Erkin Sidiq

Men aldinqi maqalide erler bilishke tégishlik ayallargha a’it muhim ishlarni bayan qilip öttüm. Mezkur maqalide ayallar bilishke tégishlik erlerge a’it muhim ishlarni teswirlep ötimen.
Men 2016-yili 3-aydin burun torlarda élan qilghan, bashqa bir menbediki (mesilen, doktor Yasir Qazining léksiyisidiki) mezmunlarni asas qilghan maqalilerde, menbe heqqide mexsus ayrim chüshenche berdim.  Hemde özümning oylighanlirini bir «Ilawe» ibarisi bilen bashlan’ghan ayrim abzasta bayan qilip, bashqilargha tewe mezmun bilen özümge tewe mezmunni nahayiti éniq ayrip mangdim.  Emma, wetendiki torlarning éhtiyaji tüpeylidin, 2016-yili 3-aydin kéyin undaq qilmasliqqa mejburi boldum.  Mezkur maqalimu kéyinki xildiki maqaligha kiridighan bolup, uni öz waqtida torlargha chiqarghanda menbe heqqide héch qandaq chüshenche bérelmey qaldim.  Men oqurmenlerdin bu ishni toghra chüshinishini soraymen.  Men töwendiki mezmunlarni maqalining astidiki ikki menbedin aldim.  Uning birinchisi doktor Yasir Qazi 2013-yili 25-Mayda Amérikida ötküzülgen «Shimaliy Amérika Musulmanlar Qurultiyi» da bergen bir meydan ilmiy doklatning widé’o filimi.  Uning ikkinchisi bolsa doktor Yasir Qazi özi ishleydighan aliy mektepte köp yillardin buyan ders qilip sözlep kéliwatqan mezmun bolup, bu widé’o filimi 2013-yili 27-Martta tarqitilghan.  Töwendikisi maqalining resmiy mezmunliri.

Hazirqi zaman psixologiye ilmide bayqilishiche, ayallar bilishke tégishlik erlerge a’it mundaq muhim ishlar bar:

1.　Erler Ayalidin Isteydighan 1-Orundiki Nerse Hörmetlinishtin Ibaret

Eger bir ayal érini qattiq hörmetlise, érige chongqur hörmet bildürse, éri uninggha ayallar isteydighan 1-orundiki nersini, yeni menggü üzülmes söygü, we menggü toxtap qalmaydighan köyünüsh könglini béridu. Bundaq ehwalda er ayalini her da’im 1-dérijilik muhim orun’gha qoyidu. Er ayaligha her waqit «Sizni oylap turuwatimen, sizge köngül bolup turuwatimen, izchil türde sizning otingizda köyüwatimen» dégen héssiyatni namayan qilidu. Démek, erlerning isteydighini hörmet. Erler hörmetke érishelise, andin ayaligha söygü béridu. Ayalini her waqit qedirleydu. Ayaligha her waqit ehmiyet bérip, unigha dawamliq köyünidu. Er ayalini qattiq söyse, ayaligha qattiq köyse, shuninggha jawaben ayal érini chongqur hörmetleydu.

Qur’anda mundaq déyilgen: «Erler ayallarning hamiyliridur, bu Allah ning ularning bezisini bezisidin (yeni erlerni küch quwwet, ghazatqa chiqish qatarliq jehetlerde ayallardin) artuq qilghanliqidindur we erlerning öz pul mallirini serp qilghanliqidindur (yeni ayallarning nepiqisi erlerning zimmisige yüklen’genliktindur) [4:34].» Bu surining menisi er-ayal munasiwitide erler bashqurghuchi ornida turidu, dégendin ibaret. Erlerge ashundaq orun bérilgende, ularmu ayaligha köyidu.

Bu heqte Buxari bilen Muslimda bir küchlük we dangliq hedismu bar. Uningda mundaq déyilgen: «Mu’ed» isimlik bireylen Süriyege bérip kélip, peyghember eleyhissalamning meschitige kirgen haman, u yerde yükünüp olturup, peyghember eleyhissalamgha bash urup, tezim qilidu. Buni körgen peyghember eleyhissalam uningdin: «Ey Mu’ed, néme ish qiliwatisen? Kim séni manga tezim qilishqa buyrudi?» dep soraydu. Me’ud peyghember eleyhissalamgha mundaq dep jawab béridu: «Men hazirla Süriyedin qaytip keldim. U yerge barghanda, u yerdiki kishilerning hörmet nuqtisidin rebbaygha tezim qilidighanliqini kördüm. Shuning bilen u rebbaylargha qarighanda siz téximu küchlük hörmetke layiq, dep oylap, hazir sizge tezim qildim.» Shu chaghda peyghember eleyhissalam mundaq deydu: «Allah bir insanning yene bir insan’gha tezim qilishini chekligen. Eger Allah mushundaq ishqa yol qoyghan bolsa, men erlirige bolghan hörmiti we mes’uliyiti nuqtisidin ayallarni erlirige tezim qilishqa buyrughan bolattim.» Bu yerdiki tezim hörmetni bildüridighan tezim bolup, bu weqedin biz mundaq bir ishni biliwalalaymiz: Ayallar erlirini hörmetlishi kérek. Shu chaghdila ular érining söygüsige, qedirlishige we köyünüshige érisheleydu.

Ayallar érini hörmetligen, we érige «mendin we a’ilidin xewer alidu» dep ishen’gen waqitta, erler heqiqetenmu shundaq qilidu. Heqiqetenmu ayalidin we a’ilisidin yaxshi xewer alidu. Ayallar a’ilidiki «bashliq» bolushqa urunmay, éri bilen hökümranliq orni talashmay, érige ishenmey we éri qilghan her bir ishtin gumanlinip yürmey, we dawamliq türde érini bashqurupla turmighanda, uning eksiche, her waqit érige ishen’gende erler ayaligha köyünidu, ayaligha nisbeten romantik héssiyat namayan qilidu, we ayalini qedirleydu. Bir ayalning éri bir heqiqiy er bolalighandila andin xotunigha bir ayal kishige mu’amile qilghandek mu’amile qilidu. Bir ayal érige nisbeten bir erge mu’amile qilghandek mu’amile qilghandila andin u er özini bir erdek hésablaydighan bolidu.

Erni hörmetlesh töwendiki bir qanche jehetlerni öz ichige alidu:

(1)　Érining bilimige we hökümige hörmet qilish. Eger éringiz bir ish üstide bir qarar alghan bolsa, uningdin gumanlinip yürmeng. Éringizge «Sen unchiwala eqilliq emes, qolungdin undaq ish kelmeydu», dégen’ge oxshash köz-qarashta bolmang. Éringizge bir kichik baligha mu’amile qilghandek mu’amile qilmang.

Mesilen, éringiz mashina heydewétip, bir yolgha kiridu. Siz könglingizde «Érim xata yolgha mangdi», dep höküm chiqirip, éringizge «Siz xata yolgha mangdingiz, bu yol bizni baridighan yérimizge aparmaydu», deysiz. Bu chaghda éringiz «Mushu toghra yol, men nege kétiwatqanliqimni bilip turuwatimen», deydu. Bu yerde yüz bergini qandaq ish? Bu yerde ayali érining bashliqliq ornigha jeng élan qildi. Érining hökümidin gumanlandi. Érige ishenmidi. Bundaq ehwalda er bir bes-munazire qilghuchigha aylinidu. Hemde ayaligha «Sen uni qilghan, sen buni qilghan», dep, ayalidin qusur tépishqa tirishidu. Shunglashqa eger éringiz sizdin meslihet sorimaydiken, bundaq waqitlarda siz hergizmu uninggha yol körsetmeng.

Eger ayalning gépi rast bolup, er xatalashqan bolsichu? Buning jawabi emdi chiqidu.

(2) Éringizning xatalishishigha, we öz xataliqidin tejribe-sawaq yekünlishige yol qoyung. Eger éringiz qararni özi élip xatalishidiken, u héch kimdin aghrinalmaydu. Eger siz alghan qarar xata bolup chiqidiken, éringizning siz bilen bolghan jédilining axiri üzülmeydu. Shunglashqa éringizni xatalishishqa, we öz xataliqliridin tejribe-sawaq yekünlishige yol qoyung. Hergiz éringizning apisining rolini éliwalmang. Héch qandaq er özige bir apiliq salahiyitide turup mu’amile qilidighan ayal bilen toy qilishni yaki oy tutushni xalimaydu. Uning üchün özining apisi yétip ashidu. Héch qandaq er ayalining özige léksiye sözlishini, özige terbiye qilishini, we özini qorqutushini yaqturmaydu. Erni peqet uning apisila qorqutsa bolidu. Anilarning bir qisim alahide hoquqliri bar bolup, u hoquqlar kélin’gimu bérilgen emes. Eger éringiz yolni xata tallap, bir qétim ézip qalghan bolsa, u oxshash xataliqni ikkinchi tekrarlimaydu. U öz xataliqidin öginidu. Bundaq ehwalda siz héch qandaq gep qilmay, jim turung. Kéler qétim ishni éringiz özi onglap kétidu.

(3) Éringiz oy ichide birer projékt (ish turi) élip barmaqchi bolghanda, uning qabiliyitige ishining. Bundaq waqitlarda hergizmu éringizge kinaye qilmang. Hergizmu uning iradisige soghuq su sepmeng. Mesilen, oyingizdiki su turubisi buzulup qélip, éringiz uni rémont qilish üchün qorallirini élip keldi, deyli. Eger bu chaghda siz «Siz özingizche turubini rémont qilmaqchima? Boldi qiling. Siz uni qilalmaysiz. Bérip bir rémontchi chaqirip kéling», deydikensiz, siz uning ghururini sundurisiz. Yalghuz ula emes, siz uning yürikige bir pichaq sanjiysiz. Bundaq ehwalda éringiz «Eger séning neziringde men bir buzulup qalghan turubining höddisidin chiqalmisam, bashqa yene qandaq ishlarning höddisidin chiqalaymen?» dep oylaydu.

Erlerning intayin chong ghururi bar bolidu. Eger siz ashu ghururni kichiklitidighan yaki ajizlitidighan her qandaq bir ishni qilidikensiz, siz éringizning erlik ghururigha zexme yetküzisiz. Shunglashqa éringiz birérishni özini toghra mölcherliyelmey qilip salghan waqitlardimu, uninggha arilishiwalmay, éringizge yol qoyung. U özining xatalashqanliqini kéyin bayqiwalidu, hemde sizning uni qollap berginingiz bedilige u sizni burunqidinmu bekrek söyidu.

Emeliyette 90 pirsent waqitlarda éringiz bashlighan ishlirini muweppeqiyetlik halda püttüreleydu. Erler ene shundaq yaritilghan. Eger ular bir ishni bashlap, yérim yolda meghlup bolidiken, köpinche waqitlarda ular héliqi ishni qayta-qayta qilip, uni wujudqa chiqarmay turup u ishtin qol üzmeydu. Eng axirida u ishni ghelibilik tamamlaydu. Siz éringizning ishigha arilishiwélip, toxtimay uning xataliqlirini körsitip bérip tursingiz, siz uning chishigha tégisiz. Uni zériktürüwétisiz. Éringiz hergizmu sizning bundaq qilghiningizdin minnetdar bolmaydu. Eksiche u sizning bundaq qiliqingizni öch köridu. Sizning bundaq qiliqliringiz bezide éringizning yüzini töküp, uni renjitip, netijide téximu yaman aqiwetlernimu keltürüp chiqiridu. Shunglashqa hergizmu éringizning erlik ghururigha zexim yetküzidighan ishlarni qilmang. Erler özlirini a’ilining qoghdighuchisi, dep hésablaydu. Eger siz uninggha «Buzulup qalghan turubini siz yasiyalmaysiz», désingiz, u söz éringizge «Men sizning hökümingizge ishinelmeymen» dégen uqumni bildüridu. U söz éringizge «Men sizning méni qoghdiyalaydighanliqingizgha, mendin xewer alalaydighanliqingizgha ishenmeymen», dégen menini bildüridu. Shunglashqa éringizni özi qilmaqchi bolghan ishlarni qilishqa yol qoyung. U ishni özi qilip, meghlup bolsa öz xataliqliridin özi ögensun. Eger siz uning erlik ghururini sunduridikensiz, u sizni özingiz arzu qilghandek söymeydighan bolup qalidu.

(4) Eger birérish heqqide siz éringiz bilen selbiy yosunda sözlishishke toghra kélidiken, siz ishlitidighan sözlerni nahayiti éhtiyatchanliq bilen tallang. Ayali dawamliq béshini aghritip turidighanliqidin qaqshaydighan erler nahayiti köp. Undaq bolushidiki seweb, erler ayalining tola qaqshishini özlirige qilghan hörmetsizlik, dep chüshinidu.

–Érim, buzulghan turubini ongshidingizmu?

–Uni némishqa téxiche onglap bolalmaysiz?

–Men u ishni sizge dégili bir-ikki hepte bolup kettighu?

–Bu ishni qilish siz üchün shunchiwala tesmu?

–Némishqa méning gépimni birer qétim bolsimu anglap qoymaysiz?

Siz mushundaq geplerni qilip éringizning béshini aghritiwersingiz, u tedrijiy halda su turubisini onglash ishigha bir xil öchmenlik közi bilen qaraydighan bolup qalidu. Éringizning u ishni burunqidinmu bekrek qilghusi kelmeydighan bolup qalidu. Éringiz «Xotunum hejepmu béshimni aghritta», dep oylap, sizning dégenliringiz hergizmu ijabiy netije élip kelmeydu. Éringizning su turubisini waqtida ongshimasliqining sewebi, birinchidin, u qilidighan bashqa uningdinmu muhim ishlar bar. Ikkinchidin, er kishilerning bezi ishlarni qilishqa melum bir waqitta köngli tartmay, uni qilishqa bashqa bir waqitta köngli tartidu. Shunglashqa erler bezi ishlarni qilishta uning öz köngli tartidighan peytini saqlaydu. Eger siz éringizning köngli tartmighan bir ishni uninggha shu peytning özidila qildurmaqchi bolidikensiz, éringizni u ishni shu peyttila qilishqa mejburlaydikensiz, éringizning könglini qattiq renjitip yaki azablap qoyisiz.

Shunglashqa, siz yuqiriqidek ishni qilishning ornigha, éringizge ijabiy jehettin ilham béring. Mesilen, siz éringizge «Men sizge ülüshkün su turubisi buzulup qalghanliqini éytqan idim. Uni hazir onglap bérishke waqtingiz yétermu?» deng. Yeni, selbiy pozitsiyide turup gep qilmay, ijabiy pozitsiyide turup, ijabiy ahangda söz qiling.

Eger choqum naraziliq bildürüshke toghra kélidiken, hergizmu gepni «sen» yaki «siz» dégen sözni ishlitip bashlimay, uning ornigha «men» dégen sözni ishlitip bashlang. Mesilen, éringiz ishtin kéchikip chüshüp, sizge téléfon qilip qoymighan bolsun. U öyge kechrek qaytip kelgende, siz uninggha achchiqlap: «Mushundaq chaghlarda manga ishtin sel kechrek kélimen, dep téléfonmu qilip qoymaysiz. Némishqa dawamliq mushundaq qilisiz?» dégen bolung. Bu yerde siz éringizni eyibleysiz. Eger éringizni uning apisi yaki dadisi eyiblise bolidu. Emma siz eyiblisingiz bolmaydu. Siz uni eyiblisingiz, éringizning söygüsige érishelmeysiz. Eger siz yuqiridiki gepni «Amriqim, siz bügün ishtin kéchikip qaytip keldingiz, emma manga téléfonmu qilip qoymidingiz. Men sizdin bek ensirep kettim» désingiz, éringiz her qétim ishtin kéchikip qalghanda choqum sizge téléfon qilidu. Yeni, bu yerde siz «sen» yaki «siz» dégen sözni ishletmey, uning ornigha «men» dégen sözni ishlettingiz. «Men sizdin ensirep qaldim», «Men sizning nege ketkenlikingizni bilelmey qaldim», «Men sizdin ensirep néme qilishimni bilelmey qaldim». Mushundaq sözlerni ishletsingiz, éringiz sizdin nahayiti razi bolidu, sizdin söyünidu, hemde siz üchün asmandiki ayni yulup ekélip bérishkimu teyyar bolidu.

Bezide éringiz sizge qopalliq qilip salidu. Shundaq waqitta siz «Siz mani dédingiz, siz ani dep manga qopalliq qildingiz», démey, «Sizning mawu mawu gepliringiz méning könglümni aghritti», deng. Shundaq qilsingiz éringiz «Men uninggha rastla orunsizliq qiliptimen, undaq qilmisam boluptiken», dep, özi bir gunah ötküzgendek héssiyatqa kélidu. Qilghan ishigha pushayman qilidu. Éringizni tenqidlisingiz yaki eyiblisingiz, u hergizmu özini gunah qilghandek hés qilmaydu. Éringizni bir erdek héssiyatqa ige qilish üchün, siz choqum bir ayal kishidek rol élishingiz kérek.

(5) Hergiz bashqilarning aldida éringizni chüshürmeng. Hergiz bashqilarning aldida éringizning erlik ghururini chüshüridighan, we éringizning qabiliyitini kemsitidighan gep-söz yaki chaqchaqlarni qilmang. Bundaq ishlardin qet’iy saqlining. Undaq ishlar hemme waqitta nahayitimu ziyanliq. Erler ayalining özlirini bashqilarning aldida chüshürüshini qet’iy yaqturmaydu. Undaq ish éringizde héch qandaq ijabiy netije élip kelmeydu. Siz éringizning bashqilarning aldida öz turiqingizni kemsitishini yaqturmaysiz. Éringizning bashqilargha «Xotunum aldinqi bayram jeryanida jiq yewélip bir az semrip ketti» déyishini yaxshi körmeysiz. Erlerning ghururi ayallarningkidin téximu sezgür kélidu. Eger éringizni birérishta bashqilarning aldida kemsitidikensiz, siz uning ghururini zexmilendürisiz. Uning ornigha, bashqilarning aldida éringizni maxtang. Kéler qétim éringizning ata-anisi öyingizge kelgende, éringizni ularning aldida maxtang. Ularning aldida «Érim oyni nahayiti retlik tutidu», deng. Shundaq qilsingiz éringizning ata-anisi ketkendin kéyin éringiz oyni burunqidinmu bekrek retlik tutidighan bolup kétidu. Bu ijabiy righbetlendürüsh bolup hésablinidu.

Bir erge özining ayali hörmet qilmaydiken, uninggha bashqa héch kim hörmet qilmaydu. Shunglashqa buni her bir ayal choqum este tutushi kérek.

2. Erler Ayalidin Xewer Alidighan Qilip Yaritilghan

Erlerning tebi’iy xususiyiti ayalini qoghdash. Erler ayalini qoghdashni, we a’ilisining kéreklik adimi bolushini isteydu. Bizning dinimizmu erlerdin ayalidin xewer élishni telep qilidu. Bu ehwal erlerning tebi’iy xaraktérigimu mas kélidu. Shunglashqa erler ayali we a’ilisidin xewer alalisa, ghelibe qazan’ghanliq tuyghusigha we özidin pexirlinish héssiyatigha érishidu. Erler ayalini özige béqindi qilishni, a’ilisini éhtiyajliq nersiler bilen temin étishni, we a’ilisini yölep turushni isteydu. Shunglashqa er kishi bolushning bir simwoli a’ilisi üchün qattiq tiriship ishleshtin ibaret.

Bezide ayallar «Sen her küni bek uzun ishlep kétiwatisen, öyde anche turmaywatisen, oy bilen anche karing bolmaywatidu, öyge azraqmu köyünmeywatisen», dep, éridin narazi bolidu. Emeliyette éringiz a’ilige köygenliki üchün qattiq ishleydu, hergizmu a’ilisige köymigenliki üchün emes. Éringiz a’ilisini yaxshiraq béqish, xizmet ornida yuqiriraq orun’gha kötürülüsh üchün ashundaq qattiq ishleydu. Éringiz a’ilining iqtisadiy éhtiyajining höddisidin toluq chiqish arqiliq sizge we a’ilige bolghan muhebbitini namayan qilidu. Lékin ayallar köpinche waqitlarda érining qattiq tiriship ishlishining özi uning ayali we a’ilisige bolghan muhebbiti ikenlikini toluq chüshinip yételmeydu.

Erler a’ilining kelgüsidiki iqtisadiy ehwali üstide köprek oylinidu. Erlerning köprek oylaydighini töwendikidek so’allarning jawabi:

–A’ilining iqtisadi kelgüside qandaq bolidu?

–Men ölüp ketsem ayalim we balilirim qandaq qilidu?

–A’ilimizning iqtisadi yene 10 yildin kéyin qandaq bolidu?

–Balimiz aliy mektepke kirgende uning oqush pulini qandaq hel qilimiz?

Ayallar uzun-muddetlik er-ayalliq munasiwiti üstide köprek oylinidu. A’ilisining iqtisadi unchiwala nachar emes ayallar iqtisad üstide unchiwala köp oylinip ketmeydu. Erler yene 20 – 30 yildin kéyinmu a’iliside yéterlik iqtisad bar bolush, balilirini aliy mektepte oqutidighan’gha puli bar bolush mesililiri üstide oylaydu. Ayallar bolsa érini dawamliq özige jelp qilip turush, yene 10 – 20 yil ötken waqittimu érining özige bolghan muhebbitini normal saqlap qélish ishliri üstide oylinidu. Bu dégenlik hergizmu erler ayali we a’ilisi bilen kari bolmay, ölgüche ishlishi kérek, dégenlik emes. Bu yerde démekchi bolghan gep, ayallar erlerning qattiq ishlishidiki yétekchi idiyini toghra chüshinishi kérek, dégendin ibaret.

Eger ayallar érining qattiq ishlishige qarita dawamliq narazi boluwéridiken, érini zériktürüp, hetta érini renjitip qoyidu. Chünki erning neziride bu ishlarning hemmisi ayali üchün qilin’ghan. Emma ayalning neziride bu ishning özi bilen anche bek munasiwiti yoq. Shuning bilen er-ayal ikkiylenning otturisida nahayiti éghir chüshinishmeslik yüz béridu.

Erler üchün ayali we a’ilisimu özining xizmiti bilen oxshash dérijide muhim. Shunglashqa erlermu bu nuqtini hergiz estin chiqirip qoymasliqi kérek. Bir nerse üchün yene bir nersini qurban qiliwetmesliki kérek. Ayallarmu mundaq bir ishni bilishi kérek: Éringizning xizmiti uning 2-xotuni emes. Bu yerde bir xil riqabet mewjut emes. Éringizning qattiq ishlishi peqet siz üchün, sizning baliliringiz üchün, hemde siz bilen bir inaq we yéqin munasiwetni saqlash üchün. Erler pul üstide köprek ghem yeydu. Shunglashqa siz éringizni toghra chüshining.

3. Jinsiy Munasiwet Erlerge Küch-quwwet Ata Qilidu

Er-ayalliq jinsiy munasiwet yaxshi bolghanda, erler yéngiche küch-quwwetke érishidu. Erlerning jinsiy munasiwet mexluqliri ikenliki hemmige ayan. Dunyaning hemme yéride barliq erler ortaq halda ipadileydighan naraziliq ayalining özige jinsiy munasiwet pursitini yéterlik dérijide bermigenliki. Bu xil ehwal hemme millet, hemme din, we hemme medeniyetlerde oxshash dérijide mewjut. Ayallar jinsiy munasiwetning erler üchün bir xil bi’ologiyilik zörüriyet ikenlikini toluq chüshinip yételmeydu. Erlerning jinsiy munasiwetke bolghan éhtiyaji yémeklik, ichimlik we uxlash qatarliqlargha bolghan éhtiyaji bilen oxshash emes. Erlerning jinsiy munasiwet turmushi ongushluq mangmaydiken, ular asanla térikidighan, asanla ayalidin qusur izdeydighan, we ayali bilen urushqili aran turidighan bolup qalidu. Buning sewebi, jinsiy munasiwet erlerning héssiyat qulpisini achidighan achquch. Erler jinsiy munasiwette qana’et hés qilghandila, andin özide bir erdek tuyghuni wujudqa keltüreleydu. Peqet shu chaghdila ayali sadir qilghan her qandaq kemchilik yétersizliklerni epu qiliwételeydu. Erler ayali bilen bolghan jinsiy munasiwet turmushida qana’et hés qilalmaydiken, ayali sadir qilghan we özi oylap tapqan xataliqlarning héch qaysisini epu qiliwételmeydu. Jinsiy munasiwet erlerge ayalining muhebbitini hés qilduridu, shuning bilen erler ayaligha burunqidinmu küchlük söygü béridighan bolidu. Erler jinsiy munasiwet turmushida qana’et hés qilghanda, özini dunyadiki her qandaq ishni qiliwétishke teyyar bolghandek hés qilidu. Erler jinsiy munasiwet arqiliq özide bir erge layiq jismaniy küch barliqini heqiqiy türde hés qilidu. Özining erlikini heqiqiy türde hés qilidu.

Ayallar érige yéterlik dérijidiki jinsiy munasiwet pursetlirini yaritip bérip, érining jinsiy munasiwetke bolghan éhtiyajini toluq qandurup turidiken, uning éri özini bir toluq erdek hés qilip, özide bashqiche küch-qudretke ige bolidu. Shuning bilen özide pütün dunyani özige boysunduralaydighan bir xil irade hasil qilidu. Nahayiti zor dérijidiki xushalliq we raziliqqa ige bolup, turmushtiki nurghun ghem-endishilerni we köngülsizliklerni untulup kételeydu. Eger uning eksiche jinsiy munasiwette ayal kishi érini ret qilidiken, u halda er «Men özümning xotunighimu bir er bolalmisam, qandaqmu bashqa dunyagha bir er bolalay?» dep oylaydu. Ayallarning jinsiy munasiwette érini ret qilishi, erlerning iradisini sunduridighan eng küchlük amil bolup hésablinidu. Shunglashqa bizning dinimizda bir ayalning jinsiy munasiwette érini ret qilishi cheklen’gen. Bu yerdiki ret qilish érining erlikini ret qilish bolup qalidu. Bundaq ret qilish bir ayalning érige qilghan eng chong hörmetsizliki bolup hésablinidu.

Chüshkünlishish késilige giriptar bolup qalghan erlerning xéli köpi ayalining jinsiy munasiwette özini ret qilishi tüpeylidin shundaq bolidu. Emma ayallar jinsiy munasiwetni ret qilish érining turmushida qanchilik éghir krizis peyda qilidighanliqini chüshinip yételmeydu. Erler özidiki jinsiy munasiwet bilen munasiwetlik mesililerni bir qutining ichige qachilap mangidu. Ular özliridiki undaq mesililer heqqide asanliqche bashqilar bilen paranglashmaydu. Shunglashqa ayallar éri bilen bolghan munasiwetning néme üchün nacharlishishqa qarap kétiwatqanliqini chüshinelmey qalidu. Erler üchün ayali bilen bolghan jinsiy munasiwet normal dawamlashmay, bir éghir mesilige aylinip qalidiken, bezi erler nahayiti tézla ajriship kétidu. Jinsiy munasiwet normal dawamlashmaydiken, erler dawamliq ayalidin qusur izdeydighan bolup qalidu. Ayali sadir qilghan her bir mesile érige 10 hesse yaki 100 hesse éghir mesile bolup körünidu. Bezide erler ayalining mesilisini özi oydurup chiqiridu. Uning eksiche, eger u munasiwet jayida mangidiken, erler ayalining bashqa nurghun yétersizliklirige, mesilen, temsiz tamaq, waqtida yuyulmighan kir, we qalaymiqan tutulghan oy qatarliqlargha azraqmu perwa qilmaydu.

Shunglashqa ayallar érining jinsiy munasiwetke bolghan éhtiyaji yalghuz bi’ologiyilik éhtiyajla bolup qalmastin, u yene psixologiyilik éhtiyaj ikenlikinimu toluq chüshinip yétishi kérek. Bu ehwal hazirqi zaman psixologiye ilmide toluq jezmleshtürülgen. Érining jinsiy munasiwetke bolghan telipini ret qilish ayallarning «Men üchün sen bir er emes, men üchün séning bir er bolushqa salahiyiting toshmaydu», dégini bilen oxshash. Eger éringiz sizge bir er bolalmisa, u qandaqmu bashqa dunya üchün bir er bolalisun?

4. Erlerni Hemme Ayallar Jelp Qilidu

Ayallarning hemmisi erlerni tebi’iy halda özige jelp qilidu. Bir yaki bir qanche ayallar emes, hemme ayallar erlerni jelp qilidu. Nahayiti bextlik er-ayalliq turmushini yashawatqan erler, hemde ayaligha ölgüche köyidighan erlernimu bashqa ayallarning hemmisi jelp qilidu. Erler ene shundaq yaritilghan. Ashundaq xaraktér hemme erlerge tebi’iy halda ata qilin’ghan. Özining ayali ajayip güzel, özining ayali ajayip kélishken, we özining ayalini intayin yaxshi köridighan erlernimu bashqa ayallar özige jelp qilidu. Sizning éringiz sizge pütün qelbi yaki pütün yüriki bilen köyüshi mumkin, emma uning méngisining bir barchisini we uning körüsh quwwitining bir qismini bashqa yüzligen, minglighan we on-minglighan ayallar jelp qilip turidu.

Ayallarning turqigha kelgende, erlerning körüsh quwwiti ayallarningkige zadila oxshimaydu. Bir ayal bir öyge kirgende, oydiki bashqa ayallar derhal uning somkisining qanchilik heshemetlik ikenlikige, uning kiyimining we altun zinnet buyumlirining qandaqraq ikenlikige diqqet qilip, köngülliride shularni bahalaydu. Emma u ayallar héliqi ayalning uchisidiki kiyim uning bedinini neqeder ching yépip turuwatqanliqigha, uning kiyimide bedenning shekilliri qanchilik körünüp turuwatqanliqigha, we u ayalning bedinining qanchilik qismi körünüp turuwatqanliqigha anche diqqet qilmaydu. Emma, öyge kirgen héliqi ayalgha oydiki erler qarighanda, ular u ayalning üstidiki kiyim qanchilik ching ikenlikige, uning beden shekli qaysi dérijide bilinip turuwatqanliqigha, u ayalning bedinining qaysi qismi kiyim bilen yépilmay, körünüp turuwatqanliqigha diqqet qilidu. Erler u ayalning somkisi, kiyimi we altun-buyumlirining qandaqraq ikenlikige, we ularning qimmet-erzanliqigha asasen diqqet qilmaydu. Ashu ayalgha qarawatqan erlerning qanchilik dindar we qanchilik exlaqliq bolushidin qet’iynezer, her bir erning kallisida héliqi ayalgha yene bir qétim qariwélish istiki bilen özining exlaqini saqlap, uninggha qarimay, özini kontrol qilip turush otturisida jiddiy küresh yüz béridu. Her bir er ene shundaq tebi’iy xaraktér bilen yaritilghan.

Meyli bir er toy qilghan yaki boytaq bolsun, yash yaki yashan’ghan bolsun, uningda yuqiridikidek xaraktér tebi’iy halda bar bolidu. Hemme erler bir chirayliq ayalgha, yaki ayallarning chirayliq bedenlirige köz yügürtüshtin nahayiti zor huzur alidu. Erler bir yerge jiddiy ish bilen kétiwétip, yolda mexsus chirayliq ayallarni izdep yürmisimu, köz aldida birer chirayliq ayal peyda bolidiken, erning kallisida héliqi ayalning körünüshi sizip-sezmey peyda bolushqa bashlaydu. Yeni, bundaq ishlar erler üchün mexsus tirishchanliq körsitish arqiliq emes, belki özlükidin, özi sizip-sezmeyla yüz béridu. Bir qolida ayalining qulini tutup méngiwatqan erlerning kallisining bir qismidimu uning etrapidiki ayallarning körünüshliri namayan bolup turidu. Erler üchün bashqa ayallargha diqqet qilmay yashash intayin teske chüshidighan bir ish. Uni az dégendek, erler uxlighanda kündüzi körgen ayallarni chüshide köridighan ehwallarmu dawamliq yüz bérip turidu.

Adette yash yigitlerning méngilirige qizlar heqqidiki xiyallar her 2 – 3 minutta bir qétim kirip turidu. Boytaq yigitler üchün melum bir waqit ariliqida qizlarni xiyaligha kirgüzmey, pütün zéhnini bashqa ishlargha merkezleshtürüp ötüsh asasen mumkin emes.

Peyghember eleyhissalam heqqidiki Ebu dawut yazghan bir hediste déyilishiche, peyghembirimiz oyining aldida yolgha qarap olturghinida aldidin bir ayal ötken. Shu chaghda uningda bir xil jinsiy munasiwet istiki qozghalghan. Shuning bilen peyghember eleyhissalam öyige kirip, ayali bilen kariwatqa chiqip, özidiki teshnaliqni qandurup, andin sirtqa yénip chiqqan. Hemde peyghember eleyhissalam mundaq dégen: Bir ayal sirtta mangghanda, sheytan uning jamalini etrapidiki erlerge eslidikidin köp güzel qilip körsitidu. Yeni sheytan uni güzelleshtürüwétidu. Shunglashqa bir er sirtta bir ayalni körüp, özide jinsiy munasiwet istiki tughulghanda, u istekni öz ayali bilen qanduruwetse boluwéridu. Chünki bashqa ayallarda bar nerse uning öz ayalidimu bar. Mana bular bizning peyghembirimiz dégen sözler.

Peyghember eleyhissalamning dangliq newrisi Ibn Abbas Qur’andiki «Allah barliq chong gunahlarni ötküzgen kishilerni jazalaydighan bolup, toghra yol tutqan kishilerning kichik gunahlirini bolsa epu qilidu», dégen mezmunni öz ichige alghan bir sürige izahat bérip, «kichik gunah misalliri ichidiki eng yaxshi misal bir erning bir ayalgha nezer tashlishidur», dégen.

Qisqisi, erlerning ayallargha nezer tashlishi bir saqlan’ghili bolmaydighan kichik gunah bolup, erlerning ayallargha nezer tashlash-tashlimasliqi jéngide yüzdeyüz pirsent utalaydighan erler asasen mewjut emes.

Bu xil ehwal qiz-ayallarning könglini yérim qilip, ularda qimmiti töwen kishilerdek tuyghu peyda qilip, ularni rohiy jehettin chüshkünleshtürüshi mumkin. Emma, bizning bu yerde yuqiridiki ehwallarni yézishimiz hergizmu hede-singillarni chüshkünleshtürüshni meqset qilghan emes. Bizning meqsitimiz silerni er-ayalliq hayatini ongushluq élip méngish üchün zörür bolghan bilim we küch-quwwet bilen temin étishtin ibaret.

Mushundaq ishta er-xotunluq munasiwetni normalni dawamlashturup méngishta bilishke tégishlik yene ikki nerse bar.

Uning biri, eger siz éringizning bashqa bir ayalgha nezer tashlawatqanliqini körüp qalidikensiz, siz uninggha achchiqlining. U ishning sizning könglingizni aghritqanliqi we sizni tériktürgenlikini éringizge éyting. Hemde bir yaxshi xotun bolushqa tiriship, éringizdin özingizning qandaq yardemde bolalaydighanliqingizni sorap béqing. Emma, her qandaq ehwal astida éringizning bashqa bir ayalgha bir qétim nezer tashlighanliqini «Érim emdi méni yaxshi körmeydighan bolup qaptu», dep chüshenmeng. Yüz bergen undaq ishning éringizning sizge bolghan muhebbiti bilen héch qandaq munasiwiti yoq. Yüz bergen u ish hergizmu uning sizge bolghan muhebbitining küchlüklük dérijisini namayan qilip bermeydu. Bashqa ayallarning éringizni jelp qilishi bir yüzeki ish bolup, mahiyette éringiz yenila sizni burunqidekla söyidu. Bundaq ehwalda bashqa ayal éringizning yürikini jelp qilalmaydu. Undaq ish sizning éringizni jelp qilalmaydighanliqingizni, sizning yéterlik dérijide güzel emeslikingizni chüshendürüp bermeydu. Erlerning bashqa ayallargha nezer tashlishi jinsiy munasiwet istiki tüpeylidinmu emes. Erler özliri uchratqan her bir chirayliq ayal bilen jinsiy munasiwet ötküzüshni oylimaydu. Belki, ayallarning sirtqi güzel jamaligha könglide apirinliq we qayilliq bildürüsh erlerning tebi’iy xususiyitidur. Biz bu yerde küchlük dérijide tekitlimekchi bolghan asasiy nuqta ene shu.

Ötkende dunyadiki eng dangliq 5 neper ayal modéllarning biri yoluqqan mundaq bir ehwal dunyagha bir nahayiti chong xewer bolup tarqaldi: U ayal bir küni ishtin chüshüp öyige qaytip kelgende, érining yalingach ayallarning resimliri bésilidighan bir zhurnalni körüp olturghanliqini körüp qalghan. Shuning bilen u ayal nahayiti qattiq xapa bolup, éri bilen ajriship ketken. Démek, dunyadiki eng güzel modéllarning birini xotun qilip éliwalghan héliqi er öz ayali bilenla qana’et hés qilmay, shuning bilen u yene bashqa ayallarning yalingach resimlirini körgen. Mesxirilik bolghini shuki, u er bashqa ayallarning meynet resimlirini körüp olturghanda, éhtimal dunyadiki bashqa milyonlighan erler uning öz xotunining resimlirini körüp turuwatqan bolushi mumkin. Elwette bu erning qilghanlirini «orunluq ish», dep hésablighili bolmaydu. Uning qilghini toghra emes. Emma siz hergizmu éringizning bashqa ayallargha nezer tashlap qoyushi bilen öz ghururingizni zexmilendürüwalmang, öz qimmitingizni chüshürüwalmang, we öz hörmitingizni ajizlashturuwalmang. Siz éringizning héliqidek qiliqini tenqidlisingiz we eyiblisingiz bolidu. Emma éringizning undaq qiliqini özingiz bilen baghliwalmang. Éringizning undaq qiliqining éringizning sizge bolghan söygüsi bilen héch qandaq munasiwiti yoq.

Uning yene biri, yuqirida chüshendürülginidek, hemme erlerning bashqa ayallargha nezer tashlashtin ibaret bir mesilisi bar. Siz ashundaq erlerning birining ayali bolghanliqingiz üchün, éringizning bashqa ayallargha diqqet qiliwatqanliq körünüshlirini dawamliq uchritip turisiz. Hemde ashundaq ehwallargha achchiqlinisiz we ulardin térikisiz. Shundaq qilish bilen bille, siz éringizni toghra chüshinish yolidimu azraq tirishchanliq körsiting. Éringizningmu jinsiy munasiwet mesiliside tebi’iy halda peyda bolghan ich pushuqi we térikishliri barliqini tonup yéting. Eger éringiz jinsiy munasiwet ishidiki teshnaliqini siz arqiliq qana’etlendürelmise, uninggha bashqa qandaq amal bar? Hazir siz kochilarning qandaqla yérige béring, nahayiti ochuq kiyin’gen qiz-chokanlarni qedemde bir uchritip turisiz. Undaqlarni téléwizorlardimu dawamliq uchritip turisiz. Shunglashqa éringizge bir az hésdashliq qiling, éringizge bir az méhribanliq körsiting, hemde éringizge öz söygüngizni toluq namayan qiling. Éringizning jinsiy munasiwetke bolghan teshnaliqigha yéterlik dérijide étibar béring. Eger siz éringizge öz bediningizni körsetmisingiz, éringizning sizdin toluq huzur élishigha yol qoymisingiz, undaqta éringiz qandaq qilidu? Sizde yaratquchimiz ata qilghan bir güzel jamal bar bolup, éringizning uningdin huzurlinishigha purset béring. Shundaq qilsingiz éringiz sadir qilish éhtimalliqi bar bolghan bir qisim mesililerdin saqlan’ghili bolidu.

5. Erler Üchün «Romantik Munasiwet» Dégen Söz «Jinsiy Munasiwet» Dégen Söz Bilen Oxshash

Erler ayal kishi bilen bolghan romantik munasiwetni isteydu. Emma, ularning undaq qilishidiki seweb romantik munasiwetni «jinsiy munasiwet» pellisige chiqishning shotisi qilishtinla ibaret. Erler üchün romantik munasiwet bilen jinsiy munasiwet chember-chas baghlan’ghan. Erler ayaligha birer sowghat bérish yaki shuninggha oxshash bashqa birérishni qilip bérishning ayallar chüshenchisidiki ehmiyitini asasen chüshenmeydighan bolup, ular ayaligha yaki birer ayalgha melum bir sowghatni teqdim qilish arqiliq uning bilen jinsiy munasiwet qilish meqsitige yétishni oylaydu. Ashundaq menidin élip éytqanda «erler unchiwala romantik emes» dése chékidin ashuruwetkenlik bolmaydu.

Bu ish üstide bir qétim ilmiy tekshürüsh élip bérilghan bolup, tekshürüshke qatnashqan mutleq köp sandiki erler «Méning bir romantik er bolghum bar», dégen. Shundaq bolup turuqluq, néme üchün erler bir romantik er bolush heqqide shunchiwala bilimsiz kélidu? Emeliyette erler bu ishta unchiwala bilimsiz emes bolup, erlerning romantik bolmasliqidiki eng muhim yaki 1-orunda turidighan seweb, ular özlirining romantik bolush yolidiki tirishchanliqining ayal kishi téripidin ret qilinishi, mesxire qilinishi, zangliq qilinishi yaki etiwargha élinmasliqidin nahayitimu ensireydighanliqidin ibaret. Bashqiche qilip éytsaq, erler özlirining romantik bolush yolidiki urunushlirining muweppeqiyetlik bolmay qélishidin tolimu ensireydu. Shunglashqa ayallar érining romantik bolushqa urun’ghan ish-hériketlirige alahide diqqet bérishi, we uninggha muwapiq mu’amile qilishi kérek.

Mesilen, sizning éringiz bir axshamni nahayiti romantik ötküzmekchi bolup, sizni sirttiki bir yaxshi réstoran’gha apirip méhman qilish qatarliq bir qatar ishlarni pilanlighan bolsun. Eger siz ashu réstoran’gha bérip, aldingizgha ekelgen tamaqni yaratmay, ashpezni tenqid qilidikensiz, sizning éringiz sizning héliqi qiliqingizni «Men bu romantik kéchini dégendek qamlashturalmidim», dep chüshinidu. Eger éringiz sizni bir kinogha aparghan bolup, siz u kinoni yaratmisingiz, uning éringizge bolghan tesirimu yuqiriqidek bolidu. Bu yerde siz éringizni yaratmasliqqa urunmidingiz, emma éringiz bu ishni ene shundaq chüshinip qalidu. Eger éringiz sizge bir sowghat bergende u sowghat sizning könglingizge yaqmay, siz «Buni némishqimu alghansiz? Bundaq nersige pul israp qilip néme qilattingiz?» deydikensiz, éringiz siz üchün bir romantik ish qilimen, dep, meghlup bolghandek héssiyatqa kélidu.

Qisqisi, erler ayaligha melum bir romantik ishni qilip bergende, u ayalining özi qilghan ishni nahayiti yaqturushini, uninggha nahayiti xushal bolushini, hemde özige bashqiche yéqimliq qilishini isteydu. Shundaqla shu küni axshimi kariwattiki ishningmu yüz bérishini ümid qilidu.

Romantik ishlarning éniqlimisi erler bilen ayallar üchün oxshash bolmay qélishimu mumkin. Mesilen, bir ayal üchün öyde yaxshi tamaqtin birni étip, tamaq üstilige shamlarni yéqip qoyup, éri bilen bolghan qizghin paranglar ichide u tamaqtin behrilinip, andin éri bilen oyidiki safada olturup, bir kinoni bille körüshning özi bir romantik ish bolushi mumkin. Emma u ayalning éri üchün bolsa sirtqa chiqip, ayali bilen bille tamaq yep, uningdin kéyin kinoxanida bir kino körüp, andin axshimi kariwatqa bille chiqish bir romantik ish bolushi mumkin. Mushuninggha oxshash er bilen ayalning romantik ish heqqidiki chüshenchiside xéli chong perq bar. Er bilen ayal otturisidiki mushundaq oxshimasliq mesilisini hel qilishning eng yaxshi usuli, er-xotun ikkiylen obdan parangliship, qarshi terepning «romantik ish» chüshenchisini biliwélishtin ibaret.

Yene bir mesile, eger melum bir kündiki romantik ishlarning axirqi netijisi er-xotun ikkiylenning kariwatqa bille chiqishi bolmaydiken, u halda erde ümidsizlik yaki yaritilmasliq tuyghusi peyda bolidu. Bu ehwalmu erlerning bir xil jinsiy munasiwet mexluqliri ikenlikini chüshendürüp béridu. Shuning üchün erlerning romantik ish yolidiki tirishchanliqi er-xotun ikkiylenning kariwattiki ishi bilen mukapatlan’ghini yaxshi. Eger biz yuqiriqidek chüshenchiler asasida gherbning medeniyitige qarap baqidighan bolsaq, er-oghullarning néme üchün axshimi xotun-qizlarni tamaqqa apirishqa shunchiwala kücheydighanliqini bileleymiz.

Amérikining bir kinosida bir oghul bir qizni axshimi bir chayxanigha apirip qehwe élip béridu. Qehweni ichip bolghandin kéyin yigit u qizni özining yatiqigha apirishqa urunidu. U qiz unimisa, «Undaqta manga héliqi qehwening pulisini töliwetken bolsingiz», deydu. Bu bir sel uchigha chiqqan ehwal. Emma gherbte ashundaq ishlarni xéli köp uchratqili bolidu.

Qisqisi, eger éringiz sizge bir romantik ishni qilip bergende siz uni yaratmaydikensiz, u sizning nahayiti chong xataliqingiz bolidu. Yuqirida tilgha élin’ghandek, erlerning ghururi ayal kishining tenqidi aldida intayin ajiz kélidu. Eger éringiz sizge birer romantik ishni qilip béridiken, siz uninggha choqum bashqiche yéqimliq qiling. Bezide siz éringizni tenqidlesh yüzisidin dégen bir qanche éghiz gep ikkinglarning otturisidiki romantik munasiwetning bir qanche yil üzülüp qélishigha seweb bolup qélishimu mumkin.

6. Chirayliq Bolushqa Intilishning Özi bir xil Güzellik

Erler ayalining bedini yéngi toy qilghan waqtigha qarighanda sel yoghinap qalghanliqigha asasen perwa qilmaydu. Emma ular ayalining chirayliq körünüshke urunuwatqan urunmaywatqanliqigha alahide diqqet qilidu. Ayalining etir ishlitip, yüzige girim qilip, we chirayliq kiyimlerni kiyip, shu arqiliq chirayliq körünüshke tirishiwatqan tirishiwatmaydighanliqigha nahayiti ehmiyet béridu. Erler asasen ayalini bashqa ayallargha we aliy dérijilik ayal modéllargha sélishturmaydu. Erler asasen özining ayalining beden qurulushigha razi bolup ötidu. Emma ayali özidin-özi xewer almighanda, we özining tashqi qiyapitini onglap yürmigende, erlerning ichi pushup, ularning köngli yérim bolidu.

Ayallar birer ayallarning yighilishigha we shuninggha oxshash bashqa birer pa’aliyetke bérishtin burun nechche sa’et waqit serp qilip, özige girim qilip, yaxshi kiyinip, özini perdazlaydu. Emma éri kechte ishtin chüshüp öyige qaytip kélishtin burun 5 minut waqit serp qilip, özini azraq onglap qoymaydu. Érining aldida chirayliq körünüshke azraqmu tiriship qoymaydu. Bu erler eng küchlük dérijide narazi bolidighan bir ehwal. Obdan oylinip béqing: Sizning chirayliq jamalingizdin we sizning chirayliq qiyapitingizdin behrilinishke we söyünüshke sherti hemmidin bek toshidighan kishi hergizmu siz barghan olturushtiki bashqa ayallar emes. Siz barghan toydiki bashqa dostliringiz emes. Sizning chirayliq jamalingizdin we sizning chirayliq qiyapitingizdin behrilinishke we söyünüshke sherti hemmidin bek toshidighan kishi sizning éringiz. Shunglashqa özingizni éringizning aldida chirayliq körsitishke tirishmay, bashqilarning aldida chirayliq körsitishke tirishqiningizning néme ehmiyiti bar?

Ayallar asasiy jehettin érining aldida chirayliq yasinip yürüshning ehmiyitini anche chüshenmeydu. Hemde «Men dérijidin tashqiri modéllar bilen riqabetleshmisem bolmaydu», dégen idiyige resmiy ishinidu. Emma, aldinqi qétimliq maqalide tilgha élin’ghinidek, erler bir waqitta peqet birla ishni oylaydighan bolup, ular hergizmu ayalining beden qurulushini dérijidin tashqiri modéllarning beden qurulushi bilen sélishturup yürmeydu. Erlerning isteydighini ayalining özining aldida chirayliq körünüshke intilishi, we shu yolda zörür bolghan tirishchanliqlarni körsitishidin ibaret.

Ayallarning özlirining turiqigha nisbeten öz ishenchisining yoqluqi bir éghir mesile. Bu yerdiki bir yaxshi ehwal shuki, eger bir ayal éri öyge qaytip kélishtin burun 5 – 10 minut waqit chiqirip, özining turqini bir az onglap, özige etir chéchip, özining körünüshini bir az chirayliqlashturup qoyidiken, uning éri öyge qaytip kelgende ayalining özi aldida chirayliq körünüshke tirishiwatqanliqini sézidu. Shuning bilen ayalidin minnetdar bolidu we söyünidu. Gherbte élip bérilghan bir ilmiy tekshürüshke qatnashqan erlerning 85 pirsenti özliri üchün muhim nerse ayalining 10 – 20 yil burunqi waqittikidek yash körünüshi emes, belki ayalining érining héssiyatigha ehmiyet bérip, éri aldida chirayliq yasinip yürüshke urunushi ikenlikini bildürgen.

Ayallar özlirining sirtqi qiyapetlirige heddidin ziyade sezgür bolup yashaydu. Özlirining sirtqi qiyapetlirige heddidin ziyade köngül bolup kétidu. Erlerning bundaq ishlargha köngül bolushi ayallarningkige azraq yéqinmu kelmeydu. Köp sanliq erler üchün hemmidin muhim nerse, ayali özining aldida we oy ichidimu chirayliq körünüp yürüsh üchün yéterlik dérijide tirishchanliq körsitishidin ibaret. Ayallarning chirayliq körünüshke urunushi érining közige chirayliq yasan’ghan bolup körünidu. Ayallarning bir güzel qiyapetke kirishke tirishishi érining közige güzelleshken bolup köridu. Bu her bir ayal kishi tonup yétishke tégishlik nahayiti muhim we nahayiti addiy chüshenchidur.

7. Erlerning «Öngkürdiki Waqit» gha Éhtiyaji Bar

Erlerning bir tebi’iy xususiyiti shuki, ular her küni azraq waqitni öz aldigha ayrim ötküzüshni isteydu. Ular her küni melum bir waqit ichide barliq ishlardin qol üzüp, hemde bir yerde özi yalghuz turup, zhurnal oqush, intérnéttiki nersilerni tekshürüsh we téléwizor xewirini körüshke oxshash ishlar bilen shughullinishni yaxshi köridu. Erler chong-chong mesililerge duch kelgende, könglidiki ishlarni bashqilargha dep yürmeydu. Belki özi yalghuz ashu mesile üstide oylinidu. Ashundaq waqitlarda erlérikki éngikini tutup olturup, bashqa héch qandaq ish qilmay turup oylanmaydu. Belki téléwizorda xewer körüshke oxshash bir ish bilen shughullinip turup, kallisining arqa téripide özi duch kelgen chong mesile üstide oylinidu. Hemde ashundaq bir muhitta öz mesilisini hel qilishning charisini oylap tapalaydu. Her bir er özining azraq waqtini özi yalghuz ötküzüshke éhtiyajliq bolup, bu ularning «öngkürdiki waqti» bolup hésablinidu. Bu waqitta ular bir köngüldiki öngkürge kirip, hemme ishlardin qol üzidu. Ayallar érining mushundaq bir éhtiyajini toghra chüshinishi, hemde éri héliqi öngkürge kirip ketkende uninggha parakendichilik salmasliqi kérek. Erlermu öngkürdin chiqipla kariwatqa chiqip uxlap, ayali bilen héch qandaq waqitni bille ötküzmisimu bolmaydu. Undaq qilishning özimu bir xil nachar ish bolup hésablinidu.

Erler ayallargha oxshash könglidiki ishlarni bashqilargha dawamliq dep turmaydu. Bir qisim ishlarni héch kimge démey, özining könglide saqlaydu. Bu erlerning bir xil tebi’iy xususiyiti. Erler bir jimjit yerde olturup, yene bir ishni qilghach özi duch kelgen mesile üstide oylinidu. Undaq «jimjit yer» téléwizorning aldi bolushimu mumkin, kompyutérning aldi bolushimu mumkin, yaki qolidiki kitab bolushimu mumkin. Shunglashqa sizning éringizge deydighan bir muhim gépingiz chiqip qélip, uni éringizge démekchi bolghan waqit éringizning «öngkürdiki waqti» gha toghra kélip qalidiken, siz eng yaxshisi éringizning oylinish jeryanini buzuwetmey, uninggha «Amriqim, méning sizge deydighan bir muhim gépim bar idi. Uni sizge qachan désem bolidu?» dep sorang. Bu ishta erlermu adil bolushi kérek. Eger éringiz «Sa’et 8 de paranglishayli», dep sizge bir waqitni belgilep bergen bolsa, umu choqum özining wedisini saqlishi kérek.

Bezide siz éringiz bilen gep talishiwatqanda, éringiz özining öyige kirip kétip, ishikni yépiwalidu. Uning bu qiliqi hergizmu özini sizdin élip qachqanliqi emes, belki bu uning «öngkürge kirip kétishi» bolup, u ashu öyde jimjit olturup, siler déyishken ishlar üstide oylinidu. Erlerning chong-chong ishlar üstide oylinish usuli ene shu. Shunglashqa siz éringizning bundaq ishlirini toghra chüshinishingiz kérek. Ayallarning bir mesilini hel qilish usuli bolsa éri bilen gep talishish, munazire qilishish, oxshash geplerni qayta-qayta tekrarlash, we dostlirigha derd töküsh qatarliqlar bolup, ular bu jehette erlerge zadila oxshimaydu. Eger siz erlerning mushundaq psixologiyilik xususiyetlirini toluq chüshinidikensiz, sizning éringiz bilen bolghan munasiwitingiz uzun muddetkiche saghlam dawamlishidu.

Mana bular her bir ayal kishi bilishke tégishlik erlerge a’it 7 muhim ish.

Yuqirida bayan qilin’ghan uqumlarning bir qismi, bolupmu erler ayalidin isteydighan 1-orundiki muhim nerse ayalining özini hörmetlishi ikenliki heqqidiki chüshenchiler bir dangliq kitabtin kelgen. U kitabning aptori uch qedimdek toy qilip, meghlup bolghan «Lora Doyil» (Laura Doyle) isimlik ayal bolup, u deslipide éri bilen hoquq taliship ötken. Emma turmushi ongushluq bolmighandin kéyin, «Men bir shunche yaxshi ayal tursam, néme üchün méning turmushum ongushluq bolmaydu?» dep oylap, turmushta bir yéngiche pelsepiwi idiye qollinishqa bashlighan. Andin uning turmushi nahayiti muweppeqiyetlik bolghan. U ayal öz sergüzeshtliri heqqide bir kitab yazghan bolup, uning ismi «Teslim bolghan ayal» (The Surrendered Wife). Bu kitab gherbtiki dangliq kitablar qataridin orun alghan bolup, u her bir ayal kishining oqup béqishigha erziydu. Men imkaniyiti bar Uyghur qérindashlarning bu kitabni Uyghurchigha terjime qilip, neshr qildurushini ümid qilimen.

1-resim: Lora Doyilning «Teslim Bolghan Ayal» namliq kitabining muqawisi.

Paydilinish Menbesi:

[1] What men & women need to know about each other – Dr. Yasir Qadhi | 25th May 2013

https://www.youtube.com/watch?v=UqtBCxspzJw

[2] What WOMEN need to KNOW about MEN

https://www.youtube.com/watch?v=Jf6B4xk3kcI

2016-yili 12-ayning 5-küni

Kona yéziq nusxisi:  meripet.com

Mezkur maqalining aldinqi qismi:

http://www.meripet.com/2016/20161128_men_about_women.htm

Bu maqalini inimiz «Pidakar» tehrirligen.

© Copyright 2014 Uyghur Meripet  Torbéti 

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması için verilen egemenlik mücadelesine katkıda bulunan ülkeleri asla unutmayacağız. O günleri ve yaşananları anlatan iki yazı aşağıda ilginize sunulmaktadır.

M. Kemal Paşa, 26 Nisan 1920′de, Meclis’in açılışından hemen üç gün sonra yazdığı mektupla, Sovyetler Birliği’nden silah, cephane ve malzeme yanında para da istemiş, gönderdiği mektubuna cevap beklemeden 11 Mayıs’ta Rusya’ya bir de heyet yollamıştır.

Bu talep üzerine Sovyetler, 1920 yılından itibaren belli aralıklarla Ankara Hükümeti’ne cephane, savaş malzemesi ve para göndermiştir. Sovyetler Birliği’nin gönderdiği yardımın önemli kısmı, 16 Mart 1921′de Moskova Antlaşması’nın imzalanmasından sonra gerçekleşmiştir. Sovyetlerden temin edilen nakdi yardımlar üç yıl itibariyle aşağıdaki gibidir:

1920 yılında; 3.066.800 adet Altın Ruble ve 100.000 adet Osmanlı Altını.

1921 yılında; 9.800.000 adet Altın Ruble.

1922 yılında; 4.600.000 adet Altın Ruble.

Sovyet yardımı olarak bilinen bu paraların gerçekte Buhara halkı tarafından bağış yoluyla toplanan paralar olduğu anlatıla gelmiştir. Ancak bu bilginin doğruluğu tartışmalıdır. 1868 yılından beri Çarlık Rusyası işgali altında sıkıntılı bir hayat sürmüş olan Buhara halkının, bu dönemde yüz milyon altın ruble bağışlayacak bir maddi güce sahip olması pek akla uygun görünmemektedir. Son zamanlarda ortaya çıkan bilgilerden, Anadolu’ya gönderilen altınların, Bolşevikler tarafından yıkılan Buhara Emirliği’nin hazinesine ait altınlar olduğu ortaya çıkmıştır.

Buhara Cumhuriyeti’nin ilk ve son cumhurbaşkanı olan Osman Kocaoğlu, Sovyet Yardımının Hikayesini Anlatıyor
Buhara Cumhuriyeti’nin ilk ve son cumhurbaşkanı olan Osman Kocaoğlu 1972 yılında Yakın Tarihimiz Dergisi’ne yaptığı açıklamalarda yardım hadisesini aşağıdaki gibi anlatmıştır.

“1920 yılında Buhara Cumhuriyeti kurulduktan sonra, ben ilk cumhurbaşkanı olarak, yanıma başvekilimiz rahmetli Feyzullah Hoca’yı alarak Sovyet Rusya büyükleri ve bu arada Lenin ile temasta bulunmak üzere Moskova’ya gitmiştim. Bizden bir müddet önce, temmuz ortalarında Türkiye’den de milli hareketi temsil eden ilk heyetin Bekir Sami Bey’in başkanlığında Moskova’ya gelerek Lenin, Çiçerin ve Karahan ile, bilhassa yardım temini konusunda müzakerelerde bulundukları anlaşılıyordu.

Nitekim, Kremlin Sarayı’nda kendisi ile görüştüğümüz gün Lenin, önem verdiğini hissettirdiği “Türkiye”den söz açarak, bana

“- Ankara’dan bir Türk heyeti geldi. Vaziyetlerini anlatarak acele yardım istedi. Bu hususta sizin fikriniz nedir? “ dedi.

Hiç tereddüt etmeden kendisine:

“- Elbette yardım etmek gerek… ve vakit geçirmeden yapılmalıdır.” deyişim üzerine bu işte zaten kararlı olduklarını, fakat bazı zorluklarla karşılaştıklarını belirten bir ifade ile,

“-Yardım meselesi için bizi düşündüren iki zorluk var.” dedi ve devam etti.

”- Birincisi Türklerin istedikleri altın para bizde pek azdır.” deyince sözünü kestim.

“- Bizde altın para vardır! dedim. Verebiliriz de…”

Lenin memnun olduğunu belirten bir baş eğişiyle devam etti.

“- İkincisi, yol meselesidir. Çünkü Türklere yalnız para değil, her türlü harp malzemesi de vermemiz gerekiyor. Bunları emniyetle Ankara’ya ulaştıracak yol lâzım! Halbuki Kafkaslar’daki durum dolayısıyle yollar kapalıdır. Ne zaman açılabileceği malum değildir.”

Biz, bu hususta ayni kanaat ve fikirde olduğumuzu söyleyerek ilave ettim:

“- Kafkaslar’da kurulan cumhuriyetlerle anlaşmak mümkündür. Bu bölgede Müslümanlar çoğunluktadır. Gürcüler de menfaatleri icabı Müslümanlara yakındır. Ermeniler de keza… Çalışılırsa müşterek bir yol bulmak imkanı vardır.“ dedim.

Ayrıca paranın miktarını tespit etmek icap ediyordu. Bunu mütehassıslar tespit etsinler dedik ve bizim -aynı zamanda Hariciye Nazırı olan- Başvekil Feyzullah Hoca ile Rus mütehassıslardan mürekkep bir heyete havale ettik. Bu heyet uzun müzakereler sonunda yardım miktarını en az yüz milyon altın ruble olarak tesbit etti. Tekrar Lenin’le buluştuk. Lenin bu sefer yaptığımız konuşmada sözü tekrar para konusuna getirerek ne kadar verebileceğimizi sordu.

“- Yüz milyon ruble…” dedim.

Lenin tekrar etti:

“-Yüz milyon mu?”

“-Evet… Derhal verebiliriz!”

Çarlık zamanından kalma altın rublelerimiz çoktu. Buhara hazinesindeki bu paraya Ruslar el sürmezler, dokunmazlardı. Buhara bir Çar emâreti olduğu halde, idari ve mali işlerde müstakildi. Bu sebeple bizde altın belegan mâbelâg (haddinden fazla) çoktu.” (Yakın Tarihimiz, Cilt.1, shf.292-293)

Lenin’le bu şekilde mutabık kaldıktan sonra heyet Buhara’ya geri döner. Para yardımı meselesini meclise götürürler. O sırada Buhara’nın nüfusu dört buçuk milyondur. Buhara parlamentosu Türkiye’ye yüz milyon altın ruble yardımını tek itiraz sesi yükselmeden oy birliğiyle alkış ve tezahüratlar altında kabul eder.

Parlamentonun bu kararının hemen ertesi günü gereken muameleleri tamamlayarak parayı, Ankara’ya yetiştirilmek üzere Rus hazinesine teslim ederler.

Bu hadiseyi, Türk subayı Raci Çakırgöz’de hatıralarında anlatmaktadır. 1. Dünya Savaşında esir düştüğü Ruslardan kaçarak Türkistan’a gelen ve Taşkent’te öğretmenlik yapmakta olan Raci Çakırgöz, “Çarlık ve Bolşevik Rusya’da 10 Yıl” adıyla yayımlanan hatıralarında, Sovyet yardımları olarak bilinen yardım hakkında aşağıdaki hususları yazmaktadır.

“Ben Taşkent’teyken Buhara Geçici Hükümeti’nin İstiklal Savaşı vermekte olan, Ankara Hükümeti’ne para yardımında bulunduğunu haber aldım. Maalesef bu yardım bizim gazetelerde Rus para yardımı şeklinde geçmiştir. Ancak son zamanlarda yetkili kimseler bu olayın içyüzünü aydınlatmışlardır. Türkiye’ye bu yardımın yapılmasında en büyük rolü oynayan kimse, o sırada Maliye Nazırı olan Osman Hoca (Kocaoğlu) idi. Osman Hoca 1921 yılında ilan edilen Buhara Cumhuriyeti’nde Cumhurbaşkanlığı görevinde bulunuyordu. Sonra 1923’te Afganistan’a ve oradan da Türkiye’ye geçti. 28 Temmuz 1968’de İstanbul’da vefat etti.

Sonradan öğrendiğime göre Buhara Hükümeti’nin Ruslar aracılığıyla Türk Hükümeti’ne yaptığı 100 milyon altın rublelik yardımdan, Ankara Hükümeti’ne ancak 10 milyon altın ruble ulaşabilmiştir. Ruslar, geri kalan 90 milyon altını, herhalde aracılık ücreti olarak almış olacaktır!

Esasen Ruslar, Buhara halkından ve saraydan topladıkları 12 vagon dolusu altın ki, aralarında çok ağır bir altın avize vardır. Ziynet ve çok kıymetli kuzu derilerini Moskova’ya götürdüler. Bu kuzu derileri ‘astragan’ı sağlayan Buhara’nın koyunları, Karakul denen gölün civar mıntıkasında, üretiliyordu.” (shf.68)

Buhara Emiri Alim Han’ın Terkettiği Hazine

“Genç Buharalılar” hareketinin Bolşeviklerle birlikte yaptıkları darbe sırasında Buhara Emiri, Alim Han’dır. İktidarını kaybeden Alim Han, 1 Eylül 1920’de Buhara’dan kaçıp Afganistan’a sığınmak zorunda kalır. Ardında ailesinin bir kısmını ve Buhara hazinesini bırakır. Özbek yazar Nabican Bakiyev, Sovyet istihbarat arşivlerinden yararlanarak yazmış olduğu “Enver Paşa’nın Vasiyeti” adıyla yayımlanan kitabında, Emir’in hazinesine el konulması olayını aşağıdaki gibi anlatır.

“Emir Alim Han, Buhara’yı terk ettiğinin ikinci günü Sitare-i Mahı (Saray) Ruslar tarafından işgal edilir. 2 Eylül 1920’de Buhara iç şehri tamamen Bolşevikler tarafından ele geçirilerek kontrol altına, Emirin aile fertleriyle, yakınları gözaltına alınmıştır. Bu arada ihtilalcıların bir kısmı Kuşbeği başta olmak üzere, reisi, kadıyı, saray memurlarıyla, Emirin aile fertlerinin öldürülmesini istemektedirler. 2 Eylül 1920’de Kızılordu askerleri tarafından esir alınıp, sorgulanan Kuşbegi Osman Beg verdiği ifade de şunları söyleyecektir.

“Beni hayrete düşüren o ki, Emir Alimhan hazineden bir tek lira (teng) dahi almamış olmasıdır. Bütün hazine, altın ve gümüş paralar, takılar mahzendeki özel yerlerinde duruyordu. Onları saymak mümkün değildi”.

Sonradan Emir’in kendi ifadesine göre, hazinede otuz iki çuval padişah sikkesi, altın ziynetler inci ve yakut gibi kıymetli mücevherlerin sayısını kendi de bilmediği gibi, ayrıca 20 bin adette tüfek bulunmaktadır.

Rus askerleriyle, Kızıl Buharalılar, işgali takiben üç gün boyunca Buhara’da müthiş bir yağmaya girişirler. Nihayet yağma bittikten sonra, Türkistan işgal komutanı yağma edilen hazineyi askerlerden imza karşılığında toplamaya başlar.”(shf.86)
5 Eylül 1920’de Rus hükümet yetkilileriyle, Rusya Bolşevik Partisi Merkez Komitesi temsilcileri ve Buhara İhtilal Komitesi rehberleri karma bir meclis kurulması konusunda anlaşarak, M. Frunze başkanlığında, Rusya hükümetini temsilen Kovrov, Buhara komünistlerinin reisi Hüseyinov, Buhara Bakanlar Kurulu reisi Feyzullah Hocayev, Buhara İhtilal Komitesi sekreteri Aripov’un katılımıyla bir toplantı düzenlerler. Toplantıda, yağmadan kurtulabilen Buhara hazinesinin muhafaza edilmesine ilişkin aşağıdaki karar alınır.

“Savaş devam derken, Buhara cumhuriyetinin hazinesi yağma edilme tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğundan ve onları korumak zor olduğu göz önünde tutularak, Buhara Devrim Komitesi olarak, hazinenin Semerkant veya Taşkent’teki bankalarından birinde geçici olarak muhafaza edilmesini Rusya hükümetinden rica edilmesi kararına varmıştır”. (shf.88)
Bu kararın ardından Buhara hazinesi önce Sermerkant’a, oradan da daha sonra Moskova’ya nakledilir. 100.000.000 altın ruble, Buhara Cumhuriyeti’nin Başbakanı, aynı zamanda Dış işleri Bakanı olan Feyzullah Hoca tarafından Moskova’ya bizzat teslim edilir. Kitapta anlatıldığına göre, 1921 başlarında Kronştat’da çıkan Denizci isyanında, isyancıları korumak amacıyla Buhara’dan götürülen bu altınlarla silah alınmış, altınlar Bolşevik hükümetinin kurulmasında önemli bir rol oynamıştır.
Buhara Hükümeti tarafından gönderilen altının sadece 18.326.800 altın rublelik kısmı, o da üç yıla yayılarak Türkiye’ye teslim edilmiştir. Türkiye’ye gönderilmesi gereken 81.673.200 altın ruble tutarındaki Özbek altını, Lenin hükümeti tarafından açıkça gasp edilmiştir.

Türkistan’dan Gönderilen Üç Kılıç

İstiklal Savaşı devam ederken, Buhara Halk Cumhuriyetinden bir heyet diplomatik temaslar yapmak üzere 17 Ocak 1921’de Ankara’ya gelir. Heyet, beraberinde getirdiği üç adet altın işlemeli kılıç ile Timur’a ait bir Kuran-ı Kerim’i Mustafa Kemal’e hediye eder. Sakarya Zaferini tebrik amacıyla gönderilen bu hediyeler karşısında müteessir olan Mustafa Kemal Paşa, meclis kürsüsünden duygu dolu bir konuşmayı yapar:

“Buhara ahalisinin Türkiye’deki Türk ve Müslüman kardeşlerine hediye olarak gönderdiği Kur’an-ı Kerim ile Türkiye Halk Ordusuna nişane-i takdir ve tebrik olarak irsal eylediği kılınç, Hak din ile hayat-ı hidame-i kuvveti temsil eden fevkalade muazzam ve kıymetdar iki yadigârdır. Bu emanetleri elinizden alır iken kalbim heyecan ile doldu. Halkımız ve ordumuz uzaklardaki kardeşlerimizden gelen teşebbüsat ve tebrikat nişanelerinden, şüphesiz, çok mütehassis ve mesrur olacaklardır. Dindaş ve karındaş Buhara halkının arzusunu yerine getirmek, bu Kitab-ı Mukaddes’i millete, seyf-i azizi de İzmir fatihine teslim edeceğim. Allah’ın inayeti ile İnönü ve Sakarya muzafferiyetlerini kazanan milli ordumuz, İnşallah pek yakında bu kılıncı da kazanmış olacaktır. Heyet-i muhteremenize de Türkiye ahalisi ve ordusu, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti namına teşekkür ederim.” (Hakimiyeti Milliye, 8 kanunusani (Ocak) 1922.)

Kılıçlardan biri Mustafa Kemal Paşa’ya, diğeri Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa’ya, üçüncü kılıç, 9 Eylül sabahı İzmir’e girerek Hükümet Konağına Türk bayrağını çeken İkinci Süvari Tümeni 4. Alayında Bölük Komutanı olan Yüzbaşı Şerafettin Bey ’e verilmiştir. (*)

Utanç Verici Bir Olay

Türkistan’lı kardeşlerimizin bu unutulmaz destek ve yardımlarına karşılık, İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı döneminde, hatırlandıkça hepimizin utanç duyacağı bir iş yapılır. Buhara Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Osman Hoca ülkesi Sovyet işgali altına düşünce, Afganistan üzerinden geçerek 1923 yılında Türkiye’ye sığınır. Atatürk, Osman Hoca’ yı sıcak bir ilgi ile kabul eder. Türk vatandaşlığına geçen Osman Hoca, Kocaoğlu soyadını alır, Osman Hoca’ya milletvekili maaşı bağlanır. Bu maaş Osman Hoca’nın vefatından sonra kesilmez, eşi ölünceye kadar ödenmeye devam eder. Atatürk döneminde, Sovyetler Osman Hoca’nın sınır dışı edilmesi için sürekli tazyikte bulunurlarsa da Atatürk buna direnir. Atatürk’ün ölümünden sonra, Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü bu baskılara dayanamaz ve 1939 yılında Osman Hoca’dan 24 saat içerisinde Türkiye’yi terk etmesi istenir. Milli Mücadele’ye yardım etmek üzere, 100 milyon rublelik altını Türkiye’ye nakletmek için seferber olan Buhara Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Osman Hoca (Kocaoğlu) 1923′ten beri vatandaşı olduğu Türkiye Cumhuriyeti’ni terk etmek zorunda kalır. Ancak, İkinci Dünya Savasından sonra, 1946′da Türkiye’ye geri dönebilir. 1968’de vefat eden Osman Hoca, Üsküdar Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi’ne defnedilir.

(*) Kahraman yüzbaşının hikayesini “Üçüncü Kılıç” adıyla kitaplaştıran Yrd. Doç. Dr. Kemal Arı, kitabın tanıtımı için yaptığı bir açıklamada, Şerafettin (İzmir) Bey 1951´de vefat edince, eşi Siret Hanım’ın “üçüncü kılıcı” İzmir´de açılması planlanan İnkılap Müzesi´ne verilmek üzere İstanbul Valiliği´ne teslim ettiğini, fakat kılıcın kaybolduğunu, bu büyük kahramanın adının maalesef hafızalardan silindiğini söylemektedir.

Yazan: Sinan Tavukçu

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Osman Kocaoğlu, “Rus Yardımının İçyüzü”, Yakın Tarihimiz, Cilt.1, Sayı 10 (Mayıs 1972), shf.292-293, 1972.

Nabican Bakiyev, Enver Paşa’nın Vasiyeti, Doğu Kütüphanesi,2006.

TÜRKİSTAN TÜRKLERİNİN KURTULUŞ SAVAŞI’NA VE CUMHURİYET’E KATKILARI

Türkistan Türkleri Atatürk’ün başlattığı Kurtuluş Savaşı’na ve yeni Türk Devletinin kuruluşuna kayıtsız ve ilgisiz kalmamışlardır. 1917 yılında Çarlık Rusyasını yıkan Bolşeviklerin estirdiği hürriyet havasında kendi milli devletlerini kurma gayret ve sıkıntısı içinde olan Kazak Kırgız Özbek Türkmen Tatar ve Azeri Türkleri başlangıcından itibaren Anadolu’da yürütülen mücadeleye de olağanüstü büyük ilgi ve yakınlık göstermişlerdir. Bu yakınlığın artmasına Rusya’da 1905 ve 1917 ihtilallerinden sonra ortaya çıkan hürriyet havasında Rusya Türkleri arasında büsbütün kuvvet bulan Türkçülük cereyanları sebep olmuştu. Bu dönemde Türkistan Türkleri arasında siyasi faaliyet ve bilhassa dergi ve gazete yayınları artmıştı [1] . Milli şuur kuvvetlenmişti. 1908 İkinci Meşrutiyet’ten sonra Türkiye ile Rusya’daki Türk aydınları arasında fikir alış verişi de hızlanmış [2] ve Türkistan Türkleri arasında Türkiye’ye olan ilgi ve sevgi tarihin hiçbir döneminde görülmemiş bir biçimde artmıştı. Bu durumu Türkistan Türklerinin Türkiye’ye Balkan Savaşı’ndan Kurtuluş Savaşı’nın sonuna kadar olan sıkıntılı dönemde yardımcı olma ve onun hayatta kalmasını sağlama gayretlerinden açıkça görmek mümkündür.

Türkistan Türklerinin Anadolu Türklerine çeşitli şekillerde vermeye çalıştığı yardım ve destekleri

I. Askeri yardım

II. Para yardımı

III. Fikri veya siyasi destek

olarak üç başlık altında incelemek mümkündür.

I. Askeri Yardım

Türkistan Türklerinin her ne kadar Türkiye’nin düşmanlarıyla yaptığı silahlı mücadeleleri desteklemek üzere düzenli bir ordu gönderme imkânları olmadıysa da savaşa ferdi katılımlar olmuştur. Bilhassa hacca giden Türkistanlıların hacca giderken veya dönüşte Türkiye’nin saflarında tereddüt etmeden savaşa katıldıklarını görüyoruz.

Bu konuda en eski kayıt 1788 Osmanlı-Rus savaşına kadar uzanmaktadır. Arşiv kayıtlarına göre Hicri 1202 ramazan (1788 haziran) ayında Türkistanlı Mehmed Bahadır Hokand’dan hac niyetiyle yola çıkar. Erzurum’a geldiğinde Osmanlı’nın savaş için asker topladığını işitir. O sırada I. Abdülhamid Rusya’ya harp ilan etmiştir. Bunun üzerine hacca gitmekten vazgeçen Mehmed Bahadır 4 arkadaşıyla beraber savaşa katılmaya karar verir. Başbakanlık Devlet Arşivindeki belgelere göre Mehmed Bahadır Divan-ı Hümayun’a müracaat ederek savaşmak için 5 at 5 kılıç 3 tüfek ve azık verilmesini ister [3] .

Balkan Savaşı (1912-1913) sırasında da Hac için Mekke ve Medine’de bulunan Türkistanlı Hacılar ile talebelerden bazıları gönüllü olarak Osmanlı ordusuna katılmışlardır. Türkiye’ye yakınlık özellikle Balkan harpleri sırasında kendisini belli etmiştir. Kazan Türklerince Hilal-i Ahmer’e çokça para yardımı yapıldığı gibi Türk ordusunda hizmet görmek üzere gönüllü asker ve hemşireler de gitmişti [4] .

Bundan başka 1912 senesinde Medine’de tahsilde bulunan 400 kadar genç Balkan muharebesine gönüllü katılmak üzere İstanbul’a gider ve Edirne düşmandan geri alındıktan sonra Medine’ye geri dönerler [5] . I. Dünya Savaşı sırasında Medine’de Osmanlı ordusuna gönüllü katılmak isteyen Türkistanlılar ayrıca beş Osmanlı altını vermişlerdir. Niçin böyle yaptıkları sorulunca Arapların Türkistanlılar aç kaldıklarından dolayı Osmanlı ordusuna katıldığını zannetmemeleri için böyle bir tedbir aldıklarını söylemişlerdir. Bu suretle 51. Alay’a gönüllü kaydolan Türkistanlılar Avali harbine iştirak etmişlerdir [6] .

I. Dünya Savaşı (1914-1918) sırasında Türkiye’ye askeri yardımın ilginç bir şekli Kadı Abdürreşid İbrahim Efendi tarafından gerçekleştirildi. Kadı Abdürreşid Almanya’ya esir düşen Rusya Türklerinden (Kazan Türkleri ve Başkurtlardan) İngilizler ve gerekirse Ruslara karşı da savaşmak üzere gönüllü kıtalar topladı. Bunlardan bir tabur (Asya taburu) Irak cephesinde savaşmak üzere Türkiye’ye geldi ve Irak cephesinde birçok şehit verdiler [7] .

Bir grup Türkistanlının hac dönüşü Kurtuluş Savaşı’na da katıldığını görmekteyiz. Mekke ve Medine’de hac ibadetini tamamlayarak Türkistan’a dönmekte olan 40 kadar hacı Çukurova’da iken I. Dünya Savaşı başlar ve yurtlarına dönemeyip orada kalırlar. Harp esnasında burada bazı işlerde çalışarak geçimlerini temin ederler. Osmanlının savaşta yenilmesi üzerine Çukurova Fransızlar tarafından işgal edilir. Türkistanlılar Tarsus’ta Fransızlara karşı ilk silahlı mücadeleyi başlatanlar arasında yer alırlar. Türkistanlılardan Hacı Yoldaş başkanlığındaki grup karakol basarak trenlere saldırarak Fransızlara zarar verdirir. Daha sonra Kavaklıhan cephesi kumandanı Zeki Baltalı’ya müracaat ederek Türk ordusuna katılırlar. Grup kumandanı Halil Süllü’nün emrinde Fransızlara karşı çarpışan 26 Türkistanlıdan 16 sı şehit düşer [8] .

Azeri Türkleri ise Kurtuluş Savaşı’na kendi bağımsızlıkları pahasına askeri yardım sağlamak istemişlerdir. Azerbaycanlı ilim adamı Prof. Vagıf Arzumanlı’nın Bakü’de 1998 senesinde yayınlanan makalesinde belirttiğine göre 28 nisan 1920′de Azerbaycan Parlamentosu hakimiyeti bolşeviklere vermeyi kabul ederken koyduğu şartlardan birisi Rus ordusunun Bakü’ye girmeden önce demiryolu vasıtasıyla Anadolu’nun yardımına gitmesi idi [9] . Bu hakikatin TBMM Gizli celse zabıtları ile Polonyalı araştırmacı Tadeusz Swietochowski’nin eserinde de teyit edildiğini görmekteyiz [10] . Bu durum Azeri Türklerinin kendileri bağımsızlıklarını kaybetseler bile Türkiye’nin bağımsız yaşamasını istediğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Ancak Ruslar kabul ettikleri bu şartı yerine getirmediler.

Türkistan Türklerinin 1914-1917 yılları arasında Kafkas cephesinde Ruslara esir düşen Osmanlı subay ve askerlerine yaptıkları yardımları da dolaylı da olsa Kurtuluş Savaşı’na askeri yardım olarak görebiliriz. Zira bu askerlerden yurda dönenlerden bir çoğu daha sonra Kurtuluş Savaşı’na katılmışlardır.

29 Ekim 1914 15 Aralık 1917 arasında Kafkas cephesinde Ruslara yaklaşık 60 bin Osmanlı subay ve askeri esir düşer [11] . Bu esirlerin büyük bir kısmı Hazar Denizi’nde Bakü’ye yakın Nargin adası ile Kuzey ve Güney Kafkasya’ya nakledilmişlerdir. Bunlar 1918′de Güney Kafkasya’ya giren Osmanlı ordusu tarafından kurtarılarak Türkiye’ye getirilmiştir [12] . Ancak henüz Moskova’nın kontrolüne tam olarak girmemiş Sibirya’da bulunan 9 bin kadar Türk esirini kurtarma girişimleri sonuçsuz kalmıştır [13] .

Çok zor şartlarda yaşamaya mahkum edilen bu esirlerin büyük bir kısmına Rusya Türkleri sahip çıkarak yardım etmişlerdir [14] . Bunun için Moskova Petrograd Kazan Ufa ve Orenburg’da özel komiteler teşkil edildi [15] . Rusya müslümanlarının Moskova’da 1-11 Mayıs 1917 tarihinde yapılan ilk genel toplantısında da Türk esirlerinin içinde bulunduğu zor durum görüşüldü. Kurultay bu hususu Rusya Harbiye bakanı Kerensky’ye telgraf çekerek bildirdi [16] . Esirlerden yaklaşık 1000 kadarı kendi çabaları ve Türkistanlıların yardımıyla Afganistan üzerinden Türkiye’ye dönmüştür [17] .

Türkiye’ye dönen esirlerden biri olan Tahsin İybar hatıratında “Ruslar Sibirya’daki kampta esirlere geniş Rus topraklarından çıkamazsınız demişlerdi. Buna rağmen Rus topraklarından çıkmaya muvaffak olduk. Çünkü bize Türkistanlılar zengin fakir ihtiyar genç demeden adeta birbirleriyle yarışırcasına yardım etmişlerdi” demektedir [18] . Daha sonra uluslararası alanda yapılan çalışmalar neticesinde kalan esirler de kurtarılarak yurda getirilmiştir. 1925 Yılından sonra Rusya’da hiç esir kalmamıştır [19] .

II. Para Yardımı

Türkistan Türkleri daha Balkan Savaşı yıllarında Türkiye’ye para yardımı yapmaya başlamışlardı. Mesela Kazan Türkleri bu yıllarda Hilal-i Ahmer’e hatırı sayılır ölçüde para yardımı yapmıştır [20] . Kazak Türkleri de bu konuda ellerinden geleni esirgememişlerdir. Berlin’de 1930′lu yıllarda Çağatay Türkçesinde yayınlanan “Yaş Türkistan” dergisinde yer alan bir makaleye göre Balkan harbi yıllarında (1912-13) Türkistan’ın Akmeşit şehrinden Sadık Ötegenov isimli bir ihtiyar Kazak küçük heybesinin iki gözüne doldurmuş olduğu altınları Rusya’nın başkenti Petersburg’a getirir. Burada tahsilde bulunan hemşehrisi Mustafa Çokay’ın evine gider ve ondan kendisini Osmanlı elçisine götürmesini rica eder. Elçilikte ihtiyar Kazak Osmanlı elçisi Turhan Paşa’dan Türkistanlı Türk kardeşlerinin sevgi ve sempatisinin küçük bir ifadesi olmak üzere getirdiği yardımı gerekli yere ulaştırması için ricada bulunur. Bunun üzerine gözleri dolan Turhan Paşa her ikisini kucaklayıp öper ve emaneti kabul ederek yerine ulaştıracağına söz verir [21] .

Yine bu dönemde Medine’de tahsil görmekte olan Kazak öğrenciler Osmanlı askerine yardım için harçlıklarından 200 lira toplarlar. Balkan harbi yıllarında Kazakistan’da yayınlanmakta olan “Aykap” gazetesinin bu konudaki haberine göre öğrenciler topladıkları paraları Medine valisi Basri Paşa’ya teslim ederek ondan bu yardımı Hilal-i Ahmer cemiyetine ulaştırmasını isterler [22] . Yardım küçüktür ama Türkistanlı öğrencilerin dahi Balkan Savaşı sırasında Türkiye’ye yardım etme arzusunda bulunduğunu göstermesi açısından önemlidir.

I. Dünya Savaşı sırasında Andican zenginlerinden Mir Kamil Mir Mumanbayoğlu Rusya’ya karşı Osmanlı devletine 200 bin ruble yardım gönderir [23] .

I. Dünya Savaşında Türkiye’ye ilginç ilginç olduğu kadar şuurlu bir katkı Türkistanlı pamuk tüccarlarından gelir. I. Dünya Savaşı sırasında Rusya’da ulaşım ve üretimdeki sıkıntılardan dolayı Türkistan’daki pamuk alıcı bulamadığından stoklar büyümüştür. 1918′de Brest-Litovsk’da Sovyet Rusya ile ittifak devletleri arasında barış imzalanınca Rusya’ya giden ilk Alman sefirinin mümessili pamuk almak için Türkistan’a gider. Pamuk tüccarları ticari pazarlıklara girmeden evvel alıcıdan milliyetini belgelemesini isterler. Alış-verişle alakası olmayan böyle bir talep karşısında Alman temsilci hayrete düşer. Diğer taraftan Rusya’nın eski düşmanı olan bir devletin temsilcisi olduğu için de endişelenerek ürker. Bu talebin ticaretle alakası olmadığını ileri sürerek doğrudan doğruya fiyat ve kalite meseleleri üzerinde görüşmeyi teklif eder. Bu meselelerde uzlaşmanın kolay olduğunu söyleyenTürkistanlı tüccar alıcının milliyetinin kendileri için çok daha önemli olduğunda ısrar ederler.
Bunun üzerine temsilci alıcının Alman olduğunu gösteren vesikaları çekinerek göstermek zorunda kalır. Alıcının Almanya olduğunu öğrenen Türkistanlı tüccar kendisine büyük iltifatlarda bulunarak mallarını başkasına verdiklerinden daha ucuza vereceğini ifade eder. Hayretler içinde kalan temsilci bu iltifatın sebebini sorduğunda şu cevabı alır: “Biz pamuğun mühim bir harp maddesi olduğunu biliyoruz. Bu maddeyi beş-on kuruş kazanmak pahasına Türkiye’nin düşmanlarına satmaktansa yakıp imha etmeyi yeğleriz. Siz Almanlar Türkiye’nin müttefikisiniz. Size pamuğu ucuza vermekle Türk kardeşlerimizin menfaatlerine hizmet ettiğimiz inancındayız” [24] .

Kurtuluş Savaşı’na gerçek anlamda para desteği 100 milyon altın ruble gibi bir meblağı verme çabası Buhara Halk Cumhuriyeti’nden gelmiştir. 1873′ten Sovyet hükümeti tarafından istiklalinin tanındığı 1918 yılına dek Çarlık Rusyasına bağlı yarı müstakil devlet konumunda olan Buhara o dönemde Türkistan’ın en zengin Hanlığı idi. Ticari faaliyetler sayesinde Buhara Hanlığı büyük bir zenginliğe ve altın rezervine sahip olmuştu [25] . Bu zenginlik sayesinde Buhara emiri Petersburg’da büyükçe cami yaptırabilmiştir [26] . Kızıl Ordu tarafından 2 Eylül 1920′de yıkılan Buhara Hanlığı’nın yerine 6 Ekim 1920′de Buhara Halk Cumhuriyeti ilan edilmesinden [27] sonra Buhara Halk Cumhuriyeti’nin Osman Kocaoğlu başkanlığındaki temsilcileri Moskova’ya giderek Lenin ile görüşme yaparlar.

Bu görüşmede Buhara heyeti Lenin’e Türkiye için 100 milyon altın ruble yardım vermeyi taahhüt ederler. Heyet Buhara’ya döndükten sonra bu konu parlamentoda oylanır ve Türkiye’ye yardım tek itiraz sesi yükselmeden oy birliği ile kabul edilir. Vaat edilen 100 milyon altın da en kısa zaman zarfında Moskova’ya ulaştırılır [28] . Bu teslimat konusunda elimizde herhangi vesika yoktur. Ancak Türkistan’da o devrin olaylarını yaşamış şahsiyetlerden ve Türkistan tarihi mütehassısı Z. V. Togan [29] ve Türkistan’daki esir Osmanlı subaylarından Raci Çakıröz [30] bu yardımın yapıldığını teyit etmektedir. Ne yazık ki bu yardım hedefine ulaşmamıştır. Sovyetlerin Türkiye’ye Eylül 1920 ile Mayıs 1922 tarihleri arasında yaptığı nakdi yardımlar da Buhara Cumhuriyeti’nin teslim ettiği 100 milyon rublenin çok altında 11 milyon ruble civarındadır [31] .

III. Fikri ve Siyasi Destekler

I. Dünya Savaşı’ndan önce Rusya’da ve Osmanlı’da yaşanan 1905 ihtilali ve 1908 II. Meşrutiyeti’nden sonra Anadolu ve Rusya Türkleri arasında kuvvetli bir kültür bağı kurulmuştu. Bunun neticesinde I. Dünya Savaşında Türkistan Türklerinin bütün sempatileri Türkiye ile beraberdi [32] . Bu sempatinin büyüklüğünü Tahir Çağatay’ın I. Dünya Savaşı sırasında yaşadığı bir anısından görmek mümkündür.

Taşkent’te kalabalık seyirci arasında Umumi Vali Matson’un bulunduğu bir sinemada savaşla alakalı belgesel film gösterilmekteydi. Perdede ilk olarak Rus ordularının seferberliği ve resmi geçidi gösterildi. Bunu takiben bütün büyük devletlerin askeri resmi geçitleri izlendi. Hepsi de sükunet içinde seyredilerek geçirildi. Fakat beyaz perdede başta sancağı ile bir Türk süvari alayı gözükmeye başlayınca o muazzam binayı dolduran halk ani bir hareketle ayağa kalktı ve alkışlamaya başladı. Bu kalkma hareketi o kadar ani ve tesirli bir şekilde vuku bulmuştu ki seyirciler arasında bulunan Ruslar da gayri ihtiyari olarak bu kitle temayülüne uymak zorunda kalmışlardı. Bu durum karşısında sinirlenen umumi vali derhal salonu terketti ve film bir daha gösterilmedi [33] .

Yine Çağatay’ın belirttiğine göre I. Dünya Savaşı esnasında Taşkent’te halk bütün heyecanıyla olayları takip ederdi. Türklerin muvaffakiyetini Rusların mağlubiyetini belirten herhangi bir haberi ihtiva eden gazete derhal karaborsaya düşüyordu [34] .
Bu dönemde Türkistan Türkleri I. Dünya Savaşını çok yakından takip ediyor ve Türkiye’nin bir ölüm-kalım savaşı verdiğini farkediyorlardı. Mesela o dönemde Kazak Türklerinin önde gelen siyaset ve fikir adamlarından biri olan Mir Yakup Duvlat dünyadaki 300 milyondan fazla müslümanlar arasında en güçlüsünün Türkiye olduğunu ve bu Türkleri parçalamak için çeşitli devletlerin fırsat gözlediğini yazar. Kazakistan’da I. Dünya Savaşı yıllarında yayınlanmakta olan “Kazak” gazetesinin 1918 eylül sayısında yer alan yazısında Duvlat bu fırsat beklemenin birkaç asırdan beri süre geldiğine işaret ettikten sonra devam etmekte olan I. dünya savaş sırasında düşmanların İstanbul’u almak ve Ayasofya’ya asmak üzere haçı da hazırladıklarını ifade eder. Fakat Türklerin boş durmadığını ülkelerini korumak için asırlardan beri mücadele ettikleri gibi dört seneden beri de diz boyu kanlar içinde milyonlarca yiğidini kurban ederek mal-mülkünü feda ederek savaştıklarını yazar [35] . Görüldüğü gibi Mir Yakup Duvlat’ın yazısı Kazak bozkırlarından Türk topraklarında yapılan mücadelenin çok yakından takip edildiğini açıkça ortaya koymaktadır.

Türkistan Türklerinin I. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi Türk Kurtuluş Savaşını da her safhasına destek vererek yakından takip etmeye çalıştıklarını görmekteyiz. Türkistan içinde aydınlar ve şairler halkı aydınlatıcı ve Kurtuluş Savaşını destekleyici yazılar yazmışlarsa Türkistan dışına çıkabilmiş aydınlar uluslararası platformda kendi siyasi meseleleriyle beraber Türkiye’nin bağımsızlığını ve reformlarını da destekleyici çalışmalar yapmışlardır.

Sovyetler Birliği dışında Avrupa ülkelerinde bulunan Türkistanlı siyaset ve devlet adamları başından itibaren Atatürk’ün siyasi faaliyetlerini benimsedikleri görülmektedir. İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından işgal edildiği günlerde İdil-Ural Türklerinden Ayaz İshaki Sadri Maksudi ve Fuad Toktar Paris’te bulunmaktaydı. Onlar Bolşeviklerin İdil-Ural’da hakimiyeti ele geçirmesinden sonra mücadelelerini yurt dışında devam ettirmek üzere Fransa’ya gelmişlerdi. Burada Fransız Dışişleri Bakanı ve Başbakanı Millerand ile görüşme gününü beklerlerken Türkiye Ayan Meclisi Üyesi Ahmet Rıza Bey ile karşılaşırlar. Ahmet Rıza Bey de Fransa hükümetinin isteği ile Türkiye’nin gayriresmi vekili olarak Paris’te bulunmaktadır. Kazanlı devlet adamları Ahmet Rıza Bey ile uzun uzun görüşmelerde bulunurlar. Görüşmenin yapıldığı 4 Nisan 1920 günü İngilizlerin Padişah’a baskı yapıp Mustafa Kemal’i asi ilan etmesini istediği günlere rast geliyordu. Kazanlı devlet adamları Ahmet Rıza Bey’i Padişah’ın böyle bir isteği yerine getirerek Mustafa Kemal gibi bir kahramanı asi saymasının ülkeye büyük zarar vereceğini anlatarak Padişah’a bu yönde telkinde bulunması hususunda ikna ederler [36] .

Hokand Muhtar Hükümeti’nin sabık başbakanı Mustafa Çokay da Türkiye’nin uluslarası alandaki politikalarına destek veren çalışmalar yapmıştır. Çokay bilhassa Ermeni meselesinde Türkiye’nin haklarının savunulmasında büyük gayretler göstermiştir. Şubat 1918′de Hokand hükümetinin Kızıl Ordu tarafından yıkılmasından sonra 1919-1921 seneleri arasında Gürcistan’da bulunduğu sırada Ermeni meselesine vakıf olan Çokay ayrıca Tiflis’te Kuvayi Milliye temsilcisi olan Kâzım Bey (sonradan İzmir valisi Trakya umumi müfettişi Kâzım Dirik) ile temasta bulunarak Ermeni meselesi hususunde devamlı surette makaleler neşretti [37] .

Mustafa Çokay 1919-1921 yıllarında Tiflis’te bulunduğu yıllarda Vol’nıy Gorets Gortsı Kavkaza gibi rusça dergilerde ve kendi yönetiminde Türkçe çıkan Şafak gazetesinde Kazım Bey’den temin ettiği malumatları “Anadolu Mektupları” namı altında yayınladı [38] . Çokay bu işlerle meşgul olduğu sıralarda Ermenistan’daki Amerika misyon başkanı ve Türkiye aleyhtarı General şiddetli bir beyanatta bulunur. Bu beyanata Mustafa Çokay o kadar vazıh ve şiddetli cevap vermiştir ki şahsi dostları bundan doğabilecek akibetlerden endişe ederek bir takım koruyucu tedbirler almışlardır [39] . Çokay Ermeni meselesi konusundaki makalelerini Gürcistan’dan Fransa’ya geçtikten sonra da yazmaya devam ederek bunları fransızca ORIENT et OCCIDENT dergisinde yayınladı [40] .

Mustafa Çokay Şubat 1921′de Gürcistan’dan Türkiye’ye geçer. İstanbul’a varır varmaz müttefik makamlar vasıtasıyla İtilaf Devletleri nezdinde Türkistan meselesinde teşebbüslerde bulunur. Ancak Türkiye’yi de unutmaz. İstanbul’da gördükleri Türkiye hakkındaki müttefik tasarıları ve Türkiye’nin geleceği hakkında Türkistan Türklerinin görüş ve dileklerini belirten bir memorandum hazırlayarak müttefik kuvvetler komutanlığına verir [41] .

Mustafa Çokay Berlin’de 1933 yılında yayınladığı “Yaş Türkistan” dergisinde Ermenilerin Türkiye aleyhindeki oyunlarından birisini nasıl bozduğunu da teferruatıyla anlatmaktadır. Çokay’ın belirttiğine göre Lozan konferansı yıllarında (1922-1923) Ermeni Cumhuriyeti Heyeti Reisi A. Aharonyan düzmece bir iddia hazırlayarak Hindistan Kafkas ve Türkistan müslümanlarının dahi Türkiye’yi Sevr anlaşmasına uymadığı için eleştirdiklerini ve Ermenileri haklı gördüklerini söylüyordu. Mustafa Çokay ve Ayaz Kafkasyalılar İdil-Urallılar Kırımlılar ve Türkistanlıları temsilen bu iddianın asılsızlığı konusunda bir memorandum hazırlayarak Fransız dışişleri bakanlığına ve Lozan konferansına gönderirler [42] . Çokay yazısında şöyle demektedir: “Ahoranyan’ın Hindistan müslümanları hususunda söyledikleri ne kadar doğrudur bilemem. Fakat biz Kafkasyalılar İdil-Urallılar Kırımlılar ve Türkistanlılar adına 22 Mart 1922 günü Sevr anlaşması ile alakalı memorandumu teslim ettik. Onu Fransız Dışişleri Bakanlığına Ayaz İshaki ile beraber götürüp verdik” [43] Çokay bununla da yetinmez. Kendisi maddi sıkıntılar içinde olmasına rağmen yol parasını borçla tedarik ederek Lozan’a da gider. [44] .

Diğer yandan Türkistan’dan Anadolu’daki mücadeleyi yakından takip etmeye çalışan aydınlar bilhassa halkın duygu ve düşüncelerini dile getirmekte mahir şairler Kurtuluş Savaşı hakkında şiirler yazmışlardır. Bunlar böylece şiir diliyle Atatürk ve Kurtuluş Savaşı’na destek vermek istiyorlardı. İşin enteresan yanı böyle şiirleri Türkistan’daki hemen her Türk boyunun önde gelen şairleri kaleme almışlardır. Mesela Kazak Türklerinin milli şairlerinden Mağcan Cumabay bunlardan biridir. Osmanlı mağlup edilerek işgaline karar verildiği sıralarda Sovyet Rusya’sında iç karışıklıklar ve savaş sebebiyle açlık felaketi yaşanıyor ve halk sıkıntı içinde yaşıyordu. Buna rağmen Türkiye’nin işgale uğramak felaketi Türkistan halkı için çok derin bir yeis ve heyecanla karşılanmıştı. Kazak Türklerinin milli şairlerinden Mağcan Cumabay ilk baskısı 1923 yılında Taşkent’te yayınlanan eserinde yer alan “Alıstağı bavrıma” yani “Uzaktaki kardeşime” isimli şiirinde bu duyguları açıkça ortaya koymaktadır [45] . Magcan 12 dörtlükten oluşan uzun şiirine
şöyle başlıyor:

Alısda azap çekken bavrım
Quvarğan bayşeşektey kepken bavrım.
Qamağan qalın cavdın ortasında
Köl qılıp közdin casın tökken bavrım.

Anadolu Türkçesiyle ifade edersek:

Uzakta azap çeken kardeşim
Kurumuş lale gibi solan kardeşim.
Kuşatmış kalabalık düşmanın ortasında
Göl gibi göz yaşı döken kardeşim.

Magcan şiirini şu mısralar ile bitiriyor:

Bavrım! Sen o cakda men bu cakda
Qaygıdan kan cutamız bizdin atka.
Layıq pa qul bop turuv
Kel ketelik Altayğa ata miras altın taqqa.

Anadolu Türkçesiyle ifade edersek:

Kardeşim! Sen orada ben burada
Kaygıdan kan yutuyoruz.
Bizim adımıza layık mıdır köle olmak
Gel gidelim Altay’a ata yadigarı altın tahta [46] .

Kırgız şairi İsmail Sarıbayoğlu da 1921 yılında Kurtuluş Savaşı için bir şiir yazmıştır. Hayatı hakkında fazla bir malumatımızın olmadığı bu Kırgız şairi “İngilizler Türklere saldırırken yazılan şiir” ismini taşıyan şiirinde Anadolu Türklüğünün ölüm-kalım savaşına Kırgız Türklerinin dikkatini çekmek ve gerekirse yardımına koşmak gerektiğini ifade etmekte ve şöyle demektedir:

Ekçeme içip kölösün
Bar önörün ordo atmak.
Musulmandın işi emes
Kılıç çappay cön catmak.
Koldon kelse kayrat kıl.
Oygon Kırgız uykudan.
Stambul türktön ayrıldın.
Bolup aldı ar bölök
Ak cinister bölök.
Amerika sarı orus
Aydap cürdü türkündü.
Aylan kelse sen boluş.

Anadolu Türkçesiyle ifade edersek:

Ayran içerek eğleniyorsun
Bütün hünerin eğlenmek.
Müslümanın işi değildir
Kılıç sallamadan boş yatmak.
Elinden geliyorsa çaba göster.
Uyan Kırgız uykudan.
İstanbul Türk’ten ayrılıyorsun.
Oldular grup grup
Beyazlar bir grup.
Amerika Sarı Rus
Önüne kattı Türk’ünü.
İmkanın varsa koş yardım et [47] .

Türkistan’ın önde gelen şairlerinden Abdülhamid Çolpan da (1897-1938) bir taraftan Türkistan’ın hürriyeti için halkta mücadele ruhu uyandırmaya çalışırken diğer taraftan Türkiye’yi ihmal etmiyor ve Türk istiklal harbi için şiir yazıyordu. Onun Tufan adlı şiiri Anadolu’da milli mücadeleyi yürüten Türk ordusuna ithaf edilmiştir. Şiirde Türk ordusu “mazlumlar tufanının öç alıcı sellerine” işgalci kuvvetler ise “medeniyet beşiğinde oturan cellatlara” benzetilir. 1920′lerde yazılan şiirin başında ve sonunda Türk ordusuna hitap eden iki mısralık şu bölüm:

Ey İnönü Ey Sakarya ey İstiklal Erleri
Milli Misak alıngança totalmasdan ilgeri
heyecan ve çoşkunluk yaratmaktadır. Şiir
Ey istiklal ey Sakarya ey İnönü Erleri
Yür mazlumlar tufanının öç alguçı selleri!

mısralarıyla sona ererken Çolpan Türk İstiklal harbini batılı sömürücü ve işgalci güçlere karşı mazlum milletlerin öç alması olarak görmektedir [48] .

SONUÇ

Üç ana başlık altında incelediğimiz Türkistan Türklerinin Türkiye’ye yaptığı bu yardım ve desteklerin maddi boyutları belki milli mücadelenin başarısına büyük etkiler yapacak ölçüde görülmeyebilir. Ancak onların o devirde içinde bulunduğu şart ve durumlar göz önüne alındığında büyük fedakarlıklar içinde ifa edilmiş olduğu muhakkaktır. Bu fedakarlıklar ve Türkiye’ye karşı beslenen sevgi ve muhabbet Balkan Savaşından itibaren artarak devam etmiştir. Kurtuluş Savaşı sırasında had safhaya ulaşan bu sevgi ve muhabbet Ankara’nın da dikkatlerinden kaçmamıştır. Mesela bu yakın alakayı farkedenlerden biri Ankara Hükümeti’nin Maliye Bakanı Yusuf Kemal Tengirşek’tir. 1920 yılında Moskova’da bulunan ve Buhara Hive Türkistan Tataristan ve Azerbaycan temsilcileriyle görüşmeler yapan Yusuf Kemal Bey 16 Ekim 1920′de TBMM’de yaptığı konuşmada bu konuda şunları söylemektedir: “Onların bizlere itimadları var… Bizleri muhterem ve mukaddes yerlerden gelmiş insanlar addediyorlar… Bizim milletin mukadderatına bizden ziyade alakadar oluyorlar… Türkiye köktür burada bulunan onun dallarıdır diyorlar” [49] .

Netice olarak Türkistan Türklerinin 1920′lerdeki Türkiye’ye bakış açısı ona yardım etme ve destek olma gayretlerini büyük idealist İsmail Gaspıralı’nın “dilde fikirde işte birlik” şiarının bir sonucu olduğunu söyleyebiliriz. Bu da Gaspıralı’nın XIX. yüzyılın son çeyreğinden XX. yüzyılın başlarına kadar yayın hayatını sürdüren ve Balkanlardan Doğu Türkistan’a kadar bütün Türkçe konuşan halklar tarafından okunan “Tercüman” gazetesindeki fikirlerini Türk Dünyasına yaymada belli ölçüde başarıya ulaştığını göstermektedir. Bu sebeple Türkiye Cumhuriyeti ile Türkistan’daki Türk Cumhuriyetleri arasında sağlıklı ilişkiler için kardeş ülkeler arasında hızlı ve tarafsız iletişimi sağlayıcı ortak televizyon ve diğer basın araçlarının varlığının çok önemli görevler ifa edebileceğini söyleyebiliriz.

Yazan: Doç. Dr. Abdulvahap KARA

Yararlanılan Kaynaklar
[1] Akdes. N. Kurat Türkiye ve Rusya XVII Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1789-1919) Ankara 1970 s. 415-416
[2] Bu konuda geniş malumat için bkz. Nadir Devlet Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917) Ankara 1985 s. 151-163; A. E. Oba Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu İstanbul 1995 141-174.
[3] Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hatt-ı Hümayun no: 56210 56129 56206 56118. Bu konuda bkz. S. Aynuralp “Belgelerle Türk Birliği” Türk Dünyası Tarih Dergisi sayı 12 İstanbul Aralık 1987 sayfa 5-7.
[4] Kurat s. 416
[5] Ç. Koçar “Çukurova’nın Kurtuluşuna İştirak Eden Türkistanlılar” XI. Tarih Kongresi Ankara 5-9 Eylül 1990 Kongreye Sunulan Bildiriler c. VI Ankara 1994 s. 2382.
[6] a.g.e. s. 2385
[7] Kurat s. 505
[8] Koçar s. 2377-2383.
[9] V. Arzumanlı “Azerbaycan Halg Çumhuriyeti İçtimai-Siyasi Fikir Tarihimizde Yeni Merhale Kimi” Azerbaycan Halg Çumhuriyetinin Milli Siyaseti Bakü 1998 s. 12.
[10] TBMM Gizli Celse Zabıtları cilt I Ankara 1985 s. 172 ; T. Swietochowski Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920 İstanbul 1988 s. 241.
[11] Kurat s. 440; Esin Güven I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Esirleri ve Rusya Türkleri İstanbul 1996 (Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisan Tezi) s. 21.
[12] E. Güven s. 25-26.
[13] TBMM Gizli Celse Zabıtları s. 169; Oğuz Karakartal “I. Dünya Savaşı Sonunda Sibirya’daki Esir Türk Askerleri Sorunu ve Türk Dünyası Gazetesi” Sibirya Araştırmaları (Haz. Emine Gürsoy-Naskali) İstanbul 1997 s. 317-322; E. Güven s. 116.
[14] Kurat s. 416.
[15] Kurat s. 447.
[16] Bütün Rusya Müslümanlarının 1917. Yılda 1-11 Mayda Meskevde Bolgan Umumu Seyzdinin Protokolları Petrograd 1917 s. 326-329; Devlet s. 282.
[17] K. Karabekir İstiklal Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkanı İstanbul 1967 s. 313.
[18] Tahsin İybar Sibirya’dan Serendib’e Ankara 1950 s. 85.
[19] E. Güven s. 102.
[20] Kurat s. 416.
[21] H. Oraltay “Mustafa Çokay” Türk Dünyası Tarih Dergisi Ocak 1997 sayı 121 s. 15-16; Y. T. Türkistan’da Türkçülük ve Halkçılık İkinci Bölüm İstanbul 1954 s. 61-62.
[22] Ayqap Gazetesi 1914′den naklen Ayqap (Haz. Ü. Subhanberdina-S. Davitov) Almatı 1995 s. 288.
[23] Voprosı İstorii 1953 sayı 3 s. 33-49′dan naklen A. İnan “Türkistan’da 1916 Yılındaki Ayaklanma” Türk Kültürü sayı 12 Ekim 1963 s. 29-30.
[24] Y. T.s. 69-70.
[25] Stephane A. Dudoignon “Orta Asya’da Siyasal Değişmeler ve Tarihyazımı Tacikistan ve Özibekistan 1987-1993” Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan (Haz. Semih Vaner) İstanbul 1997 s. 115.
[26] Kurat s. 425.
[27] Buhara Halk Cumhuriyeti 19 Eylül 1924′te Moskova’ya muhalif güçler temizlenerek Buhara Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilinceye kadar milli güçler tarafından Moskova’dan bağımsız bir şekilde idare edildi. Bu konuda bkz. İ. Yarkın “Buhara Hanlığı’nın Sovyet Rusya Tarafından Ortadan Kaldırılması ve Buhara Halk Cumhuriyeti’nin Kuruluşu” Türk Kültürü sayı 76 Ankara Şubat 1969 s. 297-303; B. Hayit Türkistan Rusya ile Çin arasında s. 264.
[28] Yakın Tarihimiz 3 Mayıs 1962 Cilt I sayı 10 s. 292-293; N. Öktem “Osman Kocaoğlu’nun Ardından” Türk Kültürü Eylül 1968 sayı 71 s. 878; M. Saray Milli Mücadele Yıllarında Atatürk’ün Sovyet Politikası İstanbul 1984 s. 55-57.
[29] Z. V. Togan Hatıralar İstanbul 1969 s. 363.
[30] T. Kocaoğlu “Türkistan’da Türk Subayları (1914-1923)” Türk Dünyası Tarih Dergisi Ağustos 1987 sayı 8 s. 47.
[31] Saray s. 57.
[32] Kurat s. 416.
[33] Y. T. s. 62-63.
[34] a.g.e. s. 63
[35] Mir Yakup Duvlat “Qaytsek Curt bolamız” Qazaq 10 Eylül 1918′dan naklen Qazaq (Haz. Ü. Subhanberdina-S. Davitov-Q. Sahov) Almatı 1988 s. 440.
[36] “Günlük Notlarından Önemli Parçalar” Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti Ankara 1979 s. 216-223; T. Çağatay “Büyük Türklük Mücahidi Ayaz İshaki” a.g.e. s. 94.
[37] Y. T. s. 66.
[38] aynı yer; Yaş Türkistan 1933 sayı 40′dan naklen Yaş Türkistan sayı 3 Almatı 1998 s. 27.
[39] Y. T. s. 65-66.
[40] Yaş Türkistan aynı yer.
[41] Y. T. s. 66-67
[42] Yaş Türkistan Berlin 1933 sayı 41′den naklen Yaş Türkistan sayı 3 Almatı 1998 s. 30; Y. T. s. 67-68; Çağatay s. 94.
[43] Yaş Türkistan sayı 3 Almatı 1998 s. 30.
[44] Y. T. s. 67-68;
[45] a. g. e. s. 78-79; Yaş Türkistan Berlin 1930 sayı 3-4 s. 38-42; G. Kayhan Magcan Jumabayulu’nun Hayatı ve Eserleri (Basılmamış Yüksek Lisans tezi) Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi Türkistan 1998 s. 45-48.
[46] M. Cumabayev Şığarmalar c. I Almatı 1995 s. 72.
[47] M. Şen “Milli Mücadelemizi Anlatan Bir Kırgız Şiiri” Bağımsız Kırgızistan Düğümler ve Çözümler (Haz. Prof. Dr. Emine Gürsoy) Ankara baskıda s. 119-126.
[48] Hüseyin Özbay Çolpan’ın şiirleri Metin Aktarma İnceleme Ankara 1994 s. 141-142 329-331.
[49] TBMM Gizli Celse Zabıtları c. II s. 171-1
* * *

http://www.tika.gov.tr/tr/haber/ozbekistandan_gelen_bir_haber-2465

http://www.psikolojiportali.com/freudun-psikanaliz-kuramindan-etkilenmis-10-film/

http://www.psikolojiportali.com/psikolojik-hastaliklari-konu-alan-13-film/has-1/