, yeydighan yemek, kattiki un qatarliqlarning hemmisige hesenshérik poqi arliship ketkechke ular ailini tashlap qachmaqchi boptu. Xelqi sarang qetish oghol Ata-Anisining gepige kirmey, bir yerge mükiwaptu. Ular amalsiz oghlini tashlap bashqa sheherge kétiptu. Ular ketkendin kéyin ailide üch waq tamaq etilmeydighan boptu. Yemeklik üchün kétidighan lazimetlerning hemmini, hesenshérikler uzaq ötmey yep tügütip boptu.

Qanche kün ötkendin kéyin xelqi dada chong oghlini izlep öyge keptu. Hoylida méngip yürgen we achliqtin qirilip ketken hesenshérikning köplikidin ademi qoqunch basidiken. U hoylida mengip yürgen bir tört putluq janiwarni körüptu, ichige qorqunch chüshüptu. Yiraqta turup oghlini chaqriptu, xelqi janiwar dada meni qutulduriwal! dep nahayiti echinishliq warqiraptu. Dada etrapigha milyonlarche hesenshérik yamishiwelip, yeyishke bashlighan ajizliship, qarshiliq körsitelmeydighan halgha chüshüp qalghan oghlini qutulduriwalalmaptu.

Bir mezgildin kéyin qish keptu. Etirap hesenshérik öliki bilen toshup kétiptu. Hayat qalghan birsimu qalmaptu.
Bir qanche yildin kéyin chölliship ketken bu mehlidin ötüp kétiwatqan birsi, yol boyigha tiklengen bir qebre teshigha oyulghan tekistni oquptu, tekistte: bu yerge ikki oghlumni yep ketken milyon hesenshérik depne qilinghan, ular yagh yoqundisi we yundida ozuqlinidu, issiq yerde köpiyidu, pakizliqtin qorqidu, dep yézilghan iken.

Démekchi bolghinimiz hüshmenning qandaq ozuqlinip, némide köpüyip, némidin qorqudighanliqini biliwéling.Ular iradisi ajizlirimizni yep ozuqlinidu, qan térimizni shümürüp köpiyidu, birlikimizdin qoqidu. Yenichu…..

49) Arimizda eqilsizliqidin ishni buziwatqanlar, bilip, bilmey tajawuzchilarning ketminini chépip, chapinida terlewatqanlar, lalma ittek biznimu ularnimu aylinip yürüp, ehlettin söngek térip yep jan béqiwatqanlar yoq emes. Qarisang ular sendin küchlük körünidu. Hemme ishliri ongdek, eqilliqtek, taleyliktek körünidu. Ürümchidiki bir ziyali olturishida mosipit bir adem, kishiler xata halda milletning rohi tüwrüki dep qariwalghan, hökümet bilen alaqisi yéqin, tola külidighan bir ziyaligha qarap: buninggha bu külke nedin kéliwatqandu, digen idi. Eetrapimizdiki taleyliklerge undaq deydighan adem yoq. Bu itlar bizning ajizliqimizni biliwalghandek qilidu. Ular her dayim yüriki pok-pok yürsimu séning qiyinchiliqqa berdashliq berelmey ingirawatqanliqingni, parchiliniwatqanliqingni, qorquwatqanliqingni bilgen haman ghaljirlishidu. Birleshkenlikingni, derghezepke tolghanliqingni körgen haman birge bolsa aldinggha kélip topida éghinap, shölgeylirini éqitip, könglüngni utmaq bolidu, yaki bolmisa quyruqini chétigha qisturupasta tikiwetidu. Shundaq qilip heterdin ötüp ketmek séni behutlashturmaq üchün heriket qilidu. Sezgür bolmiqing lazim, ular milliy ghurur we imandin qorqidu.

50) Ish buzidighanlarning bir alahediliki Afriqidiki yirtquch haywan shakalgha ohshaydu. Ular arimizdiki milliy eradisi ajizlarni hujum qilish nishanisi qilghan, ulargha menpiet berseng kardin chiqisen, bermiseng ölisen.

Iradimu bedenge ohshaydu, uning türlik sporlirini ishlep turmaq lazim. Ular arimizdiki rohyi kirlengen ademlerning qaniti astida chongiyidu, semiriydu, küchiyidu, küchiyidu, ghaljirlishidu. Bu paskina tilemchining qoynidiki pitning yoghan bolghinigha oxshashla bir ish. Ejdatlardin qalghan sheriet, paraset, meripet, heiqet süyide chayqinip turung. Buzek qilinmaysiz, yoqalmaysiz, küchlinisiz, késel bolmaysiz, ghelbe qazinisiz, tillara dastan olisiz, dostliringizni küldürüp, düshmenliringizni ghalghal titiritisiz. Özingizge ishining, chéchen bolung, Uygur aniliri nomussiz, wijdansiz, munapiq perzentlerni tughmaydu. Etrapingizda undaqlarni körsingiz ular Uygurlargha teslim bolghan, millitige asiyliq qilghanlarning ewladidur.
51) Milletni jümlidin hemme ademni tillighan adem eng munapiq adem eng heterlik adem.
52) Bashqilarning xelqimizni „özini özi idare qilalmaydighan millet“ dep qélishini huda saqlisun. Özingizni tonung, siz mensup bolghan her ikkidin yoquri adem bar meydanda birsi sizning yetekchingiz. Uning eqlige eqil qoshung, sözini anglang, texir qiling, milletning dérixi nahayiti téz méwe bermeydu, méwe berse yep tügitelmeysiz. Yol bashlihuchini er ayal, chong kichik dep ayrimang. U zaten özidin özi belgülik bolidu. U az rahetlinidu, köp rahetlenduridu, japada aldida turidu, rahette arqida turidu. Özini özi idare qilalaydu digenlik, kichiki chongini hörmetleydu, chongi kichikini izzetleydu, ittipaqlishalaydu, teshkillineleydu, milliy menpietini jan tikip qoghdiyalaydu, yardem qilsaq asanla bir dölet quralaydu, küchiyeleydu, digenlik.
53) Konilar yemeydighan hesel, yeydighan poq, yeydighan haram yemeydighan halal bar dep toghra éytqan. Biz hemmimiz bir Uygur yaki Uygurning qénini toshughuchi. Haman bir birimiz bilen halmung bolimiz. Yahshi yaman ishlar heqqide söhbetlishimiz. Söhbetlirimiz birlik, ittipaqliqqa ziyan salidighan shekilde bolmisun. Yahshidin örnek alayli yamandin ibretalayli. Ot quyruqluq qilmayli, bir birimizge doqmush talashqan diwanilerdek muamile qilmayli, az tola taliyimiz bilen körenglimeyli, kichikkine zerbe bilen yoq bolup ketmeyli. Xata sözni tüzitip anglayli, zeherhendilik qilmayli. Hemmimiz adem balisi ewliya emes. Türlik nuhsanlirimiz bar tüziteyli, epu qilayli. Nopuz igillirimizni qoghdap qalayli arqidin gep tapmayli. Ikki ademning munasiwetini buzush üchün emes tüzesh üchün heriket qilayli. Bashqilarning azabigha sewepchi bolmang, Eger shundaq qilsingiz menggülik azapqa qalisiz, yétim qalghanlar öz xelqingiz emes eksiche düshmenliringiz bolsun.
54) Türkiyelik qérindashlirimiz kargha kelmes ademlerni yarimas, sherepsiz deydu. Biz yarimas haletke chüshüp qalghanliqimiz üchün birlikimiz, dölitimiz yoq. Birlikni qaytidin shekillendürmek üchün eng yoquri mümkinchilikte shehsiyetchiliktin qutulushimiz lazim, shehsiyetni millet üchün deslepte bedel tölimigenlerning shehsiy menpietdarliqi qanmaydu. Döliti bolmighan milletler herqanche shehsiyetke bérilsimu toplighan maddiy we meniwiy bayliqi döliti bar milletlerning tilemchisichilekmu bolmaydu. Shehsiy menpietini kapaletke ige qilish üchün küchlük milletler türlük ichkiy we tashqiy urushlarni qilghan, heddi hesapsiz bayliqlarni, qehriman perzentlirini desmiy salghan. Heqiqiy shehsiyetchi bolsingiz chong menpietni oylang, burningizning uchini körmeng. Taz bolsingiz gedengiche digen gep bar. Dölitingiz yoq toplighan mal dunyamuzda saray salgha bilen oxshash. Bugün tapsingiz ertisi yoq. Döliti barlarning ming yilliq ejdadidin qalghan mal duyasi bar, bizde ikki ewlat bay ötken adem yoq, jénini tikip tijaret qiliwatqanlar bar bu néme üchün? tar shehsiyetke bérilgenlerning rohida qulluq, satinliq, ikki yüzlimichilik bash kötiridu. Shehsiy menpietini milliy menpiet bilen baghlap chüshengenlerning chirayi parlap turidu. Aldinqilar néme digen behitsiz, kéyinkiler néme digen behitlik.
55) Sizning Atingiz-aningiz, akingiz, hedingiz bolghiidekMilletningmu ata-anisi, aka, hedisi bar. Ularni izdeng tapalisingiz peshige esiling. Medet béring hem yardm tileng. Soghaqqan bolung, höküm qilishqa aldirimang, hasiyatingizning qomandani, eqlingizning eskiri bolung.
56) Bir qismimiz yaridar yaki köpinchimiz késel. Eger undaq bolmisa halimiz bu qeder yaman bolmayti. Uning bir dorisi bar uni izdep yiraqqa barmaysiz, sétiwalimen dep milyon pul hejlimeysiz. U sizde bar, özingizge eynekte tikilip qarap turup, xelqim bu koyda, men néme oyda? dep sorap béqing. Siz wijdanliq Uygur perzentimu, munapiqmu, ösümlik ademmmu yaki kélip chiqishi éniq bolmighan haramliqmu? Eynektiki u kishi haman bir küni sizge sözleydu. Sözligiche téxir qiling, sözligen kishi siz her küni men dep yürgen kishi emes. Yaki shu bolishimu mumkin. U sözlewatqanda yüzliringiz qizarsa, numustin ölgüdek bolsingiz, saqiyip kétisiz. Humsiliq bilen hijaysingiz yaki tériksingiz öliwéling, barghanche rahetlensingiz, yüzliringiz nurlinip ketse Allahgha shükür namizi oqung. Unutmang bu heriketni diqqitingizni yighip turup ishleng, éghir bésiq, estayidil, sewrichan bolung.
57) Beziler biz tügiduq, Xitay unche küchlük tursa deydu. Xitaylar millet süpitide bizdin qanche hesse sapa jehette töwen turidighan, emiliy küch sélishturmisi jehette bizdin nechche yüz hesse küchlük bolghanbir millet. Emma bizning közlewatqinimiz Xitay ziminini bésiwélish yaki bu milletni yoqutush bolmastin, ular munqerz qilghan wetinimizni azat qilish. Bu ikki milletning munasiweti tereptin éytqanda, Uygur döliti qurush yaki qurghuzmasliq jehette, bizde köp tereplimilik ebzellik uningda köp tereplimilik ajizliq bar. Bu ishta Xitay bizdin ajiz. Xitayning gewdisi yoghan hem palaket, biz chéchen we pidakar. U oghri, biz öy igisi, uning yüriki pok-pok biz haterjem. Bu yoghan gewdilik haywanni bash qatursaq yiqitmaq asan, u bir yiqilsa qopalmaydu. Siz bilisiz Xitay dölitini saqlap qélish üchün, qanchilik bedel tölewatidu. Bu dölet üchün nechche milyon adem her küni yighingha qatnashturilidu, her yili bir kichik ammiwi heriket qozghitilidu, her üch yilda bir qétim bir türlik inqilap élip bérilidu, her on yilda bir qétim qanun yéngilinidu, her yigirme yilda bir qétim derslikler özgertilidu, nechche onmingdane gezit jornal, radio, televezor heriket qilidu. Shundaq turuqluq haman chong kichik mesililerdin qutulalmaydu. Siz wetenning azatliqi üchün qaysi ishlarni qilip bélingiz chim bolup ketti, yüz digen reqem yézilghan bir waraq yirtiq pulingiz yaki hosh yaqmighandek bir qétimliq namayishqa qatnashqiningiz, we yaki yuyuqsiz qalghan ölüktek özingizge özingiz kapildap yürgenlikingiz wetenni azat qiliwitermu? Lékin éghizgha alghuchiliki yoq shu ishliringizmu Xitaygha aram bermeywatidu. Eger siz bu ishlarni shehsiy menpietingizni pilanlighandek pilanlap, hotun baliliringizgha köyengende köyünüp ishlisingiz, özingizni, milletni, Allahni aldimisingiz Xitay wetinimizdin amalsiz waz kéchishke mejbur bolidu. Bu ishta Xitay küchlük emes, siz iradisizlik qiliwatisiz.58) Öz xelqingizni hotun baliliringizni söygendek söyelemsiz? Millet üchün jan pida qiliwatqanlargha, yarimasliqimiz sewebidin éghir künge qéliwatqanlargha mehpiy yaki ochuq ashkare, birliship yaki topliship ige chiqing. Imkaniyitingiz turup xelqingizge éghirchiliq salmang, éghir künge qalsingiz ulardin yardem telep qiling. Xelq qobul qilalmaydighan dérijidiki ishqa hem zorlimang, her kimning alahedilikige asasen bir nerse telep qiling, qilalmighanni mejburlimang. Kolliktip qizghinliqni qözghitishqa ehmiyet béring. Milliy qérindashliringiz bilen her waqit bir türliksaghlam muamilide bolung. Qilghan yahshiliqingizni minnet qilmang, élishingiz bardek renjiywrmeng, tegi pes ademlerdek bir qacha ashni, azghine pulni sürüshte qilip ketmeng. Özingizge béqip sözleng, bashqilarni chüshinishke mahir bolung. Söz toshumang, arini buzmang,yahshiliq qilmisingizmu qilmang, ziyankeshlik qilmang.
59) Adem bir kitapqa ohshaydu, uni özi waraqlaydu, bashqilar oquydu. Bu kitapni milletchilik mezmunliri bilen bezep turung. Bashqilar baha yazsun.
60) Xelqimiz milliy menpietimizning aldida altundin yasalghan türlik mulazimilerge ohshaydu. Hemmisining nöwiti kelgende paydisibar, bashqilargha özingizge baqqan közliringizde qarang. Ulargha ishining, halmung bolung, terbiye qiling, milliy adetlirimizning qélipigha özingizni sélip turung we bashqilarni bu ishqa dewet qiling.
61) Öz topidin ayrilip cheellerde yashawatqan Uygurlarda bir türlük pissihik késellik bayqiliwatidu. Bu bedende wetamin yétishmigendekla bir ish. Ayrilip qalghan nersiler yéqin alaqe arqiliq, bir meqsette heriket qilish arqiliq, reyalliqni étirap qilish arqiliq toluqlinidu, özingiz üchün, baliliringiz üchün, xelqingiz üchün rohyi we jismaniy salametlikingizni asrang.
62) Weten millet ishi yekke yegane birqanche adem bilen pütmeydu. Esingizde bolsun, uninggha izdep sorap, qurbingizning yétishiche yéqin turung.
63) Xelqimiz ichide diniy ilim jehette Misirda we Pakistanda, Pennni ilimde Amerika we Yawropada oqup yétishken yüzlerche dokturimiz bar. Ular … derdimizni anglatsa… dep aghzini tatliq etiwatidu. Haraqkeshlik Misirdin, satqunluq Yawropadin, sahtapezlik Amerikidin kelse qandaqmu qilarmiz. Xelqimizning qandaq bir hüjeyridin tüzülgenlikini bilmey, bir az eqilliq atalghanlirimiz bir chümsek u tereptin bir chümsek bu tereptin chiqishlirimiz bar téxi. Elhayet, tebiet, senet, tehnika we pelesepe bilimlirige xelqimizning ehtiyaji bar, uni Uygur hezim qilalaydighan, milliy menpietimizge xizmet qilalaydighan shekilde pishiqlap ishleng. Hem bu bilimlerni élishqa aldirang.
64) Bashqilargha qarap mesxire qilmang,külkige qalisiz,bügün bashqilarning behitsizlikidin rahetlinidighan bolup qalghan bolsingiz erte düshmenliringizning toyi bolidu. Bashqilarni yighlatmang, sizni yighlitidighan birsi chiqip qalmisun.
65) Bezi atalmish milletchilerning xelqning qoralliq inqilap qilmighanliqini bahane qilip, bezillirining melum teshkilat rehberlirining iqtidarsizliqini bahane qilip, bezillirining Xitayning teshkilatlarning ichide adimi barken digenni bahane qilip,bezillirining teshkilattiki bir adem bilen alaqisining yahshi emeslikini bahane qilip, bezillirining qilghan ishlirimizning ünümlik bolmaywatqanliqini bahane qilip, weten millet dawasidin özini qachuriwatqanliqini, yanabezillirining dawaning béshigha chiqiwelip, birini pakarken, birininakarken, irini oruqken, birini semizken digendek bahaniler bilen toplanghan ademlerni chéchiwatqanliqini, bezillirining teshkilat ezalirigha kötirelmeydighan dérijide wezipe yüklep bu ishtin aptomatik yiraqlashturush üchün heriket qiliwatqanliqini, bezillirining gheywethorluq qilip, milletning ichkiy ömlükini buzushqa yol bashlap bériwatqanliqini, bezillirining Xitayning tomurining soqushigha qarap bir wehshiy sodigha teyyarliq qiliwatqanliqini, bezillirining aqmas paranglarni qilip, dunyagha Uygur weten millet dawasini burmilap anglitiwatqanliqini, bezillirining milletchi qiyapitige kiriwelip, bashqa bir gorohtiki Xitaylar üchün xizmet qiliwatqanliqini xelqimiz bilip turiwatidu. Ular weten millet dawasimizni arqigha sörep, xelqimizni koldurlutup yürgechke hemme balagha biguna xelqimiz qéliwatidu.

Illetler yoqalmay turup millet ronaq tapalmaydu, bügün bir charilerni qilip özimizni qoghdap qalghan bolsaq, bundaq kétiwerse erte yaki ögün kélidighan bexitsilzlik millitimizni halak qilidu.

31/12/2004 Frankfurt/Gérmaniye

Korash Atahan

Biz 2002 – yil maydiki dokilatimizda Xitay tajawuzçilirining wetinimiz Şerqiy Türkistanda yolğa qoyiwatqan dölet térorizimining jinayi pakitlirini, Xitay hökümitining xelqimizni térorizim qalpiqi astida basturuşni dawam qiliwatqanliqini, türlük siyasiy eyipler bilen tutqun qilip, érqiy qirğin yürgiziwatqanliqini, pikir qiliş erkinlikimizni tosup, milliy mediniyitimizge éğir ziyan séliwatqanliqini, xelq’aradiki biz bilen heç bir alaqisi bolmiğan Islamiy radikal küçlerning tugdurğan mesililirini, neçhçe ming yildin béri dawamlişip kéliwatqan, peqet bügünki künde Islam bayriqi astida saqlinip kéliwatqan mediniyet enenimiz bilen bağlap çüşendürüp, xelqimizning rohiy dunyasida ezeldin yiltiz tartqan musteqilliq iddiysige qattiq zerbe bérip, idilogiye sahesidiki tazilaş herkitini zor küç bilen yürgiziwatqanliqini, insaniyet tarixida siyasiydin xaliy halda mewjut bolup kéliwatqan diniy étiqad erkinlikige qattiq çek qoyup, diniy zatlarni tajawuzçi kommunistlarning menpetige uyğun petiwalarni çiqirişqa mejburlawatqanliqini we milliy mediniyitimizge zeherxendilik bilen hujum başliğanliqini otturga qoyğan iduq.

Bu yilliq dokilatimizda Xitay tajawuzçilliri teripidin üsti oçuq türmige aylandurup qoyulğan, 1 milyon 8 yüz 50 ming kwaderat kélometirdin aşidiğan bu zéminda, 10 ming yillap yaşap kéliwatqan, nopusi 20 milyondin aşidiğan, Xitaylarğa diniy étiqad, érqiy alahidilik, mediniyet en’enisi mediniyet tarixi we yaşaş usuli qatarliq jehetlerde hergizmu oxşimaydiğan, tarixta ejdatliri Arisaçk, Tohar, Iftalit, Turan, Hon, Türük, Soğdiy, Oğuz / Uygur degen namlar bilen atilip kéliwatqan bir xelqning özlirining insaniy heq hoquqliridin, Xitay tajawuzçiliri teripidin dunyaning herqandaq bir yéridin örnigini tapqili bolmaydiğan, insan qélipidin çiqqan bir şekilde asta-asta mehrum qalduriliwatqanliqini, musteqil yaşaşqa we özining teqdirini özi belgüleske til- yéziq, etnik alahidilik, tarix, teritoriye, mediniyet, diniy étiqad, örpi-adet we yaşaşaş alahidilikliri jehetlerdin şertliri toşidiğan bir qedimiy milletning siyasi réqipliri teripidin „neslini qurutiwétis tehditi“ ge uçrawatqanliqini neşriyatçiliq, axbaratçiliq, uçur alaqe, ma’arip, din, asasiy qatlam siyasiti we til-yéziq qatarliq témilarda bayan qilip ötimiz.

1 ) Xitay Hökümitining Neşriyat – Metbuatçiliq Sahesidiki Zorawanliqi:

Biz aldinqi qétimliq dokilatimizda Xitay hökümitinig 2002-yili kirgendin buyan Şerqiy Türkistanda idilogiye saheside keng kölemde yoqitis siyasitini yolğa qoyiwatqanliqini, pütün Şerqiy Türkistan miqyasida wehşilik bilen kitap köydüriske başliğanliqini, we bu herketning melum jehettin Xitay merkiziy hökümiti 2002-yili çiqarğan ötken yili 9-ayning 1-künidin tartip Şerqiy Türkistandiki Universititlarda Uygur tilida ders ötüşni emeldin qalduruş buyruqi bilen çétisliq ikenlikini bayan qilğan iduq.2002-yili 31-mart küni Xitay hökümiti Ürümçide yoquri qatlam kommunist emeldarliriğa Idilogiye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş boyiçe qayta terbiye éliş seperwerlik yiğini éçip, musteqilliq heriketlirimiz we xelqimizning naraziliq heriketlirige qandaq zerbe bérişning çara tedbir, pilan we programmilirini qayta otturğa qoydi. Yiğinda jallat Wang Lequan söz qilip, bu qétimqi heriketning asasiy nişani her derijilik gézit journallar, metbuat we neşiryat tarmaqliri hem radio teleweziye systimisi bolidiğanliqini, bu heriketni jaylar we asasiy qatlamlarğiçe kéngéytip bu sahede milliy bolgünçi küçlerni uzaqqiçe baş kötürelmeydiğan qiliwitiş, mesile bar dep qaralğan orun we şexislerni qattiq bir terep qiliş, ming orun yaki ming şexis xata jazalansimu birni tordin çüşürüp qoymasliq heqqide muhim yolyoruq bergen idi..

Xitay hökümiti 2002-yil aprelning béşida neşeriyat we gézit-journallarni we metbuat boyumlirining tarqitiliş yollirini qattiq tertipke séliş heqqide jiddiy uxturuş çiqarğan idi.Uxturuşta milliy musteilliq küçlirining kitap-materiyal we gézit-journallarni qolğa çüşüriwélip, döletning siyasiy mexpiyetliki we bixeterlikige éğir tesir yetküziwatqanliqi, buning aldini éliş üçün neşir boyumliridiki gumanliq dep qaralğan eserlerni tekşürüş we tarqiliş yollirini qattiq nazaret qiliş lazimliqi, bu mesililerge çétişliqi bolğan orun we şexislerni qattiq bir terep qiliş kérekliki, mesile bar dep qaralğan gézit journallarni toxtitiş kérekliki tekitlengen idi.

2002-yili marttin başlap Xitay hökümitining axbarat- neşiryat sahesini tutqa qilip, Şerqiy Türkistan musteqilliq herketlirige bériwatqan zerbisi téximu ewjige çiqti. Xitay hökümiti 2002-yil kirgendin buyan „idilogiye sahesidiki milliy bölgünçilikke qarşi küreşni qanat yaydurus boyiçe qayta terbiye éliş herkiti“ digen atalmiş siyasiy herketni başlap, Uygurlarning tili, dini, tarixi, mediniyiti we edebiyat- sen’itige téximu küçlik zeherxendilik qilp, „Qédimki hüner- sen’et risalisi“, „Uygurlar“, „Honlarning qisqiçe tarixi“, „Qedimki Uygur edebiyati“, „Çala tegken oq“, „ Uygur Seidiye xanliqining qisqiçe tarixi“, „Leyiğan bulaq“, „Déhqan bolmaq tes“, „Oyğanğan zémin“, „Soğa“, „Qum başqan şeher“, „Yiraq qirlardin ana yerge salam“…. qatarliq kitap, ün-sinalğu kasetliri we musteqilliq terepdarliri hésaplanğan bir türküm jamaet erbapliri yazğan hem ular heqqidiki materiyallar, we foto süretler bésilğan Gézit –jurnallarni çekles buyriqi çiqirip, xelqning qarşiliqiğa qarimay zorawanliq bilen yiğip, türkümlep köydüriske baslidi. Bu herket 2002- yilning basliridin tartip Ürümçi, Gulja, Altay, Çöçek, Böretala, Turpan , Qumul, Korla, Aqsu, Artuş, Qeşqer we Hoten rayonlirida yolğa qoyulğan bolup, milyondin artuq din, tarix, pelesepe, örpe-adet, edebiyat-senet we ayrim hüner-tehnikiga ayit kitap, jurnal, gézit we başqa ün- sin boyumlirining mejburi yiğiwélininp köydürülisi, yüz mingliğan biguna xelqning „Islam téroristi“, „milliy bölgünçi“ degendek namlar bilen eyiplinip türlük usullarda jazalinisi, waqit, iqtisat we pisihik jehettiki xelqqe keltüridiğan ornini toldurğili bolmaydiğan éğir ziyini bilen hilimu üzliksiz türde élip bérilmaqta.

Bu weqeler Şerqiy Türkista information merkizi teripidin qolğa çüsürülgen töwendiki bir qisim Xitay metbuatlirida élan qilinğan höjetlik materiyallarda Xitay hökümitining idilogiye saheside élip barğan birinçi basquçluq qirgginçiliq herkiti mundaq xewer qilindi.“www.tianshannet.com“ning 2002-yil 3-ayning 24- künki xewiride éytilisiçe Xitay hökümiti idilogiye saheside qattiq zerbe bériş jeryanida milliy musteqilliq herkiti bilen şuğullanğan 7 çong weqeni bir terep qilğan, 377 ademni éğir jazaliğan, 9115 ademni tutqun qilğan. „ http://www.tianshannet.com „ning 2002-yill 5-ayning 31- künki yene bir xewiridin qarğanda Xitay hökümiti „qattiq zerbe bériş herkiti“ başlanğandin kéyin Şerqiy Türkistanda 20 din artuq milliy musteqilliq gorohini pas qilğan, 100 din artuq milliy mujahitimizni tutqun qilğan, 6000 pay oq, 140 dane quralni qolğa çüsürgen, 10 yer asti qarşiliq körsütis orni we 500 din artuq jamaet sorununi piçetlengen, islamdiniga ayit 3 kitap yiğiwélinip köydürüp taşlanğan. Yene bu xewerde éytilisiçe“ qattiq zerbe bériş herkiti“ başlanğandin boyan 30 mingdin artuq türlük milliy toqunuşqa a’it türlük işlar qanuniy jehettin birterep qilinğan, 1000 din artuq goroh yoqutilğan, 40 mingdin artuq adem jazalanğan. Biz biliş imkaniyitige ige bolğan, Xitay hökü-miti élan qilğan bu xewerning rialliqni ipadilep bériş derijisining qançilikliki heqqide éniq tepsili pakitqa ige emesmiz, emma islamga a’it 3 kitapning çeklengenliki heqqidiki xewiri ularning mediniyet saheside yürgüziwatqan dölet térorizimini xelqara jamaetçiliktin qattiq sir saqlawatqanliqini körüwalalaymiz. Dimek Xitaylarning idilogiye saheside élip barğan wehşiy herkiti mediniyet saheside 3 kitapni çekles bilenla ahirlasmiğan. Éniq melumatlardin qarğanda jazalanğan orun we şexis, neşirdin toxtutulğan gézit- journal, kitap materiallardin başqa pütün Şerqiy Türkistan miqyasida köydüriwétilgen kitap, gézit-journal, ün-sin boyumliri we adettiki neşir boyumlarning sani 1 milyondin aşidiğanliqi mölçerlenmekte.

Xitay hökümiti nahayiti köp küç çiqirip nöwette neşir qiliniş aldidiki qol yazmilarni we qedimqi eserlerni tekşürüşke başliğan.we qedimqi eserlerdin putaq çiqirip türlük bahane izlep ularni yoq qilişning koyiğa çüşken.

Bu jeryanda 54 hil gézit-journalni neşirdin toxtatqan,“ Bulaq“, „Dunya edebiyati“, „Miras“qatarliq 20 mige yéqin gézit- jornallarning sehipisini qisqarqan, 100 ge yéqin neşriyat- axbarat ademlerni türlük bana sewepler bilen xizmitidin élip taşliğan yaki wezipisidin tohtutup qoyğan.

Xitay hökümiti yigiwélip köydürgen kitaplar ilim-pen, hüner senet, pen-tehnika, din we tarixqa munasiwetlik bolup, bu heriketning astiğa Xitay hökümitining meniwi bayliqlirimizni talan taraj qilip, herqandaq işta Xitayning qoliğa qaraydiğan, özi musteqqil héç iş qilalmaydiğan, başqilar teripidin téngilğan tengsizliklerge ün- tinsiz boysunidiğan, béqindi haletke keltürüştin ibaret siyasiy qara niyiti yoşurunğan.

2 ) Xitay Hökümitining Keng Asasiy Qatlamlardiki Zorawanliqi:

Şerqiy Türkistan information merkizi qolğa çüşürgen axbaratlar, öz muxbirlirimizning wetendin yolliğan xewerliri we Xitay metbuatliridiki insanperwerlikke we kişilik hoquqqa munasiwetlik problimlerge ayit mesililerni töwendikidek bayan qilimiz.

Öz muxbirimiz Uçqunning wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti 2002- yil pewral eyidin başlap, wetinimiz Şerqiy Türkistanning keng asasiy qatlamlirida milliy musteqilliq herketlirimizge idilogiye saheside qattiq zerbe bérişni başliğan. Xitay hökümitining wetinimiz Şerqiy Türkistandiki jamaet xewpsizlik nazariti bilen dölet bixeterlik nazariti birlişip, Atalmiş Xinjang Uygur aptonom rayonluq kütüpxanida milliy musteqilliq herketlirimizni „térorizim“ we „döletni parçilaşqa orunuş“ jinayiti témisida eyipleş mezmun qilinğan paş qiliş körgezmisini açqan. Xitay hökümiti Ürümçi şeheridiki nazaret, idare, soda tijaret tarmaqliri, aliy mektep, ottura téhnikum, ottura başlanguç mektep, sot, teptiş, jamaet xewpsizlik tarmaqliri, quralliq qisimlar we edare jemiyetlerdiki neççe on ming ademni seperwerlikke keltürüp, ularni mejburi rewişte körgezme körüşke hem tesirat sözleske, emiliy herkiti bilen musteqiliq herketlirige qarşi turuşqa orunlaşturğan.

Muxbirimizning igellişiçe bu qétimqi körgezmige Xitay jamaet xewpsizlik tarmaqliri qattiq mexpiy saqlap kelgen 400 parçidin artuq foto süret qoyulğan bolup, bu foto süretlerde milliy qehrimanlirimizning Xitay sahçi dairliri bilen jan tikip élişiwatqan, şuningdek Xitaylarning qoliğa çüşüp qéliştin awal özlirini öltüriwalğan, Xitay quralliq qisimliri teripidin wehşiy qiynaqqa éliniwatqan, étip öltüriliwatqan, tutqun qiliniwatqan, öltürüşke élip méngilğan, siyasiy jehettin eyiplengenlerning insan qélipidin çiqqan şekiller bilen xorliniwatqan, oçuq hem yepiq sot qiliniwatqan, höküm élan qiliniwatqan, balilar we anilarning zar-zar yiğa zare qiliwatqan körünişliri orun alğan.

Öz muxbirimiz Tömür Çoqqining wetendin yolliğan xewiride Xitay hökümiti 28- mart küni Ürünçide til yéziqimizğa qaratqan ziyankeşlik qiliş herkitini dağduğiliq başliğan, hem tarix, din, edebiyat-senet qatarliq sahilerge çétilidiğan neççe ming parçe Uygur til yéziqidiki kitap – materiyal we gézit journallirimizni mejburi yiğiwélip, Dongshen rayonidiki ehlet bir terep qiliş meydanida köydürwetken edi. Şunungdin kéyin Xitay hökümiti bu herketni xuddi ot apitidek Şerqiy Türkistanning bulung puşqaqliriğa qeder tutaşturdi.

“Qeşqer géziti“ ( Xitayçe neşiri) 2002 – yil 7 – ayning 21 – küniki xewirige qariğanda Xitay hökümiti Qeşqer rayonining Yopurga, Qargiliq nahieliride arqa- arqidin Qeşqerning 12 nahiye we bir şeher wekilliri qatnaşturulğan çong yigin éçip, idilogiye sahesidiki atalmiş „Is1am térorisimi“ we „milliy bölgünçilik herketliri“ ge 1- basquçluq zerbe bériş herkitining gelbilik ahirlaşqanliqini , 2 – basquçluq herketning başlanğanliqini élan qildi. Xitay hökümitining 1- basquçluq mediniyet saheside tazilaş wehşi herikiti 2002 – yil marttin başlap pütün Şerqiy Türkistan miqyasida yolğa qoyulğan idi.

“Qeşqer Géziti“ning 2002 – yil 28 – maydidiki xewirige asaslanğanda Xitay hökümiti 14 – maydin 28 – maygiçe bolğan ariliqta Qeşqer şeheridila 42 ming 320 parçidin artuq Uygur til-yéziqidiki kitapni köydüriwetken.

Öz muxpirimiz Yorungqaşning 2002 – yili 6 – ayning10 – küni wetendin yolliğan xewirige qarğanda 6 – ayning 4 – küni Hotenning Çira we Keriye nahiyeliride Xitay hökümet dairliri neq meydan yigini çaqrip, bir türküm kitap materiyallarni mejburi yiğip bir terep qiliş heqqide jiddiy buyruq çiqirip 4, 5 kün ötkendin kéyin Xitay saqçilliri bu herketni bahane qilip öymu-öy basturup kirip ahturus élip barğan hem qarşiliq körsetti degen bahane bilen türkümlep adem tutqun qilğan.

2002 – yili mayda Qeşqer seheride keng kölemde kitap köydürülgendin kéyin, Xitay hökümiti téximu wehşiylisip, yerlik xelqlerning musteqilliq rohi we diniy étiqad erkinlikige qarşi zora-wanliq herkitini pütün Qeşqer welayiti miqyasida élip bérişqa başlidi.Şerqiy Türkistan informatsion merkizining wetendin alğan melumatliriga qarğanda „ Qeşqer géziti“ning 4 – iyuldiki xewiride Xitay hökümitining idilogiye saheside élip bériwatqan, yerlik xelqlerning kişilik höquqi we insaniy tuyğulirini ayaq-asti qilidiğan bu heriket Qeşqer wilayitining Yopurga, Mekit, Yéngihésar nahieliride élip bérilişqa başliğan.Yopurga nahiyelik kommunistlarning partiye mektipi 5 qarar kurs éçip, Xitay hökümitining yerlikke qaratqan basturuş herkitining yerlik ademler arisidiki 60 neper tayançlirini yétüstürüp çiqip, ular arqiliq yéza qişlaqlqrdiki hökümet xadimliri, ziyalilar, oqutquçi, isçi-xizmetçilerni mejburi yiğip, milliy musteqilliq we diniy erkinlikke qarşi témidiki kino filimliri, radio-televiziye programmiliri, gézit-zurnal we kitap materiyallarni ügünişke mejburliğan.

Xitay hökümiti 6 – ayning 18 – küni yéza – bazarliq hökümetning sekritarliri we başqa munasiwetlik tarmaqlarning mes’ulluri qatnaşturulğan çong yigin éçip bu heriketni téximu qattiq, uzaq muddetlik dawamlaşturuş heqqide yolyuruq bérilgen.Şerqiy Türkistan information merkizi muxpirining wetendin yolliğan melumatiğa qariğanda Mekit nahiyeside 2002 – yili 6 – ayning 17 – küni Xitay hökümitining idilogiye sahesidiki zorawanliq herkiti keng kölemlik élip bérilişqa başliğan. Su küni Xitay hökümiti yéza bazar, meydan, idare-orğanlar, teşwiqat bölümliri, milliy işlar idarisi, diniy işlar idarisi, ma’arip idarisi, radio-telewiziye idarisi qatarliq orunlardiki bölüm derijiliktin yoquri kairlar mejburi yiğiwélininp, milliy musteqilliq we diniy erkinlik heriketlirige qarşi tilim-terbiye paaliyitige orunlasturulğan.

2002 – yil 6 – ayning 18 – künidin 24 – künigiçe atalmiş „idilogiye sahesidiki bölgünçilikke qarşi turus körisi“ boyiçe 300 neper tayanç xadimni terbiyelep, ularni öz yéziliriğa qayturup, 9 yéza we bir bazar içi idare orğan, 17 ottura mektep, 83 baslanguç mektep, bir kespiy téhnikum we balilar yeslisi qatarliq orunlarda birla waqitta omumiy yüzlik zerbe bériş herkitini başlap, Xitaylar teripidin köp qismi sawatsiz qaldurulğan neççe 10 ming ademni, her küni özini tekşürüş, xataliqlirini tonus, Xitay emperiysining birliki we kommunstik idiyening mewjut bolup turişiga paydisiz bolğan hadise we işlarni pas qiliş témisidiki 2000 hetlik maqale (21- esirdiki qara yömur) yézisqa teskillidi.Şerqiy Türkistan informatsion merkizi muxpirining wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti Yéngihésar nahiyeside milliy musteqilliq herkitining yamrap kétisidin ensirep, idilogiye saheside kişilerning yürikini ézip, haterjemlikidin mehrum qilidiğan yerlik xelqlerning milliy musteqilliq we diniy erkinlik idiyelirini basturidiğan wehşiy herkitini başliğan. Xitay höümiti 2002-yili 6 – ayning 18 – küni Yéngihisar nahiyeside yéza-bazarlardiki soda-snaet memuriy başquruş ponkitlirining xizmetçilliri we yekke soda-sanaetçilerning kéngéytilgen yiginini çaqrip, paşist Xitay hökümiti emeldarlirining Şerqiy Türkistanning muqimliqi we Xitay hakimiyitinig bixeterliki heqqide sözligen notuqlirini ügünişke mejburlidi. 5000 din artuq ügütiç obiektini rohihetke élip 6 ügüniş nuqtisida xelqimizge yolsizlarçe parakendiçilik tugdurdi. Şu arqiliq Xitay hökümitige paydisiz bolğan meselilerni qedirip tekşürüp, xelqning eng töwen derijidiki turmuş tertiwige éğir buzgunçiliq qildi.

Şerqiy Türkistan informatsion merkizining qolğa çüsürgen „Qeşqer géziti“ning 2002-yili 6 -iyuldiki xewiride yoqarqi herketning Qeşqer welayitining konaseher we Qarğiliq nahieliride ğelbilik élip bériğanliqi xewer qlinğan.

Işençlik melumatlarga qariğanda Xitay hökümiti 6 – ayning 21- küni Konaşeher nahiyeside çong tiptiki seperwerlik yigini éçip, bu nahiede Idilogiye sahesidiki musteqlliq iddiysining yamrap kétisige qarşi turuş körisi boyiçe qayta terbiye paaliyitini omumiyüzlük élip barğan. Yerlik xelqlerning milliy örpi-adt, diniy étiqad, til yéziq, ma’arip erkinlikige qattiq çek qoyğan.

6-ayning 24 – künidin 7 – ayning 1 – künigiçe herqays tarmaqlardin kelgen 600 din artuq kişini teskillep tajawuzçilarning yerlik xelqlerge qaratqan wehşiy siyasetlirini ijra qilişqa seperwer qilğan.

Xitay hökümiti qehriman Qargiliq xelqining musteqqilliq idiyésige zerbe bériş, bu rayondiki Xitay hökümitining tesirini saqlap qéliş, musteqilliq herketlirige qattiq zerbe bériş mexsidide bir tereptin awam puqralrni aldisa, yene bir tereptin yurtning çonglir we pikiri oyğaq ademlerni tutqun qilişta nam çiqarğan idi.

Qargiliq nahiyeside milliy musteqlliq herketlirige idilogiye saheside zerbe bériş herkiti 2002 – yili 6 – ayning 18 – küni baslandi.tajawuzçi Xitay dahiriliri partikm daimiy heyyetler kengéytilgen yigini éçip, Qargiliqning emeliy ehwaliga birlestürilgen haldiki yerlik xelqlerning musteqilliq eddiyelirige zerbe bérişning lahilirini muzakire qilidi, hemde nahiyelik partikom sekritarining mes’ulliqida 22 kişilik rehberlik goruppisi qurup, gorupa tarmiqida jasusluq we basturuş funktsiyunlirini öteydiğan teşwiqat, uçur, xewer, terbiyeles, küzitis, alaqilişis, mexpiy tutqun qiliş xizmetlirige mes’ul kiçik guruppilarni qurup, 900 kişini yéza kentlerning bulung pusqaqliriga qeder orunlasturup, jemiyettte éğir wehime peyda qilip, ademlerning kündilik hayatinng normal tertwige éğir tesir körsetken.

Xitay hökümiti Qargiliq xelqining milliy musteqilliq jasaritini sundurus, ewlatlirimizning idiyésini zeherlep, milliy kimlikini untuldurus, su arqiliq özlirining tajawuzçiliq qorginini mustehkemles meqsidide wetinimizning tarixi, millitimizning eradisi, diniy étiqadimiz burmilap çüsendürülgen „atizim terbiyesi“, „millet we dinga ahit 100 sual jawap“, qatarliq kitap we bu témilarga dair başqa teşwiqat materiyallirini 6610 nuşa tarqitip,özlirining tajawuzçiliq mahayitini xelq aldida aşkarilidi.

Xitay hökümiti yene 2002-yili 6-ayning 26-, we 27- künliri Qargiliq nahiyeside keng dairide Xitay hökümitining milliy musteqilliq herketlirimizni qanliq basturğanliqi heqqidiki resimlik körgezmini oyusturup, xelqimizge musteqilliq dawasi qilğanarning aqiwitining qandaq bolidiğanliqi heqide teşwiqat élip bérip, pütün jemiyet miqyasida Xitayga téximu qarşi keypiyat sekillendürdi.bu herikette 4000 din artuq kişi nişanliq terbiyeleş obiekti qilindi.

3 ) Xitay Hökümitining Ma’arip Sahesidiki Zorawanliqi:

Kommunist Xitay tajawuzçiliri wetinimizni işgal qiliwalğan 50 yildin buyan hörlükni, demokrateyini, azatliqni söyidiğan Şerqiy Türkistan xelqining üzliksiz qarşiliq körsitiş herketlirige uçrap, bir künmu kallisi ténçimidi. Xelqarada demokiratiyélişiş we insanperwerlikni himaye qiliş qedimining tizlişişi, kommunizimdin ibaret kengeymiçilik we mustemlikiçilik lagerning zawalliqa yüzlinişi, mustemlike xelqlerning arqa-arqidin hörlikke erişişi we qehriman Şerqiy Türkistan xelqining zorawanliqqa qarşi élip bériwatqan baturane küreşliri Xitay hökümitini mustemlike rayonlardiki idilogiye meselilirini başqidin oylinişqa mejburlidi. Xitay hökümiti wetinimiz Şerqiy Türkistanni mengü mustemlikişide saqlap qéliş üçün bir tereptin Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüşni jénining bériçe yolğa qoysa yene bir tereptin tilimiz, dinimiz, medeni-yitimiz, maaripimiz we örp adetlirimizni yoqutuşqa dölet térorizimini qollanmaqta.

Şerqiy Türkistan informatoin merkizimiz teripidin çiqirilidiğan uçqun gézitining 72 – sanidiki wetendin alğan xewirige qariğan çağda 2002 – yili 3 – ayning 18 – küni Xitay ma’arip ministirlikining til-yéziq xizmitige mesul xadimi Chang zhangshi Ürümçige kélip ma’arip tarmaqlirining mesulliriğa çong yiğin éçip, Şerqiy Türkistanda Uygurlarğa qaritilğan Xitayçe oqutuşni téximu küçéytiş heqqide yolyoruq bergen. U sözide Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda 90 – yillardin bahlap merkizi şeherlerde yolğa qoyğan Uygur balilarning eng eqilliqlirini tallap mehsus Xitay tilida ders ötülidiğan tejirbe siniplirini eçiş we 2000- yildin başlap namrat rayonlarğa yardem bériş niqawi astida yolğa qoyğan Uygur balilarni Xitay rayonliridiki toluq ottura mektepliride oqutuş işliring döletning istirategiylik pilani ikenliki we uning deslepki netijilliri, dawamliq yolğa qoyuşning ehmiyiti heqqide köp tohtalğan.

Igilişimizçe Ürümçi rayonidila Xitay, Uygur baliliri arlaş oquydiğan başlanğuç we ottura mektep 150 din aşidiğanliqi bu mekteplerde 70 mingdin köprek Şerqiy Türkistan yerlik ahalisining perzentliri oquwatqanliqi melum boldi.

Xitayning hökümitinig birinçidin, Uygur mekteplerde Xitay tilini oqutuşni küçéytiwetkenliki, ikkinçidin Uygur mektepliride mehsus Xitayçe oqutilidiğan tejirbe siniplirini éçiwatqanliqi, Uygur balilirini Xitay rayonliriğa toluq ottura mekteplerde oqutuş bahanisida yötkewatqanliqi, aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyğanliqi yerlik xelqlerning qattiq qarşiliqiğa uçriğan bolsimu, ular Xitay höküm-itining Xitay tilini bilmise mektepte oqutmasliq, Xitay tilini bilmise aliy mekteplerge qobul qilmasliq, Xitay tilini bilmise xizmetke texsim qilmasliq, Xitay tilini bilmise aç yalingaç qalduruş siyasiting mejburlişi bilen özlirining milliy kimlikini untulduridiğan, milliy enenisi we diniy étiqadidin wazkeçtüridiğan, ana tilini untulduridiğan, örpi aditi we mediniyet enenisidin yatlaşturidiğan, Xitayğimu, Uygurğimu ohşimaydiğan, hojayini qil degenni bijanidil orunlap özining öle tirilişi bilen ançe hésaplişip olturmaydiğan ösümlik ademlerni terbiyelep çiqiridiğan buhil tajawuzçiliq maarip endizisini qobul qilip, millitimizning kelgüsi iz basarlirini nabut qilişqa mejbur bolmaqta. Emiliyette xelqimiz içide balilirini Xitay mekteplirige bériş, Xitayçe oqutuş, Xitay rayonlirida terbiyeleş bir az ewij alğan bolsimu bu xil essebiylikning özining ölüm üçiritini talişiştin başqa nerse emes ekenlikini hemmisi horliq içide obdan bilidu. Addiy xelqlerning we bir qisim wijdansis, burnining uçinila köridiğa menpietperes eblehlerning Xitayğa yan tayaq bolup, milletning béşiğa kéliwatqan çong tiragidiyni bilse bilmeske, körse körmeske sélip, suning eişi, layning yetişiğa qarap iş tutiwatqanliqining Uygur xelqining mewjutliqiğa qançilik derijide éğir ziyan séliwatqanliqini tesewur qilip béqiş kérek.

Information merkizimizning igellişiçe Xitay hökümiti 2002 – yili 5 – ayning 14 – küni Xinjang Universitida çong yiğin éçip, şu yil 9-ayning 1-künidin başlap Şerqiy Türkistandiki barliq aliy mekteplerde Uygur tilida ders ötüşni emeldin qaldurup, uning orniğa Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuşni resmiy jakarliğan.

Şerqiy Türkistan information merkizi muxbirining wetendin yolliğan xewiride melum boliğiçe Xitay merkizi hökümiti çiqarğan mezkur buyruqta Uygur tilida ders ötüşning qet’i meni qilinidiğanliqi, derislerning pütünley Xitay tilida ötülidiğanliqi, oqutuşqa mesul tarmaqlarning herqandaq bahane sewep bilen bu qararğa tosqunluq qilişiğa we ijira qilişni keçiktürişige ruhset qilinmaydiğanliqi alahide eskertilgen.

Xinjang universititi Şerqiy Türkistandiki eng çong, eng dangliq aliy bilim yurti.aldinqi yerm esorde xelqimiz içidin yetişip çiqqan alimlar, mutehesisler, ziyalilar, tehnik xadimlar, yazğuçi şairlar we jamaet erbaplirining köp qismi muşu bilim yurtida öz ana tilida ders anglap yetişip çiqqan. Emdilikte Xitay hökümiti „milliy maaripning süpitini yoquri kötürüş“tin ibaret tajawuzçilarning kona destikini kötürüp çiqip, Uygur tilini ilim- pen we ma’arip sahesidin siqip çiqarmaqta.

Xitay tajawuzçiliri jiddiy özgüriş boliwatqan xelq’ara weziyette Uygur xelqige qaratqan assilimatsiye qiliwétiş siyasitini iqtisadiy, ijtimaiy, siyasiy we memuriy jehetlerde yolğa qoyup zorluq küç we mejburlaş çarilirini qollunup xelqimizni maddiy we meniwiy jehetlerdin haniweyran qilmaqta, xelqni qorqutup jemiyette téroristik bir keypiyat şekillendürmekte. Bir Uygur puqraning herqandaq bir sorunda hatirjem men „Uygur“ deyelmeydiğan, özining millitining namini éytiştinmu eyminidiğan haletke çüşüp qalğanliqining özi Xitay hökümitining milli mesilini qançilik derijide jiddiyleştüriwetkenlikini, Xitaylarning paşistik tuzülmisining xelqimizning yürikini qançilik deriijide eziwetkenlikini, Xitaylarning Uygur Xelqini, Uygur tilini yoqitiwetiş mexsidide qançilik yolsizliq qiliwatqanliqini körsütip béridu.

Egilişimizçe Ürümçide Xitay tilida neşir qilinidiğan bir içkiy mejmuening 2000-yil may eyidiki sanida Gao famililik bir Xitayning uzun bir parçe maqalisi élan qilinğan. Mezkur maqalida oçuq aşkare halda : „Uygurlarning merkizi hökümetke boy sunğiniğa 200 yildin aşti, Xinjangda kompartiye hakimiyiti ornitilğanliqiğimu 50 yil boldi, şundaq turup Uygurlar yene nemişqa Zhunggodin bölünip çiqip kétişni telep qilidu?…, bu yerdiki asasiy sewep bizning bügüngiçe Uygurlarning öz til yéziqini işlitişige, öz diniğa étiqad qilişiğa, öz örpi-adetliri bilen yaşişiğa yol qoyiwetkenlikimizde,… ularğa til we mediniyet tereptin tesir qilişqa sel qariğanliqimiz-da…“ dep yazdi.bu Xitayning maqalidiki qaraşliri Xitay hökümitining nöwettiki Uygurlarğa qaratqan mewqesi bolup qaldi. Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning Uygur mektepliride 1-siniptin başlap, héç bolmiğanda 3-siniptin başlap Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuşni qattiq tekitlişi qatarliqlar Xitay hökümitining heqiqitenmu Uygur xelqini assilimatsiye qiliwetiş qedimini tizlitiwatqanliqini ispatlaydu.

Şerqiy Türkistanda aliy mekteplerde omumiy yüzlik Xitay tilida ders ötüş yolğa qoyulsa Uygur ma’arip süpiti ösmestin eksiçe hazirqidin neççe hesse çikinip kétidu. Uygur ma’arip süpitining töwen bolişi hergizmu Uygur yaki Xitay tili bilen bağlininsliq bolmastin Xitay tajawuzçilirining Uygur maaripiğa yürgüzip kelgen bésiş, tereqqiy qildurmasliq, axirida yoqutiwétiş siyasitini qollunip kelgrenlikide.eger aliy mekteplerde Xitay tilida ders ötüş muşundaq yolğa qoyiliwerse baslanğuç ottura mekteplerni ana tilida püttürgen oquğuçlar Xitay tilida ötülgen derislerni yahdhi çüşenmeydu, eng muhimi qan qerindaşliriğa tügimes balayi apetlerni keltüriwatqan bir milletning tilini pisihik jehettin qubul qilip, ilim pen tili süpitide qollinalmaydu. Şundaq qilip, oqutuşti, oquştin zirikiş, mejburi ayriwitiliş, işsiz qéliş qatarliq kirzişlar peyda bolup, Xitay köçmenliri we Xitay hökümitige bolğan naraziliqlar téximu ewjige çiqidu.

Atalmiş Xinjang Uygur aptonup rayonluq qornçaq hökümet Bengungtingi 2002-yilliq 127- nomerliq höjjet çiqirip, ikki qoli Uygur xelqining issiq qéni bilen boyalğan Xitay hökümitining Şerqiy Türkistandiki baş wekili Wang Lequanning yurti Shendungdin ma’arip sahesini nuqta qilip 2 – qétimliq köçmenlerni yötkeş heqqide Şerqiy Türkistandiki oblas, welayet, nahie, şeher, memuri tarmaq, nazaret, bewaste qaraşliq idarilarğa uxturuş qilinğan.höjjette mundaq diyilgen:“… partiye we döletning ğemxorliqi bilen şendung olkişidin aptonum rayonimizğa maarip jehette issiqliq yetküziş xizmitining 1-basquçi ğelbilik tamamlandi, aptonum rayonimizning ma’arip süpitini yoquri kötürüş, ma’aripni başquruşni küçéytiş, asasiy ma’aripni islahat qiliş“ üçün ma’arip nazariti „Shendung ölkisining Xinjangğa qaratqan 2 – qétimliq issiqliq yetküziş herkitining lahiesi“ni tüwendikidek uqturimiz, estayidil ijra qilişinglarni soraymiz diyilgen.

Höjjette Xitayning Shendung ölkişidin 1- qedemde 138 neper oqutquçining ewetilidiğanliqi, ularning 118 nepiri Uygur mekteplirige, 20 nepiri Xitay quralliq qismining asasiy terkiwi yesaplanğan boz yer özleştüriş polikliriğa işqa orunlaşturilidğanliqi uhturulğan. Bu yéngi köçmenlerni Ili, Altay, Çöçek, Aqsu, Hoten, Artuş qatarliq orunlardiki ottura mekteplerge texsim qiliş telep qilinğan. Höjjetning rohiğa qariğanda Shendung ölkişidin wetinimiz Şerqiy Türkistanğa atalmiş „ ma’aripning süpitini östüriş“ nami bilen her yili 50 tin ğolluq oqutquçi, 90 din Xitay tili oqutquçisi namidiki köçmen köçürilidiken. (höjjettiki 138 degen san 180 mingğa, 50, 90 degenliri 50 ming, 90 ming qilip emilileştürilidiğanliqida çek yoq. Buni biz obdan bilimiz.) Xitaylar wetinimizge tajawuz qilip kirgendin buyan milliy ma’arip-mizğa qaratqan zerbisini qedemmu- qedem küçéytip keldi.bolupmu 20 – esir ahiridiki milliy musteqilliq idiyesining wetinimizde keng kölemde oyğinişi Xitay hökümitinig milliy maaripqa qaratqan ziyankeşlikini téximu küçey-tiwetti.esirlep dawam qiliwatqan, heç tügimeydiğan nişanliq halda Uygur maaripiğa qaritilğan siyasi herketler bügünki künde zamaniwi şekillerde yolğa qoyulup, ma’arip sahesidin yerlik milletlerni siqip çiqirip orniğa Xitay köçmenlirini orunlaşturuş yolğa qoyulmaqta. Mesilen 2002 yili élip bérilğan idilogiye sahesidiki qattiq zerbe bériş herkitide herqasi derijilik mekteplerdin neççe 10 ming oqutquçini siyasi eyipler bilen iştin boşitiwetti we türmilerge atti.

Şuni alahide eskertimizki meyli ilgirki Xitay tajawuzçiliri bolsun we yaki kéyinki Xitay tajawuzçiliri bolsun ularning Şerqiy Türkistanni mustemlike qiliwélişining mexsidi bu juğrapiylik zunnida yerlik xelqlerni talan taraj qiliş bedilige bir tereptin Xitay hökümitini bay qiliş bolsa yene bir tereptin mal-dunyağa bolğan şehsiy aç közlikini qanduruş boldi.Wang Lequan bu rayonda tehtke çiqqandin béri şehsiy mal duya üçün undin qalsa hojayinlirining bu rayondiki menpeetlirini kapaletke ege qiliş üçün Jinşurin, Yang Zinshen,Sheng shisey, Wang Enmao qatarliqlardinmu éşip çüçidiğan paşestik basturuş siyasitini yolğa qoyup kelmekte. Bu jeryanda u özing yançuqini tomliwaldi Şerqiy Türkistanning iqtisadiy tüginlirini uruq tuqqanliri we yurtdaşliri hésaplanğan yéngi köçmenlerge bölüp berdi. Yerliktin bir Türküm hökümet menpe’etinimu, özining menpetinimu kapaletke ige qilidiğan hem özining iqtisadi menpeetini qoğdiyalaydiğan yoqurğa hoşamet qilip xelqning yilikide su içidiğan yerlik we köçmen emeldarlarni nazaretlerdin yéza kentlergiçe işqa qoydi, şu arqiliq déhqanlarning yükini kötürüp qopqusiz derijide köpetiwetti. Yerlik xelqni asta-asta xizmet orunliridin yiraqlaşturdi, köçmenlerni işqa örunlaşturuşni, ularning menpeetini qoğdaşni birinçi orunğa qoydi.eng addiysi 100 Uygur aliy, ottura téhnikum mekteplirini püttürse ularning 2, 3 mu köngüldikidek yerge texsim qilinalmiğandin qalğan 97 neper adem işqa orunlişalmaydiğan 100 Xitay oquş püttürse ularning 100% işqa orunlişişiğa kapaletlik qilğandin başqa Xitay rayonliridin türkümlep adem yötkep işqa orunlaşturidiğan éğir ijtimaiy tengsizlikni şekillendurdi. Nnamrat déhqanlar 1-hökümetni (alwang – yasaq, yerlik hökümet we döletke tölinidiğan baj, ma’arip, sehiyye tarmaqliri üçün tölinidiğan mebleğni körsitidu), 2 – Wang Lequanni (nazaret, welayet we oblas derijilik orunlarning qonçaq emeldarlirining özidin bir derije töwenlerge bésim işlitip yiqqan, Wang Lequan we uning yéqinliriğa qerellik bérip turilidiğan arqa işik hesabidiki para we mal-dunyani körsitidu); 3 – yerlik emeldarni iqtisadiy we siyasiy jehettin razi qiliş(balilirini xizmetke orunlaşturuş, inwan éliş, yahşi orunlarda xizmet qiliş, birer orunning başliqliqini qolğa keltürüş, yahşi öy texsimlitidş, siyasiy jehettin jazalinip qélişning aldini éliş, parahorliqini yoşuruşqa yantayaq izdeş, terilğu yerning yahşisini texsim qilduruş qatarliq sewepler bilen awam puqralardin yiğilip özidin bir derije yoquri emeldarlarğa para bériş arqiliq ornini saqlap qéliş yaki ösuşni telep qiliş üçün yiğiwelinidiğan we serip qilinidiğan pul hem mal-dunyanikörsitidu) tin başqa 4 – heryili 30 kündin 90 küngiçe heqsiz emgekke (Xitay hökümiti 1949- yildi burun Şerqiy Türkistan omumiy ahalisining 5% tigimu yetmeydiğan Xitay köçmenlirining nopusini hazir 47 % ge çiqirip yildin yilğa yéngi-yéngi köçmenlerni yötkep kélip, munbet yerlerni, su menbelirini asas qilğan rayonlarda yéngi köçmenler olturaq rayonini kengéytip, Uygur déhqanlirining iqtisadiy jan tomurini kesip taşlap, ilgiri ademler mümkin bolmaydu dep qaralğan rayonlardin su keltürüş üçün siyasi wezipe qatarida hemme ademni seperwer qilidiğan işek we harwa,qol we ketmen, gürjek we tağar arqiliq élip bérilidiğan éğir jismaniy emgek haşar medikani körsitidu. Siyasiy seliq süpitide yolğa qoyulğan bu emgekni Qeşqer, Hoten, Aqsu rayonliridiki UygurDéhqanliri üstidin ijra qilinidiğan emgek bilen özgrertiş, emgek bilen es huşini bilmeydiğan qiliwetiş, emgek bilen yoqutiwetiş jazasi dep atisa eng toğra bolidu.bu hil emgek yeni kollektip jaza heqqide dunyaning bilidiğanliri we bizning xelqara jamaetçilikke yetküzgenlirimiz bek az, bu heqtiki materiyallarni toplaş we tekşürüş işlirining Şerqiy Türkistandiki insan heqliri mesililirining muhim bir terkiwi qismi ikenlikini xelqaradiki küçlük teşkilat we döletlerge bildürişimiz lazim.) sélindi. Bu töt çöng zulum jemiyetning herqaysi tereplirige bolupmu maarip sahesige tesir kösütip, Xitay hökümitige qarşiliq körsitiş herkitinig ewij élip kétişining yene bir sewebi bolup qaldi. Xitay tajawuzçi hökümiti işsizliq, namratxhiliq derdidin xelq nepes alalmaydiğan halette tursimu işqa orunlaşturuş we iqtisadni tereqqiy qilduruşning eng adettiki imkaniyetlirinimu Xitaylar we Xitay köçmenliri üçün paydilandi. Eng addiysi yerlik işsizlar neççe milyondin eşip ketken, heçqandaq sotsial kapaliti bolmiğan ehwal astidimu şeher yolliriğa yatquzidiğan taşlarnimu Şendungdin, taşni yerge yatquzğuçilarnimu şendungdin( taş kemçil yerdin taş mesulatlirini işleşke eng bap kelidiğan, aliy mekteplerni püttürgendin kéyin iş tapalmiğan zapas emgek küçlirining miqdari Xitay rayonliriğa qariğanda 10 hessidin éşip ketken) Şerqiy Türkistanğa keltürmekte.

Biz Xitay hökümitining Uygur xelqige qaratqan yaşaş iqtidarini ajizlaşturup, neslini qurutiwitiş yaki assilimatsiye qilip wetinimizni menggülik mustemlikişige aylanduriwéliş üçün élip bériwatqan ma’arip siyasitige qattiq étiraz bildüriş bilen birge BDT pen-ma’arip kommétitining, Yawropa ittipaqi pen ma’arip kommétitining we xelqaradiki insanperwerlikni yaqilaydiğan dölet we orğanlarning Xitay hökümitining wetinimizde yürgiziwatqan ma’arip siyasitini we u keltürüp çiqiriwatqan teragidiylerni astirittin tekşürep béqişini qayta qayta semimiylik bilen telep qilimiz!!!

Xelqaradiki küçlük dölet we teşkilatlarning Xitay hökümitining bolupmu bugünkidek bir xelqara weziyette wetinimizde neme üçün bundaq bir heriket bilen şuğullanmaqçi bolup qalğanliqini tekşürep béqişini,we bizning insaniy heq hoquqlirimizning haşar medikarçiliqiğa) sélindi. Bu üç çöng zulum jemiyetning herqaysi tereplirige tesir kösütip qarşiliq qilişta özining közige qadilip turğan mix dep qarap kelgen Qeşqer pedagogika inistitutida yene bir meydan Xitaylarning tajawuzçiliq mediniyet arqa körinisige ige térorluq herkiti yüz bérişke başliğan. Xitay hökümiti uzaq yillardin béri bu mektepni, milliy musteqiliq herketliri idiyisini tazilaşning muhim bazisi qatarida körup, wetinimizning jenubidiki bu muqeddes bilim yurtida qanliq we teragidiylik izlarni qaldurğan. Millitimizning munnewer ogul qizlirining bu mektep tarixida issiq qéni blen yézip qaldurğan éçinisliq tarixining quriğini yoq.

Bu xewrning mezmuniga qarğanda yene Xitay tajawuzçi hökümiti Qeşqer pidagogika institutida idilogiye sahesidiki milliy musteqilliq herketlirimizge qarisi turus körisi boyiçe qayta terbiye pa’aliyitide terbiyelesni muhim xizmetlerning kün tertiwige kirgüzgen. Barliq isçi- xizmetçilerni, dem élişqa çiqqan pesqedemlerni, hetta éğir kesel oqutquçilarni we oquguçilarni mejburi mesile tapsurus, pas qiliş, melumat yollaş we hökümetke sadiq bolus qatarliqlarga mejburliğan. Xitay hökümiti yene isçi-xizmetçi we oquguçilarni dersni tohtutup, siyasi ügünis qilişqa, Xitay hökümitining Şerqiy Türkistan musteqqilliq herketlirini qanliq basturğanliq heqqidiki filmlerni, resim körgezmilirini, kitap materiyallarni, körüşke we her küni 2000 hettin kem bolmiğan tesirat maqalilirini yézis arqiliq mesile bar dep qaralğan orun, kitap we sehislerni pas qilişqa, musteqilliq idiyeisige hem diniy mezmunga ege neşir boyumlirini tapsurusqa mejburliğan. Mehsus tekşüreş guruppisi qurup; isçi-xizmetçilerning we oquguçilarning kündilik xatire, konsipik depter, şehsiy materiyal we mektep kütüphanisidiki 60 ming parçidin artuq kitap hem ün- sin boyumlirini zorawanliq bilen tekşürüp, mesile bardep qaralğan şexis we neşir boyumlirini éğir bir terep qildi.téxi yéqindila Esqer Hüseyin, Yarmuhemmet Tayir qatarliq bir türküm profesorlarni „ geriptiki düsmen küçlerning radiosini angliğan, Amerika awazi, Erkin asiya radiosining xewerlirini oquguçilarga yetküzgen“dep xizmettin heydigen. Xitayda bunçilik bir siyasiy seweptin xizmettin heydilis u ademge ölüm jazasi bergendin çongraq teragidiye hésaplinidu. Ölüm jazasi bérilse bir adem ölüpla qutilidu, emme bundaq jaza bérilse pütün bir aile yaki pütün bir jemet weyran bolidu. Xitay hökümiti jazalanguçigila emes hetta uning uruq ewlatliriga mengü ziyankeslik qilidu.

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining zimini, bayliqini egileş we talan taraj qiliştin sirt 50- yillardin başlap basquçlarğa bölüp, xelqimizning milliy ma’aripi, örpi- aditi, mediniyiti, diniy étiqadi qatarliqlarni omumiy yüzlük yoqutuş üçün Xitayning eneniwi helemikirliri we wehşiy usullirini işqa sélip, xelqimizge üzlüksiz ziyankeşlik qilip keldi.

2002 – yili kirgendin buyan Xitay tajawuzçi hökümiti Şerqiy Türkistandiki aliy mektep, ottura tehnikum, ottura we başlanguç mekteplerde, yumşaq we qattiq wastilerni qollunup, téximu wehşilisip, oqugçilarga öyliridiki kitap, ün algu lentisi, VCD kaseti, gézit we jurnal qatarliqlarni özi olturusluq jaydiki sahçihanilarga tizimga aldurus we tapsurup bériş togruluq omumiy yüzlük buyruq çiqarğan.uhturusta yene bu materiyallarni nedin alğanliqini, qançilik saqliğanliqini, hem qaysi yerde bundaq materiyallarning barliqini aile basliqliri mesul bolğan halda sahçilarga pas qilişi kérek, baştartqanlar qanunning jazasidin qéçip qutulalmaydu, deyilip xelqqe tehdit selinğan. Ailiside kitap yoq tapsurmiğanlarning öyige zorawanliq bilen basturup kirip, yoqilang bahane sewepler bilen kişilerni türkümlep tutqun qilğan, türmilerge soliğan.

Information merkizimizning Hotendin igeligen axbaratidin melum boluşiçe 2000 – yildin 2002 – yil 6 – ayğiçe bolğan waqit içide peqet Hoten welayetlik 1 – ottura mektepning özidila, Tursunjan Jalalidin, Memet Imin, Erzat Abla, Muhter Abdumemet, Abdurahman Abdukerim, Ablet nezamidin qatarliq 6 neper oqutquçi siyasiy sewepler bilen tutqun qilinğan we mekteptin heydelgen. Bular 36 yaştin 44 yaşqiçe bolğan tayançi oqutquçilar bolup, hemmisila öz kespige pişşiq, bilimlik, şu yurttiki jamaetçilik we oqutquçi oquğuçilarning hörmitige érişken ziyalilar iken. Igellişimizçe xizmettin heydelgen bu oqutquçilarning héç biri siyasiy teşkilatlarğa eza bolğan yaki héç bir siyasi paaliyetlerge qatnaşqan emes iken. Ularning beziliri namaz oquğini üçün, beziliri Xitay tajawuzçilirining milliy zulimining çékidin aşqan jinayi qilmişliri üstidin şikayet qilğanliqi üçün, beziliri oquğuçilarğa milliy enene terbiyisi élip barğanliqi üçün „ qanunsiz diniy pa’aliyetler bilen şuğullandi“, „milletçilik idiyési küçlük“, „milliy bölgünçilik idiyesi bar“… degendek eyipler bilen mekteptin heydilip, mejbururi rewişte oqutuş munbiridin ayriwetildi.

Uningdin başqa „Qeşqer géziti“ (Hitayçe neşri) ning 2002 – yil 7-ay 6 – künki, 7 – ayning 12 – künki 7 – ay 21- künki, 9 – ayning 18 – künki „Qeşqer géziti“ (Xitayçe neşiri) 2002 – yil 7 – ay hepte axirliq neşrining omumiy 10340 – , yilliq 19 – sanidiki we „Hoten géziti“ (Xitayçe neşiri)ning 2002 – yil 1 – ayning 7 – we 8 – künki, 2 – ayning 21 – künki, 9 – ayning 18 – künki sanliridin Xitayning bu wehşiy herkiti heqqidiki bir qisim pakitlarni tapqili bolidu.

(bügünki dunyaning héç bir yeride örnigini tapqili bolmaydiğan tanka ayripilan zembirek, başqurilidiğan bomba qatarliqlarni işletmey turup, bir milletning yoqulisini keltürüp çiqiriwatqan bu paşistik rejimning Şerqiy Türkistanning Ili, Altay, Çöçek, Ürumçi, Aqsu, Korla, Artuş we Turpanlardimu yürgüziliwatqanliqini éniq pakitlar bilen dunyağa bildüreligen bolsaq iduq kimning térorçi, kimning ziyankeslikke uçriguçi ikenliki aşkare bolatti. )

Qeşqer pedagogika inistitutida idiliogiye sahesidiki Şerqiy Türkistan xelqining milliy musteqilliq herketlirige qarşi pa’aliyet pasistik yol bilen zorawanliq usulida élip bérilip, fakultetlardin sehislerge qeder emiliylestürüldi.

Mesılen: Qeşqer sifan xueyuanni til edebiyat fakoltining muawin proppisori Abdukadir Turdi “derste sağlam bolmiğan mezmunlarni sözlidi” digen nam bilen yéqinda xizmettin heydeldi, uning xizmettin heydilişi yéqinqi yillardin buyan Qeşqer sifanxueyuan til edebiyat fakoltiétidin heydelgen tortinji adem bolup hésaplinidu. Ilgiri bu fakoltétining meşhur oqutquçilliridin Tohtaji Imin, meşhur Qutadğubilikşunas Yarmuhemmet Tahirlarmu ohşaşla yoqilang bednamlar bilen xizmettin heydelgen idi.

Igilinisiçe Xitay hökümitining idilogiye saheside milliy musteqilliq herkiti idiyésige qarşi élip bérilğan bu pa’aliyiti pütün Şerqiy Türkistan miqyasida élip bérilğan bolup, bu heriket ahalisining 98% ti déhqançiliq bilen şuğullinidiğan Şerqiy Türkistan xelqining taza aldiraş yazliq orum mezgilige we mekteplerning yilliq imtahan mezgilige toğra kelgen. Bundaq mezgilde 10 milyondin artuq ademni mejburi işlepçiqiristin we tilim- terbiyedin ayrişning Şerqiy Türkistandek bir namrat rayonda qançilik iqtisadiy we ijtimaiy ziyanni keltürüp çiqiridiğanliqini Xitay hökümet dairliri alla burun mölçerlep bolğan bolişi mümkin.Démek Xitay hökümiti élip barğan idilogiye saheside milliy musteqqilliq herkitige qarşi bu pa’aliyetke xelqimiz awaz qoşuşni istimisimu, yürki mujulğan halette boysuniştin we Xitaylar qil degenni qilmasliqtin başqa amal bolmiğan.

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanning hemmila yéride omumiy yüzlik élip bérilğan idilogiye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş herkitide ma’arip sahesinng oquş-oqutuş işliriğa éğir buzğunçiliq qildi, normal oqutuşning orniğa siyasi herketni dessitip oqutuş pilaning orunlanmasliqi, balilarning bilim sewiyesining çékinip kétişi, oqutquçi- oquğuçilarning normal dem alalmasliqi qatarliq bir yürüş éğir mesililerni keltürüp çiqardi.oqutquçilar, ata-anilar we balilar bu tügimeydiğan siyasiy we pishikiliq bésimlardin qattiq bizar boldi.Merkizimizning Qeşqerde turuşluq muxbirining yolliğan xewirige qariğanda Qeşqer şeherlik 4 – ottura mektep toluq ottura 1 – yilliqning oquğuçisi Ablikim Yaqup 2002 – yil 4 – ayning 14 – küni otturğa çiqip Xitayning maarip saheside yürgiziwatqan bimene herketlirige bolğan keng jamaetçilikning naraziliqi we yürek sadasini het arqiliq mektep muderiğa yollap Xitay dahirlirini qattiq sarasimge séliwetken. Hette idilogiye saheside élip bériliwatqan bu wehşiy hem bimene herket tüpeylidin normalni oqutuş işlirining éğir buzğunçiliqqa uçrawatqanliqi, biguna ademlerning jazalinip, yaramliq oqutquçilarning iştin heydiliwatqanliqi, bu wehşiy heriket tohtutulmisa oqutquçi oquğuçilar birleşken çong tiptiki naraziliq bildürüş paaliyitini élip baridiğanliqi eskertilgen het mektep moderining qoliğa tekkendin kéyin Qeşqerdiki jamaet hewipsizlik, qoralliq we dölet bixeterlik orunliri uwisidin çuwulup çiqip Qeşer şeheride omumiy yüzlik tutqun basliğan. Ablikim qatarliq oquğuçilar qolğa élinğan Perhat qatarliq oqutquçilar xizmettin heydelgen.

Öz muxbirimizning 2002 – yili 8 – ayning 18 – küni wetendin yolliğan xewirige qariğanda 8 – ayning 16 – küni Xitay hökümiti yeslide bala baqquçiliq qilidiğan ikki neper ayal köçmenni Qeşqer şeherlik 1 – ottura mektepning oqutuşqa mesul işhanisiğa mesul qilip yötkep kelgen. Milyonliğan Uygur ali mektep oquğuçilliri işsiz qaldurulğan bu rayonğa éqip çiqiwatqan yalğan deplom kötüriwélip alahide is orunliriğa orinlişiwatqan mediniyet sewiyesi töwen Xitaylarning keltürüp çiqiriwatqan tiragidiyliri az emes. Bezi aqqunlar Xitay hökümitining köçmenlerge qaratqan alahide siyasitidin paydilinip ademning hayati bilen oynişidiğan dohturhanilarğa orunluşip, heç bir kesiptin xewiri yoq halette dora bérip kişilerni zeherligen, operatsiye qilip ana – balilarni qoşup öltürgen ehwallar Xitayning metbuatliridimu arqa arqidin élan qilinğan edi. Bu weqeler eyni çağda” Xinjang géziti”, ” Korla géziti”, “qeşqer géziti”, “Hoten géziti” qatarliqlarda élan qilinğan edi. Şundaq turuqluq yene sewiyesi töwen, kespiy bilimlerdin xewersiz ikki Xitay ayalni bu mektepning oqutuş işliriğa mesul qilişi qatartliq bir qatar işlar, Xitaylarning bu yerde élip bériwatan herketlirining peqet bu yerni mengülik mustemlike qiliwetiş siyasiy qara neyiti üçünla xizmet qilidiğanliqini ispatloaydu. Xitayning bu mekteptiki kiçik bir herikiti qandaqtur bu mektepning oquş – oqutuş işlirini tereqqiy qilduruş emes eksiçe Uygur oqutquçi – oquğuçilirining kündilik iş heriketliridin Xitay hökümitige waxti waxtida melumat élip turuş we buningdin kéyin bu mektepke siqip kirgüzilidiğan Xitay oqutquçilirining yolini éçişqa asas yaritiş üçün élip bériwatqan jasusluq herkitidur..Öz muxbirimiz arislanning 2002 – yil 6 – ayning 10 – küni Qeşqerdin yolliğan xewirige qariğanda 2002 – yil 6 – ayning 10 – küni Xitay hökümitining saqçi qisimliri Qeşqer şeheridiki 24 başlanğuç mektepke quralliq basturup kirip téxi 7, 8 yaşqimu kirmigen güdek balilarning derslik kitaplirini qopalliq bilen tekşürgen we bir qisim oqutquçi hem oquğuçilarni qiyin qistaqqa élip wehşilik bilen soraq qilğan.nuqtiliq heriket ijira qilğan orunlar Döletbağ yézisi, we çasa koça başqarmisi bolğan.

Muxbirimizning igellişiçe, şu künlerde Xitay hökümitining „idilogeye saheside milliy bölgünçilikke qarşi turuş we qattiq zerbe bériş“ herkiti Qeşqer welayitide oqutquçi oquğuçilar arisida qattiq naraziliq keypiyatini tuğdurğan eken.şuning bilen derslik kitaplarda qol bilen yézilğan Xitay hökümitining tajawuzçiliq jinayetlirige qarişi şuarlar tarqalğan eken. Xitay sahçiliri bu heriketni bahane qilip, nurğun oqutquçi we oquğuçilarni we weqege çétişliqi bar dep qaralğan ata-anilarni tutup ketken we wehşiylik bilen soraq qilğan.

Bu peqet biz qolğa çüşürüş imkaniyiti bolğan xewer we uçurlardur .uningdin başqa jaylarda buningdinmu éğir weqeler yüz bergen bolişi mümkin. Xitay hökümiti Serqiy Türkistanning herqasi jaylirida, zorawanliq bilen köydüriwetken Uygur til yéziqidiki kitap – jornallar bir milondin artuq, qedimiy we zamaniwi kitaplar içide Uygur til yéziqidiki derslik materiyallarmu bar.. Buningdin Xitay hökümitining 20 milyondin asidiğan xelqimizni kiçik balini basqurğandek zorawanliq bilen edare qiliwatqanliqini, bu xelqning mustemlikiçiler aldida xalisa çuwup taşlinidiğan xalisa quraşturup paydilinidiğan ösümlik ademge aylandurup qoyuliwatqanliqining yene bir ispati.

Öz muxbirimiz Uçqunning 2002 – yili 8 – ayning 17 – küni Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Kanadaning maarip işliri boyiçe xelqara tereqqiyat bölümi yéqinda Kanada hökümitinig testiqi bilen Şerqiy Türkistanning (Xinjang Uygur aptonum rayoni) asasiy ma’arip quruluş işliri üçün 11milyon 80 ming Kanada dolliri yardem puli ajratqan.Birleşken döletler teşkilati, munasiwetlik xelq’ara orğanlar we Amerika, Kanada; Yaponiye qatarliq demokrattik döletlerning Şerqiy Türkistanning ma’aripiğa pul yardem qiliştiki asasiy mexsidi, wetinimizdiki Uygur qatarliq namrat yerlik milletlerning çet yéze qişlaqlarda oquşsiz qalğan yaki ma’aripta qiyinçiliqqa uçriğan perzentlirining öz ana tilida oquşiğa imkaniyet yaritip bériş üçün idi. Emma Xitay hökümiti bu pullarni aldi bilen bingtüen we yerliktiki Xitay mekteplirining asasiy qurulişiğa işlitip kéliwatidu. Eger uni yerlik maaripqa işletti degende tamamen özlirining tajawuzçiliq mexsidining toluq emelge eşişiğa kapaletlik qilidiğan bir yürüş uruluşlarğa işlitiwatidu.bérilgen bu pullar helila köp bolsimu Şeriy Türkistannning jenubiy rayonliridiki Uygur déhqanlarning milyonliğan perzentlirining oquş şaraetida héç bir közge körünerlik özgüriş bolmidi. Biz xelqara jamaetçilikke bérilgen yardemlerning del jayiğa bérişiğa nazaretçilik qiliş heqqide qançe qétim dokilat berduq, munasiwetlik xelqara orğanlarning bu işqa heqiqiy köngül bölüp bérilgen yardemlerning xelqara küzetküçilerning yardimide del jayiğa bérişiğa kapaletlik qilip bérişini töwençilik bilen ötünimiz “Ili géziti“ (Xitayçe) muxbiri Zing zhenhuyning xewirige qariğanda Xitay hökümiti wetinimizning yéqinqi zaman tarixida Xitay tajawuzçiliriğa qahşatquç zerbe bérip kelgen Ili Uygurlirini assilimatsiye qiliş herkitini tarixtiki herqandaq dewirdikige qariğanda tizleştüriwetken. Xitay hökümiti wetinimizning şimalidiki asasliq ikki şeher Ğuja we Küytüngni Xitaylarning kengeymiçilik, tajawuzçiliq idiyesi mezmun qilinğan „dersliklerni islaha qiliş we Xitay tilida ders ötüşni yolğa qoyuş“ tiki tejirbe rayoni qilip bekitken. Xitay hökümiti birinçi qedemde bu rayonğa 30 mutehesis ibertip, bu herketni yolğa qoyuşning tayançlirini tiz yetiştürüş kursi açqan. Bu kursqa 1-, 2-, yilliqning oqutquçilliri bir sinip, 7 – din 9 – yiliqqiçe bolğan siniplarning oqutquçiliri bir sinip qilip qatnaşturilğan.

Egileşke qariğanda bu heriket ikki basquçqa bölüp élip bérilğan. 1- basquçta Ili oblastning Ğulja şeheri we Küytüng şeheri ölke derijilik derslikni islaha qiliş we Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş tejirbe rayoni qilip bekitilgen. Bu heriketning asasliq obiekti 7000 ming başlanğuç we toluqsis ottura mektep oquğuçisi hem uningdin başqa 400 neper oqutquçi bolup, Xitay hökümitining omumiy yüzlik derslikni yéngilaş we Xitayçe oqutuşni yolğa qoyuş pilani 2002-yili 9-ayning 1-künidin başlap ularning üstidin tejirbe qilinisgqa başliğan.bu herketning 2-basquçi bu yil 9 -ayning 1 – künidin başlap bu rayonda yolğa qoyulğan bolup, uning asasliq obiekti Ili oblastidiki 30000 neper ottura başlanğuç mektep oquğuçiliri we 2500 neper ottura başlanğuç mektep oqutquçiliri iken.

Xitaylar yéqinqi birqançe yillardin béri Xitay yéngi köçmenliring kelküni astiğa ğeriq bolup kétiş aldida turğan Sanji, Manas, Qutubiy, Shiho, Qumul, Turpan, Piçan raonlirida Uygur mekteplerni Xitay mekteplirige qoşiwetişni tizleştürmekte. 2002-yil kirgendin kéyin Qumul şeheridiki Uygurlarning 1 – başlanğuç we 1-ottura mekteplirini Xitayla-rning 2-başlanğuç we 5 – ottura mekteplirige 2003 – yil 9 – ayğiçe bolğan ariliqta qoşuwetişni tamamen ahirlaşturuşni otturğa qoyğan. Bu ehwal ilgiri Ürümçi we biz yoqarda namini tilğa alğan rayunlarda yüz bérip Xelqimizning qattiq naraziliqining qozğilişi we bir qisim qanliq weqelerning kélip çiqişiğa sewep bolğan idi.
millitimizning béşiğa kéliwatqan bu çong tiragidiye, bu çong qara kün üçün xelqimiz Xitay hökümitige rehmet éytişi kérekmu yaki tilimiz, parlaq mediniyitimiz, dinimiz we kişlik qedri qimmitimiz, milliy mewjutliqimiz üçün Xitay tajawuzçiliriğa özimiz talliğan şekilde qarşiliq bildürişimiz kérekmu?! 21 – esirde yüz bériwatqan bu paşistik érqiy qiğinçiliqqa xelqara jamaetçilikning qarşi turişini we tajawuzçilar teripidin ajizlaşturiwetilgen qedimiy bir millet heqqide heqqaniy meydanda turup, Xitay hökümitige bésim işlitişni, şu arqiliq milliy til yéziqimiz asas qilinğan milliy ma’aripimizni saqlap qélişqa küç çiqirişini tewsiye qilimiz.

4 ) Xitay Hökümitining Axbarat -Teşwiqat Sahesidiki Zorawanliqi:

Xitay hökümiti Şerqiy Türkistandiki radio teliweziye we gézit journallarni Xitaylarning tajawuzçiliq siyasitini aqlaydiğan, xelqning rayiga, milletning eradisige hilap bolğan, Xitay dölet térorisimini medihiyleydiğan, musteqilliq heriketlirimiz we xelqning hökümetke naraziliq bildurup yekke yaki kolliktip şekilde élip barğan heriketlirini „térorizim“ nami bilen eyipleşni mehset qilğan maqale eserlerni oyuşturişqa rigbetlendurup, uningdiki yaslma pakitlar we köz-qaraslarni xelqimizni jazalaşning, xelqimizni basturuşning bahnasi süpitide paydilandi.

Xitay hökümiti mehsus küç teşkillep wetinimiz Şerqiy Türkistanning tarixi burmilanğan, Xitaylarning tajawuzçiliq tarixi we eşeddiy qirğinçiliq herketliri medihiylinidiğan,yerlik xelqlerni siyasiy we ijtimaiy jehetlerdin kemsitidiğan, milletler munasiwitige yaman tesir körsitidiğan, yerlik xelqlerning tebeiy köpiyisige qattiq çek qoyidiğan, xelqimizni qul bolusqa mejburlaydiğan, türlük tengsizlikler xelqqe mejburen tengilidiğan, milliy musteqilliq démokratiy, milliy mediniyet we diniy étiqad erkinliki sewebidin xelqimiz élip barğan türlük herketler meşire qilinidiğan neççe milyon parçe kitap, ün-sin kasetliri we teşwiqat materiyallirini neşir qilip, namrat helliqqe siyasiy alwang teriqiside mejburlaş asasida sétip keng kölemde élip bérilğan idilogiye sahesidiki herketning hirajiti qildi, uning bedilige xelqimizge işlepçiqirişning taza aldiraş mezgilide ornini tolduriwalgili bolmaydiğan éğir iqtisadiy ziyan we meniwiy bésim élip keldi.

“Qeşqer géziti“we „Xinjang telewiziye géziti“ning 2002-yil sintebirdiki sanliriga bésilğan, weten- milletni sétip, hoquq, payda-menpiet we galçiliq ünwani élişni közlep yézilğan,su tiptiki maqalilarga misal bolalaydiğan, milliy kimlikini yoqutup bir tereptin Xitay hökümitini aldap, birtereptin milletni setiwatqan weten xelq aldida, tarix aldida lenetke qalidiğan milliy munapiqlar teripidin yézilğan ikki maqalining qisqartilmisini diqqitinglarga sunimiz.
“…Uzundin buyan içki-tasqi milliy bölgünçi küçler Zhunggoni parçilap, musteqil Şerqiy Türkistan dölitini qurus üçün térorluq, zorawanliq qiliştin başqa Xinjangning tarixini burmilap, milliy bölgünçilikni trgip qilip, tar milliy hesiyat we radikal diniy angni qutritip, biz bilen yaslarni sundaqla étiqadçi ammini talasti…“

Iqtisadiy jehettin haniweyran bolup, qursiqiga adettiki üç wah tamaq yeyiskimu çiqinalmaywatqan, çong yastikiliridin tartip balilargiçe éğir ozuqluq yétismeslik késilige oxsimiğan derijide giriptar boliwatqan, bugünki dunya tehnikisidin héç xewersiz qaldurulğan, ajiz, zeip xaniweyrançiliq içidiki bu millet qandaqmu Xitaydek bir küçluk reqibige zorawanliq, térorluq qilalisun!? zorawanliq, térorluq qiliş üçün suningga layiq iqtisat we sunungga layiq téhnika kérek bolidu. Uygurlarni zorawanliq, térorluq qildi deyis bösükte yatqan bir buwaqni, ailisidiki isles iqtidariga ige ademlerge süt parşuki aldurğanliqi üçün,“… bu buwaq banka bulidi…“ digendek külkilik is bolmasmu? Xelq’aradiki Xitayning sahta teşwiqatlirida qaymuqqan, Uygurlarning töwen derijidiki qarşiliq herketlirini we bu heqtiki izdinişlirini islamiy radikal küçler qatarida qarawatqan dölet yaki teskilatlarğa Xitay hökümitige bildürmestin xupiyane tekşürüp tetqiq qilip béqişini tewsiye qilimiz.
Tarixni kimning burmilawatqanliqiga kelsek buni dunya jamaiti obdan bilidu. Xelqimizning neççe ming yilliq tarixi, ejdatlirimiz Gerık, Engiliz, Yehudi, German, Rus, Erep, Paris hem Xitay tarixçilliri teripidin xaterlep qaldurulğan bolsa, yene bir tereptin wetinimizdin tépiliwatqan arhilogiylik pakitlar we bizning tuğma itnink alahidilikimiz qatarliq tereplerdin dunya jamaetçilikige ayan bolup turuptu. Biz yéqinqi bir qançe yillardin béri bir qisim çet’ellik qelem igilirining Şerqiy Türkistanning jugrapiysi we yerlik millet hésaplinidiğan Uygur xelqining tarixini bayan qiliş mesélişide ( sayahet qollanmilirida ) Xitaylarning Uygur tarixi heqqide emeliyetni, tarixni, realliqni, pakitni, ilmiylikni qayrip qoyup, özliriining kengeymiçilik we tajawuzçiliq idiysi asasida quraşturup çiqqan külkilik materiyallirini asas qiliwatqanliqini körüwatimiz. Bir qisim tarixi atalğular, orun jay namliri, milliy etnik terkiwimiz hésaplinidiğan tarixiy insan türkümlirining namliri, adem isimliri, ejdatlirimiz qurğan döletlerning namliri qatarliqlar Xitay tarixçilirining xelqimizni kemsitken halda bayan qilğan teleppuzda çüşendürülmekte. Biz bunimu insaniy heq hoquqlirimizning depsende qilinişi qatarida körüwatimiz. Munasiwetlik teşkilat we orğanlarning mehsus mutehesislerni teklip qilip, heqqi ehwalni tekşürep béqisini, qollanma harakterliq bir kitap neşir qilip, heqqiy pakitni dunya jamaetçilikige bildürüp, bu xil xataliqning dayim yüz bérişining aldini élişini, Uygurlarning zémizni, mediniyiti, tarixi we etnik terkiwi qatarliq mesililerni bayan qilğanda Uğur tilini yaki xelqara ölçemni qollinişini,bizning nöwettiki siyasiy, memuriy alahidiliklirimizge hörmet qilişini tewisiye qilimiz.
Bu maqalida yene: „…kommunstik hökümetning diniy belgulimiliri, milletler ittipaqliqi siyasetliri, pilanliq tugut belgülimiliri teswiq qilinğan suar taxtilirini buziwetti. eksiyetçil suar we teswiq waraqlirini tarqatti we çaplidi. Yer asti diniy herketlerni çekligen bolsimu ezalirini toxtatmay köplep qubul qildi. Mekteplerde diniy terbiye élip bérip balilarga musteqilliq idiysini singdürdi. Milliy musteqilliqqe qarşi turğanlarni milletning xaini dep haqaretlidi, qest qildi, zerbe berdi. Ular yene he dep çigira siritidiki milliy musteqqilliq küçliri bilen til birüktürüp, radio we internet tori arqiliq eksiyetçil teşwiqat élip bérip, idilogiye sahesige singip kirişni tizleti…“ diyilgen.

Maqalida yene „ …bu realliq milliy bölgünçilikke qarşi turus kürişining ezeldin bir istüteksiz urus, muhim jeng meydani ikenlikini çüsendürüp berdi…“ diyilgen.Xitay hökümiti 30 – yillardin béri özlirining tajawuzçiliq betbeşirisining aşkarilinip kétisi we yerlik xelqlerning dunya weziyitidin xewerdar bolup qélişidin saqliniş üçün axbarat we teswiqat islirini paşistik sekilde yürgüzüp keldi. Çet’elning radio teliwiziye programillirining wetinimizge tarqilişiga jénining bériçe qarşiliq körsütip keldi. Ötkenki 60 – 70 yil içide çet’el radiosi sewebidin uzaq yil türmige solanğanlar, étip öltürülgenler, sarang qiliwitilgenler, mengülik türme azabini tartiwatqanlar belkim neççe yüz mingğa yétidu. „Xinjang radio teleweziye“ gézitining xewiride éytilisiçe Xitay hökümiti döletlik radio teleweziye idarisining muawin basliqi Jang haitao basçiliqidiki döletlik „Xizang – Xinjang qurulusi“ni tekşürüp ötküziwéliş guruppisi 4 – augusttin 8 -augustqiçe Uygur aptonum rayon we bingtüenning „Xizang-Xinjang qurulusi“ni tekşürüp ötküziwalğan. Bu qurulus Uygur, Tibet musteqilliq herketlirining ewij élip ketisige we Amerika basçiliqidiki küçlük demokratttik ellerning démokrattik idiyelirining bu rayon xelqlirige singip kirisige buzgunçiliq qiliş mexsidide yolğa qoyuldi.

“Xinjang radio telweziye géziti“ning 2002-yil sintebirdiki bir saniga bésilğan xewerde mundaq diyilgen: „…21- esirge qedem qoyğandin buyan, çégra siritidiki düsmen küçler pursettin paydilinip, axbarat wastilirige singip kirip, Xinjangning jemiyet muqimliqi we iqtisadiy qurulusiga éğir tesir körsetti. 2000-yildin başlap partiye merkizi kommetiti, gowuyen keskinlik bilen Xizang, Xinjangning radio isliri qurulusiga dair „Xizang- Xinjang qurulusi“ni yolğa qoyğan idi. Hazir-giçe dölet Xinjangning radio anglitis, tarqitis, qaplas we düsmen radioliriga kaşila peyda qiliş xizmitige 300 milyon yüendin artuq mebleg saldi, buning bilen hawadiki düsmen radio signalining küçlük bizning ajiz boluştek halet tüptin özgertilip,“ Erkin asiya“, „Amerika awazi“, „BBC“, „Azatliq“ qatarliq radiolarning rayonimizga tarqitilisi ünümlik tosaldi…“
Biz nurgun milletler erkin, démokiratik, musteqqil öz döletliride yaşawatqan, dunyadiki paşistik rejimlar, küçlük démukratik döletlerdiki insanlarning iradisi bilen arqa-arqidin gulap çüsiwatqan bir paydiliq şaraitni tulimu teste kütiwalğan, musteqqil yaşaş iqtidariga, qedinmiy mediniyet we şanliq tarixqa ige bir milletmiz. Biz dunyadiki çékidin asqan islam radikal küçlerge ténçliqperwer, demokratik angüa ige dunya jamaetçiliki bilen ortaq meydanda turup, qarşi turidiğanliqimizni bildurüş bilen birge, hergizmu islam dini étiqadi asasida sekillengen neççe on esirlik mediniyitimiz we milliy kimlikimizni inkar qilmaydiğanliqimizni, Uygur Islam étiqadi, Uygur Islam mediniyit we Uygur musteqilliq herkitining qandaqtur Xitaylar tekitlewatqandek diniy radikal küçler bilen héç bir munysiwiti yoqliqini, 20 milyonga yéqin Islamga étiqad qilidiğan bir xelq içidin çiqqan birqançe yaki bir qançe on radikal küçlerning herkitige arlişip qalğan ademning pütün Şerqiy Türkistan xelqining idiysige wekillik qilalmaydiğanliqini, ularningmu hem milletning azatliqi we özining Xitay hökümiti keltürüp çiqarğan ölüm girdawidin aman isen qéliş sewebidin bu herketke arlişip qalğanliqi, nöwiti kelse ularning wetini, milliti şundaqla dunya ténçliqi üçün Amerika qoşunliri bilen bir meydanda turup rezil küçlerge qarşi uruş qilalaydiğanliqi, nöwette Xitaylarning térorizimni sewep körsitip xelqimizge érqiy qirğinçiliq yürgüziwatqanliqi we bir qisim radikal idiylerning wetinimizde peyda bolisigimu Xitaylarning millitimizge qaratqan çékidin aşqan érqiy yoqutus siyasiti sewep bolğanliqi qatarliqlarni dunya jamaetçilikige oçuq bildürmiz.

5 ) Xitay Hökümitining Xelqara Uçur We Internit Sahesidiki Zörawanliqi:

2003-yili kirgendin buyan Xitay kommunstik hökümiti Şerqiy Türkistan xelqining sünniy hemradin tarqitilidiğan xelqara teleweziye programmilirini körüş, radio anglitişlirini anglaş we internettin paydilinis erkinlikige çek qoyusni téximu küçéytiwetti. Bolupmu Xitay mediniyet ministirliki 2003-yili 3-ayning 4-küni „mediniyet saheside Internitni başquruş waqitliq çarisi“ni élan qilip,7-ayning 1-küni yolğa qoyğandin başlap,( tiyanshan net.com 6-ayning 16- künki mediniyet menisteri Shün jiajingning testiqlisi bilen élan qilingtan omumiy uhturisiga qaralsun) Şerqiy Türkistanda Uygurlar basurup kéliwatqan heli köp Internit çayhaniliri taqiwetilgendin başqa saqlinip qalğanliriga éğir iqtisadiy jerimane qoyuldi.bu herkette nurgun Uygur yasliri“térorist“, „islam radikali“ dep eyiplinip Türkümlep jazalandi, tutqun qilindi weInternit çayhaniliriga kirisi çeklendi.Xitay hökümiti mediniyet menisterliki tarqatqan bu uhturusning tig uçi Şerqiy Türkistandiki Islam étiqadiğimu qaritilğan bolup, bu hil qattiq siyaset xelqimizning normal internit mesgulatiga éğir zerbe élip kélipla qalmay xelqning diniy étiqad erkinlikige éğir dehli terüz keltürgen idi.

Buningdin ilgirimu wetinimizde Xitaylarning busahide yürgüzüp kéliwatqan pasistik siyasiti heqqide dokilat bergen iduq. Muxpirimizning wetendin yolliğan xewirige qarğanda Xitay hökümiti bu xizmetni Hoten rayonida namrat xelqqe tehdit séliş we ularni iqtisadiy jehettin jazalas usulida yolğa oyğan eken. Hoten seherlik xelq hökümitining 1999-yilliq 88-nommerliq höjjitide mundaq élan qilinğan:“çetel düsmen küçlerning radio progerammilirini angliguçilar, köpéytip tarqatquçilar, qubul qilguçilar, diniy teşwiqat materiyallirini tarqatquçilar 10 ming yüen xelq puli jerimane qoyus bilen jazalinidu.radio, internit, telfon qatarliq wastilerni qollunup çetelning diniy teskilatliri bilen alaqilasquçilar we ular bilen dininy paaliyet élip barğanlardin 3000 din 5000 yüenge qeder jerimane elinidu we siyasiy jehettin qattiqbir terep qilinidu.öyige adem çaqrip quran oqutquçilardin 3000-5000 yüenge qeder jerimane elinidu we qattiq jazalinidu.dölet kadirliri, oqutquçilar we oquguçilarning dinga isinins we diniy paaliyetlerge qatnisis erkinliki yoq, oquguçilarning namaz oqusi, roza tutusi, diniy paaliyetlirige qatnisisi qatarliqlarga yol qoyğan mektep rehberliri, oqutquçilar birdek wezipisidin élip taslinidu“diyilgen. Bu hil usul çariler arqiliq bir tereptin xelqqe siyasiy betnam çaplap, yene bir tereptin ularni kötürelmeydiğan derijide iqtisadiy jehettin jazalas Seriy Türkistanning hemmila yeride yolğa qoyulğan bolup, pütün dunyadiki insanlarning adettiki normal paaliyetlirining birige aylanğan çompeyuter mesgulati Uygur xelqi üçün qorqunuçluq., dehsetlik we heterlik bir sahige aylinip qaldi.

Yaponiyning „Asahi( Tang qoyashi) „ géziti 16- yanwardiki xewiride Amerika kişilik hoquq deligatsiysining 2003-yil 15- yanwardiki „Xitaydiki kişilik hoquq“namliq doklatida xinjang Uygur aptonum rayonining Ürümçi seheride 45 aysliq Tang heydungning internit tortida maqale élan qilip,döletni parçilasqa qutratquçiliq qilğan degen eyip bilen qolğa elinğanliqi élan qilinğan idi.Tang hai dung 2002- yili 7-ayning 9-küni Ürümçide qolğa élinğan idi.Xitay hökümiti özining Şerqiy Türkistanda yolğa qoyiwatqan érqiy yoqutus seyasitining emiliy ehwallirining dunya jamaetçilikige askarilinip kétip, xelqarada oynawatqan rengwazliqliriga tesir körsütisti ensirep,wetinimizde Internit saheside pasistik dölet térorizimini yolğa qoymaqta.

Xitay hökümitining istastikişiga qarğanda wetinimizde ana tilimizda yasalğan tor betliri 250 din artuq bolup, Xitaylar Uygurlarning bu tor betiri arqiliq xelqimizning kişilik hoquqining depsende qilinisi,éğir milliy zulum we qanliq basturuşqa ayit jinayi pakitlarning dunya jamaetçiliki we xelqara teskilatlarga askarilinip reswa bolup ketistin qorqup, tor beti yasiğan Uygurlarga bolğan nazaret we bésimni küçéytip,Uygurlar açqan internit sehipillirini her hil bahaniler bilen arqa- aridin taqiwetti we kompeyuterlarga süzgüç progeramma( nazaret qiliş sistémisi) qaçilitip, erkin isletkili bolmaydiğan, çetellerning tor betlirini açqili bolmaydiğan haletke keltürdi.

Hazir Şerqiy Türkistanda nurgun yaslar çetelning tor betlirini körgenliki üçün, internitta çet elge het yazğanliqi üçün qolğa elinip türmilerde qattiq qiyin qistaqta pasturulmaqta.qolğa elinğanlar içide dölet xadimliri,oqutquçilar, tibbiy xadimlar, oquguçilar, tejaretçiler we qoramiga yetmigen yas ösmürlermu bar.

Xitay hökümiti Uygurlar lahieligen tor betliri we çayhanilarni basqurguçilarga tehdit sélip, internit wastisi bilen eqim mesililirige, milliy mesililerge, siyasiy mesililerge ahit herqandaq mezmundiki xewerlerni körüsning qanunga hilap ikenlikini, körüske yol qoyğanlar we körgenlerning „térorizim“ we „milliy bölgünçi“ nami bilen jazalinidiğanliqini uhturğan.

Bolupmu Serqiy Türkistandiki qaysi bir wilayette milliy musteqilliq heriketliri, xelqning zulumga qarisi heriketliri we Xitay hökümitining qanliq basturuşiga ait işlar yüz bergen çagda kompyuterlarni taqas, herqandaq sewep bilen isletmeslik, herqandaq alaqe bilen şuğullanmasliq qatarliq belgülimilerni çiqarğan. Xitayning internitke nazaret qiliş tarmaqliri dölet beheterlik idarisi, jamaet hewipsizlik idarisi, teléğirap idarisi, qoralliq saqçi qisimliri Xitay armiysi qomandanliq sitabi qatarliqlar bolup, ular köp hil wastilerni qollunup xelqning internittin, telepondin paydilinis ehwalini firansiye qatarliq bir qisim döletlerdin kirgüzgen ilgar tekşüris aparatliri bilen her küni 24 saet qattiq nazaret qilidu.Ötken yildin Xitay hökümiti yahoo, hotmail qatarliq heqsiz het sanduqlirining mexpiy nomurini éniqlas, sehislerning het sanduqiga qanusiz kirip, sehsiy mexpiyetliklirini ogurluqçe körüs su arqiliq rezil mehsetlirige yétip keldi. Ularning yolğa qoygini peqet Xitay teşwiqatlirini körüske yol qoyus, torda muhabbetlisis wa kommunstik partiyeni medihileydiğan tor betlirini eçisqa rigbetlendürüs qatarliqlar boldi xalas.

Öz muxbirimiz Arslanning wetendin yolliğan 25-iyoldiki xewirige qarğanda kommunst Xitay dairliri Serqiy Türkistanda yürgüzgen idilogiye sahesidiki dölet térorizimi yürgüzis jeryanida internet toridiki atalmiş“ziyandas qurut“ni tazilaş herkitini yolğa qoyğan.Xitay hökümitining orunlasturisi boyiçe dölet beheterlik idarisi we jamaet hewipsizlik idarisi qatarliq 8 tarmaq birlisip, Şerqiy Türkistandiki internithanilarni, yérim ay taqap tertipke salğan. Herqaysi welayetlerde eçilğan seperwerlik yiginlirida internet mesilisi alahide tekitlengen. Xitaylar internit arqiliq xelqimizni basturuşni mehset qilip, pas qiliş téliponi, heqsis ehwal melum qiliş tor het sanduqliri, mexpiy küzitis kamerasi qatarliqlarni islitip hökümetke paydisiz dep qaralğan işlarni pas qilsa iqtisadi jehettin köp mukapatqa ige bolidiğanliqini oçuq uhturğan.
Hemmimizge melum bolginidek küresçan ili xelqi Xitay tajawuzçilarga qahsatquç zerbe bérişte sereplik enenige we sanliq tejirbige ege.bu orunda wetinimizning yéqinqi zaman tarixida ikki Uygur hakimiyiti qurulğan. Xitaylar sunga bu rayonga qaratqan basturuş herkitini internet sahesidimu qattiq küçéytken. Merkizimizning wetendin alğan melumatiga qarğanda Ili rayonida Uygur yaşlirining internetke kirip weten içi we siritidiki özige paydiliq uçurlardin paydilinisi qattiq çeklimige uçrawétiptu. 2002 – yil 6 – ayda beijingdiki bir torxaniga ot kétiş yüz bergendin kéyin bolupmu idilogeye sahesidiki qattiq zerbe bériş başlanğandin kéyin wetinimizde Uygurlarning torxanilarga kirişi asasiy jehettin çeklengen yaki qattiq nazaret astiğa élinğan.
Bu yil kirgendin buyan Xitaylar Uygurlarning torxaniga kirişini nazaret qilişni küçéytipla qalmay her bir torxaniga birdin Xitay mexpiy saqçisini orunlasturup, kirgenlerni nazaret qilişni yolğa qoyup jemiyette ensizlik, qorqunç şekillendürgen.

Démek, Xitay tajawuzçilirining sewebidin Uygur xelqi özlirining nurgun ziminliridin ayrilip qalğandin başqa bügünki künde mutleq köp qismi yasawatqan zimindiki bayliqliriga ige bolalmidi, Xitay köçmenliri yerlik ahalilarni siqip çiqirip munbet yerlirimizni, otlaq we su menbelirimizni, nepit we gaz sundaqla kan bayliqlirimizni igiliwaldi.tajawuzçilar beyidi, bayliqning heqiqi egilliri namratlasti.u yetmigendek mediniyet bayliqimiz, tilimiz, dinimiz, ma’aripimiz, miliy alahidilikimiz éğir tehditke uçrap, ata-bowillirimizdin qalğan mediniy miraslirimiz ziyankeslikke uçrimaqta, kilassik we zamaniwi kitaplirimiz köydürülmekte, milliy en’ene terbiysi élip barğanlar, yoqarqi bayliqlirimizni qogdap qélişqa orunğanlar türkümlep tutqunqilinip pasitik usullar bilen jazalanmaqta öltürülmekte.

6 ) Xitay Hökümitining Diniy Sahiediki Zorawanliqi:

2Biz aldinqi qétimliq dokilatimizda Xitay tajawuzçilirining çong xelqara weziyettiki islam radikal küçlirige qarşi élip bériliwatqan xelqara herktni suyistimal qilip,BDT, xelqaraliq küçlük teşkilatlar we Amerika başçiliqidiki ğerip démokrattik döletlirining qayta – qayta eskertişlirige qulaq salmay Şerqiy Türkistan xelqige qaratqan érqiy jehettiki, diniy jehettiki we mediniyet jehettiki qirğinçiliqini téximu ewjige kötüriwatqanliqini bir yürüş ispatlar bilen bayan qilğan iduq.

2002-yilning ahiri we 2002-yilning başlirida BDT, xelqara keçürüm teşkilati, Yawropa ittipaqi we Amerika başliq küçlük demokrattik Döletler arqa-arqidin Xitay hökümitini Kişlik hoquq we demokratiye meseliliri heqqide eyiplep,Uygur we tebet xelqining Isaniy heq hoquqlirini kapaletke ege qiliş üçün zor tirişçanliq körsetken bolsimu Xitay hökümiti hedep pakitni burmilap, Xelqara jamaetçilikni yalğan, sahta we oydurup çiqirilğan weqe hadise, iş-heriket we san sipirlar bilen aldaşqa orunup kéliwatidu.Xitay şinhua Agentliqining 2003 – yil 5 – ayning 22 – künki Wenadin bergen Xewiride, Xitay hökümitining kişlik hoquq kommetiti we diniy mesililer tetqiqat merkizi brlikte diniy sahiediki Atalmiş zatlarni Amerika xelqara diniy erkinlik kommétitining yilliq dokilatiğa qarşi bayanat bérişke uyuşturğan. Xewerning mezmunidin, Amerika hökümitining, Xitayning diniy sahide élip bériwatqan zorawanliqliri qattiq tenqit qilinğan yilliq dokilatiğa qilinğan hujumning qançilik yasalmiliq we qançiliq sahtiliq bilen toşqanliqini, Xitayning emili ehwalini azraqla çüşengen herqandaq bir adem asanla hes qilalaydu. Xewerde Xitay Islam jemiyitining muaweni Şemşidinnig we Chen guangyenning Islam dinining Xitaydiki emiliy ehwali heqqide éytqan sahta bayanliri neqil keltürülgen.

Amerikining yilliq dokilati élan qilinğandin kéyin Xitay hökümiti nayiti çaqqanliq bilen heriketke ötüp, Xitaydiki Islam, Budda, Katolik we dao étiqadliri heqqide dunyağa keyni-keynidin melumat bérişke mejbur boldi hem keng din jamaitini muhakime yiğinlirni oyuşturup Amerika hökümitining qaraşlirğa ridiyee bérişke kişilerni mejburlidi. Xitay téritoriysidiki qan yaş we teragidiyee bilen tolğan diniy sahie Kişlik hoquqqa hörmet qilinidiğan, demokurateye jari qildurlidiğan, dunyada heç bir ülgisi tépilmaydiğan birdin- bir jay qilip perdezlep körsitildi.

Xelqara weziyetning kündin- künge mürekkeplişişi Uygur we Xitay otturisidiki munasi-wetlerning we kişlik hoquq meselilirinng Xitaylar teripidin xelqara jamaetçilikke burmilinip çüşendürilişi we xelqara teşkilalarning bu mesile heqqidiki çüşençi-llirining qismen derijide mujimellişişi qatarliq bir qatar sewepler Şerqiy Türkistaning kişlik hoquq mesililirini téximu keskinleştüriwetti. „Uçqun géziti“ning 75-sandiki xewirige qariğsanda Xitay merkizi hökümiti Şerqiy Türkistanning muqumliqiğa kapaletlik qilip, dini y sahiediki xizmetlerge yetekçilik qiliş üçün 800 neper mehsus terbiyélangen jasusni Aptonum rayonluq qonçaq hökümettin mexpiy halda Şerqiy Türkistanğa ewertken.

2002 – yil 19 – awğusttiki Fransiye agentliqining xewirige qariğanda BDT kişlik hoquq teşkilatining reisi Robenson hanim Xitay hökümitining Xelqara Islam térorisimiğa qarşi turuş herkitini bahane qilip, Şerqiy Türkistandiki musulman xelqlerge jümlidin Uygurlarğa qaritilğan basturuş herkitining küçiyip ketkenliki heqqide Xitay hökümitini tenqit qilğan we qattiq agahlandurğan.
WWW.TIANSHANNET.COM ning 2002 – yil 5 – ayning 31- küniki xewiride deyilişiçe Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanda milliy musteqilçiler, islam radikal küçler we térorçilarğa qarşi köreşte zor netije qazanğanliqi bayan qilinğan. Xewerde diyilişiçe Uygurlarğa qaritilğan qattiq basturuş herikiti başlanğandin buyan Xitay sahçi dairliri milliy bolgünçi we téroristlarning 20 di artuq gorohini paş qilip, milliy musteqilçi teşkilatlarning 100 din artuq ğoluq ezasini qolğa çüşürgenliki, 6000 dane oq 140 dane qural, 10 dane partilatquç qurulmisi qatarliqlarni qolğa çüşürgenliki 500 din artuq meşiq meydanini bitçit qilğanliqi we 3 dane eksil inqilawi hem qanunsiz diniy mezmundiki kitapni yiğiwalğanliqi bayan qilinğan.Şu xewerde yene bu jeryanda 30 ming delu paş qilinğanliqi, 1000 din artuq jinayet gorohining tarmar qilinğanliqi, 40 mingdin artuq jinayetçining qolğa çüşürülgenliki bayan qilinğan. Alahide diqqet qilişqa erziydiğini Xitayning aşkarilaşqa mejbur boliwatqan bu xewerliri tamamen Xitay hökmitining nowettiki Xelqara munasiwetliriğe nahayiti ustiliq bilen layiqlaşturulğan./ emeliyet neççe 10 hesse téximu éçinişliq bolup Xitayning yügüziwatqan atalmiş Térorizmğa qarşi herkitining aldida heçqandaq térorçi yoq,bu heriket peqet biguna awam puqralarğa we zulumğa çidimay qarşiliq körsitiwatqan étiqadçi ammiğa qaritilğan.
Uzaq ötmestin Xitay taşqi işlar ministerlikining bayanatçisi Kong Quan muxbirlarni kütiwéliş yiğini ötküzip, „Şerqiy Türkistan Islam herkiti“teşkilatini yene bir qétim térorluq teşkilat dep jakarlap, Xitay saqçi daerlirining Şerqiy Türkistan Islam teşkilatining 44 gorohiğa qattiq zerbe bergenlikini élan qildi. (bu tamamen töhmet bolup, Undaq bir teşkilatning barliqi uhlap çüşigimu kirip baqmiğan addiy awam puqralar qesten şu teşkilatning adimi qilinip qolğa elinip, eyiplengendin başqa, Xitaylar bu teşkilatning namida yalğan jinayetlerni oydurup çiqirip, özliri üçün paydisiz we xewiplik tuyulğan nahiti zor bir türküm ademni tutqun qilip, türmige soliğan, öltürgen, éğir iqtisadiy ziyanğa uçratqan, Ailisini haniweyran qilğan, yurt-yurtta ensizlik peyda ilip, kişilerning eng töwen derijidikiHaterjemlikinimu buzğan we yolsizliq bilen, zorawanliq usullirini qollunup,biguna ademlerni horliğan.) demekçi bolğinimiz xelqara jamaetçilikning Uygur xelqining kişlik hoquq mesililiri heqqidiki her qétimliq muhim paaliyetliri bu rayondiki kişlik hoquq mesililirining yahşilinişiğa sewep bolmastin eksiçe Xitaylarning yerlik xelqni ntéximu çekidin aşqan usullarda jazalişiğa we paşistik qirğin yürgizişige sewep bolmaqta. Xelqara teşkilatlarning bu mesile heqqide trekşüreş élip bérişini we saqlanğsan mesililer heqqide Xitay hökümitige tigişlik bésim işlitişini tewsiye qilimiz.emiliyette meyli ŞerqiyTürkistan Islam herkii teşkilati bolsun meyli yene şerqi Türkistanğa ayit başqa teşkilatlar bolsun ularğa ayit bezi melumatlar Xitaylar teripidn özlirige paydiliq bir şekilde köptüriwetilgen bolup,téxi hazirğiçe çeteldiki birerUygur teşkilatining weten içide qandaqtur Xitay éytqandek undaq küçlük ijtimayi we siyasiy asasiy yoq.eger undaq bolğan bolsa Uygur inqilawi başqiçe bir qiyapet bilen meydanğa çiqqan bolatti. Xitay hökümiti peqet weqe we weqege ayit san sepirlarni köptürüp xelqarağa élan qilip, xelqara jamaetçiliknng qaymuqan pursitidin paydilinip téximu köp biguna puqralarğa érqiy qirğin qilişni yolğa qoyğan.

Xinjang axbarat torining 2002 – yil 23 – maydiki sanida Xitay sahçi tarmaqlirining Uygur musteqilliq herikitige qattiq zerbe bériş körişini ğelbilik élip bériwatqanliqi heqqide xewer besildi. Bu xewerde deyilişixhe Xitay dahirliri yéngi yil kirgendin buyan tengri téğining şimali we jenubida mliy musteqilliq herkiti teşkilatlirining ikki dane herbiy meşiq meydanini, we ularning diniy paaliyet sorunidin beşni paş qilğanliqi, 15 neper herbiy meşiqqe qatnaşquçini we bir türküm Xitay hökümiti qanunsiz dep tonuwatqan diniy pa’aliyetke qatnaşquçilarni qolğa alğan.

Yene şu xewerde éytilişiçe Xitay hökümiti saqçi tarmaqlirining bu yil kirgendin buyan Uygur xelqining çüşigimu kirip baqmiğan“Dölet atliğan Hizbuttehrir“diniy teşkilatining nahayiti köp ezasini tutqun qilğanliqi, bu teşkilatning paaliyetlirining intayin küçiyip ketkenliki, qisqiğine waqit içide ezalirining pütün Şerqiy Türkistanğa tarqalğanliqi, bu ehwalğa qarita herqasi sahçi tarmaqlirining saqçi nazaritining qumandanliqi astida tekşürüş, konturul qiliş, qolğa éliş, jazalaş salmiqini aşurup ularning köp qismini qolğa alğanliqi éytilğan. Bu xewerde tebliğçiler we hizbutehrir-çilerning zadi neme ikenliki,we ularning ezalirining neme jinayet bilen qolğa elinğanliqi heqqide heç nerse deyilmigen.Öz mubérimizning bu heqte yolliğan xewirige qariğanda Islam dinida quranni tebliğ qiliş aşkare élip bérilidiğan normal bir ibadet türi bolup, u bügünki künde Xitay tajawuzçiliri teripidin „qanunsiz diniy paaliyet“ dep qarilip tebliğke qatnaşquçilar „eksiyetçi, qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğulandi“ degen eyip bilen qolğa elinmaqta iken.

“Hizbuttehrir“ we „Wahabiy“ dégini Uygurlar üçün qurulğan bir qiltaq yaki bir siyasiy qara niyetning mesuli bolup, Uygurlar arisida héçqaçan bundaq bir çüşüniksiz teşkilat bolğan emes. Xitay hökümiti yéngi yil kirgendin buyan xelq arisida wehime peyda qilip, diniy zatlirimizğa téximu köp ziyankeşlik qiliş üçün ğerbiy asiya we Özbekistan-da peyda bolğan bu diniy teşkilatni Uygurlar arisida peyda boldi degen töhmetni oydurup çiqip,bir Hoten rayonidila aşu teşkilatning ezasi degen nam bilen 700 neper qérindişimizni qolğa alğan.Bu xil namda tutqun qiliş Xitay hökümitige Uygurlarni basturuşning yéngi bahanisi bolup bergen.

Öz muxbirimizning 2002 – yili mayda yolliğan yene bir xewirige qariğan Xtay hökümiti Hoten rayonida 1999-yil çiqarğsan 88 – nomerliq höjjitini qattiq ijira qilmaqta iken. Bu höjjetning tiğ uçi étiqadçi ammiğa qaritilğan bolup, höjjette toplişip Qur’an oquğuçilardin 300 – 5000 yuengiçe jerimane élinidiğanliqi, dölet kadirliri, oqutquçilar we oquğuçilarning dinğa işininş we her hil diniy paaliyetlerge qatnişiş erkinlikining yoqliqi, hilapliq qilğuçilarning hem oquğuçiliri namaz oquğan, rozi tutqan, dinni teşwiq qilğan oqutuçilarningmu oxşaşla qattiq jazalinidiğanliqi otturğa qoyulğan.

Anglaşlarğa qariğanda „qattiq zerbe bériş“ başlanğandin buyan Şerqiy Türkistandiki herqaysi aliy, ottura derijilik mektepler we ottura başlanğuç mekteplerdin yoqari bahane sewepler tüpeylidin heydelgen we éğir jazalanğan oqutquçi- oquğuçilarning we ata-anilarning sani 15000 ğa yetidiken.

2001-yili aprelda pütün Şerqiy Türkistan miqyasida tiğuçi Uygur musteqilliq herkitige qaritilğan qattiq zerbe bériş başlanğandin kéyin qolğa elinğan, muddetsiz we muddetlik késilgen, etilip ketken neççe on ming qerindişimizning 70 % ti millitimizning Xitay zulimiğa çidimay yekke yaki teşkilik halda qarşiliq körsetken étiqadçi oğal qizliri bolup, ular qandaqtu Xitay éytiwatqandek birer çet’eldiki teşkilatning adimi emes yaki Xitayning küzige siğmiğan biguna awam puqralardur.

Öz muxbirimizning Ürümçidin yolliğan xewirige qariğanda Xitay hökümiti 2000 – yildin buyan Ürümçi şeheridiki mesçitlerge héyit, bayram künliri kommunist Xitay hökümitining bayriqini esişni telep qilğan.muşu kemgiçe dunyada tarixida heçqandaq bir paşestik hökümetmu özlirining bayriqini awam puqralar ibadet bilen şuğullinidiğan muqeddes orunlarğa ésişni telep qilğan emes. Diniy tuyğularni ezeldin ret qilip kelgen kommunistlarning bayriqining mesçitlerning munarliriğa esilişi herqandaq bir ademni ğezepleendürmey qalmaydu. Mesçid munarliridiki 5 yultuzluq qizil bayraqni körgen ademler bir tereptin meşire qilişip külse yene bir tereptin hesret nadamet bilen éğir sükütke patqan. Şerqiy Türkistan Information merkizining wetendin alğan xewirige qariğanda 2002 – yil aprildin awgustqiçe, Xitay hökümiti édilogiye sahiside yolğa qoyğan 2 – qétimliq milliy musteqilçilerge qattiq zerbe bériş herkitide, assiy tiğ uçi Uygur Xelqining diniy étiqadiğa, şundaqla étiqadçi ammiğa qaritilğan zorawanliq herkitini başlap, xelqimizning turmuş aditi we mehelliwi mediniyet terkiwige aylinip ketken bir qisim diniy tüs alğan hadisilerni bahane sewep qilip,hökümet orunlirida xizmet qiliwatan zor bir Türkümdiki Uygur ziyaliliriğa éğir ziyankeşlik qilğan. Bir qeşqer rayonidila 5000din artuq ademni tutqun qilğan 150 tin artuq siyasiy mehbusqa ölüm jazasi ejira qilğan.Xelqara keçürüm teşkilatining 2002 – yil 21- martta élan qilğan Xitaydiki kişlik hoquq we demokrateye mesililirige ayit doklatka Xitay daherliri Uygur Xelqini Türkümlep tutqun qiliş, éğir jazalaş we qirğinçiliq arqiliq jawap qayturup,aççiqini biguna étiqadçi ammidin çiqirip, Uygur xelqidin zorawanlarçe öç alğan.

Wetendiki muxbirimizning 2002 – yili Qeşqer gézitining xewiridin igellişiçe Qeşqer kona şeher nahiyesi Muz yézisining oqutquçisi Abdurahman qatarliq birqançe oqutquçi dinğa étiqad qilğan, oquğuçilarğa yaman tesir körsetken ; dininy paliyetke qatnaşqan, degen nam bilen qolğa elinğan we bir qisimliri xizmitidin heydelgen, bir qisimliri iqtisadiy jehettin jerimane qoyulup qattiq jazalanğan. (Uçqun 74- san)

Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin alğan işençlik melumatiğa qariğanda 2002 – yil 5 – ayning 12- küni Hoten welayitige qaraşliq Qoştağ yézisining bazar kentidik Başlanğuç mektepte Hökümet daerliri bilen étiqadçi amma arisida diniy étiqad mesiliside qanliq weqe yüz bergen. Şu küni 22 yaşliq Niğmet Abdureşit (mezkur mektepning sabiq oqutquçisi, Xitay hökümiti teripidin qanunsiz halda din teşwiq qilğan degen eyip bilen mekteptin heydelgen) bazar kentidiki merkiziy başlanğuç mektepke basturup kirip, mekteptiki oqutquçi-oquğiçilarning normal diniy paaliyetlirige çek qoyğan, hem addiy puqralarning üstidin Xitay dairlirige melumat yollap, xelqning menpetige ziyankeşlik qilip kéliwatqan 3 neper kommunistni qiliç bilen çépip taşliğan. Bu munasiwet bilen Xitay hökümiti qattiq wehşilişip, Hoten welayiti miqyasida keng kölemlik basturuş herkitini yolğa qoyğan. Herket başlinip bir heptige yetmigen waqit içide 1500 din artuq ademni tutqun qilğan we 10 ademge bölgünçilik we qanunsiz diniy paaliyet bilen şuğullandi digen eyip bilen ölüm jazasi bérip derhal ijira qilğan.

2002-yil 23 – maydiki „Qirğiz uçur agentliqi“ning xewirige qariğanda Qirğiz hökümiti Xitay hökümitining teliwige asasen Memet Sadiq we Memet Yasin qatarliq ikki neper Uygurini xelqara islam térorizimi namida neyiplep qolğa alğan we Xelqning naraziliqiğa qarimay Xitay hökümitige ötküzüp bergen.

Öz muxbirimiz Abdulla Pamerning 2002 – yil 24 – Aperel wetendin yolliğan xewirige qariğanda Xitay hökümiti Hoten rayonida qattiq wehşilişip kişilerning kollektip élip bérilidiğan Qurban heyiti, ruzi heyiti, miyit namizi, qiz – yigitlerning nika murasimi,hetme quran qiliş, meşrep qatarliq pa’aliyetlirige boy sunuş mümkin bolmaydiğan éğir çek qoyğan.bundaq paliyetke qatnaşqanlar Islam térorizimi bilen şuğullanğanlar qatarida qattiq bir terep qilinğan.

2002 – yil 3 – ayning 19 – küni H oten welayitining Islam Awat yézisidiki 50 yaşliq bir Uygur ayalning miyit namizi munasiwiti bilen, bu namazğa qatnaşqan 300din artuq ademge Başlanğuç mektepning yenida miyit namizi oqidi degen eyip bilen ohşimiğan derijide jaza bergen.Namazğa yetekçilik qilğan Jelil mehsumğa 2500 yüen, Eziz mehsumğa 2000 yüen,un-din başqa 23 diniy zatqa 200 yüendin jerimane qoyğan.Undin başqa yézidiki barliq ademler seperwer qilinip, 4 – ayning 18 – künidin 28 – künigiçe siyasiy yiğin éçip,kişilerni mejburi mesile tapşuruşqa qistiğan, yiğin ahirida bu işqa çétişliqi bar dep qaralğan Uygur kadirlirini xizmitidin élip taşliğan.

7 ) Xitayning Milliy medeniyet we asare-etiqilerge salghan Xaniweyranchiliqi

Şerqiy Türkistan information merkizining wetendin yolliğan yene bir hewirtige qariğanda Xitay tajawuzçi hökümiti zor küç we mebleğ ajritip, Uygur xelqining milliy kimlikini, we ularning diniy tuyğulirini ajizlaşturuşqa qaritip, Uygur xelqi Islam diniğa étiqad qilğan dewirlerde barliqqa kelgen mediniyet yadikarliqlirini weyran qilip, Islamdin ilgirki budda mediniyitige ayit asare etiqilerni ottura tüzlenglik uslubidiki Xitay mediniyitini asas qilğan metotta eslige kelturuşke başliğan.Xinjang axbarat torining 2003 – yil 6 – ayni ng 19-, 21-, 24 – we 25-künliridiki xewerliride Şerqiy Türkistanning Böretala, Qutubiy, Sanji, Manas, Kuçar, Altay, Balğuntay, Jeminey, Hoten rayonlirida bu quruluşning zor mebleğ selinip başlanğanliqi xewer qilinğan.Xitay hökümitining bundaq qiliştiki meqsidi bir tereptin „qedimqiy mediniyitinglarni qoğdap qalduq” dep Uygur xelqige yahşiçaq boluş, we dunya jamaetçilikini aldaş bolup, yene bir tereptin Budda mediniyitige ayit arhiologiylik nuhtilarni Xitay mediniyiti asasida özgertip yasap çiqip, wetinimizning tağ deryalirini, ottura tüzlengliktiki Xitay mediniyet uslubi hadisisi bilen birdeklikke ege qilip, dunya jamaetçilikige zorlap tengiwatqan, “Şerqiy Türkistan qedimdin tartip bizning zeminimiz” degen atalmiş sepsetini bazarğa sélişqa zemin hazirlaştin ibaret. Asare etiqilerni qoğdap qéliş elbette intayin yahşi bir iş , emma Xitay hökümitining bu atalmiş yahşi işining arqisiğa, Ziminimizni yutiwéliş we xelqimizni Assilimatsiye qiliwitiştin ibaret qara niyet yoşurunğan.

Xinjang axbarat torining 2003 – yil 6-ayning 21 – küni Ürümçi waxti saet 17:48 de tarqatqan xewiride éytilğandek, wetinimiz Şerqiy Türkistan mediniyet yadikarliqlirining köpliki, saqliniş derijisining mukemmelliki, tarixining uzaq we qedimiyliki, mezmunining molliqi jehettin dunyağa meşur bolup,nuqtiliq bekitilgen mediniy yadikarliq nuqtiliri 4000din aşidu.buning içide 41dölet derijilik,303 Aptonum rayon derijilik, 1500 din artuq welayet we nahie derijilik mediniyet yadikarliqlirini qoğdaş nuhtisi bar. Herqasi muziylarda saqliniwatqan qimmetlik asare etiqilerning sani 230 ming xildin qaşidu.saqliniwatqan bu mediniyet yadikarliqlirining qedimiyliri 15,000 – 20,000 yildin élgirki Uygur xelqining eqil parasitining jewhiri bolsa kéyinkiliri 1000 yil awalqi ejdatlirimizning insaniyet mediniyet hezinisige qosgqan qimmetlik töhpilirining mesulidur. Mundaqçe qilip éytqanda wetinimiz Şerqiy Türkistanni merkizi asiyadiki ğayet zor mediniyet yadikarliqliri muziyi deyişke bolidu.

Insaniyetning Şerqi Türkistandiki bu ğayet zor mediniyet ğezinisini körgen herqandaq bir adem, meyli muapizet qiliş terkiwige kirgüzilgen mediniyet yadikarliqliri bolsun, meyli téxiçe kigüzilmigenliri bolsun, bu qimmetlik mediniy miraslarning muhapizetsiz, qoğdaş tedbirisiz, ige çaqisiz halette buzğunçiliqqa uçrawatqan weyrane halitini körüdu.Qeşqer şeheri wetinimiz Şerqiy Türkistandiki tarixi 3000 yildin aşidiğan, qedimki Hon Imperatorliqi, Uygur Qara hanlar döliti, Uygur Qeşqeriye döliti we Uygur Şerqiy Türkistan Islam jumhuriyiti qatarliq hökümetlerning payitehti bolğan Hem xelqimizning milliy mediniyiti bügüngiçe nisbeten yahşi saqlinip kéliwatqan bir şeher idi.Bu şeher qedimki Uygurlarning şeher mediniyti, benakarliq seniti, qolhünerwençiliki neqqaşçiliqi, toqumiçiliq téhnikisi, diniy, toy – tökün, ölüm- yétim murasimliri şundaqla başqa asiya milletlirige oxşimaydiğan étnik hususiyetlerge toyunğan bir qatar yaşaş adetliri, qatarliqlarning iliminitlirini tapqili bolidiğan, xelqaradiki milyonliğan sayahetçilerning, Uygurşunaslarning, arhiologarning, ekispeditsiyçiler-ning,milletşunaslarning, dinşunaslarning we merkizi asiya juğrapiysige qiziqquçi seyyahlarning elmiy paaliyetler bilen şuğulinidiğan köngüldikidek bir jayi idi.Xitay tajawuzçilliri Şerqiy Türkistandiki Ğulja, Böretala, Çoçek, Qumul, Turpan, Korala, Qaraşeher, Kuçar, Aqsu, Artuş, Yarkent, Yéngihesar we Hoten şeherliridiki yoqarqidek mediniy yadikarliq qimmitige ige alahidiliklerni Xitay yéngi köçmenlirige orun hazirlaş şundaqla topluşup olturaqlaşqan Uygurlarni tarqaqlaşturuş üçün qedemmu-qedem yoq qildi we yoq qilip kelmekte.

Yéqinqi bir qançe yildin béri Xitay tajawuzçilirining Uygurlarning kéyinki 1000 yilliq mediniyet miraslirini weyran qiliş herikiti téximu ewjige çiqti.Information merkizimizning wetendin alğan melumatiğa qariğanda bu hil buzğunçiliqa nöwette Qeşqer şeheride yüz bériwatqan hadesiler éniq misal bolalaydu.

Xitay tajawuzçiliri ottura asiyadiki yéngidin musteqqil bolğa qérindaşlirimizning Şerqiy Türkistanning siyasiy muqimliqiğa körsitiş ehtimali bolğan siyasiy tesirining küçiyip kétişining aldini éliş we bu rayonning sodisini bir qolluq konturul qiliş, néfit we ham eşyalirimizni téximu keng kölemde talan taraj qiliş, téximu köp Xitay köçmenlirini wetinimizge yerleştürüş mexsidide elgiri Korla şeherigiçe élip kélingen poyiz yolini, 1999 – yili 2 – ayning 6 – küni qedimi şeher Qeşqergiçe tutaşturğan idi.

Information merkizimizning 2003 – yil 12 – yanwar wetendin alğan melumatiğa qariğanda Xitay tajawuzçiliri ademler yaşaş emkaniyiti bolmiğan derijide çölleşken we özi üçün istéğirateylik qimmiti yoq jaylardiki birqisim mediniyet yadikarliq orunlirini qoğdiğandek tesir bérip, awat şeherlerdiki mediniyet yadikarliqlirimizni adem çidiğili blmaydiğan şekilde weyran qilişqa başliğan. 1990 – yillardin kéyin Qeşqer xelqarağa sayahet we soda şeheri qilip eçiwetilgendin buyan her bir tüp giya, her bir tal çammisi millitimizning qimmetlik asare etiqe bayliqiğa aylinip qalğan Qeşqer şeheridiki mediniyet yadikarliqlar zeherhendilik bilen weyran qilinmaqtaeken.

Xitay tajawuzçiliri kengeymiçilik mexsidige téximu yetiş üçün yerlik ahalilerning qedimiy şekildiki olturaq rayonlirini urup-çéqip, tüzlep, xelqni mejburi qedim jayliridin yiraq mehelilerge tarqaqlaşturup,qarşiliq bildürgenlerni Islam téroresti,Milliy bolgünçi degen betnamlar bilen türmilerge solap, ölüm jazasi bilen qirğin qilip,özlirining tajawuzçi armiysi,Bing tüen namidiki zapas qoşunliri, saqçi etiretliri, quralliq ssahçiliri, dölet bixeterlik saqçi idarisi qatarliq tajawuzçi apparatlar we yéngi köçmenlerni orunlaşturdi.Bugünki künde Qeşqer şeheri Şerqiy Türkistandiki her bir jehettin hewip – heterge toşqan orunlarning bérige aylinip qaldi.

1960 – yilliri sabiq Sowet ittipaqi bilen Xitay hökümiti otturisida Şerqiy Türkistan we Xitayning Şerqiy şimalidiki zemi talaş tartişi tüpeylidin düşmnlişiş weziyiti şekillengeçke, 1990-yilğiçe bolğan ariliqta, tajawuzçi hökümet Uygurlar bir qeder ziç toplişip olturaqlaşqan Qeşqer qatarliq jaylarğa peqetla mebleğ salmiğan edi.çünki şu kemgiçe Xitayning Şerqiy Türkistanni pütünley mustemlikişige eliwélişqa nesbiten ançe eşençisi yoq edi.şu yillardin kéyin neççe on yil qeşqer şeherige kirişke pétinalmiğan Xitayning Şerqiy Türkistandiki zapas qoralliq qoşuni yesaplinidiğan 3-dewiziye qeşqer şeherige kirip, Qizildöwe yolidiki munbet tupraqqa baş şitabini qurdi. Şuningden kéyin Xitay tajawuzçiliri qeyerde Uygurlar köp olturaqlaşqan bolsa, qeyerde tarixi asare etiqiler köp jaylaşqan bolsa şu yerni merkez qilğan halda Uygur Xelqini basturuşning aldinqi sépi yesaplinidiğan Xinjang herbiy rayonining Qeşqer şöbisi, herbiy rayonğa qaraşliq tajawuzçi armiye qisimliri, qoralliq sahçi qisimliri, zorawanliqtin mudapie körüş etiriti, amanliq saqlaş çong etiriti, welayetlik we şeherlik jamaet hewipsizlik idarisi, dölet beheterlik idarisi we çong kiçik jaza lagerlirining quruluşlirini nahayiti köp mebleğ ajritip qurup we yéngilap çiqti.

Yéqinda Xitay hökümiti Qeşqer şeheri Güzer köwrüki yenidiki neççe ming yilliq tarixqa ege awat Uyğer mehelilirini çéqip, tüzlep Xitay dölitidin çiqqan Wenjuluq bir tejaretçige erzan bahada sétip bérişni qarar qilğan. Uningdin başqa şeherdiki taş baziri degen yerdin başlap qizildöwe yoli degen yergiçe bolğan ariliqtiki arheliogiylik nuxtilarni we awat Uygur mehelilirinimu aqunlarning quruluş qilip, tejaret qilişi üçün sétip béridiken.Uningdin başqa buningdin ikki yil awal Xitay tajawuzçiliri Qeşqer şeheri tümen deryasi boyidiki Uygur qara xanlar dölitining şahzadisi nami bilen atalğan, hazirğiçe neççe yüzming Uygur depin qilinğan Seyit Arslanhan mazarliqi dep nam alğan han jemeti qebristanliqini, qesten yol yasaşqa bane qilip buzup taşlap, tajawuzçi armiyning aile tawbatlirining turalğu rayonnini qurup çiqqan idi. Tümen kölininh namini Xitayçe Donghu dep özgertip, bu jayğa Qeşqerning mediniyet ekilogiysige tüptin mas kelmeydiğan buthana we rawaqlarni yasap, kona yéngi köçmen Xitaylarning bu şeherge jaylişişi üçün pisihologiylok asas tiklidi.

Hemmidin éçinişliq bolğini 2000 yil ilgirki Uygur – Hon tengriqutliqining ordisi qilinğan eskihésar harabiliqining orniğa Xitay binakarliq şirkitining quruluş mareiyalliri zawutini quruş boldi. Bu yer bundaq özgertiwetilgendin kéyin yerlik xelqler we bu yerning deslepki alahidilikkini bilidiğan çetellik sayahetçilerning qattiq naraziliqini keltürüp çiqarğan edi. Şuning bilen Xitaylar hapila şapila köz buyamçiliq qilip, bu qedimiy mediniyet harabiliqining yeniğa neççe milyon pul hejlep, „Benchau şeheri“ deydiğan bir sayahet nuhtisini oydurup çiqip, jéninng bériçe teşwiq qildi we bu yalğan, tarixi asasi yoq, oydurma şeherning aldiğa „wetenperwerlik terbiysi bazisi“ degen Xitayçe hetni taş abide qilip tiklep çiqti. Balirini pütün küçi bilen weyran qilip, yoqlirini oydurup çiqiştek dunya arheliogeye tarixidiki bu jinayet sürüşte qilinişi, emiliy ehwal jamaetçilik bilen yüz körüştürülişi kérek. Basqiçe qilip éytqanda Qeşqer şeherining qedimiy alahidilikini saqlap qélişqa xelqara teşkilat we keng jamaetçilikning teng küç çiqirip bérişini murajet qilimiz. Uningdin başqa Xitay hökümiti bir qisim mediniyet yadikarliqliri orunlirining weyran qiliwetilişige süküt qilip bilmeslikke salmaqata. Yéqinda egiligen xewirimizge qariğanda Şerqiy Türkistandiki muhim arhelogeylik nuqta hésaplanğan, Artuş şeherige jaylaşqan Uygur qara hanlar dölitining haqani, merkizi asiyada Islam dinini tunji qétim dölet dini qilip bekitken Sultan sutuq buğrahan nami bilen atalğan, 1000 yilliq tarixqa ige „Sultan Sutuq Buğrahan jamesi“ remunt qiliş bahanisi bilen çéqip taşlinp, eslidiki qiyapitige ohşimaydiğan şekilde yasap çiqilğan.

Uningdin başqa Ürümçi şeheridiki Uygur xelqining munewer perzentliri Sawut Demullam, Xuja Niyaz, Hajim, Qurban Qoday, Melike Ziyawuden we Tohti Qurbanlarning qewristanliqliri Xitay köçmenliri teripidin éğir buzğunçiliqqa uçriğan.Undin başqa Yerkentiki Uygur Seidiye xanliqining xan jemeti qebristanliqi we yene uningdin başqa bir köligen qoğdap qélişqa tégişlik asare etiqe nuxtiliri éghir buzğunçiliqqa uçrawatidu.Bular bizning nahayiti çeklik daeride igelligen materiyallirimiz, emeliyetning buningdin neççe hesse éçinişliq ikenliki beş qoldek ayan elbette.(Tügidi)

**********************************
Paydilanğan materiyallar:
(1)“Xinjang géziti“ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(2)“Qeşqer géziti“ning doklatta misalğa keltürülgen sanliri.
(3)“Hoten géziti“ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(4)“Xinhua axbarat tori“ning doklatta misal keltürülgen sanliri.
(5)“Tiyanşan tori“ning axbaratta misal keltürülgen sanliri.
(6)“Xinjang xelq hökümiti tori“ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(7)“Ili géziti“ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.(8)“Uçqun géziti „ning doklatta neqil keltürülgen sanliri.
(9)“Şerqiy Türkistan Information merkizi muxbérlirining wetendin biwaste yolliğa melumat we xewerliri.
(10) Muhajirettiki qelemkeşlirimizning 2002 we 2003-yillardiki ŞerqiyTürkistan mesililiri heqqide yazğan bir qisim maqala we xewerliri.
(11) Ustaz Ablikim Eltebirning „ŞerqiyTürkistan qollanmisi“degen kitabi qatarliqlar we uningdin başqa ŞerqiyTürkistan Information merkizi xewer bölümi téminligen bir qisim höjjetlik materiyallar.

28-Séntebir 2003 Gérmaniye/Frankfurt

******************
Eskertish:Bu Rapor yézilghan yillarda ETIC ning Websaytiside bir qétim élan qilinip xelqara teshkilat we Démokirattik döletlerning Uyghuristan meselisige bolghan chüshünishi we qiziqishini bir qedem ilgirligen halda ilgiri sürgen édi. Waqit xélila ötüp ketti, emma bu Raporning waqti ketmidi.Biz buni téxi oqumighan orunlar we kitapxanlarning paydilinishi üchün Wébsaytimizde yene bir qétim élan qilishni layiq taptuq.
____________Tengritagh Akademiyesi

24.Yanwar 2015  Gérmaniye/Frankfurt

Autori: Sewda
Men bu yerde en’eniwiy islam eqidilirige mehkem baghlinip, shu asasta öz diniy wezipilirini ornigha keltürishke tiriship kiliwatqan klassik musulman eqidisige emel qilidighan xelqimge xitap qilishni meqset qilghan emesmen. Men bu yerde toxtalmaqchi bolghinim, wetinimiz milliy musteqilliq herikitide intayin muhim orun tutidighan islam eqidilirining zamanimizda qandaq chüshinilishi kirekligini bilelmey yürgen we islam diniy chüshenchiliri bilen uchurishish pursiti bolmighan, yaki az- tula islam klassik eqidiliridin xewerdar bolghinidimu, ögen’gen ilim- pen, herxil pen- téxnika bilimliri bilen anglap kiliwatqan islam eqidilirini kilishtürelmey, islam dinidin gumanlinip yaki itiqadini mustehkemliyelmey yürgen ‚bilimlik‘ yash uyghurlirimiz bilen islam dinini erkin mulahize qilip, bu heqtiki pirinsipal mujmellikler üstide talash- tartish qilishnila meqset qildim.

Méning qarishimche, herqandaq bir eqide _ u meyli matériyalizimni asas qilsun yaki idializimni asas qilsun, mutleq türde eng mukemmel birer pikir qilish sistémisi asasida tetqiq qilishqa bolidighan pelsepelik asasqa ige bolishi shert. Eng bolmighanda 18- esirdin bériqi dunya ene shundaq bir pikir qilish quraligha asasen öz eqidilirini belgileshke tiriship kelmekte.

Uchughiraq étqanda, yéqinqi ikki esirlik dunya insanlirining eng zamaniwiy qismi kainatning mutleq sistémiliq qanuniyetler bilen heriket qilip kiliwatqanlighini kunsayin chongqur tonup yetmekte. Bu xil tonush, kainatning yaratquchisini biwaste toniyalishi bilen munasiwetsiz halda muweppeqiyetlik algha ilgirlimekte. Hetta kainatning yaratquchisini biwaste toniyaliduq digüchilerning mutleq köp qismi bu kainatning mutleq sistémiliq bir shekilde heriket qiliwatqanliqini tonushta bekla kéyin qalmaqta diyish mumkin. Bu jehette kainatning biwaste yaratquchisi dep choqunup kiliwatqan herxil yaratquchi heqqidiki eqidilerge ige kishiler toplimi omumiy yüzlük halda kainatning mutleq sistémiliq tebiiy qanuniyetler boyiche heriket qiliwatqanlighini keship qilish paaliyetlirini, qandaqtu özliri choqunup kiliwatqan yaratquchisigha xainliq qilghanliq dep hisaplashta angliq yaki angsiz shekilde ching turup kiliwatqanlighi bir omumiy hal bolup ipadilenmekte. Bolupmu biz musulmanlar dunyasi bu jehette alahide közge chéliqmaqtimiz disek özimizni kemsitken hisaplanmisa kirek dep oylaymen.

Eslide, insaniyetmu kainatning sistémiliq heriket qanuniyetlirige shertsiz boy sunushqa mejbor bolidighan özgiche bir mewjudiyet bolghini üchün, insaniyetning herxil tebiiy pen paaliyetlirila bu mukemmel yaritilip qanuniyetlik heriket qiliwatqan kainat herikitiing bir terkiwi qismi bolupla qalmay, belki ularning barliq ijtimaiy paaliyetlirimu ene shu eng mukemmel qanuniyetler bilen heriket qilidigha kainatning bir terkiwi qismi ikenligi muqerrer. Shunga, insaniyetning barliq tebiiy pen paaliyetlirige oxshashla barliq ijtimaiy paaliyetlirimu mutleq sistémiliq we qanuniyetlik roy bérishini hergiz inkar qilishqa bolmaydighanliqini köriwélishqa bolidu. Yeni, barliq ijtimaiy paaliyetlirimizni tebiettin ayrip tetqiq qilishimiz, goya kainatning yaritilish qanuniyetlirige xilap heriket qilishimizdin direk bermekte. Shundaq iken, gherp el xelqliri chirkawlirining xata telimatlirigha pisent qilmay, xuddi barliq tebiiy pen netijilirige oxshashla, ijtimaiy pen tetqiqatliridmu yéqinqi bir qanche esir mabeynide tüplük bir yüksilishni barliqqa keltürgen bolup, bu jeryanda ular muqerrer bir sistémilishish dewrige qedem basti diyelishimiz mumkin. Derweqe, bu türdiki sistémilishish, mutleq köp jehetlerde kona ijtimaiy pen eqidilirini yaki tetqiqat usullirini ret qilish yaki islahat qilish bilen barliqqa kelmekte.

Halbuki, musulman olimaliri bu noqtini qet’iy qobul qilishmay, özlirining birdin- bir toghra yol dep tonup kéliwatqan kona ijtimaiy eqidisi bilen tetqiqat usloblirida ching turup kelmekte. Ularning bu xil ching turiwélish ipadisi ijtimaiy tetqiqat jehetlerdila roy bérip qalmastin, tebiiy pen tetqiqatliri sahesidimu, hetta insaniyetke munasiwetlik barliq paaliyet saheliride körinerlik ipadilenmekte. Hetta hazirqi zaman tebiiy pen qanuniyetlirini chüshendürüshte bu kona qarashqa ching ésiliwalghan kishiler özlirining qolidiki barliq „qanuniyet“ tizimlikliri ichidin tüzikirek birer „delil“ tapalmay, zamaniwiy keshpiyatlarni bir amallarni qilip inkar qilishqa pütün küchi bilen tiriship kelmekte. Zadila amali qalmighanda, bezi keshpiyatlarni öz diniy eqidiliri bilen yarashturiwélish üchün bolsimu küch chiqarmaqta. Méning küzitishimdin qarighanda, islam pirinsiplirini hazirqi zaman tebiiy yaki ijtimaiy pen keshpiyatliri bilen bir amallarni qilip yarashturushqa bolarmu deydighan mesile mewjut emes. Del buning eksiche, bügünki ilim- pen keshpiyatliri bilen islam eqidiliri pütünley bir- birsini ispatlap kelmekte. Yeni, téximu keskinirek étqanda, qur’an telimatliri ilim- pen keshpiyatlirini toluq righbetlendüridighan telimatlar bilen tolghan dep höküm qilishqa heqliqmiz!

Undaqta, texminen 15 esirge yéqin waqittin buyan qur’an kerimni qolida tutup kéliwatqan musulmanlar dunyasi qandaq qilip shunche keynide sörülüp yüridighan haletke chüshüp qaldi? Men bu yerde mushu jehettiki qisqiche muhakimem arqiliq ilmiy ‚musulmanliq‘ _ buninggha qandaq nam berse bolidighanliqini bilelmidim _ qarishini teswirlep bérishke tirishimen.Derweqe, bu jehettiki teyyar tetqiqat matériyallirining yoqlighi _ eng kamida méning üchün _ tüpeylidin, bir qisim pirinsipal xataliqlarni sadir qilishlardinmu saqlinalishim tes. Shuninggha ishinishke bolidiki, bu jehettiki tetqiqatlirimizning kéngiyishi we chongqurlishishigha egiship, orunsiz sadir qilinidighan xataliqlarmu künsayin aziyip bérishi muqerrer.Bu jehette, allah méni kechürer dep tilekte bolimen.

Bügünki uyghur klassik musulman qarishidiki kishilirimizning mutleq köp qismi ‚mektep yüzi körüpqalghan uyghurlar‘ tebiqisini chin dilidin musulman dep itirap qilghusi kelmeydu. Hetta özlirini islam bilimliri jehette ‚alim, damolla, axunum, imam, mort‘ dep tonuydighanlarning mutleq köp qismi hazirqi zaman ilim- pen sawadini alghan, birer zörüriyet bolmisila meschitlerge yoluqmaydighan namaz oqumaydighan, zakat yaki diniy in’anilar bermeydighan, rozi tutmaydighan, mekkige bérip haji bolup kélishni oylapmu qoymaydighan, hetta chach qoyiwélip, haraq ichip yüridighan erler, yüz- közini boyap chachlirini paxpaytip yalangbashtaq yüridighan ayallarni körse qilche temtirimestinla ularni „kapir“ dep höküm qilishidu.

__ Musulmanliqning besh sherti _ hetta biz uyghurlarning déyishimiz boyiche besh perz _ ni ada qilmighanlar musulman bolalmaydu!

Biz uyghurlar arisida bundaq diniy köz qarashlargha qarshi bolidighanlar anche köp bolmisa kirek? Yeni, bizning xéli köp kishilirimiz yoqurqidek musulmanliqning ‚tüpki shertliri‘ ni ün- tünsiz itirap qilip turughluqmu emel qilishmaydu yaki emel qilmighanliqini bilip turughluqmu ensiriship ketmeydu. Emma siz ularning yéngidin tartip turup „sen musulmanmu?“ Dep sorighiningizda, ularning hemmisila digidek qilche ikkilenmeyla „men musulmanmen“ dep jawap bérishidu! démisimu bu türdiki uyghurlar tongguz göshi yimeydu, yat dindikiler bilen toy qilishmaydu, köp waqitlarda bismilla éytishni, essalamu eleykum dep salam bérishni unutmaydu, oghullirini qet’iy sünnet qilduridu, imamgha nika qildurmay toy qilishmaydu, namizini chüshertküzmey miyitini kömmeydu, dini murasimlardin nezir- chiraq, héytlarni hergizmu qoldin bermeydu. …

Qisqisi bu türdiki uyghurlarning herqandighi molla chaqirip ezan towlap qoydurghan musulmanlargha xas ismini bashqa bir dindiki milletlerning isimlirigha, yeni „wang, jang, alkisandir, jonsun, …“ Digendeklerge özgertiwélishni xiyalighimu keltürmey bir ömür pexrilinip saqlishidu! hetta sap komunist hisaplinidighan seypidin eziz, tömür dawam’et qataridikilermu namizi chüshürilmey kömülishini hergizmu xalimaydu! eger ular kapir, dinsiz bolghinida nime üchün xitaylardek adetlerni toluq qobul qilishmaydu? Yaki bolmisa xristyanliq demdu, buddistliq demdu ish qilip qaysi bir étiqatni talliwélishmaydu? Bular qandaq musulmanlar? Biz bu kishilirimizni biraqla kapir dep qatardin chiqiriwetsek qandaq bolar? Musulmanliqning esli shertliri zadi nime?

Bu türdiki uyghurlirimizning sanini az mölcherleshkimu bolmaydu. Uning üstige bu türdiki kishilirimizning mutleq köp qismi sheherlerde olturaqlashqan bolup, bir qeder bilimlik yaki hazirqi zaman pen- medeniyet bilimliridin xewiri bar kishiler diyishimiz mumkin. Yeni, bu türdiki kishilirimiz millitimizning teghdirige alahide chong tesir körsiteleydighan kishilirimiz hisaplinishi mumkin.

Endi biz bu kishilerning ichige kirip chiqidighan bolsaq, bu türdiki kishilerning xéli köp qismi din toghrisida bekla passip qarashlargha ige kishiler ikenligini körüp alalaymiz. Yeni, bu kishilirimizning xéli köp qismi xelqimiz arisidiki diniy alim, diniy uléma dep tonulidighan kishilirimizning qarashlirini asasen muteessiplik, xurapiliq, bilimsizlik, … Dep bahalishidu. Démisimu bu türdiki kishilirimiz zamaniwiy mekteplerde oqughan bilimliri bilen mollilirimizning digenliri ottursida tüzükirek birer ortaqliqning yoqlighini, hetta nurghun jehetlerde bir- birsige zit kélidighanliqini hés qilishidu. Emma oqughan bilimlirining asasen alghanda tebiet qanuniyetlirige uyghun kéliwatqanliqinimu inkar qilghudek küchkimu ige emes. Undaqta, milyonlighan yillardin buyan özgermey kéliwatqan bu tebiet qanunlirini bir qisim kishilerning dua qilip tilishi bilenla özgertiwétishke, namazda olturup telep qilishi bilen qolgha keltürüshke bolarmu? Diniy zatlirimizning teshwiqatidiki ene shundaq telimatlirigha bu ‚bilim oqughan‘ tebiqidikiler zadila eqlini yetküzelmeydu.

Yoquriqidek mujmellikler bizning az- tula ‚bilim‘ din xewiri bolghan kishilirimizni mollilirimizning digenlirige ishenmeslik, netijide islam dinighimu guman bilen qarishini keltürüp chiqarmaqta. Bundaq bir ehwalda ulardin islam dinining „besh perzi“ ni ada qilishidin ümid kütishke bolarmu? Hetta ular ögen’gen ilim- pen bilimlirining téximu chongqurlap bérishigha egiship, ularning din’gha ehmiyet bermeslik xahishliri téximu küchiyip kétidu. Bundaq birsidin mollilirimizning telep qilidighan ‚perz‘ lirini bija keltürüshni telep qilish téximu teske toxtaydu.Bu türdiki kishilirimiz yene herxil teshwiqat wastiliridin paydilinip dunyani közitish netijisidimu mollilirimizdin anglighan din chüshenchilirige bolghan ishenchisizligi téximu artip ketmekte: „dunyada islam dinigha ishenmeydighan ellerning ilim- pen tereqqiyati shunchilik yüksek pellilerge yetkenki, dunyadiki herqandaq men- men digen islam ellirimu ene shu ‚kapir‘ dep tonulidighan gherp ellirining qolidiki uyunchaqqa aylinip qalmaqta. Shunche mol néfit bayliqini qolida tutup turghan, eng bay musulmanlar dep qariliwatqan erep ellirining héchqaysida birmu pen- téxnika keshpiyatchisi körülmeydu. Körülmeydila emes, kichikkine israil dölitige küchi yetmey, pelestin erepliri xaniweyran halette turmaqta. Ular israilliqlarning özliri bilen oxshash bir chöl ichide turghinigha qarimay yasap chiqalighan ayrupilan- tankilirigha qarshi tash- toxmaqlar bilen qarshi turidighan pajielik halette turmaqta! nimishke musulman elliride hemme nerse tel, hetta özlirimu hergiz éghizidin chüshermeydighan eng toghra heqiqet bolghan qur’an kerim qolida turughluq, birersimu ilim- pende dunyagha tonulghidek hazirqi zaman keshpiyatlirini yaritalmaydu? Dimek, musulmanlar u yerlerdimu bizning mollilirimizgha oxshash ilim- penni étirap qilishmaydikende! undaqta bu islam dinida bir ejellik kemchilik, hetta éghir xataliq bolishi muqerrer!“

Hélimu yaxshi, wetinimizde medeniyetsiz xitaylarning hökmiran bolup qalghini, eger gherpliklerdek tereqqiy qilghan bashqa dindiki kishiler wetinimizni bésiwalghan bolsa, bunche ümidsiz diniy qarashlargha ige bolup turiwatqan bu kishilirimiz allimu qachan islam dinidin chiqip özlirige xristyanliq demdu eytewir bashqa birer dinni talliwalarkenduq! qarighanda, bu yéqinlarda gherp medeniyitini biwaste körüp qalghanlar ichide bundaq qilghanlarnimu yoq diyishke bolmisa kirek?

Bizning dinimizda, héch bolmighanda bizning mollilirimiz terghip qilishiwatqan diniy eqidilerde choqum bir tüpki xata chüshiniwélish bolishi kirek. … Bu xataliq nede?

Wetinimizdiki biz bilidigha mutleq köp sandiki mollilirimiz, islam dinini yigane klassik islam tetqiqat usuli bilenla cheklep tutushni özlirining birdin- bir muddasi qilishta ching turup kelmekte.Yeni, bügünki islam olimaliri klassiklashqan islam dunya qarishi boyiche kainatni tonush, uni tetqiq qilish we uningdin paydilinish paaliyetlirini musulmanchiliqning birdin- bir ilmiy tetqiqat yoli dep qarashta ching turup kelmekte.Netijide, bundin on, hetta on nechche esir awalqi insanlarning kainatni, dunyani we maddini tonush chüshenchiliri asasida barliqqa kelgen klassik islam dunya qarishi boyiche tebietni tonush we ijtimaiy pikir yürgizish usulida ching turush, hetta bu usul boyiche allahni, qur’an kerimni chüshendürüshni özlirige endize (qelip) qiliship, shu asasta keltürüp chiqirilghan itiqat, ibadet, exlaq we ilmiy paaliyetler bilen shoghullinish köz qarashlirini özlirige mizan qilip kelmekte diyish mumkin.Eger kimde- kim bu mizan’gha boy sunmaydiken yaki qarshi chiqidiken, undaq kishiler chin qelbidin kelime shahadet keltürgen bolishidin qet’iy nezer derhal ‚kapir, din düshmini, din’ge qarshi‘ dep élan qilinmaqta. Xuddi shuningdek, klassik islam alimlirining destürliride bolmighan herqandaq bir madda yaki dunya qarash tetqiqatigha qiziqishlarning hemmisini biraqla dinsizliq dep höküm qiliship, tarixtiki iptidaiy ilim- pen telimatlirini en’güshter ornida hazirghiche destür qilip saqlap kelmekte.Bu jehette klassik milliy tibabet telimatlirigha choqunushqa oxshaydighan sahelerde alahide gewdilik ipadilinidighanliqi buning tipik bir misali.

Biz bu yerde tekitleydighinimiz, bügünki islam olimalirining tipik ilmiy qarash dep qobul qiliwalghini _ yeni tibabetchilikte alahide közge chéliqidighan iptidaiy ilmiy telimat qarishi dep qarilidighan «töt élémént telimati yaki alximiye, simyagerchilik telimati» digendek namlarda atilip kiliwatqan telimat, klassik islam dunya qarishining tüpki jewhiri qilip kilin’genliki, bügünki islam dunya qarishiningmu tüpki pirinsipi qilip kéliniwatqanliqi bügünki islam dunya qarishi we tepekkür usuli jehettiki eng ejellik noqta bolishi kirek.Derweqe, islam pelsepesi bolghan tesewwupchiliq pirinsiplirining eng muhim asasliridin bolghan 4 xil tetqiqat sahesining biri bolghan maddiy tetqiqat sahesi del shu «töt élémént telimati» gha tayinidighanliqini shert qilghan.

Bu yerde tilgha éliniwatqan «alximiye telimati _ töt élémént telimati» diginimiz, qedimqi yonan ilim- pen telimatlirini asas qilghan halda otturigha chiqqan bir telimat bolup, pütün jahanni éghir xurapatliqlar qaplap ketken u dewilerde, kainattiki mewjudiyetlerning riyal maddiy asasqa ige belgilik élémént atomliridin qanuniyetlik bir shekilde barliqqa kelgenlikini étirap qilish _ heqiqetenmu qiyas qilinmas bir dewir bölgüch inqilap xaraktéridiki weqe, dewir bolgüch burulush noqtisi dep qobul qilishimizgha bolidu.

Bu yerde mawzu sirtida shunimu heyranliq bilen oylinishimiz mumkinki, bu dewir bolgüch madda qarishining otturigha qoyuliwatqan dewrler, texminen alghanda eysa peyghembirimizning peyghemberlik dewrilirige bekla yéqin kilishi bolup, ejeba, bu telimatning bashlinish ündürmilirimu eysa peyghembirimizning insanlarni heddidin tashqiri xurapatliq patqiqigha pétip kétishidin qutquzush üchün, dunyaning süf- köchler bilen, butlardin tilesh bilen barliqqa kelmey, yigane allahning yaritishidin kelgenlikige ishendürüsh üchün bergen telimlirining birer netijisi bolalmasmu? Eger ras shundaq bolghinida, bundaq bir yéngi madda telimatining bashlinish noqtisini peyghemberlirimizning rolidin ayrip noqul yonan alimlirining eqlidin kelgen telimat depla kisip éytish anche muwapiq bolmisa kirek. …

Biz yenila öz gépimizge kileyli. Bu noqtidin alghanda, eyni waqitlardiki «töt élémént telimati» din ibaret bu dewir bölgüch madda qarishidin, heq allahtin kelgen islam dinige itiqat qilghan musulmanlarning chette qélishini qiyas qilish mumkin emes.Digendek, undin kéyiki tarixiy emeliyetmu bundaq chette qélishning mumkin emesligini artughi bilen ispatlap bermekte: qedirlik muhemmed peyghembirimiz xudaning wehilirini insanlargha yetküzüshke bashlishidin kéyin, musulman alimliri otturgha chiqishqa bashlap, musulman alimliri arisida ene shu dewir bolgüch madda qarishi ündürmiliri asasida xuda yaratqan kainatni tushmu- tushtin bes- bes bilen tetqiq qilish dolqun barliqqa kélidu. Biz shuni hergiz inkar qilalmaymizki, qur’an kerimning birinchi sörisining birinchi ayiti bolghan „jimiy hemdusana elemlerning perwerdigari allahgha xastur“ digen xitawi, yigane allahni medhileshnila meqset qilmaydu. Halbuki, allahning ulughlighi insanlarning medhisige qarashliq emes.Bu ayetning eng muhim menisi, bu kainatni, bu kainattiki barliq maddilarni yigane allaning yalghuz özila yaratqanliqini, buning üchün héchqandaq bir yardemchi mewjut emeslikini, shuningdek bu kainattiki mewjutluqlarni yalghuz allahning qilche qusur tapqili bolmaydighan eng mukemmel shekilde yaratqanliqini, eger insanlar xudaning heqiqiy ulughlighini tonuymen deydiken, mana bu maddiy dunyani tonushqa mejbor ikenlikini, bu maddiy dunyani qanchiki toluq tonup yetkinide, xudaning ulughliqini shunche toluq tonup alalaydighanliqini, we buning netijiside pütün insaniyet alimiy pütkül tarixiy jeryani boyiche bunche ulugh allahtin bashqa medhileshke erzigidek bashqa birer mexluqatning bolalmaydighanliqini, … Tonup yitish yoligha bashlaydighanliqini eng aldi bilen körsitip ötken.Yeni, biz bu söre insanlar üchün alghanda, allahni tonushning eng yéqin we eng asan yolining kainat ichide allah yaratqan maddiy mewjudiyetlerni tetqiq qilishtin bashlinidighanliqini eng mukemmel we eng ixcham jümle bilen bayan qilip bergen;.Shuningdek yene, bu sörining qalghan ayetliride allahning yaratqan maddiy dunyasini tetqiq qilish, uningdin paydilinish yollirining insanlarni qorqutqidek unchilik tes ishlardin emeslikini, bu heqtiki izdinish we tetqiqat jeryanida insanlar allah nimetliridin behrimen bolush yollirinimu asanla qolgha keltüreleydighanliqini, bu heqiqettin yüz örüsh yaki uni burmilash, insanni eng xeterlik tuyuq yolgha bashlap kitidighanliqini tekitlep körsetken dep chüshinishimizge bolmasmu? Öz waqtidiki peyghembirimiz mortliridin bolghan musulmanlar, qolida qilchimu ilmiy tetqiqat asasliri yaki quralliri bolmighan bir sharaitta öz waqtida teyyar bar bolghan eng ilghar kainatni tetqiq qilishning birdin- bir qurali bolghan «töt élémént telimati» ning deslepki bixlirini madda tetqiqatining bashlan’ghuch qurali qilip kainatni keship qilish dolqunini bashliwetken diyish mumkin. Derweqe, madda qaishida on esirdek tuyuq yolgha kirip qalghan insaniyet, ene shu waqittin bashlap uzun’gha barmayla El Razi, El Farabi we Ibin Sina qataridiki alimlargha érishelidi. Bu alimlar pütün wujudi bilen jan pidaliq körsitip ilmiy ‚jihat‘ qilish arqiliq, «töt élémént telimati» din ibaret bu yumran madda tetqiqat telimatini mizan qiliship kainatni keship qilish jehette bu telimat wastsi arqiliq yetkili bolidighan eng yüksek noqtisigha, hette eng axirqi chékige yetküzelidi.Endiki wezipe, buningdinmu mukemmel bir telimat yaritip kainatni tetqiq qilish dewrini yaritishtila qalghan idi.Yeni, «töt élémént telimati» qandaqtu bir yerliride kainatni chüshendürüshke kamliq qiliwatqandek, hetta Ibin sinaning axirqi tetqiqat yillirida bu telimatning éghir xata bir telimat bolush éhtimali barliqini wastiliq pakitlar bilen körsitishidin kéyin, bu telimat boyiche allah yaratqan maddiy dunyani chüshendürüsh ishliri éghir qatmalliq ichide toxtap qélish girdawigha kélip qalghan idi. Epsuski, bu dewirge kelgende «bu telimat asasida mukemmelleshken «simyagerlik» telimati shunchilik kökke kötürilgenki, «töt élémént telimati» digenlik, islam telimatlirining bir parchisi deydighan derijigiche yükseltilgen idi. Shundaq bolghachqa, bu telimattin gumanlinish dimek, islam dinidin gumanlinish dep qarilatti.Ene shu seweptin, bu telimatqa guman bilen qarashning wastiliq pakitlirini otturigha qoyghan ibni sinani kapir, aynighan dep eyiplesh, hetta tehdit sélishlarningmu körülgenliki melum.Eger eyni waqitlardiki muteessip köz qarashlarning chékidin ashqan tosalghuliri bolmisa idi, tuyuq yolgha kirip qalghan töt élémént telimati asasigha tiklen’gen «alximiye _ simyagerlik» telimatining pirinsipal xataliqliri otturigha qoyulup, xiyali perezler asasigha tiklen’gen xiyaliy ‚töt élémént‘ ornigha kainatni teshkil qilghan rial élémént telimatlirining otturigha qoyulishi 10~11- esirlerdila bashlinip, bügünki tillarda dastan qilinip yürgen keshpiyatchilargha oxshash musulman ‚kopérnik‘ lar, musulman ‚galéli‘ lar, musulman ’nyuton‘ lar, musulman ‚dalton‘ lar, musulman ‚maksiwél‘ lar we musulman ‚méindéliyéw‘ … Ler eng kéchikkendimu 12~13- esirlerdila otturigha chiqqan, musulman ‚planik‘ lar, musulman ‚eynishtéyin‘ lar, hetta zamaniwiy musulman ijtimaiy alimlirimu shu esirlerdin bashlapla barliqqa kélip, eng bolmighanda 14- esirlerde ezher uniwérsititi bügünki ‚manchéstir‘, buxara uniwersititi bügünki ‚oksford‘, qeshqer xanliq medrisisi bügünki ‚xarward‘ … Dep tonilip, bügünki qahire, baghdat, istanbul, buxara, semerqent we qeshqer qataridiki musulman sheherlirimu zamanimizning ilim- pen merkezlirige aylan’ghan, pütün dunya bu yerlerge telpünidighan weziyet shekillen’gen bolar idi …Derweqe, islam dinini qobul qilmighan, islamning gunah bolidu deydighan cheklimilirini bilmeydighan gherp alimliri endülüsning musulmanlar qolidin kétishidin bashlap ilim- pen dep kona ispaniyige éqin qilishqa bashlaydu. Ular u yerde el razi, farabi we ibni sina qataridiki «alximiye» alimlirining eserliri bilen uchuriship ularning netijilirini tetqiqi qilish we ibni sinaning «alximiye» din gumanlinishi qataridiki qarashlirini qayta nechche esir tetqiq qilish arqiliq bügünki gherp medeniyitining hulini hazirliwélishqan idi.

Qisqisi, musulmanlar dunyasi ilmiy madda qarishi, zamaniwiy dunya qarishi jehette dunyaning awan’gartliridin bolush pursitini bundin on esirge yéqin waqit burunla qoldin bérip qoyushqa bashlighan diyish mumkin.Shu dewirdin bashlapla kainat we dunya qarash jehetlerde éghir qatmalliqqa, turghunluqqa kirip qalghan musulmanlar dunyasi ta bügün’giche bu turghunluqtin _ toghrisi chékinishtin qutulalmay kelmekte.

Bu yerde shunimu alahide tekitlep körsitishimiz lazimki, allahning qusursiz qanuniyetler bilen yaratqan kainati, uni teshkil qilghan eng mukemmel hul zerriliri bolghan proton, nitron, éléktron, pozitron, foton, … We bu maddiy zerrichilerni tizginlep turghan herxil madda herikiti orbita qanunlirigha oxshash barliq qanuniyetler (teghdirler?) Toghrisidiki qarashlar intayin muhim dunya qarash mesililirining maddiy asasliri bolup, bu türdiki mesililerde tuyuq yolgha kirip qélish, roshenki, kainatning birdin- bir yaratquchisi bolghan xudani tonushtiki éghishni keltürüp chiqiridu we shundaq bolmaqta!

Dunya qarash mesilisi pikir yürgüzüshning eng mukemmel dep qaralghan sistémisigha _ mukemmel pelsepe sistémisigha zich munasiwetlik muhim mesililerning biri bolup, musulman ijtimaiy pen alimliri bu jehette texminen on esirdin béri éghir qatmalliq ichide tolghanmaqta diyeleymiz. Gerche musulman alimliri iptidaiy islam pelsepesini barliqqa keltürüshte xéli burunla tirishchanliq körsetken bolsimu _ melum menidin alghanda bügünki künde birxil turmush qélipi halitige chüshiriwélin’ghan islam tesewwup telimatlirining mahiytini islam pelsepesining tunji sistémilishishining bashlinish noqtisi dep qarash mumkin bolghandimu, bu tesewwup telimatlirimu yuqurida tilgha élin’ghan xiyali ‚töt élémént telimati‘ asasigha tiklen’gen ‚alximiye‘ telimatining iskenjisi astida qélip, ilmiy islam pelsepesi yükseklikige kötürilelmey we islam alimlirining itirap qilidighan dunya qarash we pikir qilish sistémisigha aylinalmay, sopichilarning élkide qélip xurapatliqning menbeliridin birige aylinip qaldi.Eslide, ‚töt élémént telimati‘ ning huli bolghan xiyaliy ‚élémént‘ lar su, hawa, ot we tupraqtin ibaret bolup, bularning hemmisila élémént bolush shertlirini hazirliyamaydighan birikme, arilash madda yaki énérgiye körünüsh shekilliridin ibaret mewjudiyetlerdin idi. ‚Alximiye‘ ning telimati boyiche bu madda yaki énérgiye sheklining bir- birsi bilen belgilik sharaitlarda mueyyen miqtarlarda birliship kainatni teshkil qilghuchi herxil maddilarni shekillendürgenlikige qismenlikte mas kilip qélishi, asasen alghanda pewqul’adde toghra kélip qélishtin bashqa ehwal emes idi. Kainatni shekillendürgen herqandaq bir madda éniq bir énérgiye halitige, éniq heriket qanuniyitige, belgilik heriket orbitalirigha, özgiche xususiyetlerge we muqim bir éghirliq yaki massigha ige idi. Emma bundin birer ming yil awalqi waqitlarda bu türdiki madda xususiyetlirini perq qilish imkaniyetliri téxi yoq idi. Bolupmu u dewirlerde herqandaq bir élémént atomining ichki tüzülüshlirini tonup yetkidek bilimmu yoq idi. Bundaq bir sharaitta éléméntlarni ene shundaq pantaziyilik xiyallar asasida perez qilip turushtinmu bashqa chare yoq idi. Mesilining tügüni bundaq perez qilishqa bolush- bolmasliqida emes, toghra perez qilish- qilalmasliqta idi. Bu digenlik perez qilinip otturigha quyulghan bu türdiki élémént atomlirining barliq xususiyetliri rialliqni birqeder mukemmel ipadilep körsitelishide idi. Halbuki, ‚alximiye telimati‘ boyiche otturigha qoyulghan ‚élémént atomliri‘ rialliqqa bekla az mas kilidighan xususiyetlerni ipadilimekte idi. Toghrisi ‚töt élémént‘ atomliri asasen rialliqtiki maddilarning tüpki xususiyetlirini ipadilep birelmetti yaki chüshendürüp birelmetti. Netijide, alximiklar emeliyetke mas kelmeydighan xiyal ichide birer maddining xususiyitini chüshendürüshke yaki ulardin yéngi birer madda shekillendürüshke bihude urunup ömürini serip qilghan bolsimu, qilche netijige érishelmey on nechche esir waqit ötüp kitidu.

Biz shuni unutmaslighimiz kirekki, xuda kainatni yaratqinida hergizmu undaq xiyaliy perezler asasida maddilarning asasiy zerriilirini yaratqan bolmastin, belki mutleq qanuniyet (teghdir) ler asasigha birla höküm bilen énérgiyisi (küch- qudriti) din asasiy zerrichilerni barliqqa keltürgen. Buni «kainatning tunji partilishi» nezeriyisimu ispatlap turmaqta. Shundaq iken, bizmu herqandaq bir maddini tetqiq qilghinimizda shertsiz türde xudaning tebietke apride qilghan qanuniyet (teghdir) lirige qet’iy boy sun’ghan halda paaliyet qilishqa mejbormiz. Halbuki, u dewirlerde insanlar allahning tebietke apride qilghan qanuniyetlirini tonush basquchigha téxi endila qedem qoyiwatqan bolghachqa, maddilarni heqiqiy tebiet qanuniyetliri asasida tetqiq qilishtin éghiz échish mumkin emes idi. Ene shundaq bir ehwal astida, xudaning tebietke apiride qilghan teghdir _ qanuniyetlirini keship qilish üchün ene shu türdiki mölcherler bilen ish bashlashqa mejbor bolush, ilmiy tetqiqat tarixining muqerrer bir basquchi idi. Halbuki, u dewirlerdiki musulmanlar bundaq izdinish basquchining téxi béshida turupla, „biz allah yaratqan kainatning barliq qanuniyetlirini igellep bolduq, biz bilelmigen qalghan hadisiler bolsa allah teripidin (xalighiniche özgertip turidighan turaqsiz) teghdirlerge baghliq bolup, ularni allahtin bashqisi (insanlar) esla bilelmeydu.“ Dep höküm qiliwitishidu. Netijide, eyni waqitlarda xudaning tebiet dunyasigha apiride qilghan qanuniyet _ teghdirlerni izdinishning yoli kisiwitilip, allahning ulughlini körsitidighan tebiet qanunlirini keship qilish paaliyitige chek qoyiwitishken idi.Bu noqtidin alghanda, tebiet qanuniyetlirini keship qilish paaliyiti qur’an kerim yaki heqiqiy hedis sheriplerde chekliwitilgen bolmastin, belki xudaning qudritini tonushta tuyuq yolgha kirip qalghan musulman olimaliri teripidin tosap qoyulghan diyishke heqliqmiz.

Endi bügün qaraydighan bolsaq, eslide insanlar „alximiye“ dewride xudaning kainatqa apiride qilghan qanuniyet we maddilirini küzitishte ‚alximiye‘ digen köz’eynekke iriship, burun addiy köz bilen uchuq körelmeywatqan nersilerni bir qeder roshen körgidek halgha keltürülgen bolsa, galiliy- nyuton keshpiyatliri insanlarni optik mikroskopqa irishtürüp, adettiki lénzilarda körüsh mumkin bolmighan nersilernimu ming hesse chongaytip ochuq köreleydighan haletke yetküzdi. Uningdin kéyinki atom dewri _ nispilik neziriyisi yaki kwant mixanikisi dewri bolsa insanlarni éléktron mikroskopqa irishtürüp, köz bilen körüshke bolmaydighan mikro zerrichilerni nechche milyon hesse chongaytip köreleydighan sharaitqa érishtürdi dep teswirlisek anche xata bolmaydu. Roshenki, közdin nechche on hesse éniq köridighan köz’eynek musulmanlarni nechche hesse téz tereqqiy qildurup dunyada 10 esirdin artuq hükmiran orun’gha irishtürgen bolsa, nyuton dewri en’giliyiliklerni optik mikroskopqa irishtürüp musulmanlardin minglarche qedem algha siljitiwetti. Uning keynidinla barliqqa kelgen nisbilik- kuwant dewri gherp ellirini nechche milyon hesse éniq köreleydighan sipiktro- mikroskopqa irishtürüp, dunyani barmighida oynitidighan halgha keltürdi. Shundaq bolishigha qarimay, biz musulmanlar ta bügün’giche héliqi farabi- ibni sinadin miras qalghan köz’eynek bilen janliqlarning hüjeyrilirini emes hetta éléktronlarnimu choqum köreleydighan bolalaymiz dep tirkeshmektimiz.

Bu xil obrazlashturulghan addi teswir boyiche alghinimizda, biz musulmanlarning dunya qarishimiz ene shu addiy köz’eynek dewride qétip qalghan.

Yoqurqidek qisqiche mulahizilerdin shundaq xulasilashqa boliduki, biz musulmanlar dunyasining kainatni keship qilish paaliyetliride keynide qélishimizning sewebi hergizmu ‚allah pütiwetken teghdir pishanimiz‘ din emes, belki buning del eksiche, allahning bergen nimmetlirini tetqiq qilidighan tetqiqat quralimizni _ toghra pikir qilish, toghra tepekkür qilish usulini xata talliwalghinimizdin, xata ikenliki allimuqachan ispatlan’ghan ‚töt élémént telimati‘ ni rohimizgha singdüriwalghinimizdin bügünki haletke qalmaqtimiz.Buningdin shuni ochuq köriwélishimiz mumkinki, biz bügün bizni tuyuq yolgha bashlap kitishke sewepchi bolghan ‚töt élémént telimati‘ ning hükmiranliqidin toluq qutulup, allahni, qur’an kerimni, peyghembirimizning miraslirini allahning bu kainatqa apiride qilghan teghdir- qanuniyetlirige, hazirghiche keship qilin’ghan nispilik neiriyisi, kwant usuli digendek kainat teghdir qanuniyetliri asasida, we bundin kéyin ta zaman axirghiche keship qilip tügetkili bolmaydighan yéngi- yéngi tebiet qanunlirigha asasen chüshen’ginimizde, biz musulmanlar yenila qaytidin runaq tapalaymiz.

„Elhemdulillahi rebbil alemin“ __ bizge yüksek ilim nezeriyiliri bilen qurallinip kainatni tonush, xudaning qudritini tonushtek ‚jihat‘ yoligha chaqirilghan shereplik wezipini birinchi orundiki wezipe qilip aldimizgha qoymaqta! bu noqtidin alghanda, biz hazirqi islam pelsepesining huli bolghan klassik tesewwup pirinsiplirini tüptin süpürüp tashlap, uning ornigha bu tebietning qanunliri asasida tiklen’gen heqiqiy musulman ‚tesewwup nezeriyisi‘ ni yaritish we shu buyiche pikir qilish aditini yitishtüridighanla bolsaq, tebiet qanunlirining, ilim- pen neziriyilirining qur’an telep qiliwatqan keshpiyatlar ikenlikini, uninggha boy sunushimiz lazimlighini bileleymiz.Bulardin melumki, bizning sawatsiz bichare mollilirimizdin renjishimizning hajiti yoq.Kim bilidu, qur’anning qalghan söre- ayetliridin yene qanchilighan qismini chüshenmey kiliwatimiz yaki xata chüshünüp kiliwatimiz.Bundin kéyin qur’anni ilmiy bir shekilde özimiz oqup ögineyli, qur’an telimatlirini turmushimizgha tedbiq qilayli, bashqilarning xataliqidin qiydap özimizni tuyuq yolgha zorlimay, xudaning ulughlighini ispatlaydighan yéngi- yéngi keshpiyatlarni bizmu keshp qilayli, xudaning bizning ishlirimizni asanlashturup bérish üchün yaratqan maddiy dunyasidin yéngi- yéngi téxnikilarni bizmu ijat qilayli. Ene shundaq bir muhit yaritish üchün jan pida qilsaqmu erziydu.

(Tügidi)
____________________________________________________
*Xelqimiz tarixta körülüp baqmighan kirzisqa patti. Sherqiytürkistanda yashawatqan 7 yashtin 70 yashqiche, addiy déhqandin yoquri derijide terbiye körgen alim we senetkarlarghiche bolghan hemmeylenning zimmisige, qandaq qilip zamaniwiy riqabetke berdashliq bérish, qandaq qilip milliy mewjutluqimizni saqlap qélish we yene qandaq qilip mustemlikichilerning étnik we kultural qirghinchiliqliridin aman-ésen qélish qatarliq jehetlerde… orunlashqa tégishlik éghir wezipiler chüshmekte.

Bolupmu közge körünmigen halette hemmila adem oxshimighan shekilde ishtirak qiliwatqan bu herketning mushu bir dewir ziyalilardin kütiwatqan jawapkarliqi intayin éghir bolsimu, bu teqezzani jéni bilen tuyup, öz burchini jariy qiliwatqan, igilmey-sunmay millitimizning hörlük we azatliqi üchün izdiniwatqan ziyalilirimizning sani  bek az.Ushbu maqala apturi shu türdiki az sandiki ziyalilirimizning  biri bolup, uning eserliri weten-millet dawasining nöwettiki  yölünishini belgüleshte közge körinerlik  rol oynighanliqi üchün  xelq arisida ijabiy inkas qazandi.

Apturning bu maqalisi buningdin 5-10 yillar ilgiri yézilghan bolup, u özining bu estayidil izdinishliri arqiliq, xelqimizning diniy étiqadi, pelesepiwiy chüshenchilliri, Éstétik qarashliri we siyasiy telpünüshliri qatarliqlarni bir qeder estayidil ekis ettürüp bergen. Aptur yene  teqdirimizge bolghan yüksek mesuliyetchanliq tuyghusi bilen qelem tewritip, millitimizni qapsilip qalghan bu halaket patqiqidin qandaq qilip qutuldurup chiqip kétishmiz kérekliki heqqidiki ilmiy tesewwurlirini otturgha qoyghan.

Bu maqala mezmuni mol, merkizi iddiyesi intayin yéngi we ijadiy, tili rawan, pasahetlik we küchlük, pikirliri dadil we logikiliq… bolushtek bir qatar alahidilikliri bilen, bu sahide élip bériliwatqan tetqiqatlirimizning heqiqiten gül tajisi bolalaydu.

Biz bu eserni élan qilish munasiwéti bilen, maqala Apturigha saqliq we salametlik, utuq we nusret tileshtin bashqa, uning bu eserni kingeytip bir kitap haligha keltürüp, mezlum xelqimizge teqdim qilishini ümüt qilimiz we tört köz bilen kütimiz.

_________Tengritagh Akademiyesi

24-yanwar 2015 Gérmaniye

Hörmetlik xanimlar, ependiler:
Biz aldi bilen sizlerge, xeter astida qalghan Sherqiy Türkistan xelqige, qanche yillardin béri semimiy hésyat bilen qiliniwatqan yardemingizlar üchün, xelqimiz namidin chongqur memnuniyet ichide minnetdarliq bildürimiz.Sizlerning xewiringizlar bolghinidek, Sherqiy Türkistan xelqi uzaq yillardin béri özlirining kishlik hoquq we insan heqlirini qoghdap qélish yolida, zor tirishchanliqlarni körsütüp kelgen bolsimu, epsuski ademni ishendürgüsiz derijide héchqandaq ilgirleshke ége bolalmay keldi.

Biz Sherqiy Türkistan xelqi uzaq yillardin béri millet süpitide yoqap kétish xewiplirini, diniy jahaletlik yillarning qan yighlatquchi buran chapqunlirini, xelqara kommenizim herikitining insaniyetke keltürgen balayi apetlirini we Xitay tajawuzchilirining esirlep sozulghan érqiy yoqutush wehshetlirini bashtin kechürüp, dunyada yéngi tertip ornitilghan, kichik milletlerni qul ornida köridighan jahangirlik we pashizimgha chek qoyilidighan, milli rayonlarni merkez qilip, yéngi jumhuriyetler qurulup güllengen, shundaqla mustemlike milletler qurghan yéngi jumhuriyetler arqa-arqidin barliqa keliwatqan bir altun dewrini rohiy we jismani, maddiy we meniwiy jehetlerdin éghir zehmilengen halda kütiwalduq.bu biz üchün tolimu teske toxtidi.Dunyada sughaq urush axirlashqan, sotsiyalizim qorighanliri asta-asta yimirip tashlanghan bu dewirde, kommenistlardin miras qalghan, mezlumlarning qizil qeni bilen boyalghan bir dölet apparati, dunya ténchliqigha tehdit élip kélidighan jahangerlikke qarap tereqqi qiliwatqan, niyiti tehimu yaman Xitay kommenistlirining qoligha chiqip, Sherqiy Türkistan xelqi, Tibet xelqi we Munghulistan xeliqi qatarliqlarni, bolupmu wetinimizdiki Uyghurlarni érqiy jehettin pütünley yoqutewitish üchün sistemiliq we mehsetlik türde tohtawsiz xizmet qildurulmaqta.

Biz uyghurlar, Xitay tajawuzchi hökümitining Sherqiy Türkistandiki kishlik hoquq we insan heqlirini éghir depsende qilghanliqi heqqide, imkaniyet yar bergen derijide xelqara jamaetchilikke waqtida melumat bérip keliwatimiz. BDT, YBD we Tereqqiy qilghan démokuratik döletler özliri igiligen we biz arqiliq erishken melumatlar asasida, wetinimiz Sherqiy Türkistanda saqliniwatqan insan heqliri we kishlik hoquq meseliliri heqqide Xitay dölitini toxtimay agahlandurup keliwatqan bolsimu, Xitay hökimiti buninggha qulaq salmay eksiche, usul charilirini zamanisigha has shekilde yéngilap we mukemmelleshtürüp, tashqiy jehettin xelqara jamaetchilikni aldaydighan neyrengwazliq oyunlirini oynap, ichkiy jehettin Uyghur xelqige yürgüziwatqan milliy zulumni hessilep kücheytip barmaqta.

Xitay döliti yéqinqi birqanche yildin béri, özliridin parchilinip chiqip ketish ehtimalliqi tughuliwatqan Sherqiy Türkistangha bolghan égilik hoquqidin waz kechmeslik üchün, bu rayondiki yerlik xelq hésaplanghan Uyghurlarni qamal qilish, ularning güllinish we tereqqiy qilish yollirini kesip tashlash,milliy rohiyetidin, eneniwiy mediniytidin, diniy kimlikidin, ana tilidin, yashash adetliridin we érqiy alahidilikidin mejburi uzaqlashturush qedimini tizlitip, milliy maaripqa chek qoyup, bilip bilmey qarshiliq körsetkenlerni pashistik usullar bilen jazalash, türmide, jemiyette hetta aililerdimu jismaniy we meniwiy jehettin horlash, charillirini qollunup, aile bilen jemiyetning, jemiyet bilen türmining perqi bolmighan bir türlik hayatni yashashqa mejbur qilmaqta. Tajawuzchilar özlirining küchlük herbiy küchidin paydilinip, ikki esirdin béri Sherqiy Türkistan xelqini millet süpitide yoqutiwetish pilanni qedemu qedem, pilanliq we sestimiliq halda elip bérishta, yéngilliri konillirining usul charillirini ijabiy örnek qilip, tereqqiy qildurup, köchmen yötkesh kelküni peyda qilip, Uyghir qiz-yigitlirini qul ornida xitay dölitige appirip erzan bahada sétip, iqtidarsiz xitaylarni wetinimizde yoquri muash bilen ishleshke righbetlendürüp, Uyghurlarni qan tipi we étnik alayidilik jehettin xitaylashturush we xitaylarning érqiy tipini yéngüshleshtin ibaret éghir érqiy qirghinchiliqni keltürüp chiqirip, naraziliq bildürgenlerni téror qalpiqi bilen shepqetsizlerche jazalap, merkizi asiyadiki bir küchlük, qedimiy mediniyetlik heliqni bügünki kündiki özining eng eqelliy derijidiki mewjutliqinimu qoghdap qalalmaydighan, insaniy heq hoquqliridin pütünley mehrum bolghan téragediylik aqiwetke chüshürüp qoydi.

Xitay kommenistik hökümiti birqanche yildin béri wetinimizde til, mdeniyet, diniy étiqat we maarip saheside BDT we YBD ning xelqara Insqan heqliri omumiy bayanatnamillirigha pütünley hilap bolghan bir yürüsh qanunlarni ijra qilip, qarshi turghanlarni whshiy basturushqa bashlidi.Xelqara Insan heqliri teshkilatlirining munasiwetlik doklatlirigha qarighanda, Xitay tajawuzchillirining bu qisqighine ikki-üch yil ichide Sherqiy Türkistanda 500 din artuq siyasiy paaliyetchige ölüm jazasi bérgenliki, 30,000 din artuq kishini türlik siyasiy betnamlar bilen eyiplep, oxshimighan derijide jazagha tartqanliqi melum boldi.Türmide jazaliniwatqanlarning ichide 90-yillarda wetinimizde yüz bergen „Barin inqilawi“ we „ 5-fewral ghulja Weqesi“ de muddetsiz késilgen inqilapchillirimizdin bashqa Toxti Tuniyaz, Nurmemet Yasin, Abdughéni Memtimin, Küresh Hüseyin, Hüseyinjan Jélil we Dunya Uyghur qurultiyining reyisesi Rabiye Qadir xanimning perzentliri qatarliqlar bar. Alayide tekitlep qoyidighinimiz, Sherqiy Türkistanda yashawatqan birmu Uyghur, Xitay hökümitining millitimizge qarshi yürgüziwatqan pashistik siyasetning sirtida qaldurulmidi we bu rayon ghayet zor üsti ochuq türmige aylandurup qoyuldi.Xelqimiz hetta qorqush sewebidin“Uyghur „dégen etnik naminimu tilgha alalmaydighan derijige bérip yetti.

Xelqimizning béshigha kéliwatqan bu külpetler heddidin ziyade köpiyip kétip, wetendin ayrilishni ölümdinmu better körüdighan Uyghur milliti, charisizliktin yurtlirini tashlap kétishke, xelqara teshkilatlardin, küchlük démokirattik döletlerdin, ethnik we diniy qerindashliridin siyasiy panaliq tileshke mejbur bolmaqta. Sherqiy Türkistan xelqi, Xitay zulumidin aman-esen hör dunyagh qechip chiqip, Yawropa, Amerika, Awstraliye, we Asiyadiki bir qisim döletlerde siyasiy panalinip, nisbeten tench hayat kechüriwatqan hemshirilirimizge oxshash hör we démokirattik bir hayatni yashap erkinraq bir tiniwélishni arzu qilmaqta. Shunimu eskertip qoymaqchimizki siyasi iltijasi qobul qilinghan panalanghuchilar ichide nahayiti az qismi heqiqiy xatirjemlikke érishken bolup, köp sandikiliri Yawropada turupmu Xitay hökümitining her türlük tehditi astida yashimaqta, köp yillardin béri ailisi bilen yüz kürshelmigen, ailisi bilen jem bolsa wetendiki qewmi qérindashlirining hayatining tehditke uchrash ihtimalliqi sewebidin hör yashiyalmasilqtin ébaret échinishliq siyasiy teqdirge duch kelmekte.

Siyasiy iltijasi qobul bolmighanlarning ehwali tehimu échinishliq bolup, dunyaning herqasi rayonlirida bolupmu hoshna bir qisim döletlerde kolléktip ziyankeshlikke uchrash, wehshiylerche oqqa tutulush, qanunsizliq bilen qolgha élinip, sual soriqi yoq toxtutup qoyulush we Xitay dölitige qayturuliwetish xewpige, milliy kemsitishke, milliy kimlikining étirap qilinmasliqidin ébaret wijdaniy xorluqqa, chiqish yoli tapalmay rohiy we pissihik jehettin éghir zerbige uchrighanliqtin, türlik jismaniy we rohiy keselliklerge giriptar bolush aqiwetige duchar bolmaqta. bu hil ahirqi ümütmu yoqqa chiqqan achchiq riyalliq, sersan we sergerdan, qum-tupidek sorulup yashawatqan xelqimizni, bir qisim xata yollargha mengishqa mejburlimaqta, ümitsizlendürmekte we bezillirining özini-özi öltüriwelishigha sewep bolmaqta.

Bolupmu kéyinki iki yildin béri wetinimizde we hör dunyada yüz bergen kolléktip tutqun qilish we türkümlep ölüm jazasi bérish, Uyghur siyasipanah sorighuchilarning mesililirige tutulghan soghaq muamililer, éniqraq qilip éytqanda wetende 30,000 siyasiy paaliyetchining tutqun qilinishi, 500 din artuq ademning biguna ölümge höküm qilinishi, ötken yili 7-aylarda 3 ai’lilik 23 Uyghur siyasiypanah sorighuchining Pakistanda wehshilerche oqqa tutulishi, Amerika Guantanamoda 20 mige yéqin siysiy mehbusning téror gumandari süpitide qamap qoyulishi, bir qisim döletlerdin siyasiypana sorighuchilarning Xitay dölitige qayturiwetilishi, Yawropadiki bezi döletlerde siyasiy pana sorighuchilarning meselisining hel qilinmay qanche yillap arqigha sürülishi wetini turup wetinide wetensiz qéliwatqan, hör dunyada héch haterjemlikke érishelmeywatqan, her tereptin hayatliq yoli tariyip kétiwatqan xelqimizning ünini ichige chüshüriwetti.Biz néme qilarimizni bilmey éghir shuk bolup qalduq.

Hörmetlik Hanimlar, Ependiler! Xelqimiz nechche ming yilliq mediniyet enenisige ige, zirek, ishchan, eqilliq, ijatchan xelq. Ular öz wetinide insan qelipidin chiqqan siyasiy yekleshke we quralliq idare qilishqa uchrawatqan bolsimu, özliri yashawatqan dölet we rayonlarda Xelqara jemiyetning we yerlik hökümetlerning qanun tüzümlirige boy sunup, shu jaylarning mediniyet we iqtisadini tereqqiy qildurushta tigishlik rol oynawatidu.Xelqimizning bashqa milletlerningkige oxshash dunyadiki herqasi küchlük siyasiy teshkilatlarda we küchlük démokirattik döletlerde özlirining dert-hesretlirini waqtida anglitip turidighan muessesliri yoq.Xelqimizni idare qiliwatqan Xitay dölitide, mundaqche qilip éytqanda Xitay milliti ichide insaniy bir hésyatta turup, özliri üchün ikki éghiz lilla sözlep qoyidighan birer adimimu yoq.demek biz bash panahsis, ige chaqisiz qalghan, dunyada hechqandaq bir tipini tapqili bolmaydighan shekildiki milliy zulum astida qalghan bir millet.

Xelqimizning dunyadiki bashqa hör milletlerge ohshash xelqara qanunlar arqiliq özlirini qoghdash, öz teqdirini özi belgülesh, mediniy, siyasi, ijtimaiy, maddiy jehetlerdiki xelqara qanunlardin bolupmu BDT’ning insan heqliri omumiy bayanatnamisidiki, wetinimizde birimu ijira qilinmaywatqan maddilardin behrimen bolush hoquqi bar. Janabingizlarning biz yoqarda tilgha alghan bir qatar meselilerni estayidil oqup chiqip, soghaqqanliq bilen tehlil qilip, elmiy we eqilgha muwapiq hulase chiqirip, uningdin Xitay dölitidiki we xelqaradiki Sherqiy Türkistan meselilirini bir terep qilishtiki matériyal süpitide paydilinishingizlarni, xelqara jamaetchilikke Sherqiy Türkistan xelqige sahip chiqip, Sherqiy Türkistanliqlarning siyasi, iqtisadiy, meniwiy qiyinchiliqlirini ghemhorluq qilghan shekilde alayide bir terep qilishqa dewet qilishingizlarni we Xitay dölitini Sherqiy Türkistan xelqining medeniyiti, tili, diniy étiqadi, maaripi we siyasiy erkinlikige qaritilghan pashistik siyasetlerdin waz kéchishke mejburlishingizlarni töwenchilik bilen iltimas qilimiz. (Yazghuchi:Adeler)
Hörmet bilen :
Dunya Uyghur Qurultiyi

18/12/06

AMÉRIKA PREZIDENTI GEORGE W. BUSH JANAPLIRIGHA

Hörmetlik prezident ependim, yil axirisida élip bérilmaqçi bolghan, Amerika, Xitay hökümetliri aliy derijilikler uçrushishi munasiweti belen bu mektupni sizge yéziwatqanliqimizdin yüksek memnunluq hes qilmaqtimiz. Teshkilatimiz yérim esirdin köprek waqittin buyan Xitay tajawuzçillirigha, jümlidin, kommunist Xitay hakimiyitige qarshi küresh qilip kéliwatqan aldinqi bir ewlat demokrattik inqilabçilirimizning izini bésip, „Uyghuristan Demokiratik Partiyesi“ namida qaytidin qurulup, herket élip bériwatqan yer asti teshkilatidur.

Teshkilatimizning tüp meqsidi Uyghuristan da demokiratiyelishish qedimini tizlitish, zamaniwi ang we diniy étiqat erkinliki idiyisini jamaetçilik arisida kengeytip, Uyghuristan  xelqining tüp arzusi bolghan wetenning üzil-kesil musteqilliqini qolgha keltürüp, xelqimizni erkin, hör dunyadiki bashqa milletlerge ohshsash öz teqdirini özi belgüleydighan hoquqqa ige qilishtin ibarettur.Hörmetlik prezident ependi biz Xitay aliyderijilik emeldarining yil ahirida Amerikini ziyaret qilidighanliqini anglap, siz we hökümitingizge Uyghuristanning, jümlidin Uyghur xelqining bügünki ehwali heqqide azraq melumat bérishni layiq taptuq.

Yéqinqi yillardin béri Xitay hökümiti Uyghur xelqige qaratqan bésimni küçeytip, pilanliq we basquçluq halda xelqimizni özil-kesil assilimatsiye qilip yoqutiwetish siyasitini yürgüzip kelmekte. Uyghur xelqini milliy medeniyet, deniy etiqat we til yeziqtin waz keçip, Xitay medeniyitini qobul qilishqa qistimaqta. Ular uyghur milliy medeniyiti we tarihini burmilash belen birge, milliy maarip we medeniyet sahieside keng-kölemlik tazilash herkiti yürgizip, Uyghir Islam medeniyiti bayriqi astida saqlinip keliwatqan, Islamdin ilgirki we keyinki medeniyitimizge ayit diniy we tarihiy eserlirimizni köydürüp, bashlanghuç – ottura mekteplerdiki derisliklerning mezmunini xitayçilashturup, aliy mekteplerdiki derisliklerni pütünley Xitay tiligha özgertip kéyinki ewlatlirimizni ana tili we milliy enenisidin waz keçishke qistimaqta.

Uningdin bashqa milliy maaripimizni pilanliq türde zamaniwi tehnika bilimliridin qedemmu qedem yiraqlashturup, nopusi bu rayon nopusining 60 % tini teshkil qilidighan Uyghur xelqining, emeliy qollunidighan pen-tehnika sahisige layiq terbiyelinish we hizmet qilish imkaniyitini barghançe taraytip, shu orunda xizmet qiliwatqan pen- tehnika hadimliri arisida Uyghurlarning egilligen nesbitini 1%kimu yetküzmidi.

Xitay hökümiti yéqinda bir qatar siyasiy süyqest, aldamçiliq we yalghan san sepirlar belen tolghan atalmish „Aq Tashliq“ kitab élan qilip, siyasi, ijtimaiy we iqtisadiy jehette çetke qéqishqa uçrawatqan, Sherqiy Türkistan yerlik xelqlirining éçininshliq turmush sharaitlirini xelq’ara jamaetçiliktin sir saqlashqa orundi. Emeliyette bolsa Xitay hökümiti, Xitay köçmenlirini terbiyelininish we ishlepçiqirish jehetlerde alahide imtiyazdin behrimen qilip, Uyghur xelqini tehnika we zamaniwi ishlepçiqirish bilimliridin uzaqlashturup, köçmenler belen yerlikler otturisidiki perqning küçiyip ketishige sewepçi boldi.

Xitay xelqaragha kozur qilip körsitiwatqan yerlik xelqlerning jümlidin Uyghur xelqining ma’arip, medeniyet sennet, soda, yeza igilik we deniy etiqat sahiesidiki bir qisim addiy özgürüshler, Xitay hökümitining bu sahilerde paydiliq siyasetlirini yolgha qoyiwatqanliqidin bolmastin, xelqimizning iptidaiy medeniyet jughlanmisi, wetenimizning tebeiy ewzellikliri we waqitliq pursetler keltürüp çiqarghan hadisiler bolup, bu körünishler xelq’arada bolupmu Xitayda barghançe küçiyip bériwatqan maddiy we ijtimaiy menpe’etler reqabitige dawamliq berdashliq bereleydighan istiqbalgha ige emes. Bu jehettin élip eytqanda Uyghur xelqi éçinishliq bir heter içide yeni yoqulup kétish xewpi astida turiwatidu.

Hörmetlik prezident ependim Uyghur milliti meripetperwer, demokiratiyni we ténçliqni söyidighan, milletler arisidiki dostluq we erkinlikni qedirleydighan xelqtur. Uyghuristan  Xitay tajawuzçiliri teripidin bésiwelinghan yérim esirdin artuq waqittin buyan, xelqimiz tarixta körülüp baqmighan xorluq we haqaretke duçar bolghan bolsimu, özining insaniy heq hoquqlirini ténçliq we dostaniyliq belen qolgha keltürüsh pirinsipida turup, xelq’ara teshkilatlar we küçlük demokrattik döletlerning meditini kütüp, sükut içide yashap kelgen idi.

Xelqara weziyetning he dese biz üçün paydisiz bolishi, Xitay hökümitining pursettin paydilinip, Uyghurlar üstidin yürgiziwatqan dölet terorizimining barghançe éship bérishi, xelqimizning türlük shekillerdiki qarshiliq körsitish we éghir bedel töleshtin ébaret bügünki éçinishliq hadisilerning kélip çiqishigha sewep bolmaqta.Xitay hökümitining bu hadisilerni sewep körsütüp, terorning ziyankeshlikige uçrighan döletler qatarigha kiriwalghanliqi we heqiqi teror qurbani hésaplanghan Sherqitürkistan xelqining jümlidin Uyghur xelqining heqqaniy küreshlirining „teror“ digen ataqqa qalghanliqi bizni epsuslandurmaqta.

Xitay aq tashliq kitabida 166 ademning terorning ziyankeshlikige uçrighanliqini dawrang qilip qoyup 11 – Sintebir weqesidin buyan ashkara we mexpi halda 3000 mingdin artuq Uyghur yashlirini ohshimighan derijide siyasiy jehettin qattiq jazalidi we 50 din artuq Uyghur yashqa ölüm jazasi bérip miltiq belen étip tashlidi.

Biz Uyghur xelqi yeqin tarixta 1000 yildin artuq dölet qurush, elni idare qilish we öz teqdirini özi belgülesh tarixi tejiribisige ige xelq. Bizning neççe ming yillardin béri Shaman, Maniy, Budda, Hiristian, Islam dinlirigha etiqat qilghanliqimiz we ohshimighan dewirlerde hakimiyet üstide turghan dewirlirimizde köp hil din we dunya qarashlarning teng mewjut bolushigha yol qoyghanliqimiz we milletler arisidiki munasiwtlerni keskinleshrüriwetmigenlikimiz shundaqla dunyagha meshhur Çinggizhan ewlatlirini Uyghurlashturiwetkenlikimiz, rohiyitimizde qandaqtur Xitay bügün bazargha séliwatqan deniy radikal idiyilerning ezeldin yoqliqini, diniy qaidilerni ijira qilishta soghaqqan haraktirge ige ikenlikimizni ispatlap turuptu.

Biz uyghur xelqi islam denigha etiqat qilidighan xelq. Uyghur Islam medeniyiti qandaqtur gherbiy asiyadiki erep Islam medeniyitige ohshash hadese bolmastin, uninggha bizning neççe ming yilliq ohshimighan etiqatlirimizning tamghisi urulghan medeniyet elimintliri yiltiz tartqan.xelqimiz hergiz özining milliy kimlikini belgüleydighan, tarihning bu bizge behish etken mirasidin waz keçmeydu we ahirghiçe uni qoghdaydu.

Xelqarada teror tizimlikighe kirgüzilgen Uyghurgha ayit shehis we teshkilatlargha kelsek: birinçidin, Hittaylar xelqimizni ezeldin öz puqrasi qatarida körmidi, horlidi, haqaretke uçratti, insaniy hoquqliridin mehrumqildi, dölet déktatursidin paydilinip siyasiy hoquqlirini depsende qildi. Siyasi, qanuniy we ijtimaiy jehetlerdin kapaletlendürülmigen Uyghur xelqi özlirini hem Xitay puhrasi qatarida sanimidi we rohiy jehettin (diniy jehettin) yol izleshke mejbur boldi. Kishlik hoquq we erkinlik yolida izdendi. Peqet diniy étiqatning Xitaylarning wehshiliship kétiwatqan basturush herkitige tegishlik qayturma zerbe béreleydighanliqini tonup yetti.

Bu pursettin paydilanghan Xitay hökümiti, weziyetni özige paydiliq tereptin toghra mölçerlep, pilanliq terbiyelengen jasuslirini ishqa sélip, bir qisim inqilabçillirimizning weten siriti bolupmu Afghanistangha bérip jaylishshigha asterittin qomandanliq qildi we yol hazirlap berdi. Xelqimiz yene bir qétim Xitay siyasiy helisining qurbanigha aylandi.Ikkinçidin, merkiziy asiyadiki bolupmu Sherqiy Türkistandiki diniy radikal idiyning bihlinishi we tereqqiyatigha Xitay hökümiti 100 yillardin béri köngül bölüp kelgen idi. Xitaylar bu arqiliq bu rayondiki xelqlerning medeniyet oyghunishini boghup, özlirining tajawuzçiliq we siyasi üstünlikini saqlap kelgenedi.

Afghanistandiki Talibanlarni, Xitay hökümitining herbiy qoral yaraq, hewerlishish üskinisi we herbi istiratigiye belen Amerika, Afghanistan urushigha qeder teminlep kelghenliki azraqla emeliyetni tekshürep baqqan ademge asaanla ayan bolidu.Üçünçidin, nahayihiti az sandiki Uyghur puqraliri bu xil siyasiy hili-mikirning qurbanigha aylandi, emma ularning köp qismining oylaydighanliri wetinining musteqilliqi we insaniy heq hoquqlirining kapaletlendürilishi.

Xétimizning bu qismida demekçi bolghinimiz, biz Xitay tajawuzçiliri astida yashawatqan bir millet bolush süpitimiz belen, insaniyet dunyasigha balayi apet élip kelgen herqandaq shekildiki bir terorizm hadesillirige qarshimiz we Amerika bashçiliqidiki xelqara terorizimgha qarshi pikiri éqimi terepdari ekenlikimizni bildürimiz.

Hörmetlik prezident janabliri, Xitay hökümiti BDT’ning „Sherqiytürkistan Islamiy Herkiti“ namliq teshkilati heqqide alghan qararini, özlirining fashistik qilmishlirini yoshurushtiki kozur süpitide paydilinip, Uyghur xelqige qaratqan basturush herkitini ewij aldurmaqta. Uyghur xelqi 10 ming yillardin béri yashap kelgen bu tupraqni xelqimiz üçün ghayet zor üsti oçuq türmige aylandurmaqta, türkümlep yashlirimizni siyasi sewep tüpeylidin ölüm jazasigha höküm qilmaqta. Emma Amerika hökümitining Xitay hökümitini xelqaradiki islam terorizimigha qarshi dolqunni we xelqara teshkilatlarning munasiwetlik qararlirini bahane qilip, Uyghurlarni basturmasliq heqqide agahlandurup kéliwatqanliqi we sizning bu heqte zor küç serip qiliwatqanliqingiz xelqimizni çeksiz söyündiridu, bu munasiwet belen sizge pütün Sherqiy Türkistan xelqi namidin teshekkür eytimiz.

Hörmetlik prezident janapliri, ahirda sizning Xitayning yoquri derijilik emeldari belen ötküz-gen söhbitingizde, Uyghuristan da milliy aptonomiye hoquqini xelq’ara ehdinamilar we bayannamilar, BDT’ning munasiwetlik belgülimilliri we Xitayning asasiy qanuni qatarliqlar asasida yürgüzüsh, Uyghurlarning insaniy hoquqlirini depsende qilishni tohtutush, ularning miliy we diniy mewjutluqni yoqutush meqsididin waz kéchish, Uyghur medeniyiti, tili we ma’aripigha qaritilghan aq terorluq herkitini toxtutush, biguna xeliqqe qaritilghan kollektip tutqun qilish, türkümlep ölüm jazasigha höküm qilishtin we siyasi mehpuslarni insan qelbidin chiqqan shekilde qiynashni tohtutushtin ibaret érqiy yoqutush siyasitini özgertish heqqide Xitay hökümitinini yene bir qetim qattiqraq agahlandurishingizni iltimas qilimiz.

Shuninggha ishinimizki sizning bu qétimqi Xitay rehberliri belen uchrushishingiz Xitaydiki demokiratiyelishish qedimining tézlishishi we insan heqliri meselilirining yaxshilinishi we Uyghur xelqi we ottura asiya xelqlirining bexti we kelgüsi istiqbali üchün ijabiy rol oynighusi.
Hörmet belen:

Uyghuristan Demokirattik Partiyesi Merkizi Kommetiti

2003-yili 12-ayning 8-küni,Ürümchi

Elawe:“Uyghur Demokirattik Partiyesi“ning bu bir parche xetini, yene bir qetim kitapxanlarning diqqitide yengilash meqsidide bashqidin neshir qilduq.___Muherrirdin

Qarang bu  wetinimzde we xitayda yashawatqan tungganlargha.Ular biz Uyghurlargha oxshash xitaylargha üzil késil oxshimaydighan bir millet bolghan bolsa qilidighan xéli ishi bardek qilidu. Ular özide bar bolghan yérim yata alahiydilikni muqeddes Islam dinimiz bilen özige xas bir uslupta ewlatmu-ewlat jiddiy perwish qilip, xitaylargha oxshimaydighanliqini musulmanliq arqiliq ispatlap zamaniwiylashqan milliy kimlik shekilendüriwatidu, medeniyet we iqtisad jehette küchliniwatidu we parlaq kélichikige asas séliwatidu.Ular kýim-kéchekliri, ailiwiy yosunliri, milliy xaraktéridin pexirlinidu. Bizde enenilirimizdin yatlishish, milliyche kéyim-kécheklirimizni bashqa milletlerningkige özgertish, yat milletler bilen öylük-ochaqliq bolushni éghir almasliq qatarliq bir talay illetler küchüyüp kétiwatidu.

Hazirqi xünükleshken Milliy xaraktirimiz we diniy itiqadimiz, atalmish zamaniwiy  exlaqiy ölchemlirimiz millitimizning qatili bolup qélish aldida turiwatidu.Bashqilarning birlishishi, küchlinishi we tereqqiy qilishgha paydiliq bolghan herqandaq nerse bizge riyeksiye qiliwatidu. Halal nersilerni haram nersilerge aylanduriwitipbarimiz.Ejdatlardin renjiymiz emma ularning qilalighan on ishining birini ularchilik bijirelmeywatimiz. Bizde milliy qediriyetlirimizni perwish qilish we qoghdashta tungganchilik milliy iptixar yétilgende, bizni hichkim buzek qilalmaydu, wetenimiz nahayiti tiz azat bolidu.

Xelqimiz qanche ming yildin béri bügünki kündimu zamaniwiyliqini hich yoqatmighan, kötürüp yürüshke eplik, herqandaq kéyim-kéchek bilen maslishidighan, mol we renggareng milliy medeniyitimizde yaquttek julalap turghan türi köp, lahelinishi addiy we körkem doppini etiwarliq ata mirasliri qatarida qoghdap kelmekte.Uyghur doppisi méditsina, pelesepe, sennet, algébra, astirnomiye we tarix qatarliq köp xil ilimlargha munasiwetlik mezmunlar gireleshken bir eser bolup, uningdiki motiflarning hazirgha qeder siri échilghini yoq!

Uyghur doppilliri, her xilliqi, tikish we keshtilesh jehettiki pirinsipchanliqi we oxshashliqi jehettin alahiyde özgichilikke ége bolup, dunya medeniyet ghezinisidiki tengdashsiz mirastur!

Dunya milletlirining ichide Uyghur xelqide bar bolghan doppining peqet bir türi yaki shu doppidiki melum bir motif(Milliy Imag) we yaki bir keshte bar bolghan bolsa özlirini alahiyde medeniyetlik sanap, uni bayraqliri, dewlet giribi, milliy bankillirining simiwoli, pul we imfort-ikisport ishlirining belgüsi…qatarliq nurghun tereplerde etiwarlap ishlitilmekte!

Xelqimiz ming yillardin béri milliy kimlikimizning belgüsi süpitide qoghdap kéliwatqan doppa medeniyiti zamanisigha layiq tereqqiy qildurulmighan bolup, buning seweplirining biri xelqimizning bash kéyimi enenisige yéterlik ehmiyet bermigenlikidin bolmaqta. Hazir arimizda shu qeder güzel doppimizni kiyishtin nomus qilidighan mangqurtlarmu az emes! Uyghur kéyim-kéchekliri tarixning dehshetlik buran-chapqunlirida éghir sinaqlardin ötken bolup, uning insan oghlining yaritilishi yeni jismaniy we rohiy alahiydilikini téximu güzelleshtüridighanliqi heqqidiki heyranliq xelqara jemiyette barghanche kücheymekte!

Doppa dunyadiki bash kéyimlirining ichide Uyghurlargha eng yarishidighan kéyim-kéchekning biri bolup, doppa kiygen erler söletlik, doppa kiygen qizlar sülketlik tesir béridu.Tariximizda medeniyet jehette arqida qélish, iqtisadiy jehette namratlishish, siyasiy jehette qul qilinish sewebidin, xelqimiz rohiy we jismaniy jehettin chuwalchaqliship, tashqiy körünishimiz tarixtikige oxshimayla qalghan bügünki künde, uyghurlarni bir étnik topluq yeni musteqqil millet qilip körsütidighan bayliqlirimizning biri doppa bolsimu, bezilerning bashqa milletlerni dorap kiygen bash kiyimliri ademning köngli élishturidu.Bundaqlar özining jismaniy we rohiy tereplerdiki eyiplirini doppa qatarliq milliy kéyim-kécheklirimiz bilen bizey démeydu, manglur xitaylardek yürse yüriduki,pakistanliq we afghanlarning kültektek bash kéyimini, éghi yoq ishtanlirini, we ereplerning xalta köyneklirini kiyiship,diwanidek setliship yürse yüriyduki, doppa kiygenlerni kemsitidu, doppigha yéqin kelmeydu, kéyishni teshebbus qilghanlardin yirginidu.

Nöwette Uyghur kiyimlirige Uyghurlarning qiziqishining töwen bolishi, Uyghur yémeklirige Uyghurlarning xéridar bolmasliqi milyonlighan qiz-yigitlirimizning ishsiz qélip, yat ellerde sersan-sergerdan bolup yürishinila keltürüp chiqarmay, milliy rohtin yatlishish hadisinimu keltürüp chiqarmaqta! Milliy rohiy ajiz xeliqlerde milliy iptixarliq tuyghusi ölüp, hemme tereptin yat milletlerge qulchiliq qilidighan ang yétilidu.Bu xil ang milletning iqtisadiy, siysiy, sotsiyal we kultural enenisini buzup, étnik topluqlarning kolliktip yoqulishini keltürüp chiqiridu.Shu seweptin tehdit astidiki milletler, tarixiy enenilliri arqiliq milliy kimlikini muhapizet qilip, öz xelqining milliy iptixarini oyghutup turidu.

Men tordin Tungganlarning bir qétimliq diniy bayramda, milliy kéyim-kécheklirini qandaq istimal qilghanliqini körüp, biz Uyghurlarning bu jehette bek ajizlap ketkenlikimizni, yaki milliy medeniyitimizdin barghanche uzaqliship, bashqa köp-xil medeniyetlerning buzghunchiliqigha uchrawatanliqimizni hés qilip, intayin ghezeplendim!

Sen Uyghur bolsang bashqa ishlarni qilishtin awal, eng deslepte tungganlarning bu jehettiki alahiydiliki heqqide yaxshi oylan.Ularning kiyim-kéchekliri özige xas xususiyetke ige bolsimu, bu jehette Uyghur kéyim-kécheklirining qoligha su quyup bérelmeydu! Shunche mol medeniyetni özige yughurup, güzellikte tengdashsiz ülge yaratqan, Uyghur kéyim-kécheklirini tereqqiy qildurush, markilashturush, bashlamchiliq bilen sétiwelip ishlitishni her bir uyghur wijdaniy buruchum, dep qarisa, shu arqiliq milliy iptixarliq tuyghumizni küchlendürüp, milletning kélichigini kapaletke ige qilishning daghdam yolini achqili we iqtisadiy jehettin arqida qéliwatqan, namratliq destidin ingirawatqan xelqimizge ünümlik yar-yülek bolghili bolidu!

Biz milliy kéyim kécheklirimizge, folklorimiz we her türlük örpi-adetlirimizge heqiqiy ige chiqalisaq, hich bolmisa xitay ölkilliride éghir milliy xorluqqa uchrawatqan hede-singillirimizni ar-nomus we qulluq zenjiridin azat qilalaymiz! Bu heqiqiten büyük bir milliy inqilap bolidu!

Töwendiki resimde tungganlar özlirining bash kéyimi bilen sürlük, heywetlik, küchlük, jasaretlik körüngen.Uyghurlar namaz oqughan camening aldida tartilghan resimlerge qarisa, u yerde xuddi xitay dölitidiki 56 millet bardek körinidu.Bu échinishliq hadisini özimiz keltürüp chiqarduq!Tungganlarning bir yerim milyart düshmen ichide qandaq tik turghanliqining özimu biz uyghurlar üchün qattiq oylunishqa tégishlik bir möjize bolup, uning seweplirining biri, ulardiki buninggha oxshaydighan milliy xususiyetlerdur!Qarang bu tungganlargha, bundaq bir milletni körgen düshmen qorqunch ichide qalidu!

Tungganlar xitayning destidin aldirap, bir milliy dewlet quralmasliqi mumkin, bu tungganlarning biz Uyghurlargha oxshimaydighan yéri, lékin ular diniy itiqatta tallighan yolining toghriliqi, emeliyetchanliqi, milliy iptixarliq tuyghusining küchlükliki, ejdatliri shekillendürgen milliy enenillirige bolghan tewrenmes sadaqiti qatarliqlar seweblerdin étnik, kultural, iqtisadiy we siyasiy heq hoquqlirini baturluq bilen qoghdap kéliwatidu!

Hey eziz millitim, doppa we shuninggha oxshighan milliy kéyim-kécheklirimiz, biz üchün peqet bir bash kéyimi emes!Uninggha tariximiz, medeniyitimiz, diniy itiqadimiz, milliy örpi-adetlirimiz, siysiy ghayimiz qatarliq nurghun heqiqetler yoshurunghan!

Uyghur kéyim-kéchekliri jümlidin Doppa uyghurlarning milletchilik éngining möjizige tolghan xezinisi!Uyghurlar doppa kiyse bir milletke oxshighini bilen, doppa kiymise Xitaydin bashlap, Afriqidiki negirlarghiche, Indiyanlardin bashlap, erep yérim arilidiki wehshiy qewimlergiche, Rustin bashlap, Tibet we Mungghullarghiche oxshap qalidu.Bizni biz qilip turghini tilimiz, qénimiz, kulturimiz, dinimiz we ata miras wetinimiz! Doppa qatarliq milliyche kéyim-kécheklirimizning chirayimizni, hesiyatimizni, tuyghumizni, herkitimizni, pikirimizni, hayatiy küchimizni, ghayimizni qeyitsiz, sheritsiz dunyagha jakarlap turghan engüshter ikenligini Unutmayli! (K.Atahan)

11.08.14 Gérmaniye

Herqandaq bir nersining toghra we xataliqigha höküm qilishta herqandaq bir dewlet yaki millet eng awal özining derizisidin qarap pikir qilidu.Herqandaq bir toghra pikir yaki iddiye herqandaq waqit we makanda toghra boliwermeydighanliqining sewebi, u derizining kimning derizisi ikenlikide.

Bizning jümlidin Uyghur ziyalilirining bezi qarashliri bashqa jughrapiylik rayondiki kishilerningkige bezide oxshap bezide oxshimay qélishi tebéiy ehwal.Méning éyitwatqanlirim, men uzaq muddetlik izdinish we dunyaning rehimsiz riyalliqini ilmiy analiz qilish arqiliq yekünlep chiqqan iddiye bolup, buni chüshinish üchün sizningmu izdinip béqishingizni tewsiye qilimen.

Dunyada 20din artuq erep dewliti bar, emma isimliri oxshimaydu. Ulargha dewlet qurushta yardemleshkenler ulargha yéterlik derijide heq we hoquq bérip, birlishiwélip dunyagha we öz-ara tehdit bolup qélishining aldini alghan.Ular birleshmisimu özige yéterlik küch-qudretkeige. Ularning igilep turghan yerliri we tebéiy bayliqliri heddi hésapsiz.

Biz Uyghurlarning birmu dewlitimiz yoq.Erepler u dewletlerni Yehudiylarning sayisida qurup chiqishti.Deslepte Erepler andinYehudiylar özlirining dewlitini qurup chiqishti Yehudilarni belkim ereplerning düshmeni dep oylaysiz, qandaq bilisiz ularning könglüdikini. Sizning köriwatqaningiz ularning heqiqiy yüzi emes.Ularning chongliri öz-ara hemkarlishighliq, ushshaqliri bir-birini qaghap yürgendek qilishqini bilen, öz-ara ayrilalmaydu. Ular némila dégen bilen qandash xeliqler.Birlik bolghachqa  Rebbimiz ulargha zeperning derwazisini échiwetken. Yaratquchi dégen özi bilidu kimlerning qoli arqiliq néme qiliwatqanliqini.Erepler jiddiy meselilerde yehudiylar bilen Yehudiylar Erepler bilen yamanliship yürmeydu.

Dunyawiy baylar jümlidin Yehudiylar iqtisad, medeniyet, we texnologiye jehettiki üstünliki bilen dunyawiy teshkilat we mediye orunlirini konturul qilip kéliglik. Pütün milletler ular bilen melum qanal arqiliq hemkarlishiwatidu.  Ular qollimisa  Uyghurlarning awaziningmu xelqarada tori yoq bolghan bolidu.Ular dunyadiki dinlarni, milletlerni, tillarni, medeniyetlerni, özlirining pilanlirigha layiqlashturulghan halda  héchqaysisigha yan basmay, hichqaysisigha yaman köz bilen qarimay tengpung tutup turiwatidu.

Alla bügünki künde Adalet qamchisini  Yehudiylar inshah qilghan her türlük reng we ériqlardin, islamiy, musewiy, nasara we buddistlardin tashqiri bolghan bir ölchemde terbiylep chiqilghan dunyani konturul qilish sistimisining qoligha tutqazdi.Chünki Yaratquchimiz xalighinini qilghuchi, alemlerning perwerdigari! Biz uni reb dep étirap qilish bilen birge, uning némini tallighanliqini sezgürlük bilen perez qilalaydighan bolishimiz lazim.

Bu qarangghuluqtiki ghayet zor küch yer sharigha alla burun yiltiz tartip ketken bolup, némining özlirining pilanigha uyghun, némining özlirining qilmaqchi bolghanlirigha aykiri ikenlikini nahayiti asan bilidu.Buningdin kéyin dinni asas qilghan we ériqni asas qilghan büyük dewletler qurulmaydu. Bizning yol xeritimiz ularning pilanida allaburun éniq qilip körsütülgen.

Qazaqistan, Munghulistan, Tajikistan we Özbekistan dégen namlardinla bezi nersilerni éniq körüwalghili bolidu. Uyghurlar yolini tépip mangalisa 30 yilghiche merkizi asiyada Uyghuristan Respublikisi dégen bir dewlet qurulidu.Yolini millitimiz tapalmsa 30 yildin 50 yilghiche millitimiz manju yaki tungganlardek xitayliship kétidu.

Ular yeni perde arqisida dunyani konturulliqida tutiwatqanlar Insan heqliri, kishlik hoquq, démokratiye, erkinlik, dinlar arisidiki diyalog, milletler arisidiki tinchliq, medeniyetler arisidki hemkarliq, yer shari bayliqliridin ortaq behrimen bolush, bay bilen kembighellikning perqini azaytish, esir milletlernining azatliq kürishini qollash, mezlumlarni qoghdash…qatarliq sanap tügetkili bolmaydighan minglighan xelqaraliq atalghularni keship qilghanlar, shu yoldiki milyonlighan projékitqa yüz yillar ilgiridn bashlap meblegh séliwatqanlardur.Mana mushundaq alemshumul ishlarni Ular yaki ularning bahaniside telim-terbiye körgen gherip alimliri qiliwatqanliqini héch bir insan ret qilalmaydu.

Musulman dewletlerning yüz yilliq, besh yüz yilliq xelqaraliq projekti barmu!?Yoq! ular axshamda qandaq yétip, ettigende qandaq qopushnimu pilanlimighan.Ularning ichidin yétiship chiqqan Alim, professor, doktur we mutexesislerning mutleq köp qismi biz yoqarda éyitqan Yehudiylar bashchiliqidiki teshkilatlar we bilim yurtlirining projektliri ichide medikar bolup ishleydu!

24 saet “amin”, “amin”, amin!”, depla tik turghuli bolmaydu.Lapqa layiq qap, qapqa layiq ijrahat kérek! Siz wahabiychiliq we Elqaydichiliqni Islam dunyasining küchlinishi, dep oylap intayin xata qéliwatisiz.Bu herketlerning Islam bilen emes islamgha qarshi küchler bilen yiltizi bir. Emeliyet siz oylighandek undaq emes, gheriptiki bezi din bilen alaqisi yoq teshkilatlar ottura sheriq we asiyada awal özlirige qarshi teshkilatlarni quruup  arqidin uninggha qarshi urush qiliwatidu. Bu perde arqisidiki qarangghu küchler(Xitay uning ichide)ning  xelqaraliq projekti bolup, Elqayde, Elnusra we Xizbutehrir qatarliq teshkilatlar  ularning astirittin bergen meblighi bilen yürüshtüriliwatidu.

Uyghurlarning özi bilmey Bezi xelqaraliq  herketlerde rol  élip qélishi, bilip turup  bombigha dessiwalghandekla bir külkülük ish. Undaq xelqaraliq  projekitning yolgha qoyulishida biz aldirap chüshünüp kételmeydighan köp xil meqsetler bar.Uning biri musulmanlardiki waqti ötken xata iddiye we pikirlerni yéngilash, xata yol bilen xata obyekitlarni urush, bashqilarning xataliqi bilen, ulardaki yéngi dunya tertiwige tosalghu bolghan dawanlarni yiqitip,qolgha keltürgen netijiler arqiliq Insaniyet tarixidiki kilassik diniy idiologiyelerning itibarini yerge urup, ornigha pütkül insaniyetning kélichekige uyghun kélidighan yéngi sistemni dessitish.

Bundaq désem belkim dinimizgha paydisiz gep qiliwatidu, dep xata oylap qalmang.Dinning kélichikini bir rebbim bilidu.Uningmu bir pilani bar.U yer sharidiki pütkül yaxshiliqlarni biz musulmanlardin kütti, Emma biz barghanche uning kütken yéridin chiqmiduq!Uninggha yéqinlishishning yoli, radikal islamchilar kétiwatqan yol emes, eksiche ejdatlirimizning qanche ming yilliq milliy we islamiy tejribilliri shundaqla  gheripning Ilim-pen, maarip we téxnilogiyede méngiwatqan yollirining bizge paydiliq teripidur!

Uyghurlar men millitim we dinimgha layiqmu emesmu, dégen sualni köprek oylashi kérek! Eger musulmanlarning künimizde qiliwatqanliri toghra, dep qarisingiz, u halda ular bu qeder rezalet patqiqigha pétip qalmighan bolatti! Musulmanlar nadanliship ketti, horunliship ketti, ajizliship ketti, buning sewebchisi ilghar milletler emes, belki öz dinini yaxshi chüshenmigenliki, chüshengen bolsimu xata chüshengenlikidindur.

Biz Uyghur xelqining milliy, siyasiy teqdirimiz bek murekkep, özimiz üchün özimiz bash qaturmisaq, musulmanlar u yaqta tursun, hetta Allamu biz üchün bash qaturmaydu!Ikki esirlik tarix Uyghuristanning siyasiy meselisini panislamchiliqning we pantürükchilikning ichige qoyup bir terep qilghili bolmaydughanliqini ispatlidi.

Biz nezer dayirimizni keng tutup sewiyemizni ashurayli, nadanliq qilip, özimizge, millitimizge ziyan salmayli!Qétirqinip ügüneyli! Bezi xelqaraliq meselilerni biz bolmisaqmu ular özliri hel qilalaydu!Kim bizge yardem qildi dep soraysiz.Hazir meyli BMT, Auropa Ittipaqi teshkilati, Amerika bashchiliqidiki démukrattik dewletler we ular xelqara meselilerni bir terep qilishta qolliniwatqan globallashqan Idiologiye qatarliqlar bizge yardem qiliwatidu.Gherip jümlidin Yehudi alimliridin misalgha alsam: Dru Gladney, Yisak Schikur, Ulghisch diliyos…qatarliq yüzligen gherip we yehudiy mutexesisliri xelqarada uyghurlarning unwersal heq-hoquqlirini herqandaq bir Uyghurdinmu bekrek qoghdawatidu.

Yehudiylardin yétiship chiqqan alimlar  yüzligen Uniwersitét we akadémiyiler bilen hemkarliship, Uyghuristanda musteqil bir dewlet qurushining mumkinchilikliri heqqidiki deslepki xizmetlirini ishlewatidu.Siz bu heqte hesiyatqa birilip pikkirimizni inkar qiliwermey, tiriship köprek ögününg!Sualingizgha jawap tépishta köp xil penlerdeki temel sawadingizni chiqiring.Yehudiylar we ularning dostliri xalimisa Uyghurlar dewlet quralmaydu.Ularni biz yaman körgechke, xitaylar arqiliq bizni basturup keldi. Biz yaxhi körgenler bizge körünerlik bir yardemde bolmidi. Biz dayim diniy inqilap bilen milliy inqilapni, ümmetchilik bilen milletchilikni arlashturiwettuq.

Biz Uyghurlar xelqara weziyetni toghra möcherlep, özimizni bir dewletni idare qilalaydighan sewiyege keltürgen küni, Xitay we Ruslarning yolimizda peyda qilghan muz dawanliri bir axshamda érip yer bilen bir bolup kétidu.Dunyani alqinida oynitiwatqanlar xalighanda bügünki düshmenlirimiz, etiki milliy dewlitimizning qudret tépishigha aktip yardem qilidu.

Dunyaning bir tarazisi bar.Yehudiylar tutup turghan bu taraza(Adalet)da saxtikarliq bar bolghan bolsa Israyil dewliti otning ichidiki paxtidek turuqluq yene tik turalmayti.Siz bilen bu meselide munazire qiliwérishni xaliymen.Pikirlirimning toghra yaki xataliqini ispatlap béqish üchün mexsus waqit ajritip izdinip béqishingizni tewsiye qilimen! (K.Atahan)

*****

Iyul-2014  Gérmaniye

Méning nezirimdiki eng küchlükler bashqilarning ziminini bésiwalghan, érqiy we kultural qirghinchiliq qilalighan shundaqla yer asti we yer üsti bayliqlirini ach közlerche bulang-talang qilalighan zalimlar bolmastin, ulargha qarshi isyan qilghan, türmige tashlanghan, öltürülgen insanlardur! Zalimlar hayatiy küchidin mehrum bolghan, özining üstige özi yiqilghan ghayet zor kélengsiz janiwar bolup, uning bilen küresh qilish téximu zor jasaret telep qilidu.

Heqqaniyet üchün Isyan qilghanlar, türmige tashlanghanlar, öltürülgenler rebbimizning yer yüzidiki kölenggüsi bolup, ular her ikki dunyaning heqiqiy xojayinliridur! Ularla bolidiken zalimlarning yürigi herdayim pok-pok yürüydu. Ularla bolidiken zalimlar herdayim xatirjem yashiyalmaydu. Ularla bolidiken zalimlar herdayim xatirjem yep-ichelmeydu. Ularla bolidiken zalimlar herdayim xatirjem uxliyalmaydu!

Tallanghanlarning közi bolghan bolsa rezil küchlerge qarshi urush qilip yer yüzige heqiqiy démokratiye, insan heqliri we hüriyet ornitidighan, jümlidin dunyaning yip-yéngi bir sistimisini inshah qilidighan ulugh armiyeni biz uyghurlardin qurup chiqatti.Eslide dunyada hüriyetke eng yéqin millet Uyghurlar! Shundaq bolghachqa düshmen milletlerning hemmisi birliship hiyle ishlitip, Uyghurlarni hüriyetke sunsa qoli yetmes, qarisa közi yetmes tuyuq bir yolgha bashlap qoyghan!

Bizning nezirimizdiki küch sheyi we hadisilerning hayati küchini körsütidu.Sheyi we hadisining hayati küchining yéterlik bolishi mawjutluq, yashash we ghelbe qazinishning kapaliti.

Eger sizning neziringizdiki küch mutleq küchke wekillik qilidighan ish bolsa Hun Emparatorluqi, Rim Emparatorluqi we Osmaniye Emparatorluqi qatarliqlar yiqilmighan, Denozawur haywanlar künimizge qeder yashap chümüle we komutilar alla burun yoqalghan bolatti.

Men Uyghurlarni chömülige, xitaylarni dénozawur haywanlargha oxshutimen, chömüliler dénozawur haywandinmu ilgiri peyda bolghan turuqluq yene künimizge qeder yashawatidu.

Méningche chömüliler nurghun janliqlar yoqalghandin kéyinmu yene mewjutluqini we hayatliqini dawamlashturidu.Chünki uning jughi kichik bolghini bilen ghayisi dénozawur hayawanlardinmu büyüktur!

Qarang Xitay bolmaq neqeder nomusluq ish, Uyghur bolmaq neqeder shereplik ish! Biz bir qehriman millet, bashqilarning aldida ittek quyruq shipanglatmay, ölüp kétidighan ish bolsimu shirdek hörkirep yashaymiz! Biz Uyghurlar uyghurliqimizdin herqanche pexirlensekmu yenila shunche azliq qilidu.Men yene bir qétim dunyagha kélidighan ish bolsa yene Uyghur bolup tughulimen, yene bir qétim qorqunchaq zalim bir millet bilen küresh qilimen!(K.Atahan)
*****
30.11.14 Gérmaniye

Arslan Abdulla

Uyghurlarning eng burunqi famililirimu köpligen bashqa milletlerning famililirige oxshash uruq we uruq ezalirini perqlendürüsh, jemet ezaliri ara nikahlinish yaki yéqin tughqanlar ara zina qilishni chekleshni meqset qilip shekillen’gen qebile belgisi, özi tewe qebilining nami yaki tutém namini isimning aldigha yaki keynige qoshushtin ibaret nam − ataq, belge sistémisidur. Alayluq, tutémdin kélip chiqqan famililer: böri bars, arslan tunga, arslan palwan, alp arslan, erk arslan, temür buqa, begbuqa, bay buqa, bulat buqa qatarliqlar, uruq − qebile namidin kélip chiqqan famililer: qarluq ewzur, basmil sarigh, chipaq uruq, uyghur tapmish wehakazalar①.
Famile bir xil alahide medeniyet hadisisi süpitide uruq yaki jemetning örp − adet, pisxika qatarliq jehetlerdiki melum ortaq alahidiliki we neseb munasiwitini mu’eyyen derijide eks ettüridu. U xéli küchlük dawamlishishchanliq we warischanliqqa ige. Jem’iyetning üzlüksiz tereqqiyatigha egiship, uyghurlar köchmen − charwichiliq turmushidin muqim olturaqlashqan déhqanchiliq turmushigha ötkendin kéyin, herqaysi uruq − qebililer peydinpey qoshulup bir gewdileshken, jemet qarishi üzlüksiz ajizlashqan, uyghurlarning famililirining iptida’iy funkisiyisi, sirliq tüsi we dawamlishishchanliqimu körünerlik ajizlashqan. Bolupmu uyghurlar islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, ereblerning familisining tesirige uchrap, en’eniwi famile sistémisi peydinpey yoqilip, axiri uyghurlarda dawamlishishchanliqi bolghan atisining isimini famile qilidighan hetta anche qamlashmighan jemet leqimi bilen uruq munasiwitini ipadileydighan halet shekillen’gen. Qedimki yipek yolining muhim qatnash tügüni we köp xil medeniyetning mujessemgahida yashaydighan köp qisim qumul uyghurliri 16 − esirge kelgendimu yenila budda dinigha étiqad qilidighan bolup, qeshqer qatarliq jaylardin alahezel töt − besh yüz yil kéyin islam dinini qobul qilishqa we ereb − pars medeniyitining tesirige uchrashqa bashlighan bolghachqa, köchmen − charwichiliq turmush sheklini taki bügünki kün’giche saqlap qalghan, shundaq bolghachqa qedimki til − medeniyet en’enisini xéli köp saqlap qalghan. Ularning ichidiki bezi qedimki famililer bügünki kündimu qollinilmaqta. Bu yerde shuni chüshendürüp ötüsh zörürki, qumul uyghurliri arisida saqlinip qalghan «famile», uning uruq yaki jemet − neseb munasiwitini bildürüsh funkisiyisige qarita éytilghan, halbuki atash shekli yaki ishlitish sheklidin élip éytqanda, intayin az sandiki famililer qedimki famililerge oxshash isimning aldigha qoshulup ishlitilgendin bashqa, köp qisim famile ismining keynige qoshulup ishlitilmekte. Töwende tesiri küchlük bir nechche jemetning familisi üstide qisqiche toxtilimiz:
1. øｍε11ε ) t øｍεr/t chumul(
T øｍεｎ yaki ømεllεl qedimki türk qebilisining nami )chumul( din kélip chiqqan. Mehmud kashgheri «türkiy tillar diwani» da chumullar toghrisida mundaq dégen:«türkler eslide yigirme qebilidur…… herbir türk qebilisining bir munche uruqliri bolup, men bulardin asasiy we ana qebililerni yazdim. Uruq − aymaqlirini tashlidim. ………… meyli musulman bolsun yaki bolmisun, rum olkisining yénidin künchiqishqa qarap ketken tertip boyiche, sherqtiki türk qebililirining turar jaylirini körsitip öttüm. Rumgha hemmidin yéqin jaylashqan qebile
Bjnk −−−− Pəqənək pechenek, andin qalsa qfjaq −−−− kifqakqipchaq, aghz −−−o uz oghuz, ymak −−−−yəmək yemek, bshghrt −−−− bχ irt bashqirt, bsml basmil , qai −−−− kay qay, ybaqo −−−− yαbαkuyabaqu, ttar −−−− tαtα tatar, qrqz−−−− kirkiz qirghiz qebililiridur. Qirghizlar chin’gha yéqin jaylashqan. Bu qebililerning hemmisi rum ölkisi yénidin sherqqe qarap shu tertipte suzulghan. Andin jkl−−−− qigil chigil, txsi −−−− tohsi toxisi, yghmyαmα −−−−yaghma, aghraq −−−− u rakughraq, jrq −−−− qαrukcharuq, jml −−−− qomul chomul, ayghir −−−− uy uruyghur, tinkt −−−− tαŋut tangghut, xtai −−−− hitαy xitay qebililiridur…… sehra − qir xelqliridin bolghan chomullarning tili alahide bir til bolup, ular türkchinimu yaxshi bilidu». « sung sulalisi tarixi. Qochu tezkirisi» (wang yendéning «qochugha elchilikke bérish xatirisi» din élin’ghan) da mundaq xatirilen’gen: «qochu démek gherbiy aymaq (shiju) démektur.……… jenubiy türkler, shimaliy türkler, chong chigil, kichik chigil, yaghma, qarluq, xakkas, moman’ghut, urun dep atilidighan qebililer bar». (14110 – bet) «sung, lyaw, jin dewrliridiki milletlerning tarixi» de mundaq xatirilen’gen: «chumullar besh dewr mezgilide xéli küchlük hakimiyet qurghan. Texminen miladiye 11 − esirdin kéyin, tarixnamilerde ulargha da’ir xatiriler chéliqmaydu. Éhtimal uyghurlargha peydinpey singip ketken bolsa kérek». Adette chumullarning qarargahi iwirghol (hazirqi qumul) etrapida dep qarilidu»○2. Bashqa bir qisim tarix matériyalliridiki xatirilerge asaslan’ghanda lopnur, churchan (cherchen), chaqiliq qatarliq jaylardimu chumullar yashighaniken. Bu chumullar kéyin islam dinigha qarshi turghachqa, budda dini rawaj tapqan qumulgha köchüp kélip, qumulning sherqiy jenubiy qismidiki lopnurgha eng yéqin bolghan boghaz, lapchuq, qara döwe qatarliq jaylargha makanliship yerlik xelqqe singip ketken. Emma, bu chumullarning ewladliri, hélimu tømεl yakitømεn dep atilidu tomul . Ning fontikiliq özgirip tømεl yaki tømεn gha özgergen bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Chünki, qumul shéwiside tawushning til orni we ahangdashliq qanuniyitining tesiride, til uchi, til aldi üzük tawushigha yandash til arqa sozuq tawushliri bezide til aldi sozuq tawushigha özgiridu. Alayluq, edebiy tildiki shola, korα ) (kora) gha, sodigha, (kalpuk) qa, (sonay) gha özgiridu wahakazalar. Yuqiriqi misallardiki til arqa sozuq tawush ［o］, ［u］ lar til aldi sozuq tawush ［ø］,［ｙ］gha özgiridu. Bu fontékiliq özgirish qanuniyiti w qumul shéwisidiki ［n］we ［Ｉ］ üzük tawushlirining sözining axiri yaki bughum axirida kelgende öz’ara almishish hadisisige asasen uni fontikiliq özgergen shekli dep éytishqa bolidu. Chumul jemeti asasliqi qumulning boʁazboghaz, rahεtbaʁ rahetbagh, palwantur palwantur, saqa saqa ,) xotuntam xotuntam( qatarliq jaylirigha tarqalghan. Uningdin bashqa, (tomul) yene yer nami qilip ishlitilidu, alayluq: chumultur, chumul bulaq, chumul köl, chumul qorusi wahakazalar.
2. εlkilεr elke
εlkε elke sözi «türkiy tillar diwani) « birinchi tom, 175 – bet) daεlkε bulaq (elke bulaq) sheklide körülgen bolup, «bir türk qebilisining nami» dep izahlan’ghan. («diwan» birinchi tom 429 – bet) da yene bulaq bulaq sözi mundaq izahlan’ghan: «bulaq bir türk qebilisining nami. Ularni qipchaqlar esir alghan idi, kéyin ulugh tengri ularni qutqazdi». Qumul shéwiside εlkε dégen sözmu, εlkεbulaq dégen sözmu bar. Bular her’ikkilisi tarixiy intayin uzaq bir kent − qumul shehiri rahetbagh yézisining altinchi kentini körsitidu. Mezkur kentte εlkεtura dep atilidighan chong tur bar, bu turning etrapidin bir qisim medeniyet yadikarliqliri tépildi, bu mezkur jayning tarixining uzaqliqini ispatlaydu. Qumul xelq qoshaqliridimu bu yer namliri köp jayda tilgha élin’ghan. Alayluq:
Elkide tawuz térip,
Qapaq barangliq qildila,
Yar üstige yar tutup,
Ejep sarangliq qildila.

Qosh soghamgha su ekeldim,
Elke bulaqtin
Sen yayrimni dep keldim
Shunche yiraqtin
εlkilεΥ dégen söz yer nami bolushtin bashqa yene elke we soqa, lengger, astane, qoray qatarliq jaylarda olturaqlashqan bir chong jemetni körsitidu. Gerche bu söz qedimki famililerge oxshash isimning aldigha yaki keynige qoshulup kelmisimu, lékin εlkilεΥ dégen köplük sheklide bir jemetni körsitidighan bolup, yenila famile funkisiyisige ige.
3. Qarluklar(qarluqlar)
«türkiy tillar diwani»(birinchi tom, 618 – bet) da qarluk dégen söz «qarluq, köchmen − charwichi türklerning bir guruhi, oghuzlardin bashqidur, ularmu türkmen hésablinidu». Qumul shéwiside, mezkur söz hem qebilini ipadileydu hem yer nami we famile bolup kélidu.
Qarluqlar eslide kök türklerning bir tarmiqi bolup, asasliqi tagil ，tari (bulaq／bulag) din ibaret üch chong qebilidin teshkil tapqan. Deslepki mezgillerde asasliqi altay téghining gherbidiki jaylarda pa’aliyet qilghan, kéyin bir qismi ötüken téghi etrapigha köchüp kélip orxun uyghur xanliqigha béqin’ghan. Kéyin peydinpey qudret tépip, tesir da’irisi sherqiy qismidiki altay téghi, tarbaghatay téghi we béshbaliq hemde iwirghol (qumul) qatarliq jaylargha kéngeygen. 766 − yili balasaghun shehirini ishghal qilip, qudretlik qarluq xanliqini qurghan.
Qarluqlar chöllükning shimalidin altay taghlirighiche bolghan ariliqtiki keng ketken rayonlarda bir mehel yashighan, kéyin ularning «ötüken téghi etrapida yashaydighan qebililiri orxun uyghur xanliqigha béqin’ghandin bashqa, gherbiy qismidiki qarluqlar altay téghi, tarbaghatay téghining gherbidiki özlirige qarashliq rayonlardin türkesh xanliqining zémini − hazirqi talas we chu derya wadilirigha köchüp kelgen»○3. Yash alim semet esraning tetqiqatigha asaslan’ghanda, orxun uyghur xanliqigha béqin’ghan hemde iwirgholda pa’aliyet qilghan bir qisim qarluqlar bügünki
Qumulning kökjar， öryklyk，tarati，qalʁajti，,ulanbulaq (qarluq) qorluq, qotazliq, qatarliq jaylirida dawamliq köchmen charwichiliq bilen shughullan’ghaniken. Qarluqlarning külpetlik teqdiri toghrisida qumul xelqi arisida mundaq qoshaqlar tarqalghan:
Qarluqum qarluq sayan,
Segünchiki serwan sayan.
Zamanning dushqarida,
Sen bir sayan, men bir sayan
Bu qoshaq bir qisim qarluqlarning urush malimanchiliqi destidin özlirining qebilisi we uruq − tughqanliridin ayrilip yaqa yurtlarda sersan − sergerdan bolup yürgenlikidek paji’elik qismitini tesirlik eks ettürgen bolsa undaqta hazirqi qumul tewesidiki qarluqtagh, qarluq ghol, qarluq kariz, qarluq tügmen qatarliq yer namliri bir qisim qarluqlarning qumulda uzaq mezgil yashash we japaliq igilik tiklesh tarixini eks ettüridu. Uningdin bashqa, mezkur söz yene lapchuq, qaradöwe qatariq jaylarda yashawatqan bir jemetni körsitidu hem isimning aldida famile bolup kélidu, alayluq, qarluq is’haq, qarluq séti, qarluq toxti wahakazalar.
4. T oruqlar choruqlar
T oruq bolsa t aruq dégen sözdin kélip chiqqan. «türkiy tillar diwani» (birinchi tom, 494 – bet) da t aruq dégen söz töwendikidek izahlan’ghan: «choruq türk qebililiridin biri, barchuq barquk shehirining etrapida yashaydu». Mehmud kashgheri tertip boyiche körsetken sherqiy türk qebililirining makanlashqan jaylirigha asaslan’ghanda, choruqlar qochu uyghur xanliqining zémini we uning etrapidiki rayonlarda uyghurlar we chumullar bilen qoshna bolup yashighan. T aruq (qumul shéwiside t oruq déyilidu) dégen söz köplük sheklide qumulning sheher ichi we lapchuq, qara döwe qatarliq jaylirida yashaydighan bir jemetni körsitidu. «uyghur xojilar jemeti heqqide tetqiqat» tetqiqat guruppisi 1998 − yili qumul wilayitide tekshürüsh élip barghanda igiligen matériyallargha asaslan’ghanda, t oruq jemetning islam dinigha qarshi turup barchuq etrapidin qumulgha köchüp kelgen choruq qebilisining ewladliri bolushi éhtimalgha intayin yéqin.
5. εlεr k⍬nt kenchek
K⍬nt εk bolsakεnt εk ning fonétikiliq özgergen shekli.«türkiy tillar diwani» (birinchi tom, 626 – bet) da töwendikidek izahlan’ghan: «kenchek, türk qebililiridin biri». Mehmud kashgheri «diwan» ning yene bir jayida mundaq deydu: «qeshqerde kenchekche sözlishidighan yézilar bar, sheher ichi xelqi xaqaniye türkchisi bilen sözlishidu»○4. Mezkur söz qumul shéwiside yer nami bolup kélip qumulning baghdash yézisi bostan kenti etrapidiki qedimiy sheher xarabisi(kenchek shehiri) ni körsetkendin bashqa, yene qumulning boghaz, rahetbagh we lapchuq, qara döwe qatarliq jaylirida tarqaq makanlashqan bir jemetni körsitidu.
6. Xular (xular)
«Xu» (ahang terjimisi «xu») familisining menbesi toghrisida herxil köz qarashlar bar, beziler uni toqquz uyghurlarni teshkil qilidighan uruqining biri) qun qun) din kélip chiqqan dep qaraydu, yene beziler unioʁur/ʁur (oghuz, ghuz) ning fonétikiliq özgergen shekli dep qaraydu. Fonétika nuqtisidin qarighanda, bu xil fonétikiliq özgirishning éhtimalliqi yoq diyerlik. Bizche, mezkur famile tibetlerning qedimki uyghurlarni atishi xuy (xur) din kélip chiqqan bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Buning asasi töwendikiche: (1) xu famililik jemet asasliqi qumulning lapchuqqa makanlashqan, halbuki lapchuqlarning bir qismi ilgiri tibetler bésiwalghan lopnur wadisidin köchüp kelgen. Lapchuqning uyghurche namilap uq ning étmologiyisimu bu nuqtini yandin ispatlaydu. Chünki tetqiqatlargha asaslan’ghanda,lap uq dégen söz lop(lop) dégen sözdin kélip chiqqan, yeni lop dégen menini bildüridighan söz bilen «nurghun», «yighlimaq» dégen⑤ tuʁ dégen sözning birikishidin tüzülgen bolup, «lopluqlar topliship olturaqlashqan jay» dégen menini bildüridu. Buningdin shuni qiyas qilishqa boliduki, xu atalmisini qumulgha köchüp kelgen lopluqlar qumul shéwisige ekirgen, (2) xur ning fonétikiliq özgirip xu gha özgirishimu tamamen mumkin. Chünki, boghum axiridiki bolupmu bir boghumluq sözlerning axiridiki［r］ ning éghiz tilida chüshüp qélishi xéli köp körülidighan fonétikiliq hadise. Alayluq:
Bar→ba ：，t ar →t a：，Kelεrjil → Kelεju wehakazalar. Elwette, xu familisining menbesi heqqide yenimu chongqurlap izdinishke toghra kélidu.
Xu asasliqi lapchuqta makanlashqan bir jemetni körsitidu, bu söz yene isimning aldigha qoshulup famile qilinidu. Alayluq: xu abduwayit, xu seydulla, xu ilyas wahakazalar.
11- esirde ötken ulugh tilshunas mehmud kashgheri «türkiy tillar diwani» da «oʁuz» oghuz sözini izahlighanda oghuzlarning uruqini we ularning mal-charwilirigha basidighan en − tamghilirini körsetken○6, bular töwendikiche:
Birinchisi we yétekchisi — kinik ：qéniq. Zamanimizning sultanliri shulardindur. Mallirining tamghisi :
Ikkinchisi: ǧКаУi — qayigh. Ularning tamghisi: I V I.
Üchinchisi — bayundur bayundur. Ularning tamghisi: .
Tötinchisi — ivα iwa. Ular «— yivαyiwa» depmu atilidu. Tamghisi:
Beshinchisi: ǧ sal —salghuz. Ularning tamghisi:
Altinchisi: afxar — afshar. Ularning tamghisi:
Yettinchisi: bəktili — bektili. Ularning tamghisi:
Sekkizinchisi: bügdüz — bügdüz. Ularning tamghisi:
Toqquzinchisi: bayat — bayat. Ularning tamghisi:
Oninchisi: ǧ yaz — yazghir. Ularning tamghisi:
On birinchisi: əymür — eymür. Ularning tamghisi:♀.
On ikkinchisi: kara bØlük — qara bölük. Ularning tamghisi:
On üchinchisi: alka bØlük — alqa bölük. Ularning tamghisi:
On tötinchisi:
On beshinchisi: ürəgir — üregir. Bular« — yürəgir» depmu atilidu. Ularning tamghisi:
On altinchisi: tutirka — tutirqa. Ularning tamghisi: ΛＶ .
On yettinchisi: ǧ ulayundlu — ulayundlugh. Ularning tamghisi:
On sekkizinchisi: tügər — tüger. Bu söz bezide «o − waw» herpi tashlinip, (tükər) sheklidimu yézilidu. Ularning tamghisi:I〥 .
On toqquzinchisi: pəqənək — pechenek. Ularning tamghisi:
Yigirminchisi: quωuldar — juwuldar. Ularning tamghisi:
Yigirme birinchisi: qəbni — chenni. Ularning tamghisi:
Yigirme ikkinchisi: ǧ— qaruklu charuqluq. Bularning sani az, tamghisi namelum.
Meshhur tarixshunas ebulghazi bahadirxan « shejere’i türk» « itεrakimε,εdзεrε » namliq esiride: «oghuzxanning alte oghli bar idi. Chongining éti kün xan, ikkinchisi ay xan, üchinchisi yultuzxan, tötinchisi kök xan, beshinchisi tagh xan, altinchisi déngizxan. Ularning herqaysisining danishmen xotunliridin tughulghan töt oghli bar idi.………… türkmenler ichidiki tarixtin xewiri bar bilimlik zatlar oghuzxanning on ikki ölkige tarqalghan 42 newrisini we ularning isimining menisi, tamghisining shekli we choqunidighan qushning namini bilidu»○7 dégen hemde ularni bir − birlep körsetken:
(1) qayning menisi — mustehkem, tamghisi choqunidighan qushi shungqar.
(2) bajatning menisi — döletmen, tamghisi choqunidighan qushi (uki).
(3) alqa’ewluning menisi muwapiq, tamghisi , choqunidighan qushi (keklik).
(4) qara ewluning menisi qeyerde oltursa chédir tikip olturghuchi, tamghisi qamchigha oxshaydu. Choqunidighan qushi ｋØｂｋ／ｋØｂεｋ(aq shungqar) .
(5) yazirning menisi — (el aghisi), tamghisi , choqunidighan qushi turumtay.
(6) yasirning menisi ghalibiyetchi, tamghisi , choqunidighan qushi qorghuy.
(7) durdughaning menisi — yurtni almaq we saqlimaqni bilgüchi, tamghisi choqunidighan qushi qizil qarchigha.
(8) dokening menisi — tönggilek yeni toplan’ghan, tamghisi , choqunidighan qushi tazqara.
(9) usharning menisi — «ishni ildam qilghuchi», ning tamghisi , choqunidighan qushi qara lachin.
(10) qarnaqning menisi (böke), tamghisi , choqunidighan qushi sarichi (sünggüch).
(11)béktilining menisi «sözi hörmetlik», tamghisi , choqunidighan qushi (bahri ?) .
(12) qarqitning menisi rizqiliq, tamghisi , choqunidighan qushi (su bürküti).
(13) bayandurning menisi «németlik», tamghisi , choqunidighan qushi lachin.
(14)pechenening menisi «se’i qilghuchi», tamghisi , choqunidighan qushi «alε tuʁanaq» (?)
(15)chawuldurning menisi — «nomusluq», tamghisi , choqunidighan qushi aqqu «buʁdajiq» .
(16)chebinning menisi — «bahadir», tamghisi , choqunidighan qushi (xuma) «huma».
(17)salurning menisi «qilchiliq», tamghisi, choqunidighan qushi bürküt.
(18)emarning menisi «baylarning béyi», tamghisi ,choqunidighan qushi. «εnt ari»(?)
(19)alaytilning menisi «taghil atliq», tamghisi böshükke oxshaydu, choqunidighan qushi (turumtay).
(20) urgirning menisi — «saxawetchi», tamghisi choqunidighan qushi biqu／miqu . «biqu/miqu».
(21)igdirning menisi «ulugh», tamghisi choqunidighan qushi «qart iʁaj » .
(22)bukdizning menisi «xizmetkar», tamghisi , choqunidighan qushi it alʁun (it’alghu) .
(23)awening menisi «yuqiri mertiwilik», tamghisi , choqunidighan qushi, tujʁun (tayghan).
(24) qiniqning menisi «eziz», tamghisi , choqunidighan qushi iʁaj dзira qart qarachigha.
«uyghur xojilar jemeti heqqide tetqiqat» téma guruppisi qumulning taghliq rayonlirini tekshürgende, «türkiy tillar diwani» we « itεrakimε,εdзεrε» de xatirilen’gen töwendiki tamghilarning qumuldiki uyghur charwichilar arisida burun ishlitilgenliki yaki hélimu ishlitiwatqanliqini bayqighan, bu tamghilar töwendikilerdin ibaret:
(1) mehmud kashgheri birinchi orun’gha tizghan hemde rehbiriy uruq yaki sultan uruq dep izahlighan «qiniq» qiniq uruqining tamghisi ebulghazi bahadirxanning « ijtεrakimε，εjε»
De chüshendürüshiche (P36) , qiniq «yuqiri mertiwilik» dégen menini bildüridiken. Mezkur tamghini qumulning qoray yézisining tØmyrti nεrnasi kenti we aqtash yézisining toshu kentidiki aqsöngekler dep atilidighan jemet hemde sharlar téghining qarluq kentidiki ömer abduréhim jemeti qijiq tamƔɑa tamƔa ‹qiniq dégen namda hazirghiche ishlitip kelmekte.
(2) mehmud kashgheri üchinchi orun’gha tizghan bayandur bayandur uruqining tamghisi .mezkur tamghini qumulning qoray yézisidikigéli palwan jemeti ishlitidu.
(3) mehmud kashgheri yettinchi orun’gha tizghan béktili uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nεrnaii kentidiki tayirdorgha lam elip tamʁa jemeti bügün’giche ishlitip kelmekte.
(4) mehmud kashgheri 11 − orun’gha tizghan eymür uruqining tamghisi♀. Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi tömürti kentidiki latip yari jemeti bügün’giche ishlitip kelmekte.
(5) mehmud kashgheri 14 − orun’gha tizghan igdir uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nérin kentidiki pazilbay jemeti hazirghiche ishlitip kelmekte.
(6) mehmud kashgheri 20 − orun’gha tizghan t uwuldar chuwuldur uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning iwirghol nahiyisi adap kentidiki niyaz molla jemeti, nom yézisidiki aybek jemeti aitamʁa ay shekillik tamgha dégen namda ishlitip kelmekte.
(7) mehmud kashgheri 21 − orun’gha tizghan chenni uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning qoray yézisi nεrnasi kentidiki mufti éli jemeti we kentidiki idris pazil jemeti t ilεk tamʁa dégen namda bügün’giche ishlinip kelmekte.
(8) ebulghazi bahadirxan birinchi orun’gha tizghan qaji uruqining tamghisi mezkur tamghini qumulning tashwiliq yézisi xotuntam kentidiki aslanlar jemetidiki supur dorgha we uning ewladliri bügün’giche ishlitip kelmekte (mezkur jemettikiler bu tamghini atning dümbisige tetür basidu).
(9) ebulghazi bahadirxan tötinchi orun’gha tizghan qaraØjly uruqining tamghisi mezkur tamgha qumulning atlar teʁi yézisi qalʁajti kentide t urqu tamʁa dégen namda bügün’giche ishlitilip kelmekte.
(10) ebulghazi bahadirxan toqquzinchi orun’gha tizghan av ar uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning baghdash rayonidiki aydarxan jemeti ishletken.
(11) ebulghazi bahadirxan 21 − orun’gha tizghan qarqin uruqining tamghisi. Mezkur tamghini qumulning baghdash rayonidiki ibrahim se’id jemeti ishletken.
(12) ebulghazi bahadirxan 31 − orun’gha tizghan bajindur uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi tarati kentidiki qurban negem jemeti we qoray kentidiki rozi baqi jemeti «latamʁa» , «ambur tamʁa» dégen namda ishletken.
(13) ebulghazi bahadirxan 14 − orun’gha tizghanpεt ενεuruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi qarluq kentidiki sadiq kérim jemeti «tamʁa sεkkiz» dégen namda bügün’giche ishlitip kelmekte.
(14) ebulghazi bahadirxan 15 − orun’gha tizghan t awuldar uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning sharlar yézisi qarluq kentidiki osman sulayman jemeti «ajtamʁa » («ay shekillik tamgha») «taqa tamʁa» («taqa shekillik tamgha») dégen namlarda ishletken.
(15) ebulghazi bahadirxan 16 − orun’gha tizghan tεbni uruqining tamghisi .mezkur tamgha qumulning baghdash yézisida wang mehkimisining yéliqlirigha bésilghan.
(16) ebulghazi bahadirxan 18 − orun’gha tizghan εjmur uruqining tamghisi . Mezkur tamghini qumulning baghdash yézisidiki seydi dorgha jemeti ishletken ⑧
Mehmud kashgheri mundaq deydu: « bu éytilghan uruqlarning namliri ularni qurghan eng qedimki bowilirining isimliridur……… bu tamghilar ularning at − ulagh we mallirining belgisi bolup, ariliship ketse, shu belgilerge qarap tonuwalidu»⑨.
Uyghurlarni öz ichige alghan nurghunlighan qedimki köchmen charwichi türkler arisida, mal −
Mülükke igidarchiliq qilish hoquqi mesilisi asasliqi otlaq, charwa − mal we qulgha igidarchiliq qilish hoquqigha bérip chétilidu. Shu sewebtin, tamgha (mal − charwilargha bésilidighan en – tamgha) mal − charwilargha bésilghan addiy belge bolupla qalmastin, belki mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqining belgisi bolup, hoquqning simwoli, uruq omumiy mülükchilikning mehsulidur. Sey xungshéng ependi «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti» namliq esiride «wéyname. Qochu tezkirisi» diki xatirini neqil élip mundaq dégen: «5 − esirdiki qangqillarning mal − charwilirining en − tamghisi bar, payansiz dalilarda otlap yürsimu, héchkim heydep ketmeydu»○10. «markopolo sayahet xatirisi» de mundaq déyilgen: «meyli xan padishahlar yaki bashqa kishiler bolsun hemmisining kala, at, töge we yaki bashqa chong charwiliri bar, charwilargha en sélip qoyghandin kéyin, dalilarda otlashqa qoyuwétidu. Qarashning hajiti yoq. Bir nechche kishining charwisi ariliship otlaydu. Énige qarap tonughili bolidu, yaylap bolghandin kéyin igisining qotinigha kiridu. (birinchi qisim 284 – bet). Yuqiriqi xatirilerdin ayanki, birinchi, en − tamgha eng bashta oruqlarghila xas bolup, mal − charwilargha uruq igidarchiliq qilish tüzümining belgisi bolghan, kéyin jemet hetta a’ililermu peydinpey en − tamgha ishlitidighan bolghan. Bu mal − charwilargha igidarchiliq qilish hoquqining uruq igidarchiliqidin xususiy igidarchiliqqa ötüshke bashlighanliqini chüshendüridu. Ikkinchi, meyli omum igidarchiliqi yaki xususiylar igidarchiliqi bolsun, en − tamgha yaki mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqi qanun teripidin qattiq qoghdalghan, undaq bolmisa «mal − charwilarning yaylap bolghandin kéyin igisining qotinigha kirishi» mumkin bolmaytti. Sey xungshéng ependining «shimaliy sulaliler tarixi» qatarliq yazma höjjetlerdiki türkiy tilliq milletlerning jinayi ishlar qanunigha da’ir xatiriler heqqidiki tetqiqatining qanunning mal − charwilargha igidarchiliq qilish hoquqini qoghdash derijisini chüshinishimizge yardimi tégidu. Sey xungshéng ependining yekünige asaslan’ghanda, jinayet döletke ziyan yetküzüsh jinayiti (asiyliq jinayiti), mal − mülükke dexli − teruz qilish jinayiti, munasiwitige dexli yetküzüsh jinayiti, jismaniy bixeterlikke dexli − teruz qilish jinayiti qatarliq töt xilgha ayrilghan, uning ichidiki mal − mülükke dexli − teruz qilish jinayiti yügen, at we bashqa nersilerni oghrilashni körsetken, jinayi jazamu ölüm jazasi, ten jazasi, jerimane we tölem tölitish, éghir emgekke sélish, sürgün qilish jazasidin ibaret töt xilgha ayrilghan, uning ichide ölüm jazasi bérilidighanlar asasliqi: asiylar, zinaxorlar, yügen oghrilighuchilar bolghan, ölüm jazasi bélini sundurush, kallisini élish, tirik kümüshtin ibaret üch xilgha ayrilghan, tölem buyumliridin asasliqi mal − mülük, at, qiz − ayallar bar bolghan○11.
Yuqiriqi jinayetni békitish. Türge ayrish we jazalash sheklidin qarighanda, mal – charwigha igidarchiliq qilish hoquqi qanun teripidin xéli qattiq qoghdalghan. Mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqi asasliqi «at» qa igidarchiliq qilish hoquqini körsitidu, halbuki «at»qa dexli − teruz qilishqa bolmaydu. Tölem buyumliri, ichide uning orni hetta qiz − ayallarning ornidinmu yuqiri bolghan. Buning sewebi shuki, «at» köchmen − charwichi milletler hayat kechürüshte tayinidighan asasiy ozuq, qatnash qorali, herbiy qoral − yaraq we muhim nezir − chiragh buyumi bolupla qalmastin belki maddiy buyumlarni almashturushning asasliq wasitisi hem diplomatiyide payda − menpe’etke érishishtiki muhim hediye buyumi we asasliq tartuq idi, téximu muhimi shuki, köchmen charwichi milletlerning özliri at teyyarlap herbiy yürüshke chiqishtin ibaret puqraliq mejburiyiti bar idi.
Buningdin melumki, en − tamgha qanuniy küchke ige mal − charwigha igidarchiliq qilish hoquqining muhim belgisi. Uni köp xil nuqtidin chongqurlap tetqiq qilishning bizning qumul hetta pütkül uyghurlarning tarixi we jem’iyitining tereqqiyatini chüshinishimizge yardimi tégidu.

Izahlar
○1 azat sultan bash muherrirlikide tüzülgen:
«uyghur famile tetqiqati», shinjang xelq neshriyati 2002 − yil neshri, 60 − 64 − betlerge qarang.
○2 yang bawlung: «sung, lyaw, jin dewrliridiki
Milletlerning tarixi», sichüen xelq neshriyati 1996 − yil 1 − neshri, 398 − 399 − betler.
○3 enwer baytur, xeyrinsa sidiq: «shinjangdiki milletlerning tarixi», milletler neshriyati 1991-yil uyghurche neshri, 473 − bet.
○4 mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani»,
Uyghurche neshri, Ⅰ tom, 41 − bet.
○5 ablimit ehet, dildar memtimin tüzgen: «qedimki uyghur tili lughiti», shinjang yashlar − ösmürler neshriyati, 1989 − yil neshri, 215 − bet.
○6 mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani», uyghurche neshri, Ⅰ tom, 78 − 80 − betler.
○7 ebulghazi bahadirxan: « itεrakimε,εdзεrε» (shejere’i türk), 35 − 36 − betler.
⑧ eskertishke tégishliki shuki, qumul charwichiliri arisida ishlitiliwatqan en − tamghilar arisida, üch xil tamghining nami oxshash bolsimu emma shekli oxshimaydu, alayluq, mehmud kashgheri üchinchi orun’gha tizghan bayandur bayundur uruqining tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 13 − orun’gha tizghan bajindur uruqining tamghisining shekli , mehmud kashgheri 11 − orun’gha tizghan eymür aymur uruqining tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 18 − orun’gha tizghan εjmur uruqning tamghisining shekli , mehmud kashgheri 20 − orun’gha tizghan t uwuldar uruqning tamghisining shekli , ebulghazi bahadirxan 15-orun’gha tizghan t uwuldar uruqning tamghisining shekli , bu xil ehwalni oxshash bolmighan qebililerning oxshash bolmighan mezgillerde tamghisining sheklini özgertishi keltürüp chiqarghanmu yaki bashqa sewebtin bolghanmu, buni yenimu ilgirilep tetqiq qilishqa tégishlik.
⑨ mehmud kashgheri: «türkiy tillar diwani». Uyghurche neshri, Ⅰ tom, 80 − bet.
⑩ sey xungshéng: «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti», jungxua kitabchiliqi, 2001 − yil neshri, 85 – bet.
○11 sey xungshéng: «tang dewridiki toqquz ghuzlar we türklerning medeniyiti», jungxua kitabchiliqi, 2001 − yil neshri, 101 – bet.
Mehmut kashgheri we «türkiy tillar diwani» maqaliler toplimi, milletler neshriyati 2011-yilliq 4-ay 2- neshiri 136

http://uyghurpedia.com/index.php?title

 

Korash Atahan

Insaniyet tereqqiyatigha egiship yézilar bilen sheherlerning perqi qalmighandekla, ziyalilar bilen adiy puqralarning, edebiyat we axbaratchiliqni kesip qilghan xadimlar bilen bashqa kesipte mexsus terbiylengenlerning ottursidiki axbarat yéziqchiliqi bilimliri heqqidiki perqlermu aziyishqa mundaqche qilghanda yoqulushqa qarap yüzlenmekte. Uyghur jemiyitige qaraydighan bolsaq yoqarqidek alametlerning körülüshke bashlighanliqini körüwalalaymiz. Emma Uyghurlar jemiyet tereqqiyati bésip ötüshke tégishlik basquchlarni toluq bashtin kechürelmigechke, xelqimizge axbaratchiliq heqqidiki sawadlar hazirghiche omumliship ketkini yoq.Shu wejidin bu sahede ishlinishke tégishlik nurghun xizmetler bizni kütüp turmaqta. Qilamaqchi bolghinimiz del shu xizmetlerning deslepki qedimi xalas.

Axbaratchiliq heqqide addiy sawatlargha ége bolush weziyetning eqelliy teleplirining biri bolup, bu meqsetke yétishte aldi bilen maqala yeni xewer, tepsiliy xewer, ochérik, edebiy axbarat we yoqarqidek eserler üchün intayin muhim bolghan her-türlük xam matériyallar bilen yüzeki bolsimu yéqindin tonushup chiqish intayin muhim.

Axbarat orunliri qimmiti bar dep qaralghan, yoqarqidek eser we xam matériyallarni kopinche Gézit-Jornal, Radiyo-Télwéziye, axbarat élan qilish yighinliri we Intérnét sehipilerde élan qilish arqiliq öz meqsetlirige yétidu.

Adette Gézit-Jornal (Intérnétning gézit-Jornalgha oxshighan) sehipillirige hazirlanghan maqalilar tékist we foto sürettin tüzülse, Radiyo we Intérnét Radiyosigha hazirlanghan maqalilar tékist(maqala) we nex meydandiki awazlar(audiyo)din, Télwézor we Intérnét télwéziyesi üchün hazirlanghan maqalilar tékist we herketlik süret(vidiyo) qatarliqlardin tüzilidu.

Biz töwende xewer, tepsiliy xewer, uchirik we edebiy axbarat qatarliq bu birqanche türlük maqalilarning Gézit-Jornal we Radio-Téléwisor qatarliqlargha qandaq teyarlinidighanliqi heqqide qisqiche sawat bérip ötimiz.

Xewerler her xil bolup bezilliri gézit-jornal we Internet sehipilliri üchün, bezilliri téléwézor yaki süretlik mexsus filimler üchün, bezilliri radiyo üchün hazirlinidu.Xewerlerni qaysi xildiki axbarat wastisigha hazirlanghanliqigha qarap turup adette: (A)Gézit-Jornal(Intérnét) xewerliri, (B) Radiyo xewerléri, (C)Télwéziye xewerliri qatarliq chong üch türge ayrip turushqa bolidu.

A.Gézit-Jornal Xewerliri
Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette tékisttin yaki tékist we resimdin tüzülgen xewerler bolup, adettiki ehwalda tékist edebiy jehettin süpetlik yaki süpetsiz bolishidin qettiynezer xewerning töwendiki 7 amilini hazirlighan bolishi kérek. Xewer yollashta, imkan bar tékistke resimni qoshup yollash kérek. Shert-Sharaét yar bermigen ehwalda ihtiyajgha qarap tékistni yéziqqa aylandurup yollashqimu, téléfon, mesenjér yaki biwaste aghzakiy éytip bérishkimu, resimni qoshup yollashqimu yaki zörür tépilghanda peqet resimnila yollashqimu bolidu. Untup qalmasliq kérekki xewerde yézilghan weqening alahidiliki we rast-yalghanliqini ipadilep bérishte resim intayin muhim bolup, nöwette xewer tékisti bilen qoshup élan qilinghan eserning qimmiti yalghuz resim yaki peqet tékist arqiliq teyyarlanghan xewerningkidin köp yoquri bolmaqta.

B.Radiyo Xewerliri
Radiyo Xewerliri xususiyet tereptin gézit-jornal (Inérnet) xewerliri bilen oxshash bolup, oxshash shekilde yézilidu. Gézit-Jornallar (Intérnét sehipilliri) üchün hazirlanghan xewerler adette radio istansilliri teripidinmu ishlitilishke bolushtek alahidilikke ége bolup, ikkisining asasliq perqi aldinqisida yéziq we resim, kéyinkiside awaz we tekist asasi rol oynaydu.
Bundaq dégenlik yene gézit-jornal xewerlirini radiyogha ishlitishkimu bolidu dégenliktur. Bundaq eserler radiyo istansisi teripidin tapshurup élinghandin kéyin, oqushqa layiqlashturulup awaz arqiliq radiyo dolqunlirida tarqitilidu.

C.Télwéziye xewerliri
Télwéziye xewerliri köp hallarda tékist, wédiyo we resimlerdin terkip tapidu.Télwéziye xewerlirining asasliq alahidiliki ish-herketning vidiyo arqiliq teswirlengenliki yaki muxbérning uzaqta turup hadésini süretlik biwaste bayan qilishi bolup, uning gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan xewerlerdin perqlinidighan we oxshap kétidighan terepliri bar.Bu perq we oxshashliqni télwéziye xewerlirining yekke alahidiliki we ishni wujutqa chiqirishta bar bolghan imkaniyetlerning chong-kichik bolishi belgüleydu.

Melum bir weqe-hadése heqqide mukemmel süretke tartilghan xewerning tékistini choqum Gézit-Jornal we radiyo xewerliridek shekilde yézish kérek.Bundaq dégenlik Télwéziye xewerlirige vediyo we resimler qisturma qilinghachqa, u nersilerni téximu inchiklep yézip kétishning zörüriyiti yoq.Chunki yézish telep qilinmaydighan teripi védiyo we resim arqiliq ipade qilinghan bolidu.

Alahide tekitlep kétishke erziydighini shuki meyli gézit-jornal xewerliri, meyli radiyo xewerliri we meyli télwéziye xewerliri bolsun, u meyli qelemni, foto aparatni weyaki vidiyo kamérani qural qilishidin qetiy nezer, imkaniyetning bériche töwendiki bu shertlerni orunlighan bolishi kérek. : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?
Bu dégenlik u yette amil mukemmel bir xewerning oxshimaydighan organliri bolup, her birsi xuddi bir bedendiki köz yaki qulaq qatarliq organlargha oxshaydu. Uning biri kem bolghan xewer ya qoli yaki közi yoq ademge oxshap qalidu.

1)Qisqa Xewer
Xewer(addiy) Axbarat yéziqchiliqidiki asasliq janirlarning biri bolup, ehmiyetlik ish-herketler, weqe -hadisiler we shexisler heqqidiki qisqa, yighinchaq, mezmunluq, axbarat qayidisige uyghun bolghan janir, uningda adette ish-herket we weqe-hadésiler heqqidiki éytilmaqchi bolghan bir talay geplerning peqet poskallisi diyilidu. Ötkür waqit xaraktérigha we rastchilliq xususiyitige ége bolghan bolidu.Uni yézish yéziqchiliq teliwi we yetmekchi bolghan meqsetke uyghun bolushni aldinqi shert qilidu.

Yéziqchiliq pirinsiplirigha uyghunlishish üchün, hazirlanghan maqalidin kem dégendimu töwendikidek suwallargha jawap tépilishi kérek. (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?Teyyarlanghan maqalida bu 7 amilning qaysi biri kem bolidiken xewer mukemmel bolghan bolmaydu.

2) Tepsiliy Xewer
Tepsiliy xewer axbaratchiliqtiki özige xas xususiyetke ége ottura tiptiki janirlarning biri bolup, addiy xewer maqalisidin chong, edebiy axbarattin kichikrek bolushtek alahiyidilikke ege. U addiy xewer maqalisidiki : (1)kim yaki kimler( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni waste qilip, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amil pirinsipigha tepsiliy bayan qilish yoli arqiliq boy sunidu. Tepsiliy xewer adettiki xewerge qarighanda waqitning anche cheklimisige uchrap ketmeydu.Emma qanche tiz bolsa shunche yaxshi.

Bu janirning ismidin körünüp turuptiki, bu türlük maqalilarda bir-qeder chong we tepsilatliri köp, uzaqqa dawamlashqan, ish heriket we weqe-hadésiler qisqa xewer maqalisigha qarighanda tepsiliy we uzunraq yézilidu. Bir tepsiliy xewer yazghili bolidighan hadésini addiy xewer qilip yazghili bolishi mumkin, emma herqandaq bir xewer maqalisini tepsiliy xewer qilip yazghili bolmaydu. Bundaq bolishini bashqa seweplerdin bekrek weqe we hadésilerning hékayichanliqqa ige yaki ige emesliki, uzaqqa sozulghan yaki tiz yüz bérip tiz axirlashqanliqi, qaysi xil shekilde yézishqa bap kélidighan yaki kelmeydighanliqi qatarliqlar belgüligen.

Tepsiliy xewerler shu weqe we hadésilerge ayit resim we vediyo filimliri arqiliq gézit-jornal yaki radiyo-téliwézorgha layiqlashturup teyyarlinidu. Qaysigha teyyarlashni bar imkanlargha qarap békitish aqilaniliktur.Bundaq dégenlik gézit-jornal we radiyo üchün hazirlinidighan maqalilar üchün artuqche heshemdirem ketmeydu.Qeghez-qelem yaki Intérnét bolsila kupaye.

3) Edebiy Axbarat
Edebiy Axbarat xuddi tepsiliy xewerge oxshap kétidighan janirlarning biri bolup, uning hejimi tepsili xewer bilen teng yaki uningdin chongraq bolidu. Addiy xewer qilip yézishqa mas kélidighan weqe we hadésilerni tepsiliy xewer qilip yazghili bolmighandekla edebiy axbarat qilip yazghilimu bolmaydu. Emma tepsiliy xewer qilip yézishqa bolidighan weqe we hadésilerning hemmisini edebiy axbarat qilip yézishqa bolidu.

Bu xil maqalilarnimu yézishta xuddi xewer we tepsiliy xewerlerni yazghan chaghdikidek, axbarat yéziqchiliqidiki . (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha hörmet qilghandin bashqa edebiy eserlerde bar bolghan her türlük istilistikiliq wastilarni meselen, oxshutush, mubalighilashturush, daritmilash we öz qarishigha asasen muwapiq derijide baha bérish qatarliqlarni erkin qollunushqa bolidu. Emma hergiz toqulma qilishqa yoq nersilerni qoshup qoyushqa mundaqche qilip éytqanda yalghanchiliq we kazzapliq qilishqa bolmaydu. Waqit jehettin tepsiliy xewerge qarighanda erkinrek emma waqtida élan qilinghini yaxshi.

Edebiy axbaratmu xuddi bashqa axbarat tipidiki eserlerge oxshashla imkaniyetning yétishi yaki yetmesliki, zörür yaki emesliki we ihtiyajning texirsizliki qatarliq seweblerdin bezide gézit-jornal we radiyogha, bezide téléwizor we axbarat élan qilish yighinlirigha hazirlinidu.

4) Edebiy Ochérik
Edebiy ochérik bir tereptin rast weqe we hadésilerni ekis ettürgen edebiy axbaratqa tuqqan kelse, yene bir tereptin weqe we hadésiler pütünley toqup chiqirilghan hékayiler bilenmu tuqqan kélidu. Axbarat janiridiki az sandiki bezi qisqa xewerlerdin bashqa herqandaq eserni edebiy ochérik qilip yazghili bolidu, emma herqandaq bir edebiy ochérikni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat qilip yézip chiqqili bolmaydu.

Xewer bolush xususiyitini yoqatqan bolsimu tarixiy iznaliri yézilip qaldurulghan herqandaq bir weqe we hadésiler heqqide shundaqla xewer, tepsiliy xewer we edebiy axbarat bolush ihtimali bolghan herqandaq weqe we hadésiler heqqide Edebiy ochérik yazghili bolidu.Bu türdiki maqalining bundaq bolishini, uning edebiyat we axbarat bilen tuqqan bolghanliqi belgüligen.

Bu xildiki eserlerde axbarat xaraktérini kücheytidighan waqit, zaman, makan, adem, weqe we hadésilerning heqiqiy bolishigha anche qattiq telep qoyulmighachqa, bundaq eserlerning ünümini yaritishta bedihiylik tereptin alahiyde küch chiqirishqa toghra kélidu.Emma bu tiptiki eserlerni yézishta, axbarat yéziqchiliqidiki (1)kim yaki kimler ( nime yaki nimiler), (2)qachan, (3)Qeyerde, (4)qandaq yaki néme seweplerdin, (5)némini yaki kimni, (6)qandaq qilip yaki qaysi usulda, (7)qandaq yaki qaysi xil aqiwet(ke qalghan)ni keltürüp chiqarghan?qatarliq 7 amilgha sel qaralsa yaki ular pütünley untup kétilse, yézilghan nerse ya ochérik bolmaydu yaki hékaye bolmaydu.

Jemiyitimizning hazirqi ehwalidin qarighanda yéziqchiliq sépige qoshuliwatqanlar az emes.Bularning ichide beziliri mexsus axbarat kespide terbiylengen, bezilliri xizmetning höddisidin chiqalmaydu. Bezilliri özlikidin ügengen, bu kesipning höddisidin chiqidu. Yene beziliri axbarat yéziqchiliqigha ayit bilimlerni peqetla bilmigechke axbaratqa ayit her türlük maqalilarni bir-biridin ayriyalmay xewerni edebiy axbarat, tepsiliy xewerni hikaye, hékayini ilmiy maqala, muhakime xaraktérliq maqalini ochérik bilen arlashturup qoyup, yaki u yaki bu qilip chiqalmaydighan meselilerni sadir qilmaqta.

Jemiyitimzge kérek boliwatqini, bekraq edebiy eser emes axbarat bolghachqa yaki éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewer bolghachqa we yaki téximu éniqraq qilip éytqanda xewer yaki tepsiliy xewerlerni hazirlash üchün kéreklik bolghan höjjet xaraktéridiki xam matériyallar bolghachqa bu matériyalini hazirlawatimiz.

Insan balisi terbiyilinishke muhtaj. Terbiylengenler kesip ehli bolalaydu we bashqilar qilghan herqandaq ishni qilalaydu.Melum kesipte terbiyilinish her waqit aliy mekteplerde oqushnimu aldinqi shert qilmaydu. Özilikidin ügünip melum bir penni mukemmel igilep, yaki shu sahede sistémiliq terbiylenmey turupmu xuda bergen eqil-parasetke tayinip jemiyetning tereqqiytigha zor töhpe qoshqanlarni köplep misal keltürüsh anche qiyin emes.Hemmidin muhimi yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradedur.

Yoqarqi üch nersige ige bolghan herqandaq bir kishige nisbeten axbarat qimmiti bar bolghan weqe we hadésilerni bayqash, muhim teripidin turup küzitish, axbaratchiliq pirinsipigha asasen, yéziqchiliqining öz iqtidari yar bergen derijide höddisidin chiqish, yaki axbaratqa alaqidar eng qimmetlik xam matériyallarni addiy bir terep qilip, axbarat orunlirigha yollash anche qiyin mesile emes.

Siz axbaratchiliqta intayin tizlikte közge körüngen bir shexis bolup kétishingiz yaki eng deslepte her tereptin mukemmel bir parche maqalini yéziwetishingiz natayin. Emma yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen axbaratchiliqta kem bolsa bolmaydighan 7 amil yeni 7 suwalgha jawap béreleydighan ish-heriket we weqe hadésilerge ayit tékist, vediyo we foto süretlerni retsiz yaki tertipsiz halette bolsimu Axbarat orunlirigha yollap bérelisingiz bu xizmetning birinchi qedimini ongushluq basqan bolisiz.

Axbaratchilarning meqsidi jemiyette qanuniy tertip, adalet we barawerlik ornutush bolghachqa, ular shughulliniwatqan bu kesip kishiler teripidin qedirlinip kelmekte. Axbaratchilarda her türlük naheqchilik, tengsizlik, uwalchiliq hem zorawanliq, öktemlik, mutihemlik qatarliqlarni adil meydanda turup küzüteleydighan, bashqa kishilerde az tépilidighan artuqchiliq bolghachqa heqqaniyetning haman naheqchilik üstidin ghelbe qilishida aktip rol oynap keliwatidu.

Axbaratchilar haman awam-puqraning menpeti terepte turup pikir qilghachqa yaxshi adem we yaxshi heriketler hem yaman adem we yaman heriketler ularning küzidin asanliqche qéchip qutulalmaydu. Ularning yazghanliri milletning janijan menpetige wekillik qilishi, zurawan küchlerge ejellik zerbe bérishi kérek.Nimining yaxshi adem, yaxshi heriket hem nimining yaman adem, yaman herket ikenlikini 7 yashtin 70 yashqiche bolghan jemiyetning oxshimighan tebiqisige tewe bolghan her-türlük ademlerge her waqit rastchilliq bilen anglitip, jamaet pikirni yiteklep, jemiyette adil tertip we heqqaniyet ornitish axbarat xadimlirining bash tartip bolmaydighan buruchi hésaplinidu.Insanlar barawer yaritilghanliqi üchün oxshash hörmetlinishi kérek, awam-puqralarning qanuniy menpeetini qoghdash yolida axbaratni waste qilip talliwélish perwerdigarning iradisigimu uyghun.

Bügünki künde wetinimizde zorawanlar maddiy menpiet qoghlushup, hükümettin, emilidin, milliy salayitidin paydilinip, dinni , siyasetni, qanunni we edep-exlaqni ayaq asti qilidighan, bir xelqning kolléktip iradisini közge ilmaydighan weqe we hadésiler bash kötürüp maarip, pen-téxnika, iqtisad tereplerde köp arqida qalghan xelqimizge yéngip kitish tes bolghan qiyinchiliqlarni tughdurmaqta. Yüksek ghaye, toghra bolghan dunya qarash we küchlük iradingiz bilen xelqimiz duch kiliwatqan milliy xorluqqa chek qoyushta eng ewzel qurallarning biri bolghan axbarat yéziqchiliqi bilen shughullinish dewrimizdiki milletperwer, wetenperwer, meripetperwer kishillirimizning bash tartip bolmaydighan burichidur. Xelqaragha nezer salidighan bolsaq, mushu künlerde özining qanuniy heq-hoquqlirini qandaq qoghdashni bilmey, bizdek xaniweyran bolup ketken, namratliship ketken, talan-tarajgha we buzek qilinishqa uchrighan, bulang-talang qilinghan, medeniyette arqida qaldurulghan, téxnika we zamaniwiy bilimlerde sawatsiz qaldurulghan, xotun-qizlirining numusinimu qoghdiyalmas halgha chüshürüp qoyulghan, eng töwen derijidiki insaniy heq-hoquqliridinmu mehrum qaldurulghan yene bir xelq yoq. Biz yillardin béri özimizge bolghan ishenchimizni yoqutup, chong ishlarni tewritishke yaritilghanlar choqum bashqa xelqler bolishi kérektek, mezlumluq we qulluq bizning pishanimizge perwerdigar teripidin tamgha bilen uriwitilgendek oylap kelmigen bolsaq, öz teqdirimizni belgüleshning xujayinlirigha aylinip, xuddi bizdin qanche hesse kichik, qalaq we arqida qalghan, ajiz we namrat xelqlerchilek bolsimu béshimizgha sayiwen yasap, issiq-soghaq we yamghur-shiwirghandin daldilanghan bolattuq. Netijide zulum séliwatqanlarning xelqimizni xelqara weziyettin xewersiz, iman we itiqattin uzaq, nadan we bilimsiz qaldurup, xurapiy, horun, deldüsh, xamush, diweng, ishqa xosh yaqmaydighan, japadin qachidighan, ölümdin qorqidighan, öz xelqining teqdirini özgertishke jüret qilalmaydighan qilip qoyghanliqi melum boldi. Bizning wezipimiz xelqimizning rohiy dunyasida iman we étiqat, ghaye we ümüt, ishench we irade, baturluq we pidakarliq, eqil we paraset, hem isyankarliq rohi qatarliqlarni yétildürüp, ularning mushu yolda basqan her-bir qedimining netijisini, paydisini bar imkaniyetlirimiz bilen eng yüksek milliy ghayimiz üchün, ijadiy xizmet qildurush üchün küresh qilishtin ibaret. Bu meqsetke yétishte töwendiki ehwallardin hükümet we hökümettinmu üstün bolghan orunlarni xewer tapquzush xelqimizning qelbide ishench we irade peyda qilish we xelqara-küchlerni maddiy we meniwiy jehettin yüksek ghayimiz üchün her waqit yar-yülek bolidighan haletke keltürüsh intayin muhim xizmetlerning biri bolup, bu meqsetke yétishning deslepki qedimi axbarat wastisi arqiliq emelge ashidu.Biz bar imkaniyetlirimizdin paydilinip, xelqimiz duch kéliwatqan töwendikidek meselilerni axbaratchiliq yoli bélen waqtida xelqara jemiyet köngül bölüdighan témilarning birige aylanduralisaq weten-milletning ümüdini deslepki qedemde aqlighan, xelq bergen nanni halallap yigen bolimiz.

1)Türmilerning toshup kétishi, qanunsiz adem tutush, sürüshtisiz memuriy we siyasiy jaza bérish, türmidikilerni bolupmu yerlik xelqlerni insan qatarida körmeslik, fizikiliq, biologiylik we ximiylik usullar bilen iqrar qildurup, mingisige okul urup sarang qiliwétish, Jinsiy setchilikke zorlash, itiqadiy yol qoymaydighan ishlargha mejburlap pissixik tereptin tügeshtüriwétish, türmilerde qiyin qistaq we her türlük ten jazasining ewij élip kétishi, jinsiy yoligha éliktér we zeher ötküzüsh, muz ichide tonglutup, otqa dessitip iqrar qildurush, issiqta künge qaritip ésip qoyush, soghaqta kéyim-kécheklirini salduriwétish, türmidiki naheq ölüm we milliy öch-adawetni ölchem qilghan qiyin qistaqlar, türmidikilerning uruq-ewlatlirigha tehdit sélish we haywan ornida xorlash; xelq arisida bash kötergen naraziliq, namayish, erz, isyan we quralliq toqunushlarning wehshiylerche basturulishi, jazaliniwatqanlarning insaniy heq-hoquqlirining depsende qilinishi; insan qélipidin chiqqan shekillerde basturush, biguna awam-puqralargha qaritilghan qorqutush, tehdit sélish, mal-mülükni musadire qilish, yérini tartiwélish, berdashliq bérelmigüdek derijide iqtisadiy jerimaniye qoyush, balisi qilghan ish üchün ata-anisini, bir adem qilghan ish üchün pütün bir jamaetni jazalashqa ayit matériyallar;
2)Xelqimizning yesli, bashlanghuch, ottura, toluq ottura, téxnikum, aliy mektep we uniwérsititlarda terbiyelinishige ayit heqqaniyetsizlikler.Oqutquchi we oqughuchilar duch kéliwatqan siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi kirzislar, Öz ana tilimizdiki mekteplerning chölderep kétishi, ana tilda deris bérilishning cheklinishi, dersliklerdiki milliy medeniyitimizge ayit mezmunlarning qisqariwétilishi, xelqning sadasini anglatqan oqutquchilarning jemiyet we türmilerdiki échinishliq kechürmishliri, oqughuchilarning türmidiki tuqqini, milliy hésiyati küchlük oqutquchi yaki ata-anisi sewebidin kemsitilishi, chetke qéqilishi we jazalinishi, öz ana tilida sözliyelmeydighan bolup qélish, oqush yéshidiki balilarning oquyalmasliqi, iqtisadiy, siyasiy we ijtimayi qiyinchiliqliri, oqughuchilardiki yuqumluq késel we addiy kesellerning dawalinish imkaniyitige érishelmesliki, balilargha ozuqluq yétishmeslikke ayit her türlük melumat, méyip we naka balilarning her türlük qiyinchiliqliri, balilarning qul ornida sétilip, jinsiy setchilik, heqsiz emgek we organlirini sétishqa zorlinishi, balilar we oqutquchilarning milliy kemsitilishi, oqutquchilarning ish heqqi, teminat we sotsiyal parawanliqigha ayit naheqchilikler, Oqutquchi we oqughuchilarning normal heq-hoquqlirigha qoyulghan chekler, ularning ailisige keltürülgen weyranchiliq, derslik kitaplarning kona, mektep qurulushlirining xeterlik, her türlük maarip üskinillirining waqti ötkenliki we maaripimizgha séliniwatqan mebleghlerning tiz sürette aziyishi, Tenterbiye , ammiwiy köngül échish, edebiyat sennet we xelq folkilorigha ayit qurulushlargha mektep ichide ehmiyet bermeslik;
3)Meschitlerning saqchi punkitigha aylandurup qoyulushi, jamege qizil bayraq we kommenistlarning eserlirini ésip, resimlirini taqash, normal diniy paaliyetlerge qoyiliwatqan eghir cheklimiler, jamege kiridighanlarni xatirjem ibadet qildurmasliq, itiqatchilar jamaétini gas-gachilargha, sarang-chélish ademlerge, chulaq we tokurlargha aylandurup qoyush, musulmanlar arisida pitne, söz-chöchek tarqitip ittipaqliqni buzush, bir-birige ishenmes qiliwétish, qip-qizil dinni inkar qilidighan, xudagha asiyliq qilidighan ademlerni imam qilip, xelqni uninggha iqtida qilip namaz qilishqa mejburlash, dinning sherietlirige uyghun kelmeydighan nersilerni meschitning qoli arqiliq xeliqqe téngish, quraniy kerimge xalighanche petwa bérip, „padisha“ning emrining wajipliqini tekitlep, itiqatchilarni gunahqa, jinayetke shirik qilish, itiqatchilarning arisigha köz-qulaq we jasuslarni yaghduriwétish, hej qilish paaliyitining normal élip bérilishigha qanunsizlarche arlishiwélish, kélip-ketkenlerni qopallarche suraqqa tartish, tehdit sélish we türmige solash, pasportini tartiwélish, diniy telim-terbiye, hej paaliyiti sewebidin xizmet, oqush we eskerliktin heydesh, örpi-adet, yimek-ichmek we kiyinishte hörmet qilmasliq shundaqla iqtisadiy jehettin kötürüp qopqusiz derijide jerimane qoyush, dingha ayit kitaplarni köydürüsh, islamiy muesseslerdin pul we mülüklerni musadire qiliwélish, metbuatlarni taqash, ölima we taliplarni öltürüsh, solash, sarang qiliwétish, zorawanlarning diniy itiqat erkinlikining boghulishigha ayit qanun, siyaset, belgülimelerning orginalliri, dinsizliq we bashqa dinlargha kirishke mejburlash heqqidiki pakitlar;
4) Sheherlerde birdin, yézilarda ikkidin artuq perzent körgili qoymasliq, artuq perzent körgenlerning ballirini qursaqta 4-9 ayliqtin ashqandimu, tughulup 1-2 yashqa kirgendimu zeherlik okul we Opiratsiye yolliri bilen anisini qoshup öltüriwétish, yash erkekler we yash anilarni tughmas qiliwétish, tughulush bilenla qisirlashturush, uruqni püchekleshtüriwétish, waqtida öylik-ochaqliq bolushqa yol qoymasliq, buwaqlarning ey bolush nisbitini dewletning mexpiy siyasiti süpitide töwenleshtüridighan okullarni urup mexsus „qanunluq“tughulghan balilarnimu qirghin qilish arqiliq yéngidin köchüp kéliwatqanlar we kélidighan aqqunlargha zémin hazirlash , kisel bolup doxturgha kirgen yaki puli yoq dawalitalmay ölüp ketken ana balilar, késel karwitida ingirap yatqan her türlük saqaymaydighan, yaman süpetlik balayatqu,mataka raki qatarliq késelliklerge we emchek rakigha giriptar bolghan anilar, bala chüshürüsh sewebidin meyip we bashqa ziyan zexmetke uchrighanlar heqqide istatiskiliq melulatlar, balilarning ey bolishi we anilarning saghlamliqigha paydisiz bolghan her türlük pakitlar, zeherlep öltürülgenler heqqidiki melumatlar we qimmetlik organliri sétiwétilip naka qilinghan we öltürülgen buwaqlar, ademning göshi bilen béqiliwatqan it we choshqilar, buwaq orghanliri tijaritige ayit xitay sodilliri, buwaq göshi yewatqan xitaylarning bet-beshire qiyapetliri, késellerning iqtisadiy we siyasiy jehette duch kéliwatqan her xil qiyinchiliqliri, nopusimizning tiz sürette aziyip bérishigha ayit bashqa sewepler, tughut yéshidiki qizlirimizning qullar emgikige tutulishi we bashqa rayonlargha köchürülüshi;
5) Otlaq we térilghu yerlerning buzghunchiliqqa uchrishi heqqidiki melumatlar, orman we yépinchi ösümlüklerning tebiy qanuniyetke qarshi halda qirghin qilinishi, köller we deryalarning süyining azlap kétishi we qurup kétishige ayit tepsilatlar, tebiy qoghdulushqa tégishlik rayonlardiki her türlük buzghunchiliq, su we quruqluq haywanlirining neslining qurup kétishi we uning hayatliqigha tehdit élip kéliwatqan xeterler, aqqunlar keltürüp chiqarghan térilghu yer, yaylaq, su menbeliri we her türlük yer asti we üsti bayliqlirining talan-taraj qilinishigha ayit hadésiler, térilghu yerlirimizni qum bésip otlaqlirimizning tartiwélinishi heqqidiki pakitlar, xelqimizning ekilogiyege ayit her türlük zamaniwiy pen-téxnikidin xewersiz qélishi, yer asti we üsti bayliqlirining binormal échilip bashqa yerlerge toshup kétilishi, insan organliri we qoghdilidighan haywanlar göshining qimmetlik tamaqlar tizimlikige kirgüzülishi, térilghu yerning kemchilliki we tériqchiliqtiki emeliyetke mas kelmeydighan usullar keltürüp chiqiriwatqan ishsizliq, iqtisadiy ziyan we bulghunush, wetinimizde ochuq ashkare sinaq qilinghan 50 ke yéqin Atom siniqi we uningdin bashqa ximiylik we biologiylik sinaqlar keltürüp chiqiriwatqan tebéiy apetler we ékilogiylik buzulushlar;
6)Neshriyat-axbarat, radiyo-Télwéziye, Gézit-Jornal bashqurushtiki naheqchilikler, qisqartiwétilgen, taqiwétilgen, chekliwétilgen neshriyat, axbarat orunliri.Türmige tashlanghan, xizmettin heydelgen, nazaret astigha élinghan ziyalilar heqqide melumatlar, Yazghuchi, shayir, tarixchi we oqutquchilarning sözlesh, ijat qilish, neshir qilish, balilarni terbiyelesh ishlirida yoluqiwatqan her türlük siyasiy, iqtisadiy, ijtimayi qiyinchiliqlar we ularning jazalinishigha ayit melumatlar, cheklengen, köydüriwétilgen, neshir qilishqa ruxset qilinmighan kitap maétiyallar, yoqarqidek aqiwetni kelturup chiqiriwatqan siyaset, qanun we xizmetlerge ayit matériyallar. Zorawanlarning we qol chomaqlirining bu heqtiki her-türlük yolsizliqlirigha ayit weqe-hadésiler.Medeniy miraslarning weyran qilinishi, arxiologiylik orunlarning qesten buzghunchiliqqa uchrishi, qedimiy kitaplarni neshir qilishqa pul ajratmasliq, xelq arisidiki muzika, tibabet, yéza-igilik, pen-texnikigha ayit bilimlerning zamanisigha xas shekilde tereqqiy qilishigha sharaét yaritip bermeslik, yuqarqidek kesipte oqughanlarningmu ish tapalmasliqidin ibaret kirzis we iqtisadiy jehettin sharaét yaritip yoqarqidek sahelerdiki xizmetlerni ishlesh imkaniyiti yaritip bermey, xitay bolmighanliq sewebidinla chetke qéqilish we bu heqtiki tetqiqat hem tereqqiyatni boghush, hükümetning arqa tirek bolup, aqqunlarning yerliklerning medeniyet, étiqat, örpi-adetlirini kemsitishige yéshil chiraq yéqip bérishi, xelqimizning öz medeniyitini özige ügitish yollirini cheklesh yaki taraytiwétish;
7) Derijidin tashqiri tiz sürette yamrap kétiwatqan exlaqsizliq, hükümet xadimlirining nomissiz jinsiy setchilikliri, nikah we muhabetlishish ishlirida meydangha kéliwatqan diniy étiqat we milliy örpiy-adetlirimizge xilap bolghan aqiwetler, kishini endishige séliwatqan qorqunchluq jinsiy késellikler, oghurluq, bulangchiliq, bu hadésilerning biwaste yaki wastiliq ziyinigha uchrawatqan kishiler, buzuqchiliq, paahashe, zeherlik chikimliklerge bérilish, iqtisadiy we ijtimayi kirzislarning köpüyüp kétishige sewep bolup qéliwatqan dölet siyasetliri we emeldarlargha yéshil chiraq yéqip bergen qarangghu bulunglar, bu türdiki kirzislarning aldini élishqa köngül bölmeslikke ayit iqtisadqa, dawalinishqa, maaripqa we ammiwiy parawanliqqa alaqidar jinayi pakitlar, u türlük apetlerning yamrap kétishige qesten yol qoyuliwatqanliq heqqidiki xata siyaset we shexislerge ayit tepsilatlar, materiyallar;
8) Uyghur qizlirining qanuniy heq hoquqlirining depsende bolishigha ayit her türlük materiyallar. Uyghur qizliri xitay ölkilliride duch kelgen adem chidap turghusiz achchiq aqiwetler, ularning emgek, ish-heqqi, dem élish, ammiwiy parawanliq ishliridin behrimen bolush, dawalinish, istraxuwaniyelinish, tuqqan yoqlash, seyle-sayahet qilish, ammiwiy paaliyetlerge qatnishish, edebiyat-senet we diniy itiqat paaliyetlirige qatnishish, ish heqqini waqtida elish-alalmasliq qatarliqlargha ayit matériyallarni özlirining, ehwaldin xewerdar kishilerning we Ata-anisi uruq-tuqqanlirining guwaliq sözliri, mejburi emgekke tutulghan we jinsiy setchilikke zorlanghan, ozuqlinish, dem élish, erkin paaliyet qilish jehetlerde yoluqiwatqan kishini xorlaydighan qilmishlar we echinishliq aqiwetler.Mushu seweptin weyran bolghan, türmige tashlanghan aililer, öliwalghan qiz-yigitler, qudilashmaqchi bolghanlar arisidiki majralar, bikar qiliwétilgen toylar, yitim qaldurulghan perzentler, ata-ana we uruq-tuqqanlar. Ish heqqini kembérish we héch ish heqqi bermeslik meseliliri keltürüp chiqarghan éghir aqiwetler;
9)Déhqanlarning heqsiz emgekke sélinishi, xitaylar behrimen boliwatqan her türlük ewzel siyasetler, quralliq qisimlar, saqchilar, xitay eskerliri, éghir jazalanghan wetimizge sürgün qilinghan xitay jinayetchillirining türme ichi we siritidiki wehshiylikliri, Xitay hökümitining milletler siyasitining uyghur qatarliqlargha pütünley paydisiz yürgüziliwatqanliqigha ayit her türlük jinayi pakitlar, heddidin ziyade ewij éliwatqan xitay aqqunliri apiti keltürüp chiqiriwatqan ijtimayi, siyasiy, iqtisdiy meseliler, xitaylarning bayliship, uyghur we qérindashlirining namratliship bérishigha sewep boliwatqan hadésiler heqqide matériyallar qatarliqlargha ayit xitaylar we xelqimiz hazirlighan, mexpiy we ashkare élan qilinghan we élan qilinmighan tékist, vidiyo, resimler;
10) Jemiyetnini qaplap ketken, hemmila ademni rahetsiz qiliwatqan ishlar, térilghu yer, olturaq öy, qatnash, ammiwiy parawanliq, diniy ishlar, maarip, ishsizliq, muash we ish heqqi, soda-sétiq, balilarni öylük-uchaqliq qilish jehetlerdiki tengsizlikler, xitaylarning her türlük öktemlikliri, uyghur we qérindashlirigha zorawan emeldarlar we qonchaq emeldarlar teripidin yürgüziliwatqan naheq siyasetler, emeldarlarning shewhaniy qilmishliri, iqtisadiy jehettin chiriklishishi, satqunlar, pursetperesler, dinni qalqan qilip xelqning yilikidin su ichiwatqan ghalchilar, emeldarlarning paraxorluq we nepsaniyetchilikke bérilishi, buzup-chéchish we keypi-sapagha bérilip xelqni talan-taraj qilishigha ayit öktemlikliri, ularning chiriklikke bérilishige dölet teripidin yéshil chiraq yéqip béilgenlikige ayit jinayi qilmishlar, naheq enziler, bihude étilip ketken, muddetlik we muddetsiz türmige tashlanghanlargha alaqidar matériyallar we ularning ailisige ayit échinishliq weqeler, namratliq, tijarette yol tapalmasliq, oghurluq we bulangchiliq, zeher we qural-yaraq etkeschiliki, xotun-balilarni élip-sétish, ayallar we balilarni xorlash, Aydis, siblis, waba, yaman süpetlik ösme, diwenglik, horunluq, xamushluq késilige giriptar qiliwétilgenlerning eshu aqiwetke qélishigha sewep boliwatqan ishlar heqqidiki melulatlar, aydis ailliri, aydis anilar, aydis dadilar we aydis balilarning kemsitilishi, yaman aqiwetlerning aldi élinmasliq, xelqaradin bu meselilerni hel qilish üchün kelgen pul,dora-dermek we bashqa maddiy yardemlerni xiyanet qilish yoli bilen öz-jayigha ishletmeslik; qatarliqlarni axbaratchiliq qayidisi we pirinsiplirigha layiqlashturup, texist, vidiyo, resim we bashqa madiy pakitlar arqiliq eng bixeter yollarni tallap munasiwetlik orunlargha yollashta paydilinishinglar üchün aldi bilen axbarat we axbarat yéziqchiliqi heqqide az-tola sawatqa érishishimiz kérek. Shunga biz, weten ichide we siriti toxtawsiz élip bériliwatqan milliy herkitimizge ishtirak qiliwatqan bir qisim qérindashlirimizning qiyinchiliqlirini nezerde tutup bu matériyalni tüzüp chiqtuq.Bu peqet köz aldimizdiki bezi meselilerni nezerde tutqan we mushu xildiki matériyallargha jiddiy éhtiyaji bolghan, bu kesipte shu xil sewiyege ige kishiler üchün tüzüldi.Elbette bu heqte toxtimay izlinidighan we ügünüshni xalaydighanlargha her-tereplime izlinish tekliwini bérimiz.

Millitimiz qedimiy medeniyetlik, shanliq tarixqa ige, itiqadi küchlük, eqilliq, exlaqliq, emgekchan, batur we jasaretlik xelq. Tarixiy, ijtimayi we siyasiy sewepler tüpeylidin bashqa xelqlerge qarighanda köp arqida qalduq.Bu ehwalning téximu küchiyip yamrap kétishining aldini élishta eng awal axbaratchiliqqa tayinishqa toghra kéliwatidu.Yoqarda tilgha alghandek meselilerni xewer, tepsiliy xewer, edebiy axbarat we ochérik sheklide her-türlük axbarat wastillirigha axbaratning 7 amilini pirinsip qilghan asasta layiqlashturup teyyarlash intayin muhim. Shunerse éniq bolsunki xelqimizning béshigha kéliwatqan bu milliy zulum xelqara jamaetchilik teripidin bolupmu Amérika bashliq gherip döletlirining, yawropa birliki we birleshken döletler teshkilatliri qatarliqlarning qattiq gheziwini keltüridu.Xelqimizning üstidin yürgüziliwatqan zulum menggü dawamlashmaydu, u zorawanlarnimu jazalash üchün teyyarlap qoyulghan xelqara qanunlar bar.Zorawanlarning qattiq jazalinidighan künlirigimu barghanche az qéliwatidu.Bizning bundaq yaman aqiwetke qélishimizgha birinchidin özimizning bixutliqi, ikkinchidin zorawanlarning héle-mikireliri sewep boldi.Heqqaniyet haman biz terepte, azraq gheyret qilsaqla, azraq kallimizni ishletsekla, azraq bedel bérishtin qorqmisaqla, zulum we zorluqning üstidin ghalip kélip, mezlum xelqimizni qed küterteleymiz.

Nöwette kolléktip halda qiliniwatqan ishlirimizdin ghayet zor netijeler qolgha kelmekte.Bir milletning teqdirini özgertish undaq asan bolmighachqa téximu köp xizmetlerni birlikte ishlishimizge toghra kéliwatidu.Biz özimizge paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilinip, eqliy küchimizni siyasiy we maddiy ewzellikke aylandurushta, nangha qarighanda axbaratqa bolghan ehtiyaj téximu küchlük bolmaqta. Biz bu zulum ichide yashighili 60-70 yil bolup ketti. Dunya xelqige zorawanlar bizni buzek qiliwatidu deyli dések qolimizda milyonlighan jinayetlerni ispatlap béridighan birermu tüzükrek yéngi maddiy pakit yoq. Meselen barin, ghulja, xuten, qumul-turpan, aqsu, bay, toqsu, shahyar qatarliq jaylarda bir qisim ademler zulumgha qarshi partilap chiqip, éghir basturuldi. 10 minglighan adem jazalandi, türmige kirdi. Turmidikilerning emiliy ehwalini, basturulghan chaghdiki qebih hadésilerni mehele-mehelide körgezme qilghan idi, U heqte maqla, resim we maddiy pakitlarmu shunche köp idi. Emma hazirghiche u heqte qolimizgha tekken maddiy pakitlar, shu chaghdiki ishlarning mingden biri bolup, téxi uning köp qismini öz xelqimiz emes bashqilar erkin dunyagha élan qilghan. U nersilerning her biri milliy menpetimiz üchün xuddi chet-eldiki bir teshkilattek payda körsetmekte. Biz shunchilik yarimas, shunchilik bixut, shunchilik horun, shunchilik diweng, shunchilik bilimsiz bolup kettuqmu emdi?Elbette qilayli dések bizmu qilimiz, qilalaymiz. Bu ishlarni wujutqa chiqirish heqqide kesip ehli bolmighanlargha az-tula sawat bérish, ularning eqil-parasiti we heqqaniy istekliridin paydilinish we shu asasta her türlük qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qélish we milliy musteqilliqimizni baldurraq qolgha keltürüsh herkitige birlikte aktip qatnishish meqsidide bu matériyal tüzüp chiqildi. Paydilinishingizlarni ümüt qilimiz.Janabiy Alla herzaman yardemchingizlar bolsun!

Germaniye Frankfurt am/Main
06-Yaniwar 2008

Bizdiki Siyasiy Sapa We Pissixologiyelik Ajizliqlar

Uyghuristanning heqiqiy mustemlike astigha chüshüp qalghinigha yérim esir bolup ashti.Eslide tajawuzchilarning milliy xaraktéri we millitimizning poténsal küchige nisbiten élip éytqanda bu bir binormalliq.Mustemlike tariximiz bashlanghandin béri meyli wetende meyli chet-ellerde bolsun munqerz qilinghan téritoriyesi 1milyon 828 mimg, 418 kuwadiratkélométirdin ashidighan bir döletning dawasini qiliwatimiz.Biz qiliwatqan bu dawa peqetla kishlik hoquq we insan heqliri dawasi bolupla qalmastin, shuning bilen birge erkinlik we musteqilliq dawasidur.Insaniyetning kéyinki 60 yili ghayet zor özgürüshler barliqqa kelgen, bezi küchlük milletler ajizliship, bezi ajiz milletler qed kütergen bir dewir boldi.Bu dewir yene Uyghuristan xelqi hayatliq üchün tirkishken, aghriq azawigha tolghan, siyasiy teqdirimiz he dése paydisiz bolghan ichkiy we tashqiy amillar bilen yanmu-yan mewjut bolup turiwatqan bir dewri boldi.Murekkep bolghan xelqara weziyet, künsayin éship bériwatqan tajawuzchi xitaylar teripidin kéliwatqan milliy zulum barliq insaniy heq-hoquqliridin mehrum bolghan uyghuristanliqlarni yéngiche bir tepekkur we yénghiche bir inqilap yolini izlep tépishqa mejburlimaqta.

Wetinimiz tajawuzgha uchrighandin bashlap, weten ichi we weten siritida qanat yéyiwatqan milliy herkitimiz bir künmu toxtap qalghini yoq.Bu herket tereqqiy qilish jeryanida, biz bileligen we bilelmigen derijide xelqara weziyetning toxtimay ghidiqlishigha uchrap keldi.Bu xil ghidiqlash héli-hem dawamlishiwatidu.Bu xil ghidiqlashni peyda qilghanlar ichide dost kebi körüngen düshmen we düshmen sheklide körünüp qalghan dostlarmu bar.Bezide dost bilen düshmen arliship ketken, bezide dawani pütünley bizge paydisiz bolghan küchler changgiligha kirgüziwalghan yene bezide dawa élip bériwatimiz dep, he dése bashqilarning oyunchiqigha aylinip qalghan waqitlarmu boldi.

Ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni, dost bilen düshmenni, diplomattik munasiwetler bilen qandashliq munasiwetlirini, qandashliq munasiwéti bilen siyasiy teqdirdashliq munasiwetlirini, siyasiy teqdirdashliq munasiwéti bilen diniy qérindashliq munasiwetlirini özimizning milliy alahédiliklirige layiqlashqan halda istratégiye jehettin her birini öz alahidiliki, xususiyiti we derijisi bilen békitish hoquqimiz dawamliq yatlarning héch bolmighanda béjiriksiz siyasiy yol bashlighuchilarning kontrolluqidin qutulalmaywatidu. Bu xildiki ghidiqlashlarning ijabiy we selbiy derijisini bahalap békitishke intayin ötkür bolghan kolléktip zéhniy küch kérek boliwatsa, eqilni we bilimni hörmetlesh, tarixiy sawaqlarni yekünlesh, küchlerni tertipke turghuzush, dawaning merkizini serxillardin teshkillesh, küchlüklerning nopuzini hörmet qilish prinsipida turup, milliy herkitimizni yéngi bir tereqqiyat basquchigha kötürüsh uyaqata tursun, dawayimizdiki tarixtin béri bizge késeldek chapliship kelgen teshkilatlinish jehettiki iptidayiliq yeni qayide pirinsipqa sel qarash, pursetni tonup yétip küchlük nopuzlarning etrapigha uyushmasliq ewij élip kétiwatqandek qilidu.Teshkillinishimizde we siyasiy istratégiyelerni tallap békitishimizde tarixtikisi bilen sélishturghanda yüksilish bolmay eksiche chékinish weziyiti barliqqa kelse bolmaydu.

Dawayimizni 21-esirdiki siyasiy milletlerdek emes, ottura esirdiki iptidayi qebililerning tepekkurigha layiq derijide élip bérishni tekitlewatqanlar bar bolup, ular her kichik döngge bir bayraq qadiwélip, bir merkezdin bashqurulidighan, hemme birdek xelq étirap qilghan qayide nizam we pirinsip asasida ish qilidighan weziyetning barliqqa kélishi milliy herkitimiz üchün hawa we sudek kérek boliwatsa xalighanche ish tutup, dawaning menpeetige ziyan séliwatidu. Birlikni qoghdap, ittipaqlishishqa bolidighan barliq küchler bilen jiddiy shekilde birliship, öz-ara toluqlap we yétekliship, nezer dayirimizni keng tutup, biz üchün paydiliq bolghan xelqara weziyettin yaxshi paydilanmisaq, bixutluq qilsaq düshmenlirimiz kündin-künge köpüyüp, siyasiy teqdirdashlirimiz we dostlirimiz barghanche bizdin yirginidighan weziyet otturgha chiqidighandek qilidu.

Weten-milletning nijatliqi üchün izchil derijide küresh qilip kéliwatqinimiz bilen, méngiwatqan yolimizdiki chuwalchaqliqlarni tüzütüp, dewir bizdin kütüwatqan pak we saghlam bir rohni yaratmisaq kélichek ewlatlargha yüz kélelmeymiz.Milliy xaraktérimizdiki bashbashtaqliq, menmendanliq, hangwaqtiliq, galwangliq, tekebburluq, rohiy ghalbiyetchilik, xiyalpereslik, temexorluq, yalghanchiliq, teqdirchilik we gorohwazliq qatarliqlar milliy herkitimizning saghlam tereqqiy qilishigha putlikashang bolmasliqi kérek. Bizde qomandan qumandan emes, esker esker emes, xelq xelqemes, hökümdar hökümdar emes. Biz uyghurlar hökümdar süpitide xelqimizni, xelq süpitide qumandanlirimizni kemsitkechke milliy qedriyetlirimiz, milliy ghururimiz, milliy shan shöhritimiz, ar-numusimiz düshmenler teripidin depsende qiliniwatidu.Biz özimizni özimiz qedirlimigenlikimiz mundaqche qilip éytqanda merkizi teshkilatlirimizning we xelqaragha meshhur lederlirimizning hörmitini toluq qilalmighanliqimiz üchün öz-ara we bashqilar teripidin toluq qedirlenmeywatimiz, bir yawayi milletchilekmu nopuzimizni qoghdiyalmaywatimiz.Eger shundaq kétiwerse küchlük milletlerning özlirini kücheytiwélishi üchün qurbanliq bolup kétimiz. Kolléktip éngimizdiki yoqarqidek cheklimilikler tüpeylidin milliy herkitimizge paydiliq bolghan arqa-arqidin kéliwatqan pursetlerni xuddi tarixtikige oxshash shekilde qoldin bérip qoyimiz.

Manju istilasining aldi keynide pen-téxnika we medeniy-maarip jehette bekla arqida qalghanliqimiz, qiliwatqan ishlirimizning hemmisi dinni merkez qilghandek qiyapette, weten-milletni untushtek xurapiyliq ichige pétip qalghanliqi üchün weten munqerz boldi.Xitayning bash aghriqi özige yétip ashidighan u yillarda, eslidide zéhnimizni merkezleshtürüp siyasiy jehettin qedimizni tiklep tereqqiy qiliwélishimiz kérekidi.Emma biz özimizni küchlendüriwélishning ornigha diniy we siyasiy mezhepchilik kürishi élip barduq, ichkiy urushta muqeddes wetinimiz Uyghuristanning tupraqlirini qérindashlirimizning issiq qéni bilen boyap chiqtuq.Wetinimzni ikki qollap düshmenge teqdim qilduq.Bu qobul qilghili bolmaydighan téragédiye özimizdin özgini chong bilishtin, özimizning ichidin yétiship chiqqan hökümdarlargha bash égishtin, yatlargha qul bolushni ela bilidighan teslimchilik xaraktérimizdin kélip chiqti.Bir milletning tarixida shu milletning numusigha, shan-sheripige we izzet-nepsige wekillik qilidighan bir sinip yitiship chiqqan bolidu.Ular yaxshi yaman künlerde xelqning wetenning ar-nomusi üchün küresh qilidu.Bizde u sinipning rolini éliwatqan bir qoshun bar, uni kücheytishimiz, qedri-qimmitini qilishimiz, uning etrapigha uyushushimiz, bixutluq qilmasliqimiz kérek. Ular tarixni, Tarix ularni yaritidu.Bu sinip köpinche wetini, milliti üchün jénidin, mélidin we nepsidin waz kécheleydighan, weten millet yolida eskiriy, siyasiy, diniy, ilmiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerde pidakarliq bilen izdinip, shu milletning mewjutluqini sürdüridu.Yéqinqi zaman tariximizdiki Seyidiye dewridiki Uyghuristan jemiyiti, bir jemiyetni teshkil qilidighan köp tereplimilik shertlerni hazirlighan, siyasiy, iqtisadiy we meniwiy tereplerdin zamanisigha yarisha toyunghan bir jemiyet idi.U dewirde Uyghur jemiyiti Hakimiyet, Téxnologiye, Eskeriyet, Téologiye, Tibabet, Matématika, Astronomiye, Ximiye, Siyasiy-Iqtisad, Medeniy-Maarip, Edebiyat-Senet, muzika, Qol-Hünerwenchilik, Baghwenchilik, Mimarchiliq, Yéza-igilik, Su- inshaati we Charwichiliq tereplerde intayin küchlük we muntizim ziyalilar qoshunigha ige idi. Xelqimiz héchqandaq bir milletning buzek qilishigha uchrimayti, bayashat, xatérjem, dostane we heqiqiy bir milliy hayatni yashayti.

Uyghuristanni tehdit hés qilghan we bu dölettiki bayashatliq we tereqqiyattin rahetsiz bolghan gherbiy asiyaliqlar, bu xelqqe eskiriy jehettin teng kelgili bolmaydighanliqini, u döletni bashqiche bir shekilde gumran qiliwétishni pilanlap, Uyghur xelqining diniy tereptiki sadda, aq-köngül, rastchil we semimiyitidin paydilinip, bir milletning mewjut bolup turishigha esla yarashmaydighan, xelqni ich-ichidin tügeshtüriwétidighan, yaxshi yaman tereplirini addiy insanlarning tepekkuri bilen perq étish qiyin bolghan zeherlik teriqetchilik pelesepisini islamiy eqidiler bilen perdazlap wetinimizge import qildi.

Hökümdarlar, dölet erkanliri, diniy ölimalar, eskiriy qumandanlar, pen-téxnika alimliri, yazghuchilar, shaérlar, mutexesis we senetkarlar atalmish diniy “islihatchilar”ning qolida ujuqturiwétildi. Tajawuzchilar közligen mexsetke yetti, ular bu döletni ishghal qiliwélishni emes, tamamen bashqiche bolghan shekilde yeni özining yéghida özining göshini qorup, öz xelqining qolida öz dölitini gumran qiliwétishni könglüge pükkenidi.U qétim weten meniwiy tereptin munqerz qilinghanidi.U jahaletlik yillarda qizziqqanliq qilip, téximu yüksek bolghan bir islamiy jemiyet berpa qilimen dep, sheytan(düshmen)ning arqigha kirip, milliy hakémiyitimizning idarisini ret qilip, weten-milletni esheddiy buddist qalmaqlarning qoligha ikki qollap teqdim qilduq.

Uyghur anilliri balilliri xapa qilsa, ularni “Beshingni yersen ilahim!” dep qarghaydu.Adem özining béshini özi yéyelmeydu.Bu sözning menisi balilarning özining bash-panayini, idare qilghuchisini, qehrimanini, yol-bashlighuchisini, hökümdarini halak qilidighan adem bolup chiqishini tiligenliktin bashqa nerse emes.Anillirimizmu qarghawerdi, bizmu béshimizni yewerduq. Héli hem eshu dewirning axirini yashawatimiz.Kechürgili bolmaydighan xurapiyliqimiz, bilimsiz we jayilliqimiz, tepriqichilik we yurtwazliqimiz sewebidin Yaqubbeg hakimiyitini we özlirining issiq qéni bilen özlirining shanu-shewkitini, millitimizning ar-numusini berpa qilghan Uyghur aqsöngeklirini étirap qilmay, tughumpéti xitaylarning Uyghuristan(Qeshqeriye) dölitini munqerz qilishida öz qolimiz bilen numusizlarche bir meydan oyun oyniduq, öz ayiqimiz bilen tajawuzchilani bashlap chiqip xelqimizni qul qilip berduq. Bu inqilapning meghlup bolishigha öz ichimizdin chiqqan hökümdarlarni yeni Yaqupbeg terepdarlirini étirap qilmasliqimiz we siyasiy, diniy we étnik jehetlerdiki tar mezhepchilik qarishimiz sewepchi boldi, Yaqup Begni hökmaran dep tonughan bolsaq, shu dewirdiki aqsüngeklerni yol bashlighuchillirimiz dep étirap qilghan bolsaq, uning bashlighan yoligha shertsiz egeshken we semimiy niyette weten-millet üchün bedel töligen bolsaq teqdirimiz bam-bashqa bolatti.

Manjularning 1911-yildiki Tömür xelpe bashchiliqida élip bérilghan Sherqiytürkistan inqilawini basturushigha ichkiy jehettin hemtawaq bolduq, diniy mesililerni milliy menpeetlirimizge baghlap oyliyalmighanliqimiz üchün dinni dep, dinni we milliy kimlikimizni pütünley ret qilidighan wehshiy kapirlarning qoligha chüshüp qalduq.Siyasiy küresh yolimiz, pirinsiplirimiz, meqsidimiz éniq otturgha qoyulmighachqa, dinni merkez qilghan ittipaqdash küchlerning satqinliqi bilen inqilap méwimiz tajawuzchi xitaylarning changgiligha chüshüp ketti.

Tömür xelpe qozghilingi bir milliy döletni barliqqa keltüridighan yüksek siyasiy ghayige emes, mushtumzor xitay emeldar we ularning ghalchilliri bolghan beg-törilerni yoqutup, qisas élishni meqset qilghan, milliy qérindashliqqa qarighanda diniy qérindashliqqa bekraq étiwar bilen qaraydighan, waqitliq maddiy we siyasiy menpeetlerni yetmekchi bolghan nishan qilghan, üzil-késil bir yétekchi iddiysi we yitekchisi bolmighan dihqanlar inqilawiy idi. U qétimqi déhqanlar inqilawining küchlük siyasiy yitekchi iddiysi, siyasiy küresh nezeriyisi hem yüksek ghayisi bolmighachqa meghlup bolushi aldinala békitilgenidi.1990-yillardin kéyin yüz bergen we éghir meghlubiyet bilen axirlashqan her qétimliq inqilapqa qaraydighan bolsaq, ilgirki siyasiy xataliqlarni tekrar ötküziwatqanliqimizni we u inqilaplarni kalligha tayinip emes, ikki mushtumizgha tayinip pilanlighanliqimizni, u inqilaplarni bir ademge oxshatsaq bashsiz bir tenning qolida qilich kötürüp, yetküdek müdürüp-choqurup herketlinip yüriwatqanliqini, düshmenning xatirjem olturup tamashshe körüwatqanliqidek échinishliq menzire köz aldimizgha kélidu.

Sherqiytürkistanda 1930- we 1940-yillarda partilighan milliy inqilaplirimiz, dost bilen düshmenni éniq ayriyalmighanliqimiz, ichkiy ziddiyet bilen tashqiy ziddiyetni perqlendürelmigenlikimiz, özimizni kemsitip, yatlardin dost we nijat istigenlikimiz, ichkiy ittipaqliqqa köngül bölmigenlikimiz sewebidin halaketke mehkum boldi, bir-birimizni közge ilmiduq, öz qérindashlirimizni inqilawimizgha qarshi qoyduq, qariliduq, arimizdin chiqqan inqilap yitekchillirining xelq ichidiki nopuzi we shan-sheripige qara sürttuq, we héch ikkilenmey shexsiyitimiz üchün milletning istiqbalini sattuq. Xitaylar eziz wetinimiz Sherqiytürkistanni bésiwalghan 1950-yillardin kéyinki inqilaplarda Uyghuristan xelqining qandaq milliy terkiplerdin, qandaq diniy terkiplerdin, qandaq siyasiy terkiplerdin we qandaq étnik terkiplerdin teshkillengenlikini nezerdin saqit qilip, he dése tar we bir tereplimilikke ége, ichkiy we tashqiy jehettin milliy musteqilliq herkitimizge paydisiz, inqilawimizni yétim qalduridighan, küchimizni parchilap, dostlirimizni düshmen, düshmenlirimizni dost deydighan tuyuq yollarda mangghanliqimiz üchün bir pütün xelqning- köp xil terkiplerdin teshkillengen Uyghuristan milliy musteqilliq herkitining ishtrakchillirining – toluq himayisi we ishenchisige érishelmiduq.

50-yillardin hazirghiche weten ichi we siritida élip bériliwatqan milliy herketlirimiz her qétim kéyinki ikki yüz yildin béri élip bériwatqan inqilawimizgha oxshash bir shekilde meghlubiyetke uchrap keldi we uchrawatidu. Teshkilatlinalmasliq, özimizni kemsitish, milliy inqilapning heqiqiy yétekchillirini yétim qaldurush, he dése ulardin qusur izlesh, öz-rolini jariy qildurmay uning we ularning qiliwatqan xizmetlirige buzghunchiliq qilish, sewrisizlik qilish, aqsaqalliq qilish, hemme ishqa chépiliwélish, jiddiy peyitte ularni qoghdimasliq, ihtiyaj tughulghanda baturluq bilen otturgha chiqip qurban bermeslik, ikkilinish, dilighulde bolush, düshmendin rehim- shepqet kütüsh késilidin saqiyalmiduq. Her qaysi qatlamlarda xelqning inqilap sépidikilerni, inqilap sépidikilerning milliy yétekchillirini, milliy yétekchilerning teshkilatni yeni milliy yol bashlighuchini hörmetlimesliki, hemme adem özini alahide chaghlash, sepler boyiche qumandangha boy sunmasliq, dahiylarni, qehrimanlarni, ziyalilarni, diniy ülimalarni hörmetlimeslik, aktipchanliqini, pidakarliqini köz-küzi qilish, milliy herketni istixiyilik élip bérilghan déhqanlar herkiti sewiyeside yeni iptidayi halette tutush, yüksek siyasiy ghayini angqiralmasliq, istratégiye we taktika belgülesh iqtidari bolmasliq, milliy yétekchiler sépidiki bilimsizlik, nadanliq, xurapatliq, sewiyesizlik, jayilliq, ittipaqsizliq, memedanliq, oxshimighan seplerdiki milliy yétekchilerning nopuzigha hörmet qilmasliq, küchlüklerni, qabiliyetliklerni rehber qilip tallashqa sel qarash, xelqning iradisige boy sunmasliq, bir-birimizni étirap qilmasliq, zéhniy küchimizni merkezleshtürelmeslik qatarliq xataliqlardin qutulalmiduq.Uningdin bashqa , inqilap sépimizdikilerni türlerge ayrip, alahidilikige yarisha herket we xizmet qilishqa yétekliyelmigenlikimiz-Qanuniyetke qarshi halda béliqni uchushqa, qushni üzüshke zorlighanliqimiz- xelqimizge ishenmigenlikimiz, düshmen küchlerni we gheyri düshmen küchlerni türge ayriyalmasliqimiz, öz-ara munasiwet, diplomattik munasiwet bilen istiratigiylik hemraliq munasiwetlirining oxshaydighan we oxshimaydighan terepliridiki chékini békitelmigenlikimiz sewepliridin her qétimqi inqilawimiz éghir meghlubiyetke uchrawatidu.

Mustemlike yilliri qaldurup ketken milliy jarahet kolléktip pissixikimizda bir siyasiy millette bolushqa tégishlik shertlerni hazirlashqa yol qoymighachqa, téxiche Milliy dawayimizda mukemmel bir sistéma yaritalmiduq dések artuqche bolmaydu.Inqilap tejiribillirimizni yekünlimiduq. Tajawuzchilargha qarshi élip barghan herketlirimiz tarixtiki enggüshterlirimiz bilen bizelmidi.Tejiribe sawaqlirimizni yekünlimiduq.Xelqara weziyetni küzütüsh, düshmenning ichkiy ajizliqini tehlil qilish ishlirigha sel qariduq.Eng addiysi dölet qurmaqchi bolduq, döletning ismini talash tartish qilip, sepler boyiche parchilinip kettuq.Eqilge eng uyghun, bir isimni hazirghiche békiltelmiduq. “Uyghuristan” dégen söz 21-esirde milliy inqilawimizgha hawadek ihtiyajliq turup yenila eyni dewirning mehsuli bolghan düshmenler turmaq hetta merkizi Asiyadiki qandash xelqlernimu biaram qilidighan “Sherqiytürkistan” dégen isimgha mehkem ésiliwalghanliqimizni wetenperwerlik we milletchilik, dep terghip qilduq. Shu seweptin “Sherqiytürkistan” dégen isimni qollunishi itirap qilinmighan emma “Uyghuristan” dése tamamen mümkin bolghan ehwaldimu, bashqilarning iqtisadiy yardimi bilen özimiz bashquriwatqan erkin Asiya Radiyosimu imkaniyet turup, bu heqte birlikimiz bolmighanliqi üchün “Uyghur diyari” digen qamlashmighan birnersini döletning nami süpitide qollinishqa mejbur boliwatidu. Sanap kelsek bundaq yene nurghun mesililer bar. U isim we waqti ötken yene bezibir jendilerge kanidek yopushiwalghanlar quruq gepni tola qilip, emiliy bir herketke ötelmey milletning ölümini kütüwatidu. Eqilsiz milletkenmiz dések ghezeplinidighanlar chiqidu.Eqilliq milletmiz déyishke tilimiz köyidu. Eng addiy ichkiy mesililirimizni baturluq bilen intayin tizlikte hel qilmisaq, dewirge, riyalliqqa qarap ish tutmisaq yene 50 yildin kéyin isim qoyidighan wetenmu yoq, öz-ara bir-birige düshmen bolidighan uyghurmu yoq, u yerde muqeddes dinimiz islammu yoq bolidu, hemmimiz “Muradimiz”gha yétimiz.

Oylap baqsaq bügünki kün´ge kelgendimu weten ichi we siritidiki milliy herketlirimiz yenila shu ilgirkidek istixiyilik bir shekilde xuddi notisi yoq muzika chalghandek kétiwatidu. Qumandan bar esker yoq, meydan bar merdan yoq, qushun bar tertip yoq halet saqliniwatidu. Milliy herkitimizge yitekchilik qilishning toluq höddisidin chiqalaydighan jenggiwar bir qoshunimiz bar emma tertipke salalmiduq.Yol bashlighuchigha shertsiz boysunidighan, milliy herketning yitekchi iddiysini muqeddes bilidighan, istixiyilik herket qilmaydighan, ammiwiy asasiy küchlük, xelqini toghra yolgha bashlaydighan siyasiy küresh programmisi qéliplashqan sewiyeni yaritish üchün barliq küchimiz bilen izdinishimiz kérek.

Milliy inqilap peqet bir isyan emes, milliy inqilap peqet hoquq we maddiy menpeet qoghlushushmu emes, milliy inqilap étnik, til-yéziq, din, tarix, iqtisad we cultural baghlinishqa ige bolghan xelqlerning démokoratiye we kishlik hoquqni aldinqi shert qilghan hörriyetchilik we musteqilliq herkitidur.Eger u payda menpeet, démokiratiye we tajawuzchilar bilen bolghan teng barawerlikni aldinqi shert qilghan bolsa, milliy döletni qurushning zörüriyiti qalmaydu.Emma shu nersini estin chiqirishqa bolmayduki, milliy inqilapni élip bérishta barliq seplerning adalet üchün körsütüwatqan tirishchanliqlirigha, talliwalghan yollirigha ilham bérish, siyasiy, diniy we étnik meselilerde radikalliship kétishtin saqlinish, öz-ara kemsitmeslik, chetke-qaqmasliq, ittipaqdashliq, qérindashliq, teqdirdashliq tuyghusini yétildürüsh, Méngishqa tégishlik barliq yollarda parallel shekilde herket qilishning deslepki endizisini turghuzush, u yollarni bir-birige qarshi we zit qilip qoymasliq lazim.

Bizning chet-elde qilip yürgen ishlirimiz xelqimizning kütkenliridek bolmaywatidu. Tarixtin qalghan késelliklerni dawalash waqti kelmidimu téxi!?

Uyghuristan xelqining milliy dawasi 5 ming yilliq bir dawa, u yene 5 ming yillarghiche dawamlishidu. Bizning milliy kürishimiz peqet milliy jumhuriyet qurushnilam emes, uningdinmu uzaq bolghan, jumhuriyet qurulghandin kéyinki qanche ming yillarghiche sozulup baridighan muqeddes ziminimizning we qutsal xelqimizning mewjutluqini saqlap qélishni meqset qilidu.Mundaqche qilip éytqanda bu küreshning meqsidi millitimizni siyasiy, iqtisadiy, cultural we téxnologiye terepliridin qudret tapquzush, özimizning bir millet süpitide menggü yoq bolup ketmesliki üchün küresh qilishtin ibaret.Yol uzaq, japaliq emma shereplik.Biz köz aldimizda körünüp turghan ichkiy mesililirimizni hel qilmay turup, yalghuzluq ichide élip bériwatqan küreshllirimiz bilen xelqimizni aldisaq ejdatlirimiz we ewlarlirimiz aldida qara yüz qopimiz.

Dawayimizdiki qérindashlar-ara ittipaqsizliqning dawamlishishigha bilip bilmey hesse qoshqanlarni, qoshiwatqanlarni, qoshushni oylawatqanlarni kechürüshke bolmaydu.Dawayimizda ilgirleshler chong boliwatidu, emma u dewir we xelqimizning kütüwatqanliridin tolimu uzaqta.Bundaqliqini étirap qilishimiz kérek, xelq-ara weziyet biz üchün paydiliq bolghan bir weziyette turiwatidu, dawayimizda tereqqiyatlar boliwatqandek qilghan bilen, u tereqqiyatlar peqet özimizdiki énirgiye sewebidin emes, xelq-ara siyasiy atmospuraning ghidiqlishidinmu qolgha kéliwatidu.

Muqeddes dawyimizda xelqimizning pütünley hémaye qilishigha érishish üchün shertsiz, öz-ara yol qoyghan shekildiki yéngi bir sistémini keship qilip chiqishimiz kérek.Buni pikir jehette dunyadin bek arqida qalghanliqimiz, öz xelqimizni, xelq-ara jemiyetni we tajawuzchi milletni toluq chüshünishke orunmasliqimiz, qarisigha, dogma, chéchilangghu herket qilghanliqimiz, dawani xitayning yiraqtin kontorul qilishigha yol qoyghanliqimiz, dawani xelq-ara jemiyetning pütünley qolgha kirgüziwélishigha yol hazirlap bergenlikimiz keltürüp chiqardi.Shunglashqa qiliwatqan xizmetlirimiz téxi toluq méwe bermidi dep éytalaymiz.

Teshkilatlirimizning birsimu artuq, birsimu kam emes. Ularning shu xil shekilde qurulushi we mewjut bolup turushini bizning qéchip qurtulghili bolmaydighan riyalliqimiz belgüligen. Hechkimni kemsitishke, herqandaq teshkilatni herqandaq bir teshkilattin siyasiy nuqtidin üstün qoyushqa héchqandaq heqqimiz yoq. Emma ularning hemmisi özining xususiyet we xaraktérliri bilen qatnishalaydighan bir sistima qurushqa qadir bolalmaywatimiz. Uyghuristan milliy musteqilliq herkitini bir teshkilatning emes, bir siyasiy hedepni mexset qilghan alahiyde bir siyasiy sistémining ichide birleshtürüsh kérek. Meselen: Hökümet-hökümet, parlament-parlament, partiye-partiye bolidighan, uyushqan siyasiy teshkilatlarning emiliy xizmetliride öz-ara bir-birini yeklimeydighan we chetke qaqmaydighan. Herqandaq bir teshkilatning rayon, dölet, we xelqaraliq cheklimisi bolidu. Hemme teshkilatni uninggha zorlash aqilaniliq emes. Eger u aqilaniliq bolsa peyda bolghan küch diktator, yéteklengüchiler isyankar bolup chiqidu.Birlik körünüshte emelge ashqandek qilghan bilen hemme kishining köngli bir yerde bolmaydu.Qelbte, herikette we ishta birlik wujutqa chiqmaydu.

Hazir wetinimizde 20 milyondin artuq, chet-elde 2 milyondin artuq Uyghuristanliqlar yashaydu. Uyghuristanliqlarning milliy kimlikining ret qilinishi we tajawuzchilarning ular üstidin yürgüziwatqan érqiy qirghinchiliqi peqet biznila emes, Uyghuristangha xoshna döletlerni, ottura sheriqtiki döletlerni we yiraq gheriptiki döletlernimu biaram qilmaqta.Bu del “Uyining münggüzige ursa tuwiqi sirqiraptu” dégendek bir ish.Mana bu bizge paydiliq bolghan keng xelqara weziyet.Xelqara jemiyet bezide xitay bilen hemkarlishiwatqandek qilghan bilen otturgha chiqiwatqan weqe-we hadisilerning hemmisi uyghuristanliqlarni yoqutuwétish üchün emeslikini, milliy musteqilliq herkitimizning jeryanida yüz béridighan bezi hadésilerdin saqlanmaqning eqliy küch we siyasiy édrak telep qilidighanliqini ésimizdin chiqarsaq bolmaydu.Xitay bilen her türlük alaqide boliwatqan döletlerning qelb mayilliqini qazinishimiz kerek. He dése ularning soda we siyasiy baghlantillirigha zeherxendilik bilen hujum qilmasliqimiz, sewrichanliq bilen pursetning biz üchün paydiliq bolishigha kapaletliq qilishimiz lazim.Ular waqti kelgende biz bilenmu bu xildiki iqtisadiy we meniwiy hemkarliqlar quridu.Ularni yene biaram qiliwatqan bir ish, bizning béjiriksizlikimiz, sewiyesizlikimiz, teshkilatlinalmasliqimiz we teshkilatlinish adetlirimizge 21-esirge bap kélidighan yéngi mitod we yéngi qan bérelmeslikimiz boliwatidu.Küchlüklerge yol béreyli, eqilliqlerdin ürkümeyli, pidakarlardin ügüneyli, töhpikarlarni ilhamlandurayli, qehrimanlarning ata-anillirigha éhtiram bildüreyli, hesetxorluq, körelmeslik, shexsiyetchilik qilmayli, xelq bermigen shan-shöhretni dep eqlimizdin, imanimizdin, insanliqimizdin waz kechmeyli.

Musteqilliq özlikidin qolgha kelmeydu. Milliy Jumhuriyetimizni eslige keltürüshimizde bésip ötmisek bolmaydighan musapiler bar. Bu dawani parallel shekildiki üch yönülüshte élip bérish kérek.Birinchi musteqilliqni üzül-késil telep qilish, ikkinchi insaniy heq-hoquqlirimizni xelqara qanunlargha baghlap turup qoghdash, üchünchisi xitaylar bilen melum bir sewiyede yeni chek-chégirini saqlighan shekilde diyalog ornutup, hazirqi xitay hökümitining asasiy qanuni we aptonomiyelik qanunlirini asas qilip, biz musteqilliqni teqdim qilishni könglümizge pükken weten ichidiki 20 milyondin artuq xelqning insaniy heqlirini yeni eng töwen derijidiki milliy mewjutluqimizni saqlap qalidighan Til-yéziq, Maarip, Edebiyat-Senet, Metbuat, Axbarat, Ishqa orunlishish, Ozuqlunish, Dawalinish, Oltraq öy, yerlik bayliqlardin behrimen bolush, Ekilogiyeni qoghdash …qatarliq meselilirini hel qilishqimu éghirliq bérishni kün tertiwimizge qoyushimiz kérek.

Hazirqi ehwaldin qarighanda birla teshkilat yaki dawa sépimizdiki melum bir goroh yaki shexis özi yalghuz bu xizmetning höddisidin chiqip bolalmaydu.Shunga dawa sépimizdiki pidakar insanlar, teshkilatlar we teshkilat birlikliri “peqetla men” dégen atalghudun hezer eylishi shert. Xelqimiz bizge yükligen shereplik wezipini emelge ashurushta Uyghuristan xelqide biwaste yaki wastiliq shekillerdiki démokiratiye, birlik, ittipaqliq we oxshash bolghan siyasiy hedep qarishini tiklesh kérek. Eger yüksek bolghan siyasiy hedeptin mesile körülmeydiken, biz heydewatqan bu tiz poyizning u üch dane chishliq chaqi oxshash tizlik, oxshash retim we oxshash relista uchqandek méngip, belgülengen nishangha pilanlighan muddette yétip baralaydu.Eger hazirqi ehwaldin qarighanda bu üch chaqning birliki, ittipaqliqi, öz-ara maslishishidin mesile chiqsa, ularning ichidiki ikkisi yaki tenha birsi özi yalghuz xelqimizni zulmet ichidin nijatliqqa bashlap chiqalmaydu.

Weten ichidiki Aptonomiyeni tutqa qilghan dawa, weten ichi we siritidiki milliy musteqilliqni tutqa qilghan dawa we weten siritidiki kishlik hoquq we insan heqliri pirinsipini tutqa qilghan dawada yéngi bir koordinatsiyeleshtürüsh aparati shekillenmey turup, meqsetke yétish u yaqta tursun, dawa sépimiz düshmen bilen toqunushmay turup, tarmar bolup kétidu. Bularning hemmisining oxshash bir zaman we makan ichide birlikte peyda bolup turushi körünüshte paydisizdek qilghan bilen, milliy herkitimizdiki turghunluqqa xatéme bérip, yéngi tereqqiyatlarni qolgha keltürüshte intayin zor riyal ehmiyetke ige.

Dawaning ichidiki bir qatar ushshaq talash-tartishlarning köpüyüp kétishi we eslide muhim bolmighan nersilerning köptürüliwétip, eng muhim meselilerning bir chette qaldurulushi milliy rohimizni xoratmaqta.Bir goruppa yene bir guroppini “Dinchi” dése, bir guroppa yene bir guroppini “milletchi” deydu. Bir guroppa yene bir goruppini “Aptonomiyechi” dése yene bir gruppa yene birsini “ Pédiratsiyechi” deydu. Beziler bezilerni “Musteqillini terghip qiliwatqan bilen xitayning jasusliri” dése beziler bezilerni “dawani xitayning qumandanliqi bilen qiliwatidu, bizning yoq bolup kétishimiznimu xalimighandek, küchüyüp kétishimiznimu xalimaydu” deydu. Yene beziler bezilerni “jahangir döletlerning özi bilen xitay munasiwetlirini bir terep qiliwélishi üchün millitimizni qonchaq qilip bériwatidu” … wahakizalar…dep tenqitlewatidu.

Beziler bezilerni “tajawuzchilargha hemtawaq bolup, ularning hökümitide ishleydu, ularmu xitaygha oxshash düshminimiz” dése, Beziler bezilerni “ulardin ümüd kütkili bolmaydu, hemmidin muhimi bar imkanlardin paydilinip mewjutluqimizni saqlap qélish” deydu.Ularning hemmisi milliy mewjutluqimizni saqlap qélishta kam bolsa bolmaydighan amillarning inkasi bolsimu, yoqarqi küchlerde téximu éniq qilip éytqanda uning wekilliride sheyi we hadésilerni kilassipikatsiyelesh(türlerge ayrish), morpologiyelesh(birleshtürüsh), dinamiklash (merkezleshtürüsh), Kordinatsiyelesh( qanuniyetke uyghun tertipke turghuzush), Sintakislash ( rolini békitish), udul we kontekistliq (del we wastiliq alahidilikini) menisini békitish, dewirning qimmet qarishigha hörmet qilish, emeliyetke baghlash dégen sewiye, eqliy hasilatlar asasida sheyilerning tüp qanuniyitidin köre chare-tedbir békitidighan qabiliyet mukemmel piship-yétilmeywatidu. Shunga milliy dawayimizdiki bir qisim küchler tejirbisizlik, bilimsizlik we hesetxorluq sewebidin dawayimizning merkizi qomandanliqigha boy sunmisa, yene beziler shexsiy xaraktéridiki türlük ajizliqlar sewebidin dawagha düshmendinmu éghir ziyan salmaqta we yene beziler dawadiki bu ajizliqtin paydilinip, tajawuzchilargha hemtawaq bolmaqta.

Milliy dawa sépimizdiki xéli köp sanliq kishilerde herqandaq bir hadisige baha bergende tekshürüp tetqiq qilmastin “Aq” we “Qara” dep aldiraqsanliq bilen békitiwétishtin saqlinish, pikir igiliri we mutexesislerdin mayirliq bilen meslihet sorash aditi yoq.Ular adettiki nersiler üstide öz-ara ölgüdek talash-tartishqa kirgini bilen düshmen we gheyri düshmenler bilen ölsimu waz kéchishke bolmaydighan mesililerde sewir qilidu, süküt qilidu, muresselishidu, yol qoyidu.

Öz-ara bir-birsini tenqit qiliwatqanlarning hemmisi weten-milletni söyidighan pidakar kishiler bolsimu, öz qimmet qarishini qoghdiyalighan halda, pikirde perqliq bolghan guroppilarni hörmetleshni, teqdirdishim, qérindishim, bir tughqunum dep qarashni bilmeydu. Chünki, ular hazirghiche hadisilerni pelesepiwiy nuqtidin küzütüsh, logikiliq shekilde tehlil qilish, siyasiy menpeetdarliq nuqtisidin xulasileshni bilmeydu.Bu yerdiki asasiy mesile matématkiliq qayide qanuniyetlerni milliy menpetimizge uyghun bolghan siyasiy we nezeriyewiy bilimlerge aylanduralmighanliqtin, hadisilerni türge ayrish, goruppilash, pormulalashturush, hésaplash we netijilesh sewiyemizning töwenlikidin boliwatidu. Bu milliy herkitimizdiki taktika we istratégiyeler sheyi-hadésilerning tebéiy qanuniyiti asasida bolmastin eksiche, uni ret qilghan halda élip bérilghachqa shunche küchep qilghan ishlirimizdin kütkünimizdek netijige érishelmeywatimiz, dégenliktur.

Beziler milliy dawa qiliwatimen dep teshkilat dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep diniy mezhepchilik dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep payda- menpeet dawasi qiliwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gheyri küchlerning damigha chüshüp kétiwatidu, beziler milliy dawa qiliwatimen dep gorohwazliq dawasi qiliwatidu.Emma ularning tolisi qandaqsige nishandin ézip kétiwatqanliqini bilelmeywatidu.

Bundaq bolishi, dawaning merkizi nirwa sistémisini shekillendüridighan pirinsip, nizam we qayidilerning qéliplashmighanliqidin boliwatidu. Bir döletning asasiy qanuni bolghandek, bizningmu barliq herketlirimizning toghra xataliqini ölcheydighan qanun, pirinsiplirimiz maqullinishi kérek. Hemme birdek özini shu qélipqa sélip turushni adetke aylandurghanda dawayimizdiki chéchilangghuluq we chuwalchaqliqlar aptomatik tüzülüp kétidu.

Yoqarqi goruppilar özlirini kücheytish üchün milliy menpetimizni qurban qilalaydu, Ittipaqdashlarni érqiy, dini, ijtimayi meslilerni shert qilmastin barghanche köpeytish üchün eqiliyet we maddiyet serip qilmaydu.Xelqimizni aldisa aldayduki we millitimizni yoqutuwétish éhtimalliqi bolghan düshmen we gheyri düshmenler bilen ittipaq tüzse tüzeyduki hergizmu öz xelqining ichidiki muxellipet gorohlar bilen muresselishish, sülhiy qilish, ittipaqlishish yoligha qarap mangmaydu, méngishni xalighanlarning herkitige chek qoyidu.Mana bu bizning qul bolushimizning asasliq seweplirining biri.

Ular meyli “Din”, meyli “Démokiratiye”, meyli “Aptonomiye” qalpiqini kiyiwalghan bolsun milliy dawayimizda kem bolsa bolmaydighan jeryanlarni chéchilangghuluq, teshkilatsizliq, chuwalchaqliq ichide bésip ötüwatidu.Ular toghra bolghan ortodoksal bir yolni tutmisa axirqi hésapta millitimizning munqerz bolishi üchün, tajawuzchilargha özi bilmigen halda xizmet qilishtin saqlanghili bolmaydighanliqini chüshünüp yétishi kérek.Tajawuzchi xitaylar bu nuqtini obdan bilgechke her bir goruppa etrapigha uyushqan milyonlighan shir yürek ezimetlirimizni ochuq sorunda bir pay oq chiqarmay turupmu ularni özimizning qoli bilen tarmar qiliwetti. Ular bizning milliy xaraktérimizdiki ajizliqlarni ügüniwalghanliqi üchün bizni Biologiye alimliri hasharetlerni bashqurghandek kontorul qiliwatidu, biz bolsaq dawani yéngi bir sistémigha soqup, ularning kütmigen yéridin chiqidighan taktika we istiratégiye tüzelmeywatimiz.Qoshunimiz barghanche parchilinip, ittipaqdashlirimiz kettikche aziyip özimizmu étirap qilghumiz kelmigüdek derijide ajizliship kétiwatimiz. Shunga tajawuzchilar qanuniyetlik pikir qilghanliqi sewebidin, ming japada qurup chiqqan uwimizni küchimeyla tozutiwétishke qadir boliwatidu. “Kalla ishlimise putqa ziyan” dep qurban berginimiz, bedel tölüginimiz, hérip-charchighinimiz qaldi. Ish qiliwatimen dep özimizni bezliduq, xelqimizge paydisidin ziyini köp boldi. Toghra yol tépishta hemme adem aqsaqalliq qilidighan, özxan, özbeg boliwalidighan késellikni tashlap dahigha, yétekchige boy sunishimiz, pikirge, bilimge, qanuniyetke hörmet qilishimiz, enggüshterlirimizni jénimizni tikip muhapizet qilishimiz shundaqla paydisi yoq tekrar yollardin waz kéchishimiz lazim.

Uyghuristan musteqilliq herkitige uyghuristanliqlarning hemmisi allaburun ishtirak qildi, téxiche ishtirak qilmighan bolsa tajawuzchilar teripidin uzaqqa qalmay mejburiy ishtirak qildurilidu.Uyghuristan bilen Xitay döliti ottursida haman otturgha chiqmay qalmaydighan bu aqiwet biz üchün tépilghusiz pursetlerni élip kélidu.Bu heriketning istiqbalining tolimu parlaq bolidighanliqi besh qoldek ayan bolmaqta.Shungimu xitay tajawuzchillirining yüriki pokildashqa bashlidi.Démisimu toghra-de parlap turghan nurluq quyashni itek bilen yépip bolghili bolmaydu. Uyghuristanliqlarning til-yéziqi, örpi-aditi, diniy étiqadi, edebiyat- seneti, pen-maaripi, soda-sanaiti, perzent körüshi, we milliy maaripi qatarliqlarning cheklinishi we kemsitilishi aptomatik shekilde xelqimizni milliy küresh sépimizge bashlap kirdi we kiridu. Biz buni téxiche bilmey xelqimizdin renjip, uni aqchi, buni kökchi dep waysap yüriwatimiz.Bu yerde kem boliwatqini bizning meghrurluqimiz, sewirsizlikimiz bir ish qilmay turup minnet qiliwatqanliqimizdin, tepriqichilik, gorohwazliq, bilimsizlik qiliwatqanliqimizdin boliwatidu, biz téxiche uni körüp yételmeywatimiz.

Bu dawaning bir millet we bir rayonning mewjudluqigha bérip chétilidighan barliq sahiyeliride özige xas shekilde oxshash qedemde, oxshash derijide we asasen oxshash sewiyede kétiwatqanliqini angqiralmaywatimiz.Dawadiki bu parallél liniyeler ottursida siyasiy programma xaraktérliq birlik otturgha chiqish harpisida turiwatidu.

Milliy qehrimanlirimizdin tartip addiy puxralirimizghiche, dahillirimizdin tartip milliy herkitimizning addiy ishtirakchillirighiche, xitayning yoquri derijilik dölet aparatida xizmet qiliwatqanlardin tartip chet yéza qishlaqlardiki addiy awam-puqralarghiche, teqwadar diniy ölimalardin tartip milliy zulum destidin keypi-sapa we eyish-ishretke bérilgen oghri-yanchuqchi, qimarwaz, pahishe we pahashiwazlarghiche hemmisi bizning qérindishimiz, milliy herkitimizning ishtirakchilliri, milliy mewjutluqimizning hul téshi. Biz eger ulargha yüksek ishench baghlimisaq, milliy herkitimiz yene meghlup bolidu.Biz eqilliq bolishimiz millitimizge mensup bolghan héch bir shexisni milliy herkitimizning siritida qaldurmasliqimiz, ulargha öz sewiyesi we derijisi boyiche muhabbet bérishimiz, aktipchanliqini qozghitishimiz, yashash hoquqini hörmet qilishimiz lazim.Emma, qehrimanlarni medihiylishimiz, hemmini yüksek siyasiy ghaye üchün xizmet qildurushimiz, milliy qediriyetlirimizni taj qilip taqishimiz, shuning bilen birge zulum ichide qalghan insaniy qedri-qimmiti depsende qilinip, insaniyliqtin uzartiwétilgen Uyghuristandiki barliq xelqni höriyet yoligha birlikte bashlap chiqip kétishimiz, Uyghuristan jemiyetining ular bilen téximu küchlük, ular bilen téximu renggareng, ular bilen téximu hayatiy küchke tolghan ikenlikini her waqit estin chiqarmasliqimiz hem bu achchiq riyalliqni qobul qilishimiz lazim.

Biz Uyghuristanliqlarning musteqilliq ishenchimizni urghutup kéliwatqan elbette nurghunlighan enggüshterlirimiz bar.Bu enggüshterler milliyitimizni shekillendürgen barliq sheyi we hadésilerning ichide közni qamashturup turghachqa, tajawuzchilar intayin biaram boliwatidu. Biz maqalining béshida dawayimizda saqliniwatqan bir qisim meseliler we milliy musteqilliq herkitidiki parallel üch yölünush heqqide pikir yürgüzduq.Mesililerni bu xil shekilde oyliyalighanliqimizning özimu, xudaning bizge qilghan hediyelirining biri bolup hésaplinidu. Biz Ata mirasimiz Uyghuristanning qanuniy warisliri süpitide éhtirap qilinishqa tégishlik bir xelq bolghanliqimiz üchün, düshmen herqanche küchlük bolghan bilenmu aldimizda paalech haletke chüshüp qaldi.Bundaq bolishigha yene milliyitimiz teshkil tapqan eshu bibaha enggüshterler sewep boliwatidu. U enggüshterler heqqide pikir bayan qilghanda meniwiy animiz Rabiye Qadir, kishining ésige kelmey qalmaydu. Rast démisimu Rabiye Qadir milliy musteqilliq herkitimizdiki tolimu teste qolgha keltürülgen Enggüshterlirimizning biri.Eger milliy musteqilliq herkitimizning ghelbisini xelq-ara küchlerning yardimisiz qolgha keltürgili bolmaydu dep qarash xata bolmisa, u halda Uyghuristan dawasi üchün Rabiye Qadérdek bir shexisning qimmitining qanchilik bolidighanliqigha baha bermek qiyin bolmaydu. Bir dölet tarixtin béri shu dölette olturaqlashqan hem shu döletning dölet nami shu milletning nami bilen atalghan, yerlik xeliqler ichidiki eng chong qewimning yeni étnik topluqning her zaman sepning aldida turishi bilen mustemlikidin qurtuldi, bir milliy dawa xelqarada bir shexis arqiliq tonulup keldi, bir heriket bir shexisning rehberlikide ghelbe qazandi, bir teshkilat bir shexisning pidakarliqi bilen küchlendi, ronaq tapti. Bu addiyla bir pormula köz aldimizda turup, del mushu ay-künlerde Rabiye Qadérni lédir qilalmisaq, wetinimizni bu wetenning milliy istiqlali üchün üzlüksiz éghir bedellerni bérip kéliwatqan Uyghur dégen sözdin kélip chiqqan “Uyghuristan “(2) dégen nam bilen atiyalmisaq undin bashqa “Uyghuristan ” dégen sözdin birla Uyghur xelqi emes hetta Uyghuristanliqlarning hemmisi söyinidighan bir weziyet yaritalmisaq we Rabiye Qadérgha oxshaydighan bir ledirning bizni xelq qilishigha yol hazirlap bérelmisek axirqi hésapta yer sharidiki eng chong bexitsizlerdin we mushu esirdiki eng zor ziyan tartquchilardin bolup qalimiz.

Biz teshkilat we teshkilatlinish heqqide xéli köp toxtalduq.Yillardin béri milliy herkitimizde Dalay Lamadek bir lédir yoq dep waysapla yürettuq. Emdi xudayim, közidin ayrighan bu xelqimizge bir hasa teqdim qilghanda uning qedri-qimmitini bilmisek, uni Lédir, özimizni esker derijisige kötürelmisek, düshmenlerning milliy zulumi biz üchün halal bolghan bolidu.

Uyghuristan milliy herkitidiki démokratiye we insan heqliri éqimi heqiqiten dawayimizdiki bir engüshter, bayraq we tépilghusiz purset. Biz bu maqalining aldi teripide tilgha alghan meselilerni bir terep qilayli deydikenmiz, xelqarada tonulghan, dawayimizgha heqiqiy wekillik qilidighan we merkiziy qumandanliqi sistimimiz üchün kéreklik bolghan bundaq bir qoshungha sel qarimasliqimiz, uning etrapigha pilanliq uyushup yoqarda tilgha alghan meselilerni helqilish üchün birlikte küch chiqarmisaq pishanimizdiki qulluq tamghisidin qutulalamaymiz.

Milliy musteqilliqimiz üchün yoqurda tilgha élinghan üch yölünishte heriket qiliwatqanlarni, musabiqige chüshken üch yügresh mahirigha oxshatsaq, Uyghuristan démokrattik herkitining otturda yeni Chémpiyon munbéride, qalghan ikkeylenning tertip bilen ong we sol terepte ikkinchi we üchünchi bolghanliqini köriwalalaymiz. démokrattik herkitining chémpiyon bolghanliqi hergizmu uning xataliqi bolmastin, ikki tereptiki mahirning ajizliqi turuqluq, méning saqilim uzun tursa buruti bar birsi mendin ötüp ketse bolamdu, dégendek exmiqane chuqanlar ichide Altun médal ulargha textim qilindi.Bu riyalliqni körüshimiz ulargha alqish yaghdurushimiz, aktipchanliqimizni urghutishimiz, ulargha ilham we medet bérishimiz kérek.Alma pish aghzimgha chüsh, dep yétishqa, pétir nandin qil izlep, asmandiki ghazning shorpisigha nan chilap yéyishke bolmaydu.Ish qiliwatqanlarning yolini tosmay, wetenni sétiwatqanlarning, milliy shan-sheripimizge dagh tekküziwatqanlarning, tajawuzchilarning yolini tosayli!Hemmimiz quruq söz bilen waqitni israp qilmastin, netijilerni qandaq qolgha keltürüsh heqqinde emily herketke ötüp, dawagha su we hawadek kérek boliwatqan kéngishish, ittipaqlishish, özimizge mas kélidighan shekildiki bir merkez, bir lédirning bayriqi etrapigha toplinish basquchlirini bésip ötüshimiz lazim.

Milliy zulum tarixtiki yérim mustemlike yillirigha qarighande teswirlep bergüsiz derijide ewjige chiqti.Wetinimiz Uyghuristan yérim mustemlike we qul qiliwétilgen bu dewir insaniyet tarixidin, jümlidin Uyghuristan tarixi nuqtisidin élip éytqanda tolimu qisqa waqit. Emma bir milletning küchüyish, zeyiplishish yaki mewjutluqidin mehrum bolushi üchün bu waqit keng-kushade yétip ashidu.Xelqimiz halaket girdawigha kélip qaldi.Milliy kimlikimiz we milliy téritoriyemiz inkar qilindi, tajawuzchi köchmenler apitige duchar bolduq. Til-yéziqimiz cheklendi, diniy tuyghumiz haqaretlendi, mekteplirimiz taqilishqa qarap yüzlendi, örpi-adetlirimiz kemsitildi, ishsizliq we namratliq patqiqigha paturulduq, tebéiy we Meniwiy bayliqlirimiz talan-taraj qilindi, tebéiy köpüyishimizge chek qoyuldi, xelq-ara qanunlarda qoghdulidighan heq-hoquqlirimiz heqqide sözligen sözlirimiz, yazghan maqalilirimiz, qilghan ishlirimiz we oylighan oylirimiz sewebidin türmilerge qamalduq, éghir iskenje astigha élinduq we qanliq qirghingha uchriduq.

Uyghuristanliqlar tarixtiki meniwiy, ijtimayi, iqtisadiy we siyasiy kechürmishlirimiz asasida, bu qisqa waqitta ortigha chiqqan siyasiy kirzis we érqiy tehditni tonop yetkechke milliy musteqilliq yolini talliwalghan.Uningdin bashqa ikkinchi yolmu yoq!Emma eshundaq bir ulughwar ghayige yétish, shuarwazliq, bikinmichilik we dogmichiliq bilen wujutqa chiqmaydu.Uning üchün barliq seplerde teng-barawerlik, intizam we pirinsip ichidiki öz-ara paralil bolghan xelq herkiti kérek bolidu.

Bir milletning musteqilliq zepiri xuddi törelme peyda bolup, toqquz aydin keyin buwaqning tughulghinigha oxshaydu, murekkep tereqqiyatlarni bashtin kechüridu.Törelmining normal ey bolishi nahayiti nurghun nersilerge baghliq, hem qiyin.Bezide törelme heqqiy hayatliqqa ériship, kéyinki qedemlerni muwepeqiyetlik basalisa yene beziliri uzaqqa qalmay nabut bolidu.Beziliri muddettin burun tughulghachqa, uning hayatini saqlap qélish üchün “tumaq”ning ichide alahide perwish qilinishi kérek(1).

Wetinimiz Uyghuristan Manju istilasigha uchrighandin tartip ta nomusluq 1932-yiligha qeder xelqimiz hamile bolghan musteqilliq törelmisini ey qilalmiduq. “1933” we “1944” dégen yilnamiler biz üchün tolimu muqeddes sanlardur.Uning muqeddeslikini alla belgüligen.Bu yillarda Uyghuristan xelqi zulumgha qarshi qozghulup, özlirining téxi hayat ikenlikini dunyagha jakarlidi.Millitimiz 1933 te tughulghan u buwaqni qelb textide perwish qilip kéliwatidu.

Hazirqi halitimiz tamamen bashqiche. U heqtiki tejiribe-sawaqlirimizning hemmisi untulduriwétilgen, yaki özimizge bolghan ishenchning tewrinip kétishi sewebidin, dunyadiki shuninggha parallel bolghan hadésilerning selbiy we ijabiy tesirliri ichide boghnuqmaqta.

Uyghur maaripining nabut qiliniwétilishi, ewlatlirimizning milliy rohqa toyunup ösüp-yétilishige passip tesirlerni Bergen. Addiy misal Sherqning tesirige uchrighanlarning aghzidin samsaq purisa, Gheripning tesirige uchrighanlarning aghzidin isprit purisa bolmaydu.

Uyghur millitining étnikiliq, pissixikiliq we pizikiliq alahidiliklirining hazirqi haliti, biz bésip ötken shanliq we nomusluq tarixtin kelgen. Millitimizni bir kitapqa oxshatsaq, uningda menggülük muqeddes bilishke we ikkilenmey öchüriwétishke tégishlik qurlarning barliqini körüwalalaymiz.

Bedinimizning ichidiki nersilerning hemmisi paydiliq bolmighandek, siritidiki nersilerning hemmisimu ziyanliq emes. Méningche Uyghuristan musteqilliq herkitini bir buwaqqa teqqaslisaq, xelqimizni jasaretlik bir anigha oxshatsaq bolidu.Uyghuristandiki Türkiy xelqler téximu éniq éytqanda Uyghurlar bu tupraqning musteqilliqi üchün qanche qétim hamile boldi. Bizning axirqi kürüshimiz kéyinkisini ey qilish üchün kétiwatidu. Törelmide hayatiy küch urghup turghan bolsimu, uning mewjutluqini istimigen amillarning dawamliq yeklishi adettiki ehwal, emma uninggha qarshi émont küchini saqlap qélish birdin-bir meqsidimizdur.Törelmining heqiqiy hayatliqqa köz échishi, anidin tughulghan kündin bashlinidu. Tughulghan kündin kéyinkilliri yene bashqa gep.Törelmining peyda bolushi we tughulup ösüp yétilishi érsiyet, meniwiyet we maddiyetke baghliq.

Hayatliq qanuniyitidin qarighanda “Küchlükler tallinidu, ajizlar shallinidu” bu bir heqiqet. Adem bedinidiki paydiliq we paydisiz mikroplarning hayatliq üchün qandaq pozitip we nigatip rol oynaydighanliqidin ibaret biologiyelik pirinsiplarni, organizimlarning roli asasida neziriye jehettin qobul qilip, emeliyetke tedbiqliyalmasliq hichnerse ügenmigen bilen, héch ish qilmighan bilen oxshash ish.

Kayinattiki hayatliqning bar bolushini belgüligen yaki chetke qaqqan amillarning birsimu artuq, birsimu kam yaritilmighan. Ularning ottursidiki rehimsiz küresh qip- yalingach halettiki tughum bilen ölümning her ikkisini chéniqturup turidu.Ölüsh bilen tughulushning, hayatliq bilen mamatliqning her ikkisi hayatiy küchke tolghan sheyi we hadisining menggü mewjut bolup turishining aldinqi sherti.Meghlubiyet we halaketni éhtirap qilmasliq zeper we tughulushni inkar qilghanliqtur.

Hayatliqni teshkil qilghan paydiliq we paydisiz amillarning hemmisi, hüjeyrilerning köpüyüsh- ölüsh- tekrar peyda bolushtin ibaret alahidilikini belgüligen. Saghlam bedendiki hüjeyriler köpiyish üchün ölüdu, ölüsh üchün köpüyidu. Hüjeyriler meyli ölsun yaki köpeysun, ularning barliq herkitini bir aqilaniliq, pidakarliq we qehrimanliq dep medihiyleshke erziydu.Uyghuristanning siyasiy kélichiki üchün ortigha chiqiwatqan her bir hadése we ish herketler iradimizni chéniqturidu, qehrimanliqimzgha küch-quwet béghishlaydu.

Saghlam bedendiki hüjeyrilerning perqiliq organlardiki halakiti we mewjudiyiti özidin halqighan bedenning mewjutluqi üchün tölen´gen bedel bolsa, kisellengen bedendiki hüjeyrilerning herkiti del uning teturisiche kordinatsiyelishish jeryanini melum bir hayatliq ölgenge qeder dawamlashturidu.

Ejdatlirimiz mewjudiyetning paydiliq we paydisiz tereplirini özlirining menpeeti üchün xizmet qildurushni mexset qilip, Diniy- étiqat, Edebiyat-senet, Tibabet, Qol-hünerwenchilik, Arxitektor, Muzika, Téxnologiye we Astronomiye qatarliq tereplerde özige yarisha enenilerni berpa qilghan. Shu meniwiyetler tupriqida ejdatlirimiz 16 din artuq Imparatorluq, yüzge yéqin chong kichik dölet we begliklerni qurup chiqti. Ularning hemmisi janliq pakitlar arqiliq dewrimizge yétip keldi.Biz özimizdiki milliy énirgiyeni bayqishimiz we u yerdin millitimizning chiqish yolining janliq xeritillirini izlep tépishimiz lazim.

*****
Eskertish:
(1)Uyghuristanliqlarda baldur tughulup qalghan buwaqlarni, toqquz ay tolghiche tumaqning ichide ey qilishtin ibaret qanche-ming yilliq enene bar.Hazirqi zaman gherip tibabétide buwaqni Eynek ishkapta saqlash téxniksi yéngidin keship qilinghan, bu kéyinki ish.

(2) Wetenning ismini “Uyghuristan ” dégenlik “Sherqiytürkistan ” dégen namni hergizmu chetke qaqmaydu. “Sherqiytürkistan ” dégen atalghu bilen “Uyghuristan ” atalghusi xuddi “Insan ” dégen atalghu bilen “Adem ” dégen atalghudek we “Apa ” dégen kelime bilen “Ana ” dégen kelimidek öz-ara bir-birini qetiy chetke qaqmaydu.Emma ularning dawa kontékisida tutqan orni oxshimaydu. “Ana weten ” dégili bolidu emma “Apa weten ” dégili bolmighandek. Sherqiytürkistan dégen nam jughrapiyelik we siyasiy nam bolup, tarixta tar we keng menilerni anglitip kéliwatidu. Uning bügünki xeter astida qalghan Uyghurdek bir mezlum milletning siyasiy teqdiri bilen bolghan munasiwetliridin, Türk dunyasining birliki bilen téximu alaqisi küchlük. “Sherqiytürkistan ” dégen isim hazirqi xelqara istimaldiki “Germany ” dégen sözge, “Uyghuristan ” atalghusi “Deutschland ” dégen kelimige oxshaydu.Biz Uyghuristanliqlar xelqaradiki bezi milletlerge oxshash “Gérmany “ni Gérmaniye deymiz, emma Germanlar özini “Dochlar ” deydu, wetinini Dochland deydu.Ular arisida “Dotschland nichts meher Germany ” dégen söz bar. Bu söz del milliy menpeetini birinchi orongha qoyup éytilghan. Emma xelqaradiki bezi milletler u döletni “Dochland ” dese bezilliri “Gérmany ” dewatidu.Bundaq hadésilerni samandek misalgha keltürgili bolidu. Eger xelqarada bezi döletler wetinimizni adetlengini boyiche “Sherqiytürkistan ” dése biz ularning tilida yazghanda “Sherqiytürkistan ” özimizning tilida yazghanda “Uyghuristan ” dep yéziwersek xata emes.Hemmidin yaman boliwatqini bu rayoning heqiqiy yerlik xelqi hésaplanghan we u yerde esirlerdin béri öz xelqining höriyiti üchün aldinqi qatarda qan kéchip küresh qiliwatqan Uyghurdin ibaret bir étnik topluq yoqulush aldida turiwatidu.Uyghurlar bu yerdin yoqalsa aptomatik uyghurgha qandash bolghan xelqlermu yoqulidu. Bu zimin téxiche hörriyitini qoligha alalmighan, bu yerde igilik hoquqi yürgüzüshke hemmidin bek sherti toshidighan bir milletning nami bilen atalmighanda milliy herkitimiz qulay ghelbe qilalmaydu. Hazirqi mushu xelqara weziyette türk dunyasining birliki emes, özimizning mewjutliqini saqlap qélishni eng asasiy kün tertipke qoyushqa qarshi turmasliq kérek.Uyghur meselisini milliy jumhuriyiti alla burun qurulup bolghan qérindashlirimizning meselisi ichige qoyup körsütish, Uyghuristanda esirlerdin béri küresh qilip kéliwatqan bir xelqning muqeddes siyasiy ghayisini ghuwalashturup, xelqara sehnilerde siyasiy küreshlirimizning obrazini xunukleshtüriwétidu.

Bizningche normal bir ehwal astida “Sherqiytürkistan ” dégen nam bilen “Uyghuristan ” dégen namning perqi yoq.Emma tariximiz, bügünimiz we yiraq kélichektiki mesililerni oylighanda we etrapimizgha obdan bir nezer tashlighanda andin “Uyghuristan ” dégen isimning qanchilik muqeddesliki bilinidu.Shunimu tekitlesh kérekki bizning bir qisim qérindashlirimiz, Türkiy xelqler we Erepler til aditi we bezi ilmiy sewepler bilen bu zéminni “Sherqyitürkistan ” dep atisa uningdin biaram bolushning, hem “Uyghuristan “dep atighanlargha siyasiy hujum qozghashning her ikkisila exmeqaniylik.Emma Uyghuristan xelqining siyasiy küreshlirige wekillik qilidighan küchler we shexisler zor tirishchanliq we jasaret bilen “Uyghuristan ” dégen atalghuni qéliplashqan siyasiy nam süpitide ishlitishtin chékinmesliki kérek.Xelqara étnik munasiwetler we kéyinki ikki yüz yilliq dunya tarixining tejiribilliridin qarighanda bir döletning dawasi bir millet arqiliq, bir gorohning dawasi bir partiye arqiliq, bir partiyening dawasi bir shexis arqiliq ghelbe qazanghan.Rayonlar ara ortaq bolghan nam bilen chétishliq, asasliq étnik topluq yeni heqiqiy yerlik Oluslar ghuwalashturulghan milliy herketlerning ichide meghlup bolmighanliri yoq.Mana bu teshkilatlinishimizda nezerdin saqit qilghili bolmaydighan qanche ming qétim tejirbidin ötken heqiqet!

Biz Uyghuristanliqlargha hemmidin awal “Musteqilliq “, “Uyghuristan “, “Dahi ” dégen üch kelime kérek.Bu üch kelime zoruqmastin bizning siyasiy mewqeyimizni, Milliy alahiyidiliklirimizni we teshkilatlinish iqtidarimizni körsütüp béreleydu. Milliy namini milliy döletke tamgha qilip uralmighan, axirqi siyasiy meqsidini “Musteqilliq ” dep békitelmigen, öz chidin étirap qilinghan “Dahi “si bolmighan millet radikal milletchilkining yaki eksiyetchi érqchiliqning qarangghu we tar kochillirida özini-özi halak qilidu.

Asasliq millet nami dölet nami qilip békitiwetilgende, étnik qewimlerning hetta millitimizning ismini alahiyde tekitlesh kérek bolmaydu, birlik, ittipaqliq, qérindashliq asasiy bolghan qutsal “Xelq ” kelimisi quyashtek parlaydu. U chaghda “Türk ” we “Uyghur ” dégen bu chrayliq atalghularning ikkide bir bashqilarni rahetsiz qilidighan aqiwitidin qurtulghili, uyghuristanning milliy istiqlali üchün emiliy we ijabiy bir qedem tashlighili bolidu.(K.Atahan)

2008-Yil 07-Noyabir, Gérmaniye/Frankfurt(M)

Ruqiye Hemdulla

muhim mezmuni: kishi isimlirining kündilik turmushta kishilerni bir- biridin perqlendürüshtin bashqa alahide menisi we ehmiyiti yoqtek körünsimu, emma biz kishi isimlirini inchikilep közetkinimizde, ularning alahide bir xil medeniyet hadisisi süpitide bir milletning idé’ologiyisi, diniy étiqadi, ijtima’iy exlaqi we éstétik qarashliri bilen chemberchas baghlan’ghanliqini bayqaymiz. Mezkur maqalide, uyghur en’eniwi kishi isimlirining herqaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulush aditi, qollinilish emeliyiti qatarliq mesililer tehlil qilinidu.
Achquchluq sözler: uyghurlar en’eniwi kishi isimliri islah qilish
Uyghur kishi isimlirimu uyghur millitining uzaq esirler mabeynidiki ijtima’iy exlaqi, éstétik qarashlirini özige mujessemligen bir xil medeniyet hadisisi bolup, uyghurlarning isim qoyush aditining özgiche ipadilen’genlikini hés qilimiz. Uyghurlarda isim qoyushta melum bir qélip yaki izchilliq shekillenmigen bolup, uyghurlarning öz hayatida shekillendürgen milliy örp-adetliri, diniy étiqadi, yashighan muhiti, ijtima’iy turmushi, öz hayatigha körsetken tebi’iy we ijtima’iy sewebler tüpeyli, her xil mezmun we shekillerdiki isimlarni qollinip, milletning özige xas isim qoyush aditini shekillendürgen.
Uyghur kishi isimlirining her qaysi tarixiy dewrlerdiki qoyulushi we istémal qilinishi oxshash emes. Chünki uyghurlarda famile qollinish izchilliqi shekillenmigen, isim qoyushta melum tertip yaki qélip bolmighan, buning bilen herqaysi dewrlerde isim qoyush usuli we shekli tüptin perqlen’gen. Bolupmu uyghur kishi isimlirigha uyghurlarning diniy étiqadi, adetliri, yashash muhiti asasiy seweb süpitide tesir körsitip, uyghur kishi isimlirining herqaysi dewrlerdiki özige xas alahidilikliri we isim qoyush, istémal qilish aditini shekillendürgen. Shunga uyghur kishi isimlirini körsitishte, uyghurlarning totém qarashliri, diniy étiqadi we yashighan muhit-shara’it mezgillirini kishi isimlirining dewrini ayrishning eng muwapiq usuli dep qarashqa bolidu. Mezkur maqalide del mushu nuqtilar boyiche her qaysi tarixiy dewrlerdiki kishi isimliri körsitilidu.
1. Iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém dewrliridiki kishi isimliri
Insanlarning eng deslepki ishlepchiqirish pa’aliyiti owchiliq we charwichiliq bolghachqa, ular tebi’et dunyasidiki mewjudat we hadisilerge munasiwetlik bolghan ishlarni, shey’ilerni sirliq hés qilip, shu shey’i we hadisilerge bolghan choqunushini ipadilep, tebi’et dunyasidiki shey’iler we haywanlarning namini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
1) «oghuzname» éposida oghuz xaqanning alte oghligha «kün, ay, yultuz, kök, tagh, déngiz» dep isim qoyghanliqi tilgha élin’ghan.
2) qedimki uyghurlar tashqi körünüshi, xaraktér-xususiyiti, küch-qudriti, sür-heywisi, yüksek we ulugh tuyulghan haywanat we uchar qushlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yolwas arslan qaplan
Qochqar buqa böke (ejdiha)
Yaghan (pil) chaghri (lachin) bugha
Bürküt böre arghun (arghimaq)
3)güzel, kishining amraqliqini keltüridighan haywanlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Qunduz bulghun bulbul kakkuk
4) tebi’et dunyasidiki sirliq, shundaqla insanlargha nisbeten xewplik, xeterlik bilin’gen shey’i we jisimlarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Yashin (chaqmaq) aqin (kelkün)
Örküch (örkesh) yaghmir (yamghur)
5) asman jisimliri we güzel, mezmut ösümlük, gül-giyahlarning namlirini isim ornida ishletken.mesilen:
Shems (quyash) qemer (ay) yultuz
Chinar qarighay chimen
Chéchek jineste anar alma
2. Uyghurlar muqim olturaqlishish medeniyitige qedem qoyghandin tartip, islam dinini qobul qilghuche bolghan ariliqta qollan’ghan kishi isimliri
Uyghurlar iptida’iy tebi’et étiqadchiliqi we totém étiqadi dewridin muqim olturaqlishish dewrige we diniy étiqad dewrige qedem qoyghandin kéyin, kishi isimlirida zor özgirish bolghan. Chünki ijtima’iy muhit we türlük dinlarning tesiride, uyghurlar isim qoyushtimu islahat we özgertish qilghan.
1) uyghurlar miladiyining aldi-keynide budda dinini resmiy qobul qilishqa bashlighan. Chünki, shinjang tarixta hindistan bilen qoyuq iqtisadiy we medeniyet alaqiliride bolup kelgechke, budda dini we medeniyiti uyghurlargha xéli zor tesir körsetken. Buning bilen uyghurlar buddizm tüsi qoyuq bolghan kishi isimlirini ishletken. Mesilen:
Maxadwi (budda nomining nami) chashtani
Achari (hezret) xaymawadi
Toyin (rahib) burhan (tengri, budda)
2) qedimki uyghur tilida erlik xaraktéridiki yükseklik we meniwi güzellikni bildüridighan namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Tölik (gheyret, jasaret) türk (küch-qudret) türklüg (küchlük, qudretlik) tighraq (batur, qeyser) alp (jesur, batur) böke (jesur, batur)
Küchlüg (küchlük, qudretlik) bögü (alim, danishmen)
Chalish (küresh) qadir (qeyser, keskin)
3) uyghurlar yene bu mezgillerde exlaq, güzellik, pakizliqni ulughlaydighan mezmundiki namlarni kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Arigh (pakiz) yidla (puraqliq) silig (mulayim)
Qutlugh (bextlik) yachan’ghir (uyatchan )
Bu dewrdiki kishi isimlirigha uyghur xelqining türlük qarash we adetliri singgen bolup, uyghur xelqining shu dewrlerdiki inkaslirini ipadiligen. Bu dewrdiki kishi isimliri asasen taq sözlük bolghandin sirt, hemmisi dégüdek uyghurche isimlardur. Yeni sirttin qobul qilghan yaki bashqa tillar arilashqan isimlar intayin az salmaqni igiligen.
3. Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinki kishi isimliri
Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyin, islam dini her sahe, her qaysi qatlamlarghiche singip, kishi isimlirimu asasen qoyuq islam dini tüsini alghan, pütünley erebche isimlar ishlitilishke bashlighan.
1) islam dinining tengrisi «allah »ning 99 xil süpitige «abdu-bende, qul» menisidiki sözni qoshup, isim ornida ishletken. Mesilen:
Abduqadir abdugheni abduwahab abdusattar
2) islam dinining peyghembiri muhemmed we uning 99 xil süpitini kishi isimliri ornida ishletken. Mesilen:
Muhemmed mehmud yasin imam hekkim muxtar
3) islam dinining muqeddes kitabi «qur’an kerim» de tilgha élin’ghan peyghember we meshhur shexslerning isim-namlirini isim ornida ishletken. Mesilen:
Dawud isa musa yunus harun zuleyxa hawwa büwi meryem
4) islam tarixida ötken meshhur shexsler we qehrimanlarning isim-namlirini kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Ababekri hezriti’éli osman abbas a’ishe xediche (xeliche, xelchem)
5) uyghurlargha 16-esirning otturilirdin bashlap, sofizm telimati singip kirgendin kéyin, uyghur kishi isimlirighimu tesir körsitip, sofizmning türlük unwan namliri, meshhur shexslerning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitish aditimu shekillen’gen. Mesilen:
Sopi’axun sheyx xoja se’id appaq (appaqxan)
6) islam dini bilen munasiwetlik bolghan xilmu xil nam, emel we unwan namlirimu kishi isimliri ornida ishlitilgen. Mesilen:
Damolla qari mexsum sultan melike
7) héyt-bayram we xatire kün, aylarning namini isim ornida ishletken. Mesilen:
Barat (barat’axun, baratjan) ramizan rozi (rozaxun, rozixan)
8) sherq musulman ellirige meshhur bolghan riwayet, chöchek we tarixiy weqelerdiki shexslerning we ashiq – Meshuqlarning nam-sheripi kishi isimliri ornida istémal qilin’ghan. Mesilen:
Perhat mes’ud rustem jemshid dil’ara shérin
9) pars medeniyitining tesir körsitishi bilen bir qisim parsche kishi isimlirini uyghurlar kishi isimliri qilip ishletken. Mesilen:
Bextigül perizat exter (yultuz) perman polat bahadir
10) ereb we pars tillirining arilishishi we öz’ara birikishidin shekillen’gen birikme isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Externisa baharnisa gülnisa nurmirza mirshad dostimuhemmed.
11) uyghurche we parschidin öz’ara birikip hasil bolghan isimlarni kishi isimliri ornida qollan’ghan. Mesilen:
Aynigar gül’ayim turnisa güzel’ay ayxumar aydil
12) uyghurlarda yene meshhur ilim ehliliri, jama’et erbabliri, uyghur medeniyiti üchün zor töhpe qoshqan ataqliq shexslerning isimlirinimu kishi isimliri ornida qoyush aditi xéli keng omumlashqan. Mesilen:
Mehmud (mehmud kashgheriy) elishir (elishir newa’iy) amannisa (amannisaxan)
13) uyghurlarda yene her xil xurapiy qarash, bid’et emeller we sadda qarashlarning türtkiside qoyulghan kishi isimlirimu bar, shundaqla balisi turmighan, tughulupla ölüp qalghan yaki késel sewebi bilen baldur ölüp ketken kishiler perzentlirining turup qélishini ümid qilip, perzentilirige töwendikidek isimlarni qoyushqa adetlen’gen. Mesilen:
Tursun turdi toxti tursunxan tursun’gül toxtixa turghun turghun’ay
14) uyghurlarda yene perzent aghrip qalsa «köz tegdi, qoyulghan isim küchlük ketti» dep qarap, perzentlirining isimlirini obrazi töwen bolghan shey’i we nersilerning namigha özgertish aditimu bar. Mesilen:
Chawar süpürge bosuq samsaq yantaq kösey exlet
Bu dewrde qoyulghan isimlarning asasiy yönilishi islam dinini merkez qilghan bolup, kishi isimlirining köpinchisi erebche isimlar, parsche we uyghurche isimlar nahayiti az salmaqni igiligen.
4. Azadliqtin kéyinki uyghur kishi isimliri
Dölitimiz azad bolghandin kéyin, uyghurlarning turmush muhitidimu özgirishler bolup, sotsiyalistik tüzüm we ilghar medeniyetning türtkiside, uyghur kishi isimlirighimu özgiche mezmunlar qoshulghan.
Dölitimiz yéngi azad bolghan mezgillerde, türlük siiyasiy heriket we islahatlar köprek élip bérilghanidi, buni eyni dewrde qoyulghan kishi isimliridin körüwalghili bolidu.
1) yer islahati mezgilliride, uyghurlar arisida «azad, höriyet, erkin, islahat» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
2) chong sekrep ilgirilesh herikiti élip bérilghan mezgillerde bolsa «dolqun, gheyret,örkesh» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
3) medeniyet zor inqilabi mezgilliride bolsa «uchqun, yalqun, küresh, qeyser, jür’et, ezimet» dégendek isimlar köprek qoyulghan.
80-yillardin kéyin, dölitimizde islahat, ishikni échiwétish siyasiti yolgha qoyulghandin kéyin, ilim-penning tereqqiyati we ichki-tashqi weziyetning tesiri bilen uyghurlar turmushigha yéngi mezmunlar qoshuldi.
1) uyghurlar özlirining arzu-armanliri, güzellik we étika qarashlirini ipadileydighan menilik, yéqimliq, chirayliq anglinidighan isimlarni qoyghan. Mesilen:
Bextiyar rahet sa’adet ilyar salamet es’et sadaqet
2) ilim-meripetke intilish, milliy medeniyetni söyüsh, eqil-paraset we heqiqetni ulughlash idiyisi we rohi ipadilen’gen kishi isimliri qollinildi. Mesilen:
Alim meripet érpan érshad medine medeniyet hékmet aqil.
3) adilliq, wapadarliq, köyümchanliq we rehimdilliq idiyisi we rohigha ige menilerni ipadileydighan kishi isimlirimu köplep qoyuldi. Mesilen:
Adil adalet méhriban repqet méhrigül muhebbet éhsan rehime
4) chet el yazghuchilirining eserliri we téléwiziye filimliridiki pérsonazhlarning isimlirini kishi isimliri ornida ishlitishmu alahide ehwal bolup qaldi. Mesilen:
Esmet mariye filore kamran shekile
5) musulman ellerning zungtung we padishahlirining isimlirini kishi isimliri ornida qollinishmu ewj aldi. Mesilen:
Mustapa erafat hüseyin eziz mubarek
Yuqiriqi kishi isimliridin, uyghurlarning tarixiy, ijtima’iy we ichki-tashqi sewebler tüpeyli, her qaysi dewrlerde oxshash bolmighan mezmun we shekildiki kishi isimlirini meydan’gha keltürgenliki we qollan’ghanliqini, shundaqla uyghurlarning isim qoyushta melum bir izchilliqni shekillendürmigenlikini, her qaysi dewrlerning uyghurlar hayatigha tesir körsitishi kishi isimliridimu ipadilinip, özige xas alahidilik shekillendürgenlikini biliwélishqa bolidu. Kishi isimlirining til terkibini közitidighan bolsaq, islamiyettin ilgiriki kishi isimlirining omumen dégüdek sap uyghurche isimlar ikenlikini, islamiyettin kéyinki isimlar bolsa asasiy jehettin erebche isimlar ikenlikini, qismen parsche isimlarmu arilashqanliqini bileleymiz.
Uyghurlardiki isim qoyushtiki en’eniwilik asasen uyghurlarning diniy étiqadi, örp-adetliri, éstétik qarishi, arzu- armanlirigha biwasite munasiwetlik bolup, bu tereplerning uyghur kishi isimlirigha chongqur we biwasite tesir körsetkenlikini bilishke bolidu.
80- yillardin kéyin, uyghurlarning kishi isimliridimu zaman’gha mas haldiki yéngi yüzlinishler barliqqa keldi. Undin bashqa, 90 – Yillarning kéyinki yérimida, uyghurlar arisida famile qollinish teshebbusining küchiyishi, uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilishini birlikke keltürüsh toghrisidiki belgilimlerning élan qilinishi bilen, uyghur kishi isimlirida yéngi özgirishler dawamliq shekillendi we kéngeydi. Bu xil haletni oyghur kishi isimlirida shekillen’gen islahat yaki yéngi yüzlinish déyishke bolidu.
Töwende uyghur kishi isimlirida shekillen’gen we shekilliniwatqan yéngi we islahat xaraktérlik özgirishlerni emeliy misallar arqiliq körsitip ötmekchimen.
1) ilgiriki xurapiy qarash we kona eqide- chüshenchiler boyiche qoyulidighan, kishilik turmushtiki obrazi töwen bolghan nerse-shey’ilerning isimliridin«bosuq, süpürge, chawar»dégendek isimlar istémaldin qélip, menisi we obrazi chirayliq menilik bolghan isimlar qoyuluwatidu.
2) islam dinidiki nam-emel we unwan namlirini isim ornida qoyush aditimu yoqilishqa bashlidi.
Mesilen: ilgirikidek «imam, damollam, sopa’axun, qariy» dégendek isimlar qoyulmaydighan boldi.
3) islam dini tüsini alghan we islam dini puriqi küchlük bolghan kishi isimlirimu barghanche aziyiwatidu. Mesilen: «hebibulla, nesrulla, zahirdin,sirajidin» dégendek isimlarni qoyushmu azaydi.
4) uyghurlarda isimlarning ixcham, qisqa bolushini yaqilashmu nöwettiki yéngi yüzlinish bolmaqta. Ilgirikidek « muhemmedtursun, muhemmed’imin, mirzi’exmet» dégendek nechche sözning birikishidin tüzülidighan birikme isimlar aziyip, taq sözdin tüzülgen isimlarni qoyush adetke aylanmaqta.
5) qiz – Ayallarning isimliridiki «xan, nisa, gül» sözliri qoshulghan isimlar aziyip, ilgirikidek «renagül, patemnisa, rehimxan» dep atalmastin «rena, patime, rehime» depla istémal qilinidighan halet shekillendi.
6) qiz-ayallar we erlerning isimlirining keynige erkilitish we yéqin körüshni meqset qilip, isimlarning tewelik shexs qoshumchisi «m» heripini qoshup ishlitish aditi tedrijiy aziyiwatidu. Mesilen, ilgiriki «reshidem, xatem, sajidem, abdullam» dégendek isimlar ölchemlik halda «reshide, xatime, sajide, abdulla» dep istémal qiliniwatidu.
7) uyghurlar arisida yene menilik, yéqimliq we güzel anglinidighan chet el kishi isimlirinimu qoyush aditi shekillendi we shekillenmekte. Mesilen: «elfire, merfine, nigare, ildane(qiz), rafa’il(oghul)» dégendek isimlarni qoyush xahishi nisbeten küchlük ipadilenmekte.
8) uyghurlar arisida yene kishi isimliri qoyushta sap uyghurche bolushni teshebbus qilish bilen bille, chirayliq anglinidighan, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen: gheyret küresh örkesh azad erkin yalqun jür’et
9) uyghurlar arisida nöwette en’eniwi isimlarni qoyush, yeni merdlik, qehrimanliq, qeyserlik we bilimlikni ipadileydighan qedimki uyghur kishi isimlirini qoyush qizghinliqi kötürülüwatidu. Mesilen:
Alp aytékin qutluq ayqut bilikzat elqut bilikyar
10) yéqinqi yillarda bashlan’ghan famile qollinish qizghiliqi seweblik, uyghurlar arisida hem famile hem isim bolalaydighan, shu isimni kelgüside ewladlirigha famile üchün qollansa bolidighan sözlerni isim ornida qoyush xahishi kücheymekte. Mesilen:
Bughraxan eltékin ixlas almas arslan éltebir élterish tumaris
11) uyghurlar arisida yene qisqa, xenzuche xet boyiche yézishqa qulayliq, uyghurche atilishimu chirayliq, menilik isimlarni qoyush qizghinliqi shekillenmekte. Meslen:
Eli adil erkin güli ziba rena
Nöwette, kishi isimlirini islah qilish, asasen yuqiriqi tür we saheler boyche dawamlashmaqta. Omumen qilip éytqanda, uyghurlardiki yiraq qedimki zamanlardin buyan dawamliship kelgen isim qoyush we istémal qilishtiki en’eniwilik millitimizning türlük étiqadliri, turmush qarashliri, arzu-armanliri bilen zich birleshken bolup, uyghurche isimlar zaman tereqqiyatining tereqqiy qilishigha maslashqan halda tereqqiy qilip özgermekte. Biz yenila uyghur kishi isimliridiki en’eniwilikni milletning xaraktér alahidiliki boyiche dawamlashturushimiz lazim, shundaqla kishi isimlirida shekilliniwatqan yingi islahatnimu uyghurlarning nöwettiki tonush, qarash we milliy psixik alahidiliki boyiche rawajlandurush, uyghurlar arisida famile ishlitish we isim qoyushqa alahide köngül bölüshimiz lazim.
paydilan’ghan matériyallar:
1. Enwer semet gherbi: «uyghurlarda famile», shinjang xelq neshriyati, 2002- yil 12- ay 1- neshri.
2. «uyghur kishi isimlirining xenzuche yézilish qa’idisi», shinjang pen-téxnika sehiye neshriyati, 2002- yil 11- ay 1- neshri.
3. Abdure’op polat: «uyghur tili léksikologiyisi», qeshqer uyghur neshriyati, 1994- yil 12- ay 1- neshri.
aptorning xizmet orni: guchung nahiye shibéywen ottura mektep

http://uyghurpedia.com/index.php?title=Uyghur_kishi_isimliri_heqqide_mupessel_bayan