Facebook’ta Paylaş Tweetle Google+ Paylaş LinkedIn’de Paylaş

KANSER O KADAR YAYGINLAŞTI Kİ ARTIK GENÇ YAŞLI DEMEDEN HERKESİ
YAKALIYOR. BU PAYLAŞIMI LÜTFEN SAYFAMDAKİ HERKES PAYLASSIN. BELKİ BİR YARDIMIMIZ OLUR. SONUÇTA, BİR ZARARI YOK, DENEMEKTE FAYDA VAR…
Bu yazılar çok müthiş, birçok „gizli dünya yönetenlerini“ rahatsız ediyor… O kadar ki, örneğin „World Without Cancer“, yani „Kansersiz Dünya“ isimli kitap, halen (Türkçe dahil) birçok dile çevrilmedi!..
Yani şunu bilin ki, KANSER diye bir hastalık yok!

Kanser, sadece vitamin B17 eksikliği!
Başka bir şey değil!
Kemoterapi, ameliyat veya değişik ağır haplar almanıza gerek yok!..
Düşünün bir zamanlar denizciler, çok sayıda niçin öldüler?
İSKORBÜT denilen hastalığa yakalanıyorlardı…
Çok sayıda insan öldü…
Ve bazıları da bundan çok büyük PARA ve gelir elde etti!..
Sonra ne buldular?..
Meğer İskorbüt sadece vitamin C eksikliği imiş!
Yani hastalık bile değil!
KANSER de öyle!
KANSER SANAYİSİ var artık!..
KANSER den milyar milyar milyar kere milyar PARA kazananlar var!
Bu konu çok uzun. Çok derin!..
KANSER SANAYİSİNIN kökü, ta ikinci dünya savaşına kadar dayanıyor!…
Ne dolaplar dönüyor…
SİZ İNANMAYIN!
Her gün sadece 15-20 kayısı çekirdeği yemeniz yeterli!
Kanser olmuşsanız, önce KANSERIN ne olduğunu ANLAMAYA çalısın!
KORKMAYIN
Sakin KEMOTERAPİ filan yaptırmayın
ARAŞTIRIN önce…
Biz bu siteyi bazı „sözde doktorların sayfasına gönderdik, facebook’ ta, 5 dakika bile geçmeden „yorumsuz“ olarak sildiler!…
SİZ bu kitabın TÜRKÇEYE ÇEVRİLMESİ için DUA edin.
ÇOK ÇOK ÖNEMLİ bir eser bu!
Tekrar edelim,
Günümüzde İskorbüt den ölen var mi artık?
YOK!…
Çaresi biliniyor…
Peki KANSER?
SANAYİ haline gelmiş!
Ancak, çaresi çoktan bulundu.
VİTAMİN B 17 eksikliği!
Hepsi bu!
Buğday çimi ekin… Buğday şırası için.
Kanseri engelleyen besinlerin başında atalarımızın Orta Asya`da içtikleri Buğday şırası geliyor. Klasik tedavi yöntemlerini reddeden tüm doktorların ortak iddiası, buğday çimi yenilmesi ve buğday şırası içilmesi…

Pakistan`daki Hunzakut Prensliğinde kanserden ölüm yok. Ayrıca Hunzakutlular, acı badem ve kayısı çekirdeğini yiyorlar ve kansere yakalanmıyorlar.
Türkiye`de acı badem ve kayısı tüketilen bölgelerde kanser vakalarının azlığı dikkat çekiyor.
Ödemiş`le Salihli arasında, binbir efsaneye konu olmuş Bozdağ`ın eteklerinde cennet gölcük kıyısında kanseri yenen, bu zaferi kazandıktan sonra mücadelesi herkese örnek olsun diyerek bir de kitap yazan Doktor İlhami Güneral ile sohbetimiz sürüyor.

Önemli olan bağışıklık sisteminin güçlendirilmesidir.
Bağışıklık sistemini güçlendirmek çok da zor bir şey değildir.
Buğday müthiş bir kanser ilacıdır. Buğday şırası kanseri önler ve bu önemli bir bitkisel tedavi aracıdır. Buğday çimi, bol klorofil maddesi dışında 100 kadar vitamin, mineral ve besin maddesi içerir. Taze olarak kullanılan Buğday çiminde, aynı ağırlıktaki portakaldan 60 kez daha fazla C vitamini ve aynı ağırlıktaki ıspanaktan 8 kat fazla demir bulunmaktadır.
Buğdayın bir başka özelliği ise kandaki toksinleri nötralize eden maddeler içermesidir.
Sıvı oksijenle dopdolu olan buğday çimi doğanın en güçlü anti kanseri olan `laetril` içermektedir.
Izgara etler ve füme besinlerin kanserojen maddeler taşıdığı kanıtlanmıştır. (Japon Bilim Adamı Nagivara)
Japon Bilim Adamı Nagivara, taze buğday çiminde bu maddeyi etkisiz hale
getiren enzimler ve amino asitler bulmuştur.
– Buğday çimini evde üretebilir miyiz?
– Evde de üretilebilir, küçük bir saksıda bile üretilebilir ve olduğu gibi yenebilir, evde üretemeyenlere tavsiyemiz ise buğday şırası üretmeleri…
– Buğday şırasını herkes üretebilir mi?
– Evet herkes üretebilir.
İsterseniz tarif edelim.
Bir bardak aşurelik buğday, önce tertemiz yıkanarak bir litrelik cam kavanoza konur. Üzerine 3 bardak su -klorlu olmamak şartıyla- ilave edilir.
Kavanozun ağzı bir tülbentle kapatılarak serin bir yerde 24 saat bekletilir.
Bu ilk su kullanılmaz, dökülür.
Kavanoza yeniden 3 bardak su ilave edilir.
24 saat bekletildikten sonra oluşan yarı gazozlu su içilmek üzere bir kaba aktarılır.
Böylece bir bardak aşurelik buğdaydan kış aylarında günde 5 kez, yazın
ise günde 3 kez şıra alınır. Buğday şırasının lezzeti bazılarına itici gelebilir. O takdirde her şıra bardağına bir C vitamini tableti eklenirse, nefis bir içecek ortaya çıkar.
– Az önce sözünü ettiğimiz `laetril` buğday çiminden başka nelerde bulunur? Çünkü anlaşılıyor ki, `laetril` kanserin tedavisinde en etkin maddelerden biri… Elmanın çekirdeğini de yiyin!
– Evet, Türkiye`de en kolay laetril`e ulaşabileceğimiz yer acı badem ve kayısı çekirdeğidir.
Ayrıca laetril elma çekirdeğinde de vardır. Elmanın çekirdeği yenilirse çok da iyi olur.

Amerika`daki ilaç sanayinin maşaları bu `laetril` adlı ilacı yasaklatmayı başarmışlardır ama Meksika`da satılan `laetril` bu ülkeden alınıp kaçak olarak ABD`ye sokulmaktadır.
Laetril, vitamin ve minerallerle verildiğinde çok daha iyi sonuçlar alınmaktadır.`Kanserin Ölümü` adlı kitabında Manner, laetril ile yüzde 90 başarı kazandığını söylemişti.
– Acı badem ve kayısı çekirdeği de laetril içeriyor öyle mi?
– Evet öyle. Türkiye`de acı badem ve kayısı çekirdeğinin sıkça tüketildiği yerlerde resmi bir istatistik yok ama kanser vakalarının az olduğuna inanılıyor. Resmi istatistik yapılan bir ülke var…
Pakistan`a komşu küçük bir prenslik olan Hunzakut`ta şimdiye kadar hiç kanser olayına rastlanmadı.
Hanzakut`un özelliği temel besinleri kayısı ve kayısı çekirdeği…
– Dünyada bugün kullanılmakta olan kemoterapi ve radyoterapi bağışıklık
sistemini bozduğunu iddia ediyorsunuz alternatif tedavilerin bir sıralamasını yapsak en öne hangisini koyarsınız?
– Önceliği bağışıklık sistemini güçlendiren tedavilere veririm, daha sonra biyolojik tedaviler ve bitkisel tedaviler gelir.
Bağışıklık sistemi konusunda Alman Doktor Issel`in tüm beden tedavisi bugün bu ülkedeki 60/70 klinikte başarı ile uygulanmaktadır.

http://www.medya14.net/genel/kanser-hastalik-degil-h1197.html

– Timur Kocaoğlu

admin 19 Şubat 2015 Genel, Sizin için Seçtiklerimiz Leave a comment 1,991 Views

http://azertag.az/xeber/894699#.VinoVdludqF.facebook

Tögi-Tögileng Oyuni
“ tögi-tögileng“ oyuni-bir yilining qish peslidin bashqa hemme pesilde , yeni alahide soghuq we pewqul’ade isisiq bolimighan ehwal astida tala- tüzde, del- derexj sayiside qiz-ughullar birlikte oynaydighan bir xil qoshaqliq uyun. Bu oyun’gha qatnashmaqchi bolghan balilar özliri arisidin teyinlen’gen ikki “ ana“ ning tallap bölüshi arqiliq ikki gurupipigha bölünidu (her bir grrupipida sekkizdin toqquzghiche bala bolsa bolidu). Ulardin bir guruppa qol tutushup chember yasaydu. Yene bir guruppa ezaliri “ ana“ sini bashqa élip boyséri qatar bulushup, bir-birining arqa péshini tutushup, xuddi yiraq-yiraqlargha yolgha chiqish aldida turghan töge karwinigha oxshash sep tüzüshidu. Shunglashqa, ular “ qatar tögiler“ depmu atilidu. Bu balilar öz sépini buzmastin, düglek bolup turghan balilarning her birining qoltuqidin bir-birlep ötüshidu-de, bu ikki guruppa baliliri arisida qoshaq éytishish bashlinidu,
Düglek bolup turghab balilar:
-qatar-qatar tögiler,
Nege-nege mangdinglar?
Töge bolup turghan balilar:
-tuzgha-tuzgha mangduq biz.
-tuzung nege tööüldi?
-ara yolgha töküldi.
-tasqap-tasqap alsangchu?
Taghring gha salsangchu?
-taghirimda töshük bar,
Marap turghan müshük bar.
Bu oyun ikki guruppining almishishi bilen yuqiriqi mezmunda dawamlishidu.
Chach Késish  Oyuni
“ chach késish“ oyuni adette yaz peslidiki yamghur yaghqan künliri yamghur toxtap asmanda hesen-hüsen körün’gen chaghlarda( ayrim hallarda hesen-hüsen körünmismu meyli, emma yamghur yaghqan bolushi shert) qizlar teripidin hoyla-aramlarda oynilidu. Chünki, balilarning chüshenchisidimu uning peqet öyning bosughisi etirapida oynilidighini éniq.
Bu oyunni oynashta, qizlar yamghur yéghishqa bashlighan haman chachlirini pakiz yuyup, targhaq-süzgüch sélip tarap, aldin az-tola teyyarliq körüwalidu. Andin mehellini birlik qilip melum bir qizning hoylisigha yighilidu-de, yamghurning toxtishini, héchbolmighanda bir az pesiliyishini kütkech“ yaghach aypalta“ yasaydu(qanche gurupipigha bölünüp oynash pilanlan’ghan bolsa, shunche aypalta teyyarlinidu). Özliri xalighanche gurupipilargha bölün’gendin kéyin, oyun körsitish nöwitini talishidu.
Oyun bashlash nöwitini alghan qiz ong qolida(aypalta)ni, sol qolida tal-tal yaki bir jüp örülgen chéchining uchidin bir-.ikki santimétir kélidighan qisimini tutup bosughigha éngishidu. Oyun köridighan bashqa qizlar uning etirapigha oliship, diqiitini yighip jimjit turidu. Oyun körsitighan qiz özige ong kelgen terepni asas qilighan halda chéchini bosughigha ong-sol yandin qoyup, könglide “ chéchim téz ussun, awusun, tom bolsun“ dep, keskendek shekil peyda qilidu. Bu xil shekildiki heriket yuqiri tertip boyiche shu küni oyun’gha qatnashqan qizlar teripidin tekrarlinidu. Hemimisi bir qétimdin “ késip“ bolghandin kéyin, késilgen “ chech“ lirini hoylawe baghlardiki güllerning tüwige kömüwétip, öz’ara“ chéching uzun, köp, awushluq, tum bolsun“ dep tekrarlishidu, chiraylirigha külke yügürtüp shadlinidu.
Chach Örüsh Oyuni
“ chach örüsh“ oyuni-uyghur qiz ösmürliri oynaydighan , roshen xasliqqa ige bir xil oyun türidur.
Bu oyun yaz we küz pesillirining hawa ochuq (höl-yéghinsiz) künliri ériq-östeng boylirida qizlar teripidin oynilidu. Oyun’gha qatnashmaqchi bolghan yette-hekkiz qiz bir yerge jem bolup, öz aldigha chachlirini chuwup-tarap teyyarlinidu. Ular ichidin bir qiz oyun riyasetchisi qilip saylinidu, riyasetchi qiz nashqa ish qilmay, oyun körsitidighanlarning hirikitini közitip, axirida lilla derijige ayriydu; Chéchini telepke layiq örüyelmigenlerni belgilik muddet ichide qayta örüshke buyruydu, yenila örüyelmise “ jaza“ béridu. Oyun riyasetchisi qizning ijaziti bilen bashlining, qizlar bes-beste chach örüydu.
Shert“ chach chong-kichikliki oxshash qiriq tal( oyun bashlinishtin awwal qanche tal örüsh békitilgen bolsa, shu boyiche bolsimu bolidu) örülüshi, chach örügüchining herikiti téz, qa’idilik, körkem bolushi, öz’ara parang sélishmasliqi, chach örüwatqan qizlar bir-birige qarap retlik ikki sep tüzüp yaki ikki qiz bir-birige qarap we yaki chöridep olturushi; Qandaq olturushtin qet’inezer, chach örüwatqan terepke sel-pek églip , qizlargha xas ewrishimlikini namayet qilishi, tazliqqa ehmiyet bérip, uchisidiki kiyim-kéchikini pakiz tutushi lazim.
Waqit jehettin, oyun riyasetchiliki her bir qizgha bir qétimdin aylan’ghan’gha qeder dawamliship, yéngilgenlerge “ jaza“ bérish bilen tamamlinidu.
Tüpek: Oyuni
“ tüpek“ oyuni qedimki uyghur balilar oyunliridin biri bolup, bu heqte mehmut kashigherining “ türkiy tillar diwan“ diki xatirlerge asaslan’ghanda, tüpek- söget we shuninggha oxshash derexlerning notisidin yasilidighan bir xil oyunchuq miltiq bolup, balilar noyining yaghichini postidin sughuruwélip, neychige kumilach tiqip, uning bilen qushqach étip oynaydu. Qushqach étishqa ishiltilidighan tüpek yene yaghachining ichini kawak qilip oyush yoli bilenmu yasilidu. Hazir bu oyunining eswabi( tüpiki) we jeryanida bezi özgirishler yüz bergen. Hazir adette balilar etiyazliqi su tüpek yaki su miltiqi bilen su chéchiship oynaydu. Tüpek adette qara söget notisida yasilidu, aldi bilen söget botisining postini tolghap yumshitip uning yaghichi chiqiriwélinidu. Andin uning üch-töt santimiétir uzunluqta bir parche yaghach késiwélinip, ottursidiki özek qisimi inchike zixcha bilen kolap chiqirilidu, yene shu yaghachining qalduq qisimidin toqquz-on santimétir uzunluqta bir parchisi késip tashlinidu. Andin héliqitöshük chiqirilghan, kichik parche yaghichi chiqirwétilgen söget postining bir béshigha kizgüzülidu, héliqi késip tashlan’ghan qisimi yene bir béshigha kirgüzülüp, söget postining aldidiki pütey qismidin töt santimétirdek arliq melum kenglkte qatar-qatar tilip tashlinidu. Bu tüpekning sap qisimi aldigha ittirilgende qatlinip, arqigha tartilghanda türlinish rolini oynap, xuddi shipirsqa oxshash suni sümürüp-chiqirip béridu. Balilar( su miltiqi) ning bu qa’idsidin paydilinip, bir-birige su chéchiship oynaydu.
Tartma Tartishmaq Oyuni
Tartma tartishmaq oyunida on bala bolsa, awwal her birini özining barawerige jüp qilip, andin kéyin on balining ichidin ikki chong bala ayrilip chiqilidu. Bu ikkisi qalghan sekkiz bala qataridiki her bir jüp bdlidin birdin bölüwalidu, yeni ikki chong balining keynide töttin sekkiz bala bir-birining bélini tutup turidu. Alidida ikki chong bala bir-birining qollirini tutup öz teripige tartidu. Ikki terep shundaq tartiship, aldidiki chong balini qalghan töt bala bilen qoshup tartip nishandin ötküzüwalsa ywngiwalidu. Küchi yetmey tartilip ketken balilar mat bolidu.
Bu oyunining yeni“ ötüshmek“, “ tartishmaq“ dégen ismimiu bar bolup, bu oyunining tarixi tolimu uzaq, yeni “ türkiy tillar diwani“ da bu oyun heqiqide mundaq melumat qaldurulghan: “ ötüsh: oyunida ötüsh, bu oyunmundaq bolidu. Balilar halqa shekilde olturup, aridin biri yénidikisini türtidu we uninggha ötüsh, ötüsh deydu, yeni senmu yéningdiki balini tut deydu. Umu shundaq qilidu. Halqining taki axirighiche shundaq dawam qilidu.“ tartma tartshmaq oyuni hazirqi shekilde öre turup yuqiriqidek oynilidighan bolup özgertilgen.
Saqa Oyuni
Bu oyun balilarning köp oynaydighan oyunliridin biri bolup, shaptul yaki güle uruqchisi yaki yangaqta oynilidu. Uruqchida oynalghanda xshta yasalghan saqa, yangaqta oynalghanda yangaq saqa qilinidu. Oyunining jeryani mundaq:
Yette- sekkiz bla bir guruppa bolup tüz siziq orunni tallaydu. Orun tallan’ghandin kéyin tüz siziq boyiche her bir chamdam yerge ikkidin uruqcha yaki yangaq jüp qoyulidu. Bu “ gen“ depmu atlidu. Andin nöwet bilen gen’ge qaritip saqa yumilitilidu. Birinchi bolup saqa yumilatqanining saqisi genlerning birerige tegse, u dawamliq onawéridu. Shu oynash bilen genlerning hemimisini soquwetse, shu nöwetlik oyun shuning utuqi bilen axirliship, oyun yene qaytidin bashliniau. Eger saqa genlerge tegmey, yumilap bérip bir yerde toxtap qalsa, shu yerdin midirlitlmaydu, uning shu qétimqi nöwiti tügep nöwet kütidu. Eger bir-ikkisige, hetta mytleq köpige tégeip kéyinkiliride tegimise , umu nöwet kütüshke mejbur bolidu. Mundaq ehwal körülgende, kéyinki saqa yumilatquchi “ saqa- paqa arilash“ dep saqisini yomilatsa, uning saqisi meyli gen’ge tegsun yaki saqilargha tegsun, u oyunini dawamlashturéwiridu. Saqisi soqulup ketken, shu qétimqi oynash hoquqidin mehrum bolup utqan genlirini uninggha bérishke mejbur bolidu. Oyun shu teriqide ikki-üch meydan dawamliship axirlishidu.
Chaqpelek (sarghaydi) Oyuni
“ chaqpelek“ oyuni- uyghur xelqining eng yaxshi köridighan milliy en’eniwi oyunlirining biri bolup, u qedemdin tartip her yili déhqanlar kaléndari boyiche bash bahar pesli(1-ay) diki yéngi bir yilgha qedem qoyghan künde- héyit- bayram künlerde ötküzülüp kelgen. Bu künlerde déhqan-charwichilar anche aldirash bolimighachqa, ene shundaq toy-merike künliride bu oyun bir nechche kün, hetta on nechche kün’giche qizghin dawam qilidu,
Chaqpelek texminen 15-20 métir égizliktiki xada yaghachqa harwa chaqini kiydürüp, chaqning üstige ikki tal yaghach birge jüplinip baghlinip yasilidu. Bu yaghach chaqning xada üstide mezmut turushni kapaletlendüridu. Oyunchilar ésilip turidighan ilenggüch arghamchilar shu chaq üstidiki jüplime yaghachqa muqim békitilgen bolidu.
Chaqni aylandurdighan yene bir yaghach xadining astigha toghrisigha qilip muqim orunlashturulghan bolup, bu toghra yaghachning ikki chishi chaqqa arghamcha bilen tutashturulidu. Toghra yaghachining ikki teripide tötitin sekkizgiche adem turup, bir xil tézlik bilen ong yönilishke qarap ittiridu. Shuning bilen ikki chaqmu bille aylinip, chaqqa bashlan’ghan ilenggüchtiki ikki “ uchquchi“ asta- asta kökki kötürilidu. Chaq qanchilik téz aylansa, uchquchilaramu shunchilik tézlikte égizge kötürülidu. Uchush ewjige chiqqanda, uchquchilar qizghin shad- xuramliqqa chömidu. Oyun oynighuchilar almiship turidu.
Bu xil oyunining xas qa’ide- tertipi bolup, yigtwéshi teripidin bashqurulidu. Eger oyun tertipini buzghuchilar chiqip qalsa, qa’ide -tertipke asasen körsitilgen sewenlikning ehwaligha qarap, yigitwéshi teripidin jazagha tartilidu. Éghir xilapiliq qilghuchilar meydandin heydep chiqirilidu.
“ chaqpelek: oyuni her yili héyit-bayram künliri oghlaq tartishish, chélishish qatarliq heriketler bilen birliktimu élip bérilidu. Uningdin bashqa, bu oyun mexsus toy- tökünlerdimu oynilidu. Toy qilghuchi özi xirajet qilip bu oyunni uyushturuidu.
“ chaqpelek“ oyunining haziriqi oynilish usulidin bashqa, tarix bir qeder uzunraq bolghan yene bir xil oynlish usulimu bar. Bu xil usulda chaqpelekning xada yaghichi texminen altemétirdin sekkiz métirghiche bolup, bu xada yaghach yerge tik qilip mustehkem ornitilidu. Bu xada yaghachining uchigha yenila harwa chaqi yaki shareklik chaq kiydürülidu, chaqning üstige ( ) shekliik ikki basturuq yaghach baghlan’ghan bolidu. Chaqning chembirige oxshash aliq qoyup, töt dane halqa mustehkem békitilip, bu halqlardin töt tal halqa ésilip heriketlinish arghamchisi chüshürlidu.

Bu arghamcha 80-100 kilogiramliq küchinishke berdashliq béreleydighan bolup, xada yaghachtin 30-50 santimétir qisqa bolidu. Arghamchining yöwen’ge chüshürülgen uchi heriketlinip, uchquchining yotisi patqudek ilmek qilip chégilidu. Uchquchilar eng köp bolghanda töt kishidin ashmaydu. Bular sol putini arqanining ilimiki ichige sélip, sol qolida arghamchini mehkem tutidu. Yuqiriqi teyyarliqlar pütkendin kéyin, herqketlinip kötürilidu we aylinish hasil qilidu. Chüshüshke toghra kelgende, chaqpelekte uchquchilar uchush sür’itini astilitip yerge chüshidu

Qan, Köz yéshi we Dertning dost-düshmenning aldida tökülmigini yaxshi: Qan, köz yéshi we dertke ayit uchurlar bir millet üchün mexpiyetlik hesaplinidu.Qan, köz yéshi we dertni milliy bixeterlikni asas qilip istrategiye we taktika sewebidin dengsep turup epchillik bilen töküsh, kérek bolmighanda uni tökmeslik üchün düshmen bilen resmiy yaki gheyri resmiy shekilde mureselishish kérek!

Dunyadiki milletlerning tebiyiti yirtquch haywanlarghila oxshaydu, ajizliqing qaysi yaqta bolsa, shu tereptin hojum qilidu!Dert tökme, dert töktüm dep sir we mexpiyetlikliringni tökiwetseng ishing téximu teslishidu!Baturluq bilen hich bolmisa dert tökkiche bolghan ariliqta tölinidighan bedilini oylap qoyup yasha!Qarghidek ming yil yashighiche, arislandek bir yil yasha,deptiken ejdatlirimiz.Düshmendin, düshmenning dostliridin we purset peres etnik topluqlardin ihtiyat qil!
Biz Uyghurlar qan, köz yéshi we dertni qalaymiqan töküp, paydisidin ziyinini köp körduq.

Qan, köz yéshi we dertning milliy mexpiyetlik ikenlikini etrapliq aydinglashturiwalmay quyash parlap turghan bu dunyada, dost we düshmenlerning aldida intayin better bir künge qalduq. Jiddiy bir shekilde milliy bixeterlikning charisini tapmisaq, yaki u weyaki bu düshmenge yem bolup kétimiz.Qan, köz yéshi we dert tökülmisun deydikenmiz tereqqiy qilghan milletlerge, dunyadiki sufer küchlerning istratégiysige yéqindin diqqet qilip turishimiz kérek.Bizni yiqitqan millet bizni yülep turghuzalaydu.Bizni yiqitqan millet biz ornimizdin turghandin keyin yene yiqitalaydu.Engilizlar süküt qilmighan bolsa Ruslar bizni yiqitalmayti, Ruslar bizni yülimekni xalisa Engilizlar yene süküt qilishqa mejbur bolidu.

Bizning xitaylarning mustemlikisi astida qélishimiz Xitayning bizni qul qilalaydighanliqidin emes, Engilizlarning süküt qilghanlliqi we Ruslayrning küchiyishimizni xalimighanliqidin bolghan.Undaq bolsa Ruslar bizning dewlet qurushimizni xalimamdu?! Ruslar Uyghurlarning dewlet qurushini xalaydu emma qandaq dewlet…1870. , 1930. we 1940yillardiki hakimiyetlerge oxshash dewlet qurulsa yene yiqilidu.Qurulidighan dewlet eng az bolghandimu Qirghizistangha oxshaydighan, bir az yaxshi bolsa Üzbekistangha oxshaydighan bolghanda, u dewletni qurushqa yardemlishidu.Herqandaq kichik dewlet bir chong dewletning himayisi astida bolidu.

Ruslar Gheriptiki herqandaq bir küchning tesiri astidiki bir dewletning xitay bilen özining jughrapiyisi arisida peyda bolup qélishini hergiz xalimaydu.Buning üchün Uyghurlar qan, köz yéshi we dert derijidin tashqiri tökülüp ketmisun dése dunyani, xelqara tertipni, zamaniwiy dewlet chüshenchisini milliy meniwiyitide aldi bilen shekillendürüshi kerek!Ruslar Uyghurlar bir dewlet qursun dése eng awal achchighi kélidighini Engilizlar, eng awal qollaydighini Xitaylar bolidu.Russiyening istiqbali intayin chong.Uning üstige Türkiy xeliqler bilen yiraqtin qandash kélidu, Ruslar özige qarighanda Uyghurlarni bekraq chüshinidu.

Uyghurlarni yöleshi, Uyghurlargha yardem qilishni we Uyghurlarni xuddi Qazaq, Qirghiz we Üzbek qérindashlirimizdekla sépide körüshni xlaydu. Emma perde arqisidiki düshmenler milliy herkitimizning tigh uchini bir-ikki esirdin bashlap awal Ruslargha andin Xitaylargha qarshi qilip qoyghan. Pütün Téragédiyelerning tughulidighan yéri milliy herkitimizdiki xata istiratigiye we chuwalchaq xelqara munasiwetlerdin tughuliwatidu.Bizni basturiwatqan Rusning eqli, gheripning süküti we Xitayning eskiri.

Eger biz bir dewlet qursaq hazirqi Üzbekistanning sistimisi bilen idare qilalaydighanliqimizgha közi yetse, Ruslar Xitaylarni millliy musteqqilliq herkitimizge tosalghu bolmasliqqa mejburliyalaydu.Eger Ruslar Uyghuristan dégen bir dewletni qurushni xalisa Engilizlar we Awropa ghing qilalmaydu. Teshkilatlinishni qanchilik imkan bolushtin qettiynezer Moskiwada bashlash we bezi küchlerni Russiyege yötkesh kérek! Jesur Rus milliti Xitayni purset tapsam ajizlashtursam, deydu…Ruslarning eng achchighi kelgini bizning ümitni Amerikigha baghlighanliqimiz…!

Yiraqtiki tuqqandin yeqindiki xoshna ela, degen maqal bar.Eyni waqitta qarangghuluq ichidiki sheytanlarning gépige qulaq salmay, Ruslar bilen ish birliki qilip, ularning pilani boyinche ish qilghan bolsaq, hazir hich bolmighanda Qazaqistanchilik bir dewlitimiz bolghan bolatti! Emdi yéter, Ishikini échilidighan terepke emes taqilidighan terepke ittiriwermeyli!

Bizge qarap chishini bülewatqanlar köp.Ularning bezilliri bizge ming yildin béri tonush, bezilliri natonush.Hetta bezilliri qandash we dindash.

Ularning kitabidin qandashlar we DINdashlar üchün…, dégen jümle chiqiriwétilgen.Undaqlarning bezillirining qilghan yardemining ikki esirdin béri hessilep ziyinini tarttuq…Bir belasi bolmisa quyruq yatamdu sayda?!… Hichkim bizge oxshash axmaq emes.

Dunyadiki milletlerning tebiyiti yirtquch haywanlarghila oxshaydu, özidin bashqilarni tonumaydu.Dunyada milletler arisida qandashliq munasiwiti dégen bir nerse yoq, bar bolsimu yol qoyulmaydu.Menpeetdashliq dégen nerse bar. Kim kimge yardem qilsa shu uning qérindishidur! Yer sharida kimde kim dinlar ara munasiwetke, ériqlar ara munasiwetke, menpeetler ara munasiwetke hem medeniyetler ara munasiwetke segek we chéchenlik bilen xelqara ölchemler asasida muamile qilalmisa, uning bedilini qan, köz yéshi we qulluq zenjirining dat-peryatliri ichide nahayiti éghir öteydu!(K.Atahan)

*****
23.10.14

1-Turan Empiriyesi
‚
Bu xanliq miladidin burunqi 200-yillardin burun höküm sürgen bolup ,
Beshkiremdiki (xan’öy shehri xarabisi) ni paytexit qilghan. Meshhur xaqani alip
Ertunga. Alip ertunga musa peyghember bilen zamandash yashighan.

2-Asya Hun Empiriyesi

Bu impiriyemiladidin burunqi 200-yillardin taki miladi
487-yillaghiche höküm sürgen. Tarixchilar; ( honlar uyghurlarning ejdadi. Hon
Dimek, uyghur dimektur) deydu. Ular orxun yeni ( uyghurhon) wadisini paytexit
Qilghan. Meshhur xaqani baturtengriqut.

3-Qangqil Xanliqi ;
Uyghurlaning Biwaste ejdadi bolghan qangqil xanliqi487-yilidin 546-yilighiche höküm sürgen.
4-Köktürük Xanliqi;
Buxanliq 546-yilidin 745-yilighiche höküm
Sürgen.,ular orxun yeni ( uyghurhon) wadisini paytexit qilghan..
5-Büyük Uyghur Xanliqi;
Buxanliq 605-yilidin 847-yilighiche höküm
Sürgen. Ular mu orxun yeni( uyghurhon) wadisini paytexit qilghan.
6-Uyghuriye Kengsu Xanliqi;
Buxanliq 850-yillardin 1036-yilighiche höküm
Sürgen.ular gensuni paytexit qilghan.

7-Uyghuriye Idiqut Eli
Bu Xanliq 866-yilidin 1393-yilighiche höküm sürgen. Paytexti turpan.
8-Uyghuriye Qaraxaniye Xanliqi;
Miladi 870-yilidin 1212-yilighiche höküm
Sürgen. Meshhur xaqani sutuq bughraxan. Paytexti qeshqer. 9-chaghatay xanliqi;
1270yilidin 1570-yilighiche höküm sürgen. Meshhur xaqani tughluqtömürxan.
10-Yerkent Se’idiye Xanliqi;
1514-yilidin 1680-yillarghiche höküm sürgen.
Meshhur xaqani abdureshtxan. Paytexti yeken.

11-Uyghuriye Qorchaq Apaqxoja Xanliqi;
1680-yillardin 1697-yillarghiche höküm sürgen. 12-miladi 1697-yilidin 1900-yilighiche manjular höküm sürgen . Ariliqta manjulargha qarshi qozghilanglar Bolghan., (qozghilang wekilliridin; Sadirpalwan, siyit nochi, Nuzukum….iparxan…yetteqizlirim…… Qatarliqlar bar.) 1864-yilidin 1878-yilighiche 14 yil Qeshqeriye höküm sürgen. 1880-yili ching sulalisididin Zozungtang xan’ghe teklip birip shinjanggha qoshun tartip kilip ,hile bilen yaqupbegni
Zeherlep , qoshunlirini asanlam yoqatqan. Hemde (shinjang ölkisi) dep atap Bashqurup kelgen. Miladi 1900-yilidin 1930-yillarghiche yangzingshin bashqurup Tömürxelpe qatarliq qozghilangchillirimizni Aldamchiliq bilen qirghan.
1930-yillardin1945-yilighiche jallat shingshisey höküm sürüp ghojaniyaz’hajim qatarliq
Qozghilangchilarni yene jellat sitalin bilen birliship aldap yoqatqan. .. …
Paydilan’ghan menbe;

(1) Nurulla Mö’min yulghunning «gherbi yurt-tariximizdiki xaqanlar»digen kitabi.

(2)Yüsüpjan Yasinning «Mu medeniyiti»heqqidiki maqalisi
Menbe:karwan munbiri
Salonimizdiki barliq mezmunlarni körüsh üchün,888 ni yollang

Ön Türklerin atayurdu konusunda bir çok sav olsa da en çok kabul gören tez Orta Asya’dır. Türkler, Hunlar döneminden itibaren kurdukları devletler ve imparatorluklarla dünyanın bir çok yerine göçmüşler ve çoğu zaman yerel halklar arasında erimişlerdir. Ön Türklerin büyük çoğunluğu, G, J, K, L, N, Q, R gibi çeşitli Y-DNA haplogruplarına sahipti. Bu haplogruplar temelde F haplogrubunun türevleridir. Buna ilave olarak az miktarda C, E, I, O, T gibi haplogruplar da ilk zamanlardan itibaren Türkler arasında yer almaya başlamıştır.
ANADOLU’NUN TÜRK YURDU HALİNE GELMESİ
Anadolu’ya ilk akın yapanlar 395 ve 398 yıllarında Hunlar olmuştur. Hunları takiben, 508 ve 516 tarihlerinde Sabirlerin, Doğu Anadolu başta olmak üzere Anadolu’ya geldikleri Bizans ve İran kaynaklarında geçmektedir. Uzun süre Azerbaycan’ı kontrol altında tutan Hazar Türkleri, 683 ve 686 tarihlerinde, Doğu Anadolu’ya çeşitli akınlar düzenlemiştir. Bizans kaynaklarına göre, Bizans İmparatoru Hazar lakaplı Leo zamanında önemli miktarda Hazar Türkü, Bizans kalelerine yerleştirilmiştir. 530 ve 755 yılları arasında Bulgar Türkleri, Bizans tarafından paralı asker olarak Anadolu’yu korumak üzere Anadolu’nun kilit noktalarına yerleştirilmiştir. 1048 ve 1071 yılları arasında Avrupa’daki Peçenekler, asker olarak Anadolu’da görevlendirilmişlerdir. Miryokefalon savaşı öncesi bir miktar Kuman Batı Anadolu’ya yerleştirildi. Bizans tarafından Anadolu’ya yerleştirilen Bulgarlar, Kumanlar ve Peçeneklerin bir kısmı, Hıristiyanlaştıkları için Rumlar ve yerli halklar arasında erimiştir. Anadolu’ya ilk akınlarını 1016 yılında gerçekleştiren Selçuklular, 1071’den itibaren kalıcı olarak yerleşmeye başlamışlardır. 1220’lerden itibaren Moğol istilasıyla Oğuzlar başta olmak üzere çok sayıda Orta Asyalı Anadolu’ya sıkışmıştır. Sonuç itibariyle 4. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar geçen sürede Anadolu, Türk yurdu haline gelmiştir. 395’ten 1300’lere kadar geçen süre zarfında Türklerin Anadolu genetiğine en az %60 oranında katkıda bulundukları tahmin edilmektedir.

BALKANLARA TÜRK AKINLARI
4. yüzyılda Hunların Avrupa’ya akınlarını, 6. yüzyılda Avar Türkleri izlemiştir. Hunlar ve Avarlar, 4. ve 6. yüzyıllar arasında Fransa ve Kuzey İtalya’ya kadar olan bölgelere çeşitli akınlar düzenlemişlerdir. 7. yüzyılda İdil çevresinde ve Kafkasya ile Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Bulgarların önemli bir kısmı, Balkanları istila etmiş ve bu bölgede Slavlaşana kadar hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir. 837’de Onogurlardan Magyar (Macar) boyları İç Avrupa’ya göç ederek o bölgedeki Macar devletinin temellerini atmışlardır. 860’lardan itibaren Balkanları Peçenekler istila etmeye başlamıştır. Peçeneklerin önemli bir kısmının Bizans ile yapılan bazı ittifaklar nedeniyle Balkanlardan Anadolu’ya yerleştikleri de Bizans kaynaklarında geçmektedir. Peçeneklerin önemli bir kısmı Hıristiyanlaştıkları için Anadolu’da Rumlar, Balkanlarda Slavlar ve Yunanlar arasında erimişlerdir. 1050’lerden sonra Uzların Balkanlara girdiği tarihi kayıtlarda geçmektedir. Gagauzların Uzlarla ilişkili olduğu düşünülmektedir. Uzların ardından 1068’den sonra Kumanlar Balkanlara girmiştir. Kumanların da Bizans tarafından Miryokefalon Savaşı öncesi Ege bölgesine yerleştirildiği Bizans kayıtlarından bilinmektedir. Oğuz Türklerinin ise Balkanlara ilk geçişi 1331 olmakla birlikte 1350’lerden sonra fetih ve iskan faaliyetleri başlamıştır. Osmanlı kayıtlarına göre 1800’lü yıllarda Bulgaristan ve Batı Trakya gibi bölgelerde halkın %50’den fazlasının Müslüman ve Türk olduğu belirtilmektedir. Ancak Bulgar isyanıyla birlikte Türklere katliam yapıldığı kayıtlarda geçmektedir. Balkan savaşlarıyla birlikte bölgedeki Türk varlığı azalmış ve yerini Bulgar ve Yunan halkları almıştır. Tarihsel bağlamda Türklerin Balkan genetiğine önemli miktarda katkıda bulundukları düşünülebilir.

İRAN’DA TÜRKLER
1040 yılında Dandanakan Savaşıyla İran’a Oğuz Türklerinin akınları başlamıştır. Gazneniler, Selçuklular, Kirman Selçukluları, İldenizliler, Salgurlular, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Timurlar, Safeviler, Afşarlar ve Kaçarlar gibi Türk toplulukları tarafından 1925 yılına kadar yönetilmiş, daha sonra hakimiyet İngilizler ve Rusların işbirliğiyle Farslara geçmiştir.
Günümüzde 78 milyon nüfusu olan İran’da yaklaşık 30 milyon Azerbaycan Türkü, 4 milyon Kaşkay Türkü ve 2 milyon Türkmen yaşamaktadır. Türklerin İran genetiğine %50 oranında katkıda bulundukları düşünülmektedir.

KAFKASYA’DA TÜRKLER
Kafkasya’da çok eski zamanlardan beri Türklerin varlığı bilinmektedir. Hazarlar döneminde Kafkasya tümüyle Türk hakimiyetinde kalmıştır. Günümüzdeki Kafkasya Türklerinden Balkarların, İdil çevresinde hüküm süren Bulgar Türklerinin soyundan geldiği düşünülmektedir. Karaçay, Nogay ve Kumuk Türkleri de Kuzey ve Kuzeydoğu Kafkasya’nın kadim Türk halklarındandır.

AFGANİSTAN’DA TÜRKLER
Afganistan’da Özbekler, Türkmenler ve Uygurlar önemli sayıdadır. Geçmişte bu bölge, Gazneliler, Selçuklular, Harzemşahlar, Delhi Türk Sultanlığı ve Babürler gibi Türk devletlerinin hakimiyeti altına girmiştir. Afganistan’daki en kalabalık gruplardan Hazaralar ise Dari dili konuşan ancak Türk kökenli olan halklardandır.

PAKİSTAN’DA TÜRKLER
Pakistan’da kurulan Türk devletlerinin sonucunda bölgede yeni bir ordu dili ortaya çıkmıştır. Bu dile Urduca denir. Kelime itibariyle Türkçedeki Ordu kelimesinden türemiştir. Çeşitli halklardan oluşan askerlerin oluşturduğu sonradan olma bir dil olan Urdu dili, Türkçe, Moğolca, Farsça, Sanskritçe, Arapça, Hintçe karışımı bir dildir. Tarih boyunca Ak Hunlar, Gazneliler, Delhi Türk Sultanlığı ve Babürlüler bölgeye hakim olmuştur.

HİNDİSTAN’DA TÜRKLER
11. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Hindistan’ın büyük bir kısmını Türkler yönetmiştir. Gazneli Mahmud’un akınlarını Delhi Türk Sultanlığı hanedanları, onu da Babür İmparatorluğu takip etmiştir.

Proto-Turkic people had various derivatives of Y-DNA haplogroup F such as G1, G2, I, J1, J2, K, L, N, Q, R1a, R1b etc.

ILHAN CENGİZ
www.haplogruplar.com

Resmi daha net görmek için tıklayınız:
http://www.haplogruplar.com/wp-content/uploads/2015/10/on-turkler-proto-turks-map-v1.png

Orta Asya Türklerinde görülen Y-DNA haplogrupları G, J, K, L, N, Q, R genel olarak F haplogrubunun türevleridir. Yani F grubuna mensuptur. Sondan eklemeli diller de 45.000 yıl önceki F haplogrubundan türemiştir.

Paylaştığım haritada Proto Türk (Ön Türk) tabiri ile genel olarak MÖ 200-MS 500 yılları arasında yaşamış olan öncü Türkleri kastettim. Ancak bu daha öncesini de kapsıyor olabilir, bunu yeni antik DNA örnekleri zamanla ortaya çıkaracaktır. Bir çok tez Türklerin, İç Asya’ya Batı Asya’dan gittiğini, Sümerce-Türkçe, Elamca-Türkçe, Hattice-Türkçe, Hurrice-Türkçe vb diller arasındaki benzerliklerden yola çıkarak öne sürmektedir. Dolayısıyla MÖ 10.000-8.000 arasında koyun ve keçiyi evcilleştiren yarı göçebe halkların, Batı Asya’dan Orta Asya’ya göç ettikleri veya MÖ 4000 dolaylarında İç Asya’dan Ön Asya’ya da ters yönde göçlerin olduğu konusunda değişik görüşler mevcuttur. Bu bağlamda Ön Asya ve Orta Asya arasındaki ortak haplogruplar genel olarak G ve J’dir. Diğer taraftan, Zerjal’in savına göre, tarımı geliştiren, koyun ve keçiyi evcilleştiren G ve J haplogrupları, Anav kültürü üzerinden, L, N, R ve Q haplogrupları ile Orta Asya’da tahminen MÖ 6000 veya daha öncesinde buluşmuştur (Zerjal, 2002). Bu bağlamda her bir Türki unsurda kurucu unsurların farklı haplogruplardan olması gayet doğaldır. Ancak Zerjal’in bu görüşünü destekleyen antik DNA verileri henüz boşluğu tam olarak doldurmamaktadır. Nitekim F haplogrubundan ilk olarak, H haplogrubu ayrılmış ve Hindistan’da Dravid dillerine ön ayak olmuştur. Daha sonra G haplogrubu, F’den ayrılarak Ön Asya’ya ve oradan Avrupa’ya geçmiştir. J haplogrubunun bazı dalları da G’yi takiben Orta Asya’dan Batı Asya ve Avrupa’ya geçmiştir. Nitekim son çalışmalarda, 80.000 yıllık homosapienslerin Güney Çin’de bulunması, F’nin atalarının da Orta Asya çevrelerinde olduğuna işaret etmektedir. Batı Asya’ya giden ve sondan eklemeli dil konuşan Elam, Sümer, Hatti, Hurri, Urartu vb kültürleri oluşturanların da G ve J haplogrubu mensupları oldukları düşünülmektedir. Bükümlü diller olan Latince, Hellence ve Afroasyatik dillerin ise F kadar eski olan E haplogrubundan türediği düşünülebilir.

Şimdi, Türk budunlarındaki haplogrup çeşitliliğini bazı örneklerle açıklayalım.

Tatarlar, Argınlar, Balkarlar, Kumuklar ve Nogaylarda bulunan G haplogrubu varyasyonları damdan düşmüş olamaz elbette. Adige Çerkezlerinde bulunan G’den daha fazlası ve çeşitliliği Türki halklarda var. Yayımlamış olduğum haritada G’lerin hepsi Türk demiyoruz; ancak Ön Türklerin teşkilinde yer alan önemli haplogruplardan biri de G’dir. Haritamızda Gök Türkler öncesi Türki halklarda G’nin varlığını belirtiyoruz.

Örneğin Argınların kurucu unsuru güpegündüz G1 haplogrubu mensuplarıdır; bunun aksini etmek mümkün değildir. Kazakistanlı Argınlar geçmişte Karluklara bağlı bir boydur. G1 haplogrubunu oran olarak dünyada en fazla taşıyan halk Argınlardır. Ön Türklerin sadece R1a veya Q1a olduğunu iddia eden odaklar, Argınların Türkleşmiş olduğunu iddia edecek kadar genetiği basite indirgemekte ve tarih bilgisi yoksunluklarını açıkça belli etmektedirler. Karluk kökenli Argınlar, en az Başkurtlar, en az Oğuzlar kadar özbeöz Türk’tür ve Orta Asya’nın yerlisi bir halktır.

J1 konusuna gelecek olursak, bir çok varyasyonu Türki halklarda, Moğolistan’da bile mevcuttur. J1 haplogrubunun Batı Asya’da neredeyse hiç görülmeyen ender dalları da Ön Asya ve Avrupa’ya Orta Asyalı Türkler vasıtası ile getirilmiştir. Karadenizin kuzeyinde Sarmatlara ait antik J1 örnekleri tesadüf olamaz. Moğolistan’ın kuzeyindeki Hun mezarlarında da J haplogrubuna işaret eden veriler elde edilmiştir. Günümüz Moğol halklarında dahi az miktardaki J1’in varlığı dahi buna işaret etmektedir. J haplogrubunun paragrupsal verileri Shou vb genetik çalışmalarda tespit edilmiştir. Bu da J’nin köklerinin zannedildiğinin aksine Orta Asya olabileceğine bir işarettir.

J2’ye gelecek olursak, MÖ 50’ye tarihlenen Hun kurganında bulunmuştur ve otozomal yapı itibariyle günümüz Çuvaş Türklerine benzemektedir. 500 yıllık otozomal geçmişi dikkate alındığında bu örneğin Altay’daki geçmişi MÖ 500’lere kadar götürülebilir. MS 720 yılına (Gök Türk dönemine) ait J2 Altay örneği de Türkî otozomal yapıya sahiptir. Yine Hazar dönemi (7. ve 8. yy) R1a, J2 ve G örnekleri bulunmuştur. Tüm bunlar J2 haplogrubunun Hunlar zamanından günümüze kadar Türkler arasında yer aldığını göstermektedir. Hun ve İskit dönemlerinde, Altay dağında bulunan üç temel haplogrup: J2, Q1a ve R1a’dır.

FTDNA Oğuz Türkleri projesi ve diğer Türkî projelerden elde edilen genetik verilere bakıldığında, Oğuz Türklerinde en fazla sırasıyla J, N, G ve R1b ’nin olduğu görülür. Bu da Oğuzların Kuzey Kafkasya, İdil, Aral Gölü, Hazar Denizi arası bölgelerden geldiklerini açıkça göstermektedir. Nitekim o bölgelerde günümüzde ve antik DNA örnekleri baz alındığında bu dört haplogrup (G, J, N, R1b) mevcuttur. Karadenizin kuzeyindeki antik DNA örnekleri arasında G2, J2, R1a, R1b, N mevcuttur.

N ve R1b örnekleri İdil bölgesinin olmazsa olmazıdır. R1b örnekleri de otozomal yapı itibariyle Türkîdir. N, R1a ve Q1a örnekleri de antik mezarlarda bulunan diğer Türkî haplogruplardır ve otozomal yapılarının Türkî olduğu bilinmektedir.

Bunca antik Y-dna örneği varken hepsini görmezden gelip Ön Türkler Q’dur veya R1a’dır gibi bir çıkarım yapmak doğru değildir. Böyle bir çıkarımda bulunanlar, bilimsellikten uzaklaşarak „R1a olmayan Türk değildir veya Q1a olmayanlar Türk değildir“ mesajı vererek, Anadolu, Azerbaycan ve İran Türklüğünü aza indirgemek mi istiyorlar? Bu kimseler, bilimsel bulguları veya antik DNA örneklerini görmezden gelmektedirler ve bu güne kadar toplumda bir algı operasyonu yapmışlardır.

R1 tezini savunanlarla ve Q1 tezini savunanların tezleri, genetikteki son gelişmeler ve yeni bulgularla geçerliliğini kaybetmiştir. Gerek günümüz Orta Asyalı Türklerinde gerekse Ön Türklerde (Göktürklerin öncülerinde) G, J, K, N, Q, R haplogrupları mevcuttur. Bu haplogruplar da F HAPLOGRUBUNUN TÜREVLERİDİR. Antik DNA örneklerinde Türklerin Hunlar zamanından beri bu haplogrupları taşıdıkları bilimsel olarak antik DNA örnekleriyle tescil edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için web sitemizde kaynakları verilen makalelerimizi okuyabilirsiniz: www.haplogruplar.com

Türk kavramı, Gök Türklerle önem kazanmıştır ve zaman içinde Oğuz, Kıpçak, Tatar, Özbek, Uygur, Kırgız, Kazak, Balkar, Nogay, Kumuk vb halkların tamamını tanımlamak için kullanılmıştır. Türkler tarih boyunca budunlar halinde yaşamışlardır. Her bir budunun binlerce senelik geçmişi vardır. Örneğin Kırgızların ve Hunların MÖ 200’lerden beri Çin kaynaklarında adı ayrı ayrı geçmektedir. Aynı şekilde daha batıda (bugünki Kazakistan coğrafyasında, Karadeniz ve Kafkasyanın kuzeyinde) yaşayan Türkler, Tölesler adıyla Çin kaynaklarında geçmektedir. Her bir Türkî halk Çin kaynaklarında farklı adlarla geçmektedir. Aynı şekilde Hazar Denizinin doğusunda yaşayan Türkî grupların adları da Çin kaynaklarında çeşitli adlandırmalarla geçmektedir. Gök Türkler zamanında dahi Gök Türklerin Oğuzlar ve Kırgızlarla olan mücadeleleri geçmektedir. Türkler, genel olarak budunlar ve boylar halinde yaşamış, çoğu zaman birleşip imparatorluklar kurarken kimi zaman da küçük devletçikler şeklinde birbirleriyle mücadele etmişlerdir. Ancak dilleri ortak olmakla birlikte Karadeniz ve Kafkasya’nın kuzeyinden Altay dağlarına, İran’dan Moğolistan’a ve Hazar Denizinden Çin’e kadar geniş bir alanda en hakim ulus olmayı başarmışlardır.

Bu bağlamda böyle büyük ve geçmişi olan bir milletin temelinin çok daha eskilere dayandığını düşünmek gayet doğaldır, her bir budunda farklı haplogrupların baskın olması gayet doğaldır. Bu durum Türklerin derleme bir topluluk olduğunu göstermez; aksine 40.000 yıl önceki F haplogrubunun hemen bir çok varyasyonunu taşıyan Türk toplumunun, F’nin dağılma noktasında bulunduğunu ve çok eski bir millet/ulus olduğunu gösterir. Yani diğer bir ifadeyle, F haplogrubundan türeyen gruplar, Orta Asya’dan dünyaya dağılmıştır. Orta Asya’nın farklı bölgelerinde kalan gruplar da kendi içlerinde çeşitli varyasyonlarla ayrışmıştır.

Örneğin Sibirya’da Yenisey bölgesini yurt edinen Kırgızlarda kurucu unsur R1a olabilir, ancak Başkurtlarda kurucu unsur R1a diyemeyiz çünkü Başkurtlarda en fazla görülen haplogrup R1b’dir.

Benzer şekilde Uygurlar (Dokuz Oğuz), Hazarlar ve Oğuzlarda kurucu unsurun Q ya da R1 olma ihtimali yoktur; Oğuzlar ve Hazarlar için J haplogrubu daha güçlü bir ihtimal olarak karşımıza çıkmaktadır. Oğuzların bir boylar konfederasyonu olduğu düşünüldüğünde, G, J, N ve R1b ’nin ağırlığını görmekteyiz; ancak en baskın grup J2’dir. Bu haplogruplardan müteşekkil boyların birlikte Oğuz konfederasyonunu oluşturduklarını görmekteyiz. Türklerdeki J çoğunluğu ile Uygurlardaki J çoğunluğu Dokuz Oğuz, Hazarlar ve Oğuzlar arasındaki tarihsel bağlara da işaret etmektedir.

Yüksek bir uygarlığa sahip olan Uygurların J2 ağırlıklı olması tesadüf olamaz, Uygurlar, diğer Türkî halklar içerisinde en yüksek uygarlığa sahip Türk topluluğudur. J2’nin Doğu Türkistan’da 3 bin yıldan eski olduğunu Shou et al makalesinde belirtmektedir. Bu bağlamda Uygur-Sümer bağlantısı olabilir mi sorusu akla gelmektedir. Zerjal et al (2002) de, J2’nin Orta Asya’ya Neolitik çağda (muhtemelen MÖ 6000’den önce) vardığını, J’nin koyun ve keçiyi evcilleştiren ve Orta Asya’ya götüren halk olduğunu makalesinde belirtmektedir. Neolitik çağda J haplogrubu muhtemelen G1 ile birlikte, BMAC (Anav kültürü) üzerinden Altay’a kadar çıkmıştır. Nitekim Hunlar döneminde MÖ 50’lere tarihlendirilen antik J2 örneğini görmekteyiz.

Ayrı bir budun olan ve farklı bir lehçe konuşan Sakalar (Yakutlar) için N’yi baskın unsur olarak öne sürebiliriz ancak G, J, Q ve R gibi haplogruplar alakasız kalır.

Türkçe derleme bir olmamakla birlikte, Türkler sayısı bir kaç milyon olan basit bir topluluk da değildir. Keskin ve ileri düzey kuralları olan Türkçenin, bol istisnalara sahip Avrupa dilleri gibi melez bir dil olmadığını çoğu dilbilimci de kabul etmektedir. 200 milyonu aşkın bir toplumdan söz ediyoruz ve bu toplumun kurucuları yakın zamandaki bir kaç binlik veya on binlik bir gruptan değil, çok daha eskiye, 45 bin yıl önceki F haplogrubu mensuplarına dayanıyor olabilir. F haplogrubundan ayrılan grupların dili zaman içinde coğrafi izolasyon nedeniyle değişmiş olsa da sondan eklemelilik özelliklerini korumuştur. F’nin varyasyonları çok daha eski zamanlardan beri Ön Türk topluluklarını oluşturmuş olabilir.

Günümüzde tüm halklar birden çok haplogruptan müteşekkildir. En az karışımlı olduğu düşünülen Japonlarda bile C, D, J, Q, N, O gibi haplogrupları görmek mümkündür. Bunu daha küçük ölçekli topluluklarda da görmekteyiz. Örneğin küçük bir topluluk olan Adigelerde bile E, G, I, J, R, Q gibi çok sayıda haplogrup vardır. İşin aslına baktığımızda Ön Çerkezleri tek bir haplogruba mensup düşünmek de yanlış olur. Küçük bir topluluk olması nedeniyle Çerkez toplumu ilk oluştuğu evrelerde farklı haplogruplarda aile veya kabilelerin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir halk olabilir ve dilleri de bu ailelerin bir araya gelmesiyle evrilmiş olabilir. Ancak aynısını 200 milyonluk Türk dünyası için düşünecek olduğumuzda, daha geniş coğrafyada yaşamalarına rağmen şive veya lehçe farklılıklarıyla aynı dili konuşan Türklerin ortak köklerinin daha eskiye dayandığı ve F haplogrubunun merkezinde olduğu bariz ortadadır.

Bu bağlamda Türkleri tek bir haplogruba bağlama peşinde olanlara dikkatle yaklaşılması gerekmektedir. Ayrıca Türkü Türk yapan, Bilge Kağan’dan Selçuk Bey’e, Alparslan’dan Ertuğrul Gazi’ye, Fatih’ten Atatürk’e çok sayıda Türk kökenli önder ve kahramanlardır. Tüm bu kahramanların (tek haplogrup benimseyen araştırmacılar tarafından) her birinin Q olduğunu ya da R1a olduğunu iddia etmek mümkün değildir. Türk dilinin kökeninin Q’dan ileri geldiğini iddia etmek ise (Q’nun yaşından dolayı) Türkçenin yeni bir dil olduğunu iddia etmek demektir. Türkçe kuşkusuz F haplogrubuna dayanacak kadar 50.000 yıllık geçmişi olan eski ve kadim bir dildir. Türkçe ve Sümerce arasındaki benzerlikler de her ne kadar batı dünyası ve destekçileri tarafından gizlenmeye çalışılsa da Türkçe, tarih boyunca varlığını sürdürmüş ve bir çok dilin temelinde yerini almış köklü bir uygarlık dilidir.

İLHAN CENGİZ
www.haplogruplar.com

Söz konusu haritayı görmek için tıklayınız:
http://goo.gl/rYStlf

Ilhan Cengiz, Gürsel Yilgin, Onuralp Yüncü, Kuman Atabek, Necati Pakalınlı, Kemal Çakmak, Esmail Esmailnia, Béla Kovács, Hakan Bahadir,Yiğit Baldan, Hüseyin Can, Ali Altınkaynak, Onur Yıldız, Mustafa Onur Kutlay, Kemal AL Gazzah, Simay Kılınç, Timur Kocaoğlu, Eyüp Berk Batuhan, Seyhun Sugnak, Bilal Urhan, Zeynep Deniz, Islam Bayraktar,Andras Biro, Furkan Baylan, Ekrem Sorgun, Batuhan Hangün, Mete Biricik, Korash Atahan, Mustafa ÇaLışkan, Ahmet Guerova,

Uyghur 32 heripi uyghur medeniyiti we dunya medeniyiti til sahesidiki bir alahide möjize. Uning yighinchaqliqi, sanning azliqi, oqulushtiki asanliqi we éniqliqi bilen hemde til bilen atashta we yézishta yéterlikliki bilen uyghur medeniyitimizdiki bir göher abide.
Uyghur 32 heripi bir (1) dégen matématikidiki taq sanni a (1) dep ishlitish hemde bir (1) ni a (1) ni köpeytishtin bashlan’ghan. Mesilen:
Siz qolingizgha bir qanche santimétirliq (4 yaki 5 santimétir) inchike simni élip ewel uni bir ( 1) ge oxshash tüzleng. Andin uni (ia ) sheklige keltürüng, uni yene tüzlep (b) shekilge keltürüng, uni yene tüzlep (s) shekilge keltürüng… Boyiche 32 herplerning sheklini tüzigili bolidu. (chékit,ء hemziler, herplerni perqlendürüsh rolini oynaydu).
Eger bu bir (a) bilen 0 din 9 giche bolghan natoral sanlarning sheklini chiqirishqimu bolidu. Mesilen: yuqiriqi simni tüzlep, uning bilen nöl (0) ni sheklini chiqiring, uni yene tüzlep (a) shekilge keltürüng. Uni yene tüzlep (2) shekilge keltürüng…9 giche sanlar sheklini chiqirishqa boluwéridu. Démek, bu yerde 32 herp bilen 0 din 9 giche bolghan natural sanlarning mahiyet menbesi bu (1) boldi. Bu bir (1) taq san bolup, buni tebi’et dunyasidiki madda qanuniyetliri boyiche tetqiq qilghanda, taq sanning eksi jüp (2) san bolidu (jüp sani ‹2› ikki, bir taq sanning ikki qétim tekrarlinishidinla ibaret bolidu). Taq bilen jüp qarmu- qarshi bolghinidek tebi’et dunyasidiki maddilarmu qarimu- qarshiliqning mehsuli hésablinidu. Mesilen: qish- yaz, kéche- kündüz, er- ayal, höl- quruq, issiq- soghuq… Qanuniyetlerning mahiyitimu 32 herp we sanlar qanuniyitige oxshap kétidu.
Natural sanlar 0 din 9 giche bolsimu, uning qoshulush pirinsipliri intayin keng bolghinidek uyghur 32 herplirining qoshulushidin kélip chiqqan jümliler intayin keng türde she’iylerni til bilen ipadyleydighan yéziq bilen yézip chüshendüreleydighan qanuniyetni barliqqa keltüridu. 32 herp her biri 32 herptin orun almiship köpeyse jem’iy 1024 almishish bolidu hemde shu qanuniyet asasida ipadilimekchi bolghan mezmun éhtiyajimizgha qarap yene almishishi (bir herpning köp tekrarlinishi) din roman eserler barliqqa kélidu hemde herqandaq dunyawiy meshhur eserlerni terjime qilip, uyghur tilida ipadileshke bolidu we yétidu. Yétipla qalmastin bir teswirni bir qanche güzel til bilen teswirleshkimu bolidu. Yighinchaqlap éytqanda, yéziq we til qanuniyitidiki 1024 almishish 32 herpke toplinidu. 32 herp (a) ge toplinidu. Bir (a) dégen ibare bilen uyghur medeniytide eng muhim orunni tutidighan yéziq we tilni keship qilish dunya miqyasidiki eng pellige yetken yuqiri sewiye hésablinidu. Biz uyghur milliti buning bilen pexirlinishke orunluq. Aptur bu nuqtini téximu aydinglashturush we ilmiy ispat süpitide 32 herpning tebi’et dunyasidiki madda qanuniyiti bilen herplerdiki qanuniyetning bir ikenlikini ilmiy delillesh üchün madda qanuniyiti bilen 32 herp qanuniyiti birleshtürülgen 32 herplik shahmatni xelq’araliq (shahmat sheklide) keship qildim.
Teb’iy pen we 32 herp shahmiti birlik qanuniyette bolidu
Mijit 32 herp shahmitini oynash usuli: taxta üstidiki katekchilerge 32 herpler oyuldi. Uruqlargha 32 herpler oyuldi hem formililar oyuldi. Taxtidiki formula we herp bilen uruqdiki formula we herp oxshash bolghan katekchige yeni oxshash rengdiki katekchige uruqlarni qoyimiz, qoyup bolghandin kéyin méngishta maddilarning qarmu-qarshiliq qanuniyiti boyiche ot bilen tupraq tüz siziq boyiche mangidu. Hawa bilen su uruqi qiyiq ( bulungdin bulunggha) mangidu. Uruqlardiki derije sani ( derije déginimiz- her bir formulilardiki töt qewet qurulmilarning madda nisbetliri tedriji yuqiri-töwen bolushlirigha qaritilghan. Mesilen: bir yilning töt pesli tedriji dewrlen’gen’ge oxshash qanche bolsa shunche qedem mangidu. 1-derijidiki bir qedem, 2-derijidiki 1 ya 2 qedem, 3-derijidiki 1 ya 2 ya 3 qedem, 4-derijidiki 1 ya 2 ya 3 ya 4 qedem mangidu (turghan orni hésablanmaydu). Méngishta aldi ochuq bolushi shert. Uruqlarning 16 si töt singirliq, 16 si yumulaq sheklide yasilidu.
Yéyish usuli: uyghur tibabetchiliki ot bilen su yeni quruq issiq bilen höl soghaq (sepira bilen belghem), hawa bilen tupraq yeni höl issiq bilen quruq soghaq (qan bilen sewda) qarmu-qarshi bolush bularning her biri töt derijide xuddi 16 uruqlardiki töttin 16 derijilerdikidek bolushidin ibaret qanuniyet we dawalash pirinsipi asasida neziriye turghuzidu we emeliy dawalash élip baridu. Tebi’et dunyasida 4 amil bolidu. Adem bedinide töt xilit bolidu. Her bir amil we xilit yene 4 din 4 din 16 derijilerge bölünidu. Tebi’etliri qarmu-qarshi derijisi teng amillar we xilitlar bir-birini ékologiyede tengshep turidu. Derijisi teng bolsimu yaki yuqiri-töwen bolsimu qarmu-qarshi amil, xilitlar bir-biri bilen teqezzalishidu (qarshilishidu), mushu qanuniyet we pirinsip asasida uruqlar bir-birini yeydu, bir qétimda birla uruqni yéyishi shert (qedem sani yetmigen uruqni yiyelmeydu).
Madda qanuniyiti boyiche yingish we yingilish: eger maddilardiki qarmu-qarshiliq qanuniyiti boyiche oynalsa eng axirida taxta üstide ikki terepning uruqliridiki qarmu-qarshiliq asasidiki bir-birini yeydighan uruqdin kimning burun tügise yaki uruqi mangalmaydighan halette tosulup qalghan bolsa, shu terep yingilgen bolidu. Eger ikki tereptinla birdin uruqi qélip bir-birini yiyishelmey méngiwéridighan halet shekillense, kimning uruqidiki derije sani töwen bolsa shu terep yéngilgen bolidu. Eger oyun axirlashmayla bir terep ikkinchi terepni yéngishke közi yetmey men yéngildim désimu bolidu.
32 herpler boyiche yéngish we yéngilish: oynighuchilar herpler arqiliq birer xetni taxta üstide tüz bir qurgha (qur atlansimu bolidu) chiqirishni aldin déyiship élip, u xetni (birer jümle) kim burun chiqarsa shu yenggen bolidu. Mesilen: yengdim- y e ng d i m yaki teslim bol-t e s l i m b o l….. Eger xet chiqirish emelge ashmisa (xet chiqarmaqchi bolghan herpidin birersi yiyilip ketse déyishken xet chiqmaydu) oyun madda qanuniyiti boyiche oynilip axirlashsimu bolidu yaki xet chiqarmaqchi bolghan herpidin birerni yigüziwetken terep yéngilgen bolsimu bolidu.
16 formulaliq ot, hawa, su, tupraq yeni sepira, qan, belghem, sewdadin ibaret maddilarning 16 formulaliri qanuniyiti boyiche oynalsa tibabetchilik shahmiti oynalghan bolidu. 32 herpler boyiche bu shahmat oynalsa herpler orun almiship jümliler tüzesh qanuniyiti shahmiti oynalghan bolidu. Bu ikki pen bir-birige intayin maslashqan halda tüpki qanuniyiti birlik qanuniyetke mensup bolidu.
Uyghur 32 herpi tebi’et dunyasidiki maddilar qanuniyiti asasigha tedbiqlinip tüzülüp ijad qilghanliqi üchün u dunyadiki herqandaq herplerdin we xetlerdin alahidinmu alahide orunda turidu. Edebiy ipadilesh jehette 32 herpning almishishliridin tüzülgen til ahangliri we til bayliqi jehette dunyada eng aldin qatarda turidu. Uyghur 32 herpidin bashqa herqandaq milletning herpi yaki yéziqini tebi’et qanuniyiti bilen tedbiqlap shahmatlashturush mumkin bolmaydu.
Tebi’et dunyasidiki tüpki qanuniyet asasida uyghur tébatbetchilikining nezeriyesi we emeliyiti bu shahmatqa mujessemleshken we jewherlinip toplamlashturulghan hemde uyghur 32 herpining alahide bolushida siri tebi’et dunyasidiki maddilar qanuniyiti asasida barliqqa kelgen dep éniqlap yéshiwétildi.
32 herp shahmitining alahidiliki, uyghur tébabetchilikining nezeriyesi we emeliyiti bu shahmatqa mujesseleshken we jewherlinip toplamlashturuldi. 32 herp hem birleshtürüldi. Uyghur tébabet we herqaysi tébabet xadimliri, oqughuchiliri, heweskarliri, adettiki kishiler, ösmürler, tenterbiye xadimliri, musabiqe ötküzgüchiler we türkiy til tetqiqatchiliri, özige herp (xet) we til tetqiq qilghuchi milletler, dunyadiki eng mukemmel herpler we tilni tetqiq qilghuchilar… Oynash arqiliq tébabetchilikning adem bedinidiki xlitlarning, ezalarning mijezlerning, dorilarning pesillerning… Qanuniyet, pirinsip, qa’idilirini chongqur, mukemmel bilip alalaydu we tiz bilip alalaydu. Tibabetchilik emeliyitide ünüm intayin yuqiri bolidu hem herplerdin jümle tüzülüshlerning, jümliler kéngiyip, hésabsiz shey’ilerni til bilen atashqa bolidighanliqini we yétidighanliqini, pütün dunyadiki edebiy til bilen yézilghan barliq milletlerning romanlirini terjime qilishqa we atashqa yitidighanliqini bilishke bolidu. Oynash arqiliq medeniy köngül échish, musabiqe élip bérish, eqli we jismani charchighanda oynap harduqni chiqirish, oqu- oqutushta tibabet shagirtlirini bir tereptin oynutup bir tereptin tibbiy sawatqa mukemmel ige qilishqa bolidu. Her bir tibbiy xadim 32 herp shahmitidiki 16formulalarning qanuniyetlirini, orun almishish prinsiplirini, teqezzalishish qa’idilirini, amillirini choqum toluq bilishi shert. Chünki tibabetchilikning barliq qa’ide-qanuniyetliri bu 32herp shahmitidiki formulalar we shahmat qanuniyitining sirtida emes.
Bu 32herp shahmitidiki qa’ide qanuniyetlerni bilmigen tibbiy xadim mukemmel tibbiy xadim we kesip ehli hésaplanmaydu. Bu shahmatning tetqiqat qimmiti yuqiri bolushtin sirt dawalashta emeliyetke ghayet uyghun qilip tibabetchilik emeliyitide tejribidin ötküzüp keship qilindi. 32herpning emeliyiti shahmatta ispatlinip turuptu-elwette. Tebi’iy pende, tibabetchilikide eng mukemmel derijide jewherlinip toplamlashturulghan, 32herplerning alahide ikenlikini yeni tebi’et dunyasidiki maddilar qanuniyiti asasida tetqiq qilip barliqqa kelgenlikini chüshendüridighan neziriyining we emiliy ispatning yoq bolushigha xatime bérildi.(Shahmijithémitqomul)

Autori: H.A.Fikret

«tesewwup pelsepisi» dégen bu namomumiyliq jeh’ettin tesewwup idiyilirining omumiy namini bildüridu. Shundaqtimu uni özige xas bir diniy pelsepe h’ésablighan ikenmiz, uninggha qisqiche bolsimu tebir bérishimizge toghra kélidu.
«tesewwup pelsepisi» «wehditi wujud»(barliqningbirliki) telimatigha asaslan’ghan pelsepiwi telimat bolup, ka’inattiki barliq sheyilergerche körünüshte köp bolsimu, mah’iyet étibari bilen birla barliq (mewjutluq) barikenlikidin ibaret yekke barliq nezeriyini ilgiri süridu. Mana shu mah’iyet süpitidikibirlik bilen h’adise süpitidiki köplük otturisida baghlinish tesewwup pelsepisiningmezmunini teshkil qilidu. Emma tesewwup pelsepisidiki merkiziy orunda turidighanmesile yekke barliq bolghan wujudi mutleq bilen uning süpetlirining eng mujessemleshken h’aldiki tejellisi dep qaralghan insan otturisidiki munasiwet mesilisi bolup h’ésablinidu.shunga tesewwup pelsepisidiki barliq pikir, chüshenchiler mushu mesilini chöridigen h’aldaqanat yayidu.

Insaniyet özining tepekkur tarixida eng köp köngül bölgen,izdengen mesile dunyaning esli menbesi, mah’iyiti mesilisi bolup h’ésablinidu. Chünkibu mesile üstidiki izdinish mah’iyette insanning öz-özini chüshinish yolidiki urunushliriningaldinqi sherti idi. Qedimki yunan peylasopliridin télis alemning esli menbesini«su» din izdep barliq nerse sudin peyda bolidu we sugha qaytidu» dep chüshendürse,anaksimandir muqim shekilge ige bolmighan madda dep qarap buni «cheksizlik» dep atighanidi.anaksimén bolsa ka’inatning menbesini «h’awa» dep qaridi. H’éraklét esli menbeni«ot» dep qarap, «ka’inat ottin peyda bolghan, axiri yoqilip otqa qaytidu» dése,pifagor esli menbeni «san» dédi. Dimokrit «atom»din peyda bolghan dése, soqratalemning peyda bolushini «meqsetchilik» nezeriyisi bilen izahlidi. Platon «idiye»bilen sherhli -se, aristotil yuqiridiki qarashlarning h’emmisini yekünlesh asasida otturighachiqarghan «subistansiye» telimati bilen chüshendürdi.

Meyli sherqning qedimki peylasopliri bolmisun yaki gherbningbolmisun, ular oxshash bolmighan mewqede turup ka’inatning esli menbesini chüshendürü-shke tirishqan. Ularning beziliri bu menbeni konkrét bir maddidin, jisimd -in, sheyidinizdise, beziliri tashqi alemdin izdigen. Kéyinche marksizm klassikliri bu izdinishlerningomumiyliq jeh’ettin ikki xil yönilishke ige ikenlikini körsitip, bu ikki chongyönilishni «matériyalizm» we «idé’alizm» dep atighanidi. Bizge melum, marksizm klassiklirih’échqachan özidin ilgiriki idiyiwi miraslargha, meyli u idé’alistik xah’ishqa igebolushtin qetiynezer, pütünley inkar qilish pozitsiyisi tutmighan, eksiche ularningichidiki ilghar idiyilerdin, di’aléktik pikirlerdin tenqidiy ozuqlinip öziningpelsepe sistémisini berpa qilghan.
Islam dini ichide dunyagha kélip «quran» we h’edislerni’özining asasiy idiyiwi menbesi qilghan tesewwup pelsepisi alemning h’emmige qadir,qudretlik alla teripidin yaritilghanliqini qetiy mu’eyyenleshtüridu. Shungimu ularningqarishida, alladin bashqa h’échqandaq barliq mewjut emes deydighan yekke barliq qarishih’ökümran orunda turidu. Shundaq iken, ular «wehdeti wujud» telimatigha asaslinip,ka’inattiki mewjutluqlarni, alemning peyda bolushini qandaq chüshendüridu? Ular ka’inattikibarliq sheyiler -ni, alemni birdinbir h’eqiqiy barliq bolghan «wujudiy mutleq»ningsüpetlir -ining h’er xil shekillerde körünüshidinla ibaret dep chüshendüridu. Tesewwu-pta bu «tejelli» déyilidu.

«tejelli» sözining esli menisi «parlapkörünüsh, jilwilinish…» dégenlik bolup, tesewwupta h’eq süpetlirining ashkarilinishi,körünüshini körsitidu. Tesewwup ehlining qarishiche, birdinbir h’eqiqiy barliq bolghanalla özini körüshni we körsitishni xalighan we mushu sewebtin ka’inatni yaratqan:

Yar özin körmekke ayne ijad eylemish,
Süreti ijad alemdin bu menidur gherez.(1)

Démek, ularning pikriche «h’ösni mutleq» (mutleq güzellik)öz h’ösnini körüsh üchün eynek süpitide alem, ka’inatni yaratqan bolup, alemningyaritilishining tüp sewebimu mana shuningdin ibarettur. Tesewwup alemning yaritilishiningseweblirini özining zémini bolghan islam dinining alemning alla teripidin yaritilghanliqih’eqqidiki qarashlirida soqratqa awaz qoshup télé’ologizmliq (meqsetchilik) mewqesini’eks etturgen. Yuqirida körginimizdek, h’eq öz güzellikini körüp, uningdin zoqlinishüchün ka’inatni özige eynek süpitide yaratqan. Ularning bu qarishida yene ka’inatningyaritilish sewebini éstétik nuqti’inezerdin chüshendürüsh xah’ishimu eks etkenidi.buningdin sirt, sopilar yuqiridiki omumiy mewqesidin (yeni meqsetchilik nuqti’inezerdin)chetnimigen h’alda, ka’inatning barliqqa kélishi -ning seweblirini yene birqanche nuqtilardinchüshendurushke tirishqan. Grozin alimi é. D. Jawelidze tesewwuptiki alemning barliqqakélishining sewebi h’eqqidiki qarashlarning üch xil nuqti’inezerge merkezlishidighanliqinikörsi -tidu we ularning qarashliridiki asasiy xah’ishlargha asasen bu uch xil qarashni«éstétik prinsip», «ishqi prinsip», «génosologiyilik prinsip» (bilish prinsipi)dep ataydu. «h’ösni mutleq öz h’ösnini körmek üchün eynek ornida ka’inatni yaratqan»dégen qarash tesewwuptiki alemning barliqqa kélish sewebining «éstétik prinsipi» idi.

Emdi tesewwup telimatidiki alemning yaritilishining «ishqiprinsipi» we «génosologiyilik prinsipi»ni körüp baqayli. Tesewwupning qarishiche,wujudi mutleq özining tejelli qilghan «emma we sifat»ge ashiq, chünki u ka’inattinibaret eynekte öz h’ösnini körgendin kéyin, öz h’ösnige ashiq bolghan h’em eyneksüpitidiki ka’inatta körüngen h’ösninimu özige ashiq qilghan. Biz körüp ötken ezizidinnesefning «bu nur öz kamalini, esma we sfatini öz mez’h’irinde (körüshide) mushah’ide’etkini üchün (körgini üchün), ulargha (öz körünüshlirige) ashiqtur. Bu sewebtinademning roh’imu öz jismigha ashiqtur. Chünki adimiy jisim adimiy rohqa mez’h’erdur(érishkendur)» dégen sözliridimu bu qarash ochuq ipadilengenidi. Jalalidin rumimu«ademni ezeldin özüngge ashiq etkeniding, ishq ghelyani bilen alem barliqqa keldi»deydu.démek, ularning pikriche, h’ösni mutleq ka’inattin ibaret eynekni yaritip öz güzellikinikörgendin kéyin, ulargha ashiq bolghan h’em ularnimu özige ashiq qilghan. Shunga jalalidinromi «h’eq üchün ishq ölchem bolarmish» deydu we ka’inatning mewjutluqini, h’erikitini’ishq bilen chüshenduridu. Tesewwupning mewjudiyet qarishida h’eqiqiy barliq peqet bir,yeni wujudiy mutleq bolghaniken, u h’alda mentiqe jeh’ettin éytqanda, ularning nezeridikibu ishqning obyéktimu, subyéktimu bir, yeni ishqmu, meshuqmu eslide bir bolghan bolidu.shunga ularning qarishida «ishq allaning lutfi» bolup h’ésablinidu. Meshuq ezelde barliqlarni’özige ashiq qilip, ashiqlarning közliride özini körüp h’uzurlan’ghan: chünki sen ayne’ikewne tejella eyleding, öz jemaling cheshme’i ashiqden temasha eyliding. (sen ka’inateynikige tejelli qilding, öz jamalingni ashiqning közide körüp tamasha qilding) shunga,ularning nezeride birlikning köp körünüshige seweb nerse mana shu ishq. Eger ishqtinibaret bu tuyghu bolmisa alem peqet birlik h’alitide körüngen bolatti.

Ibin erebi bu h’eqte«eger ishq bolmighan bolsa birlik üzülüp qalmighan (yeni ashiq – meshuq dep köplüksheklide körünmigen) bolatti» deydu. Jalalidin rumimu «jümle meshuqtin ibarettur, ashiqperidur, tirik bolghini peqet meshuqtur, ashiq bolsa murdedur»deydu. Démek, ularningqarishida alemning peyda bolushining bir sewebi mana shu ishq, shunga özini untughanh’alda shu ishq qaynimigha chöküp meshuq bilen birliship kétish arqiliq eslidiki birlikh’alitige qaytish teswwuptiki eng aliy ghaye bolghan. Mana bu alemning yaritilishiningsewebliridin biri bolghan «ishqi prinsip» idi. Bulardin bashqa, ular yene alemningpeyda bolushining sewebini «wujudiy mutleqning bilinmekni xalighanliqi we mushu sewebtinka’inatni yaratqanliqi bilen chüshendüridu. Ularning pikriche bir h’edisi qudisi da allanamidin shundaq déyilgen: «men bir yoshurun xezine idim, bilinmekni istidim we bilinmeküchün dunyani yarattim». Shunga, tesewwupta insanning birdinbir meqqsiti h’eqni tonush,bilish dep qarilidu. Chünki ularning qarishiche h’eq bilinmek üchün ka’inatni yaratqan,yeni tejelli qilghan. Shunga ka’inattiki barliq sheyilerde wujudiy mutleqning süpetliri’eks etken bolidu. Insanmu h’eqning tejellisi, uningda h’eqning süpetliri eng mujessemh’alda tejelli bolghan. Shunga h’eqni tonush insanning özini tonushidin bashlinidu. Manabu alemning yaritilishining «génosologiyilik prinsipi» (bilish prinsipi) idi. Alemningyaritilishining sewebi toghrisidiki bu üch xil qarash emeliyette tesewwuptiki mewjudiyetqarishi bolghan «wehdeti wujud» telimatining sherh’isi bolup, birdinbir barliq bolghanwujudiy mutleqning h’er xil körünüshlerde tejelli bolushning sewebini chüshendürüshke intilishidi. Shunga «bu üch prinsipning h’emmisi bir – birini toluqlap, tebi’iy h’alda birlikke’ige bolghan». Mutesewwuplarning qarishiche, tejellining qandaq meydan’gha kélidighanliqini’alladin bashqa h’échkim bilmeydu. Chünki dunya h’er deqiqe yéngidin tejelli bolup turghanliqi’üchün tejellilerning qandaq meydan’gha kélidighanliqini bilgili bolmaydu.

Biz bolsaq dunyanijimjit, turghun h’alette h’ésablaymiz, emeliyette bolsa ka’inat h’er deqiqe ichide yéngidinyaritilip, yoqilip yene qaytidin yaritilip turidu. H’erqandaq bir sheyi bir xil shekildikitejellidin yoqilip, yene bir xil shekilde tejelli bolup turidu. Ularning qarishiche,biz turuwatqan bu maddiy dunyadiki h’er xil süretlerde körüngen sheyiler wujudiymutleqning esma we sifatning biwasite h’aldiki tejellisi (körünüshi) bolmastin, belkibirqanche basquchlardin (yeni birnechche alemdin) kéyinki körünüshi h’ésablinidu. Ularbuni «h’ezerati xemis» (besh mertbe) dep atighan. Ularning bu «besh mertbe»si wujudiymutleqning wujudining besh mertibi bolup, h’eqning ka’inatni yaritishtin ilgiriki yéganewujudi (yégane barliqi) uning esma we sfatning tejelli bolup köp körünüshning basquchlirini’öz ichige alghan. Bu besh mertbe töwendikiche:(1) «h’ezerati gheybi mutleq» (mutleqghayibliq mertibisi) bolup, bu mertibige «late’eyyun» (bilinmigen, melum bolmighan,ashkarilanmighan), «alemi itlaq» (erkin alem, azad alem), «gheybul gheyib» (ghayiblarningghayibi), «h’eqiqetul h’eqayiq» (h’eqiqetning h’eqiqiti), «zati ilah’iye» (xudaning zati),«emayi mutleq»11, «ghobi h’üwiyyet» (ghayib h’eqiqet) isimliri bérilgen. Ularning qarishichebuzat mertibisi bolup, idrakning sirtida bolghini, yeni bilish mumkin bolmaydighanliqi’üchün bu namlar bilen atalghan bolup, bu «eyani sabte we h’eqayiqi ilmiyye» (h’eqiqetilmi) alemi h’ésablinidu.21 (2) «alemi jeberut» (büyüklük alemi) mertibisi bolup,bu allaning namliri we süpetlirining deslepki namayan bolghan alemi dep qaralghan.shunga bu basquchta «te’eyyuni ewwel» (birinchi te’eyyun, deslepki ashkarilinish),«tejelli’i ewwel» (deslepki tejelli), «h’eqiqeti muh’emmediye», «eqliy wwel» (deslepki’eqil) «roh’iy külli» (omumiy roh, pütün roh), «kitabi mubin» (ashkara, ochuq kitab)dégenge oxshash namlar qollinilghan. Ularning pikride, buning «büyüklük alemi» déyilishiningsewebi namlar we sfatlarning ayrim shekillerde tejelli bolmighanliqi, zattin ayrilipchiqmighanliqidin bolghan. Shunga ular bu mertibini yene «wehdeti mutleq» (mutleq birlik)depmu atighan. Ularning qarishiche, bu birinchi te’eyyun «lamut alemi» (ilah’i alem)bolup h’ésablinidu. Shunga birinchi te’eyyunde (yaki deslepki tejellide) mülk mertibisimeleküt mertibisidin, meleküt mertibisi jeberut mertibisidin, jeberut luh’uttin ayrilmighanbolup, bularning h’emmisi téxi ayrim – ayrim h’alda tejelli bolmighan bolidu. (3)«alemi meleküt» yaki «alemi erwah» (perishtiler alimi yaki rohlar alimi mertibisibolup, buninggha «te’eyyuni sani» (ikkinchi ashkarilinish), «sidretul munteh’e»31,«berzah’i sughra»41, «alemi tefsil» (tepsiliy alem, h’emme nerse toluq ashkarilan’ghanalem), «alemi misal» (misallar alemi) dégenge oxshash namlar bérilgen. (4) «alemisheh’adet» (guwahliq alemi) mertibisi bolup, buninggha «alemi mülk» (alem, dunyameniside bolup, maddiy dunyani, yeni köz aldimizdiki dunyani körsitidu), «aleminasut» (insaniy alem), «alemi enasir» (unsurlar alemi, éléméntlar alemi),«alemi exlaq we enjum» (asmanlar we yultuzlar alemi), «alemi mewalid» (peydebolush, meydan’gha kélish alemi), «alemi h’és» (sezgüler alemi, yeni sezgü ezalarbilen h’és qilghili bolidighan alem) dégenge oxshash namlarmu bérilgen. (5) «alemi’insaniy kamil» mertibisi bolup, bu aldinqi mertibilerning h’emmisini özige mujessemleshturgenmertibidur.51 tesewwup ehlining qarishiche, zat mertibi bolghan «mutleq ghayibliq mertibisi»depeqet allaning zati mewjut bolup, süpetliri téxi zattin ayrilip tejelli bolmighan.zat mertibisi eqil – idrakning sirtida bolup, uni bilish mumkin bolmayla qalmastin,yene uni melüm makan we zaman ichige qoyup tesewwur qilghilimu bolmaydu. Shunga bumertibige «late’eyyun» (melum bolmaydighan, ashkara bolmaydighan, yeni mu’eyyen makan,zaman’gha teyin étishke bolmaydighan dégen menide) ismi bérilgen. Shunga ular zat mertibisi’idrakning sirtida bolghini üchün «wujudi mutleq»ning «esa we sifati» tejelli bolghanmertibilerni üchke bölidu. Bular «jeberut alemi» (ulughluq alemi), «meluküt alemi»(melekler, yeni perishtiler alemi) we «mülk alemi» (maddiy alem)din ibaret.

Ezizdin nesefi bu’üch alemning munasiwitini shundaq chüshenduridu: «zah’iri alemde batini alemning alametliribolidu. Mülkte melekütning belgiliri bolidu… mülk melekütke oxshaydu. Melekütningasasi jeberutta bolidu. Chünki mülk melekütke guwahliq béridu, meleküt bolsa jeberutnidelilleydu»61. «jeberut alemi mülk bilen melekütning bashlinish menbesi bolup, umülk bilen melekütke ashiq. Chünki u meleküt bilen mülkte öz h’ösnini körüp, öziningisim we süpetlirini tamasha qilidu. Xuddi shuninggha oxshash melekütmu mülükke ashiq.chünki mülkte meleküt özini namayan qilghan. Melekütte bolsa jeberut namayan bolghanbolidu»71. Nesefi bu alemlerning bir-birige baghlan’ghanliqini, biri bolmisa yene biriningmubolmaydigha nliqini éytidu: «meleküt bolmisa mülkning bolushi, mülk bolmisa melekütningbolushi mumkin emes, h’er ikkisi birlikte bolup, bir-biridin ayrilma -ydu» 81.ghezzaliy h’em alemni üchke bölidu: «alem birnechche alemlerge bölinidu: mülk alemibu tuyghulargha ashkara alem. Meleküt alemi ichki jeh’ette eqillerge melüm alem.jeberut alemi aridiki alem bolup, bu ikki alemning melum qisimlirini öz ichige’alghan bolidu». U yene insannimu xuddi bu alemlerge oxshash üchke bölidu. «alem,mülk …, meleküt, jeberut… alemlirige bölinidu. Mülk alemige séning bilishtetayinidighan h’ésiy ezaliring mas kélidu. Melekutke muwapiq kélidighini bolsa roh,eqil, küch – irade qatarliqlardur. Jeberut alemige mas kélidighini h’és tuyghulardikisezgu we küchlerdin ibarettur»91. Tesewwuptiki alem qarishi uning «wehdeti wujud»telimatini toluqlighan bolup, u «wehdeti wujud» qarishigha tayan’ghan h’alda pütün alemningpeqet birdinbir h’eqiqiy barliq bolghan allaning namliri we süpetlirining tejellisidinla’ibaret ikenlikini delilleshke tirishqan. H’er qaysi alemlerning munasiwitinimu mushunuqtini delillesh asasida chüshendurgen. Shunga h’emze pansori «esrar el – arifin»(ariflarning sirliri) namliq esiride «uning meyli (yaki xah’ishi, yeni özini körmekni’istigenliki) pütün alemge namayan bolghan (tejelli qilghan). Ewwilidin axirighiche,mexpiydin ashkarighiche h’emmisi uning (allaning) meylining tejellisidin bashqa h’échnerse’emes». «barliq shekiller uning shekilliri, barliq rengler uning rengliri, barliq tawushlaruning tawushliri, chünki u yégane, uning h’emrah’i (shériki) yoq»02deydu.h’ezriti ebubekrimu«men qarighan h’erqandaq bir sheyide allaning tejellisidin bashqa birnerse körmidim»12 dégeniken.

Shunga mutesewwuplarbarliqning eslide peqet bir ikenlikini, h’er türlük süret – shekillerning mana shuyégane barliqning süpetlirining körünüshliri ikenlikini obrazliq h’alda déngiz süyibilen dolqun’gha, suning h’er xil h’aletlirige simwol qilip chüshendüridu. Buni pars tesewwupshé’iriyitining wekilliridin biri bolghan fexiridin iraqi (3121 9821)ning töwendikisözliride éniq körimiz: «issiqning tesiri bilen déngiz üstidin h’awagha kötürülgensu zerriliri h’or déyilidu. Bular yuqiri kötürülüp birikip bulut h’asil bolidu. Tamche- tamche bolup töwenge chüshse yamghur bolidu. Yamghur suliri qoshulup derya bolidu. Tekrar- tekrar qoshulup déngiz h’aligha kélidu. Démek, déngiz, muz, h’or, bulut, yamghur, sel,usteng… h’emmisi suning türlük körünüshliri bolup, h’emmisining esli sudur. Shuninggha’oxshash ka’inatta bar h’ésablan’ghan nersilermu tengri supetlirining bashqa – bashqa körünüshliribolup, h’emmisining zati yekkidur, yeni alladur»22. U yene, «déngiz h’échqachan özgermeydu,uning qaynamliridin dolqunlar kötürülidu. Kishiler buni dolqunlar déyishidu. Emma h’eqiqetdebolsa bularning (dolqunlar) h’emmisi ashu déngizdinla ibaret»22deydu. H’emze pansorimubuni su bilen suning yüzidiki köpükke timsal qilip chüshenduridu: «köpük suning köpushibilen qopal (körümsiz) sheklige kirsimu, emma suni özining bashlinishi qilghini üchün,uning mah’iyiti nepisliktin bashqa nerse emes. Peqet okyanning yüzide köpük qopalh’alette peyda bolidu. Shunga u sudin peqet mejazi h’alda perqlinidu. Yeni suning körünüshinepis (güzel), köpükning bolsa qopal, lékin köpük h’eqiqiy mah’iyette sudin perqlenmeydu.uning shekli we ismi suningkige oxshimighini üchün kishiler uni köpük déyishidu. Emma’özining h’eqiqiy mah’iyiti nuqtisidin qarighanda u shekilgimu, barliqqimu ige emes.uning ismimu peqet xiyaldinla ibaret bolup h’eqiqiy emes, chünki köpük h’er da’imsuda qayta – qayta yoqilip turidu» deydu. Shunga ularning qarishiche, birdinbir h’eqiqiybarliq bolghan wujudiy mutleq bilen uning süpetlirining tejellisi bolghan insan otturisidikimunasiwetmu xuddi shuninggha oxshash bolup, insan exlaqiy jeh’ettin takamulliship özlüktinpütünley kéchip «xena» bolghanda, köpük suning ichide ghayib bolghandek h’eqning wujudidayoqilip kétidu. Ular bu waqitta «xena meqamigha ériship xuddi tashtek mustehkem bolghanda,tewh’idke (birlikke) qedem qoyiduki, bu xuddi «yoshurun xezine»diki barliqqa yakiköpükning suda ghayib bolup, köpük bolmighinigha oxshaydu. Emma «tewh’idke qedem bésish»bu peqet ipadilesh sheklidinla (yeni ipadiligüchi sözidinla) ibaret. Chünki mah’iyette,köpük bilen h’échqachan ikki nerse emes 42. Tesewwuptiki mana shu yégane barliq bolghan«wujudiy mutleq»ning süpetlirining tejelli bolup köp xil shekillerde körünidighanliqi,emeliyette bolsa barliqning peqet bir ikenliki toghrisiki «tejelli nezeriyisi »asasida sheyilerning dewri h’alda aylinip turidighanliqi, bir xil shekildin yene birshekilge özgiridighanliqi, köplüktin eslidiki birlik h’alitige qaytidighanliqi h’eqqidiki«dewrlik nezeriyisi» meydan’gha kelgenidi. Buning bilen tesewwup pelsepisidiki mushumezmunni eks ettürgen shé’ir türige «dewriye»dep nam bérilgenidi. «tejelli»ge asasenwujudiy mutleqning süpetliri öz tejellisidin peyda bolghan bir qanche alemdin ötüpmülk alemige, yeni biz yashawatqan maddiy dunyagha chüshidighanliqini körüp öttuq.

«dewrlik nezeriyisi»ge asasen, «bumaddiy alemge chüshken yekke barliq deslipide» «jemad» (ménrallar), andin «nebat»(ösümlük), andin kéyin «h’aywan», undin kéyin «insan» shekilliride tejelli qilip,uningdin «insaniy kamil» sheklige kiridu we h’eqqe qoshulup kétidu. Yeni «wujudiymutleq»tin qandaq chiqip, bu xakdan’gha (bu dunyagha) chüshse, qaytidin bu yerdin chiqipeslige qaytidu52. Mutesewwuplar wujudiy mutleqning süpetlirining tejellisining alemlerningeng töwini bolghan maddiy alemge yaki «alemi sufli» (töwenki alem)ge chüshüp h’erxil shekillerde körünüshi, bir xil shekildin bashqa bir xil h’aletke ötüsh we yene wujudiymutleqqe qaytishidin ibaret aylanma h’eriketni xuddi bir chember shekillik da’irige’oxshatqan bolup, bu dewr h’eriketni «qewisi nuzul» we «qewisi oruch» dep ikkigebölgen. «qewisi nuzul» wujudiy mutleqning «esma we sifat»ning «yay sheklide yuqiridintöwenge chüshken basquchliridur»62. Ularning qarishidiki bu basquchlarning tertipi töwendikiche:«wujudiy mutleq»tin ayrilip chiqqan «nuri ilah’i» (ilah’i nur) tertip boyiche «eqlikülli»din «uquli tis» (toqquz eqil)ge, uningdin «nufusi tis» (toqquz nefis)ke,uningdin «eflaki tis» (toqquz asman)ke, uningdin «tebayi erba» (töt xil tebi’et,yeni issiq, soghuq, qorghaq, h’öldin ibaret töt xil tebi’et)gha, ulardin «enasiri’erba» (töt unsur)gha ötidu. Bu mebde (bashlan’ghan jay) yaki «qewsi nuzul» déyilidu72.«qewsi oruch» töwendin yoqirigha qarap qews (yay) sheklide qilin’ghan h’eriketni bildüridu.«qewsi nuzul» arqiliq «alemi ghayib»din «alemi shuh’ud»gha chüshken barliq deslipidemedenlerge (jemad), andin nebatqa (ösümlük), andin h’aywan’gha, eng axirida insansüritide tejelli qilidu. Insandin «insaniy kamil»gha ötken «nuri ilah’i» arqisighaqaytip «insaniy kamil»din h’eq te’alagha (wujudiy mutleqqe ulishidu)82. Bu ikkinchi’aylanma (dewr) bolup me’ad (qaytip baridighan jay) yaki «qewsi oruch» (yay shekillikyuqiri örlesh) déyilidu. Shuning bilen bu «ilah’iy nur» öz «dewre»sini (aylinishni)tamamlaydu. Mutesewwuplarning «dewrlik nezeriyisi»diki «ilah’iy nur»ning «wujudiy mutleq»tinchiqip chember shekillik aylanma h’asil qilip tejelli qilish we axirida eslige qaytishjeryanini töwendikidek isxima bilen körsitish mumkin. Resim bar (eslidiki originalning33-bitide) «dewrlik nezeriyisi» omumiy jeh’ettin alghanda islam dinidiki insanölgendin kéyin rohning yene eslidiki dergah’igha qaytidighanliqi toghrisidki eqidilerasasida otturigha chiqip, qismen sirtqi tesirler bilen téximu toluqlan’ghan bolup,rohning ölmey aylinip yüridighanliqi (tenasux) qarashlarning rawaji idi. Shunga ibinerebimu «ewwilidin axirigha qeder barliq mewjudatlar peqet yégane tengridin peydabolidu we uninggha qaytidu» deydu92. Tesewwup pelsepisi diniy pelsepe bolush süpitibilen alemning peyda bolushi, tereqqiy qilishi we yoqilishini özining omumiy mewqesibolghan idé’alistik meydanda turup közitidu we chüshendüridu. Shunga ular alemning peydabolush, tereqqiy qilish we yoqilish jeryanlirini «nuri ilah’iye»ning oxshash bolmighanshekillerde tejelli qilishidinla ibaret dep qaraydu. Lékin bu yerde shunimu tilgha élipötüshke tégishlikki, tesewwup pelsepisidiki «dewrlik nezeriyisi» omumiyliq jeh’ettesheyiler tereqqiyatining ichki sewebi uning ichki qismidiki zidiyet ikenlikini inkarqilip, sheyiler tereqqiyatini rohning aylinishidinla ibaret dep chüshendursimu, emma’ularning mushu chüshendürüsh -liri ichide köpligen di’aléktik pikirlerning bixliri közgechéliqidighanliqi -ni étirap qilmay turalmaymiz, elwette. «dewrlik nezeriyisi» boyicheqarighanda «wujudiy mutleq»ning «esma we sifat»ning tejellisi bolghan ka’inat «ilah’iynur» birdinla yarilishi bilen barliqqa kelgen bolmastin, belki bu nurning tedrijiyparlishi bilen barliqqa kelgen. Bu nurning yuqiridin töwenge qarap tejelli qilish«qewsi nuzul» bilen deslep eqli külli barliqqa kelgen. Tertip boyiche eng töwengechüshkende «töt enasir», yeni tupraq, su, ot, h’awadin ibaret töt madda peyda bolghan.bu nurning yuqirigha qarap tejelli qilishi bilen töt enasirdin tedrijiy h’alda ménrallarbarliqqa kelgen. Andin tertip boyiche ösümlük (nebat), h’aywan, insan barliqqakelgen. Téximu diqqet qilishqa erziydighini , bu nur yuqirigha qarap tejelli qilghandikih’erqaysi basquchlarda peyda bolghan mewjudatlar özining aldinqi basquchigha qarighandabir baldaq tereqqiy qilghan, mukemmelleshken mewjudatlar idi. Jalalidin rumi «dewrliknezeriyisi»ni töwendikidek bayan qilghan: ewwel alemge kelgenti jemad, jemaddinbarliqqa keldi nebat. Yillarche ömür kechürüp nebat, jemaddin dunyagha kelginini h’échqilmidi yad. Nebattin h’aywan’gha ötkende bolsa, nebattiki h’alini eylimidi yad.03mewlane mesnewilir -idin biride yene shundaq deydu: «jemaddin murde dégen namgha igebolimen. Uningdin h’aywan bolup peyda bolimen we h’aywandin ölüp ademge aylinimen(shundaq iken). Manga ölüp yoqilip kétishtin endishe qilishning néme h’ajiti? Besherde(insanliqta) ölüp, pütünley yéngi qiyapetke ige bolup mela’ikilerdin bir belge’élish üchün qanat qaqimen. Emma melekni h’em terk étimen. Chünki «uning (allaning)wejidin (yüzidin) bashqa h’emme h’alak bolghuchidur (ölgüchidur)», mela’ikiler alimidimumen yene ölimen»13. Bu misallardin «dewrlik nezeriyisi»de ipadilengen di’aléktikpikirlirini éniq körgili bolidu. Bolupmu kéyinki basquchning aldinqi basquchni inkarqilish asasida meydan’gha kélishi we aldinqi basquchtikige qarighanda takamullishishqaqarap mangghanliqi lah’ide közge chéqilidu. «… sen xak (tupraq) iding, giyahqa aylanding.nebatat (ösümlük) dunyasidin bir qetre qan bolup h’aywanat dunyasigha öttüng. Nihayet,h’aywanat dunyasidin alemi insaniyetke. Mana bu qaltis möjize!» deydu jalalidinrumi23. Mewlanining eserliride bundaq di’aléktik özgirish jeryani ipadilengen misralarninah’ayitimu köp uchritimiz: «deslipide jemad peyda bolghanidi, andin nebat (ösümlük)barliqqa keldi. Uningdin h’aywan’gha öttung. Lékin bu jeryanlar sanga namelümdur. Uningdin(h’aywandin) ilim, eqil we iman igisi bolghan insan’gha ötti. Gerche h’emmisi uningdin(tupraqtin) mukemmelliship barliqqa kelgen bolsimu, ten yenila xakdanning (tupraqning)bir bölikidur»33. Körünup turuptiki, ularning «dewrlik nezeriyisi»diki «nuri ilah’i»ningtejelli qilish tertipi emeliyette sheyiler tereqqiyatining addiy h’alettin takamullishishqaqarap mangidighanliqi, kéyinki basquchtiki tereqqiyat h’aman aldinqi basquchni özigemenbe qilsimu, yene özining kona h’alitini inkar qilish arqiliq yéngi h’aletke ötidighanliqidinibart di’aléktik özgirish jeryanini eks ettürgenidi. Gerche ular bu jeryanlarnipeqet «wujudiy mutleq»ning süpetlirining tejellisi dep chüshendürsimu, lékin tejelliningh’erqaysi basquchtiki sheyilerning peyda bolush, mewjut bolup turush we yoqilip bashqasheyilerning peyda bolushigha seweb bolushidin ibaret tereqqiyat jeryanliri h’eqqidikitonushida, angsiz h’alda bolsimu sheyiler tereqqiyatining di’aléktik qanuniyitini ipadiligenidi.shunga biz tesewwup pelsepisidiki bu qarashlarni melum tereplerde bolsimu istixiylikh’alda sheyiler tereqqiyatining di’aléktik qanuniyitige oyghunlashqanliqi bilen yenila’ilgharliqqa ige dep qaraymiz h’em uni tereqqiyatni pütünley inkar qilidighan métafizikqarash «dewriylik» qarishidinmu qismen perqlendürimiz.

Menbe: «tesewup pelsepisi»

Mevsimsel değişikliklerin insanlarda farklı şekilde ve farklı derecede etkileri olduğunu belirten uzmanlar, duygu durum bozukluğu yaşayan ya da eğilimi olan, beslenme bozukluğu ve vitamin eksikliği olan kişilerde olumsuz etkilenmenin daha yoğun görüldüğüne dikkat çekiyor.

Beslenme alışkanlıkları, ruh sağlığı ve beden sağlığı sonbaharda değişiyor.Uzmanlar, “Yorgunluk, bitkinlik, halsizlik ile başlayıp karamsarlıkla devam eden ve depresyona dönen ruh halinin tedavi edilmemesi halinde ciddi sorunları beraberinde getireceği uyarısında bulunuyor.Üsküdar Üniversitesi NPİSTANBUL Nöropsikiyatri Hastanesi’nden uzman klinik psikolog İhsan Öztekin, mevsimsel değişikliklerin kişilerin ruh hali üzerinde farklı etkileri olduğunu söyledi. Öztekin, şunları söyledi:

Sonbaharda karamsar bir ruh hali oluşur

“Nasıl ki ilkbahar doğanın uyanışını, güneşin sıcaklığını ve ışığını, canlılık ve neşeyi, geleceğe yönelik ümitleri temsil ediyorsa sonbaharda sürecin tersine işlemeye başladığını görüyoruz. Günler kısalır, karanlık artar, geceler uzar. Ağaçların yaprakları sararır, dökülür ve güneş ışığı yerini bulutlara bırakır. Doğanın canlılığını kaybetmeye başladığı sonbaharda insan da canlılığını kaybettiğini hisseder. İlkbaharın getirdiği ümitler ve yaşama sevinci, yerini azalan heyecana, karamsarlığa ümitsizliğe bırakmaya başlar. Karamsar bir ruh hali oluşur. Sonbahar adı üzerinde hazan hüzün mevsimi…
Dışarıda daha fazla zaman geçirilen tatiller, seyahatler azalır, yaşam tarzı ve sosyal aktiviteler havaların soğuması ve günlerin kısalması ile birlikte değişir. Evde ve kapalı alanlarda geçirilen zamanlar artar. Puslu ve karanlık sabahlar nedeniyle yataktan kalkmak zorlaşır. Giyilen kıyafetler hareket imkânını kısıtlar.

Değişen beslenme alışkanlıklarıyla kilo alınır

Sonbaharda beslenme alışkanlıkları da değişir. Havalar soğudukça insan daha fazla besin alma ihtiyacı duyar. Enerji ihtiyacı daha fazla nişastalı, karbonhidratlı, tatlı yiyeceklerle karşılanmaya çalışılır. Buna hareketsizliğin de eklenmesi ile kilo alımı başlar. Bu kısır döngü içerisinde psikolojik sıkıntıların ortaya çıktığını görüyoruz; hayattan zevk alamama, hiçbir şey yapmak istememe, amaçsız bir yaşam.”

Herkes farklı etkilenir

Sonbahardaki değişikliklerden her insanın aynı oranda etkilenmeyeceğini belirten İhsan Öztekin, “Mevsimsel değişiklikler insanlarda farklı şekilde ve farklı derecede etki gösterir. Duygu durum bozukluğu yaşayan veya eğilimi olan, beslenme bozukluğu ve vitamin eksikliği olan kişilerde olumsuz etkilenmenin daha yoğun olduğunu görüyoruz. Yine günlük yaşamın uygun bir şekilde düzenlenemediği durumlarda olumsuz etkiler artmaktadır.

Depresyona dönüşen ruh haline dikkat!

Mevsim özellikleri hormonları da etkilemektedir, örneğin güneş ışığında insan metabolizması depresyondan çıkışı kolaylaştıracak hormonlar salgılamaktadır. Ancak kişinin ruhsal yapısı bu durumdan ne kadar etkileneceğini belirler. Yorgunluk, bitkinlik, halsizlik ile başlayıp karamsarlıkla devam eden ve depresyona dönen ruh hali eğer tedavi edilmezse ciddi sorunlara yol açabilir. Psikolojik sorunlara genelde bedensel sorunlar da eşlik eder. Ayrıca depresyon ile birlikte vücut direnci düştüğü için mikrobik hastalara yakalanma riskimiz de artar.

Mevsimsel depresyonda bu belirtilere dikkat!

Mevsimsel depresyonda da depresyonda yaşanan biyolojik sorunlar yaşanır. Bu belirtiler şöyle sıralanabilir:

– Yorgunluk, halsizlik,

– Vücutta ağrılar,

– Uyku bozukluğu,

– Dermatolojik sorunlar,

– İştah kesilmesi ya da artışına bağlı kilo azalması ya da artışı,

– Saç dökülmeleri,

– Enerji azlığı,

– Cinsel enerjide azalma gibi…

Bu önerilere kulak verin!

Mevsim dönüşümlerinde kişinin kendini zinde ve pozitif tutabilmesi için bazı önerilerde de bulunan İhsan Öztekin, şunları söyledi:

“Düzenli egzersiz yapılmalı, soğuk havalarda kapalı spor salonlarından yararlanılmalı.

Uyku saatlerine dikkat ve özen gösterilmeli, yatmadan önce sıkıntılı konulardan uzak durulmalı.

Sağlıklı beslenmeye önem verilmeli, özellikle yağlı besinlerden kaçınılmalı, yeşillik ve meyvelere her öğün yer verilmeli, bağışıklık sistemini güçlendirmek için A,C, E vitaminlerinden destek alınmalı, bol su içmeli.

İş dışında hobiler edinilmeli.

İş sırasında molalar verilmeli.

Sosyal ilişkiler kurulmalı.

Fırsat buldukça güneş ışığından yararlanılmalı.

Mutlaka kısa süreli de olsa tatil yapılmalı.

Fiziksel ve ruhsal bakım yapılmalı.

Duygular bulaşıcıdır, neşeli ve keyifli arkadaşlarla beraber olunmalı.

Olumlu düşünceler geliştirilmeli.

Yüksek beklentilerden kaçınılmalı.

Her gün ılık bir duş alınmalı.

Alkollü içkiler aşırı tüketilmemeli.

Geçmişe takılmak ya da gelecekle ilgili kaygılanmak yerine o an yaşanmalı.

Hedefler belirlenmeli.”

http://www.netgazete.com/saglik/beslenme-aliskanliklari-ruh-ve-beden-sagligi-sonbaharda-degisiyor-713585

Vatan Gözlüm / Ahmet Şafak (Official Video) ✔

Autori : Hebibulla Ablimit

Güzellik Allahning ihsanidur.

(Aristotel)

Güzellik we güzellikning insan zéhnidiki tesirini tetqit qilish eslide Pelsepege ait ilimdur. Yeni pelsepening éstétik-pelsepesige ait bir qanitidur.

Biz kitaplarda, shiérlarda dawamliq „Éstétik“ digen sözni oqughinimizda dawamliq eqlimizge künduluk turmushumizdiki obektip sheiylerning güzelligi kélidu yeni güzel  bir Reng, güzel bir kök Asman, güzel bir köp-kök Su, güzel bir Haywan we yaki yegitlirimizning köz aldigha qamlashqan, nazaketlik, qash-köz jayida bir güzel sayip jamal Qiz köz aldgha kélidu. Mana bular insanlarning köngul bölidighan, ularni özige jelip qilidighan ulugh Tengri teripidin yaritilghan Kainattiki güzelliklerdur. Buninghdin bashqa Resimlerdiki güzellik, Sen´et-muziktiki  güzellik we yaki bire eserdiki güzellik……

Insan mana mushundaq güzelliklerni körgende, insan zéhnide, hetta  insanning pütün tuyghulirida bir xil xoshallinish, hozurlunush, yaxshi körush…..tek bir tebiy güzellik tuyghusi peyda bolidu. Bu tuyghu insan eqlidin beterrek  yurigidin  barliqqa kélidu chünki Yurektin ibaret bu organ tuyghularni nahayiti téz qobul qilidighan, téz tesir qilidighan organdur. Shunga insan hayajanlanghanda we yaki qorqqanda, ensirgende, yurekning normal haliti özguridu , bu hil haletler yurekke derhal tesir qilidu. Yurektin chiqqan qan insan haytliqining quwet membesi bolushi bilen birlikte insanning yaxshiliq  we rezillikining rolchisidur. Ménge tepekkur qilsa, yürek tuyghularning merkizidur.

Güzellik toghrisida peylasof Platon (M.burun 427 – 347) mundaq digen iken:

„Èstétik bir xil chüshenche, tuyghu bolup, eslididila insanda bar bolghan tuyghudur, bu insandiki bashqa alahidiliklerning aldida özlugidin güzeldur. Esli güzellik héchbir waqit özgermeydu, özgermeydighan heqiqi  bolghini güzellik tuyghudur. Eqil igisi her waqit her bir mewjudiyet üchün güzel tuyghugha ortaqtur. Bir eser tuyghumizgha qanche yéqin bolsa u eser shunche güzel, ésil bolidu“

Peylasof Aristotel (M.burun 384 – 322 ) Ruhning güzelligige bekrek köngul bölup , mundaq digen iken:

“ Insandiki güzellik héssi bolsa bir uyghunluq, tertip, chek-chigradur. Ruhning güzelligi, bedenning güzelligige qarighanda asanliqche körulmeydu“

Peylasof Kant (1724 – 1804 ) ning güzellik qarishi bashqiche bolup u bu toghruluq mundaq deydu: „ Güzellik  bolsa obéktip sheiylerning ige bolghan bir xil alahidiligidur. Insanlarning hayajanlinishi yaki hayajanlanmaslighi bir nersige bolghan tughulirigha baghliq. Güzellik hökumi insandiki qozghalghan hésyatqa baghliq bolup, hésyat her insanda bar bolghan ortaq hewes bilen ipadilinidu. Men bir sen´et esiri aldida „Bu güzel iken“ disem , bashqilarningmu uni „ güzel iken“ diyishini oylaymen. Güzellik zewkisi insandiki cheksiz bir hozurlinishtur. Insanlar héchqandaq bir payda-mempeetni oylimay bir obéktip nersige yuzlengende oxshash bir güzellikni köridu.“

Idiyalis we tarix pelsepesining pishwasi Hegel bu toghruluq mundaq digen iken:

„Güzellik bir idéal nerse bolup, güzellik bilen toghruluq otturisida oxshashliq, tengdashliq munasiwiti bar. Güzellik bolsa idiyening bir sen´et arqiliq ipadilinishidur. Tebietning özi mutleq ruhning bir eks étishi bolup, güzellik tuyghu eslide maddidin ayrilghan mutleq ruhning neq özidur“

Men bu yerde pelsepechi bolmigghanlighim üchün güzellik tuyghuning pelsepe teripidiki mezmungha qarighanda obéktip ijdimaiy turmushimizdiki rolini bekrek tekitlep qelemge alimen.

Ulugh Tengrining yaratqan bu Kainattiki barliq sheiyler eslidila toghridin-toghrigha bar bolghan güzelliktur. Insanning özimu  maddi we meniwi bir güzel mehjutluqtur. Ulugh Tengrim bu dunyagha héchbir bolushsiz yaki set, eski, kéreksiz  bir yer, halet we sheiy yaratmighan. Bu barliq eskiliklerni, rezillilerni barliqqa kelturgen insan özining zéhnidur.  

Eslide güzellik bizge körungen obéktip sheiy bilen munasiwetlik bolmastin belki biz körgen köz we qelbimiz bilen munasiwetliktur, bu toghruluq Hz. Mevlanening (1207 – 1273 ) mundaq bir sözini bekmu yaxturimen.“ Gülni oylisang Gülistan bolisen, Tikenni oylisang, Tikenlik bolisen!“ shunga insan öz ichide bar bolghan, öz ichide qimirlap turghan, özining tuyghu, sezgulirini, chüshenchilirini yashliqqa mayil qilsa, shu boyiche barliq paaliyetlirini élip barsa elwette bu makan güzel bir jennet makangha aylinidu. Insan özimu hözur, bexit ichide yashaydu.

Güzellik yene bir tereptin insanning bilish iqtidari bilenmu munasiwetlik bolup, bir nersini bilmigen késhi, bilimdin xewersiz bolghanliqtin, etrapini orap turghan güzellikning bar-yoqlighini bezide perq ételmeydu. U késhi bir nerse ügünup, etrapni kuzutup, dunyani özining közi bilen körup, öz iqtidari bilen oqup chushengendin kéyin, asta-asta güzeliklerni hés qilidu, öz hayat qimmet qarishida roshen özgurush bolidu.

Eger bir insan bu bar bolghan güzellikni körmey, uning hékmitini chushenmey , dawamliq öz ilkidiki nersilerdin „ma bar, mawu yoq“ dep, ayrimchiliq qilip, öz shexsiyiti bilenla bolsa u chaghda u insan bexitsizlikning bosughusini dessigen bolidu. Shunga biz etrapimizdiki her-bir nersini güzel közimiz, güzel tuyghumiz, güzel hésqa tolghan yurikimiz bilen qobul qilghinimizda öz yurigimizde, eqlimizde, pütün bedinimizde ajayip bir serxil hés peyda bolup, alemche rahetlik tuyghuda bolimiz, bu hayatqa umud bilen qarap, héch waqit yolimizdin azmaymiz. Bezide turmushta chushkinleshken, etratiki güzelikni körmey, qaymiqip qalghan insanlarning aldigha tuyuqsiz chiqqan bir yaxshili we yaki bir güzellik, u insanning turmushini astin-ustin qiliwetkidek bir özgurushni meydangha kelturdu. Bu insandiki eslide bar bolghan bir güzellik tuyghuning qaytidin térilishi bolup hésaplinidu. Men Undidardin „Bir tal Ettirgül“ namliq  hékayini oqup qaldim, bu del mashundaq bir hadisning Misali bolalaydu.

„Burun bir Gül satquchi qizchaq nurghun ettirgüllirini sitép bolghandin kéyin, künning xélila kech bolghinni hés qilip, öyge balduraq qaytishni oylaptu, biraq u qolida yene bir tal téxi sitilmighan ettirgülning barliqini ésige aptu we yolning chétide bir tilemchining turghanlighini köruptude,  tilemchining qishigha birip, qolidiki bir tal ettirgülni tilemchige sogha qiliwitip, xoshal halda öyge qarap yol aptu.

Bu tilemchi mundaq bir yaxshi ishning özige uchrap qilishini, shundaq güzel bir qizning özidek bir tilemchige gül sogha qilidighanlighini eqligimu kelturup baqmighan iken. Xuddi dawamliq sheriqtin chiqidighan künning gheriptin chiqanlighidekla tuyghuda boptu. Belki tilemchi ezeldin özini söyup baqmighan, ezeldin biresining köngul soghisini qobul qilip baqmighan bolushi kirek. Shunga u bugun tilemchilik qilip turmay, öyge balduraq qaytip kétiptu. U öyge barghandin kéyin, bir  botulkini tépip, ichige Su quyup, ettirgülni chilap qoyuptu we u ettirgül chilaqliq botulkini ustelge qoyup, uninggha qarap téch olturup,

ettirgülndin hozurliniptu. Bir demdin kéyin u tuyuqsizla ornidin turup, gülni botulkidin éliwitip, botulkining chet-chörilirini pakiz tazlap, gülni qaytidin chilap qoyuptu. Chünki shundaq chirayliq bir gülning bundaq meynet botulkigha sélip qoysa yaxshi bolmaydighandek hés qiptu. Shundaq qilip u yene gülge tikilip olturuptu. U birdemdin kéyin shundaq bir chirayliq gülning mundaq bir meynet ustelning ustide turghanlighini, öylerningmu shundaq paskina , qalaymiqan turghanlighini hés qiptude, derhal ornidin turup, ustelni pakis tazlap, öylerni yighishturushqa bashlaptu, öyni pak-pakiz tazlap, pütün paskinchiliqni sirtqa achiqip tashlaptu. U tuyuqsiz mashu öyde mashu ettirgül bolghachqila xush puraqqa tolghandek, öyning ichi bir xil illiqliqqa tolghandek hésqa keptude, özide bir xoshalliq tuyghusi hasil boptu.  Del mashu waqitta u özining haliti ésige kélip, eynekke qaraptu. Eynekte yuz –közliri meynet, chachliri paxpayghan, saqalliri ösuk, kiyim-kéchekliri meynet,jul-jul bir adem namayen boptu, u özining bundaq bir haletke chushup qalghinni oylapmu baqmighan iken. U mundaq bir ademning bu öyge, bu chirayliq ettirgülge mas kelmeydighanlighini hés qiptu. Shuning bilen u derhal nechche yildin buyan Su tégip baqmighan bedenlirini pakiz yuyup, saqal-burutlirini élip, béshidin-ayighiche yip-yéngi qiliwaptude andin eynekke qaraptu, eynekte tuyuqsiz ezeldin héch körup baqmighan shundaq bir chirayliq yash yégit namayen boptu. Bu waqitta u özining xéle yaman emes birsi ikenligini hés qilip, men nimishke tilemchilik qilghudekmen? dep oylaptu. Bu özining tilemchilik qilghandin biri özidin shundaq bir soalni sorishi iken. Uning ruhi birdinla oyghunup, emeliyette men xéle yaman emesqu dep oylap,, öyige, u gülge qarap, shuhaman hayatidiki eng muhim qarardin birni chiqiriptu. U ertidin bashlap tilemchilik qilmay ish izdeyshke bashlaptu.  Hemde bir ish tépiwaptu. Belki uninggha u güzel ettirgül dawamliq ilham bexish etken bolsa kirek, dawamliq japagha chidap ishlep, tiriship algha bisiptu, hayattiki pütün güzelliktin behriman bolup, hayatqa umudke tolgha köz bilen qarap, axiri öz aldigha bir shirketmu qurwaptu.”

Dimek Güzellik, yaxshiliq umudsizlik chömgen insanlarning ruhigha, qelbige umud nurlirini bexish éytidu. Obéktip güzellik insan ruhigha tesir qilip, insan özide eslidila bar  bolghan  lékin sirtini paskinchiliq qaplighan, kirlengen bu güzellik tuyghuning törelmisini qaytidin térildurup, insan ruhini qaytidin janlandurup, hayatini güzelleshturidu.

Güzellik  mudhish bir qudret bolsa, yaxshiliq uning Qilichidur. Dunyada her-bir insan güzel sheiylerni shu güzelligi bilen qobul qilsa, set  bolghan nersiler barghanche yoqulidu. Yaxshi bolghan nersilerni shu yaxshiliqi bilen tonulsa, eskilikmu barghansiri aziyidu.

Herqandak bir Milletning pütkul medeniyeti,  étqadi we sen´etige shu Xelqning özige xas éstétik (yeni güzellik) tuyghusi we istikiyge yandashqan bolidu. Bu güzellik tuyghu öz nöwitide yeni ashu xelqning pisxik xarektirini we mijez xuluqi bilen chember-chas baghlinip ketken bolidu.

Biz  Uyghur militining ejdatliri qedimi dewrilerde yaratqan barliq meniwi bayliqliri shu güzellik qarashliri bilen birleshturulgen. Qedimi zamanda yashighan At ustidiki jewendaz Uyghur millitining éstétik tuyghusida yukseklik nahayiti muhim orunda turghan. Ulardiki kishilik pisxik we éstétik tuyghusi bolsa yukseklik, qeqrimanliq we jasaret tuyghusi bolghan.

Uyghurlarning köchmen charwuchiliqtin Féodalliqmuqim diqqanchiliq tuzumge ötishi bilen özning maddi turmush  ihtiyajini özi qamdaydighan, töt pesili iniq bolghan  mododil belwaqning tebihiy muhiti,  ichkiy quruqluqtiki bu milletning dunyadin hewersiz bihutlishishi, Déngiz yolining ichlishi bilen, quruqluqtiki  yipek yolining  asta-asta qum boranlar bilen kömulup qilishi, shuningdek dewri atlap kelgen bu tinimsiz jahaletlik kulpetler, her-xil mezzepchilik, ummetchilik  tüpeylidin, Uyghur millitining pisxikisida asta-asta özgurush boldi. Millitimiz  pisxikisida mulayimliq, ajizliq, saddiliq, qanaetchanliq, zil we tar mijez xarektirler shekillen´gen. Jümlidin güzellik isteklirini  shirin sukette, pinhan hewes we ghayiwi ishtiyaqlirida, rayishliq, mulayimliq bilen ekis etturidighan bolup qalghan. Özini bashqilar teripidin yaxshi körushke,  teghdirlinishke, béqinishqa heqliq dep bashqilargha  ihtiyajliq tuyghusi hasil bolup qalghan.  

21-esirning kérishi bilen uyghur millitining güzellik qarishida, pisxikisida yene bir bohran xarektirlik özgurushler bolmaqta. Dunyagha yuzlenmekte, ilim-penge yurush qilmaqta we ixdisatning yuksilishi bilen özide milli Burjuaziye sinipi yétilip, bashqilar bilen riqabetlishish éngi yuksilip, öz ishini özi qilish éngi yétilmekte.  Özining kim ikenligige özi baha birip, özide ishech tuyghusi ashmaqta, özining zadi kim ikenligige soal qoymaqta, shuning bilen birge yene tarixtiki tragidiyelerdin sawaq élip, öz-özidin ensiresh tuyghusi yétilmekte.

Biz barmu? Yaki Yoqmu?

Allah güzeldur, güzel bolghani söyer!

Hz. Muhemmed(s.a.v.)

11.10.2015. Germany

Autori: Hebibulla Ablimit​

Umud  insanlarni gheplet uyqusidin oyghutidu !

( Aristoteles)

2015-yili 9-ayning 1-küni ijdimaiy taratqularda tarqalghan , Teklimakan chölligining eng yéraq  uchudiki bir Kentte yashawatqan, yghur ösmurlirining ajayip ésil xéyalliri  we Potpoldin ibaret  bu  Ten-terbiye türige bolghan cheksiz qizghinlighini tesirlik qilip hékaye qilghan, 9minut 46 sekuntluq Mikro Filim tarqalghan iken. Bu filimning körush qitim sani 100 milyongha yétiptu. Men we qzim bu Filimni nahayiti qiziqish bilen körgendin kéyin, özemde derhal qozghalghan  hés-tuyghulérimni, qolumgha qelem élip yézishqa bashlidim.

Bu Filim Potbol mestanisi Uyghur balisining aghzidin chiqqan munu jumliliri arqiliq bashlinidu: „Men bir sérliq Qumluqta turimen, bu yerdiki Qumluqlarda Qonaq we her-türluk Miwe-chiwiler ösidu. Qumluqtin arzu-armanlirimmu ösup chiqamdu? „

Miningche „ösup chiqidu!“

Bu Hayat  insanlarning  arzu-armanlarigha yétish üchün japaliq küresh qilish bilen ötidu. Bundaq hayat nahayiti menilik hayat bolup, her-bir küningiz umud bilen tolghan bolidu. Ashu dunyadin yéraq Qumluqtiki Uyghur balliridek qelbimizni cheksiz umudler bilen doldursaqla, andin eqlimiz ashu umudimizning xizmitini qilidu. Bu hayatta insanni dawamliq tik tutidighan nersilerning biri umud ikenligini bilishimiz lazim.  Umudingiz nerde yukselse, möjuzilerning shu yerde chicheklishige chin dilimiz bilen  ishinishimiz lazim. Bir künlerde héch héyalingizgha kelmigen bir chaghda ashu siz arzu qilghan umudliringiz bir-birlep réyalliqqa aylinishi mumkin.

Filimdiki bash Personaj Uyghur balisi  Top meydanida anisining sözini esleydu:

„ Apam bizni dawamliq Tögilerge oxshitidu, chünki biz herqandaq Aptapqa chidalaymiz, biz gerche dawamliq téz yugrelmisekmu, emma choqum nahayiti uzaqlargha chidalaymiz, peqet dawamliq yugrisekla haman bir küni Qumluqtin yugrep chiqip kételeymiz ! “

Toghra bu hayatta asta bolsimi dawamliq  öz nishanigha qarap yugrisila, chuqum bir küni pellige yetkini bolidu. Eger siz küchluk bolup, bu hayatta ashu Uyghur balliridek yashashni ügengen chéghizda, bu hayatning rengmu-reng güller bilen purken´gen bir hayat ikenligini, hayatning chongqur menasi bilen tonup yétisiz.  Shundaqla özingizni bésiwalghan pütün ghem-qayghularning kushendisidin qutulup, „Itning künini körwatimiz“ digendek insanni umudsizlikke chushurdighan, bu hayatni özingizge zeher qilidighan sözlerdin xali bolup yashashni ügünishimiz lazim.

Bizlerning eng japaliq künlirimizde , ruhimiz eng chushkunleshken chaghlarda , közlirimiz hesret yashliri bilen tolghanda, bizni qutuldurigighan yenila shu Umud.

Filimde mudaq bir söz Mualimning  aghzidin chiqidu: “  Özimiz yéqilghan yérimizdin qandaq qopushni bilsekla, héchqandaq ish teske toxtimaydu ! „

Bu hayatta insan bezide meghlubiyetlerge uchrishi mumkin, emma mundaq chaghda hergiz meyuslenmey dawamliq hayatqa umud bilen qarashni ügunishimiz kirek. Peylesop Aristoteles mundaq digen iken:“ Bir Bulut bilen qish bolmaydu, bir Chichek bilen yaz kelmeydu“

Bextimizni qandaqtu ötup ketken chaghlardin izdep, xéyal déngizigha patmastin belki bügün we ertidiki réyal dunyadin izdeshni bilishimiz lazim. Hayatta bexitning ejirsiz kelmeydighanlighini eqlimizdin chiqarmasliq lazim. Her kün oyghanghan waxtimizda , bu künning qimmitini bilip, közlirimiz bilen körgenlirimizni, köngullirimizge chiraliq qobul qildurishimiz kérek.

Filimde Teklimakan chöligidin kelgen balilar bolsa  Ürumchidiki balilargha 2:1 utturup qoyidu, bu chaghda Uyghur balisi mundaq deydu:“ Potbol oynash dunyadiki eng köngulluk ish, gerche biz yéngilgen bolsaqmu, bizge yenila chawak chalidighan Ademler bar ! „

Herqandaq waqitta umudimizni qet´i yoqatmaslighimiz, hayattiki güzel nersilerni bashta qobul qilishni ügüniwilishimiz kirek. Mushundaq bolghandila herqandaq bir qiyin ishning choqum bir hel qilish usuli  tipip chiqalaymiz eqlimizni umudimiz üchün toluq xizmet qilduralaymiz.

Her küni seherde oyghanghan waxtimizda, bu künning qimmitini bilip, közimiz bilen körgenlirimizni, könglimkizge chirayliq qobul qilduralisaq , hayatning qanchilik güzelligini andin hés qilimiz.

Bu dunyadiki köngulsizliklerdin, japalrdin héch qutulalmaydighandek bir tuyghuda bolsaq  her-bir meghlubiyetke uchrighanda , bu hayattin qaqshisaq, biz burun „undaq ötken, mundaq yashighan“ dep dawamliq ötmushke yuzlunip réyalliqni qobul qilmisaq haytimizda eng chong xataliqni sadir qilghan bolimiz. Bezilirimiz mundaq chaghlarda qattiq ruhé chushkunlukke uchraymiz, bu chushkunluktin qutulush üchün bezilirimiz her-hil bolmughur „Qimar“ oyunlirigha özimizni aldurup qoyumiz we bezi nachar illetlerni özimizge yuqturup, özimizni nabut qilipla qalmay belki  buning bilen teng öz etrapimizni qorshap turghan gülzarliqnimu pitighlaymiz. Mana bundaq öz-özini chushkunleshturush insanning hayatidiki eng chong qabahettur.

Shunga dawamliq güzel nersilerni hiyal qilip, shu güzellik üchün algha bésishimiz, umudimizni dawamliq yuksek tutsaq, öz mexsetlirimizdin herwaqit qet´i waz kechmisek choqum bir küni öz teghdirimizni özgertidighan möjuze yuz biridu. Buninggha choqum chin délimiz bilen ishishimiz kirek, chünki bu hergiz tesadibiliq bolmastin belki yutturup qoyghan nersilirimizning qayta qolumizgha kélishidur eslide,

Bir künni söyseng arzu qilghan nersilring üchün bir kün hesse qoshqan bolisen. Bir künni söyseng shu künde  ruhing ajayip yuksilip, éch dunyaring qanchilik chirayliq ikenligini  shu chaghda hés qilisen. Bu hayatqa muhembet bilen qarisang özengning shunchilik bir ésil yurekke ige ikenligingni andin tuyusen. Shunga bu güzel hayat insanning arzu-armanliri,  umudliri  bilen  zennetlenge.

Hayatning özi bir tallashtin ibaret bolup, herwaqit bir tallash yoli bardur, asasi mesile bizning qandaq  talishimizda. Biz herwaqit hayatqa umud bilen  toghara  muamilide bolushni tallalisaq , hayatmu bizgni tesirlenduridighan möjizilerni yaritidu.

Umud bolsa  insan ruhining énergiye membesi bolup, umud bolmisa insan arzu qilghan nersimu  qolgha kelmeydu.

Siz özingizni bir Gülge oxshatsingiz, u Gülge waxti-waxtida su quyup turush  kirek, u Gülni kün chushidighan yerde perwish qilish kirek, yopurmaqlirini dawamliq hasharetlerdin qoghdap turush kirek, mushulargha kapaletlik qilghandila andin u gülning asta-asta ösushige, chirayliq ichilishigha kapaletlik qilghini bolidu. Eger siz Gülge su quymay, qarangghu yerge qoyup qoyup, yaxshi perwish qilmisingiz u chirayliq Gül ölup qalmidi digendimu hemme yérini hasharet qaplighan bir döwe yirginishliq ot-chöpke aylinidu.  Insanlarmu ashu Gülge oxshaydu peqet birla perqi  insanlar özining tashlash yolini özi belgileydu. Özingiz nime bolidighanlighizni  köp waqitlarda özingizla belgileysiz. Shunga insanlarmu dawamliq özini yashi perwish qilishni bilishi lazim. Ruhimizni dawamliq umudning nüri bilen yorutup, eqilning suyi bilen sughurup, as-asta  sebre bilen perwish qilishimiz kirek.

Biz her waqit güzel nersilerni arzu qilip, bu arzu qilghan nersilerni kallimizda janlandursaq, derhal zihnimizda bir nishan, mexset tughulidu, buning bilen ashu mexsetni boylap tirishimiz. Shunga biz özimizdiki bu yoshurun quwetni bir nersilerni umud qilish arqiliq qozghitalaymiz. Köp waqitlarda bundaq yoshurun quwetni qozghatquchi amil Sen´et bolidu. Potbol oynashning özimu bir sen´ettur. Potbolni insan özining jizmani quwiti bilen oynighandek qilsimu, emma heqiqi menidin éytqanda uni yuquri sen´et bilen oynitidighan yenila insanning ruhi quwitidur. Potbolchilar jenggiwar bir rohqa ige insanlardur. Shunga Potbol oynighan balilarning umudliri yuksek bolidu, xundi bundaq balilar Balzak öz hasisigha „ Men hayatimdiki her-bir tosalghuni bitchide qilip mangdim“ dep yéziwalghinidek, ashu Teklimakan chöligidiki Uyghur ballirimu öz qelbige :“ Sirliq Qumluqtin Qonaq we bashqa miwiler öskendek, mining arzulirim haman bir küni ösup chiqidu“ dep pukken iken.shunga bu xil ruhni her birlirimiz özimizge ülge qilishqa mejburmiz.

Bu hayat bizge Gül östurush üchün birilgen, shunga hayatimizni pitighlimayli.pitghlanghan yerde Gül ösmeydu.  Hayatliq bolsa Ulugh Tengri teripidin her insangha birilgen eng qimmetlik sogha, uningdin minnetdarliq hésyatqa bay yurek arqilq hozurlinishqa hemmimiz heqliq. Hozurlunush bolmighan hayat menisiz hayat bolup, uni mukemmel bir késhlik hayat digili bolmaydu. Hayatqa umud bilen qarash éngi ajiz insanlar xoshallinishtin, hozurlinishtin  mehrum qalidu..

Bu dunyada bexitlik yashashning sewebi , hayattiki yashash shekli emes, belki bu hayatqa qandaq köz bilen qarashta. Bu Hayattiki köngulsizliklerning köpi özimizning quyashning aldida turmighanlighimzdin bolghan. Ulugh Tengri bizni haywanlardin periqliq qilip, tik turup maghidighan qilip yaratqan bolsimu, bezi insanlar öz umudlirini yoqutush sewebidin, tik turup yashash alahidiligini ishletmey, haywanlardek égilip yashaydu.  

Shunga men „Biz“ dep qurghan jumlirim ichide dawamliq ashu Umudke tolghan  balilarning qelbidek pak qelblik késhilerning bolushini Umud qilimen!

Hergiz sanga: Kalwa nimikensen, digenlerge étibar berme. Ular ménimu „Kalwa“ digenidi, emma men atomni parchilap, ularning qoligha tutqazdim.

-Albert Einstein

13.09.2015

Germany – München

Autori:  Abduweli Tursun Ertura
Newa’idin kéyinki 17 esir uyghur meniwi dunyasi heqiqiy paji’elik , qarngghu dewirge kirgen ,bolupmu uyghur edebiyati mute’essip rohiyetning quligha aylan’ghan bir dewir idi . Yawropa ottura esir pajesini eske salidighan , mushundaq bir qarangghu dewirde , newa’i rohiyitining qayta tirilishi üchün asas yaratqan we bu yolda héchkimge oxshimaydighan musteqil yol tutqan ,öz rohini paklash üchün tinmay küresh qilghan insanlarning biri baba rehim meshrep idi .jahalet dewrining bir chéqini , ulugh namayendisi süpitide ,mudihish qarangghuluq uyghur rohiytini xuddi parazit qurut kebi chirmap uni tin aldurmaywatqan bir mezgilde ,rohiy alimige insanperiwerlik eqidisini yétekchi qilghan bir ésyankar süpitide , qeshqerni merkez qilghan keng ziminda peyda bolghanidi .uning rohiy dunyasida héchqandaq din , millet ,til ,rayon , yurut cheklimisi yoq idi .

U özini izdigüchi , , meniwi kamaletke urun’ghuchi herqandaq insanni söyetti , u insaniyetni chin qelbi bilen söyetti .u medeniyet ochaqliri weyran qilin’ghan mudihish ijtima’iy ,siyasiy muhit iskenjiside ,uyghur shé’iriyiti paji’elik qismetke ,tepekkur , erkin hésiyat kirzisige duch kelgen mushundaq bir qiyin shara’itta , asan bayqap alghili bolmaydighan jasaret bilen meydan’gha chiqip , 50 nechche yilliq qisqa hayatida mute’essip hökümdarlar bilen put tépiship ,ular bilen özining yekke yigane bolushigha qarimay rohiy édéyal alimidimu ,hem obyéktip ijtima’iy muhittimu tirkeshken ,ulargha jeng élan qilghan idi .u jesurane rohqa ige insanperiwer , démokirattik sha’ir , shundqla hésiy alemge tepekkur quyashini élip kirgen peylasop idi .

Uning pütün 39 yiliq sergerdanliq hayati ,xuddi amérikining dangliq yazghuchisi hémingwayning nobél mukapatigha érshken esiri ‹‹déngiz we boway ›› diki , 84 qétim déngizgha chiqip béliq tutalmighan , déngizdin özini izligen nersini tapalmighan bolsimu ,bashqilar teripidin iradilik ,qeyser déngiz qehrimani dep atalghan sandiyago bowayning yüksek ,qoruqmas iradisi we yéngilmes jasaritini özige yétekchi qilip ,‹‹déngiz we boway ›› diki sandiyago boway déngiz dolqunlirining heywisi ara özini kamaletke yetküzüp ,insaniyet iradisning küch qudritini ,özini izdeshtiki jesurane rohini namayen qilghandek ,meshrepmu ré’al hayatta insan iradising küch qudritini namayen qilghanidi . 39yilliq sergerdanliq hayat meshrepning heqiqet izdesh ,öz özini takammollashturush jeryani ,shundaqla özini izdesh jeryani idi .bizge meshrepning heqiqiy hayat pa’aliyetliri toghrisidiki matéryallarning téxi toluq yétip kelmigenliki bizni bekmu epsuslanduridu , uning melum tetqiqat témisi qiln’ghan shé’irillirimu nahayiti az .

Uning shé’irilliri ,shundaqla ijtima’iy obyéktip muhittiki pa’aliyetlirimu qoyuq , ilmiy tesewwup eqidillirini özige yétekchi qilghan idi .mesherp rohini chüshinish üchün ,meshrep shé’irillirining pelsepewi qimmitini bilmey bolmaydu .ilgiri yézlghan meshrep we meshrep shé’irilliri toghrisidiki bayanlarda ,unung özige xas musteqil pisxik amilliri we obyéktip amillirigha sel qaralghan bolup , meshrep shé’irillirining köp qismida sherq islam muhitida yétilgen yitük sha’irlardin ebeydulla lotfi ,elshir newa’i ,hapiz shirazi , fozuli ,imaniddin nesimi ,pedriddin ettari …shé’irillirining tesiri chongqur ipadilen’gen dep , meshrepning özige xas pelsepewi meydanigha haqaret qiln’ghan .bu xil yüze qarashlar ,uning eserlirini toluq tepsili tetqiq qilip körmigenlikining netijisidur .hazirqi bezi qelemkeshlirimiz arsidiki normal bolmighan qarashlarning bir , uni noqul muhebbet lérikillirinila yazdighan adettiki lirik sha’ir qilip qoyush xahishidur. Bundaq bir tereplime qarashtikiler meshrep idiyisini istéla qilip turghan , ilmiy tessewwupni teqwadarliq yaki zahidliq idiyisi dep chüshen’gen . Meshrep toghrisidiki yuqariqi téyiz pikirlik perezlerge asaslan’ghanda , meshrpni ilghar peylasop yaki sha’ir emes , belki adettiki ‹‹zahit ›› , ‹‹terki dunya sha’ir ›› yaki ‹‹orda ››sha’iri dégen bimene uqum kélip chiqidu .
Zahida manga bir shishde mey , sanga namazing ,
Ming tewbini bir shishige sata qaldim .
Wehdet meyini piri mughan ilkidin ichtim ,
Mensur kebi dargha bashimni asa qaldim .
Bu shé’irdiki ‹‹zahid ›› terki dunya bolghuchini ,yeni özinimu ,özginimu ,alem hékimetlirinimu chüshenmeydighanlargha qaritilghan , ular ‹‹ d’ilimu kor , közimu kor ›› ademler tipigha kiridu .‹‹shishidiki mey ›› insanni insaniy kamilliqqa yetküzgüchi waste ,bu xuddi meshhur paris sha’iri hapiz shirazi , rodaki qatarliqlar özlirning pelsepewi hékimetke bay shé’irillirida ‹‹muselles ›› ni heqiqetke yétishning meniwi wastisi qilghinidek , meshrep shé’irilliridiki ‹‹ mey ›› uqumi bolsa , bir xil maddi shekilni ,maddi tüsni kérek qilmaydighan rohiy kamaletke yétishtiki ,mundaqche éyitqanda ,insanny kamilliqni insan qelbidin izdeshtiki meniwi wastidur . ‹‹ ming tewbini bir shishge sata qaldim ›› , bu misrada meshrep bezi kallisi quruq , ulughwar insan ghayillirini toluq chüshenmey , ,orunsiz wezxaliq qilidighan , keng ammini aldaydighan angsiz kishilerning tetür étiqad obuyéktip meqsitige yétish yoligha qarighanda, köngül ,hésiyat arqiliq heqiqetke yétish yolini ewzel körgen .
Wehdet meyini piri mughan élkidin ichtim ,
Mensur kebi dargha bashimni asa qaldim .
Ottura sheriq ,ottura asiyadiki islam ellirige keng tarqalghan ilimiy tesewwupning , pelsepewi qarashlirida ipadilen’gen insaniy kamilliqqa yétish müshkül mesile idi . Meshrep insaniy kamilliqqa yétish yolida uchrighan erziyetlerge bash egmesliktek ésyankir’ane mewqesini yuqariqi shé’irida sherhilep ötken ,yeni buning namayendilliridin biri bolghan mensur hellajidek dargha éslishtinmu yanmaydighanliqini xaraktérleydu .
Rast söz ayitsang ularge , zerre qilmasler qebul ,
Kufri etting dep urarler , nechche az’arilik bilen .
Meshrebing her bir sözi , dur gewheri qimmet baha ,
Eyitma bu sözlerni her , nakeske nadanlik bilen .
Mezkür misralardin shuni ochuq körüp yételeymizki ,tesewwup idiyisining mahiyetlirini pütkül insanlargha jakarlash intayin qiyin idi .eyni dewirdiki insanperiwerlikni anche yaxturup ketmeydighan mute’essip dindarlar , ijtima’iy küchler tesewwupning birliki mesilisige ochuqtin ochuq düshmenlik qilatti . Yuqariqi shé’irda peylasop hem jenggiwar rohiyetning hamiysi bolghan sha’ir baba rehim meshrep , heqiqet yolini elge ashkarilashning neqeder qiyin ikenlikini ipadiligen .
Ishqing otida köygeli keldim ,
Aydek yüzungni körgili keldim .
Sewdayi zulfung chüshti bashmge ,
Sendin dawasin sorighali keldim .
……………………….
Saqi qedehni qilghil muheyya ,
Wehdet meyini ichkeli keldim .
Rehmet ishgin meshrepke achqil ,
Ishqing koyide ölgeli keldim
.bu birxil idé’ologiyelik pikir éqimi bolup ,bezi sha’irlarning rohiytige chongqur tesir körsetken .bu hal tesewwup pelsepesining ularning eserliride ipadilinip , ularning shé’iriyet asminida yultuzlardek chaqnishigha sewb bolghanidi.sheyix se’idi ,senayi , ettari ,jalaliddin romi ,abduraxman jami …qatarliq insanperiwer meniwiyet namayendilliri , ilimiy tesewwup pelsepesi asasida özlirning erkin pikirlirni namayen qilghanidi . Shu qatarda qeshqerni merkez qilghan keng ziminda erkin pikir , erkin idiyelerning himaye qilghuchisi meshrep özige xas yol we jasaret bilen , uyghur shé’iriyet asminida cholpan yultuz kebi julalinip , özining ésyankirane rohini namayen qildi . Yuqariqi sha’irlardin uning tüp periqi shu yerdiki ,u her qandaq makan we zaman cheklimisidin halqip ketkenidi .yuquridiki shé’iridiki ‹‹ishq›› hésiyat amili , u obyéktip azapliq dunya tosalghullirini süpürüp tashlap , rohiyetni paklashtiki ,özini kamal tapquzushtiki azabliq jeryanning sewebchisi ,ulughwar meqsetke yétishtiki héssiy amildur .bashqa tessewwup sha’irliri tessewwup pelsepesidiki insaniy kamilliqqa yétishni , noqul halda sobyéktip alemdiki güzellikke yétish dep qarighan bolsa ,meshrep subyéktip alemdimu ,obyéktip alemdimu bu güzellikke yétishke herket qildi
Saqi qedehni qilghil mu’eyya ,
Wehdet meyini ichkeli keldim .
Bu misradiki ‹‹wehdet meyi ›› insanning heqiqet nurigha chömülüsh basquchidiki birlik wastisidur .
Qararim yoq turay disem ,
Nemen’ganda yürey disem ,
Jahanni seyir étip kezsem ,
Méni yoqlar kishim barmu .
Bu miskin zari meshrepning ,
Kishi halin’i bilmeydu ,
Bu yerdin bash élip ketsem ,
Méni yoqlar kishim barmu .
Meyli meshrep dewride bolsun , yaki uningdin ilgiriki dewirlerdiki neziryelerde bolsun ,tesewwupta otturigha qoyulghan arufluq muqamigha yétishtiki muhm töt basquch sheri’et , teriqet ,meripet ,heqiqet qatarliqlar, peqet ilgiriki sha’irlarning sobyéktip dunyasidila tekrarlinip turghanidi , ular shé’iri yol bilen heqiqetke yétishtiki ümüt arzulirini ipadilidi ,shu seweplik ular obyéktip bilen sobyéktipning birdeklikige sel qaridi .peqet meshrepla tesewwup pelsepesini sobyéktip we obyéktip dunya heqiqetliri bilen birleshtürdi , u öz dewridki sha’irlargha oxshash neziryedila tesewwup mizanlirini tekirarlap qoymidi , belki u bu mizanlarni emeliy turmushta ishletti .uning nemen’gandin qeshqerge kélishi andin xoten ,aqsu , korla ,turpan ,ghulja ,erebistan ,afghanistan qatarliq jaylarni gah ulaghliq ,gah piyade kézip ,pütun azap oqubetlerge berdashliq bérishi , xelq bilen biwaste uchriship ,azap oqubetlerni öz béshidin kechürishi ,tesewwupchilar sobyéktip dunyadila emes ,belki obyéktip dunyadimu bésip ötüshke tégishlik jeryanlar idi .qelbi heqiqet nurigha chömülgen ,rohi hékimetlerge tolghan meshreptek insanlarning ölümni ,hayatliqtiki boran chapqunlarni közge ilmasliqi bu roshen heqiqet idi . Meshrep 39yiliq azapliq özini paklesh jeryanida , erkinlikni weten qildi ,‹‹chün mubarek bolsun ey meshrep ,qizil qaning séning .xop ish boldi sanga ,jan bergining apet emes ››dep özi yazghandek , meshrepning hazirqi afghanistandiki qunduz shehiride dargha ésilishi , sheri’et ,teriqet , meripet , heqiqettin ibaret azabliq jeryanlarni bésip ötüp , ré’al dunyada özini izdep tapqan mezgil idi .u heqeqet basquchida ,dunyada peqet insanningla mewjut ikenlikini ,ölümdin qurqush hajet emeslikini bigenidi .
Yighip éytqanda ,yuqariqi shé’ir , sha’irning heqiqetke yétishtiki azabliq hem ré’al musapillirining kichikkine kartinisidur .
Hezreti adem bina bolghanda men bille idim,
Heq resul erishke , chiqqanda men bille idim .
Chün xelil ateshke kiridi , otni perwa qilmedi
Otni bostan eyligen ,gülshende men bille idim .
Hezreti yaqupni kör , yüsüp üchün qan yighledi ,
Taju texttin döwletin qisqanda men bille idim .
Chün enel heq didiler ,mensurni darghe astiler ,
Qan bilen mensur yüzin yuwghanda men bille idim .
Meshreba lap urmeghil ,qilghan sözüngge tewbe qil ,
Ger xuda rehim eylise , ,rohimda men bille idim .
Meshrep insanlar otturisidiki ziddiyet , urush jédellerning menbesini ularning özlirining kim ikenlikini bilmigenliki , heqiqetni chüshenmigenliki sewb bolghan dep qaraytti ,meshrep dunyadiki insanlar arsida din ,til érq cheklimisi yoq dep qarayti .‹‹ hezreti adem bina bolghanda men bille idim ››, meshrep bu shé’irillirida shundaq bir ilmiy heqiqetni ,tarixi insanlar bilen hazirqi insanlar ottur’sidiki birlikini tekitleydu. Meshrepning neziride insanlar ezeldin yuquri töwen dep tebiqige ayrilmasliqi ,hemmeylen bap barawer ,birdeklikke ige bolishi kérek idi . ‹‹ heq resul erishke chiqqanda men bille idim ›› , muhemmed eleyhisalammu meshrepning qelb alimide addettiki ademlerge oxshashla addiy insanlardin idi , uning hazir yashap yürgen kishilerdin héchqandaq periqi yoq idi ;‹‹ ibrahim xelilulla ››, ‹‹ yaqup eleyhisalam ›› , ‹‹ mensur hellaji ›› … Qatarliqlargha oxshash , insanlar arsida peyghember dep atalghan ,ulughlan’ghan insanlarning hemmisi , oxshash bolmighan dewirde yashighan ,oxshimighan millet , oxshimighan dinniy qar’ashqa ige kishiler bolsimu , ular meshrep üchün adettiki insanlar idi ,bu insanlar meshrepke oxshashla heqiqet izdigüchiler ,insaniy kamilliqqa yetküchiler , öz rohini qazghuchilar idi .meshrepning mezkür shé’irida , insanlarning bir birige bergen bahalirida héchqandaq ölchem we yuquri töwenlikining yoqluqi , hemmeylening xuddi bir a’ile kishilliri ikenliki tektlen’gen . Meshrep güzellik düshmenlirige ,zor’awan sinipi küchlerge chish tirniqi bilen qarshi turatti , u shé’irilliri bilen xelq könglini alatti , u bezilerdek shé’ir bilen mute’essip hökümranlarni medihleydighan chakina yolni tallimidi , u orda sha’irlirgha oxshimaytti . U shé’irni insaniyet rohini yorutquchi nurluq chiragh ,qara küchlerni sökidighan meniwi qural qildi .
Jennti höru ghilmanin ,kirgen aywan sarayin ,
Kim bolsa xéridari ,bir pulgha satqay deymen .
Bu misralar bir ömür insaniyetning rohiy erkiniliki we jismaniy erkinilikini küyligüchi ulugh sha’ir we peylasop meshrepning yalqunlap köyüp turghan qelbidin kötürülgen , 17 esirning jahalet dunyasini yorutush , hem uninggha hararet ata qilsh üchün , lawuldap köyüp turghan yalqunluq misralar idi .meshrep tömüriler ,se’idiyeler , baburilar hakimiyetlirning axirlishishi bilen , ottura asiyada bir mezgil medeniyet dolquni kötürülgen dewirge xatime bérilip , medeniyet ochaqliri weyran qilin’ghan , öz ara urush , ichki nizalar milletning omumiy sapasini eng töwen sewyege chüshürüp qoyghan deiwrde ,tumanlar qaplighan meniwiyet asminidiki bir chéqin süpitide , téz peyda bolup , téz öchkenidi .mesherp özini izdesh ,öz kamalitini tépish üchün , heqiqetke bolghan ashiqane yéngilmes irade bilen , hazirqi afghanistanning shimalidiki qunduz shehrige ( jenubi türkistan’gha ) kélidu , meshrep afghanistan tupriqigha kélipla , heqiqet düshmenlirining köksige sanchilghan mix bolup qalidu . 1717 yili , uyghur meniwi alimining bu nurluq yultuzi belix hakimi muhemmed qetighani teripidin dargha éslip qetle qilinidu .
Qanimni töker érmish ,belix shehiride mehmudxan,
Teqtir ezel bolsa ,ne eyleyin ang bermey jan .
Ming shükri xudayimgha ,mensurgha qoshuldum men ,
U qara yüzler kim mensurni öltürgen .
Bu ishq yoligha kirgen elwette kécher jandin ,
Kechmise eger jandin ,éytqan sözidur yalghan .
Bu jehane biwepade köp japa qilghan ölüm ,
Hezrti ademni körgil yerge jaqilghan ölüm .
Meshrebing hem kase’i ,mergi shahadet nosh éter ,
Belix ara mexmud qoligha muptila qilghan ölüm .
Mana bu meshrepning ölüm aldida qilghan merdane xitabi, hayat we ölüm birlikige oqughan , insaniyet rohiyitini zilzilige salidighan jenggiwar medhiysi idi .yuqarqilarni xulasilighan chéghimizda ,meshrep shé’iriy hésiyatni ,insan tepekkurini melum sinipning igelliwélishigha ,boghup qoyishigha qarshi bir ömür küresh qildi . U shé’irni bir xil ésyankarliq tuyghusi bilen yoghurup , uni bir jem’iyet yaki sinipiy küchning meniwi qurali bolup qélishtin saqlap qaldi .u shé’irning cheksiz zéminigha sap hésyatning dolqunluq éqinlirini bashlash bilen birge , tepekkur topaninimu birge élip kirdi .uning shé’irillirda hésyat bilen tepekkur singiship ketken . U shé’irni hem istétika hem pelsepe asasida terqqiy qildürup ,uni özi we insaniyetning qelb isyani bilen birleshtürp ,shé’iryetning nomusini ,shundaqla insaniyet rohining pakliqini saqlap qaldi yuqarqilardin köriwélishqa boliduki , meshrep ilghar tesewwup pelsepesi bilen toyun’ghan shé’irillirini gheyriy hésiyat , gheyriy tepekkur qulluqidin saqlap qélip , obyéktip ,sobyéktip dunyada heqiqet tépishqa herket qildi.

‹‹ meshrep rohi we uning shé’irillirining pelsepewi qimmiti ›› digen mezkür maqale :‹‹ qumul edebiyati››ning 2007 yil , 4 sanida élan

Aptori : abduréshit haji kérimi
Bash muherrir : küresh ataxan
Mesul korréktori : abdujélil turan

Qarachöldiki jeng

Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi, qeshqer byurosining bash sékritari merhum qomandan axunop we shihid bolghan we riyazet chekken barliq sepdashlirimning iziz xatirisige bighishlaymen .

„wetinim méni söymise, men wetinimni söyimen, xelqim méni tonimisa, men xelqimni tonuymen.“

― aptordin
*****
Muherrirdin

Hörmetlik oqurmenler, 40-yillardiki milliy inqilapning dawami süpitide tillarda dastan bolup ketken bolsimu, xitay tajawuzchillirining chékidin ashqan aq térorluqi sewebidin hazirghiche tarixchillirimiz teripidin xatirlinish pursitige irishelmey kelgen 50-, we 60-yillardiki musteqil Sherqiy Türkistan Jumhutiyitimiz üchün élip bérilghan küreshler ekis ettürülgen „Qarachöldiki Jeng“ dégen kitapning ikkinchi qétimliq neshri siz bilen yüz körüshüsh aldida turiwatidu.
Bu kitap shu yillardiki milliy inqilapning aktip ishtirakchilliridin biri, 10 yillap Xitay zindanlirida iztirap chekken milliy inqilapchillirimizning biri, pishqedem ustazimiz Haji Abdureshid Kerimi ependi teripidin qelemge élinghan bolup, 2006-yili Noyabérda Türkiyediki Teklimakan neshriyati teripidin birinchi qétim neshir qilinip, weten ichi we siritida xelqimizning qizghinliq bilen oqushigha sazawer bolghanidi.
Kitap Türkiye-Istanbulda neshir qilinip kitapning mezkur yéngi nusxisi neshirge hazirlanghiche bolghan ariliqta, kitapni neshir qilghan orun we kitapning muellipi keng oqurmenlerdin bir tereptin kitap heqqide nurghun ijabiy inkaslarni tapshurup alghan bolsa yene bir tereptin kitapni toluqlap yézish we ayrim tüzütishler élip bérish heqqide az bolmighan pikir-teleplerni tapshuriwaldi.
Kitapning muellipi Haji Abdureshid Kerimi ependi otturgha chüshken her türlük pikir-tekliplerni nezerde turup, ushbu kitapni toluqlap yézip chiqti we ikkinchi qétim neshirge hazirlidi.
Bu kitap Sherqitürkistan Xeliq Inqilawi Partiyesi Heqqide Omumiy Bayan;Atalmish medeniyet zor inqilabiy sherqiy türkistanda; Qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish;Sherqiy Türkistanda Omumiy yüzlik qoralliq qozghilanggha hazirlinish; Sherqiy Türkistanda qoralliq qozghilangning bashlinishi; Tajawuzchi Xitay zindanlirida; Sepdashlirimni hesret esleymen qatarliq yette baptin bashqa, Aptur Haji Abdureshid Kerimi ependining uzaq yilliq inqilap jeryanidiki jan-jiger sebdishi, dosti yünüs hajim qeshqiri(mushu izdinishliri tüpeylidin hazir yene Xitaylar teripidin türmige tashlandi)ning shu yillardiki inqilap heqqide yazghan Sherqiy Türkistanda 60-yillardiki Qoralliq qozghilangning teshkillinishi we meghlup bolushi heqqidiki tarixiy eslimisi; Dangliq yazghuchi Ümid Yültuzining Kitapning qayta neshirige yazghan kirish sözi, dangliq obzorchi Sidiqhaji Ruzining ” Bu kitab heqqide Oylighanlirim” dégen maqalisi qatarliqlar, uningdin bashqa Tajawuzchi xitay menbeliridiki shu qétimqi inqilap heqqidiki muhim hüjjetlik materiyal hésaplinidighan ”Shinjiangda milliy bölgünchilikkke qarshi turush küresh tarixi” dégen maqala qatarliqlardin terkip tapti.

Bu kitapta ikkinchi Jumhuriyitimiz dewride milletperwer we wetenperwer inqilapchilar teripidin qurulup, wetenning azatliqi üchün ghayet zor töhpilerni qoshqan, milliy munapiqlarning satqinliqi, xelqara jahangir küchlerning til biriktürüp ziyankeshlik qilishi netijiside inqilap méwisi qoldin kétip, weten munqeriz qilinghandin kéyin Sherqiy Türkistanning munewwer oghli, milliy qehriman Memtimin Iminof Lédirlikide wetenning musteqilliqini qolgha keltürüsh yolida tillarda dastan bolidighan tarix sehipilirini qaldurup ketken ”Sherqiy Türkistan Xeliq Inqilawiy Partiyesi” ning tengritéghining jenubini merkez qilip élip barghan Xitay tajawuzchillirigha qarshi untulup kétish girdawigha bérip qalghan bir qatar paaliyetliri xéli etrapliq yorutup bérilgen.
”Qarachöldiki Jeng” namliq bu kitap 50- we 60- yillarda pütün Sherqiy Türkistan miqyasida yüz bergen büyük inqilap heqqide weten siritida yézilghan tunji eser bolush süpiti bilen, untulup kétish xewipige duch kelgen shu yillardiki weqelerni qaytidin janlandurup bir pütün tariximizni yorutup bérishte tarixchilar üchün birinchi qol matériyal bolalaydu.
”Qarachöldiki Jeng” namliq bu kitap meshur qumandan Axunof, milliy qehriman Mijit Saqi, arislan yürek Memtimin qadir qatarliq milliy inqilapchillirimiz we ularning sebdashliri bésip ötken shanliq kechürmish we shu dewirdiki ajayip weqeler arqiliq, xelqimizning bolupmu yash ewlatlirimizning wetenperwerlik we milletperwerlik iddiysini küchlendürüp, ularning milliy iptixarliq tuyghusi we jasaret bilen musteqilliq herkitimizge qedem teshrip qilishi üchün muhim oqushluqlarning biri bolalaydu.
”Qarachöldiki Jeng” namliq bu kitap arqiliq shuni köreleymizki ikkinchi jumhuriyitimiz xitay tajawuzchilliri teripidin 60 yil ilgiri munqeriz qilinghan bolsimu, millitimizning hür yashash iradisini sunduralmidi.30-, 40-, 50- we 60- yillardiki inqilap meshilini kötürgenler we ularning nöwettiki iz basarliri xitaylargha teslim bolmighanliqini, teslim bolmaydighanliqini dunyagha jakarlawatidu. Bu kitap kündin- künge küchiyip bériwatqan milliy herkitimizni weten ichi we siritida qandaq qilip qanat yaydurush, qandaq shekilde teshkilatlinish, teshkilatlarni qandaq qilip bir izda toxtap qalmaydighan sewiyege kötürüsh, kimler bilen ittipaqliship, kimlerge qarshi küresh qilish we ejdatlirimizdin qalghan inqilap meshilini kilichek ewlatlargha qandaq yetküzüsh qatarliq jehetlere dawa qoshunimizdi-kilerge ijabiy derislik bolup qalsa ejepemes.(K.Atahan)

12.Noyabir 2012 Gérmaniye

Munderije
Muherrirdin………………………………………………………………………………1

Kitapning qayta neshirige kirish söz (Ümid Yiltiz)…………………………1

Bu kitab heqqide Oylighanlirim (Sidiqhaji Ruzi)……………………………….

Birinchi Bap
Sherqitürkistan Xeliq Inqilawi Partiyesi Heqqide Omumiy Bayan …1

Ikkinchi bap
Atalmish medeniyet zor inqilabiy sherqiy türkistanda………………

1-kitab köydürüsh………………………………………………………………..
2- mesjid chéqish we uni özgertish………………………………………….
3- bulang – talang…………………………………………………………………..
4- mawning eserlirini üginish ………………………………………………….
5- hoquq tartiwilish kürishi………………………………………………………..
6- Yigirmebeshinchi yanwar hoquq tartiwilish herikiti…………………….

Üchinchi bap
„qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish“shuari astida ……………………………………………………………………………………….

1-Ontortinchi awghust weqesi……………………………………………………
2- Qoral bulash weqesi……………………………………………………………..
3- Yaxshi purset………………………………………………………………………
4-Chong birlishish…………………………………………………………………….
5-Onbeshinchi oktebir kélishimi ………………………………………………..
6- Atalmish töt chong köz qarash, sekkiz chong teshkilat………………
7- Mijit silingning bash kötürishi………………………………………………….
8- Qeshqerdiki urushlar……………………………………………………………..

Törtinchi bap
Sherqiy Türkistanda Omumiyyüzlik qoralliq qozghilanggha hazirlinish………………………………………………………………………………….

1- ichki tashqi weziyet……………………………………………………………..
2- alaqe ornitish………………………………………………………………………
3-qozghilang harpisidiki tutqun………………………………………………….
4- zerepshan polkining qurulush harpisi……………………………………..
5- poskam köwrük weqesi……………………………………………………….

Beshinchi bap
Sherqiy Türkistanda qoralliq qozghilangning bashlinishi…………..

1- Onsekkizinchi awghust tutquni………………………………………………
2- Sughunda uchrishish…………………………………………………………….
3- Zerepshan polki……………………………………………………………………
4- qarajüldiki jeng…………………………………………………………………….

Altinchi bap
Tajawuzchi xitay zindanlirida…………………………………….

1- Men eng axirida esirge chüshken idim……………………………………..
2- Atalmish üginish kursi……………………………………………………………
3- Onsekkizinchi iyul musibet küni………………………………………………
4- Yeken peylo meydanda…………………………………………………………..

Yettinchi bap
Sepdashlirimni hesret esleymen………………………………………………..

1- Meshhur qumandan axunopni esleymen…………………………………
2-milli qehriman mijit silingni esleymen……………………………………….
3-milliy qehriman osmanjan we xeyrullahni esleymen…………………..
4-Milli qehriman meryemni esleymen…………………………………………
5-Merhum nizamidinni esleymen……………………………………………….
6-Milli qehriman muhemmed imin qadirni esleymen……………………..
7-Merhum yusuf qadir dawutni esleymen……………………………………
8-Merhum abdukérim sawutni esleymen……………………………………..
9-Merhum sidiq toxtini esleymen………………………………………………..
10-Merhum ehmetjan munirni esleymen……………………………………..
11-Merhum jélil qarimni esleymen………………………………………………
12-Merhum hawut pawanni esleymen…………………………………………

Sherqiy Türkistanda 60-yillardiki Qoralliq qozghilangning teshkillinishi we meghlup bolushi (tarixi eslime)… yünüs hajim qeshqiri…

Qoshumche matéryal:

Shinjiangdiki milliy bölgünchilikkke qarshi turush küresh tarixi……………………………………………………………………………………..
Kitapning Qayta neshirge kirish söz
ümid yiltiz

weten halingni yad etsem ,köyer dil derdu -armandin,
shikayet eyliban öttüng, bucherxi kaj dewrandin
séning bexting üchün kechti oghul – qizlar éziz jandin.
Sughuruldi qara tupraq, tökülgen lalireng qandin,
xazan boldi yéshil gülbagh, biwax yetken zimistandin…
Ghiribi – “ weten “

“ qara jüldiki jeng “ namliq kitabning toluqlan’ghan nusxisii xelqimiz bilen tekrar yüz körüshti. Men bu eserni yene bir qitim zor qiziqish we hayajan ichide oqup chiqtim.
Men, u mezgillerde yüzbergen weqelerning biwaste , aktiw ishtirakchiliridin bolmisammu, guwachisi bolghunum , eserde ismi zikir qilin’ghan kishilerning bir qismini uzaqtin , yiqindin tonughanliqim , beziliri bilen dost, hemsöhbet bolghanliqim , ish we bashqa ijtimai alaqe – munasibetlerde waste – biwaste alaqidar we ularning kéyinki ehwalining bir qismidin xewerdar bir kishi bolush süpitim bilen eserni oquwitip yene xatiriler qaynimigha chöküp kettim…..
U weqe – hadisiler , ademler … Ularning heriket paaliyiti, gep- sözliri , teqqi turqi, teqdiri – aqiwiti, hemme , hemmisi xuddi kino lintisidek köz aldimdin bir- birlep ötti. Mana hesh- pesh dégüche qiriq nechche yil boptu. Emma, ademge tünügündekla tuyuludu. Ularni unutqili bolamdu?
Wetinim sherqi türkistan , jümlidin qeshqer rayunidiki atalmish “ purulitariyat medeniyet zor inqilabi“ ( emeliyette we xelq aghzidiki tebiri boyunche éytqanda “ bedniyet inqilabi“ ) jeryani , arqisidin échinishliq aqiwet bilen tamamlan’ghan , emma , xelq qelbide menggü untulmas milliy azadliq herikitining , qisqiche qanliq tarixini bayan qilghan bu eserning , öz tupriqimizda emes , wetendin nechche ming kilomitir uzaqtiki shiwétsiye ning stokxolm shehride qelemge ilinip neshir qilinishi , teseworimizgha séghmas idi. Bu heqte belki wetende yézilghan eserler, xatiriler, höjjetler hökümet arxiwlirida bolishi mümkin. Mundaq bir réal heqiqetni hazirqi sharayitta ularning neshir qilishi , xelq bilen yüz köreshtürishi esla mümkin emes idi. Bu eserni peqet abduréshit haji kérimi yézip bizlerge textim étiwatidu.
Bu tarixi weqelerning ishtirakchiliri , heqiqi shahidliri alemdin ötkende ewladlirimizgha , undin – bundin anglighan yérim – yata hikayiler, riwayet bolup éghiz din – éghizgha , qulaqtin – qulaqqa anglinip tarixi miras sheklide , esli özgergen halda saqlinip qélishi mümkin idi.
Abduréshit haji kérimi yazghan bu eserning neshir qilinishi , yuqarqi ihtimalgha , qismen bolsimu xatime biridu, dégen ümittimen.
Chünki, bu kitabning herxil yol we wastilar bilen wetendashlirimizge ulushup , oqurmenlerning xewerdar bolidighanliqigha ishenchim kamil!
“ köz yéshi bilen nemlen’gen zimin“, “ tinjimas uyghur diyari“ , we bashqa süpetler bilen teriplen’gen ana wetinimiz sherqi türkistan ismining aldigha “ heq – hoquq depsende qiliniwatqan yigana makan“, “ qan sénggen tupraqlar“, “ altun tawaqliq diwane yurt“, “ üsti ochuq turma’…. Dégendek bir munche ibarilerni ilawe qilsaq héch mubalighe qilghan bolmaymiz.
Ejaba, bu süpetlerning her birini tarixi, bügüni, ijtimai, qanuni, siyasiy, iqtisadi hoquq, medeniyet jehetlirdin ayrim- ayrim izahlisaq qanche tom kitab bolar? Shundaqla uning réal ötmüshi, künimizdiki jeryani, seweb amillirini inchikilep tedqiq qilghan teqdirde , insanning yürigini échishturidighan pushaymanliqlar,’ah wahilar, „isit“ ler “ epsuslar“ ,“ kashki“ … Larni qoshumche qilsingizchu?
“ hubbul wetini minel iman“( weten söyüsh iman jümlisidindur. Hedis shirip ) we “ tughqan iling aman bolsa, renggi royung saman bolmas “ dégen uyghur xelq maqalining meniwiy ehmiyitining neqeder ulugh, shundaqla bir milletning mewjudiyitide neqeder hayati kuchke ige ikenlikini tarix ispatlap turuptu
weten we milletni söymek ehli islam shanidur,
bu heqiqet, bu adalet, tengrining permanidur.

( abdul eziz mexsum shéirliridin )

Weten – insanlar yashighan , yashawatqan , uzaq tarixi ötmishi, kélichek ümitliri, arzu – armanliri, xushalliq, qayghu – hesretliri , mihniti – töhbisi, ejdadlirining tarixi medeniy – mirasliri , eqil- tepekkur xezinisini baghrida saqlighan , biyitqan, asrighan we özidin kéyinki nesillerge amanet qilghan ewladlerning makanidur.
Bu makan – bu zimin parchisning bir milletning ebediy wetini bolup mewjud we mezmut turushi – uning üchün janlirini pida qilghan qehriman oghlanlirining himmet, jasariti , tökülgen qanlirining bedilige baghliqtur.
Qelbide weten , millet söygüsi bolghan herbir insan buni héchbir zaman unutmasliqi lazim.
Chünki, weten – jan hem qandur, rohtur. Milletning ebediyen mewjutluqining- kapaliti, milletning ghemguzar – anisidur.
Bü qurlarni yéziwitip 1933- yili qurulghan jumhuriyet zamanida neshir qilin’ghan “ istiqlal“ gizitige bisilghan mir salih mexdumning “ weten söygüsi “ qesidisidin bir kuplit qisturup ötüshni muwapiq kördüm:

weten jennet, weten rahet, weten eyshu weten ishret weten baghu, weten gülshen , weten gheyret weten döwlet weten shanu – sherep insan üchün u keltürer izzet. Wetensiz qaysi millette tipilghay qéni baq qimmet janimiz tendila bolsa , weten dildin orun alghan, weten söymek bolur dindin ki, bizde bar ishenj iman.

Ah, weten! Sendin ayrilip , dunyaning her teripige tarqalghan baghri qan perzentliringning peqet séning hesriting bilen köyüp yan’ghan yürekliride , peqet sanga teelluq muhebbet , söygüsi bardur. Bu muhebbet we söygü – ularning séghinish hissi bilen tolghan qelbini issitip kelmekte. Bu bizning ghorurimiz we shurimizdur.
Wetinimzning yéqin zaman tarixigha nezer salsaq , boran – chapqunluq , qanliq küreshler , ikki jumhuriyetning qurulushi , yoq qilinishi we perde arqisida chong döletlerning oyunliri qara kölenggeler, satqinliqlar, xainliqlar, hile – mikriler… Bir terepte hejdirha, bir terepte sériq yolwas, boz éyiq, otturida charesiz temtirep axiri yem qilin’ghan bexitsiz uyghurlar… Buni unutqili bolarmu?!
Tökülgen qanlar , hayatining baharida shéhid bolghan newqiran yashlar, xitayning ölüm qusqan turmiliride qiyin qistaq, tayaq – toqmaq , éliktirik shok, insanning eqlige kelmeydighan qiynaq iskenjiler bilen öltürülgen gödek yashtiki balilar, qizlar, qérilar…buni unutqili bolarmu?!
Bir shairning töwendiki bir kuplit shiiri , yuqarqi tarixi réalliqni ixcham , emma qismen ekis ettürgen .

Qan töküp qilduq jéhad, berduq shéhid jengler ara,
ah, nadamet! “ wa derixa ! Oqni tekküzduq chala“
“ sodiger“ ler arisida misli maldek sétilip,
halimiz bu“ hemmidin yaman iken sulhi – sala“

(Memtili Zunun Shéirliridin)

“ qarajüldiki jeng“ ni oquwatimen. Közumni yumdum, xiyalimda hemme xatiriler janlandi : ene, emdila on yette yashqa kirgen , wehshi düshmenning oqida shéhid bolghan bala – nizamidinning ochuq közliri.
Yarisdin bulduqlap aqqan qizil qan, ene yulghunluq tupraqtauzalghan meryemning jansiz bedini, ene qumandan axunop, osmanjan, xeyrullaning bir – birige göre salghan halda özlirige qural tenglep yéqinlishiwatqan xitay eskerlirige nepret, öchmenlik qisas otliri yan’ghan közliri bilen biqishliri we arqidin osmanjanning qolidiki bombining partlighan awazi… Bu awaz qulaqlirimda yene bir qitim gümbirlidi….
Ene “ eyya!“ dep yer chishligen düshmen eskerliri we gholi herilen’gen mezmut qarighaydek yiqilghan üch ezimet gewde….
Ene muhim ishlarda jesur we keskin qarar alalaydighan , geptin köprek emeli herikiti bilen xelqning alqishigha sazawer bolghan mijit séling, shiddetlik jenglerde baturluqni namayan qilghan, ölüm aldida kökrikini kérip , bishini egmigen , hayatining baharida ( téxi 24 yashqa toshmighan idi ) özining weten azadliqidin ibaret ulughwar ghayisi üchün shéhid bolghan memtimin qadir, qiyin qistaq, turma azawéni köp chekken we axiri zalim xitaylar teripidin shéhid qilin’ghan rozi hékim…
Ene, on gulining biri échilmighan jesur jengchi , emdila yigirme yashqa kirgen yüsüp qadir dawutning jansiz gewdisi , shéhid qilin’ghandin kéyin“ way akam „dep özini jesetning üstige atqan 16 yashliq sénglisi bilen yanmu – yan depin qilin’ghan chaghdiki ata – ana , urughtughqanlarning yürikini ezgen yigha zari…
Ene, turmilarning idarisini qolgha alghan bingtuenning wehshi qatil xitaylirining qolida “ awazingni chéqirip gep qilding “ dégen bahane bilen hem bashqa “ mehbus “ larning közini qorqutush üchün tokluq rézin’ge kaltek , miltiqning payniki , kemer, mush – peshwa bilen turma karodorida urup öltürülgen yigirme besh yashliq waskitbolchi , qeddi qamiti kélishken yigit imin toxtining échinishliq ölümi, ( hushsiz halda kamirgha tashlap qoyup, kéchiche jan üzüp ketken we arislanxan mazarliqigha jesidini kömüwetken ), uning iz dirikini élish üchün mekittin kélip , yollarda sersan bolup , qeshqerde ölüm xewérini anglap yigha – zari bilen bihush qaytqan merhumning wedileshken qizi hörigukning yamghurdek köz yashliri… Exmetjan munir, sédiq toxti, hawut pawan, yene qanche – qanchiliri , bu weten , bu tupraqlar üchün , hemmidin üstün köridighan eziz milliti üchün, peqet erkinlik , hörlük üchün janlirini pida qildi……
Bularni untup kitish mümkinmu?
Ularningmu ailisi bar idi. Etrapida perwanidek aylinip , aghrip qalsa uxlimay béshida tünigen shepqetlik pidakar aniliri, mihriban atiliri, shiker tilliq omaq baliliri, wapadar ayalliri , “ sen üchün jénimiz pida “ deydighan qérindashliri , tughqanliri, dostliri , ehli – mehellisi bar idi. Yeydighan éshi, xejleydighan puli, qilidighan ish – heriketliri bar’idi. Eqli – hushi jayida idi. Ular üchün muhim bolghini özining kéchik ailisi emes, shu ailini öz échige alghan téximu chong bir ailining barlighini bilish we bu ailining mes’uliyitini öz zimmiside his qilish, “ weten“ dep atalghan bu chong ailini qoghdash, qutquzush, uni özidin kéyinki ewladlargha musteqil , bay, awat, yashiyalighidek shert – sharaiti bilen amanet qilish, gézi kelse buyolda hayatini qurban qilish kireklikini chüshen’gen , shu dewérning ot yürek yashliri,jesur insanliri idi.

Erk üchün ölgen shéhidning qani yerde qalmighay,
nami tarix betlirige yézilip untulmighay.
“ yetmigey janan’gha jandin kechmiseng “ himmet bilen,
qilmisang jür’et özüng , héchkim kilip qutqazmighay.

( “ mersiyedin parche“)

Din, weten , millet, namus üchün janlirini pida qilghan shéhidlerning jayi jennet ikenliki , jennette ularning allah tereptin riziqlandurulidighanliqi , ölümsizliki qur’an ayetliri bilen sabittur. Pani dunyada biz üchün shéhidlar jan bergende emes, untulghanda ölidu. Ularni héchbir zamanda unutmasliq, her dayim esles, ewladlargha hem unutturmasliq, ular hayatini bighishlighan ulughwar ghayige warisliq qilish, ularning kuchluq iradisi ihtiqadidin örnek ilishimiz, ularning rohigha dua qilishimiz hemmimizning wéjdani burchimizdur.
Insan , özige , özi mensup bolghan milletke we bu millet yashawatqan wetinige paydiliq , menpeetlik bolghan herqandaq bir shey’i üchün köresh qilishi, mujadile qilishi lazim. Eksinche bolghanda ömür boyi pushaymanda qalidu. Buningda eng muhim nerse wetenning musteqiliqidur. Bu köreshte xuddiy danishmenler éytqandek “ on nerse lazim, birsi esker, qalghan toqquzi milletsöyerlik, wetenperwerliktur“.
Shuning üchün weten söygüsi heqqide köprek toxtaldim. Shéhidlirimiz shu weten yolida millet üchün qimmetlik hayatini bighishlimidimu!?
Türkiyede dölet erkanliri we xelq arisida pat- pat tekrarlinip turidighan ata sözi ornida qollunudighan bir jümle söz bar:
“ gepning mawzusi weten iken, qalghini quruq laptur“.
Shundaq bir kichik hikaye oqughan idim. 19- esirning kéyinki yérimida yüzbergen séwastipol urushida ( roslarbilen osmanli armiyisi) türk eskerliridin xélil chawush on bishi ighir yaridar bolidu, doxtor opiratsiye qilip kökrikidin bir tal oqni chéqiridu. Xélil chawush hushigha kélipla karwétining bishida köz yéshi qilip yighlawatqan bir yurtliqi ibrahim chawushqa köynikining yanchuqini sheret qilidu, uyanchuqidin latigha oralghan bir tal oq chéqidu, xélili chawush uni özining köksidin chéqirilghan qan yuqi oq bilen bille qoshup ibrahim chawushqa birip “ bu birtal oq bilen dadam shéhid bolghan iken buni dadam manga saqlash üchün ewetken iken, mana emdi bu oq ikki tal boldi, sen buni méning oghlumgha ber , bu ikki tal oq üch tal bolsunki düshmen bizning jennet makan wetinimizge ayagh basquchi bolmisun! „- dep jan üzgen iken.
Bu bir naxsha tikisti bolup hazirghiche anatolining “ zeybek hawasi“ da oqulup kelmekte. Mana bu weten söygüsi!mana bu weten’ge bolghan muhebbet…….
Bizning tughulghan wetinimiz zalim xitayning tömür tapini astida mehkum, wetendin uzaq dunyaning her teripige tarqilip musapirchiliq , döletsizlikning derdini tartiwatqan yüzminglarche weten ewladi, héchbir zaman wetinini untup qalmidi we untup qalmaydu. Chünki, biz undaq milletlerdin emesmiz! Közimiz , quluqimiz wetende, u yerde bolup ötken kichikkine ishmu bizning nezer dairimizde tesir kuchini körsutidu.

Ah! Güzel yar oynighan qeshqer , kuchar, yerken, xoten,
némiler boldi ikin , iplas ayaqta pak weten…

( nimshéhid shérliridin )

Xelqimiz öz wetinide wetensiz , esir muamilisigen uchrimaqta. Xitaylar xelqimizni din we til en’enisidin , milliy kimlikidin uzaqlashturup , shan – shereplik tarixi bar bir milletni dunya sehnisidin süpürüwétishke urunmaqta. Emma, bu unchilik asan ish emes. Dunya unutmasliqi kirekki,
“ tülkining soriqigha , xorazning jawabi bar“, „hemishe ümid bilen yashash , héchqachan chüshkünlükke birilmeslik , heqiqi mert ademning pezilitidur“- deydu luts pilur.

Ey dilim qayghurmighin köp, kelgüsüng parlaq bolur,
nispi ay qarangghu bolsa, nispi rushen aq bolur.
( nimshéhid shérliridin )

Biz ene shu ümidwar , mert ejdatlarning ewladimiz. Gerche bügünimiz epsus hesret bilen ötـsimu, etimiz üchün , ümid arzulargha tolghan sap semimiy qelbimiz bar!

Weten oti chogh iken öchmeydighan,
yildizi bekmu chungqur köchmeydighan.
Weten tupriqi altun, bighi bostan,
yatlar cheylep yürsimu öngmeydighan.

( ismed nurdinowshérliridin )

Tarix – peqet ötmüshni eslesh emes, belki kélichek istiqbalining ulini hazirlashning desturidur. Herqandaq bir millet öz tarixidin uzaqlashsa, özining heqiqi tarixi bilen yüzleshmise, öz tarixini öz qelimi bilen yazmisa, unutsa , bashqilarning oydurma we burmilan’ghan halda yézip bergen tarixi bilen qanaet qilsa, dunyada özining barliqini saqlap qilishi we qed kötürishi esla mümkin emes.
Meshhur erep tarixchisi ibni xaldun tarix heqqide shundaq deydu: “ tarix – köp kishilerni ötken weqelerdin waqip qilidu, ayrim kishilerni yoshurun sirlardin xewerdar qilidu, tarix mawzusida aldinip qilishning aldini ilish kirek“
heqiqeten tarix – ejdatlarning ewlatlargha qaldurghan mirasi, töhbisi, ibret eyniki, yol xeritisi, tejribe sawaq qamusidur.
Mehkumiyetke boyun egken, zulumgha , heqsizliq, hoquqsizliqqa süküt qélip razi bolghan , milliy kimlikini yoqatqan, meniwiyti xarap , nadan milletning-dunya tarix sehnisidin yoqulushi muqerrerdur!
Gérmaniyelik pelesop shopinxa uir “ ghaliplar tarixini , meghluplarning dümbisige yazidu“- dégen iken.
Bizning yash ediplirimizdin biri“ dümbisini tutup bermigenler meghlup sanalmaydu“ – dep yazghan idi.
Heqiqeten xitaylar bizning tarixmizni “ ezeldin“ dep bashlighan muqeddimidin “ azatliq tin kéyin …“ deydighan xatimisige qeder oydurma, saxta pakitlar bilen toldurup dümbimizge emes, belki pishaynimizge öchmes qara siyah bilen yézishqa urunup kelmekte.
Emma, uyghur xelqi tarixdin buyan xitay mustemlikichilirining qelimige ne dümbisini, ne pishaynisini tutup bergen emes. Béshigha néme palaket kelse kelsun, ejdatlirining qizil qanliri sénggen , appaq söngekliri kömülgen bu tupraqlarda öz mewjudiyitini saqlap , tirship- tirmiship , tirejjep yiqlmay tik turup kelmekte!
Démek, tarixni uning heqiqiy qehrimanliri bolghan xelq özi yazghandila özini ejdatlirini néme üchün köreshke atlan’ghanliqini , ghayisini, sewep netijilirini dunyagha tonutush bilenla qalmay hörlük – erkinlik üchün jan pida qilghan ezimetlirini , ghazi , shéhidlirini ularning mubarek nam – shériplirini hörmet ihtiram bilen yad étip ularning untulmasliqi, unturulmasliqi üchün xelq qelbide güzel we yiqilmas bir abide tikleydu. Mana bu heqiqiy milliy tarixning roli.
“ qarajüldiki jeng“ – yéqinqi zaman tarixmizda yüzbergen bir qitimliq quralliq köreshning rayun xaraktirliq bir tragidik kartinsi bolup shu mezgilde yüz bergen weqelerning jeryani, aqiwiti, esli mahiyiti heqqide kélichek ewladlargha muhim bir tarix dersi biridu.
Shundaqla yiqinqi zaman tarixmizda muhim siyasiy rol oynighan“sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi „ning qismen paaliyetliri tar dairide tilgha élin’ghan bolsimu, bu heqte xelqimizning esli chüshenjisige yéngi chüshenjiler qatidu.
Bu kitab , chungqur , etrapliq tedqiqad, inchike mulahiziler bilen yézilghan tarixi eser yaki tarixi ruman emes yaki bedii uslup bilen qurashturulup , obrazlashturulghan qehrimanlar hikayisimu emes. Awtorning éytqinidek, peqet yéqin ötmüshtiki özi shexsen qatnashqan yaki shahid bolghan yaki weqe ishtirakchilirining öz aghzidin biwaste anglighan tarixi weqening sergüzeshtisi we bu weqelerde rol oynighan shexsilerning paaliyet jeryanini réal eks ettürgen béograpik shejere xaraktirliq tarixi eslimidur.
Sherqiy türkistan we uyghur tarix heqqide izdinip , sanaqsiz
“ némishke?“, “ néme üchün“ lerge jawap tipishqa qiziqqan tarix heweskaryashlirimizgha 60- we 70- yillardiki hadiseler heqqide birinji qol yazma matériyal süpitide sunulghan bu eserni bütün uyghur yashlirining toluq oqup chéqishini tewsiye qilimen.
Bir kitab yézip oqurmenlerning hozurigha sunush , ularning teqdirini qazinish, ularning könglide qayilliq hissini oyghutush, tepekkurini échip ang tuyghulirigha xitap qilish ongay ish emestur.
Shuning üchün “ bir kitabni qanche künde oqup bolushni emes, qanche yilda yézilghanliqini chüshünüshimiz lazim“- dégen pikir heqiqeten toghra.
Yéshining chonguyup qlishigha qarimay, tirship , gheyret qilip, muhajiret alimide bu kitabni yézip millet hozurigha sun’ghanliqi üchün abduréshit haji kérimige alahide teshekkur éytimen. Allah uzun ömür ataqilsun, amin!
Axirida démekchi bolghanlirimni „weten“ namliq muxemmesning axirqi kupliti bilen ayaghlashturay.
Paraghet etmesmu bu millet, zulum peryadi köz yashtin,
“ ni bashlar ketti sewdadin, bu sewda ketmidi bashtin“
ümid üzmeng kélichektin, lepilder kökte kök bayraq
“ japani kim tola chekse, göherni shu alur tashtin.
Shéhidler rohi shatlan’ghay, ukünki toy, zeper – shandin,
(xelq naxshiliridin )
2011 – yili. Istanbul- türkiye

*****

”Qara jüldiki jeng“ namliq bu kitab heqqide Oylighanlirim

Sidiqhaji ruzi

”qara jüldiki jeng“ namliq bu kitab qolingizgha chiqti……
Hayatliq – mamatliq ottursida turmush bolidu…..
Turmushni kim teshkilleydu, uyghurning milli turmushini xitay téjimelliri teshkillemdu yaki uyghurlar özi teshkillemdu? Turmushni kim teshkilleydu, shexs!

Ailiwyi turmushni shexsler özliri teshkillishi mümkin. Undaqta milletning milliy turmushini kim teshkilleydu? Shexisning turmushi, milletning turmushimu shundaq teshkillinishi mümkin. Millitim „sap bolsun déseng, ishni awal ailidin bashla“ dégen, eqliyening menisi shu bolsa kérek.
Mubada milliy turmushning teshkillinishi ghayiwi bolmisa, yeni köngüldikidek bolmisa, milliy turmushning teshkillinishi milletning arzu teleplirige, arzu teleplirini üzlüksiz yaratquchi en’eniwiy adetlirige uyghun bolmisa, bolupmu milletning diniy, alem qarashlirigha uyghun bolmisa, teshkillinishtin yiraqlashqan milletning hayatliq qurulmisimu chéchilangghu, iptidaiy halette qéliwiridu. Bashta tilgha élip ötken ailiwiy turmushning teshkillinishimu emeliyette milliy turmushning teshkillinishige baghliq bolup kelgen.

Milli turmushni teshkillesh küchke baghliq bolidu, küch dégen néme? Dölet hakimiyiti emesmu? Milletning meniwiy küchi, maddiy küchi, qoralliq küchi döletni teshkilleydighan küch bolushi kérek. Qéni uyghurlarning shundaq küchi, küch dégen ― hoquq dégenliktur. Küch bolsila kupaye qilmaydu. Küch milliy menpeetke baghlinip turushi kérek. Milli menpeet küchke kapalet bergende, küch bilen milliy menpeetning birliki bu heqiqiy menide milletning hoquqi bolup ipadilinidu. Hoquq milletning mewjutluqini kapaletke ige qilghanda andin milliy turmushni qandaq teshkillesh toghrisida éghiz échishqa bolidu.

Tarixta uyghurlar qurghan döletler hoquqning alahide shekli, yeni dölet hoquqining ipadilinish shekli bolghan idi. Uyghurlar küch teyyarlighan, milli menpeetni kapaletke ige qilalighan, milli menpeetni, milli mewjutluqni küch bilen menpeetning birlikide royapqa chéqiralighan idi.
Qéni! Qéni, uyghurlar qurghan döletler? Bir döletning yimirilishi, meniwiy turmush zeipleshkende, exlaq tügeshkende, nomussizliq kötürülgende yüz béridighan hadisidur. Shundaq zeiplishishni, shundaq tügishishni tariximizning qaysi dewrliridin izdisek bolar?

Seltenet tikligen padishahlirimiz bolghan idi. Padishah bilen puqralar otturisidiki hoquqqa munasiwetlik talash – tartishlarni he néme désengmu bir uqumghila ― „adalet“ dégen uqumghila mergezleshtürüshke bolatti. Bir tereplimilik qarashlar, adaletning sadasini buruxtum haletke keltürüp qoyghan chaghda, „adalet“ning sadasi héch qandaq ikkilenmestin bizge: jem’iyet shuning üchün padishah yaki reis jumhur saylayduki yaki jem’iyet bir xil siyasi hakimiyetke shuning üchün boysunuduki, shu yerde shundaq nersige érishishni, uningghimu érishkili bolmaydighan shundaq nerse ― hoquq bilen menpeetke érishishni arzu qilatti, dep éytip bergen. Saghlam eqil – paraset yuqiri awazda bizge qayta – qayta nesihet qilip: herqandaq bir millet özidin bashqa bir milletning menpeetige özining menpeetini qurban qilip bérish bedilige, xatirjem hayatqa érishishni ümid qilmaydu, heqqaniyetsiz küchler xelqning boynigha zenjir tashlighanda, insan tebiiti bundaq zulumgha berdashliq bérelmigende, tebietning sadasi üzlüksiz inkas qayturidu, dégenti.

Xelqning qoshulushidin ötmigen hoquq qanunsiz bolidu. Insan, insan tebiitige muwapiq qanun’gha boysunup yashighanda elwette bextlik turmushtin waz kechmeydu. Shuning üchün zulum we ikispilatatsiye qandaq shekilde otturigha chiqishidin qet’iynezer, insan we jem’iyet zulum we iskenjilerge berdashliq bérelmeydu. Millet dölet rehbirige bergen hoquqni qayturup élishqa hoquqluq bolidu. Zorawanlarning hökumranliqigha zorawanliq bilen qarshi turushqa hoquqluq bolidu.

Hökümranlar, xelqning iradisi hökümranlargha belgilep bergen chektin halqip ketkende, aliy hökümran hetta bir ademning bolsimu barliq hökümran tebiqilirige urush élan qilishni keltürüp chéqarghandin bashqa aqiwetlirini tesewur qilghili bolmaydu. Undaq hakimiyet puqralargha bésim ishlitipla mewjud bolup turalaydu. Shuning üchün öz béshiche zorawanliq qilidighan, chekleshtin xaliy bolghan hoquq tebietke hemde insan tebiitige xilap hoquq bolidu. Bu xil hoquq hökümranni yaki hökümranning „inawéti“ ni saqlap qalalmaydu yaki puqralarning asayish turmushini kapaletke ige qilalmaydighan hoquq hésablinidu.
Shunga uyghurlarning bundaq hoquqqa boysunushini yaki bundaq hoquqning mewjud bolup turushigha qoshulishishini telep qilish tesewwor qilghili bolmaydighan bir ish idi. Eger uyghurlar eqil – parasetni yoqitip qoymighanla bolsa, özige hökümranliq qiliwatqan tijmel, yomulandi, epkeshchi, sherqiy jenubiy asiyaning kisel körpisi, hazirqiy gherb dunyasining exlet sanduqi bolup qalghan xitay millitining, uyghurlarning bextige bash qaturidighanliqigha ishenmeytti.

Xitayning uyghursitan’gha hökümranliq qilish hoquqi qanunsiz idi. Chünki xitay bu milletning iradisige qarshi turushqa hoquqluq emes idi. Zorawanliqqa, tajawuzchiliqqa tayinip uyghurlarning eng nigizlik, muqeddes, tartip élishqa bolmaydighan hoquqlirini tartip élish zorawan siyasiti yaki olgarxiyilik siyasetning özila bolatti hem shundaq boldi. Bundaq hökümet hökümet hésablanmaytti, hoquqni qalaymiqan ishletküchi, hoquqni yalingach ishletküchi, hoquqni wariwara xitay milletchiliki bilen birleshtürgüchi qaraqchi yaki bulangchi goruhlarning chéchilangghu teshkilati hésablinatti.

Cheksiz hoquqni meylige qoyiwétish üchün cheksiz eqil – paraset bolushi lazim idi. Biraq, hemmimizge melum xitaydin ibaret bu milletning eqli cheklik idi. Adimi tebiiti yoq xitay rehberlirining hiliger danishmenlirimu menpeetperest shexsiyetchi, parixor danishmenler bolghachqa, yawuz hökümetke, rehberge yantayaq bolup béretti. Eqil körsitetti. Shunga xitay hökümranlirining uyghurlar zéminida tikligen milliy mustemlike hökümranliqini chekleshke toghra kelgenti.

Uyghurlar 33 – yili qoligha qoral aldi. Uyghurlar 44 – yili qoralliq seplirini tüzdi, 50 – yili qoligha qoral aldi. 62- yili qoligha qoral aldi. Nimishqidur, ili xelqi qolidiki qoralni oblastliq hökümetning ögzisige tashliwetti. Uyghurlar 69- yili 8- ayda qoligha qoral aldi, ishletti. Uyghurlar qoralliq zorluq- zombuluq qilghuchi xitaylarning zulum-sitemlik milliy hökümranliqigha qoralliq qarshiliq körsitishning zörürlikini tonup yetken idi.

Axunop qeshqerde 69- yili 8- ayda partlatqan qoralliq köreshning siyasiy we herbiy qumandani idi. Bahadir mijit qoralliq köreshning atamani idi. Muhemmed imin qadir, xeyrullah ependi qatarliqlar qumandan idi, atamani idi, rehbiri idi. Qolingizdiki bu kitabni yazghuchi abdureshid haji kerimi hem qoralliq küreshke teshkilligüchi rehberlerning birsi idi. Bu kishiler iradilik küch bolup uyushup, zerepshan polkini teshkilligen. Néme dégen chirayliq isim! Nime dégen jenggiwar polk?!
Qara jülde jeng boldi…. Uyghur xelqi gheplet uyqusida uxlawatatti…. Xitayning köchmen puqraliri xitayche jingmoma pushurup uyghur qoralliq küchlirini basturushqa kétiwatqan mustemlikichi xitay eskerlirining yanchuqigha sélip qoyatti. Alaman uyghur puqraliri uxlawatatti…. Shunga jenggiwar sepler toluqlinip turmidi, nime üchün?! Dep soal qoyalmaymen.

Uyghur erkekliri atti….. Atti…. Teng kélelmidi…. Nurghun xitay eskerlirini yer chishletti…. Erkek ornidin des turdi atti… Erkekke oq tegdi…….

Uyghuristan! Wetinim, dégen tilimgha at! Xitay tijemelliri! Tilim aram tapsun…….!
Uyghursitan! Wetinim, dégen, uyghur ― xelqim, musteqilliq
ali nishanim, dégen yürikimge at! Xitay tijmelliri! Yürikim aram tapsun…….!
― ih allah! Düshmen’ge aldimni qildurghin! Oq meydemdin tegsun….! Oq arqamdin tégip qalmisun?! Erkek, erkektek yéqildi…….
Shéhidlerni eslesh bek éghir. Bek éghir…. Untup kétish uningdinmu éghir……!
Chéx yazghuchisi milan kondira: „démokratiye bilen mustebitsizm ottursidiki küresh, melum menidin éytqanda eslesh bilen untush ottursidiki küreshtur“ dégen idi.

– sidiq haji rozi

*****
Birinchi Bap
Sherqitürkistan Xeliq Inqilawi Partiysining Paalyetliri Heqqide Omumiy Bayan

Essalamu eleykum:
hörmetlik oqurmen, eziz qérindashlirim!
Siz oquwatqan “ qara jüldiki jeng“ namliq bu kitab , sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi, qeshqer béyrusining bash sékritari axunop we sepdashlirimning xitay hökümranlar guruhigha qarshi milletning azadliqi ,wetenning musteqilliqi üchün ilip barghan quralliq qozghilangining jeryani we aldi – keynidiki hadisiler heqqidiki eslime bolup, weqe 1969- yili 8- ayning 23- küni, hazirqi qizilsu qirghiz aptonom oblasti atush nahiyisining qarajül yézisida yüz bergen.
Men shu weqening hayatta qalghan biwasite ishtirakchiliridin biri we shahidi bolush süpitim bilen eyni zamanda keng jamaetchilikke melum bolghan we xitay dairiliri teripidin délolashturulghan bu weqelikni birinchi qol höjjetlik matéryallar asasida retlep kitab qilip yézip chiqip 2005-yili türkiye istanbuldiki “ teklimakan uyghur neshriyati“ da neshir qildurup élan qilghanidim.
Kitab neshrdin chiqqandin kéyin weten ichidiki az bolmighan sepdashlirim ichide munazire ghulghula peyda bolup kitabta weqening esli aktiyurliridin bezi shexsilerning isimliri , paaliyetliri , qehrimanliq ish izlirining tilgha ilinmighanliqini, bezi hadisiler heqqide qanaetlinerlik ispat – delillerning yétersizliki , etrapliq yorutup bérilmigenliki shuning üchün kitabning qayta toluqlap neshir qilinishning lazimliqi heqqide bezi tewsiyeler , pikirler keldi. Shundaqla bir qisim eslime xaraktérliq yazma matériyallarni we bir qanche parche resim – fotograflarni tapshurup aldim.
Bu qétim ashu matériyal we resimlerni kitabqa kirgüzüp qayta toluqlap chiqip kitabning toluqlan’ghan ikkinchi neshirini hozorungizlargha sundum.
Men wetende shu qitim bolup ötken ishlarni, yüz bergen tarixi weqeliklerni, milliy qahrimanlirimizning baturluq ish – izlirini , weten söyer ezimetlirimizni, chilektin alghan bir bir tamche su süpitide eslep öttüm.
Men bu ishlarning birdinbir shahiti idim. Köp ishlargha men özüm qatnashqan we bilgen yaki méning hayat qalghan sepdashlirimdin anglighan ishlar idi. Men tarixi chinliqqa hörmet qilish we ashkarilashqa bolmaydighan milliy mexpiyetlikimizni qoghdash yüzisidin shir yürek ezimetlirimizning tillarda dastan bolghan talay ish-izliridin peqet xitay dairiliri teripidin pash bolup délo qilnip turghuzulghan qisminila xelqimge tonushturush meqsitide bu kitabni yézip qaldurdum.
Xuddi bir kitabda yézilghandek:
insanning yazghini gheletsiz bolmas,
teqdirge yazmishtin ghelet tépilmas.
Sewiyem töwen, qelem quwwitim ajiz,yéshim chonguyup, este tutush iqtidarim kündin – kün’ge zeiplishiwatqan bir halda qudritimning yétishiche gheyret qilip biwaste bashtin kechürgen sergüzesht we özümge melumluq weqe – hadisilerni bayan qilishqa tirishtim.
Weqelerning biwasite ishtirakchiliri , shahidliridin hayat yashawatqanlar yazghanlirimning kamkosa we muwapiq bolmighan terepliri bolsa qoshumche qilp toluqlisa minnetdarliqimni bildürimen.
Yene shuni alahide eskertip ötmekchimenki,
méning yazghanlirim bir dewrde yüzbergen tarixi hadisilerning melum daire – rayonni öz ichige alghan qismen ötmüshi.
Yeni qeshqer rayunida yüz bergen weqelik , eslide wetinimizning herqaysi wilayet, sheher, nahiye, yézilirida öchmes iz qaldurghan buningdinmu qaltis weqelerning bolup ötkini shübhisiz.
Bashqilarningmu qimmetlik pikirliri, xatiriliri , tewsiye- teklipliri sayisida téximu mukemmel tarixi eserler meydan’gha chiqsa we kelgüsi ewladlerning waqiplinish, ders élishi, tejribe – sawaqlarni yekünlep , toghra yol yéngi upuqlarning échilishigha türtke bolsa,’eyni zamandiki tarixi weqelerning wasite , biwasite qatnashquchiliri , shahidliri béshidin ötküzgen sergüzeshtlirini , jeryan yekünini öz qelimi bilen yézip qaldursa, yazalmaydighanlar özi ishen’gen qelem qabiliyiti bar, zéhni ötkür yashlargha yazdursa, yaki öz ewladlirigha sözlep berse, ular qelem tewritip yézip chiqsa , hazir imkan bolmisa (élan qilalmisa)muwapiq shert – sharait hazirlan’ghanda keng xelq ammisi bilen yüz körüshse néme dégen yaxshi bolatti, depmu oylaymen.
Shuanda merhum shair we yazghuchi abdulla talipning bir kuplét rubaiysi isimge kélip qaldi.
Chinliqqa közyumup közüm bar déme,
heq sözni qilalmay , sözüm bar déme.
Elge bir yaxshiliq qilalmay yashap,
tarixning aldida yüzüm bar déme.
Men wetinim , xelqim üchün héch ish qilip bérelmidim . Epsuski ulughwar ghaye , köngül arzulirim emelge ashmidi. Mana yéshim 70 ge ulashti.chach saqallirim aqirip, qiriliqim wayigha yetti. Put qollirimda madar qalmidi.hemmidin yamini tughulghan wetendin uzaq , yat dölettiki musapirchiliq, yalghuzluq,tolimu éghir tuyulmaqta.
Men bu eslimini yéziwatqinimda qelimimning eng chongqur qatlimidin urghup chiqiwatqan derdlik ahlirim, qelimimdin yéziq bolup, aq qeghezbitige söz -jümle shekilde neqish bolup uyumaqta. Bulaq süyidek bulduqlap tökülgen hesretlik köz yéshim, qelimim siyasiygha qoshulup bashqa bir tebiiy reng hasil qilmaqta idi…
U qanliq jengde shéhit bolghan sepdashlirimning jan üzüsh waqtidiki haliti köz’aldimgha kéliwélip , méni hürkürtüp yighlatmaqta. Yürügüm izilmekte idi. Ular shéhit boldi, men hayat qaldim.buni allahning teqdirige baghlimastin bashqa yene néme chare imkan bolsun?
Kim bilidu? Belki, u hadisilerni kélechek nesillerni xewerdar qilish ,heqiqetni bildürüsh , yalghan – yawidaq epsaniler, burmilashlar , qesten oydurmilar, haqaret , pitne – ighwalarge reddiye bérish, ishning eslini chüshendürüsh üchün , qarangghu, japaliq turma, qiyin- qistaq,“ emgek bilen özgertish“, dep atalghan jaza lagiridiki éghir emgek, achliq azabi, rohi bisimlarda ölmey hayat qalghanliqim bir teqdiri – ilahi qismettur.
Tarixi tejribilerdin xlasse chiqarghinimizda , éytqan ghaye, hörlükke intilish we milliy shuar, bir milletning qinida mewjut iken, uninggha qarshi chiqqan , uni yoq qilishqa urun’ghan herqandaq büyük küchmu amalsiz qalidu we axiri meghlup bolidu.
„qarajüldiki jeng“ uyghur xelqining waqti kelgende düshmen’ge qarshi , ölümdin qorqmaydighan rohi we jasaret bilen shirdek ilishalaydighan millet ikenlikini yene bir qétim ispatlidi.
Mushu dewrge qeder xelqimizning mustemlikichi xitay basqunchilirigha qarshi körüshi, hejimning chong – kichiklikidin qet’iy nezer héch toxtap qalmidi we toxtimaydu.
Atatürk mustapa kamalning “ türk balisi , ejdadini tonughanche, téximu büyük ishlarni wujudqa chiqirish üchün özide quwwet tapalaydu“, dégen meshhur sözi bar.
Wetinimiz uyghuristan hazir xitayning mustemlike asariti astida ingrimaqta. Millitimiz – dunya tarixining qehrimanliq , medeniyet sehipilirige öchmes tamgha urghan bolsimu, teqdirning qara boranliri ichide yoqulush girdabigha ishtirilmekte.
Ehwalimiz tolimu xeterlik basquchqa kélip qaldi.Bu ehwalda memliket ichi we sirtidiki barliq uyghur qérindashlar bir dil, bir niyette uyultashtek ittipaqliship ,weten , milletni qutuldurush üchün qolimizdin kelgüche gheyret qilip kuch chiqirip “ bu septe menmu bar“ déyelishimiz lazimki, düshmen’ge, düshmen ghalchiliri, xain jasuslirining arini buzush, qutratquluq qilish, bölgünchilik sélish heriketlirige qet’iy yol qoymasliqimiz, hoshyarliqimizni östürüp , herzaman sezgür, éhtiyatchan , emma, jür’etlik, müshkül weziyetke duch kelgende tedbirlik, rohluq bolishimiz lazim.
Emdi, hörmetlik oqurmenlerning chüshenchilirini aydinglashturwélish, izdinish, tetqiq qilish melumatini kingeytish meqsitide „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi “ ning qurulushi, paaliyiti, shu chaghdiki omumiy weziyet heqqide qisqiche shexsi mulahizemni bayan qilmaqchimen:
30-we 40- yillar, sherqiy türkistan tarixida boran chapqunluq, özgirishchan , shiddetlik inqilab we ixtilap dewri boldi.
33-yili qurulghan “ sherqiy türkistan islam jumhuriyiti“ ruslar we shingshiseyning ( xitay hökümranlirining) til biriktürishi bilen yoqitildi. Sabit damollam qolgha ilindi. Xoja niyaz hajim turmida öltürüldi. Général mexmut muhiti chetkechiqip ketti.milliy qoshun tarqitiwétildi. Yüzminglarche shéhit qanliri bilen barliqqa kelgen milliy hakimiyet qoldin ketti. Weten miqyasida dehshetlik qetliam yürgüzüldi. Ademler kéche – kündüz dekke -dükkide, xatirjem ish – heriket qilalmay, kichiliri aramida uxliyalmaydighan weziyet barliqqa keldi.
Junggoda yapon’gha qarshi urush dawam qiliwatqan bolsa, gitlér gérmaniyisining polshani bisiwélishi bilen 2-dunya urushi partlidi.
1942 – yili 6- ayda gérmaniye armiyisi sowét ittipaqigha hujum qilghan qalaymiqan bir sharaitta, omumiy ichki tashqi weziyetni toghra tehlil qilip, tarixi réal liqni közde tutup, sherqiy türkistan xelqini nijatliqqa érishtürüsh üchün chiqish yoli izdigen bir qisim angliq , milletning abruyluq ziyaliyliri, mötiwerliri, bu japaliq yolda milletni yitekliyeleydighan bir siyasiy partiyening qurulushining muhimliqini tonup yetken idi. Shu wejidin „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi“ qurulghanidi.
Ablikim baqi iltebirning „shéhitler shejerisi“ namliq esiride körsitilishiche,
„… 1942-yilning axirida ürümchi shehride toxti qurban, kenji,qasim zulyar, eziz qasim, zulal, mamutop qurban, iminjan, abduréhim ömer qatarliqlar “ xelq azadliq teshkilati“ ni qurdi. 1945-yili 12- ayning 7- küni , sherqiy türkistan jumhuriyitining merkizi ghulja shehride sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining shöbisi resmiy we mexpiy quruldi…“,dep yazidu.
Türkiyediki proféssor sultan mexmut qeshqirining „20- esirde xitay siyasiy partiyiliri we hakimiyetlirining sherqiy türkistan xelqige qaratqan siyasiti we uning éghir aqiwetliri“ namliq maqalisida:
– “ 1946-yili 5 -ayning 5 -küni sherqiy türkistan jumhuriyitining merkizi ghulja shehride abdukérim abasow yétekchilikide yashlardin teshkil tapqan 15 kishi teripidin mexpiy halda “ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi“ ( qisqartilghan ismi “ xp“) quruldi, merkizi komitét ezaliri yette kishidin terkib tapti. Abdukérim, abasow (xp sékritari), seydulla seypullayow (muawin sékritari), seypidin ezizi, es’et is’haqow, memtimin iminow, enwerxan baba, abdulla zakirowdin ibaret idi“,deydu.
Fraffésor sultan mexmut qeshqiri yene shu maqalisida , siyasion we yazghuchi qehriman ghojemberdining “ uyghurlar“ ( qedimki zamandin hazirgha qeder bolghan siyasiy tarix) kitabidin töwendiki neqilni keltürgen:
– …1962-yilining küz aylirida ürümchide qattiq mexpiyetlik ichide échilghan qurulush yighinida “ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining lidiri ( reisi ) bolup 1944-yili qurulghan jumhuriyet milliy armiyisining qomandanliridin biri, xitay xelq azadliq armiyisining générali , uyghur aptonom rayonning muawin reisi memtimin iminow saylandi.merkizi komitét 25 kishidin terkib tapti, bulardin bizge ismi melum bolghanlerdin es’et is’haqow (tatar), patxan sughurbayéw ( qazaq), enwer jakulin (qazaq),’abdulla zakirow, toxti qurban ( shinjang gézitining muawin bashliqi), ibrahim turdi, niyaz ömer, exmetjan axunow (milliy armiye ofétsirliridin 1950 -yili milliy armiyening qeshqerge yerleshtürülgen 13-diwéziyesining shitap bashliqi bolghan), abduréhim baqi, imin eysa, ababekri nasir,’iminjan ikram (özbék , yazghuchi) qatarliqlar bolup, “ xip “ ning asasiy meqsiti, sherqiy türkistanni xitay zulmi istilasidin qutuldurush, musteqil sherqiy türkistan dölitini berpa qilishtin ibaret idi.“ xip“ ning shöbe teshkilatliri sherqiy türkistanning köp jaylardiki wilayet, nahiyliride mexpiy qurulup paaliyetlirini dawam qildurushqa bashlidi…“
( yuqiriqi kitab 786-791- betler, qazaqistan, almuta, 2009-yil neshri)

Atalmish “ uyghur aptonom rayonluq partkom partiye tarixi tetqiqat ishxanisi teripidin tüzülgen “ medeniyet zor inqilabi mezgilide “ sherqiy türkistan partiyisining qepesdin chiqishi we yorutulushi“ namliq matéryalida töwendiki melumatlarni uchritimiz :
“ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi “ 1967-yil 4- ayning 10- küni ürümchi, qeshqerde qaytidin mexpiy tertipke sélindi. Deslepte uning nami “ uyghuristan xelq inqilawiy partiyisi bolup ataldi. Kéyin qurulghan waqtini 1960-yili 11-ayning 12- küni , dep özgertti.(sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulghan künige toghrilidi, aptordin)shuning bilen bille partiye nami eslige keltürülip “ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi“, dep ataldi…“ 1968-yili 2-ayda partiye merkizi komitéti teshkillendi“,“…1969-yili 1-aydin 4-ayghiche , ürümchi shöbisi, altay shöbe büyrusi, ili komitéti , bortala shöbe büyrusi, qeshqerni merkez qilip jenubiy tengritagh büyrusi qatarliq tarmaq apparatlarni qurdi. 78 asasiy qatlam teshkilatini qurup 12 wilayet, oblast, sheherge we Uyghur aptonom rayonidiki 22 rayon derijilik orunlarghiche kéngeydi…“

Yuqiriqilardin melumki, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi , qaysi tarixta, kimler teripidin qaysi isim bilen , qaysi usulda qurulghanliqidin qet’iy nezer, wetenning nami, programmisi, nizamnamisi, axirqi meqsiti yeni sherqiy türkistanning milliy musteqilliqini qolgha keltürüshtin ibaret ghayini emeliyleshtürüsh we uning üchün küresh qilish idi.
Oxshashmighan isim, oxshimighan tarix, oxshimighan shert sharaitta burunqilarning izini kéyinkiler bésip, teshkili qurulushini yéngilap eyni muddia, eyni meqset , eyni nishan ghaye üchün, xiyim – xeterdin, japa-musheqqet,qiyin- qistaqtin , ölümdin qorqmay küresh meydanigha étilghan , jénini pida qilghan u ezimetlerni sherqiy türkistan xelqi héchbir zaman untumaydu!
Emdi, sherqiy türkistan tarixigha ismi altun herp bilen yézilghan bu shereplik partiye heqqide “ shéhitler shejerisi“de bérilgen qisqiche melumatni eynen hozorungizlargha sunimen:
“bu partiyening sherqiy türkistan jumhuriyitining dölet rehberliri ,herbiy qomandanlar ,ziyaliylar,jengchi – ofitsérler, kadir, ishchi-xizmetchiler, sheher ahaliliri, déhqan – charwéchilardin terkib tapqan partiye qoshuni tézlikte kéngiyip , hakimiyetning siyaset belgilesh we istratégiyilik pilan tüzüsh ishlirigha tesir körsetkidek yoshurun kuchge ige boldi.
Xelq inqilabi partiyisining aldida ,’istratégiye jehette rus we xitay kommunistlirining amburdek qorshawida qalghan sherqiy türkistanning heqiqiy musteqilliqini qolgha keltürüshning toghra siyasiy programmisini tüzüp chiqishtek nazuk we murekkep wezipe turatti. Taktika jehette uzaq muddetlik yaki hel qilghuch quralliq urushning teshkili,maddiy we meniwi hazirliqini qilishtek shereplik we üzül – késil azadliq nishani turatti. Yene kélip emdila dunyagha kelgen sherqiy türkistan jumhuriyitining hakimiyet hoquqi her zaman rus we xitay jasuslirining kontrol tehditi astida turatti. Bolupmu xitay gomindangi bilen ashkara shertname tüzüp, xitay kommunistlirini yoshurun qollawatqan stalin rus kommunistlirining “ yalta shertnamisi“ dawamida sherqiy türkistan xelqining janijan menpeetini ashkara sétiwetkenligidek heqiqet aldida, qil üstide turghan xelq, millet, weten teqdirini qandaq qilip xeterdin qutuldurup qilishtek bash tartip bolmaydighan mes’uliyet we mejburiyet sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining zimmisige yüklen’gen idi.
2- dunya urushining netijisi – “ yalta shertnamisi “ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining paaliyitini téximu qiyin halgha qistap qoydi. Ikki yildin kéyin 1946-yili 1- ayda moskwa-stalin, 11- ayda yen’en – mawzédung, dungbiwular sherqiy türkistandiki hakimiyet we herbiy qatlamning ichide orun alghan bu yoshurun partiyedin xewerdar qilindi. Bu chaghda partiye ezalirining sani 4 mingdin artuq bolup, armiye we hökümet ichide ashkara paaliyet qiliwatqan sherqiy türkistan yashlar teshkilati uning asasiy tayanch qoshuni idi. Partiyining teshkili intizami nahayiti ching bolup, rusperes yaki xityayperes dep tonulghanlargha qarita qet’iy mexpiyetlik saqlan’ghan idi.
11 bitimdin kéyin, birleshme hökümet terkibide ürümchige yütkülüp kelgen partiye yétekchiliri we ezaliri pütün sherqiy türkistan zéminlirida partiye teshkili xizmitini qanat yaydurdi. Ezaliri 40mingdin éship ketkenidi. Bu dewrde partiye merkizi komitéti solgha mayil bolghan , kommunistik pikirler arilashqan xata yönilish belgiligen bolsimu( taktika bolishi mumkin ), emma, sherqiy türkistan xelqini musteqil qilish nishani éniq belgilen’gen idi. Eyne chaghda, sherqiy türkistan zéminini mustemlike qilip turghan we sherqiy türkistanda bir nechche yüzming zamaniwi amérika ayropilanliri we qoralliri bilen qorallan’ghan eskiri bolghan gomindang tajawuzchilirini yoqutush hemde rus kommunistlirining kontrolluqidin qutulush üchün özidin ajiz bolghan xitay kommunistliri bilen waqitliq ittipaqlishish eng muwapiq yol dep tallan’ghan bolishi éhtimalgha yéqin.
1950- yilidin étibaren , xitay kommunistliri bilen til biriktüriwalghan rus kommunistliri sherqiy türkistan milliy azadliq körüshining ghelibisini tartiwaldi we sherqiy türkistanni “ yalta shertnamisi“ diki wedisige binaen xitay gomindangigha emes, hakimiyetni éliwalghan kommunistlarning asaritige tutup berdi. Musteqil jumhuriyitimiz yoq qilin’ghan bolsimu,xitay kommunist qoshunliri bésip kirgendin kéyin, milliy armiyimizning heywisi, xelqimizning bisimiy arqisida sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bilen xitay kommunistik partiyisi birleshme hökümetke qatnashti. Stalin bolsa alliburunla sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining 132 neper rehberlirining isimlikini mawzédonggha yollighan idi.
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi eslidiki zor we kona ikki düshminidin qutulghandin kéyin, qilche ikkilenmey, yéngi düshmini xitay kommunistlirining boyunturqidin qutulush , milliy musteqilliqni qolgha keltürüsh yolida aldinqilarning yolini kéyinkiliri bésip, 40 nechche yildin biri 200 qétimdin artuq quralliq, qoralsiz , ashkara we yoshurun küresh qilip keldi. Xelqni teshkillep köp qétim qozghilang kötirip hakimiyetni tartiwélip musteqil sherqiy türkistan qurush üchün tirishti. Shundaq qilip bügünki künde , xitay kommunistlirigha qarshi programmisi eng éniq bolghan, teshkillik,’intizamchan we sistémiliq küresh ilip baralaydighan,’istéragéyilik pilanliri mukemmel bolghan, ezaliri dunyaning herqaysi jaylirighiche tekshi tarqalghan , mexpiyetlik prinsipi téximu ching bolghan ikki milyon’gha yéqin xelqni teshkillep, 78 asasiy qatlam teshkilatida atmish mingdin artuq péshqedem , issiq soghaqni béshidin köchürgen we éghir sinaqlardin ötken ezasi bolghan, ammiwiy asasiy kuchluq, yétekchilik roli chong, jenggiwar siyasiy we tarixi partiyige aylandi.bir qatar quralliq urushlar, siyasiy küreshler we medeniyet talashlirigha rehberlik qilghan xelq inqilabi partiyisi sherqiy türkistanning üzül késil azadliqini nishan qilip , xelqning ümid mesh’ilige, xitay kommunistlirining közige qadalghan xenjerge aylandi.
Sherqiy türkistan xelqining 50 yilliq kommunist istélachilargha qarshi küresh tarixigha nezer tashlaydighan bolsaq, xitay zalimliri xelq inqilabi partiyisini 50 yil aldap we teqib qilip basturdi, yoshurun we ashkara inkar qilip untuldurushqa orundi . Eng axirida ashkara étirap qilip turup qanliq basturushqa kirishti. Emma, xelqning qelbidin orun alghan bu teshkilat barghanséri kéngiyip , kuchuyup we saghlamliship ilgirilidi”.

Ablikim baqi iltebir:“ shéhitler shejerisi “ 1-6- bet, ( sherqiy türkistan hemkarliq jem’iyiti neshriyati) istanbul.

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi, dawamliq iz bésip ilgirlesh prinsipi boyunche tejribe sawaqlarni yekünlep, kelgüsi üchün ul hazirlash,’axirqi ghaye bolghan musteqilliqni qolgha keltürüsh yolida,xelq’ara we ichki weziyetni küzütüp muwapiq shert – sharait yétilgende heriket qilish üchün mexpiy hazirliqlarni héch toxtatmidi.
60- yillarning bashlirida “ xip“ ning hayatta qalghan bir qisim yétekchiliri , milliy azadliq körüshini qozghash, heriketke ötüsh heqqide pikirde birlikke keldi.
Sowét ittipaqi kommunist partiyisining sékritari sérgyéwch xroshow bashchiliqida échilghan s s s r 20- qurultiyining qararliri- xitay kommunist partiyisi we xitay döliti bilen sowét ittipaqi otturisidiki siyasiy , diplomatik, iqtisadiy, herbiy sahelerdiki öz – ara munasiwetlirining yamanlishishigha yüzlinishning bashlan’ghuch nuqtisi boldi.
1962-yili ili- chöchek weqesi (29-may ghulja weqesi yüz bedi. Shundaqla, kündin kün’ge yamanlashqan ikki dölet munasiwiti we uning ichki weziyette dawalghushush peyda qilishi , sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining heriket bashlishigha türtke boldi.
Rehberlik yadrosi – “ xitay bilen sowét otturisidiki ixtilap, bu teriqide dawam qilsa, choqum quralliq toqunushqa aylinidu we bu purset bizning chong bir qétimliq azadliq chékige atlinish imkaniyitini yaritidu, sowét ittipaqi bizge yardem biridu“- dep texmin qildi.
Tarixning bezen tekrarlinishidek ilmiy heqiqetning mahiyitini waqtida chüshünüp yételmeslik, tarixtiki aghmichiliq, menpeet üchün satqinliq, yérim yolda qoshulghan hemralarning wapasizliqi xiyaniti tekrar – tekrar untulup kétish , tejribe – sawaqlardin ders almasliq bizni tarixta qandaq éghir , qanliq bedel ötetken bolsa bu qétimmu shundaq bedel öteydighanliqimizni perez qilalmiduq.
Emma , aqiwitini bilsekmu bilip turup bu yolgha tewekkül qilip körduq. Mejbur iduqki, chünki pichaq söngekke yetken idi. Mejbur iduq chünki bizning tarixi, jughrapiyiwi, stéragéyilik ornimiz , shert – sharaitimiz shundaq idi…

Étimni bextiyar qoydi,xuda bermesmu bextimni, xuda bergende bextimni, alurmen taju textimni,dégendek bir tereptin ümidwar bolsaq, bir tereptin “ yétip qalghuche, étip qal “ rohi bilen bu jengge atlanduq. Qol qoshturup , nale qilip, biteleyliktin qaqshap ölümni kütüp olturush – millitimizning shan – sheripige dagh chüshüretti…
Mana shu roh we ishench bilen sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi , wetenning herqaysi jaylirida yer asti paaliyetlirini janlandurdi. Ishenchlik melumatlargha qarighanda, partiyining qayta yéngidin teshkillinishi, partiyining yéngi programmisi, heriket pilan layihisi , meshhur qomandan wetenning qehriman ewladi memtimin iminowning bashchiliqida, toxti qurban, niyaz ömer, qasim persa, ismayil ibrahim qatarliq wetenperwer ziyaliylarning birlikte bash qaturup pilanlishi bilen meydan’gha kelgen bolup, partiyining herqaysi jaylardiki organliri retke sélinip qayta teshkillendi.
1964-yili merkizi büyru qeshqerge yötkeldi. Qeshqer rayuni uyghurlarning eng zich olturaqlashqan , chet’eller bilen chégrilinish yéqin, stéragéyilik orni muhim jay bolup, ongushluq we ongushsiz herqandaq sharait astida bir chiqish yoli tépish mumkinchiliki bar,dep hésablandi . ( xitay hökümet dairilirining qarishiche “ ot merkizi“ qeshqer idi ).
Partiye partiye merkizi kommétiti Xitayning Sherqitürkistanda yürgüziwatqan hakimiyet sistimisidiki yüz bérish ihtimalliqi bolghan bir qatar qalaymiqanchiliqidin paydilinip, waqitni ching tutup derhal mexpiy halda teshwiq – terghibat ,’eza tereqqiy qildurush xizmitini bashliwetti.Bu intayin aqilane bir qararidi.“ittipaq “ jurnili ,“ istiqlal“ géziti qatarliq shipgrap bilen bésilip , köpeytilip yoshurun tarqitildi.uning bilen birlikte deslepki qedemde 10 ming kishilik namayish uyushturush, yüznechche orundiki bénzin iskilatlirigha ot qoyuwétip, peylomeydanidiki mehbuslarni qutquzup qorallandurushush omumiy qozghilanggha teyyarliq ishliri bashlandi we bu ishlargha qeshqerni merkez qilghan jenubiy tengritagh büyrusining bashliqi qadir sawut mes’ul qilindi.
1965-yili 8-ayda qadir sawutning orunlashturulushi bilen palta memtiminning peylu meydandiki mes’ul xizmitidin paydilinip yoshurun yötkep kélin’gen qurallar “ boran partiyisi “ (esli xelq inqilabi partiyisining bir tarmiqi bolup mexpiyetlikni saqlash ihtiyajidin waqitliq bu isim qollinilghan)ezalirigha tarqitildi we qisqighina waqit ichide meydan ( emgek bilen özgertish meydani) xitay eskerliridin tazilandi.
Emma, sirttin kélidighan yardem we qurallar yétip kélelmidi . U ariliqta yüzlerche mashina bilen qeshqer tereptin kelgen xitay eskerlirining qatmu qat qorshawigha chüshüp qalghan mujahidlar töt saetkiche zembirek tankilargha qarshi berdashliq berdi. 37 mujahid shéhit boldi. ( yatqan jayliri jennettin bolsun.amin!)yüzlerche xitay eskiri yer chishlidi we yaridar boldi.
Teshkilatchilardin qadir sawut türmide qiyinap öltürüldi. Qalghan mujahid partiye ezaliri jaza téximu éghirlashturulup ölum jazasigha, muddetlik we muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilindi. Qeshqer wilayiti teweside bir qanche ayghiche höküm sürgen dölet térrori , tutqun qilishlar hemme kishini jénidin jaq tuyghuzuwetti . Shuning bilen“xp“ ning xizmiti téximu mexpiy haletke köchti.
1966 -yili 5- ayda mawzédungning biwasite qol tiqishi bilen atalmish “ prolétariyat medeniyet zor inqilabi“ bashlandi. “ burjua ilim nopuzluqlirini pipen qilish “ din bashlap “ töt konini yoqutush“,“ kapitalizm yoligha qarap mangghan hoquqlardarlarni pipen qilish, tartip chiqirishghiche bolghan mezgilde jallat wang inmaw weten ichide ( sherqiy türkistan)bu heriketning tigh uchini milliy kadirlargha, bilimlik ziyaliylargha,diniy ölimalargha qaratti.“ ongchi“, yerlik milletchi“,“pantürkist“, “ pan islamist“, eksil’inqilabchi“,“ buzuq unsur“, „koniliq terepdarliri unsur“,“ qarangghu bazarchi“ wehakaza dégen qalpaqlarni keydürüp, qattiq qolluqluq bilen jazalidi. Kéyin wang inmawning özimu “ kapitalizm yoligha qarap mangghan hoquqdar“ dep atilip yoqutush obiktiwigha aylandi…

Sherqiy türkistan teweside minglarche ammiwi teshkilatlar quruldi, herxil debdebelik, menaliq isimlar bilen atalghan bu teshkilatlar wang inmawni qoghdighuchilar( bularning shoari, aptonom rayonning muawin sékritari wuguang,luy jenrin,jang jungxen, burhan shehidi we iminoplarni yoqitayli, dégendin ibaret idi) bu tereptikiler wang inmaw yaxshi yoldash! Dep jarsalatti.
Yene bir terep bolsa wang inmawni yoqitayli! Dep otturigha chiqqan idi.
Yene bir guruh bolup bular her’ikili köz qarashqa qarshi turup bi terep halda turushatti. Uyghuristanda shu waqitning özide su yüzide 3 chong teshkilat bar’idi.Xeliq inqilawiy payrtiyesi ezaliri bu üch xitay teshkilatigha tekshi tarqalghan bolup, özining istiratigiyisi üchün mexpiy herket qiöatti. Körünishte ular bir biri bilen reqiblerdinidi.
Sherqi Türkistan Xeliq Inqilawiy partiyisining ichkiy jehettin masliship herket qilishi netijiside Wetenimizning herqaysi jaylirida xitayning dölet aparati parlech haletke chüshüp, hökümetsizlik anarxizm taza ewj alghanidi.
Bolupmu 1967-yilning béshida mawning ayali jang chingning “ qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdununglar“dégen chaqiriqi chiqishi bilen, pütün ammiwi teshkilatlar öz’aldigha qorallinip bir – biri bilen resmiy quralliq élishishqa bashlidi.
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bu pursettin paydilinip , herqaysi teshkilatdiki ezalirigha qoshunni tézlikte kéngeytish , qural- yaragh, oq – dora toplashqa seperwer qildi. Rehberler azadliq küreshke puxta teyyarliq qilish üchün teshkili qurulushni retke sélip herxil pilan- layihelerni tüzüp chiqishti…
Sheher ahalisi, mekteplerdiki ziyaliy oqutquchi , kadirlar, ishchilar, yézilardiki déhqanlarni qozghap teshkilatni kéngeytish, keng kölemde eza qobul qilish , qural toplashqa jiddiy tutush qilish, omumiyyüzlik qozghilishqa teyyar bolup turush toghrisida jiddiy xizmetler ishlendi. Shuning bilen bille, uzun yilliq tarixqa ige we altun tamghisi, bayriqi, hökümet tereptin musadire qilin’ghan , ezaliri herxil jaza usulliri bilen basturuwétilgen“ sherqiy türkistan islam partiyisi “ özining teshkili apparatini qaytidin teshkillidi.
Diniy zatlar tézlikte yashlar we ösmürlerni, yurtini qutuldurush, xelqni qoghdash üchün ghazat qilalaydighan , shéhitlikni ghaye bilidighan , dindar wetenperwerlik rohida terbiyilesh üchün janpidaliq bilen xizmet qilishqa bashlidi. Teshwiqat – terghibat ishlirini keng kölemde rawajlandurush arqiliq xelqni oyghutup, omumiyyüzlük qozghilang kötürüsh üchün zémin hazirlidi.herqaysi jaylarda quralliq jenggiwar guruppilar quruldi.
Sherqiy türkistan teweside ammiwi asasiy, xitay kommunistik partiyisdin nechche hesse kuchluq bolghan bu partiyining ürümchidiki merkizi komutétiti, shöbe büyrusi birlikte “ sherqiy türkistanning teqdiri“, “ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining omumiy programmisi“,“sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining nizamnamisi“ qatarliq hayati kuchke ige ehmiyetlik höjjetlerni teyyarlap herqaysi jaylargha tarqatti shundaqla sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining dölet giribi, dölet bayriqi nusxilirini layihilidi.
1968- yili 2- ayda sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining merkizi hey’et riyasiti qurulghandin kéyin, herterepke adem yollap , alaqe baghlashqa, teshkilatni kéngeytip kuchaytishqa kirishti.
Bu arida shuni estin chiqarmasliq lazimki, “ medeniyet zor inqilabi “ ning qalaymiqanchiliqi höküm sürgen shu künlerde “ shinjang uniwérsitéti“ ni merkez qilghan “ qizil 3- lien qomandanliq shtabi “ quruldi.
Xitayche “ xong san lien“ dep atalghan bu teshkilat ali mektep situdéntliridin terkib tapqan bolup,“ partiye ichidiki kapitalizm yoligha qarap mangghan hoquqdarlarning edibini bérish“ ni meqset qilghan bolup, uyghuristandiki uyghur kadirlarning chong- kichik hemmisi birdek tartip chiqirilip küresh – pipen’ge tartilghan idi.
“ aptonom rayon “ ning muawin reisi, sabiq milliy armiyining qomandanliridin bolghan général memtimin iminop “ mesile tapshurush“, “ küresh qilish“ bahanisi bilen uniwérsitétta saqlinip qalghan idi. Emeliyette bu zat, qézil 3- lien teshkilati teripidin qoghdap qilin’ghan idi.
Qézil 3- lien – asasen uyghur , qazaq oqughuchiliridin terkib tapqan bir siyasiy teshkilat bolup,’ularning rehberlik yadrosi-abit, aytan, alim ghazi qatarliq yashlardin terkib tapqan idi.
Aptonom rayonluq hökümet ishxanisi , munasiwetlik idarilerning arxipliridin qolgha chüshken muhim matériyallar asasida , xitay armiyisining shinjanggha kirishning aldi keynidiki weqelerdiki arqa pilanliri, eksil’inqilapchilarni basturush, 3 ke qarshi küresh .5 ke qarshi küresh herikiti, ongchi yerlik milletchilikke qarshi turush körüshi, uning sehne arqisi, 60- yillardiki acharchiliq, bay nahiyisidiki acharchiliqtin ölgen 10 mingdin artuq ademning sani we uning arqa körünishi, tizma maqaliler bolup yézilip wetenning bulung – puchqaqlirighiche tarqitildi. Shipgrapta bésilip köpeytilip tarqitilghan bu matériyallar ichide :“ wang inmawning milliy siyasettiki tütek perdisini yirtip tashlayli!“, dégen maqaliler toplimi alahide diqqetke sazawer ige bolghan idi.
Bu mexpiyetlikning otturigha chiqishida merhum iminopning roli nahayiti chong bolghanidi.
1968- yili 3- martta, xitayning sherqiy shimali rayonida sowét ittipaqi bilen chégra siziqi bolghan amur deryasining töwen éqimidiki jinbawdaw ( ruslarning damaniski arili )da chégra toqunushi yüzberdi..uzaq ötmey tarbaghatayning térekti rayonida yene birqitimliq quralliq toqunush boldi.
Bu hadisiler ikki dölet munasiwitidiki ziddiyetlerning neqeder yamanlashqanliqining bir ishariti idi.
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi waqitni ching tutup , chong qozghilanggha teyyarliq qilish paaliyitini qanat yaydurdi. Xitay dairilirining ashkarilishiche , shu mezgilde,
“ sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi ili shöbisi, ürümchi shöbisi, altay shöbe béyrusi ilgiri – axir bolup 12 qétim sowét ittipaqi bilen mongghuliyege adem ewetip qural – yaragh, tilgrap apparati hemde herbiy ishlar meslihetchisi ewetip bérishni telep qilghanidi. Sowét ittipaqining jasusluq axbarat orgini shinjanggha 9 türkümde xupiyane halda 14 adem qétim tilgrap apparati, qural – yaragh we heriket xirajiti kirgüzüp , sherqiy türkistan partiyisi bilen alaqileshti…“, „… bortala shöbisi chégra modapie gazarmisi atliq eskerler tarmaq etriti we saqchixanining qural – yaraghlirini bulighandin kéyin qara toluq téxnik éghizida qural – yaragh bazisi qurup, partizanliq herikiti ilip bérish qestide boldi…,“ dep yazidu.
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bortala shöbisi heqqide söz ichilghaniken, bu heqte bir az toxtulup ötsek artuqche bolmas.
Büyruning rehbiri , sabiq milliy armiye ofétsirliridin biri, milletsöyer , wetenperwer qehriman sheyxhaji eysa bolup, 1962- yilidin kéyin xitay sowét munasiwetliri yirikleshken we bu sewebtin sherqiy türkistanda shekillen’gen yéngi weziyet astida xelq inqilabi rehberliridin biri , meshhur milliy qehrimanimiz niyaz ömer teripidin teshkilatqa qobul qilin’ghan.
Undin bashqa bortaladiki wetenperwer , abruyluq kishilerdin memet imin isa bayéw, muhemmed hajiyéw ( milliy armiye ofétsirliridin), ghappar hesen, ismayil palwan qatarliq kishilermu teshkilatqa qobul qilin’ghan.
1968- yili yazda, shöbe merkizi komitétining yolyoruqigha asasen paaliyitini kücheytip teshkilatni kingeytishke kirishti. Yéngi eza qobul qilish, keng – kölemde teshwiqat , terghibat ilip bérish bilen shughullandi. Ürümchidiki situdéntlarherikitining bashlamchiliri ( qizil 3- rota) esli bortalaliq abit yaqup, aytan yüsüpxanlar bortalagha kélip, sheyxhaji bilen körüshüp alaqileshkenidi.
1969- yili 7- féwral küni échilghan mexpiy yighinda, shöbe büyruning ezaliri resmiy békitilip , sheyxhaji rehber bolup saylandi. Wezipiler teqsim qilindi. Programmilar qararlashturuldi. Ürümchidiki merkizi komitét périzdimumi teripidin ewetilgen ismayil ibrahim , abit yaqup, aytan yüsüpxan qatarliq besh kishining 1969- yili 21- féwral 5 at we yan qurallar bilen jabdunup shimaldiki borda tagh yoli arqiliq xitaylar “ uchar qanatmu ötelmeydighan polat qorghan“ dep dawrang salghan chégrasidin aman ésen sowét ittipaqi tewesige ötüp kétishke shert hazirlap bergenidi.
Xitay saqchi dairiliri, jasusluq organliri ishittek burap , timisqilap bu teshkilatning péyige chüshti.
Sheyxhaji bashchiliqidiki teshkilat ezaliri teshwiq waraqliri tarqitish, xelqni qozghash lazimliq qoral- yaragh toplash,peyti kelse milliy inqilabni bortaladin bashlashqa jiddiy tutush qilmaqta idi.
1969- yili 3- ayning 3- küni yüzbergen jinbawdaw weqesidin kéyin pütün diqqet étibarini chégra rayonlargha qaratqan xitay dairiliri , bezi xain, turaqsiz insanlarning pash qilishi bilen teshkilatning bir qisim gholluq ezaliri tutqun qilindi.
4- ayning 18- küni teshkilat rehberliridin sheyxhaji, ablikim xudaberdiler qolgha ilindi.
Eyni zamanda bezilerning chet’elge chiqip kétish teklipini ret qilghan sheyxhaji turmida , iqrar qildurush, bashqilarni pash qilish üchün qollan’ghan éghir azab, qiyin qistaqlargha baturane berdashliq berdi. Sepdashlirini satmidi. Her küni wehshiyane tayaq qiyin – qistaq azablar uni bash egdürelmidi. Hetta, kamérgha öz ademlirini kirgüzüp urdurdi, xorlidi. Héch nersini iqrar qilmidi, heqiqiy qehrimanliqning büyük ülgisini yaratti.
1970- yili 21- mart, mezkur teshkilatning ezalirini jazalash meqsiti bilen atalmish “ höküm élan qilish chong yighini“
uyushturuldi.kocha-kochilarda tanka, birownik, zembireklerni toxtutup hazirla urush bolidighandikidek sürlük bir halet shekillendürgenidi.
Buningdin bir ay burunla, pütün idare – jem’iyet , yéza – qishlaqlarda xelqni, sotliniwatqan 20 neper inqilabchining ölüm bilen jazalandurulushi üchün jamaet pikri toplash we bu arqiliq “ öltürmise xelqining ghezipi bésilmaydu…“, dégen gepni hökümnamige kirgüzüsh we buning “ ammining rayi“ ikenlikini ispatlash üchün mejlis üstige mejlis , yighin üstige yighin ichip adem toplap, qamallan’ghanlarni eyiblesh , haqaret qilishqa mejburlighan we “ ölüm jazasi bérilsun“ dégüzgenidi.
21- mart küni pütün bortala ahalisini toplap soghuq yerde olturushqa buyruq berdi.ornidin turushqa ruxset qilinmidi. Atalmish “ jinayetchiler “ meydan’gha ilip kélin’gende bir qanche chong mashinida chish- tirniqighiche qorallan’ghan eskerler birinchi derijilik urush hazirliqida teq turdi.
Atalmish “ jinayetchiler “ qolliri baghlan’ghan, putigha kishen sélin’ghan , tilliri inchike sim bilen baghlan’ghan, meydisige
“ eksil’inqilabchi“ dégen taxta ésilghan idi.
Yérim saet ichidila höküm élan qilinip, bortalaning jenubidiki derya boyida, shexhaji isa, ablikim xudaberdi, memtimin isabayéwler étip öltürüldi. Qalghanlargha 20 yildin 5 yilghiche qamaq jazasi bérildi .( qiyin – qistaq, azab- oqubet, tayaq – toqmaq , achliq – ussuzluq azabidin merhum sheyxhaji orughlap kichikkine baligha oxshap qalghanidi.)
höküm bortala shöbe herbiy rayon herbiy sot teripidin chiqirilghan bolup, shöbe herbiy rayonning qomandani dung shang siéng shundaqla ürümchidin mexsus teklip bilen chaqirilghan jallat générallar qatarida milliy munapiq, xitay armiyisining général mayuri zahir sawdanopmu yighin munbiride olturghanidi.
Nurghun kishiler chandurmay közyashlirini töküp, ünsiz ah urdi, „shéhitler qelbimizde menggü hayat!“, déyishkenidi.
( qirghistan “ ittipaq “ géziti, “ tariximizdiki yarqin simalar“ din ilindi.)
sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bortala shöbisining éghir talapetke uchrishishi , ezaliri we rehbiri xadimlirining qurban bolishi, pütün sherqiy türkistan xelqi üchün zor bir yoqutush boldi.
Xitay mustemlikichi zalimliri “ bölgünchilik,we bölgünchiler üstidin qazinilghan büyük ghelibe“ dep hörkiridi. Xitayning ichki matériyallirida „… Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bölgünchilik guruhi 1970- yili 3- ayda tarmar qilindi…“dep jar saldi.
Bortala shöbisining yoqalghanliqini „pütün sherqiy türkistandiki xelq partiyisining yoqutulghanliqidin dérek biridu“ dep weten ichidiki bir qisim ammini waqitliq aldidi.
Emma, bu partiye yuqutulmighan idi, hélimu mewjut idi, uning xitay kommunistliri teripidin yuqutulishi esla mumkin emes idi!
Xitay kommunist dairiliri bu partiyining tamamen yuqutulghanliqini xelq ammisigha tekrar éytqan bolsimu, yenila uning teshwiqat waraqchiliri,“ mesh’el gézit“. Istiqlal gézit“ her küni dégüdek kocha- kochilarda mexpiy halda kengri tarqitilmaqta idi.
Undin bashqa yene, sowét ittipaqining almuta, tashkenttin bérilidighan uyghurche radio dolqun xewerliri shundaqla “ wetenni qutquzush“ radiosining xewerlirimu sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining heriket paaliyetlirini herküni dégüdek anglitilip turatti.
1969- yili, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi
“ shimaldin shepe bérip, jenubni tizginlesh“ taktikisini qollunup, omumiyyüzlik qoralliq qozghilang kötürüsh qararigha keldi. 6- ayning 28- küni qoralliq qozghilangning kötürülüsh küni qilip békitildi .
Sanji, qaramay, shixenze, ghulja bortala , chöchek- tarabaghay wilayiti, altay qatarliq shimaldiki sheherlerde birla waqitta partlitish weqesi peyda qilish bilen birlikte teshwiqat waraqchilirini köplep tarqitip, düshmenning diqqitini shimalgha burap, jenubi tereptiki qozghilangchilar qeshqer etrapidiki nahiyelerde qoralliq qisimlarning qorallirini tartiwélip artush terepke yüzlinip , ulughchatqa hujum qilip chégra modapie qisimlirini quralsizlandurup, chégrini échiwétish, eskiri kuchni merkezleshtürüp qeshqerge hujum qilish, pütün nahiye, yézilar tengla qozghilip qeshqerni igilesh bilen bir waqitta sherqiy türkistan jumhuriyitining qaytidin qurulghanliqini pütün dunyagha anglatqandin kéyin afghanistan, pakistan, hindistan arqiliq chet’eller bilen bolghan déplomatik munasiwetni baghlap jiddiy we tiz sür’ette qural – yaragh sétiwélip ürümchige qarap hujum bashlash axirida pütün sherqiy türkistan zéminidin xitay tajawuzchilirini qoghlap chiqirip , azad- hör , musteqil bir dölet qurup chiqish meqsitige irishish pilanlan’ghanidi.

Yépishing erk üchün sizmu quralgha,
qisastin qisseler qalsun zaman’gha.

Shéhitler qénida nemlen’gen tupraq,
u séning wetining tarixinggha baq..
….

Bu heriket pilanlirining emilishishide eng zor ümid “ chet’elning“ yardimi idi. Wediler ,kélishimler hetta qesemlerge köre “ axirghiche bir septe küresh qilish , hayat – mamatta birge bolush, ghelbide – meghlubiyette ortaq bolush prinsipi asasida chégra boylirida tayanchi herbiy baza qurush, eskiri ishlarda bir tutash pilanlap bir merkezdin qomandanliq qilish , arqa sep teminat ( qural – yaragh, oq- dora, yémek – ichmek, kuch toluqlash…) xizmetlirini toluq we yéterlik derijide kapaletke ige qilish , teshwiqat – terghibat ishlirini kücheytip, xelq’arada jamaet pikri toplash, hoquqi dawada , sherqiy türkistan xelqining özini – özi idare qilish, musteqil dölet qurushning tebiiy heqiqiy ikenlikini dunyagha anglitish bash tartip bolmaydighan mes’uliyet wezipisi idi.

Sherqiy türkistan xelqi bu yolda qanchilik éghir bedel bolsimu bedel töleshke razi idi. Peqet birla meqset- xitay tajawuzchilirini weten tupriqidin teltöküs qoghlap chiqirish ,musteqil öz – özige xoja bolghan bir sherqiy türkistan dölitini qurup chiqish idi.
Ishlar kütkendek öz yolida bolmidi. Pilanlar astin – üstin boldi. Omumiy weziyettin qorqqan we alaqzade bolghan xitay saqchi idariliri barliq kuchini ishqa sélip jasusluq organliri arqiliq bu mexpiy teshkilatning péyigha chüshti…!

Xitay dairilirining ichki mexpiy höjjetlirining qeyt qilinishiche:
– “ …1969 -yili 1- ayda Uyghur aptonom rayonluq jamaet xewpsizlik qoghdash bölümliri teripidin teshkillen’gen mexsus délo tekshürüsh guruppisining etrapliq tekshürüp , razwédka qilish arqiliq , sherqiy türkistan xelq inqilabi partisining heriket ehwalini asasi jehettin igilep hemde toluq , ishenchlik pakitlarni qolgha chüshürüp buning azadliqtin buyan shinjangda yüzbergen eng chong teshkilat, ikenliki, bir yürüsh mukemmel programmisi ,’uzun’gha sozulghan heriket pilani bolghan eksil’inqilabiy bölgünchilik guruhi délosi ikenlikini bayqidi..“ déyilgen…
Bu teshkilatning xaraktéri we uning muddiasi toluq igellen’gendin kéyin öz – özige ishenmey qalghan xitay hökümet dairiliri hoduqup kétip ehwalni, xitay dölet bash ministiri juin leyge melum qilidu. Xitay dölet ishlar kabinéti bu ishni junggoning teqdirige munasiwetlik chong ishlar qatarida qarar maqullap sherqiy türkistan zéminigha xitayning ichki ölkiriliridn eskiri kuch yötkep kélishke bashlaydu.
Xitay ichki ishlar kabinétining qararidin waqip tapqan sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining mes’ulliri, derhal heriketke kélip herqaysi teshkilat partiye yachéykiliri, her qaysi rayonlardiki yer asti teshkilat bashliqlirigha “ mexpiyetlikni jan tikip qoghdash, ongushsizliqlargha berdashliq bérish, eza tereqqiy qildurushni waqtinche toxtutush, melum mezgil “ sugha chöküwélish“, “ ölgen bolup yétiwélish“ taktikisini qollunup paaliyetlerni waqtinche toxtutushqa, ehwalni küzitish “ heqqide yolyoruq biridu.
Shuning bilen bir waqitta salahiyiti ashkarilinip qalghan bir türküm kishiler, herxil yollar bilen chetke chiqiriwétildi.
Merkizi komitétining asasliq kishiliri bixeter jaylargha yötkilip modapielendi . Péshqedem jumhuriyet jengchiliri we asasi rehbiri kuchlar asta – asta jenubqa yötkeldi…
Her dewrde bolghandek, bu qétimmu eng muhim basquch, halqiliq peytte , sherqiy türkistan xelqining hayati, janijan menpeetini tarixtin biri xitaygha sétip adetlen’gen “ chet’el“ yene wedisige, qesimige xilapliq qilip xain yüzini yene bir qétim körsetti.
Qozghilanggha üch kün qalghanda, pütün pilan ashkarilinip qaldi…!
1969 -yili 6- ayning 25- küni , xitay dölet bash ministiri juénleyning biwasite qol silishi, buyruqi bilen xitay dölet ichidiki herqaysi herbiy rayonlargha qarashliq herbiy qisimliridin chaqmaq tézlikide yüzminglighan herbiylerni we qoralliq saqchi qisimlirini wetinimiz miqyasigha yötkep epkélip yerlik bingtuen qisimlirining ichki jehettiki maslishishi bilen birla waqitta shimaldiki 15 sheherde qanliq basturush, tutqun qilish térrorluq herikitini bashlidi…
Pütün qatnash yolliri qamal qilindi, nahiye yézilar qorshawgha ilindi, aldin qolgha chüshürgen “ qara tizimlik“ boyunche yol éghizlirida, öy- öylerde, mehelle – mehellilerde, mekteplerde, zawut- kan karxanilarda , idare jem’iyetlerde , nopus tekshürüsh bahanisi bilen onminglerche sherqiy türkistan oghul – qiz perzentliri bigunah qariqoyuq tutqun qilindi. Turmilar toshup kétip solaydighan’gha bosh yer tapalmay, mekteplerning oqutush sinipliri, ali we bashlan’ghuch ottura téxnikumlarning sinip, yataq binaliri, kino xana, téatir xanilar adem solighidek bosh yerla bolsa turmigha aylanduruldi.
Shu qétimqi tutqunda, deslepki melumatlardin igellishimizche sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining ezaliridin 32ming adem tutqun qilin’ghandin bashqa yene 30 mingche bigunah xelqmu tutqun qilinip oxshimighan derijide jazagha tartilghan.
Bu tutqun qilin’ghanlarning arisida iz déreksiz ghayib bolghanlarning sani éniq emes idi…
Gerche ehwal shu derijide éghir bolghan bolsimu qeshqerning weziyiti bir qeder yaxshi idi. Shimaldin jenubqa mexpiy kelgen partiyening mes’ul xadimliri sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi qeshqer büyrusining bash sékritari axunopning qomandanliqida yéngi pilanlarni tüzmekte idi.
Axunopning qolida zerepshan musteqil polkidin bashqa yene herqaysi nahiye- yézilirida mustehkem tayanch ponkitliri , xoten- qaraqash, qaghiliq – aqsu, qizilsu, aqtu, tashqorghan, toqquzaq, tashmiliq, bulaqsu, oytagh, muji qatarliq jaylarda qoralliq qisimliri we partizanliq etretliri bar idi.

Bu qoshunlar körünüshte “ prolétariyat zor inqilabi“ diki wang inmawni yoqitidighan ammiwi teshkilatlar bolup “ qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdunush“ nami bilen qorallan’ghan teshkilatlar idi.

( bu heqte kéyinki babta tepsiliy toxtilimiz)

…

„prolétariyat medeniyet zor inqilabi“ dep atalghan bu ammiwi xaraktérliq inqilabda, pütün xitay miqyasida zor qalaymiqanchiliq yüz berdi.xususen, mawzédungning ayali jang ching , medeniyet inqilabi rehberlik guruppisining mudirliq hoquqini qolgha kirgüzüwélip arqidinla “ qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghduninglar“ dégen chaqiriqni chiqardi. Shuning bilen pütün amma teshkilatlargha uyushup özini qoghdash meqsiti bilen qurallinishqa bashlidi. Armiye we quralliq qisimliri körünüshte “ bi terep “ boluwalghan bilen
“ solchilarni qollaymiz “ dégen bana bilen ammiwi teshkilatlargha astirttin süküt bergenidi. Her qaysi ammiwi teshkilatlar özini qoghdash shoar bilen kelgen yerde qural bulashqa kirishti hetta, sowét ittipaqining wétnamgha toshup kétiwatqan bir poyiz qurallirinimu ammiwi teshkilatlar hesh – pesh dégüche bulap ketken idi…
Xitayning ichki ehwali yamanlashqandin kéyin weziyetni kontérul qilishqa közi yetmigen xitay merkizi hökümet organliri ammiwi teshkilatlarning qolidiki qurallarni derhal yighiwélish üchün jiddiy yighin chaqirip mawzédungning ali yolyoruqi , kompartiye siyasiy büyruning qarari dep “ 1969- yili 23- iyul buyruqi“ ni chiqardi.buyruqta:
– herqaysi ammiwi teshkilatlar qurallarni tapshurup chong birlishishni emelge ashurush lazim, teshkilat ichidiki buzuq katiwashlarni amma özliri heriketke kélip tutup jamaet xewpsizlik organlirigha tapshurushi shert“, dep keng teshwiqat élip bardi. Buni xelqler“ 23- iyul buyruqi“ dep atidi.
Gerche, bu buyruq merkezning mawzédungning buyruqi dep jakarlan’ghan bolsimu, ammiwi teshkilatlar bu buyruqqa anche ehmiyet bérip ketmidi. Chünki, teshkilatlar aldi bilen özige qarshi bolghan teshkilatlarning aldin qural tapshurushi lazimliqini andin özliriningmu qural tapshuridighanliqini bildürüp bir – birige xiris qilip, bes séliship qural tapshurushni qesten ret qilishiwatatti.
Xitay Merkizi hökümetning bu xildiki buyruqi taza ünüm bermigendin kéyin, xitay hökümet dairiliri “ qum arilashturush“ siyasitini qollinishqa bashlidi.
Yüzminglighan xitay armiye eskerlirini otturigha chiqirip ularni yerlik ammiwi teshkilatlar, idare -jem’iyetlerge ,kan – karxanilargha ewetip merkezning qural tapshurush toghrisidiki buyruqini izchillashturushqa meqsetlik orunlashturdi, bu eskerler herbiy formidiki kiyimlerni keygen bolup qollirida mawzédungning eserliri, xitay merkizi hökümetning
“ yolyoruqi “ ni kötürüwélip etidin kechkiche qural tapshurush , chong birlishishni ishqa ashurush heqqide teshwiqat we mejburlash siyasitini yürgüzüshke bashlidi.
Sherqiy türkistan teweside, milliyler köp jaylashqan rayonlarda xitay armiyisi ichidiki milliy eskerlerni otturigha chiqirip yerlik uyghur xelq arisigha singip kirgüzüp xitayning „qural tapshurush we chong birlishish“ ni ishqa ashurush heqqide teshwiqat ilip bardi.
Shu chaghdiki bu ishlargha biwasite qol tiqip ishligenler uyghur emeldarliridin “ shinjang herbiy rayon “ ning muawin qomandani général mayur zahir sawdanop, “ jenubi shinjang herbiy rayon “ siyasiy bashqarmining muawin mudiri olatayop ( qeshqer xelqi latayop-deydighan).“jenubi shinjang herbiy rayon “ ning muawin senmujangi turaq ismayillar xitay hökümitining bir qatar siyasiy yétekchi idiyilirini xelqqe téngip qural tapshurushqa heydekchilik qilish wezipisini ötewatatti.
Xitay hakimiyitining bu xil siyasiti kéyinki künlerde
“ hökümetni herbiy idare qilish “ dep ashkara jakarlidi.
Hemme yer „herbiy idare qilish“ orginigha ötüp, mekteplerdin tartip idare -jem’iyet . Zawut kan- karxanilar .qatnash transport , yesli, kocha bashqarmiliri mehellilergiche herbiy wekiller kirip orunlashti.
Hetta, partiye -hökümet orunlirimu „herbiy idare qilish “ tüzümige boysunup hökümetsizliktin ibaret weziyet xitay kommunist dairilirining tizginige chüshüshke bashlidi…
Medeniyet zor inqilabidiki zor kuchni teshkil qilghan ammiwi teshkilatlar amalsizliqtin bara- bara qural tapshurushqa bashlidi.
Teshkilatlarning qural tapshurushi nahayiti asta we qismen qarshiliq körsitish heriketlirimu sadir bolup turdi. Tapshurghan qoralliri iptidaiy jem’iyette yasalghan kona ow mitliqi, özliri yasiwalghan yerlik usuldiki miltiq – aptomatlar,zembirek- toplar… Qatarliq qurallarni tapshurdi.
Bundaq bir jiddiy sharaitta sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi quralliq qozghilanggha teyyarliq qilish herikitini yenimu mexpiy, téximu yoshurun, éhtiyatchan halette ilip bérishqa mejburlandi.
„herbiy idare qilish “ organlirining mes’ulliridin turaq ismayil qeshqer shehirige qarashliq 36 ahale komitétqa chüshüp yéqinlirini egeshtürüp kochimu- kocha, mehellimu- mehelle chépip yürüp qural tapshurush, qarimu – qarshi teshkilatlar chong birlishishni emelge ashurush jehette xelqning méngisini yuyush bilen aware idi.
Sawdanop bolsa , mekit nahiyisige bérip mekittiki ammiwi teshkilatlarning qorallirini yighiwélishi, tereplerni birleshtürüsh ishigha mes’ul bolghan idi.
Mekit nahiyisi qeshqer wilayitide alahide bir nahiye bolup, mekitning barliq hoquqi asasi jehettin isyanchilarning qolida idi. Xitay aqqunlirigha put tirep turalighudek jay tépilmaytti.
Nahayiti az sandiki xitay emeldarliridin bashqa xitay aqqunliri nahiyini tashlap bashqa yurtqa qéchip ketkenidi.
Mekitning emeli hoquqi rozi hékim , memtimin qadir bashliq isyanchilarning qolida idi. Nahiyilik traktor ponkitini tayanch ponkit qilip quralliq saqlawatqan bu teshkilat, alliburun sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining rehberlikige boysunup jenggiwar wezipe ötesh herbiy halitide idi.
Rozi hékim , memtimin qadirlarning küshendisi bolghan mekittiki bir qisim jahil xitay aqqunliri, hökümetning we bingtuenning astirttin yardimi bilen paxta zawutini qorghan qilip traktor ponkiti isyanchilirigha herküni dégüdek wehime qilip oq chiqirip parakendechilik siliwatatti.bigunah déhqan ahalisini tutup qiyinap öltürüp jesitini kochilargha tashlap qorqunchluq weziyet yaritishqa tirkishiwatatti.
Bu ishtin xewer tapqan isyanchilar chong ishqa tesir yétip qalmisun üchün sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining tapshuruqi boyunche quralliq qozghilanggha jiddiy tutush qiliwatatti.
Sawdanop herküni dégüdek traktor ponkitigha kélip wez – nesihet qilip qural tapshurup xitaylar bilen kélishim hasil qilishni otturigha qoyghan idi.
Deslepki qedemde memtimin qadir sawdanopning yüzige kélelmey ,“ némila bolmisun bir uyghur herbiy emeldar iken hem yashta chong iken buninggha qattiq yirik gep qilmay he, depla ötküziwitey“ dep oylaydu.
Sawdanop bolsa memtimin qadirning hörmet tuyghusini xata chüshünüp „némila bolsun bularni eyweshke keltürdüm, qural tapshurudu, waqitni sel aldighiraq sürüp qural tapshurush mudditini ilgiri sürey“ dep xata chot soqup kéyinki qétim kelgende qural tapshurushqa mejburlaydu.
Del shuküni paxta zawutining aldidin ötüp kétiwatqan bir déhqanniing ayali bilen balisi xitaylarning hujumigha uchrap bihude ölüp kétidu. Bu échinishliq ehwalda éghir musibette turghan memtimin qadirning yénigha sawdanop yene kélip qopalliq bilen qural tapshurushqa mejburlaydu.
Özini tutuwalalmighan memtimin qadir derghezepke kélip, yénidin tapanchisini chiqirip sawdanopning chékisige tenglep “ sen munapiq némandaq heddingdin ashisen! Xitaylar qural tapshurush uyaqta tursun herküni bizge parakendichilik sélip oq chiqirip ademlirimizni öltürwatidu, sen eblexning yel bérishi bilen bu xitayliringning xoriki ösüp ketti. Séni jehennemge uzutup andin xitaylarning jajisini birimen…“ dep oq chiqirishqa intilidu. Weziyetning yamanlashqinini bayqighan rozi hékim derhal memtimin qadirni quchaqliwélip
“ hay ukam, achchiqinggha hay ber, undaq qilma, méning yüz xatiremni qil “ dep sawdanopni ölümdin qutquziwalidu.
Shu kündiki sawdanopning renggi rohi qorqush halitini öz közi bilen körgen dostlirimning dep bérishiche “ herbiy qomandanlarning jéni bashqilargha qarighanda bekrek tatliq iken, memtimin qadir tapanchisini qépidin chiqirip sawdanopning chékiside shundaq tengliwidi, uning chirayi tatirip laghildap titrep, put qolida jan qalmidi, xuddi qish pesli sugha chüshüp muzlap öler haligha kelgen müshüktek silkinip titrep jaqildap ketti, rozi hékim tutuwalmighan bolsa memtimin qadir u eblexni jehennemge uzatqan bolatti“ dégenidi.
…………………………………………
Wetenning weziyiti yamanlishishqa bashlidi. Xitayning jasusliri her tereptin qatrighini turdi, xitay esker saqchilarning jiddiy heriketke ötüshi, her terepke pittek taralghan jasus ,paylaqchilarning paaliyetliri sewebidin bezi bir mexpiy ishlarning ashkarilinip qilinishi bilen weziyetning barghanséri keskinliship yaman terepke kitiwatqanliqini sezgen sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi merkizi komitéti, qeshqer wilayitining herqaysi jaylardiki xelq quralliq kuchlirining salmiqi, ongushluq tebiiy yer sharaiti, chet’eller bilen bolghan munasiwet baghlash imkaniyitining qulayliqliqi qatarliqlarni közde tutup, qeshqerde quralliq qozghilangni bashlash heqqide buyruq chüshürdi.
Qeshqer büyrusining bash sékritari axunop yenila qoralliq qozghilangning bash qomandanliqigha teyinlendi.
Emma, ishlar pilanlan’ghandek muweppeqiyetlik bolmidi. Xain , jasus sétilmilarning teqibidin qutulush tolimu qiyin’gha toxtidi. Qozghilang herqaysi jaylarda birla waqitta emilileshmidi. We bu seweblik qozghilang omumiy xelq inqilabigha aylinalmidi.
Epsuski, buningdiki asasiy seweb , amillarheqqide hazirche toluq bir néme déyelmeymiz!
…………………………………………..
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining sherqiy türkistan zéminida ilip barghan bir qanche qétimliq qehrimanliq ish – izlirini, xelqimizning qelbide öchmes iz qaldurghan shu tarixi weqelerdin qisqiche eslep ötmekchimen:
1969- yili 8 -ayning 16 -küni aqtu nahiyisining barin yézisidiki éziz osman bashchiliqida qoralliq qozghilang partlidi . Aqtu nahiyilik qoralliq bölümge hujum qilip nahiyilik qoralliq bölümning qorallirini qolgha chüshürüp barinni baza qilip yerliship qoshunni üzlüksiz chongaytishqa bashlidi.
1969- yil 8 – ayning 18 – küni kéchide qeshqerde chong tutqun boldi. Qeshqer biyruning qoralliq qozghilanggha rehberlik qiliwatqan tayanchi kuchlardin 18 adem tutqun qilindi, bash qomandan axunop muhasirini bösüp chéqip düshmen qolidin aman – ésen qutuldi.

1969-yéli 8- ayning 20- küni axtunahyisining barin yézisidiki hökümet emeldari memet isa minglighan qoralliq kuchlargha yétekchilik qilip éziz osmanni qollap tekrar aqtu nahiyilik qoralliq bölümge hujum qilip aqtu nahyisini tel-töküs azad qilip nahiyini baza qilip bashqa nahiyilerge yürüsh qildi.

1969-yili 8- ayning 7- künidin 20- künigiche bolghan ariliqta, mekit zerepshan polkining jengchiliri polkownik memtimin qadirning yétekchilikide ghelibiséri urush qilip yekendin poskamgha baridighan poskam köwrükini saqlawatqan 100 din artuq xitay eskerlirining qorallarni bulap ularni esirge ilip mekit nahiyisige aman ésen yétip bardi.

Mekit nahiyisining “ chasa budüy “ dep atalghan xitay armiyisining 7994- qisim herbiy bazisigha minglighan zerepshan polk jengchiliri hujum qozghap , xitay armiyisining bashliqlirini baghlap qumgha kömüp, jigde shéxigha ésip, nechche ming dane yenggil qorallarni olja ilip zeper quchup mekit nahiyisige kélip qoshun zoraytqan idi .

Mekitte qeshqer biyrugha biwasite qaraydighan “ zerepshan musteqil polki “ qurulghanidi. Mayor memtimin qadir bu polkning polkowniki idi .
Mekittin qeshqerge qarap chékiniwatqan xitay armiyisining 30 din artuq mashinidiki toluq qorallan’ghan eskerliri mekit bazirigha kelgende zerepshan polk jengchilirining tuyuqsiz hujumigha uchrap qoral yaraghliridin ayrilip quruq qol qeshqerge ketkenidi .
Pütün mekit nahyisi asasi jehettin azadliqqa ériship xitay emeldarliridin birimu qalmighan idi. Térik qolgha chüshken xitay emeldarliridin birnechchisi zerepshan polki teripidin ölümge höküm qilinip dargha ésilip öltürülgen idi.
Kishiler qoshaq qétip naxsha towlap dolanda dölet quruldi , déyishken idi.
Mekitte bolup ötken weqeler, zerepshan polki we uning qomandani
memtimin qadir heqqide bir qanche kitab yézilsimu azliq qilmaydu, men peqet nahayiti az bir qisim weqelikler bilenla cheklinip qiliwatimen.
Memtimin qadir deslepki qedemde eskerlikke adem ilish uqturushi chiqirip tizimlitishni bashlighanda kütülmigen yerdin bir türküm qizlarmu ixtiyari halda kélip tizimgha aldurghan idi. Beziler u qizlarning esker bolup zerepshan polkining jengchisi bolushini yaqturmighandi.
Lékin , qizlarning jiddiy telipi we ularning weten millet üchün ölümdinmu qorqmaydighan keskin arzu- iradisini perez qilghan zerepshan polk mes’ulliri bir türküm xatun – qizlarni tizimgha ilishqa maqul boldi.

Bu qizlar jengde urush qilish bilenla cheklinip qalmay belki doxturluq, hemshire, normal künlerde jengchilerge ash- tamaq étip bérish, kirqatlirni yuyup bérish, yaridarlarning xizmitide bolush wezipisini bejanidilliq bilen orunlighan méhriban ana, köyümlük bir singilgha aylan’ghanidi.
Hetta, ularning bir qismi zerepshan atliq qoshunighimu qétilip, at üstide qilichwazliq qilish, miltiq , aptomat qatarliq qorallirini at üstide étish, qarigha étish meshiqlirini puxta igiligenidi.
xitayning bingtuen dep atalghan qoralliq qisimliri bilen bolghan bir qétimliq jengde jeyniki üzülüp ketken, üzülgen jeynikini belwéghigha qisturwélip, yene bir saq qoli bilen yénik pulimuttin yüzlerche xitay düshminige oq üzüp muhasirini bösüp saqsalamet bazigha qaytip kelgen bextiyardek qehrimanlar, atqan oqi zaya bolmaydighan hawut pawandek ot yürek ezimetler, diktar pulimuttin üzüp-üzüp yekke oq chiqirip her bir pay oqni del jayigha tegküzüp mergenlikte dangqi chiqqan obul térim we uning oghli qorqmas shirkebi batur „yolwas“ dep nam qazan’ghan abdusemet obul, héchnémidin qorqmaydighan jesur jengchi ikki qolida ikki tapanchini tutup düshmenni bir – birlep yer chishletken yüsüp qadir dawutqa oxshash batur ezimetlerni yétishtürgen eziz wetinimizde yene minglighan, onminglighan batur ezimetlirimiz ta bügünki kündimu öz baturlirini namayande qilmaqta!
1969- yili23- awghust qara jülde jeng boldi…….
1969-yili 8- ayning 23- küni axunop bashchiliqidiki qoralliq qozghilangchilar qoshuni ettigen saet beshlerde artushning qarajül dégen yézisidiki kengral dep atalghan yulghunzarliqqa kélip orunliship , sirttin kéliwatqan qoralliq qoshunni kütse yene birtereptin qarajülni herbiy baza qilip chet’el qoshunlirining kélishige chégradin échiq échish üchün jiddiy teyyarliq qiliwatatti.

Saet 2:00 ler öpchöriside düshmenning toluq qorallan’ghan bir top eskerliri iz qoghlap biz bar yerge yétip kelgenidi. Posta turuwatqan yash jengchimiz meryem düshmenning kelgenlikini sézip derhal tapanchisidin oq chiqirip düshmenning ikki eskirini öltürüp yene bir yang famililik bashliqini yaridar qilip keynidin kelgen düshmen oqida shéhit bolghanidi.

Düshmen bilen shu kündiki jeng 6 saettek dawam qilip düshmenning 3 qétimliq hujumini chékindürüp qomandan axunopning shéhit bolishi we osmanjan , xeyrulla, nizamidin qatarliq 5 neper sepdishimizning hayatidin ayrilishi bilen bu urush axirlashqanidi.

Osmanjan bilen xeyrulla urush axirliship düshmen tazilash ilip bériwatqanda, düshmen’ge yalghandin teslim bolghandek qilip, yoshurup qoyghan eng axirqi bir tal géranatni mexpiy tutup, bir birlep düshmen aldigha kélip géranatning yipini tartip düshmen aldigha tashlap, düshmenning 6 eskiri bilen özini qoshup partlitip tarixta yéngi sehipe achqan idi.

Köp qisim ezimetlirimiz oq dorilarning tügishi bilen oxshimighan derijide yaridarlinip yérim ölük halette esirge chüshken iduq .( tepsilatini qarajüldiki jeng dégen babtin körüng) .

Qeshqer hökümet uchur torbétining “ qeshqer tarixidiki muhim chong ishlarxatirisi“ sehipiside we “ shinjang uyghur aptonom rayonluq partiye komitéti partiye tarixi tetqiqati ishxanisi“ ning eyni yilliri yézip qaldurghan heq-naheq astin-üstin qiliwitilgen atalmish ichki mexpiy höjjitining esli nusxisini bu qétimqi kitabimgha qoshup kirgüzdüm.

Qeshqer hökümet uchur torida mundaq yézilghan: (tor béti xitayche bolup, uyghurchisi yoq)
terjimisi:
„1969- yil 8- ayning 20- küni “ sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi“ ning qeshqer shöbisi atalmish merkizi büyrosining yolyoruqigha asasen, uzun muddet inchike pilanlash arqiliq axunopning yétekchilikide shu kéchisi bir türküm heqiqi ehwalni bilmeydighan ammini etrapigha toplap, zor miqdardiki qoral ـ yaraq, oq – dorilarni élip, ikki mashinigha olturup ayrim – ayrim halda mekit we qeshqerdin yolgha chiqip, sowét ittipaqi chégrisigha yéqinliship, sowétler ittipaqining yardimige ériship, eksil’inqilabiy tayanchi ponkit qurup, sherqiy türkistan musteqilliqini élan qilmaqchi bolghan. 2- küni artushning sughunchaza dégen yérige yétip kelgende armiyimiz xewer tépip, qoralliq qorshap yoqitish jéngini élip bérip, köp bedel tölep, ularning uzundin béri süyqest bilen shughullinip, inchikilik bilen puxta pilanlighan eksil’inqilabiy qoralliq topilingini tarmar qilip jahanni tinchlanduriwalghan idi“.
Eslisi:

8月20日”东突厥斯坦人民革命党”(简称”东突党”)南疆分局接受 “东突党”所谓”中央 “的指示，经过精心策划，在阿洪诺夫的带领下，当天晚上，裹胁了一部分不明真相的众 ，携带大批武器、弹药乘两辆汽车，分别从喀什市和麦盖提县城出发，企图向苏联靠近，求 得 苏联支持，建立反革命根据地，宣布独立。第二天行至阿图什苏洪卡附近，被我闻讯赶来的 人民武装围歼平息，付出了代价，粉碎了这起预谋已久、精心策划的反革命武装暴乱。
emma, buning bilen inqilabi heriket toxtap qalmidi. Herqaysi rayonlardiki teshkilat ezaliri awalqilarning izini kéyinkiler bésip xitay tajawuzchilar guruhigha qarshi küreshni dawamlashturdi.
1969-yili 9- ayning 2- küni yopurgha nahyisidiki qoralliq qozghilangchilirimizdin mexmut qurban bashchiliqidiki qoshun yopurgha nahiyisige hujum qilip, nahiyini ishghal qildi.uningdin kéyin térim yézisi, aqchi yézisi, eshme yézisi qatarliq rayonlargha teshebbuskarliq bilen hujum qozghap arqa – arqidin ghelibige ériship yopurgha nahyiside bir mezgil musteqilliq keypiyat berpa qilin’ghanidi.

Shu waqittiki qeshqer gézitide mundaq yézilghan idi:

„1969 -yili 9-ayning 2- küni yopurgha nahiyisidiki mexmut qurban bashchiliqidiki bir top buzghunchilar, 500 din artuq ademni qutritip, at harwilargha olturup, yopurgha nahiyisige hujum qildi. Uningdin kéyin nahiyimizning térim yézisi, aqchi yézisi, eshme yézisi qatarliq jaylargha ghaljirliq bilen hujum qilip urush-chéqish, bulash ishlirini élip bardi. Bu ish ikki aydin uzaq dawamliship 76 adem urup yaridar qilindi we 5 adem urup öltürüldi. Bu eksil’inqilabiy weten parchilash jinayi ishlirigha derhal zerbe bérish éhtiyaji tüpeyli, merkizi partiye hökümetke melum qilip, toluq qorallan’ghan muntizim armiye yötkep kélip, 9- ayning 15- künidin 18- künigiche jiddiy tutush qilip qoralliq qozghilang bésiqturuldi.“

1970- yiligha kelgende “ birge zerbe, 3 ge qarshi“ turush niqabi bilen sherqi türkistan xelq inqilabi partiyisining ezalirini tutush, turmilargha tashlashtin ibaret basturush bashlandi..
1970- yildin bashlap “ birge zerbe bérish, üchke qarshi turush“ shoar bilen sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezalirigha „milliy bölgünchi unsur“, „eksil’inqilabchi unsur“, shyujéngjuyichi unsur“, „pantürkist“… Dégendek qalpaqlarni kiydürüp kolliktip tutup türkümlep jazalashqa bashlidi.
Insaniyet qilipidin chiqqan wehshiyane qiyin – qistaq bilen soraq qilip, mejburi iqrar qildurup, mexpiy sotlap, ashkara höküm chiqirish arqiliq sherqiy türkistan xelqige heywe körsitip qorqutush , shu arqiliq xelqning iradisini sundurush meqsitide qolgha ilin’ghan erkinlik jengchilirige türküm – türkümlep ölüm jazasi berdi az bolmighan ezimetlirimizge muddetlik we muddetsiz qamaq jazasi berdi.
Weten asminini qara bulut qaplidi.hemme yerde tut – tut,wehime, sürlük bir weziyet barliqqa keldi.
Xitay hakimiyiti bu qétimqi basturushta yerlik herbiy rayonlirigha ishenmidimu Qandaq!? Ichkiri ölkiliridiki lenju, sichwen herbiy rayonliridin onminglap eskiri kuchni yötkep kélip sherqiy türkistan xelqini rehimsizlerche basturdi.
Ölüm jazasi bérish hoquqi ezeldin “ ali xelq sot mehkimisi“ teripidin bérilip ijra qilinatti. Néme üchündur yerlik sot mehkimiliri öz aldigha sot ichip ölüm jazasi béridighan we derhal ijra qilidighan alahide hoquqqa érishken idi.
Mana mushundaq qara zulmetlik künlerde herküni dégüdek ölüm jazaliri bérilip höküm élan qilish yighinlirini ichip xelqni mejburi yighin’gha qatnashturup qirghinchiliqni bashlidi.
1970- yili 1- ayning 21- küni qeshqer shehride höküm élan qilish yighini ichip mijit siling( mijit saqi) rozi hékim, memtimin qadir, yüsüp qadir dawut qatarliq nami tillargha dastan bolghan inqilab yétekchilirige ashkara ölüm jazasi bérip , qeshqer, mekit nahyiliride ijra qildi.
1970- yili 3- ayning 21- küni bortalada sheyxhaji, abdukérim xudaberdi, memet imin isabayoplargha ölüm jazasi bérip nex meydanda ijra qildi.
1970- yili 5- ayning 29- küni sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining chöchek – tarbaghatay wilayetliridiki yétekchiliridin toxti qurban, niyaz ömer, abduréhim baqi, emet axun, iminjan ikram, hoshur qari, imin isa, memtimin bay, dolqun ibrahim qatarliq xelq qehrimanlirigha ölüm jazasi bérip shéhit qilindi. Merhumlerning yatqan yéri jennette bolsun. Amin!
Inqilabi rehbirimiz milliy armiye qomandanliridin bolghan, aptonom rayonluq hökümetning muawin reisi memtimin iminop, doxturxanida süyqest bilen zeherlik okul bérip öltürüldi.
1970- yili 7- ayning 18- küni sherqiy türkistanning pütün wilayet sheherliride birla waqitta höküm élan qilish chong yighini ichip 78 neper insan’gha ölüm jazasi bérip nex meydanda xelqi alem aldida ijra qildi. Peqet altay wilayitidila 23 kishige ölüm jazasi bergenidi.
Ghuljida – shu küni, ababekri zahir, mömin qari, abdujappar, sabir , ismayil abdughéni, xoja exmet, doghmet qadir, asilxan, muqan, henipe, yüsüp musa qatarliq inqilabchilirimizni sot qilmayla ochuq ashkara höküm élan qilish yighinigha sörep epchiqip ölüm jazasi bérip qetle qildi.
Toqquz tarada rejep, abdukérim,
nilqida exmetjan ömer,
mongghulkürede qaydar,
tikeste haki memet qatarliqlar shu küni xitay hökümet dairiliri teripidin ölüm jazasi bérip qetle qilindi.
Merhumlerning yatqan jayliri jennettin bolsun. Amin!
Ölüm jazasi birishtin bashqa onminglighan insanlar xitay térrorést hakimiyiti teripidin “ öginish kurs“ lirigha solap mesile tapshurush, bashqilarni pash qilish, qistap iqrar qildurush, mejburi iqrar qildurushtek qebiiy wasitilerni ishqa sélip nechche onminglighan bigunah kishiler turmilargha tashlan’ghanidi, bularning mutleq köp qismi turma azabida öldi we bir qismi turmilargha tashlinip jismaniy jazagha muptila boldi.
Bu insanlar meyli “ öginish kursi“ da bolsun, yaki “ ijraiye kursi“ da bolsun hemmisi dégüdek tirik turghuzulup öltüriwétilgenler bolup buyerge kirgenlerning héchqandaq chiqish yoli bolmighanti, ularni ailisi bilen körüshtürüsh, késel bolup qalsa doxturxanilargha epchiqip dawalitish ishliri bolmaytti.Éghir emgekke sélish , urushqa modapie körüdighan „yerasti yolliri “ ni qizishtin ibaret éghir emgekke salatti.
1970- yildiki qanliq basturush, sherqiy türkistan xelqining qelbide saqaymas yara qaldurdi.dehshetlik zulum , qiyin – qistaq, dozaxtin beter turma hayati, ölüm jazaliri baghri qan anilarning, közi yash tul xatunlarning, yétim – yésir nareside balilarning ahu- zari, charesizliktin hayat yolini tapalmaywatqan minglerche mehsumening ingrashliri, ghem – teshwishliri, uyqusiz kéchiler, ensizlikler… U qara künlerning réal kartinisidi.
Tajawuzchi, zorluq- zombuluq, zulum sitemler, uninggha qarshi isyan, inqilab, ghalibiyet – meghlubiyet, asaret… Qisqisi, tarixning achchiq sawaqliri bizge shuni körsettiki: teshkilsizlik, angsizliq, nadanliq, ittipaqsizliq, chuwalchaqliq höküm sürgen sharaitta küresh qilip ghelibige irishish mumkin emes!
Ghelibining kapaliti, angliq halda uyushqan ortaq ghaye üchün irade baghlighan we bu yolda barliqini pida qilghan insanlarning teshkillinishi, omumiy weziyetni toghra analiz qilip toghra yolgha yitekliyeleydighan qabiliyetlik , yétishken bir rehber, iqtidarliq yardemchi, iz basar yadrosi, ichki – tashqi sharaitning yaratqan purset imkanidur.
Milliy ang sewiyeni östürüsh, milliy irade tiklesh eng muhim amil, milliti, ejdadi , tarixi bilen iptixarlinidighan nesillerge éhtiyajimiz bar.millet, wetenni söyüshning emeliyiti- oqush, bilim igilesh , weten üchün , millet üchün xizmet qilish, uning söygüsini qelbide yashitish hetta, waqti kelgende uning üchün jénini pida qilishtur.
Xitay dairiliri tilimizni, dinimizni, medeniyitimizni
yoq qilish, singdürüsh, asmélatsiye qilish we eng axirida uyghurlarni tarix we dunya sehnisidin tamamen süpürüp tashlash üchün qolidin kélidighan pütün jinayi shumluq wasitilerni qollanmaqta.
“ pilanliq tughut“, “ qosh tilliq maarip“, dégenler buning bir qismi..
Garsiya markoz, nobél mukapatini tapshurup ilish murasimidiki nutqida shundaq dégenidi:
－ “ herxil bésim, ézilish ,talan- tarach we kemsitishlerge duch kelgende, bizning biridighan jawabimiz, dawamliq yashash!herqandaq qiyinchiliq , yirtquch haywan, waba, qehetchilik hetta, nechche yilgha sozulghan urushmu hayatliqning , mamatliq üstidin ghalib kélidighanliqidek qudritini ajizlitalmaydu…“
biz bu hayat mamatliq küreshte herqanche qirghinchiliqqa uchrisaqmu, zulum körsekmu, tirkiship taqabil turup, mewjudiyitimizni saqlap bu mujadilini taki ghelibe qazan’ghan’gha qeder dawamlashturushimiz kérek !
Tarix ispatlidiki, uyghurlar ezeldin milliy musteqilliqidin waz kechken millet emes.birsi shéhit bolsa bir nechchisi uning izini dawamlashturup keldi, ölümdin qorqmidi, iradisi zor boldi. Milliy musteqilliqni peqet bedel töligendila qolgha keltüreleydighanliqigha ishenche turghuzdi.

Shu sewebtin yéqinqi 62 yildin biri wetinimizning herqaysi jaylirida arqa – arqidin milliy musteqlliqni qolgha keltürüsh yolida üzüldürmey pidakarliqlarni körsetti.
Gerche bu qozghilanggha bügün 43 yil bolghan bolsimu sepdashlirimning simasi hélihem köz aldimdin zadila ketmeydu. Ularni her bir oylighinimda ularning qilghan batur ish izliri kino léntisidek ayan bolidu.

Uyghurlar qoral tutalaytti ! Uyghurlar qoral tutalighan idi ! Uyghurlar qoralni ishliteleytti ! Uyghurlar qoralni nedin ilishni béletti ! Uyghurlar – uyghurdek yashashni béletti !
Epsus !
Bizge axunoptek bir qomandanning yene birqitim dunyagha kélishni bir janabiy alladin her zaman tileymen !

Ih ! Alla, bizge öz panahingdin bir medetkar ewetkin!

Hörmetlik oqurmen, qérindashlirim!

Kitabda bayan qilin’ghan weqelikning sadir bolghinigha mana hesh – pesh dégüche 43 yil boluptu.
Men bu kitabimda, shu chaghdiki weqelikni imkan qeder ochuq yorutup bérishke weqelikni kuchumning yétishiche eynen inkas qilishqa, wetendashlirimning ongay chüshiniwélishi üchün ammibap sözler bilen ipadileshke tirishtim. Belkim undaq yaki mundaq xataliqlardin saqlinalmighanliqim tebiy.

Oqurmenler tenqidi tüzitish pikirlirini berse, rehmitimni bildürimen.

Shunimu éytmay turalmaymenki: bu kitabning neshrdin chiqishigha manga bashtin ayagh ijabiy pikir , ijabiy emgekliri bilen hesse qoshqan we toluqlima matériyallar bilen teminligen dostlirim, ixlasmen qérindashlirimgha cheksiz minnetdarliqimni bildürimen!

Démekchi bolghanlirimni shairning “ erzihal“ namliq shéirining axirqi ikki kupléti bilen axirlashturimen.

Bu emes teqdirimiz, bolghay nijatliq bir küni,
üzmisek parlaq kélichektin ümidni her küni.
Bizgimu yar bolghusi nüsret, saadet, shan-zeper,
yorughay köresh bilen bu qapqara zulmet tüni.

Shairim, belki körelmessen u tangni telmürüp,
amma kelgey u güzel kün,gül-chichekke pürkünüp.
Tapqusi rohim teselli “ intizarliq pütti“ dep,
shatlinar ehli shéhit jennette u kün söyünüp.

2012- yil awghust.
Stokholm – shiwétsiye.
*****
Ikkinchi bap
Atalmish medeniyet zor inqilabiy sherqiy türkistanda

1966 – yili 5 – ayning 16 – küni bashlan’ghan, tarixta misli körülmigen atalmish „purultariyat medeniyet zor inqilabi“ wetinimiz xelqige tügimes balayiapet we ornini toldurghili bolmaydighan zor ziyanlarni élip kelgen idi. Xelq tebiri bilen éytqanda, medeniyet inqilabi emes, bed niyet zor inqilabi ikenliki emeliy heriketlerde ispatlandi.

1965- yili bezi gézit jornallarda, edebiyat, sen’et, pelesepe, tarix sahiler boyunche ilan qilin’ghan ilmiy maqalilar we bu heqtiki bezi bes munaziriler arqiliq mawzédongning mustebit , yigane déktaturluq qara niyiti we rezil epti beshirisi, kommunéstik partiyining démukrattik inqilabtin kéyinki ötkünchi dewérdiki ötküzgen siyasiy, iqtisadiy jehettiki xataliqliri, imtiyazliri, daritmilash, kinaye-mesxire, yumurlar sheklide tenqit qilnishqa, pash qilnishqa melum jamaet pikri toplunushqa bashlan’ghan idi. Yeni gongchendangning wezipisi tügidi. Ular sotsialistik tüzümni heqiqiy ishqa ashurushqa rehberlik qilalmaydu, mawzédongning obrazigha qarita “ quyashningmu yüzide dagh bar“, dégendek menalerdiki eserler köplep yézilishqa bashlan’ghan idi.

Dölet ichidiki asasi hoquq – démukratiye, islahat, tereqqiyat tereptari bolghan liyushawchi, déngshawping, tawjularning qoligha merkezleshken idi. Buningdin qattiq chuchighan mawzédong qolidin kitish ihtimali bolghan dölet hoquqini saqlap qilish üchün, yuqarqidek ilmiy munazire tüsini alghan maqalilarni siyasiy meydan’gha aylandurup qandaqtur bu atalmish medeniyet inqilabini bashliwetti.

Béyjingda bashlan’ghan bu balayiapet, dingtu, wuxen, liyawmusha dégenlerni pipen qilishtin bashlan’ghan bolup, ular mawzédong mustebit zorawanliq hakimiyitini aghdurwitish üchün, qelem bilen hujumgha ötüp, mawzédongning rezil ept-beshiresini échip tashliyalighan idi. Gézit, jurnallarning hemmisi dégüdek edebiy til bilen hedep mawzédongni mesxire qilip maqalilar élan qilishqa bashlighan idi.

Déngto – xitayning shu waqittiki partiye – hökümet neshir epkari bolghan, “ xelq kündülük géziti“ ning bash muherriri idi. Kéyinki künlerde heddidin ashqan bésim, xorlashlargha berdashliq birelmey özini-özi öltürwalghanidi.

Wuxen – péraffisor, tarix penler alimidi.

Liyawmusha – xitaydiki sanaqliq ilim – pen xadimliridin biri idi, u xitay komunéstliri teripidin yoshurun öltürüldi.

Liyu shawchi, dingshiyaw ping, tawjular bolsa, hakimiyetni ichki jehette asasi jehettin qolgha kirgüzüp bolghan idi, lingship qalghan hakimiyitini saqlap qélishqa urun’ghan mawzédong, dingtu, wuxen, liyawmushalarni pipen qilish we ularning tesirini tazilash nami bilen, medeniyet zor inqilabini bashlap, liyu shawchi, dingshawping, tawjularni yoqitishni asasi meqset qilghan idi.

Béyjingda ewij alghan bu „üch qara yip “ ni we ularning tesirini tazilash shamili wetinimiz sherqiy türkistan’gha kelgendin kéyin, ataqliq yazghuchi, sha´ir, edibler, diramma türgler, kompazitur, sazendiler hemde sherqiy türkistan milliy armiyiside ishligen pishiqedem ustaz we közge körün’gen kishilirimiz hedep bir – birlep tartip chéqirilip, aldi – keynige töhmet qilin’ghan qandaqtur, „buzuq unsuz, yerlik milletchi, gomindangning esheddi özgermes qalduqi, puméshchik unsur, chet elge baghlan’ghan unsur, sinipi yat unsur, sowét shiyujéngjuyichi unsur….“ dégendek betnamlar yézilghan shalduruqni kiydürüp, kocha aylandurup, her doqmushta sörep sazayi qilinip pipen qilinishqa bashlan’ghan idi…….. Bu heriketlerni eqli hushi jayida bolmighan, her qaysi aliy we ottura mekteplerning „qizil qoghdighuchi“ dep atalghan bir top shumtekliri bashlamchi bolup élip baratti.

Oqughuchilarning bu herikitini yenila mawzédong özi bashlap bergen idi. Deslepki qedemde 1966 – yili mawzédong béyjing uniwérsitétining oqughuchiliridin niyuyenzi bashliq yette oqughuchini „qizil qoghdighuchilarning wekili“ qilip qobul qilip ularni partiye ichidiki kapitalizm yoligha qarap mangghan hoquqdarlargha qarshi kureshke atlinishqa küshkürtti, oqughuchilar herikitining deslepki qedemde jem’iyetning qollishigha taza érishelmiginini sezgen qaqwash mawzédong „ezraillarni yoqitip sha kichiklerni qutghuzayli“ dégen shuarni otturigha qoydi. Arqidin ulapla öz qoli bilen 1966 – yili 5 – ayning 19 – küni „silingbuni topqa tutayli“ dégen chong xetlik gézitni kochilargha chaplap medeniyet inqilabini oqughuchilardin bashliwetkenidi. Shuning bilen es hushini bilmigen bu nadan oqughuchilar arqa – arqidin kötürülüp chiqip alemni malem qilishqa bashlidi hemde heriketning yönilishi ap’ashkara liyu shawchi, dingshiyaw ping we tawjulargha qaratti.

1-kitab köydürüsh

Medeniyet inqilabini élip bérishning heriket mizani bolghan „16 madda“ mawzédong teripidin, 1966 – yili 8 – ayning 8 – küni élan qilin’ghandin kéyin, heriketning muhim noqtisi: „partiye ichidiki kapitalizm yoligha mangghan hoquqdarlarning edipini bérish, töt konini buzup, töt yéngini tiklesh….“ dep bikitilgen idi. Mawzédong élan qilghan 16 maddining rohini izchil ijra qilish meqsitide, bu shumtekler yenila esebiylik bilen yügrep chiqip, öymu- öy, mehellimu- mehelle, yézimu- yéza chépip yürüp, qur’an kirim, hedis kitablar, kona qol yazmilar, asare ـ etiqe tüsüni alghan qimmet bahaliq miras kitablarni qara-qoyuq yighip köydürüshke bashlidi, buninggha egiship mehelle – mehelle, kochimu kocha, özlirining öyidiki we kélish – bérish qilidighan tonushlirining öyidiki kitablarni qoymay yighip köydürüshke bashlidi, özlirining mawzédonggha we medeniyet inqilabigha bolghan „sadaqetmenliki“ni bildürüsh üchün, yiraq yézilardin élip kelgen kitablarni qeshqer héyitkar mesjidining aldigha élip kélip xelqi- alem aldida ashkara köydürüshken idi, köyiwatqan kitablarning ot yalquni asman pelek kötürlmekte idi. Isit!!! Allahning kitabi bolghan qur’an kirim, peyghembirimizning hedis kitabliri!!! Ni ـ ni ésil kitablar, qol yazmilar otta sorulmaqta idi…..

Bizning shu zamanlarda bilishimizche, diniy étiqadi küchlük bolghan teqwadar musulmanlar bilen yiraqni köreleydighan sezgür bilim igiliridin bashqa kishiler bu heriketke qatniship öz öyidiki kitablarni qorqup tapshurushqan iken, hetta bezi aililerde, éri xotunigha, xotuni érigha, baliliri ata ـ anisigha bildürmey kitablirini tapshurushqan iken. Bolupmu mekteplerde bu ish nahayiti éghir ewij alghan idi…

Kéyinki waqitlarda, qeshqerdiki dangdar kitabpurush, dostum esqerjanning dadisi merhum emetxan akimizning déyishiche, u kishi öz öyidiki kitablarning yoqilishidin qorqup yézidiki bir tughqinining öyige bir qanche kitabni yoshurup saqlighanliqini éytip bergen idi. Yene shundaq kishilerdin bir qanchisi bilen kéyin hemsöhbette bolghan idim.

2- mesjid chéqish we uni özgertish

„töt konini buzush“ niqabi bilen, wetinimizning her qaysi sheher we nahiyiliridiki mesjidler qara – qoyuq urup chéqilishqa bashlan’ghan idi, méning ésimde qélishiche, 1966 – yili 8 – ayning 18 – küni qeshqer sipen mektipining hesen emet bashchiliqidiki bir top qizil qoghdighuchiliri bilen yéza iglik tixnikumning oqughuchiliri héyitkar mesjidining üstige chiqip, gümbezning qap ottursidiki qubbini ay yulduzni qoshup urup chéqip chüshüriwetti, ( allahning jazasigha uchrighan hesen emet bir qanche kündin kéyin qizil köwrükini saqalawatqanda namelum kishiler teripidin étip öltürüldi, ) uningdin kéyin mesjidning sol teripidiki munarning üstige chiqip, arghamcha bilen salgha qilip, qubbini tartip chaqmaqchi boldi, bir böliki mesjidning ong teripidiki munargha salgha tashlap tartip yiqitip chaqmaqchi boldi, héyitkar meydanida qarap turghan minglarche köz, qiya ـ chiya bilen yighlap, köz yashlirini éqitip, allahqa nale qilip, durut oqup,….. Tewbe qilip bu néme ish! Dep heyranliq ilkide, u shumteklerge nepret közi bilen qarashmaqta idi, epsus héchkim bu ishqa bir néme déyelmeytti.

Heqsizlikler üchün kim bir néme dése, maw we medeniyet inqilabigha qarshi chiqqanlar qatarida éghir jazalinatti. Oqughuchilar herikitige qarshi turghuchi dep basturulatti. Chünki „qizil qoghdighuchi“ oqughuchilar, mawzédong hakimiyitini saqlawatqan birinchi küch idi. Mawzidong ularni tiyen’enmin meydanida qobul qilip ularning noxunisini bekmu östüriwetken idi, shu wejdin héch kim oqughuchilargha asanliqche bir néme déyelmeytti.

Birdemdin kéyin melum eqilliq, siyaset bilidighan kishiler teripidin, qeshqer waliy mehkimisining 2 – shujisi beyyuenshing, birlik sep bölüm bashliqi jangbujangni bashlap keldi. Jangbujang ishning xitay üchün yaman aqiwet keltüridighanliqini sizip: „héyitkar mesjidi aptonom rayon boyiche noxtiliq qoghdilidighan mesjid, uni chéqishqa bolmaydu, bu heqte jongyangning höjjiti bar…“ dégendek petiwani chiqirip mesjidning buzulushini saqlap qalghan idi.

Nechche minglighan uyghur xelqining yigha zarigha, diniy dua telepliri we tosushigha pisent qilmighan bu shumtekler, ikki xitay bashliqining chiqarghan yolyoruqigha derhal könüp ezizana qeshqerdiki islam dunyasigha dangqi bar meshhur heytkar jamesi chiqilishtin derhal toxtutulghan idi.

Emma mesjidning aldi we keyni ishikige pichet sélip, kirip ـ chiqish cheklen’gen idi. Shumteklerning salghan pichiti taki 1968 – yili qurban héytta heyit namizi oqush üchün ichilghan’gha qeder ,pichet halitide taqaqliq turghan idi, emma shundaq bolsimu yan ishikliridin jamaet oghurluqche kirip – chiqip namaz oqup turatti.

Yalghuz héytkar mesjidila buzghun’ghunchiliqqa uchrap qalmastin, wetinimizning her qaysi sheher, nahiyeliridiki mesjidlermu buzghunchiliqqa uchrighan idi, yézilardiki mesjidler, mal qotanlirigha, hetta tongguz baqidighan qotanlargha, beziliri ambargha, beziliri karxanilargha özgertilgen idi. Qeshqer shehiridiki dangdar döngmesjidimu gilemchilik karxanisigha aylandurulghan idi.
Atizm terbiyisi keng élip bérilip, namaz oqush cheklen’gen idi. Xitayning bésimi bilen diniy eqide, diyanet éghir derijide buzulghan idi. Hetta birer kishi ölüp ketse, namizi chüshürülmestin, mawzédong üzündisi oqulup, u kishining mawzédonggha qanchilik sadiqliqi bilen baha bérip andin depne qilnatti…

3- bulang – talang

„töt konini buzush“ niqabi bilen, öy – öyni axturush bashlan’ghan idi, sel gumanliq aile bolsila uning öyige basturup kirip, qoligha néme chiqsa bulang ـ talang qilatti, bulan’ghan nersilerni kochilarda sörep yürüp, kapitalizm bilen shughullan’ghan, kapitalizmni tirildürmekchi bolghan, zamanni özgetish xiyalida bolghan, palanining öyidin ikki qap shéker chiqti, palanining öyidin besh kilo nawat chiqti, palanining öyidin ikki top gezmal chiqti, palanining öyidin besh ser altun chiqti dep, mal igilirini bir top „inqilabchilar “ aldigha sélip sazayi qilip, mallirini körgezme qilishatti. U mehellidin, bu mehellidin, bes – bes bilen mawzédonggha „sadiqliqini“ bildüriwatqan bu „inqilabchilar“ körenglep, kelgüsi medeniyet inqilabi tamamlan’ghanda, mensep tamasida idi.

Méning bilishimche, shu künlerde qarangghu bazarchi dep, eyiblinip qolgha élin’ghan, iysa tashmet we tursun qorchaq dégenler bilen, kéyinki waqitta peylo meydanda, bir türmide bille bolghan idim. Ularning öyidin ikki qap shéker bilen, 150 dane qoghun ـ tawuz chiqqanliqi üchün qarangghu bazarchi dep 5 yilliq qamaq jazasi bérilgen iken.
Iysa tashmet dégen kishi mudditi toshupmu qoyup bérilmey, axiri peylo meydanning 2 – dadüyning yéngi hayat kichik etritide xitaylar teripidin naheq urup öltürüldi. Undin bashqa yene, aqsuning üchturpan nahiyisidin tursun isimlik bir kishi qarangghu bazarchi dégen qalpaq bilen, 8 yilliq késilgen idi, kéyin umu peylo meydanda „jinayitini tonumidi, özgertishke qarshi turdi“ dep ölüm jazasigha höküm qilindi. Peylo meydanidiki jinayetchilerning yérimi qarangghu bazarchi qalpiqi bilen jazalan’ghanlar idi.

Qeshqerliq kona tiwip hepizxan mexsum dégen kishimu, qarangghu bazarchi, öyide mexpi dawalash élip barghan dep, mal ـ mülki musadire qilinip, türmige tashlan’ghan idi. Kéyin men u kishi bilen bir türmide türmidash bolup yatqan idim, u kishinimu herxil qalpaq kiydürüp, türmide bihüde qiynap xitaylar öltüriwetti. U ademni deslepki künlerde kochilarda sazayi qilip küresh ـ pipen qilghan iken. Boynigha ésilghan qara taxtaygha qandaqtur bir némilerni yézip „sowétler ittipaqigha qachmaqchi bolghan“ bu boynidiki ésilghan xerite sowétke qéchishning yol xeritisi dep bir yol xeritisini asqan iken, yoldin ötken bir adem hepizxan mexsumning boynidiki xeritige qarap:
― way, bu binakarliq qurulushining chértiyuji iken’ghu! Qandaqmu yol xeritisi bolsun, dégende, qizil qoghdighuchi shumtekler u ademnimu bille qoshup köreshke tartqan.

Medeniyet inqilabi mezgilide, „kapitalizm bilen shughullandi“ dep, kishilerning özi tirip östürgen sey – köktat, méwe – chiwe, ziraetliriningmu bazarda sétilishi cheklen’gen idi, pütün élim – sétim, hökümetning belgilen’gen magizinlirida sétilishi kérek idi, shexsi élim ـ bérim, kapitalizmni tirildürgenlik qatarida jazalinatti. Hetta ishsiz qizlar, öyliride doppa tikip öz ixtiyariche bazarda satsa, bazar bashqurush idarisi teripidin tartip élinip üstilep ishtirap qoyulatti. Tikilgen doppisi choqum qol sanaitining sétiwilish ponkitigha erzan bahada sétip bérilishi kérek idi. Shuning üchün xelq shu zamandiki zorawanlargha qarshi mundaq qoshaq toqushqan idi.

Qéchinglar xalayiqlar bir mashina mush keldi,
qolida qizil belge bizge salghan qush keldi.

Bu qushlar shu zamandiki bazar bashqurush xadimliri bilen, yéngige qizil belge taqiwalghan „qizil qoghdighuchilar“ idi.

Hünerwen, kasiplar, yaghachchi, mozduz, tamchi qatarliq kishiler choqum kocha bashqarmisi, ahale komititining bashqurushidiki kolliktip karxanida ishlep, tapqan pulining 35% ni ayliq ish heqqi qilip alatti. Shexsi ish qilip, öz aldigha kirim qilghanlar kapitalizm bilen shughullan’ghanlar qatarida jazalinatti.

Xelqning milli örp – aditi, her xil kiyim ـ kichek kiyishimu, „töt koniliq“ dep qarilip cheklen’gen idi. Yol – yolda paylap turghan „qizil qoghdighuchi shumtekler“, qandaqtur uzun chapan kiygen kishini körse, koniliqni terghip qilding, yéngiliqni tiklimiding, dep chapinining pishini késip qisqartiwitetti, uzun chach qoyghan qizlarni körse, koniliqni terghip qilding, dep chéchini mejburi késiwitetti, yash yigitler, kepke shepke, gilepi shim, palashopka, yaki yawropa pasonidiki birer kiyim kiyip, kochigha chiqqan bolsa, chet’elge baghlan’ghan unsur, burjua medeniyitini terghip qilding dep, sazayi qilinatti, bulang ـ talang qilinatti, nege barsingiz, qiya – chiya, nale – peryatning destidin adem chidap turghili bolmaydighan, hetta qéri, yashan’ghan boway – momaylarmu bu bedqéliqliqning sirtida qalmighan idi.

Bir qéri momayning chéchi shumtekler teripidin késiwitilgen iken, késilgen chachni kötürüp, way jan dep, köz yéshi qilip, men néme dep öyge, kilin, newre – chewrilirimning aldigha barimen, manga ni nomus! Ni ölüm! Dep yighlap isedégenlikini körgen idim. Mundaq ishlar qedemde bir uchrap turatti.

Saqili chüshüriwétilgen bir boway: „men markis, in’glis, linin, sitalinlarningmu saqal burutining barliqini resimidin körgen idim, méning saqilim qandaq qilip silerning siyasitinglargha putlashti!“ déyishi bilen bir top shumtekler kélip “ sen ulugh ustazlirimizgha til tekküzdüng, nex eksil’inqilabchi“ dep türmige qamighan.

Klassik naxsha, kocha naxshiliri, meshrep, dolan senemliri, muhebbet tüsini alghan naxshilarni éytishmu, „töt koniliq, sériq naxsha“ idi, hemmisi cheklen’gen idi. Peqet mawzédongni küyleydighan, medeniyet inqilabini teshwiq qilidighan, kompartiyeni kökke kötüridighan, kona 8 – armiye naxshilirini éytish bilenla cheklinip qalghan idi. Eger birersi, „kona“ naxshini, xelq naxshilirini éytqan bolsa, koniliqni terghip qilghanlar qatarida jazalinatti.
Biz shu künlerde bir nechche dostlar bir yerge jem bolup, duttar bilen olturush qilghan iduq, ularning ichide hazir béyjingdiki “ sherq qizardi naxsha ussul ümiki “ diki obulqasim qadir, “ shinjang sen’et inistétoti “ diki tursunjan zunun qatarliq mektepdashlirimiz bilen bille milli naxsha muzika soruni tüzep olturush qilghan iduq, qandaqtur birsi chéqip qoyghan iken, xéli xapiliq tartqan iduq. Hetta étiz ériqqa barsingizmu déhqanlarning, yene shu „inqilabiy naxsha“ éytqanliqini körettingiz. Qisqisi xelq jénidin jaq toyghan idi. Kishilerde héchqandaq erkinlik – azadilik yoq idi…

4- mawning eserlirini öginish

Mawning eserlirini öginish medeniyet inqilabining bir mejburi qismi bolup, „töt konini buzush, töt yéngini tiklesh“ ning terkibi qismi idi. Hemme öyde, her bir kishide mawning töt esiri bolushi shert idi. Maw eserlirining ichidiki „lawsen piyen“ ni hemme adem mejburi yada bilishi kérek idi. Lawsen piyen dégini ― xelq üchün xizmet qilayli, yügongning taghni yötkishi, biytunni xatirileymiz,- dégen eserliri bolup, insanlarni kommunistik partiyige heqsiz ishleshke, liyfingdek japagha chidap, gheyret bilen ishleshke, yügongni qilchimu öz menpeitini ayimay bashqilar üchün ishleshke bityunni ülge qilish arqiliq kishilerni özige sadiq qilishqa ündeytti.

Bu üch eserni yada bilmigen kishi kadir yaki ishchi bolush salahiyitidin mehrum bolatti.
Yol – yolda, kochining doqmushlirida, adem köp ötidighan yol éghizlirida, qizil qoghdighuchi shumtekler, yoluchilarning aldini tosup,“üch eserni yadlap ber, bolmisa séni mangdurmaymiz“ dep, tosiwalatti. Héch bolmighanda mawjushi üzündiliridin beshni yaki üchni yadlap ber deytti. Uni azdep, ademler bir ـ biri bilen körüshkende, essalamu eleykum, we eleykum salamning ornigha „mawjushi wensüy!“ dése, ikkinji adem jawaben“ mawjushi wen, wensüy!“ dep shuar towlishi kérek idi. Eger undaq salam bilen bir ـ biri bilen körüshmise, bashqilar bilgen haman, mawjushigha sadiq bolmighan kishi hésablinip, tégishlik jaygha melum qilinatti. Her adem etigini seher turup, öyidiki mawning resimige qarap kündilik qilidighan ishidin ruxset sorishi, yolyoruq sorishi kérek idi, axshimi öyge kiripla, yene mawning resimige qarap, qilghan ishidin doklat qilatti.

U qilghan doklati nahayiti tepsili bolishi kérek idi. Gerche u kishining yénida birersi bolmisimu bashqilarning anglap qélip, hökümet orunlirigha chéqip qoyushidin ensireytti. Idare – jem’iyettikiler, mekteplerde her dem élish teneppus waqtida, gimnastikining ornigha, „qedirdan mawjushi siz bizning qelbimizdiki qizil quyash“ dégen naxshini xitayche oqup ussul oynaytti. U ussul shundaq set qéliqsiz ikenki, ademning qusqisi kéletti. Eger beziler rawrus herikiti bilen yaxshi oynimisa, mawjushigha bolghan sadaqetmenliki nachar, idiyiside mesile bar dep, sürüshte qilinatti we köresh ـ pipen’ge sélinatti. Ademler qorqup bolsimu u kilengsiz, bed qéliq ussulni mejburi oynashqa zorlinatti.

Men peylo meydanidiki waqtimda, yeken nahiyisidin besh yilliq qamaq jazasigha uchrap kelgen bir kishi bilen mungdiship qalghan idim, uni tonuydighanlar, uning heqiqiy ismini atimay „besh tüp derex“ dep ataytti. Men uningdin buning menisini sorisam: „men bekla kembeghel idim, shu yili qishta öyde qalaydighan otunum qalmidi, etrettin yardem sorisam, yardem bermidi, hemme adem mawjushidin yolyoruq sorap ish qilatti, menmu mawjushining öyümdiki öre turup, qolini kötürüp turghan süritige qarap, janabi mawjushi! Qishta öyde qalaydighan otunum yoq, balilirim soghuqtin öler halgha yetti, rehim qilsila désem közümge mawjushining besh barmaq qoli köründi, he! Mawjushi derextin besh tüp kes! Dédi, dep chüshinip, derhal öyning keynidiki etretning derixidin besh tüp kestim, bir waqitta etret kadirliri kélip, bu séning néme qilghining dédi, men dédim, janabi mawjushidin yolyoruq sorisam, besh barmiqini chiqirip, besh tüp derex kes dédi, bolghan ish shu, dédim. Ular méni yéziliq hökümetke melum qilip, andin nahiyige, andin saqchigha apardi. Besh tüp derex keskenlikim üchün besh yilliq késildim. Bu lar shuning üchün méni besh tüp derex déyishidu“ dégen idi. Undaq ishlar wetinimizde köp uchraytti. Merhum dostum, sepdishim, memtili törexanning dadisidin: linbiyawning süritini körsitip, bu kim! Dep sorisa, sawatsiz, oqumighan adem bilmesliktin, bu liyushawchi dep tashlighan’gha, qamaq jazasi bergendek bir ish.

Undin bashqa yene qeshqer sheherlik saqchining kadiri muhemmed rehim dégen adem bir küni mawning resimini resim jazisigha élish üchün bir kishidin bir dane jaza élip keptu, resim chong kélip qélip jazigha patmaptu, muhemmed rehim chaqchaq arilash: „mawuguyning bishi némendaq chong, sel kichikrek bolghan bolsa del kélettiken“ dégen iken, bu sözni anglighan etrapidiki saqchilar derhal xitay bashliqqa dep, qanuni jehettin qolgha élip bir éghiz gépi üchün türmige qamilip xizmitidin qaldurulghan.

5- hoquq tartiwilish körishi

Mawzédong özining inawitini „töt konini buzush, mawzédong eserlirini öginish“ herikiti arqiliq tikligendin kéyin, xelq ichidiki „shexske xurapatlerche ishinish“ idiyisi rasa ewj alghan pursettin paydilinip, hoquq tartish körishini bashliwetken idi, xitay éli miqyasida yuqiri ـ töwen hoquq tartish körishi bashlan’ghan idi. Béyjingda liyushawchi, dingshiyawping, tawjular tartip chiqirilip, küresh ـ pipen qilinip, turmilerge, jaza lagirlirigha tashlan’ghan idi. Bu shamal bizge yétip kelgendin kéyin, ürümchide aliy mektep we ottura tixnikom, ottura mektep oqughuchiliri arqa ـ arqidin chuwulup chiqip, aptonom rayonluq partkomning sikritari wang énmawni yoqitimiz,- dep omumiyüzlük hujumgha ötken idi. Bu heriketning béshi „shinjang uniwérsitéti“ oqughuchilirini gewde qilghan, ürümchidiki aliy mektep oqughuchiliri idi. Ular teshkillinip „shinjang qizil qoghdighuchilar isyan kötürüsh 2 – silingbusi“ ni qurghan idi. Ularning meqsiti wang énmawni yoqitish idi.

Men bu eslimemde, shu zamanda yüz bergen weqelikni, nam -atalghularni shu péti eynen yézishqa tirshish üchün bezi atalghularni xitayche yézishqa mejbur bopqaldim. Mesilen, silingbu (qumandanliq shitap), emma, shu sharaitta hemme adem silingbu, uning bashliqlirini yeni qumandanlirini “ siling „dep atishidighan bolghachqa menmu shu péti yézishqa mejbur bopqaldim.

1 ـ silingbuning ademliri nahayiti köp bolup, ürümchidiki ali mektep, tixnikomlar, ottura mektep oqughuchilirining hemmisi dégüdek u teshkilatqa eza bolup kirgen idi. Hetta sherqiy türkistanning bashqa wilayet, sheher, nahiyiliridimu, 2 – silingbuning shöbiliri bar idi. 66 – ylidiki 3 – sintebir weqesi, 2 – silingbuning ezalirining köpiyishige sewebchi bolghan idi. 3 – sintebir küni ali mektep oqughuchiliri, aptonom rayonluq partkomning binasining aldigha topliship külimi keng bolghan isyan kötürüsh herikitini élip barghan idi. Oqughuchilarning telibi orundalmighandin kéyin ular deslepte jim olturush körishi élan qildi. Uningghimu qanaetlinerlik jawab alalmighandin kéyin, achliq élan qilish körishi élip barghan idi, achliq élan qilghan oqughuchilarning sani dawamliq köpiyip pütün shimal we jenubqa qattiq tesir körsetken idi, ularning rohini mergezdin qollap, „inqilabiy heriket“ dep yekün chiqarghan idi. Shu sewebtin 2 – silingbuning tesiri, tengritaghning shimal we jenubighiche kingeygen idi. Ular chong xetlik gézit (dazibaw) chaplap, daqa dumbaqlar chélip, hemme yerde wang énmawgha qarshi shuarlar towlishatti. Yol boyidiki tamlar, rishatkilar, kino – tiyatir xanilarning doskiliri, kélip ـ kétiwatqan mashinilar, adem ötüshidighan simunt yollarghiche shuarlar chaplan’ghan idi. Ularning asasi shuari partiye ichidiki kapitalizm yolighaqarap mangghan 1 – nomurluq hoquqdar wang énmawni yoqitayli! Edibini béreyli! Dégen mezmundin ibaret idi.

1966 – yili 12 – ayning 14 – künidin 21 – künigiche qeshqerdiki aliy mekteptin tartip ottura mektepgiche bolghan oqughuchilardin mingdin artuq oqughuchi teshkillinip, qeshqer yerlik partkomning derwazisi aldida jim olturush kürishi élan qilip qeshqerning walisi nenchiminning hoquqini élip tashlash heqqide yette maddiliq bayanat élan qildi. Jim olturush körishi ünüm bermigendin kéyin, oqughuchilar achliq élan qilishqa bashlidi, oqughuchilarning bu herikitini qollighan qeshqerdiki nechche minglighan xelq kochilargha chiqip oqughuchilargha masliship heriketni ulghaytiwetti. Qeshqerdiki boliwatqan heriketning tesiri bashqa nahiyilergimu bérip tutashti. Shuning bilen qeshqerge özlikidin éqip kéliwatqan oqughuchilarning sani éshishqa bashlidi. Buningdin ensirigen partiye hökümet dairiliri arqa – arqidin merkezge we aptonom rayonluq hökümetke doklat yézip, eng axiri nenchiminning partiye ichi we sirtidiki barliq hoquqi élip tashlan’ghanliq qararnamisi keldi.

Uning köpeytilgen nusxisini qeshqer wilayitining hemme nahiye – bazarlirighiche tarqitip, kochilargha chaplighandin kéyin achliq élan qilghan oqughuchilar tarqilip ketken idi. Shuning bilen qeshqerdimu isyanchilarning bir – birige bolghan köz qarashlirida oxshimasliqlar shekillinip bir nechche terepke bölünüp ketken idi. Bu heriketni élip bériwatqanlar yenila wang énmawni yoqitishni nishan qilghan 2 – silingbuning ademliri idi.

Ulargha qarshi yene bir silingbu qurulghan idi. Ularning meqsiti, wang énmawni qoghdash idi.
Bu teshkilattikilerning köz qarishi 2 – silingbuning köz qarishigha tamamen oxshimaytti.“wang énmaw kapitalizm yoligha qarap mangghan hoqoqdar emes, wang énmaw yaxshi yoldash!“ deytti hemde ashkara türde, wang énmawni qoghdaymiz! Dep shuar chaplaytti we towlaytti. Xelq arisida bu 2 chong teshkilatni, isyanchilar bilen qoghdighuchilar dep perqlendüretti. Ademler bir ـ biri bilen uchrashqanda, wang énmawni yoqitayli! Dése, oxshash közqarashta bolghan bolsa derhal yoqitayli deytti. Eger oxshash közqarashta bolmisa wang énmaw yaxshi yoldash! Dep özlirining közqarash meydanini sherhleytti. Shopur ustilar mashinisining ségnalini basqanda, özining qaysi közqarashta ikenlikini sherhilesh üchün, 2 – silingbuning adimi bolsa, wang énmawni yoqitayli! Dep ségnal béretti. Wang énmawni qoghdaydighan shopur bolghan bolsa, wugangni yoqitayli! Dep ségnal béretti. Hetta shopurlarmu bir – biri bilen düshmenliship mashinisini heydeytti. Bu ikki xil köz qarash tüpeyli, hetta ata bilen bala, er bilen xotun, aka bilen uka, acha bilen singil bir ـ biri bilen keldi – bardi qilmaydighan, ayrilip kétidighan, bir – biri bilen düshmenliship qoral ـ yaragh ishlitip étishidighan ishlarmu yüz bergen idi.

Shu mezgilde , qanxor jallat mawzédong ochuq ashkara höjjet tarqitip körenglep, qandaqtur-“ weziyet chong yaxshi, dada bilen bala, er bilen xotun, aka bilen uka, acha bilen séngil, we bir mehelldiki kishiler, idare organdiki ishchi xizmetchilerbir yerge kelse medeniyet zor inqilabi mesilisi heqqide muressesiz köresh qilidighan weziyet shekillendi“- dégen idi.

Men bu eslimemde, peqet qeshqerde bolup ötken ishlarnila eslep ötmekchimen.

6- Yigirmebeshinchi yanwar hoquq tartiwilish herikiti

Mawning: „silingbuni tüshmu – tüshtin topqa tutunglar! Hoquq tartiwilinglar!“ dégen yol yoruqi 25 – yanwar küni élan qilin’ghan bolup, bu xewer ezizane qeshqergimu yétip kelgen idi. Shu küni kech saet nölde, qeshqer wilayitidiki isyanchilar birliship, teshkillinip, pilanliq halda, arqa – arqidin hujumgha ötüp hoquq tartiwilish herikitini bashliwetken idi. Qeshqer yerlik partkomning shujisi mungshulin, beyyuenshing, qeshqer wali mehkimisining walisi yaqub hajim qatarliqlar tartip chéqirilip hoquqi élip tashlandi, qeshqer sheherlik partkomning hoquqini tartiwélip, qeshqer wilayitini palej halgha chüshürüp qoyghan idi. Barliq hoquq 2 – silingbuning qoligha ötken idi, her qaysi idare jem’iyetlerning hoquqi, shu idaridiki isyanchilar teripidin tartip élinip, pütün qeshqerning hoquqi isyanchilar qoligha ötken idi. Shundin bashlap qeshqerde hökümetsizlik bashlan’ghan idi.
Hoquq tartiwalidighanlar hemme yerge keng tarqalghan idi. Sheherning ichi patparaq bolup, adem- ademni tonumaytti, hemme aldirash idi. Bu ish del 1967 – yili 1 – ayning 25 – küni kéche yüzbergen idi.
Qarshi tereptiki wang énmawni qoghdaydighan tereptikilermu hoquq tartiwilish meqsitide özliri xalighan yerdiki hökümet, yaki partiye, yaki muhim orunlarning hoquqini tartiliwilip özliri üchün xizmet qilishni oylaytti.

27 – küni men shu künlerde qeshqer sheher xelq baghchisidiki „qeshqer qizil bürküt isyan kötürüsh silingbusi“ da ishlewatattim. Bir top alimanlar kélip, tuyuqsizla méni tutup ketti. Ular bilen uyan tartip, buyan tartip bir mehel urush qildim. Ularning adimi jiq hem kéchisi bolghanliqtin, bizning silingbuning ademliri asasi jehettin öz wezipisini ada qilish üchün, terep – terepke tarqilip ketken idi. Küch sélishturmimiz ajiz kélip qélip, ular teripidin tutulup kettim. Méni sörigen péti qeshqer wilayetlik pochta télégirap idarisigha élip bardi. Ademning köpligidin yolni késip ötkili bolmaytti, qandaqtur pochtixana ichidin, birdin – birdin men tonuydighan kishilerni urup, baghlap mashinigha basqili turdi, tutulghanlarning sani az emes idi, herbiylermu keyni – keynidin kélishkili turdi. Isyanchilar bilen qoghdighuchilar ottursida éghir jédel bolushqa bashlidi, ur kaltek sür kaltek bolup, qalaymiqan tonup tonumay adem urush qizip ketken idi.

Tutulghanlarni mashinigha bésip negidur élip kétishti. Méni qatmu qat muhasire chembirikige élip, béshimgha taghar kiydürüp mashinigha bésip élip mangdi. Ular méni qeshqer sheherlik türmige élip kélishken idi. Bir qanche adem kélip méni soraq qilghili turdi. Ularning néme üchün méni tutqanliqini bilettim. Ular méni hoquq tartiwilishqa küshkürtken, aldin pilanlighuchi dep, eksil’inqilabiy jinayet bilen qarilap méni we méning teshkilatimni qarilimaqchi idi. Bu peqet oxshash bolmighan köz qarashtikilerning öch élish körishila idi. Chünki gung’enjüymu ularning bashqurshigha ötüp ketken idi. Esli ish mundaq bolghan idi:
bizning teshkilatimizning toluq ismi“ qeshqer qizil bürküt isyan kötürüsh silingbusi “ bolup, men shu teshkilatning bashliqliridin birsi idim. Bizning silingbu baghchidiki medeniyet yurtining ichige orunlashqan idi. Bizning teshkilatimizgha qaraydighan yawagh kocha bashqarmisi tewesidiki isyanchilar, abdurhim hesenning bashlamchiliqida, pochtixanining hoquqini tartiwilish üchün, pochtixana ichige basturup kirip, aldigha kelgenni urup, qarshiliq qilghanni baghlap, chaqidighanni chéqip, éghir iqtisadi ziyan keltürgen iken. Bolupmu zeybushi (yüklime dolqun chastot ishxanisi) ge kirip, pütün téléfun yollirini ishlimes haletke keltürgen iken. Shu sewebtin méni aldin pilanlighuchi, perde arqisidiki qumandan dep qolgha alghini idi. Medeniyet inqilabida mundaq ziyankeshlikler, oxshimighan közqarashtikiler ichide pat – pat bolup turatti. Méni soraq qilmay, türmige sulap qoydi, qarshi terep silingbusidikilerning ademliri kélip soraq qilishtin eyminip, gung’enjüyning kona kadirliridin musa rozi dégen adem méni soraq qilghili turdi.

Uning soriqida pochtixana weqesini qachan? Qeyerde? Kimler bilen pilanlighan? Sen néme yolyoruq berding? Dégendek tüki yoq soraqlar idi. Men ularning soallirigha bashtin ayagh bilmeymen, dep jawab berdim. Her küni soraydu. Mendin jawab alalmaydu. Shundaq qilip 20 kün ötüp ketti. Ular méni qoyup bermidi, sirit bilen alaqe qilsh imkaniyiti bolmidi, bir küni sirttin oxshash köz qarashtiki dostimizning yardimi bilen bir parche xet tapshurup aldim. Xette: ichki tashqi masliship, birdek heriket élip bérish pilani tepsili orunlashturulghan iken.
Men etisidin bashlap yette maddiliq bayanat élan qilip achliq élan qildim, ular her küni türmining sirtida namayish élip bardi, namayish her küni boldi, namayshchilarning sani kündin kün’ge ashqili turdi, weziyet ular üchün yamanlashti, eger yene ular méni qoyup bermise türmidiki bashqa jinayetchilergimu tesiri bolush imkaniyiti hés qilindi, shundaq murekkep ehwal astida, achliq élan qilshning 5 – küni méni mejburi tamaq yéyishke dewet qilip, yazma bayanat yaz! Ular namayishni toxtatsun, dep yalworghili turdi, men téximu chingidim. Chongraq ishning chiqishini küttüm, 6 – küni jenubiy shinjang herbiy rayonning senmujangi turaq ismayil türmige kirip, méning gunasiz ikenlikimni élan qilip türmidin élip chiqip dostlirimgha tapshurdi, türmidin chiqqandin kéyin méning türmidin chiqishimgha seweb bolghan ishlarni sürüshtürsem, semet dugayli yuqiriqidek pilanni tüzüp, namayishni uyushturghan iken, men semet dugaylini burun anche tonumayttim, peqet uning qeshqer sheherlik öy – turalghu jay shirkitide terjimanliq qilidighanliqini bilettim. Men türmige kirgendin kéyin, rehberlik benzisini tertipke salghanda u, silingbuning mes’ulliridin birsi bolup saylan’ghan iken. Hazir u ataghliq yazghuchi bolup ketti.

Gerche men türmidin chiqqan bolsammu, emma abdurhim hesen yenila türmide yétiwatatti. Uni wilayetlik türmige qamighan idi, men türmidin chiqqandin kéyin, jenubiy shinjang herbiy rayoni, shöbe herbiy rayonlargha yol méngip, bolmighinigha namayish uyushturup, teshwiq wariqi tarqitip, abdurhim hesenni aqlap jamaet pikri hazirlap, „medeniyet inqilabidiki egri toqayliq“ dep xulasilap, türmidin boshattuq. Abdurhim hesen üch aydek türmide yatqan boldi.

*****

Üchinchi bap
„qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish“

1-Ontortinchi awghust weqesi

1967 – yili 8 – ayning 14 – küni qeshqer sheherlik partkom we sheherlik hökümetning binasi köydürülgen kün bolup, bu- qeshqer tarixida „14 – awghust weqesi“ dep atilidu.

Qeshqerdiki atalmish medeniyet inqilabi rasa pellige chiqqanda, her qaysi teshkilatlar öz aldigha baza igellep, tayanchi ponkitlarni qurup, oxshash bolmighan köz qarashtikilerni bulap – talap, silingbulirigha tuyuqsiz hujum qilip, qoligha chiqanni élip, öz-ara üstünlükni talishatti. „medeniyet inqilabiy kommétiti“ dégen organ merkezde qurulup, uning bashliqi mawning xotuni jangching bolghan idi. U: „qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdininglar!“, dégen shuarni otturigha qoyghandin kéyin, hemme yerde isyanchilar bir-biri bilen hujum we mudapiege ötken idi. Qeshqer sheherlik partkomning binasigha wang énmawni qoghdaydighan teshkilatlar birliship silingbu qilip ishlitip, elem bilen qoghdinimiz dep, ögzisige tash toplap, neyze, qilich, kaltekler bilen mexsus saqlaydighan ademlerni belgilep kéche ـ kündüz herbiy halette turup özini mudapie qilatti.

Wang énmawni yoqutidighan isyanchilar teshkilatining ademliri, etigende hujum qilip, binani qorshashqa bashlidi. Terep – tereptin toplan’ghan isyanchilar hedise-hudep, binagha qaritip tash atti, keynidin özliri yasighan salgha bilen binaning üstidiki ademlerge qaritip tash atti.bu qitimqi wujumni teshkilligüchi, binagha ot yéqip binani köydürüshke qatnashqan kishiler yenile qeshqer shehridiki isyanchilar teshkilatining bashliqi mijit séling we uning arqisidiki bir top yashlar idi.

Binaning ichidiki wang énmawni qoghdaydighan “ bawxuang peyler“mu bosh kelmey hemme qorallirini ishqa silip, qarshiliq körsetkili turdi. U waqittiki urush peqet kona usuldiki tash ـ toqmaq urushi idi. Urush rasa qizidi, sheherning sirtida bolsa déhqanlar silingbusidikiler, sheherlik partkomning binasidikiler bilen oxshash köz qarashta bolghanliqi üchün ulargha yardem bérish üchün sheherning herqaysi bulung puchqaqliridin kirishke bashlighan idi, shamalbagh tereptin kelgen déhqanlar silingbusidikiler neyze-pichaq, palta – keke, oghaq, özi yasighan iptidahi qorallar bilen qorallinip sheherge kirishke temshelgen idi.

Ular sheherlik 1 – ottura mektepning aldigha kelgende, isyanchilar bilen qoralliq éliship, algha ilgiriliyelmey, bir nechche ademning ölüsh hésabigha arqigha chikinishke mejbur boldi. Döletbagh tereptin kelgen déhqanlar silingbusining ademlirimu özi yasighan addi qorallar bilen, töshük derwaza tereptin sheherge kirmekchi bolghan idi, ularmu isyanchilarning tosup zerbe bérishi bilen ilgiriliyelmey nurghun ademning ölüshi bedilige keynige chikin’genidi. Sheher yenila isyanchilarning qolida idi. Peqet sheherlik partkom binasidikilerla özini qoghdash jéngi qiliwatatti. Isyanchilar binadikelerge yéqinlishalmighandin kéyin, derhal binzin qachilan’ghan mashinini élip kélip binaning ishikige qaritip, binzin pürküp, arqisidin ot yéqishqa bashlidi. Ot binaning ishikige bara ـ bara, uyaq ـ buyaqqa taralghili turdi, binzin mashinisi téximu yéqinlap , derize – kisheklergiche binzin pürküp otni ulghaytqili turdi. Ot asman pelek kötürüldi. Binaning ichidikiler otning azabigha chidimay, binaning qewet ـ qewetliridin yerge qarap özini tashlighili turdi. Beziliri téximu hoduqup 3 – qewetke, hetta ögzigiche chiqip bolalmighanda ögzidin yerge qarap sekrigili turdi. Nechche ademning put ـ qolliri sunup méyip bolghanliqini, nechchisining shu meydanda ölgenlikini körgen idim. Ularning mutleq köpchiliki men tonuydighan, beziliri men bilen bir idaride ishleydighan ademler idi. Biz xex ajayip xexler, adem ölewatsa tamasha körimiz dep nurghun adem uyerge toplashqan idi. Beziliri olja alimiz dep, binaning ichidiki gilem, joza, bending, öy saymanlirini élip öyige toshup, kéyinki waqitta bir nechche yilliq késilip ketkenlirimu bolghan idi. Bina ot yalqunida köyüp asmanni qara tütek qaplap ketken idi.

Binaning ichidin saq chüshkenlirining hemmisi isyanchilar teripidin tutulup, baghlinip, nelergidur élip kétilgen idi, ish uning bilen tügimidi, shu kündin bashlap körgenla yerde, oxshash bolmighan közqarashtikilerni tutup, urup soqup jajisini berdi. Beziliri tayaq toqmaqtin qorqup, bayanat yizip, men bügündin bashlap 2- silingbugha eza bolup kirdim, köz qarishimni özgerttim, dep ipade béretti. Isyanchilar etisidin bashlap, pütün sheher boyiche tut – tutni bashliwetti, uninggha chidimighan wangni qoghdaydighan teshkilattikiler sheherni tashlap yéngisheherge qarap qachqili turdi, kéche- kéchilep, öy- öydin tutush bolghanliqi üchün, sheherde adem az qalghan idi.

8 – ayning 17 – küni qeshqer shehirining jenubidiki qézilning köwriki, sherqiy töshük derwazining köwriki, shimali yawagh köwriki, gherbiy tonglitish iskilatining aldi teripi bolup, sheherge kirish éghizliri tamamen qamal qilin’ghan idi. Paxta tayliri we bashqa oq ötmeydighan qattiq nersiler bilen poteyler yasalghan idi.

Qizilning köwriki „qizil 1- rayon“, yawagh köwriki „qizil 2 – rayon“ dégendek namlar bilen atilip, qattiq mudapie qilin’ghan idi. Sheherning töt derwazisi taqaqliq idi, kirish ـ chiqish yoq idi, ürümchidin kelgen mashinilarmu sheherge kirelmeytti. Nahiyilerdin kelgen mashinilarmu sheherge kirelmeytti. Sheherge qarashliq yéqin yézidiki déhqanlarmu özining yerlik mehsulatlirini sheherge élip kirip satalmay, sheher sirtidiki xaliy rayonda satatti.

Qeshqer shehirige kiridighan yarwagh köwrikide isyanchilar qoralliq turatti, köwrüktin ötüsh üchün qattiq tekshürüshtin ötüsh kérek idi, isyanchilardin bashqa herqandaq kishi köwrükke yéqin yoluqalmaytti. Qeshqer shehiri muhasirige chüshkenliktin, aqsu bilen xoten wilayitining bérish ـkélish alaqisi üzülgen idi. Qeshqer shehirining hoquqi gerche isyanchilarning qolida bolghan bolsimu, sheher sirtidiki nahiyilerning hoquqi yenila wang énmawni qoghdaydighanlarning qolida idi. San jehettin wang énmawni qoghdaydighanlarning sani we emeli küchi jiq idi. Jenubiy shinjang herbiy rayoni mahiyette wang énmawni qoghdaydighan teshkilatni yaqlaytti.

2- Qoral bulash weqesi

qeshqer shehiri 2 – silingbuning qoligha ötkendin kéyin, wang énmawni qoghdaydighan tereptikiler qeshqer shehiride turalmay, yoshurun yollar bilen yéngisheherge aqmaqta idi. Yéngisheherge kelgen ademler her qaysisi öz tewelikidiki idare ـ organlargha bérip panalinishqa bashlighan idi. Mesilen: partiye hökümet ornidikiler partkom hökümet orginigha, soda idarisidikiler soda orunlirigha, qatnash ـ transport orunliri qatnash etretlirige kélip orunlashqan idi.sheher ahaliliri herbiy rayonning 1 – awghust mektipige kélip orunlashqan idi.qeshqer toqumichiliq fabrikisining ishchi ـ xizmetchilirimu, 1 – awghust ottura mektipige kélip orunlashqan idi.

Adem eng köp orunlashqan jay herbiy rayon terkibidiki yerler bilen mektepler idi. Yémek – ichmekni her qaysi nahiyilerdiki oxshash köz qarashtiki teshkilatlar pidakarliq bilen heqsiz élip kéletti. Kichikkine yéngi sheher nahiyisi adem déngizigha tolghan idi. Men deslepte axunopning yénida yéngi sheher nahiyilik traktor ponkitida turghan idim. Chünki axunop wilayetlik yéza igilikini mashinilashturush bashqarmisining bashliqi bolghanliqi üchün öz qarmiqidiki yerge kélip orunlashqan idi. Melum sewebler tüpeyli, kéyin uyerdin yötkélip 1 – awghust ottura mektipige bériwalghan idim.

8 – ayning 27 – küni qeshqerdiki eng axirqi qalduq qoshun, isyanchilar bilen döngwagh aililer qorusida étiship, resmiy qoral ـ yaragh ishletkenliki, u urushta 24 ademning ölgenliki, 47 ademning éghir yaridar bolghanliqi, 173 ademning ular teripidin tutulup kétilip, 8 ademning meyip bolghanliq xewiri bizge yétip kelgen idi. 9 – ayning 2 – we 3 – künliri döngwagh urushida ölgen kishilerning jesiti etisi mashinigha bésip körgezme qilindi.

Hawaning issiqida sésip ketken bu jesetler axiri kömüwétildi. Urushta meghlup bolghan eng axirqi qisim yéngisheherge kélishi bilen, qeshqer shehiridiki urushta éghir ziyan’gha uchrighan wang énmawni qoghdaydighan qoshunlar birliship, qoral bulashqa kirishmekchi boldi. Etisi, yeni 8 – ayning 28 – küni yéngisheher nahiyisining qoralliq qismining qoralliri bulinishqa bashlidi, bu tertipsiz qoral bulashta, herkim qoligha kelgenni élishqa bashlighan idi, nahiyilik qoralliq qisim bazarning ichide bolghachqa yoldin ötken ademning hemmisi birdin, ikkidin qoralni élip kétishkili turdi. Hetta sheherge sey – köktat satqili kirgen, qoghun, tawoz satqili kirgen déhqanmu birdin qoralni élip sükünige bésip ketkili turghan idi, men ularning qorallirini körsem hemmisining zatori yoq qorallar iken. Qaqwashlar qoralning zatorini bashqa yerde, qoralning gewdisini bashqa yerde saqlighan iken. Uning üstige u qorallarning bir talmu oqi yoq idi. Men he hu bilen qoral éliwatqanlarning yénigha bérip, birdem qarap turdum. Ikki esker qandaqtur maw zidong üzündilirini oqup ularni „qoral bulash jinayet“ dep tenbih bériwatatti, xexning uning bilen kari bolmay, gépige pisen qilmay dawamliq qoralning yaxshisini izdep élishqa tirishatti. Chéqilghan sanduq, yeshiklerning köplikidin yerge desseshmu xeterlik idi. U tügimes qoral, bir kéche ـ kündüz toshusimu tügimidi, yaki ademning ayighi üzülmidi. Men tamaq yep xéli kech qayta kelsemmu ademler qoral élishiwatqan iken.

Etisi axunop mendin bolghan ehwallarni tepsili soridi. Körgenlirimni bir ـ birlep hékaye qilip berdim. Eskerler qoralliq tostimu ? Dep soridi, men eskerler nesihet qildi ـ yu, emma qoral küchi ishletmidi, dédim.

Ésimde qélishiche 30 – awghust idi. Pütün yéngisheherdiki qachaqlar birliship, qeshqerni qayturwilish jéngige atlinip yolgha chiqqan idi, bu ademlerning aldi qizilning köwrikige, keyni téxi sheherdin chiqip bolalmighan idi, özini isyanchilardin perqlendürüsh üchün, sögetning chiwiqidin selle toqup béshigha kiyishiwalghan idi. Yéngisheher bilen qeshqerning arisida sögetlik bar idi, ademning köplikidin sögetning gostingimu yétishmigen idi. Köp ademning qolida mexpi qoral bar idi. Bir qisim ademlerning qolida yenila neyze bilen uzun yaghachqa tingilghan oghaqtek qorallar bar idi. Özliri yasiwalghan partlatquch bombilarmu bar idi.

Biz qizil köwrikige yéqinliship kelduq. Köwrükni nahayiti mustehkem saqlawatqan iken. Yéqinlishish mumkin emes idi. Ularning qorallirimu küchlük idi. Deryaning töwenki éqimi bilen bösüp ötüshke bir qisim piyadiler mangdi, tosattin ularning ölgenliki bayqaldi, ular deryagha kirishi bilen yuqiri bésimliq tokni sugha qoyiwetken iken. Deryaning bash éqimighimu tok ulan’ghanliqi melum boldi, shu esnada yiraqtin bir – birimiz bilen köre – körmey oq chiqirishqa bashliduq, oq awazi jahanni bir alghan idi, ularning atqan oqidin ularning qorallirining ser xil ikenlikini hés qilghan iduq.

Bir mezgil itishwazliq bolghandin kéyin, urush toxtitish üchün jenubiy shinjang herbiy rayonidin bashliqlar kélp nesihet bilen tosqili turdi, biz jahilliq qilip qaytmiduq, herbiyler yalwarghili turdi. Axshimi kech bolup ketti, urush toxtimidi, bizning ademlirimiz nahayiti köp idi, ularni orunlashturush bir mesile idi. Amalsizliqtin chikinishke mejbur bolduq.

Shu künlerde qeshqer sheher etrapidiki yézilardimu kalte jengler üzlüksiz bolup turghan idi. Qeshqer shehirige qarashliq shamalbagh yézisidiki abla awut bashchiliqidiki déhqanlar silingbusi, 8 – ayning 15 – küni qaytarma hujumgha ötüp, özige xoshna bolghan qeshqer wilayetlik yipek zawutigha hujum qilghan iken, déhqanlar yipek zawotini hesh – pesh dégüche ishghal qilip, ularning qoral ـ yaraghlirini tartip alghan iken. Tursun isimlik birsi qoral tapshurushqa qarshiliq qilghanliqi üchün uni déhqanlar urup öltürüp qoyghan iken. Bu xewer bizge yétip kelgendin kéyin, könglimiz nahayiti üzüldi, derhal alaqe ewetip mundin kéyin undaq ishlarning tekrar yüz bermesliki heqqide nesihet qilduq, kéyin aridin bir qanche yil ötkendin kéyin tursunning ölüm bedilige abla awut 20 yil qamaq jazasigha mehkom qilin’ghan idi.

3- Yaxshi purset

urushlar her küni dégüdek bolup turatti. Yollar taqaqliq, kirip ـ chiqish yoq, qeshqer shehiri qatmu qat muhasire ichide turatti. Biz qeshqer shehiridin chiqqanlar, sheherge kirelmigen bilen, wilayetning bashqa nahiyilirige bimalal bérip kéleleyttuq, mushu pursettin paydilinip, teshwiqat ömiki teshkillep, nahiye – nahiyilerge adem ewetip küch teshkillep, qoshun zoraytish xizmitige adem ewetidighan boldi. Men bir ömekning terkibide, bir qisim ademlerni élip peyzawat, maralbéshi, yopurgha nahiyisige baridighan boldum.

Biz bilen bille bir top késel, urushta jarahetlen’gen kishilermu bar idi, bularning köp qismi sheherlik partkom binasida ot yalqunida jarahetlen’gen mejruhlar idi, biz ularni desmi qilip, barghanla yerde xelqni qoralliq küreshke atlinishqa seperwer qilattuq. Manga sözlesh nöwiti kelgende, noqtiliq halda, yéngisheherde yüz bergen qoral bulashtiki ishlarni tesirlik qilip, körgenlirimni hékaye qilip sözlep bérettim. Maralbéshi nahiyisige barghanda biz nahiyilik mihmanxanigha chüshken iduq, anche chong bolmighan mihmanxana, biz bilenla toshup ketken idi, kündüzi teklip qilghan yerge bérip, qeshqerning weziyiti, mundin kiynki küresh, némilerni qilishning kérekliki heqqide sözleyttuq, anglighuchilar köp bolup ketkenliktin, xitaylargha ayrim, uyghurlargha ayrim teshwiqat élip baridighan bolduq.

Maralbéshigha barghan 2 – axshimi men bir top ademlerge qeshqerning nöwettiki weziyiti we mundin kéyinki köresh sitragiyimiz dégen témida söz qildim, söz ariliqida: „ulugh dahimiz mawjushi telim bérip, miltiqtin hakimiyet chiqidu dégen, bizde qoral bolmighanliqi üchün, wetinimzni tartturup qoyup, özimizning wetinige ige bolalmay mushu kün’ge qalduq“ désem, aldimda yéqin olturghan birsi méning gépimning menisige chüshendi bolghay, rohi halitide hem jiddiylik hem temtireshliktek bir alametning boliwatqanliqini séziwaldim, derhal gepni egitip, biz wetimiz yeni yurtimiz qeshqerni qayturiwilish üchün chong yéterlik qoralgha ige bolishimiz lazim….dep ötüp kettim, qalghanliri méning gépimni chüshenmigen idi.

Yighin tügigendin kéyin, héliqi méning gépimning tigi – tektini chüshen’gen adash, men bügün sillini öyümge chaqirip bir olturush qilip bérey, bizning yurtta ni ـ ni naxshichi, duttarchi peyzi bar ademler bar, mümkin bolsa bizningkige merhemet dep turiwaldi, uning méni néme üchün öyige chaqiridighanliqini aldin perez qilghan idim.

Men yalghandin bana körsitip, bügün axsham bizdin hal sorighili hawa ermiye bazisidikiler kelmekchi idi, alliburun déyiship qoyghan, shu yerge barmisam bolmaydu, téxi ni ـ ni yaxshi künler aldimizda kéliwatidu, purset chiqip qalsa körishermiz, biz yéngisheherde turimiz, waxtingiz yetse yoqlap béring, kémini shu yerde toluqliwalarmiz… Dep tekellup qilip unumighan dim, eslide hawa armiysidikiler bizni yoqlap kelmeytti, undaq paaliyetmu yoq idi, men uninggha meqsetlik halda, nahiyige yéqin shamal dégen jayda hawa armiyisining bazisi bar, ularda qoral bar! Dégen pasni bermekchi idim.

Maralbéshida üch kündek turup yürüp kettuq, ular bizni uzitish üchün mashina – mashinigha qoy, kala, un – guruj, otyash, sewze, chamghu, hetta bir mashina yulghunning kötiki qatarliq sowghat hazirlap yolgha saldi. Biz ularning mashinisi bilen atushning qizil bayraq dégen yérigiche bérip, peyzawatqa yürüp kettuq. Mashinidiki yükler bizning körsetmimiz boyiche yéngisheherge bizning arqa sep teminat bashqarmimizgha ketti.

Aridin nechche yil ötüp, peylu meydanidiki waxtimda, bizning etretke maralbéshidin bir türküm siyasi tutqunlarni élip keldi, bara ـ bara ular bilen tonushup qalduq hem chiqiship qalduq, ularning aldi 20 yil, eng axiri sekkiz yil késilip kelgen ezimetler idi. Ularning arisidn yusuf qari dégini méni tonuwaptu, bir küni shu waqitta maralbéshida qilghan sözümni eslep, „bizmu yoqilang bir ishlarni qilip, yene sile bar yerge kelduq, shu chaghda ras gepni qilghan bolsiliri, sile bilen bizmu chong jengde bille bolmamtuq, biz mekittikilerdek gal emestuq, hayt dégüche sile buyrighan yerge ünettuq“….. Dep qizip ketken idi, men ular bilen bir qanche yil bille bolghan idim. Ular heqiqeten ezimetler iken. Ularning ish ـ izlirini xuda buyrisa bir yazsam deymen.

Biz qaysi nahiyige barsaq, bizning teshwiqatimiz tüge ـ tügimestin, xelq qozghilip, kochilargha chiqip qoralliq saqchi qisimning, uchrighan herbiyning, zawotlardiki saqchilarning qoralliri bulinishqa bashlinatti. Kochida wezipe ötewatqan bir qanche herbiy rayonning patronlirining qoralliri, xelq teripidin tartip élin’ghandin kéyin, patronlar kéynki waqitta qoral asmay, patron belgisini taqap kochigha chiqidighan bolghan, bu weqe maralbéshida nahayiti téz ewj alghan idi. Bizning teshwiqatimiz ning ayighi téxi üzülmey turup maralbéshi nahiyiside bir kéchidila ghayet chong özgirish bolghan idi. Xelq bulaydighanni bulap, (qoral bulash, bashqa nersilerge chiqilmaytti) nahiye bazirida chong inqilab bashlinip ketken idi. Közge körün’gen qorallarning hemmisi xelq qoligha ötüp bolghan idi, bu heriket bara – bar kéngiyip, sériq boya, chongquchaq, yéngi östeng, awat qatarliq yézilarghimu taralghan idi.

Peyzawat, yopurgha nahiyiliridimu déhqanlar heriketke kélip, qorallinip, özlirining „qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish silingbu“ lirini keyni – keynidin qurushqan idi. Ular buning bilen „mawning inqilabiy lushenini jan tikip qoghdap, wang énmawni qoghdap qalmaqchi“ idi. Men peyzawatta yüz bergen ishlar heqqide toxtalmaymen, bu yenila sir bolup qalsun, peyzawat méning esli yurtum idi, méning dada jemetimning hemmisi hélimu peyzawatta, men peyzawat nahiyilik partkomda xizmet qilghan idim, nahiyining hakimidin tartip, puqraghiche hemmisi dégüdek méni biletti we chüshinetti, men peyzawatqa barghanda, xelq bizni nahayiti daghdugha bilen qizghin kütüwaldi, kinoxanining zalida, nahiyilik partkomning qorusida, keyni – keynidin, üzülmey teshwiqat élip bérildi, yaridarlar körgezme qilindi. Uyghurlargha élip bérilghan teshwiqatni qeshqer sheherlik hökümetning terjimani bolghan ruqiye xanim qildi, men peqet yéqinlirim bilen uyer – bu yerde pichir – pichir paringimizni qilip, özimizning „ishi“ bilen bolduq.

Qaytishimizda nahiye xelqi nahayiti köp kiyim- kichek, yémek ـ ichmek…. Hazirlap uzitip qoydi, yopurgha nahiyisimu oxshashla bizni kütüwaldi, mihman qildi, ularmu nurghun sowgha ـ salamlar bilen bizni uzitip qoydi…

4-Chong birlishish

qisqa muddet ichide, nahiyilerdiki xizmetler tertipke sélnip, her qaysi nahiyiler yéngisheherge mergezliship, qoshun zorayghandin kéyin, wilayet boyiche birlikke kelgen bir teshkili apparat qurush teqezzasi tughulghan idi. Jenubiy shinjang herbiy rayonining riyasatchiliki bilen, yéngisheherge toplan’ghan her qaysi nahiyilerdiki teshkilatlarning qoshulushi bilen, 14 silingbudin terkib tapqan „qeshqer wilayetlik puroltariyat inqilabchiliri birleshme komititi“ quruldi, bu teshkilatni kéyinche qisqartip, birleshme komitit deydighan bolghan iduq. Bu teshkilat töt chong sistémidin teshkil tapqan bolghachqa, töt chong sistémidin saylan’ghan wekiller bu komititta ish bijiretti.

Bular:

ishchilar sistémisi
maliye – soda sistémisi
oqughuchilar sistémisi
déhqanlar sistémisi

men maliye ـ soda sistémisida ishleydighan kadir bolghanliqim üchün , maliye ـ soda sistémisidin wekillikke saylinip, birleshme komititqa ishqa teyinlen’gen idim. Birleshme komititning ichide birqanche bölümler tesis qilin’ghan bolup, ashliq idarisidin saylinip kelgen wekil yang bilen ikkimiz „qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish bölümi“ ge mes’ul bolduq. Bu bölüm pütün birleshme komititning jéni idi. Birleshme komitit terkibidiki qoral yaragh, urushlarning hemmisi bizning qumandanliqimiz boyiche bijiriletti. Yang kéyinki waqitta qeshqerde inqilabiy komitit qurulghanda, muawin mudir bolup, biz tereptin körsitilgen idi. Chünki medeniyet inqilabining axirqi mezgilide qeshqerning hoquqini qeshqerdiki töt chong teshkilat birliship bashqurghan idi, yangmu bir qanche yil muawin wali bolup hoquq sürüp, axiri yene öz idarisigha bérip eslidiki ishini qilghan idi.

Yéngisheherdiki 14 silingbu birliship, birleshme komititni qurghandin kéyin, bir katta murasim échip, daghdugha qozghap, mundin kéyinki xizmetlerni qandaq ishlesh heqqide qesemyad yighini échishni qararqilghan idi. Bu yighin’gha yéngisheherdiki pütün sheher ahalisi, herqaysi nahiyilerdin kelgen wekiller, qeshqerdin qéchip chiqqan barliq ademler qatnashqan idi, yighinning riyasetchilikige jenubiy shinjang herbiy rayonning muawin kommisari li bin teyinlen’gen idi, yighin nechche kün burun puxta teyyarliq qilinip, etrapni qoral küchi bilen yaxshi muhapizet qilip andin échilghan idi. Sözge chiqidighanlarning söz tikisti, aldi bilen jenubiy shinjang herbiy rayon, siyasi bölümining testiqidin ötgüzülüp andin sözlishi, sözge chiqidighanlar choqum birleshme komititning xizmet xadimliri bolishi kérek deydighan petiwani chiqarghan idi.

Men maliye ـ soda sistémisigha wakaliten sözleydighan boldum, söz tikisti alliburun ular teripidin yézilip hazirlan’ghan idi, bir kün burun söz tikistini manga berdi, yighin herbiy rayonning zint topchilar meshq meydanida échilidighan bolghan. Yighin’gha 30 mingdin artuq kishi qatnishidu, dep aldin mölcherlen’gen idi. Yighin heqiqeten katta yighin idi. Yighin’gha terep – tereptin ademler kélip orunlashqili turdi, yighin meydani adem topigha liq toldi. Yighinning bixeter échilishi üchün herbiy rayon teripidin qoralliq qoghdinildi. Yighin meydanigha yasalghan reis munbirining üstige „qeshqer wilayetlik puroltariyat inqilabchiliri birleshme komititning, mawjushi lushenini adaqqiche qoghdash qesemyad chong yighini“ dep xitayche xet yézilghan idi. Néme üchündur uyghur yiziqida xet yézilmighan idi. Yighin bashlandi, herbiy rayonning kommisari échilish murasim sözi qildi. Uning keynidin ishchilar wekili, uning keynidin déhqanlar wekili, uning keynidin oqughuchilar wekili sözqildi. Ularning sözining hemmisi xitayche bolghanliqtin, bashlinishi heywetlik bolghan yighin birdemdila yip bazirigha aylinip ketti.

Ademler ularning néme déginini bilmey zirikken idi. Emma yighin meydanidin héch kim öz ixtiyariche chiqip kétishi mümkin emes idi. Söz nöwiti manga keldi. Men reis münbirige chiqip udul mikroponning aldigha kélip, ikki ali yolyoruqni oqupla, söz tikistini uyghurche oqughili turdum, hemme timtas bolup, méning sözümni néme üchünki ixlas bilen anglidi. Eslide sözge chiqqan adem aldi bilen, reis munbirige chiqip maw zédungning resimige qarap üch qétim tazim qilip, uningdin kéyin reis munbiridiki bashliqlargha tazim qilip, andin peste olturghan adem topigha tazim qilip, uningdin kéyin „aldi bilen hemmimiz birlikte ulugh dahimiz, ulugh ustazimiz, ulugh qumandanimiz, ulugh rolchimiz, qelbimizdiki men’gü patmas qizil quyash mawjushigha cheksiz uzun ömür tileymiz!cheksiz uzun ömür tileymiz! Mawjushining eng yéqin sepdishi qedirdan fu tongshuey (muawin qumandan) lin biyawning téni saghlam, uzun ömür körsun!“ dep tekellup sözini déyishim kérek idi, bolupmu cheksiz uzun ömür tileymiz ! Dégende, reis sehnisidiki we peste olturghan ademlerning hemmisi manga egiship, cheksiz uzun ömür tileymiz, déyishi shert idi, men undaq qilmighan idim. Shuning üchün töwende olturghan xelq bu ishtin heyran bolup, hang ـ tang bolushup qalghan idi, ikkinchidin, yighin bashtin ـ ayagh xitayche sözlen’gen we bashqurulghan bolghanliqi üchün, yighin’gha qatnashqanlarning mutleq köpchiliki uyghurlar idi.

Méning sözümdin bügünki yighinning néme meqsette échilghanliqini andin bilgen idi. Men söz tikistini bir kün burun körgenlikim üchün, temkinlik bilen aldirimay terjime qilip oqup bergen idim. Oqup tügitipla, söz tikistini riyasetchi li bin gha bérip, aldi ـ keynimge qarimay reis sehnisidin chüshüp, peste olturghanlar qataridin orun élip olturdum. Eslide söz tügigendin kéyin söz tikistini yighin riyasetchisige tapshurup bérip, reis sehnisidiki ornumgha bérip olturushum kérek idi, bu ish hemmini téximu heyrette qaldurghan idi, yighindin kéyin herbiy rayon siyasi bashqarmining bir kadiri méni atayiten chaqirip, néme üchün yuqiriqi resmiyet tekellupini qilmighanliqimni soridi. Men héch qandaq ikkilenmestinla, „men undaq chong yighin’gha chiqip söz qilip baqmighan ikenmen, sehnige chiqipla, hemme yérim qara terge chümülüp ketti, hemme adem manga qarighandek bolup, hoduqup kettim, néme qilishimni bilmey aran – aran, temtirep sözni tügitip qéchip chüshtüm“ dédim, köp adem mendin tekrar soridi, hemmisige oxshash teleppuzda jawab berdim. Lékin manga chikit urulghan idi, chünki u zamanlarda qeshqerdiki chong ـ kichik yighinlarning hemmisining terjimanliqi manga yüklen’gen idi, kona terjimanlar qara yip, gomindangning qalduqi, wahakaza dep tartip chiqirilip, qeshqerning terjimanliqi manga bexshende bolup qalghan idi. Sehnige chiqip sözlesh birinchi qétim emes idi. Shu wejidin néme dégen bilen ularni asan qayil qilghili bolmaytti. Etisi axunop chaqirip qattiq kayighan idi, men: „adem haman birkün ölidu, undaq purset manga bir keldi, ikkinchi hayat tariximda qayta kelmeydu, némila bolmisun, men özümni bir tonutup qoydum!“ désem, chong ishqa tesiri bolmisila meylittighu! Dep xapa bolghan idi, aridin 10 nechche yil ötüp, merhum turdi elidin mundaq anglighan idim, axunop: „uning qolidin her bala kélidiken, héch némidin qorqmaydiken, men bekla ensirigen idim. Emma u özi jayida jawab bérip özining poqini özi tügetti“ dégen iken.
Chünki u zamanlarda bir éghiz gepke ya ölüm jazasi ya muddetsiz qamaq jazasi bériletti. Mawzidongni tillap qoyup, yaki mawzidongning resimi bar gézit, jurnallarni yirtip qoyup, muddetsiz qamaq jazasigha uchrighanlar kürming idi.

5-Onbeshinchi oktebir kélishimi

1967 – yili 10 – ayning 13 – küni kéchide bash ministér juinleyning qeshqer isyanchilirigha… „derhal tosuqni iliwétip yollarni rawanlashturungla!“ dégen yolyoruqi kelgen idi. Bu ishtin xewer tapqan jenubiy shinjang herbiy rayonning chong ـ kichik emeldarliri aldirap tinep, hasirap tereplerning qorallirini bir yerge yighip chong birlishishni ishqa ashurup, yollarni ichiwétishke seperwer qildi. Shuning bilen ikki kün talash ـ tartish qilish bilen muzakire netijiside yollar échiwitildi. 1967 – yil 10 – ayning 15 – küni qeshqer tarixidiki xatirileshke erziydighan chong bir kün. Shu küni qeshqer shehiri bilen bashqa nahiye, sheherlerning keldi ـ bardisi eslige kélip, tosuqlar élip tashlinip, yollar rawanlashturulghan kün idi. Ürümchidin kélip xoten’ge baridighan minglap mashina, sughunchazidin bashlap, atushning yollirida, qeshqer shehirige kirelmey yatqili nechche aylar bolghan idi, xoten, yekendin kélip, ürümchige qaytalmay, yéngisheher bilen yeken ariliqida turup qalghan mashinilarning hésabi yoq idi. Qisqisi uyghuristanning jenubi bilen shimalning munasiwiti bir mezgil toxtapla qalghan idi.

Yéngisheherge toplan’ghan qachaqlar bilen sheher ichidikilerning ziddiyiti künsayin yamanliship, pütün qatnash yolliri qamilip kirish ـ chéqish toxtighili uzun bolghan idi, bu düshmenlik halitide turghan tereplerni muresse qilish üchün, jenubiy shinjang herbiy rayon bilen alaqidar tarmaqlar arigha chüshüp, nechche künlük talash ـ tartish netijiside 10 – ayning 15 – küni bir kélishim hazirlighan idi,kélishimning asasi mezmuni: pütün tosuqlarni bikar qilip, yollarni rawanlashturush, terepler özide bar qorallarni shu péti pichetlep saqlash, düshmenlishish halitini özgertip, oq chiqarmasliq, herqaysy idaridiki ishchi ـ xizmetchiler öz ish ornigha qaytish, qaytip kelgenlerni kemsitmeslik, haqaretlimeslik, tutup qélin’ghan ish heqqini toluqlap bérish….. Dégendek mezmunlar kirgüzülgen bolup, 10 – ayning 15- küni etigen saet 10 da yollarda qatnashning normallishishigha her ikki terep kapaletlik qilghan idi. Sheherdin mashna – mashinida ademler uruq tughqan yar ـ buraderlirini yoqlap yéngisheherge kelgili turdi, yéngisheherdikiler sheherge kirishke bashlidi, shuning bilen qeshqerning weziyiti bir nechche kün qoral – yaragh awazi anglanmay tinch ötti, bizmu yéngisherni tashlap, özimizning idarisi tewelikidiki, sheher etrapidiki jaylargha bérip orunlashtuq, qeshqer shehirining etrapidiki yézilar, mektepler yenila bizning tayanchi ponkitlirimiz idi, gerche kélishimde qoral ishletmeslik déyilgen bolsimu, 3 kündin kéyin yenila qoral awazi anglinishqa bashlidi.

Kéche ـ kéchilep gümbür güm, topning awazi, zembirekning awazi, pilimutning awazi nelerdindur anglinatti, terepler sheherge toplashqandin kéyin ziddiyet burunqidinmu keskinleshti. Düshmenleshken terepler bir – birining ademlirini tutuwilip urup zexmilendüridighan ishlar ewj alghili turghan idi. Bolupmu bir idaride ishleydighan ademler bir – birini tutuwilip, nechche qoraling bar? Kim – kimler néme ishqa mes’ul? Undaq bundaq dep qesten sürkélish hasil qilatti. Birer adem tutulghan bolsa, qarshi terep derhal bayanat élan qilip, bizning palani renglik adimimizni palani teshkilat tutuwaldi, 2 saat yaki 3 saat ichide qoyup bersun! Eger qoyup bermeydiken jiddi heriket qollinimiz! Dep, ularning adimini yaki ular turghan yerge ushtumtut hujum bashlap, urush qilatti, qeshqer shehirining ichide yuqiri bésimliq yangratquning kasapitidin kéchisi xatirjem uxlighili bolmaytti.

6- Atalmish töt chong köz qarash, sekkiz chong teshkilat

yol échilip, yéngisheherdin qaytip kirgen qachaqlar, her qaysisi öz tewelikidiki sheher sirtidiki yéza we idare jem’iyetlerge oronliship, mudapie liniyilirini qurup, „qelem bilen hujum qilip elem bilen qoghdinish qomandanliq shitabi“ ni qurushqan idi. Shamalbagh yézisi terep gherbiy sep qomandanliq shitabi, döletbagh terep sherqiy sep qomandanliq shitabi dep atilatti. Qachaqlarning bash qomandanliq shitabi wilayetlik un zawotining ichide idi, yéngisheherde birleshken 14 teshkilat, sheherge kirgendin kéyin parche – parchige bölinip, her qaysisi öz aldigha qoralliq qoshun teshkilligen idi hemde yéngiche nam bilen otturigha chiqqan idi. Un zawotigha orunlashqan teshkilatning ismi: „san si xuy“ dep atilatti. Bu sözning uyghurche menisi: üchni ilgiri sürüsh, bu teshkilat yenila wang énmawni qoghdaydighan, san jehette adem sani bir qeder köp teshkilat idi, her qaysi nahiyilerdiki qollighuchiliri we shöbiliri az emes idi. Men bu yerde ishleyttim.

2 – köz qarash birleshme komitit bolup, bu teshkilat yéngisheherdiki namini saqlap qalghan teshkilat idi. Bu teshkilat herbiy rayonning körsetken siziqidin chiqmaydighan teshkilat idi. Bash shitabi wilayetlik tash yol isdarisining ichide idi. San jehettin adimi eng az, qoral küchi yoq yaki yétersiz ajiz teshkilat idi, uning bashliqi gaw chiyaw dégen xtay idi. Bu teshkilatning köz qarishi oxshashla wang énmawni jan tikip qoghdash idi.

3 – köz qarash “ gungdey xuy“ menisi, ishchilar qurultiyi. Bu teshkilatning adimimu az emes idi, pütün wilayettiki qatnash transiport ornidiki ishchi ـ xizmetchiler bu teshkilatqa eza idi, bash shitabi qatnash transiport 6 – shirkitining ichide idi. Wang énmawni yoqitidighan köz qarashta idi. Bashliqi wang tiyen yun dégen xitay bolup, 1967 – yili 30 – sintebir künidiki kéchilik jengde qarshi terepning oqida ölüp, uning ornigha ma fu güy dégen tunggan bashliq bolghan idi.

4 – köz qarash qeshqer finbu idi, buning menisi, shinjang 2 – silingbuning qeshqerdiki shöbisi bolup, bash shitabi qeshqer pidagokika inistitutining ichide idi. Bashliqi xu li jin dégen oqughuchi idi. Wang énmawni yoqitidighan köz qarashta idi. Bu köz qarashtikilerning köpinchisi oqughuchi idi, xuli jinning yardemchisi bolghan lizigang dégen xitay, qarshi tereptiki uyghur yigiti ömer qurbanni yolda kétiwatsa qoralidin oq chiqirip étip öltüriwetken idi. Bu ishtin xewer tapqan uyghurlar jesetni kötürüp nechche kün namayish qilghandin kéyin jinayetchini tutup qolgha élip türmige tashlighan idi, merhumning matem murasimi qeshqer xelq meydanida daghdughiliq élip bérilip, uyghur jamaitining köresh iradisi bir qétim tipik halda namayen qilin’ghan idi. Iplas xitay kommunistliri yalghandin qolgha alghan bolup, uzun ötmey türmidin qoyuwetkenlikini anglighan iduq. Bezilerning éytishiche, qandaqtur u jinayetchining bashqilar teripidin qachurulghanliqini anglighan iduq.

Köz qarash jehettin qeshqer wilayiti tötke bölün’gen bolsimu, teshkili jehettin her qaysi közqarashtikilerning öz aldigha ayrim teshkili qurulmisi bar idi, shuning üchün qeshqerde töt chong köz qarash, sekkiz chong teshkilat bar dep maqala we bayanatlar élan qilinatti, bu köz qarash we teshkilatlarning idiyiwi jehettiki bölinish seweblirini chüshendürüp olturmaymen, bu köz qarash we bu teshkilatlar 1968 – yili 1 – we 2 – aylarda özlirining teshkili qurulmisini élan qilip, köz qarashlirini sherhlep arqa – arqidin bayanatlar élan qilip otturigha chiqqan idi, bu teshkilatlarning hoylisida qoralliq küchler bolghandin sirt, qesten sürkélish hasil qilidighan yuqiri bésimliq yangratquliri kéche ـ kündüz sözlep turatti.

7- Mijit silingning bash kötürishi

mijit siling qeshqer sheher gungshigha qarashliq, binakarliq qurulush shirkitide yaghachchiliq qilidighan ishchi idi, qeshqer shehiridiki dangdar saqi qassapning oghli idi.sheher gungshining dairisi chong bolup, hazirqi qeshqer sheherlik hökümetning ishini qilatti, hazirqi töt kocha bashqarmisi, u zamanda qeshqer sheher gungshisigha qaraytti, qeshqer sheher gungshisining terkibide nechchiligen zawut – fabrika, karxana, qol hünerwenler, tijaretchi, qol sana etchiler, mulazimet orunliri, mashina rimunt, traktur rimunt zawatliri hemde sheher ahalilirining hemmisi sheher gungshisgha biwaste qaraytti, bu orun sheher gongshisi tewesidiki eng chong orun idi.

Peqet mijit siling ishleydighan binakarliq qurulush shirkitidila 1500 ge yéqin adem ishleytti. 67 – yil 14 – awghusttiki sheherlik hökümetning binasini köydürüshtiki herikette mijitning qol astidiki kishiler asasliq rol oynighan idi. Medeniyet inqilabiy bashlan’ghandin tartip sheher gungshisining hoquqi qurban shükür dégen birsining qolida idi, umu wang énmawni yoqitidighan köz qarashtiki isyanchilardin idi, u öz aldigha esker turghuzup qeshqer shehiride qilmighan eskiliki qalmighan idi, uning 40 eskiri bolup, hemme yerde qalaymiqan adem tutup, bulangchiliq bilen shughullinip xelqning ghezibige qalghan idi. Qeshqer xelqi qurban shükürni „40 qaraqchi bandit“ dep ataytti. Mijit siling buni yoqitish üchün atalmish jungyangning (mergez) ning, „bir teshkilattiki, buzuq kattabéshini, shu teshkilattiki emma özliri tartip chiqirip, purultariyat diktatura orunlirining jazalishigha tapshurushi kérek“ dégen siyasitini bahane qilip, sheher gungshi sistémisidiki ammini qozghap, qurban shükürning „jinayi“ qilmishini toplap, bir kéchidila tutup, baghlap, soraq qilip, sheherlik gung enjüyge tapshurup bérip, sheher gungshisigha bashliq bolidu, arqidinla pütün sheher gungshisigha qaraydighan ushshaq ـ chüshshek teshkilatlarni birleshtürüp, sheher gungshi inqilabiy birleshmisini qurup bash mudir bolidu, bu teshkilatning ismi isyan kötürüsh silingbusi bolghanliqtin, qisqa muddet ichide uning nami hemme yerge mijit siling dep tarqildu, mijit siling sheherning hoquqini igelligendin kéyin, qurban shükürning bashqurushini özgertip, islahat élip baridu, xususi igilikni yolgha qoyup, sotsiyalistik kolliktip igilikidiki ushshaq ـ chüshshek karxanilarni tarqitiwitidu, baj, bazar bashqurush, uni tizginlesh, buni tizginlesh dégendek kishilerning ijtmaiy hoquqini boghidighan qurulmilarni emeldin qaldurup, insanlarning yashash hoquqini özining ixtiyarigha tapshuridu, bazarlar qoyuwitilidu, herkim néme ish qilsa, néme tijaret bilen shughullansa cheklimige uchrimaydu, déhqanlar bazargha kirip xalighan qoshumche kesp istémal boyumlirini élip satalaydu.

Sheher ichide héytkar meydanida ashxana, nawayliq, kawapchiliq, yayma élim ـ sétim, doghchiliq, tengle göshi pushurup sétish…. Qatarliq burun cheklen’gen kespler yéngidin bazar tapidu. „kapitalizimni tirildürdüng „dégen bednamdin qutulghan her millet xelqi, mijit silingni hörmetleydu we béshigha élip kötüridu, uning nam sheripi birdinla tengritighining shimali, pamir taghlirining itigiche bérip yéyildu, sheherge kélip ـ ketken xoshna nahiye, yézilardiki déhqanlar, öz yurtigha barghandin kéyin héch qandaq qorqmastin özi xalighan kespni qilidu we mijit silingning siyasitini teshwiq qilidu. Mijit siling bir mezgil qeshqerning ishini ritimgha salghandin kéyin xoshna nahiyilerge bérip ijtimaiy tekshürüsh élip baridu, barghanla yéride bazar igilikini erkin azade yolgha qoyidighan’ghanliqini kengri teshwiq qilip xelqning könglini utuwalidu.

Qeshqerdin atush, sughunchaza, shéker köl, sansako, maralbéishi, shamal, sériq boya, chungqurchaq, yéngi östeng, awat qatarliq yézilarning hemmisige mijit siling özi bérip tekshürüsh élip baridu we teshwiqatni janlanduridu. Barghanliki yerde kishilerning eski bora bilen kigizlerni jaynamaz qilip, eski tamliqning ichide namaz oqughanliqini körgendin kéyin kishilerni mesjid sélip ibadetni ochuq ـ ashkara qilishqa chaqiridu. Buningdin köngli su ichken xelq mijit silingni tengdashsiz hörmetleydu. Bu xewer birdinla hemme yerge tarqilidu. Axirqi qétimda mekit nahyisigimu tekrar bérip, bir qatar muhim xizmetlerni ishleydu!

8- Qeshqerdiki urushlar
men kitabning bu qismida qeshqerdiki axunop bashchiliqidiki qoralliq qozghilangning teyyarliq xizmitige chüshüshtin burun qeshqerde yüz bergen bezi qoralliq urushlar heqqide qisqiche toxtilip ötimen.

1968 – yili 4 – ayning 22 – küni wang énmawni qoghdaydighan teshkilat sansoxuy bilen wang énmawni yoqitidighan teshkilat gungdeyxuy otturisida shiddetlik jeng boldi. Sansoxuydikilerning qarargahi un zawut bilen tibbi mektepning ichidin tartip taki shamalbagh yézisighiche kengri sep tartqan idi. Gungdeyxuyning qarar gahi yéngisheher yolining sherqidiki tibbi mektepning udulida transiport shirkitige qaraydighan 1-, 6-, 7- kalunlardin tartip, taki toqumichiliq fabrikisi, transiport shirketliri we kirembagh xelq doxturxanilirighiche dairini igelligen idi. Bu qétimqi urush, tibbi mektep bilen tibbi mektep udulidiki 1-, 6- we 7- kalunlar arisida bolghan idi. Bu kalunlarning ichidimu éghir tiptiki qorallar bolup, her küni dégüdek tibbi mektep terepke qaritip oq atatti we tuyuqsiz hujum qilatti. Tibbi mekteptinmu kalun’gha qaritip top atatti, her ikki terep top oqi étip öz ara bir ـ birige parakendichilik salatti.

Tibbi mektepning aldidiki derwazining aldigha qatmu qat partlatquch bomba orunlashturulghan idi, bu bombilarning hemmisi bir ـ birige inchike sim bilen chétilghan bolup, sirttin birer adem kirishi haman partlaytti. Mektepning ichide derexzarliq bar idi, umu granat, qol bombisi bilen toshup ketken idi. Tibbi mektepning ögzisidimu éghir plimut orunlashturulghan idi, mektep binasining aldi 5 mitir chungqurluqta kolan’ghan bolup, yer asti akoplar bilen toshup ketken idi, qarshi tereptin bir kim yer asti bilen kelsimu bilinip qalatti.

22 – april küni kechte tibbi mektep terepte tuyuqsiz partlash yüz bérip keynidin alaman – talaman bir top ademler üsüp kirgili turdi, bu ademler tibbi mektepning qizil köwriki tereptiki soqma tamni partlitip partlighan kamardin üsüp kirishken idi. Men merhum jalal bilen mungdiship olturattim, hesh ـ pesh dégüche ular qistap keldi, biz oq üzüshke atlan’ghuche postikiler qomach qorighandek oq étip ularni qachurdi, ularning shepisini postikiler aldin sezgen iken, nechchisi öldi bilmiduq, ölgen ölüklirini élip kétishke ülgürdi, biz terepmu qéchiwatqanlargha we ölük toshighanlargha oq chiqarmiduq, kéchiche ular yene kélidu dep perez qilip uxlimiduq, etisi qatmu qat pos qoyup mudapieni kücheyttuq, epsus jalal bextke qarshi ölüp ketti. Saat ikki bolghan idi. Jalalgha pos nöwiti kelgen iken. U posta turghanda, tibbi mektepning qizil köwriki tereptiki ya boyida turghan iken, qumushluqtin bir uzun cha yilan udul jalalning aldigha keptu, jalal qolidiki aptumatning payniki bilen yilanning béshigha birni urushigha, aptumattin bir tal oq chiqip kétip qélip, jalalning pishanisige tigip shu an jan üzüptu, jalal qazaq yigit idi. Beziler uni qirghiz idi, deydu, u wilayetlik tenterbiye komititining qarigha étish tirniri idi, özi kélishken, yash, oyun – chaxchaqchi, kélishimlik bir shexs idi.

1968 – yil 23 – sinte birküni yene bir qattiq jeng boldi, bu qétimqi jeng 4 – dala armiyisi bilen 8 – dala armiyisi ottursida bolghan idi, bu urushta 16 adem ölüp, 17 adem éghir yaridar bolghan idi. 8 – dala armiyisi wang énmawni yoqitidighan köz qarashtiki teshkilat bolup, ularning orni un zawutining udulidiki musteqil 3 – batalyunda idi, her ikki terp bingtuenning ademliri bolup, wang énmawni qoghdaymiz, yoqitimiz dep ikki qashqa bölün’gen riqabetchiler idi. 4 – dala armiyisi köz qarash tereptin sansoxuy bilen bir qarashta bolghanliqi üchün, un zawutining ichige kirip, zawutning eng üstidiki balixanisigha éghir tiptiki stankiway plimuttin ikkini orunlashturghan idi, stankiway plimutning oqi musteqel 3 – batalyon terepke étilishi bilen, plimutning himayside piyade qisim qorallirini kötürüshüp, hujumgha ötken idi. Urush etigen saet yettilerde bashlan’ghan idi, un zawutining üstidin chiqqan plimutning awazidin pütün sheher xelqi kochigha chiqalmay öyliride yatqan idi, sheherning kochisida shu küni xelqning déyishiche birmu adem qalmighan iken. Bu urushni qollighan un zawuttikiler, 4 – dala armiyisining ghelibe qilishi üchün öz qolidiki yaramliq qorallarning bir qismini ulargha bergen idi. Urush jiq ademning ölüshi bilen, herbiy rayondikilerning tosushi we nesihiti bilen axshimi axirlashti. Urushqa yardem bérish üchün bizdin bezi uyghur qérindashlarmu qatnashqan idi, urush axirlashqanda, plimut atqan yerge barsaq ushshaq balilar mishek yighiwitiptiken, shu küni étilghan plimut oqining köp qismini ablet sériq yetküzüp bergen idi, ablet sériq qeshqer shehiridiki shu zamanning palwan nochiliridin biri idi, u küchlük batur yigitliki bilen nam chiqarghan idi, plimut oqini ajiz xitaylar 6 – qewetke yetküzüp ülgürtüp bérelmigenliktin, ablet sériq u xitaylarni ittiriwitip, bir yishik oqni özi yalghuz öshnisige élip, bir yishik, bir yishiktin kötürüp epchiqip ülgürtüp béreligen idi. Uni körgen xitaylar hang ـ tang qalghan idi. Ablet sériq kéyniki chaghlarda eksil’inqilabiy teshkilatqa eza bolghanliqi üchün biz bilen türmide bille yatqan, insha allah hazirmu belkim hayattur!

Urush axirliship, urushning jarahiti téxi tügimey turup, bizningkiler un zawutining ichide yéngi tiptiki qoral yasap sinaq qilghili turghan idi, u qoralning ismi 203 dep atilatti. Üch tal torobining ichige oxshimighan miqdarda partlatquch dora qachilap, pilikige ot yaqsa, yiraqqa bérip partlaydighan, zerbe bérish küchi bir qeder zor bolghan wehshi qoral idi. Sinaq meydanida bir xitay tixnik özi yasighan qoralda, sinaq muweppiqiyetlik bolmay ölgen idi, uning ölgenlik xewiri hemme yerge tarqilip, uning axirqi depne ishlirini qandaq ötküzüsh mesilisi muzakire qiliniwatqan idi, biz adette xitaylarning ölüm ishigha arilashmayttuq, u küni men shamalbagh terepke bir ish bilen ketken idim, sheherlik sen’et ömikining rijisori mexet sarang dégen bir aghinimiz bar idi, umu biz bilen bir septiki kishilerdin idi, u xitayning ölümige kélip qiziqchiliq bolsun dep: „way qérindishim, yash ketken qérindishim, minglep kélip birlep ölüp qachan tügersen qéridishim“ dep, ün sélip yighlaptu, démisimu uning jesiti kishi tonumighudek titma katang bolup ketken iken, uning jesitini tonushmu tes bir haletke chüshüp, körgenlerning déyishiche ücheywaghridin tartip, kindikining astighiche pare – pare bolup ketken iken, uni körgen xitaylar néme qilishini bilmey hangwiqip turghanda, mexetning yighisi hemmige teng tesir qilip, uningdin tesirlinip, keyni ـ keynidin isedep yighlap, mangqiliri chuwulup kétiptu, yigha zarining awazi pütün un zawutini bir aptu, mexetni heqiqeten yaxshi yoldash iken, dep aghzi – aghzigha tegmey maxtaptu, mexetning néme dep yighlighinini, héch kim sezmeptu hem chüshenmeptu.

Künler ötüp, mexet özi u sorunda bolghan ishni qiziqchiliq bolsun üchün nakesti aghinilirige hékaye qilip bériptu, buni anglighan bir „aghinisi“ yazma matériyal qilip, herbiy wekilge melum qiptu, herbiy wekil un zawutigha kélip, tekshürüsh élip bérip yighlighan yighining mezmunini chüshendürgendin kéyin yighlighan xitaylar qattiq osal bolup, uninggha öchmenliki qozghilip, uni qattiq jazalashni éytiptu, shuning bilen mexetning kona ـ yéngi gumanliq ishliri kolinip, qanuni tutup turushqa testiq séliniptu, tutush üchün kelgenler aldi bilen silingbugha kirip, silingbuning ruxsitini élip, andin tutushi kérek idi. Silingbuning ruxsitisiz adem tutsa, kim bolushidin qet’iynezer qarshilqqa uchraytti, shu wejdin tutqili kelgenler silingbugha kirip, kélish meqstini chüshendürüptu, silingbudikiler bu ishni uyghur bashliqlarning semige sélip bir ish qilayli, dep abdurhim hesen, muhemmed eli abdukirim, ayup axun dégenlerni tépip ularning maqullishi bilen mexetni tutup, herbiylerge tapshurup bériptu, u zamanda pütün saqchi, edliye orunlirining hemmisini herbiy rayondin herbiyler idare qilatti, yerlik kadirlarning hemmisi öginish kursida nezerbentte idi.

Men qara jüldiki jengde esirge chüshüp, jinayi jazagha tartilip, késilip wilayetlik türmide qamaqta yatqan künlirim idi. Bu 1970 – yili 9 – aylar epchöriside bolghan ish idi. Bizni ayda birqétim yaki 20 künde bir qétim aptapqa epchiqip hawalanduratti. U künni „yoruq dunyagha chiqqan künimiz“ dep atayttuq, chünki türmige kün nuri chüshmeytti, üch kishilik kamirning polat ishiklik kichikkine töshükidin her küni ikki wax tamaq bérip, teret qachilirimizni boshitiwilish üchün xalagha bérishqa azghina waqit béretti, shu banada qachilarni bikarlap kéliwalattuq, bashqa waqitta öyning ichige taharet qilip yashayttuq, aptapqa epchiqidighan nöwet kelgen küni idi, aptapqa chiqtim, mexet téxiche türmide bar iken, uninggha salam qilsam, „bizni kün alghili qoyushsila, bir éghiz gep qilghan’gha, hélighiche türmide yétiwatimen, silining keyniliridin méngip, tégi yoq inqilabta az xapiliq tartmidim, sile bilen gepleshkenni birsi körse, zadi bu némilining chétishliqi bariken dep, méni yene uzun qamap qoyidu, manga gep qilmisila!“ dep, ghipildap ketti, men qorqma, biz héch ish qilmiduq, sen bilen bizning ishmizning munasiwiti yoq, désemmu, „ghojam, xuda heqqi gep qilmisila, sile yene héch ish qilmiduq déyishiwatila, herbirliri bala ـ qaza ikenla, shunchila eskerlerni öltürüp, yene téxi héch ish qilmiduq, déyishila, yene néme qilsiliri bolatti, boldi qilsila, manga gep qilmisila, birsi körüp qalsa ishning chongi chéqidu“ dep, kétip qalghan idi, kéyin uni qoyup bergen iken, belkim insha allah hayat bardu.

*****
Törtinchi bap
qoralliq qozghilanggha hazirliq

1- ichki tashqi weziyet

1968 – yilining otturilirigha kelgende, „maw zédong özi bashlighan we özi qozghighan, tarixta misli körülmigen medeniyet zor inqilabi“ yuqiri pellige chiqip, maw zédong özi bashqoralmaydighan, ayighini qandaq yighishturushni bilmeydighan qiyin ehwalgha duch kelgen idi. Armiye ichidimu oxshimighan köz qarashlar tüpeylidin, wang énmawni qoghdaymiz, yoqitimiz dégen ikki xil sep ayrilip chiqqan idi. Bu ikki xil septikilermu öz köz qarashtikilerni öz himayisige élip, aldigha tartip, astirittin süküt béretti.

Sheherdin yézilarghiche, yézilardin nahiyilergiche hemme yerde qorallan’ghan kishiler kochilarda xalighanche yüretti, medeniyet inqilabiy bashlinishtin burun, yézilardiki kichik etrettin tartip, yéziliq hökümetkiche, xelq eskerlirini teshkillep, kichik etrette ben, dadüyde pey, yéziliq hökümette bataliyon, nahiyide polklar qurulghan idi. Hemmisige qoral tarqitip bergen idi. Bu ish jangchingning „hemme xelq esker bolush“ dégen chaqiriqining astida élip bérilghan idi. Her heptide xelq eskerliri herbiy meshq élip bérip, qoral étish, granat tashlash, neyziwazliq qatarliq jeng maharetliri meshq qilghachqa, kishilerning köpi qoral étish téxnikisini biliwalghan idi. Medeniyet inqilabiy bashlinishi bilen, pütün qorallar yighiwilinip nelergidu élip kétilgen idi.

Xelq’ara weziyetmu jiddiy idi, gézit, jurnallarda, radio kanaylirida, sherqiy shimaldiki jinbawdaw arilida urush boliwatqanliqini, sowét armiyisining zémin taliship, ussuri deryasi boyida xitay armiyisi bilen herküni dégüdek jeng qiliwatqanliqini teshwiq qilip turatti. Chet el radioliri her küni dégüdek xitay – sowét chégra toqunushi qatarliq xewerlerni bérip turatti. Tashkent radiosi bilen, almuta radiosi her küni uyghurche anglitish bérip turghachqa, kishiler radioning anglitish waqti kelgen haman sheher sirtigha chiqip top – top bolup, radio anglaytti, anglighan xewerlirini qulaqtin ـqulaqqa yetgüzüp turishatti.

Uning üstige „wetenni qutquzush“ radiosi peyda bolup, bu radiogha kishiler téximu qiziqidighan bolghan. Üch adem bir yerge kelse, weten qutquzush radiosi heqqide bir ـ birige xewer yetküzidighan adet shekillen’gen idi. Bizmu herküni dégüdek weten qutquzush radiosini anglayttuq, bir kün angliyalmisaq, yégen tamiqimiz gélimizdin ötmeytti. Bu radioning tesiri nahayiti chong idi. Bergen xewerlirining hemmisi yéngiliq bolup, wetende boliwatqan kündilik ishlarni eynen béretti. Shuning üchün bu radio istansisigha hemme adem qiziqidighan bolghan.

Shundaq jddiy weziyet peyda bolghan sharaitta, maw zédong: „shinjangdiki asasi xewp, sowét shyujéngjuyichiliridin kélidu“ dégen, „telimati“ ni otturigha qoyup, xelqning diqqitini sowétler ittipaqigha qaratqan idi, xelq neziridimu, choqum bir ish bolidu, ete ular bésip kiridiken, xuroshof bilen ju inley urushup qaptu, maw zédong, xuroshofni tillap moskuwani kumpeykum qiliwitimen deptu, sowétlikler béyjingni töt saet ichide tüptüz qiliwitimen, deptu dégendek paranglar xelq aghzida ashkara tarqilip yüretti. Herbiy rayonning her bir idaridiki herbiy wekillirimu, her qaysi idaridikilerni yighip, he dise sowét shyujéngjuyichilirini pipen qilishqa mejlis oyushturup, kishilerni sowétler ittipaqidin nepretlinishke righbetlendüridighan weziyetni shekillendürgen idi.

Nahiyidin yuqiri kompartiye ezaliri arisida, bolupmu uyghur kadirlar arisida bu gep téximu ewj alghan idi. Ularning éytishiche: „jenubiy shinjang herbiy rayoni bir höjjetlik filim körsitiptu, bu filim qet’iy mexpi filim iken, filimde, sowétler ittipaqidiki wetenni qayturiwilish armiyisi, herbiy manwir élip bériptu, ular asmanda turup düshmen bilen urush qilidiken, ayrupilandin ayrupilan’gha ötüshüp, parashottin parashotqa ötüp düshmen eskiri bilen asmanda urush qilidiken, ularning hemmisi mexsus terbiyilen’gen uyghur eskerler iken, ular herqétimqi jengde qandaqtur sherqiy türkistanni azad qilish üchün algha! Axirqi nepsimiz qalghuche sherqiy türkistanni qolgha keltürimiz…!“ dégen mezmundiki filim iken, buni körgen uyghur bashliqlar, bulung ـ bulungda körgenlirini éqitmay ـ témitmay uninggha ـ buninggha yetgüzgen iken, bu paranglar xelq aghzida köchüp yüriydighan bolghan. Uning üstige maw zédong yene bir „telimat“ ni otturigha chiqirip, „ashliqni kengri jughlap, lexmini chungqur qizinglar!“ dep, pütün xelqni ashliq tijeshke, ashliq iqtisad qilishqa, her qaysi yéza, nahiye ― sheherlerni urush teyyarliqi üchün ashliq yighishqa chaqiriq qilghan idi, mehelle – mehellilerde akop (yer asti yoli) kolash ewj alghan idi, méning bilishimche qeshqer shehirining asti, yer asti yol bilen tutushup bolghan idi, u yollarning bezilirige mashina kireleytti, minglighan insanni sighduralaydighan yer asti yolliri terep – tereptin kolinishqa bashlan’ghan idi, ichki xewerlerde bildürüshte, düshmenning ayrupilanliri 15 minut ichide qeshqer shehirini bombardiman qilip, qaytip kételeydu, parashotchi ayropilanliri 20 minutta parashotchilarni toshup kélip, qeshqer zéminigha tashliyalaydu, shunga bombardimandin saqlinish üchün yer asti yolni puxta kolash lazim, déyilgen iken.

Xitayning zuwani bolghan xelq géziti, shinjang géziti, qeshqer gézitliridimu, xitay bilen sowét heqqidiki toqunush xewerlirini künliki künlük bérip turatti, shuning üchün gézitning bazirimu chiqip qalghan idi, gézit köridighanlarning sani shu zamanda köpeygen idi.

2- alaqe ornitish

shu yillardiki ichki ـ tashqi weziyetning teqezzasi bilen, teshkili qurulushni yézilarghiche kéngeytish we ular bilen alaqe baghlap, ishenchilik küchlerni qolgha keltürüp, qoshun zoraytish sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining muhim wezipisi bolup qalghan idi. Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi merkizi byrosi, qeshqerning jughrapiyiwi tebii sharaiti we qeshqerning ichki ـtashqi weziyitige asasen, qeshqerde külimi bir qeder zor bolghan qoralliq qozghilangni élip bérishni, axunop bashchiliqidiki qeshqer byrosigha (jenubiy tengritagh byrosi depmu atilatti) tapshurghan idi. (men bu heqtiki xewerni peylo meydanidiki waqtimda bashliqlirimdin anglighan idim. Peqet pash bolup, jinayi enze qilnip bikitilgen qisminila tonushturup ötimen).

Axunop tapshuruqni tapshurup alghandin kéyin, byroning yighinini échip, heriket layihesini bikitip, qoralliq qozghilanggha teyyarliq qilish pilanini tüzidu, qoralliq qozghilangning bash qumandanliqigha yenila axunop saylinidu, qeshqer byrosining bashqa ishlirining hemmisi turdi élige qalidu. Turdi éli qeshqer pidagokika inistitutining mektep mudiri, sherqiy türkistanda tonulghan siyasiyon, pelsepichi, maaripchi idi. Axunopning yéqin sepdashliridin biri bolup, qeshqer byrosining muawin bash sikritari idi.

Axunop shu yili 55 yashta idi. Qeshqer wilayetlik yéza igilikini mashinilashturush bashqarmisining birinchi qol bashliqi idi. U 1944 – yili 12 – nuyabir ghuljida qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining milliy armiyiside xizmet qilghan pishqedem herbiy ofitsirlerdin idi, sherqiy türkistan islam jumhuriyitining pirizdinti marshal elixan töre idi. Milliy armiyede xizmet qilghan axunop, ghuljidiki sherqiy türkistan azadliq urushidin tartip, taki 1962 -yilidiki xitay – hindistan urushighiche bolghan ariliqta bashtin ـ ayagh polkownik unwanini saqlap qalghan idi, u qeshqerde turushluq 3 – atliq polk yeni 9994 – qisimning polkowniki idi. Ömrining axirqi yillirigha qeder, axirqi hayatini sherqiy türkistan milliy azadliqini qolgha keltürüsh üchün bighishlighan idi. Merhumning terjimihalini kéyinki bapta sherhlep ötmekchimen.

Qoralliq qozghilangning rehberlikige saylan’ghan axunop, waqitni ching tutup, qoralliq qozghilangning muweppiqiyetlik élip bérilishi we tiz wujutqa chiqishi üchün, yer asti teshkilatni janlandurup, tengritighining jenubidiki oblast, wilayet we nahiyiler bilen bolghan zenjirsiman munasiwetni élip baridu. Her qaysi nahiyilerde partiye teshkili qurulmisini qurushqa bashlaydu we kéngeytidu, mesilen: toqquzaq nahiyilik xitay partiye komititining sikritari abdul’ehet shujini, sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisige eza qilip qobul qilghandin kéyin, yenila sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi toqquzaq nahiyilik partkomning sikritarliq wezipisige teyinleydu.

Uning yardemchi muawinliqigha beshkirem ottura mektipining mektep mudiri iysa ibrahimni teyinleydu, qoralliq qozghilang axirlashqanda, xitaylar abdul’ehet shujini qolgha alidu we türmide qiyin ـ qistaqqa alidu, héch némini iqrar qilmaydu, abdul’ehet shujidin shal paxiligha érishelmigen xitay kommunistliri axirqi hésapta uni doxturxanida mexpi zeherlik okul sélip öltüridu, iysa ibrahim 15 yilliq késilip peylo meydan türmisidin chiqip wapat boldi.

Men iysa ibrahim bilen bir etrette bille turghan idim, u kélshken, pikirchan, yiraqni köreleydighan, pem ـ parasetlik, medeniyet sewiyisi yuqiri, chiqishqaq bir insan idi, türmide éghir kisellik azabini tartip, saqiyalmighan idi, xitay kommunistliri dawalash chéqimidin qéchip, türme sirtida ijraqilish namida öyige kipillikke bergen idi, türmidin chéqipla wapat boldi, merhumning ölimi nahayiti katta daghdugha bilen uzitildi, ölüm depne murasimigha uni tonighan ـ tonimighan kishiler qulaqtin ـqulaqqa anglap, kélip qatniship, jinaza namizi tas qaldi namayishqa aylinip ketkili. Bu jinaza namizidin heyran qalghan xitay kommunistliri, yene bir qétim xelqning xitay kommunistlirigha bolghan ghezipining ne qeder küchlük ikenlikini tonup yetken idi. Merhumning yatqan yiri jennet bolsun! Amin!

Toqquzaq nahiyisige tewe bolghan bulaq su, opal, tashmiliq we oytagh qatarliq rayonlarmu qoralliq qozghilangning heriket yönilish liniyisii bolup, taki tashqorghanning chet el bilen chégirinilinidighan afghanistan, pakistan….. Qatarliq yerlermu qoralliq qozghilangning heriket yönilish xeritisi ichige kirgüzülgen idi…

Yoporgha, yeken, maralbéishi we uning dairisidiki sériq boya, chungqurchaq, awat, yéngi östeng hemde yekenning bir qisim yézilirimu bu heriket layihisige kirgüzülgen idi. Shu sewebtin bu rayonlarda axirqi hésabta az bolmighan kishiler türmige tashlan’ghan idi, ularning isimliki we baturluq ish ـ izlirini xuda xahlisa kéyin yazarmen, insha alla!

3-qozghilang harpisidiki tutqun

shakirjanning ölümi- shakirjan musa, kona sheher nahiye, beshkirem yéza , beshtoghraq kentidin bolup shair idi.uning ayali we bir qizi bar idi.

Qeshqerde, shundaqla shu zamanda tonulghan yazghuchi, shair dirammatürg idi, u qeshqer wilayetlik sen’et ömikining kespi yazghuchisi idi. Uni xitay kommunistliri bir kichidila tutup epchiqip ketti, u sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezasi idi, u türmige kirgendin kéyin, oxshimighan rezil wastilargha duch kélip, qiyin ـ qistaqqa uchrighan bolsimu, satqinliq qilmidi, héch nersini dégili unimidi, gerche uning yéqin bir „aghinisi“ xainliq qilp uni satqan bolsimu, türmige kirgendin kéyin hemmini inkar qilghan idi, uning ishliridin jem’iyettikiler tamamen xewerdar iduq, eng axiri xitay dairiliri herxil rezil wastilarni ishqa sélip qiynap öltüriwetken idi.

Uning jesitini öyige bergende, „qeshqer shehiride depne qilmasliq, yurti beshkiremde depne qilish, jinaza namizi üchün adem chaqirmasliq, resimge almasliq, dawrang salmasliq, yigha – zare qilmasliq….qatarliq“ shertler bilen qoralliq saqchi beshkiremge bille élip kélip depne qilip bolghandin kéyin, yerlik saqchi dairilirige jiq geplerni tapilap kirip ketken iken.

Ata – anisining déyishiche, shakirjanning pütün bedini qan ـ yiringgha toshup, kökürüp ketken iken, uni körgen uruq ـ tughqanliri özini basalmay buquldap yighlap ketse, sheherdin chiqqan herbiyler, yerlik saqchilar uruq ـ tughqan, ata – ana, bala-chaqillirini ayrim bir öyge solap qoyup depne qilghan iken. Biz u waqitta hedep qozghilangning teyyarliq ishi bilen bent iduq. Uning shérikliri qozghilang axirliship bir mezgildin kéyin, yopurgha nahiyiside chong tutqun bolghanda, shakirjanning hayat waqtidiki ishlirini ular pash qilip otturigha chiqardi, uning shérikliri öz aghzi bilen iqrar qilip, balagha qélp, qiltaqqa chüshüp, aldi muddetsiz, axiri 15 yil késilip, men bilen peylo meydandanida jinayi jaza mudditini ötidi. Merhum shakirjanning yatqan yéri jennet bolsun, amin!

Mijit ependi(mijit hélim) ning ölümi- mijit ependi esli,’üstün atush, qayraq yézésidin idi. Kéyin qeshqer shehri yumulaq sheher komutéttda olturghan. Merhum jamaetke tonulghan, hélim ependi jemetining perzenti idi, u kishimu axunopqa oxshash, marshal elixan töre pirizdintliqidiki sherqiy türkistan islam jumhuriyitining milliy armiyiside bashtin axir siyasiy bölümde xizmet qilghan, sherqiy türkistan jamaetchilikige tonulghan, siyasiyon, natiq, herbiy emeldar kishi idi, u qeshqer xelq kinoxanisining mudiri idi, xitay kommunistliri sherqiy türkistanni bésiwalghandin kéyin, bu herbiy emeldar yiqila – yiqila töwen’ge chüshüp, nechche qazanda qaynap, keymigen qalpiqi qalmay, eng axirida kinoxanining mudirliqida qalghan idi, u sözmen, addi ـ sadda, ammibap, chongchiliqi yoq, chong ـ kichik ademlerni körse salam qilip mangidighan bir insan idi. Men uning héytkarning aldidiki meydanda, aptap chiqqan künliri, yaki yazning salqin künliri, dawamliq chach – saqallirini sehradin kélidighan, qéri, ajiz, satrachlargha alduridighanliqini körettim, men heyran qalattim, qeshqerde shunche ésil satrachxanilar tursa, némishqa kochida, ochoqchiliqta saqal alduridighandu? Dep özidin sorap baqqum keldi.

„bu ademler kembeghel, yoqsol, heptide bir qétim sheherge kirip bir kün satrachliq qilip, besh – töt tengge pul tépip, qaytashida öyige bir jing gösh bilen töt girde élip ketse, jahanshumul xosh bolidighan kishiler, shulargha bolsimu yardimim tégip qalarmikin dep, ulargha chach – saqilimni aldurimen, uning üstige ularning qoli aptap körgen tawlan’ghan qol, chach ـ saqilingni élip bolghandin kéyin, séni rasa mujup, qolliringdin qas chiqirip séni yenggillitip qoyidu. Özüngni rahet hés qilisen“ dep gep qip bérip külüp ketken idi, uning üstige u zamanda chach ـ saqal alsa, besh mochen, saqal aldurusa üch mochen béridighan zamanlar idi, emma mijit ependi bir koy bérip ashqinini yandurup berse alghili unimaytti.

Mijit ependini tutup, türmige epkirip ketkenlikini anglighan iduq, hemmimiz teshwishke chüshtuq, kimning xainliq qilghanliqini sürüshte qilduq, emma héch bir shepisini sézelmiduq, biz qoralliq qozghilanggha atlinip, tutulup türmige tashlan’ghandin kéyin, türmidiki bizdin burun kirgen bashqa jinayetchilerdin uqsaq, qiyin ـ qistaq, til ـ haqaret, tayaq – toqmaq azabidin naraziliq bildürüp, achliq élan qilip bir hésapta yette künde, bir hésapta 8 – küni jan üzüp u alemge kétip qalghan iken.

Merhumning jesitini ailisidikilerge bergen iken, bir tughqan singlisi ayimnisa hélim (xan) bash bolup, ukiliri we bala ـ chaqiliri bilen ölümni depne qilghan iken, merhumning ölüm jinaza namizi qeshqer shehirining héytkar jemeside oqulghan iken, jinazisi kochigha chiqqandin kéyin, jinaza jamaiti namayishqa aylinip kétip, nurghun kishilerning bigunah qamalghanliqini türmide turup anglighan iduq, merhum türmige kirip héch némini iqrar qilmay alemdin ötti, méning bashliqlirimning éytishiche, axunoptin qalsa, qoralliq qozghilanggha ait köp ishni merhum mijit ependi biletti, bille pilanlighan idi, déyishken idi.

Mijit ependi ailisi xitay neziride: „pantürkist, pan’islamizim ailisi“ dep qarilip kelgen aile idi. Chünki ularning ailisidikilerning köp qismi yaki undaq yaki mundaq qalpaq bilen xitaylarning ziyankeshlikige uchrap kelgen aile idi. Mijit ependining singlisi ayimnisa hélimning éri merhum muhemmed rehim godeyzi (sabiq shinjang herbiy rayonning aliy derijilik terjimani, yashliq naxshisi kitabini terjime qilghan terjiman) mu, sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezasi bolup, 20 yil késilip biz bilen bille türmide yatqan,turmidin chiqqandin kéyin qeshqer sheherlik binakarliq qurulush shirkitide yallanma terjiman bolup ishligen idi. Merhum késellik sewebi bilen alemdin ötti, yatqan yéri jennete bolsun, amin!

Merhumning sénglisi ayimnisa hélimmu sherqiy türkistan xelq partiyisining ezasi bolup, uni qeshqerdiki kishiler “ xan“ dep atishidu. Ayimnisa hélimmu wetenning, milletning azadliqi üchün muhim xizmetlerni qilghan, xitaylarning jiq xapiliqini tartqan ,japakesh ayal pidakarlarning ülgisidur. Mijit hélim ailisi qeshqerde shundaqla pütün sherqiy türkistan tupriqida jamaetchilikke tonulghan meshhur milletchi ailidur.

4- zerepshan polkining qurulush harpisi

men zerepshan polki we uning kumandiri muhemmed imin qadir üstide qisqiche toxtilip ötimen, mekit nahiyiside, déhqanlardin terkib tapqan san jehette adimi eng köp bolghan bir déhqanlar qoshuni barliqqa kelgen idi, bu qoshun bara – bara zoriyip, pütün dolan wadisigha kéngeygen idi.

Qeshqerning yoli échilghandin kéyin, 1968 – yilining axirigha kelgende, her qaysi nahiyilerdiki isyanchilar teshkilatliri, öz nahiyisidiki qarshi teshkilatlarning bésimgha uchrap, u yerde put tirep turalmay, öz nahiyisige sighmay, arqa ـ arqidin qeshqer shehirige qéchip kélishkili turghan idi. Ularning ichide mekittiki isyanchilarning bashliqi muhemmed imin qadirmu qeshqerge kelgen idi.

Muhemmed imin qadir qeshqer chiniwagh mihmanxanisigha chüshken iken. Medeniyet inqilabiy mekitte deslepte bashlan’ghanda, sheher ichidiki bir qisim xelqning démukratik saylimi bilen mekit medeniyet yurtining kadiri kino mixayniki rozi hékimni wang énmawni yoqitidighan teshkilattikilerning mes’uli qilip saylaydu, muhemmed imin qadir uning yardemchisi bolup saylinidu.

Wang énmawni qoghdaydighan teshkilattiki qarshi küchler, rozi hékim bilen muhemmed imin qadirgha aram bermey yolsizliq bilen zulum salidu, ularning qarar gahigha dawamliq hujum qilip éghir talapetlerni keltürüp chiqiridu, hetta axshamliri tuyuqsiz hujum qilip bigunah puqrani öltüridu.
Hetta qolida tömürning parchisi bolmighan kishilerge qoral ishlitip, adem öltürürüshke bashlaydu. Rozi hékim bilen muhemmed imin qadirni tutuwélip aghzigha atning yüginini sélip, töt putluq qilip kocha aylandurup halini qoymaydu hemde nex eksil’inqilabchi qalpiqini kiydürüp sazayi qilidu. Ularning qol astidiki kishilerni zorluq bilen wang énmawni qoghdaydighan teshkilatqa ötüp eza bolushqa ündeydu. Unimighanlirini tutup baghlap qiynaydu.

Bu échinishliq ishqa chidiyalmighan rozi hékim bilen muhemmed imin qadir bir qisim ademlirini élip yoshurun yollar bilen qeshqerge kélip, qeshqerning silingi mijit silingdin yardem soraydu, mijit siling mekitning ehwalini, tebii yer sharaiti, jughrapiyilik muhiti qatarliqlarni tepsili anglap, mekitning weziyiti heqqide xitay ahalisining orunlishishi, xitaylarning orunlishiwalghan yiri, sani, ularning ishlitiwatqan qoralliri, qorallirining kélish menbii…. Qatarliq mesililer üstide tepsili tonushturushni anglighandin kéyin, qoralliq qozghilanggha qumandanliq qilish shitabigha doklat qilidu, shitapning teklipi bilen mijit siling ulargha qolidiki azraq qoral bilen yardemge bir qanche yaramliq kishlerni qoshup mekitke yolgha salidu.

Ular mekitke barghandin kéyin derhal heriketlinip, kichik tiptiki zerbe bérish herikitini élip bérip, qarshi terepning ajiz halqilirigha tuyuqsiz zerbe bérip, ularni tarmar qilip, bir türküm qorallarni qolgha keltüridu, uning bilen toxtap qalmastin, yiraq ـ yéqindiki qoral bar yerlerni razwitka qilip, ornini igellep, qoral – yaraghlirini tartiwilish herikitini élip baridu, ularning adem sani köpeygendin kéyin, mekit nahiyilik traktor ponkitini silingbuning turalghusi qilip, mudapieni kücheytidu hemde bir tereptin qolidin ish kélidighan kishilerni eskerlikke élishqa bashlaydu, burun esker bolghan, yaki eskerliktin chikin’gen kona herbiylerni yéngiwashtin eskerlikke dewet qilidu, shuning bilen qisqa muddet ichide ularning eskiri sani köpiyishke bashlaydu. Mekit nahiyisidiki medeniyet inqilabining xaraktéri bashqa herqandaq yerdiki inqilabchilardin perqliq halda bashqilar teripidin sézilishqa bashlaydu. Ishchi, déhqan, oqughuchilardin terkib tapqan bu qoshun bara – bara zoriyip, pütün nahiyige kéngiyidu, pütün nahiyidiki toqquz gongshi bilen, nahiyige qarashliq meydanlarmu arqa – arqidin muhemmed imin qadirning teshkilatigha qoshulup özlirini melum qilidu, rozi hékim bilen muhemmed imin qadirning qoshuni nahiyilik traktur ponkitini herbiy baza qilip, istihkamlarni yasap özini qoghdash mudapie urushigha ötidu.

Emma, qarshi tereptiki wang énmawni qoghdaydighan teshkilattikilerning yenila qoralliri xil bolghanliqtin ulargha aram bermey dawamliq urush oti échip turidu, chünki nahiyilik paxta zawotigha orunlashqan teshkilattikilerning köpinchisi xitay we hoquq tutqan qismen uyghur emeldarlar bolghanliqtin ular herbiylerning qorallirigha shundaqla bingtuenning yardimige tézla érishidu.

Muhemmed imin qadirning eskerlirining qoralliri asasi jehettin yerlik usuldiki özliri yasiwalghan yerlik qorallar bolghachqa qarshi terepke taqabil turalmaydu. Qarshi tereptiki uyghur emeldarlarmu ichki qisimdiki xitaylarning naheq tereplirini sezgendin kéyin, bara ـ bara paxta zawutidin chékinip chiqip kétip öylirige qaytishidu, qaldi xitaylar he dise esebiyliship herküni dégüdek qoral ishlitip, tiraktur ponkitigha her tereptin hujum qilidu. Hetta yoldin ötüp kétiwatqan bigunah uyghurlarmu xitaylarning oqida bigunah ölidu. Ular bir küni yoldin ötüp kétiwatqan töt déhqanni tutuwélip, paxta zawotigha soliwélip, sen rozi hékimning eskiri ikensen, senlerde qandaq qorallar bar? Ular nede? Dep soraq qilidu. Ular jawab bérelmigendin kyin, kasisigha miltiqning neyzisini sanjip éghir jarahetlendüridu. Yene birsining kasisigha zixni qizdurup daghlaydu, waqirighan awaz jahan’gha bir kétidu, bu rehimsiz xitaylar qaqaxlap külüp zangliq qilidu. Etisi yene yarisigha tuz chéchip, urup – qiynap öltürüwétidu. Ularning ölükini qumluqqa kömüwétidu.

Kéyinki waqitlarda muhemmed imin qadirlar ghelibe qilghanda ularning jesitini tépip qaytidin depne qilishidu. Undin bashqa yene bir küni toghraq meydanidin paxta térishqa chiqqan déhqanlarni tutuwélip ularning ayallirini ularning közige körsitip basqunchiliq qélidu. Bu ehwal pütün nahiyige anglan’ghandin kéyin pütün nahiye xelqi qozghilip paxta zawotigha naraziliq yüzisidin hujum bashlaydu. Xitaylarning qorali köp hem küchlük bolghachqa küch sélishturmisi jehettin ajiz kélip qélip yéngildu hem köp bedel töleydu, kéyin muhemmed imin qadirning biwaste qumandanliqida 200 dek atliq esker teshkillep, köp qétim meshq qilip, puxta teyyarliq qilghandin kéyin tuyuqsiz hujumgha ötüp paxta zawotini ishghal qilidu. Bir qisim xitaylar herbiylerning gazarmisigha kiriwalidu, bir qismi bingtuen terepke qarap qachidu. Shuning bilen muhemmed imin qadirning dangqi zerepshan deryasining yuqiri ـ töwénige anglinip tesir dairisi kéngiyishke bashlaydu. Ghenimet alghan qorallirimu köpiyishke bashlaydu hemde öz ixtiyari bilen eskerlikke kélip tizimgha aldurghanlarning sanimu ashidu.

Bir küni tuyuqsiz mekit tereptin qeshqerge yolgha chiqqan bir top mashinining traktor ponkitining aldidin ötiwatqanliq xewiri anglinidu, qarisa ular chasa budüyning(chasa herbiy déhqanchiliq meydani) qeshqerge qarap yolgha chiqqan toluq qorallan’ghan eskerliri ikenliki sézilidu, bu ishtin xewer tapqan muhemmed imin qadir derhal yol tosup, ularning qorallirini tartiwilishni buyruydu, eskerler gazarmilardin chuwolup chiqip, yol tosup mashinigha chiqip eskerlerning qorallirini almaqchi bolidu, eskerler qolidiki mawjushining resimini körsitip, ularni tosmaqchi bolidu, u zamanda, birer teshkilat birer jaygha basturup kirse, qarshi terep meqsetlik halda kiridighan yolning aghzigha mawjushining yoghan resimini toxtitip yol tosush üchün ishlitetti, eger ular mawjushining resmini buzuwetse, nex eksil’inqilabchi dep, üstidin erz shikayet qilip, yirtilghan resimni kötürüp desmi qilip, ularni qarilaytti, türmige tashlaytti.

Shu wejidin bu eskerlermu qolidiki resim bilen muhemmed imin qadir eskerlirini yöl qishqa dessitip, eksil’inqilabiy heriket bilen shughullandi, mawjushining resimini buzdi démekchi idi, xitay eskerlirining niyitini bilgen zerepshan jengchiliri, derhal qollirigha plimut, aptumatlirini élip ulargha qaritip heywe oqini atidu, ular oqning shiddetlik awazidin mawjushi wensüy! Dégen gepni tekrar éytishqimu ülgürmey, mashinining ichige béshini tiqip ölümdin qorqup yétiwalidu, shu küni yoldin ötken mashinilarning sani 30din artuq iken, xitay eskerliri janlirini saqlap qélish üchün mashinigha mükiniwalghan pursettin paydilnip, zerepshan jengchiliri mashinigha dessep chiqip, xitay eskerlirining qolidiki qorallirini qoligha chiqqanni élishqa bashlaydu, aldinqi besh mashina, bir riwayette alte mashinidiki xtay eskerlirining qorallirini tartip élip bolghuche arqidiki 25 mashina qoralliq xitay eskerliri mashinini arqigha qayrip qéchishqa bashlaydu, ularni qoghlashqa mashina bolmighanliqtin ilajisiz qachurwitidu. Shu küni jengge qatnashqan, qoral bulashta birinchi bolup, düshmen eskirining béshidin atildurup oq üzgen tewekkul sarang dégen kishi bilen mungdiship qalghan idim, umu 20 yilliq késilip peylo meydanigha barghan idi, biz bir türmide peqet bir nechche künla bille bolduq, kéyin u peyloning turmush sharaitigha künelmey, achliqqa chidiyalmay, bundaq yashighandin ölgen tüzük dep deydighan gépini dep – dep, qarshiliq körsitip, achliq élan qilip ölüp ketti.

U mundaq dégen idi:
― uning qolida diktar plimut bar iken: „xitay eskerliri jahilliq qilip, qolidiki mawjushining resmi bilen bizni tosup, mashinigha chiqqili qoymidi, qarisam ish chataq, shuning bilen derhal qoralni tenglep turup, bir diska oq chiqquche oq üzsem, qorqunchaq xitaylar mawjushi wensüy! Dégen gepni éytishqimu ülgürmey, hemmisi mashinining ichige kiripla ketti, qarisam qolidiki kötürüwalghan resimlirimu yoq, bir waqtida qarisam, bizningkiler héch némige qarimay qoral éliwatidu, menmu oq üzüshni toxtitip, mashinining yénigha bérip, mashinigha chiqip, besh tal qoralni kötürüp yerge chüshtüm, qorallarni yighishturup, tekrar mashinining yénigha baray désem, qalghan mashinilar qéchip kétiptu“ dep hékaye qilip bergen idi.

Men u ademning leqimining „sarang“ ikenlikini anglap, birsidin sorighan idim. Tewekkul sarang dégen u adem yekende turushluq gomindang pirqisining générali xungyadong dégenning qolida esker bolghan kona eskerlerdin iken, u daim bu xitaylardin awu qara xitaylar sel yaxshi iken, ularning némila bolmisun sel insabi bar idi, gep qilsaq gépimizni yeytti, mawu qizil xitaylar na insap, élishni bilidighan, bérishni bilmeydighan ach xitaylar iken. Ademni héch ish qilghili qoymaydighan, neyrangwaz kazzap xitaylar iken, dep sözlep bérermishken. Uning sarangliq leqimining peyda bolishini sorisam, mekit traktor ponkitining ichide bir küni axshamda shamaldighili eskerler gazarmidin chiqip, hoylida segidep olturushuptu, tewekkulmu ular bilen bille bir qancheylen bille olturghan iken, asmandiki bir top qush uchup ötiwitip, tewekkulning béshigha sharttida chichip qoyuptu, bashqilar uni körüp qaqaxlap külüp kétiptu, tewekkul qolidiki diktar plimutni asmandiki qush topigha qaritip bir diska oq tügigiche étiptu, hemme yer patparaq bolup, kama – kamadin eskerler chuwulup chiqiptu, néme ish bolghanliqini soraptu, muhemmed imin qadirmu chiqip soraptu, bolghan ehwalni dep berse, muhemmed imin qadir: „sarang bir adashken, shuningghimu oq chiqirip hemmini parakende qilamdu!“ dep kayighan iken, shu bir éghiz gep bilen uninggha sarang leqimi yuqup qalghan iken.

5-6 mashina qoralgha érishken bu qoshun’gha ghayet zor küch qoshulup, qoral yaraghlarning sanini élip, dawamliq esker élishqa pütün nahiyige omumi chaqiriq chiqiriptu, bularning köplep qoralgha ige bolghanliq xewiri chaqmaq tézlikide hemme yerge tarqiliptu, terep ـ tereptin muhemmed imin qadirgha esker bolidighanlar kélip özlirini tizimgha aldurushqa bashlaptu. Yéqin nahiye – yézidikilermu kélip muhemmed imin qadirgha esker boptu. Muhemmed imin qadir eskerlerni bir qétim tertipke sélip, qachuriwetken qorallarni qandaq qilip qolgha chüshürüsh heqqide xiyalgha chümüptu, buni yéqinliridin eng yash muhapizetchisi abdusemet obolgha meslihet saptu, abdusemet obul shu waqtida 16 yashqa toshmighan bir kichik bala iken, uning baturluqidin, qorqmas yürek bir parche otning özi ikenlikini sezgen muhemmed imin qadir, uni 2 – muhapizetchilkke yeni fugenlikke qoyghan iken, abdusemet obulmu 20 yilliq késilip uzun yil men bilen bir türmide bille bolghan idi, men uni nahayiti yaxshi chüshinimen, uning esli yurti yopurghining tirim yézisidin iken, uning dadisining leqimi obul tirim idi, abdusemet obul 20 yilliq késilip, türmige barghandin kéyin dadisi uni yoqlap pat ـ pat kélip turatti, uning halidin yaxshi xewer alatti, u zamanda türmining turmush sharaiti bek nachar, qorsaq toymaytti, emgek éghir idi, ademler achliqtin pat ـ pat ölüp turatti, abdusemetning dadisining qol ilkide bar adem bolghachqa uni ayda kélip yoqlap kétetti, élip kelgen nersilirini cheklime bilen türme bashliqi élip bermisimu, emma obul tirim her bahana bilen élip kelgen yémek – ichmeklirini eplep seplep abdusemetke qaldurup kétetti, ularning esli yurti yopurghining tirim yézisidin bolghachqa kishiler uni obul tirim dep atishidiken, kéyin u aile mekitke bérip yerliship qalghan iken, peylo meydanigha jinayetchilerni yoqlap kélidighan ademler az emes idi.

Bir küni tughqanlirini yoqlap kelgenlerdin bir kishi yighlawatsa, obul tirim u ademni eyiblep: „adem bala dégenni kargha kélidu dep baqidu, men balamdin pexirlinimen, oghul bala dégenni jengge yaratqan, ya oghurluq qilip, ya bulangchiliq qilip, ya xotun- qizlargha chiqilip qoyup kirip qalmidi, undaq ishlarni qilip kirip qalghan bolsa néme dégülük!“ déginini anglighan idim, shuning üchün abdusemetke we uning ailisige hörmitim bar idi. Men bu yéziwatqan ishlarning hemmisini uning aghzidin anglighan idim, u mushu ishlarning hemmiside bashtin ـ axir bille bolghanlardin birsi idi. Eslide uni ölüm jazasigha höküm qilghan idi, yéshi kichik 17 yashqa toluq toshmighanliqi üchün, höküm özgertilip 20 yilliqqa chüshürüitilgen idi.

Abdusemet obul derhal muhemmed imin qadirgha meslihet bérip, adem ewetip tekshürüp köreyli, u qorallar barmu yaki yoqmu, nege yoshurun’ghan? Dégen tehlil bilen, mexsus bir nechche ademni ewetip tekshürüsh élip bériptu, u qorallarning hemmisi mekit nahiyisining chasa dégen yéride bar ikenliki, u qorallarni maralbéshi arqiliq qeshqerge élip kételmeydighanliqi, chünki qeshqerdimu oxshashla isyanchilarning tesirining küchlük ikenliki tehlil qilnip, tekshürüshke barghan ademler qaytip keptu, u qorallarni qolgha chüshürüsh üchün, abdusemet obul bir türküm yaramliq ezimetlerni élip, özi qumandan bolup yolgha chiqiptu. Mekitning chasa dégen yérige bérishning aldida, etraptiki yézilargha, teshwiqat élip bérip, muhemmed imin qadirning qoshunigha esker bolidighanlarni tizimlap esker qobul qiptu, abdusemetning dep bérishiche, maralbéshining awat, yéngi östeng, aqsaqmaral, chungquchaq, sériq boya yéziliridinmu ademler kélip esker bolghili turghan idi, deydu.

Adem üstige adem toshup kétiptu, sanini élishmu qiyin boptu, yéqin etraptiki dadüy, shodüylerge at harwisi élip kélishni tapilaptu, hemme teyyarliq pütüptu, chasa budüyge bériptu, aldi bilen ularning bashliqini tutup, ayrim – ayrim soraq qilip qoral yaraghlarning bar yérini soraptu, ular bizde qoral yoq, biz tiriqchiliq bilen shughullinimiz, bu bolsa déhqanchiliq meydani dep gep yoghilitiptu, barghan déhqanlar hemme yerni tire pireng qiliwitiptu, aqturmighan üsti yépiq öy, xala, at ـ ulagh qotanliri qalmaptu, beziler ras bularda qoral yoq bolsa kérek dep, yaltiyiptu, emma abdusemet obul ularning perizini qet’iy ret qilip, tekshürüshni dawamlashturuptu, axiri bolmighanda ularning tuenjang, senmujangliri qatarliq bashliqlirini birdin ـ birdin baghlap, bezilirini jigde derixige ésip qoyup, astigha yantaq toplap ot yéqip, senlerni köydürüp öltürimiz dep heywe qiptu, yene bezilirini yazning aptipida qumgha kömüp putidin bashlap qum tashlap, iqrar qilishqa mejburlaptu, qum barixini bilige, gejgisige, boynigha kelgende birsi yerni tépip „buyerde qoral yoq, bu yerde qoral yoq“ dep hedep yerge qarighili turuptu, üzmey yerni dessigili turuptu, abdusemet obul derhal yerni kolanglar dep buyruq qilsa, del yer astigha 30 santi chungqurluqta pütün qorallarni traktor bilen shülgey qilip aghdurup kömiwetken iken, ésilghan xitaylar jayi jayida qaptu, kömülgen bashliqliri jayida qaptu, hemme adem alaman – talaman yer kolashqa kirishiptu, pütün déhqanchiliq meydanining yerlirining hemmisi axtamilqqa aylandurulghan bolup, traktor sapinining yardimi bilen pütün qorallar kömülgen iken, ale – ale qushlirim küchüng yetse alsangchu, dep herkim qoligha kelgenni alghili bashlaptu.

Ademning jiqliqidin pütün déhqanchiliq meydani adem déngizigha chümülüptu. Birdemning ichide qaqas axtamiliq yer, yaghach – taxtay yishikning qalduqlirigha toshup kétiptu, qorallar yaghach sanduq, yishiklerge qachilinip kömülgen iken. U kündiki körünüshni söz bilen teswirlesh nahayiti qiyin idi, deydu abdusemet obul. Abdusemet obulning déyishche: qorallarning köplikidin toshup bolalmay, nechche kün turup qalghan iduq, qorallarning sanimu hésapsiz köp, türimu nahayiti serxil idi. Oq dorilirimu yéterlik idi, hemmisini bixaraman ishliteligen iduq. Uning ichide töt dane stankiway plimut bar iken, uning zapchasliri kem iken, traktur ponkitigha ekelgendin kéyin ibrahim naman yasighan idi.

Ibrahim namanmu shu ish bilen 20 yil késilip biz bilen bille peylo meydanida turghan idi.
Qorallarning köp qismi mekit traktur ponkitigha élip kéliniptu, bir qismini déhqanlar élip kétiptu, lékin qorallarning heqiqi sanini alalmighan iken, muhemmed imin qadirmu sanini hazirche almay turungla dep buyruq qilghan iken.
Chasa weqesi birdinla qeshqer wilayitige taralghan idi, mekitte qoral sodisi ewj alghan iken, bir waqitlarda mekittin qoral sétiwilip kelduq, dégen geplerni menmu qeshqerde anglighan idim.
Muhemmed imin qadirning tesiri chongiyip, eskerler sanimu kündin ـ kün’ge éship, mekitning nahiye ichidiki azghina qismidin bashqa barliq yézilar, étiz – ériq, deryalirimu muhemmed imin qadirning konturulliqigha ötken iken, peqet nahiyilik hökümet bilen, soda idarisining ichidila 100ge yetmigen adem qalghan iken. Yéza – yézidin kéliwatqan yardemler, yémek ـ ichmekler, soyuliwatqan qoy, kalilarning sani heddi hésabsiz jiq iken.

5- poskam köwrük weqesi

yekendin poskamgha ötidighan uzun bir köwrük bar, bu köwrük zerepshan deryasi üstige sélin’ghan zamaniwi köwrük bolup, uzunluqi jehette jenupta 3 – orunda turidighan köwrük. Medeniyet inqilabining shu mezgilliride köwrükni saqlawatqan bir rota 100 dek qoralliq esker bar iken. Qoralliq eskerlerning poskam köwrükini saqlawatqanliq xewiri melum kishiler teripidin doklat qilin’ghandin kéyin, ularning qorallirini tartiwilishqa adem baridighan boptu, bu ishqimu yene tejribilik abdusemet obulni ewetiptu.

Abdusemet obul yaramliq ademliridin 10 dek ademni élip, köwrükke yéqinliship, küzitish élip bériptu, xitay eskerlirining pos almishish waqti, ularning heriket qanuniyitini igelleptu. Pos her ikki saette bir almishishidiken, köwrükning u teripide bir pos, bu teripide bir pos qoralliq turidiken, otturida méngip yürüydighan yene ikki pos bar iken, ular ghingship naxsha éytip méngip yürüydiken, bash shitabida ularning eskiri bashliqliri we qalduq eskerliri ikki yoghan zal öyge kirip uxlaydiken.

Abdusemet obulning eskerliri hemmini puxta igellep bolghandin kéyin, heriket waqtini del saet töt yérimgha toghrilap qol salmaqchi boptu. Abdusemetning eskerliri bir daldigha kirip pos qoyup uxlaptu, saet toshqanda ornidin turup, aldi bilen her ikki tereptiki posni tutup, baghlap, köwrükning astigha élip chüshüp, matap yughushturuptu, öteshme pos yéqinlashqanda derhal qoral tenglep, awaz chiqarsang atimen dep, popoza qiptu, u ikki eskermu ghingping qilmay, qoral tapshurup, teslim boptu, unimu raworus matap baghlap, xitay eskerlirining yatar uwisigha kirip, qattiq towlap, qimirlima! Qimirliding étip tashlaymen! Dep, derize – derizidin qorallarni tenglep, midirlatmaptu, töt adem ichige kirip pütün qorallarni pak – pakize élip, qaytidighan waqtida yalghandin yashisun mawjushi! Dep özlirining isyanchi ikenlikini namayende qiptu, undaq déyishtin meqset, xitay eskerlirining arqidin qoghlap oq chiqirishning aldini élish iken, u zamanda, isyanchilargha armiyening oq chiqirishi cheklen’gen idi.

Ular qorallarni élip bolghandin kéyin xitaylarning ashxanisigha kirip qasqandiki momilirini toyghudek élip, bixaraman chikiniptu, men abdusemettin yalghuz momini élip bashqa tamiqini almidinglarmu? Dep chaxchaq qilsam: „u xitaylining qasqanda pushurghan momisida shek yoq, bashqa némilirini yégili bolmaydu, emesmu!“ dep külüp ketken idi. Ular qorallarni élip yol boyidiki aldin teyyarlan’ghan mashinigha chüshüp mekit terepke méngiptu, u zamanning yolliri topa yol, katang, égiz ـ pes bolghanliqtin, arqidin qoghlap kelgen jawtong xungchi dégen wang énmawni qoghdaydighan teshkilattikiler yétiship qaptu, abdusemet obul derhal buyruq bérip, „hemminglar tarqilip qorallarni élip, traktur ponkitigha yighilinglar“ dep hemmeylenni tarqitiwitiptu, ular mashinidin sekrep chüshüp qonaqliqning arilirigha kirip, terep – terepke bölinip ghayip boptu, chünki ular yerlik bolghanliqtin yer sharaitini yaxshi bilidiken, qoghlap kelgen xitaylar héch némige érishelmey qaytip kétiptu.

Abdusemet obulning eskerliri egri chighir yollar bilen 3 – 2 kündin kéyin , 4 – 3 tin adem bille traktur ponkitigha jem boptu, ularning beziliri yerlik déhqanlarning öyige yoshurnup, özlirining muhemmed imin qadirning eskerliri ikenlikini bildürgendin kéyin, éshek, kala harwilirigha olturup, qorallirini shax shumbining ichige yoshurup yolgha chiqishigha yardemleshken iken.

Men öginish kursigha emdi yéngidin kélip ikki kündek bolghan idi. Bu 1969 – yil 10 – ayning axirliri idi. Bir türküm xitaylar öginish kursigha basturupla kirdi. Men héch némini angqiralmay qaldim. Ular abdusemet obolni izdidi, uni körsitip turup xitay tilida:
― bizni qumgha kömgen tuxumi buzuq mushu shu! Dep bashqilargha tonushturdi. Ulardin bir nechchisi abdusemetning yéshini sorap, bu téxi kichikkina bir néme iken’ghu, bingsisi néme dégen chong! Buni hayal qalmay öltürsh kérek, dégen idi.

Mekitte boluwatqan ishlardin toluq xewer tapqan axunop, derhal mekitni tepsili közdin kechürüshke, muhemmed imin qadir we ularning idiyiwi rohi halitini bilip kélishke pishqan tejribilik ademlerni ewetidu. Muhemmed imin qadir we uning ademliri bilen bir mezgil bille bolup, tekshürüsh élip barghan xadimlar hemme ishtin xewer tapqandin kéyin, qaytip kélip öz péti axunopqa doklat qilidu.

Tekshürüsh netijisige asasen mekitte partiye yachiykisi qurushning jiddi zörürlikini hés qilghan qeshqer byrosi, bu ishqa jiddi tutush qilidu we partiye ezalirini qubul qilish ishlirini bashliwitidu, memet kirim polkning kommisarliqigha teyinlinidu. Partiye teshkilati qurulup ishlar tertipke chüshkendin kéyin, ikkinchi qedemde armiyeni tertipke sélish xizmiti élip bérilip qeshqerdin pishqedem, tejribilik ofitsirlarni ewetip pütün eskiri tertip ornitip, bendin tartip peygiche, peydin tartip rotighiche eskerlerni tizimlap uning komandirlirini bikitip, uning keynidin bataliyon, eng axirida polkning shitabi we muhapizetchiler etretlirigiche bir qeder zamaniwi tüsni alghan herbiy tiptiki organni deslepki qedemde tesis qilidu.

Men aldinqi qétim mekitke barghinimda qalaymiqan, tertipsiz, ya partizan’gha oxshimaydighan, ya armiyige oxshimaydigha bir top ademlerning uyaqtin ـ buyaqqa qalaymiqan chépip yürgenlikini, traktor ponkitining ichide qoral sodisidin bashqa bir ishning yoqliqini, bezilirining bir jénigha ikki tapancha bilen bir uzun qoralni ésiwilip laghaylap yürgenlikini, uyerde, buyerde qazan – qazanda gösh pushurup, kawap étip yep, qéni – qénigha patmay, héch ishtin xewiri yoq ademlerdek bixaraman yürgenlikini, bir bulungda qassaplarning qoy, kalilarni yerge bésip buni bügün soyayli, ete ani soyayli dep gep talishiwatqanliqini, kochilarda ademler yéngi hakimiyet qurup, kona hakimiyetni aghdurwetkendek bir xil héssi méngish turush bilen uyer – buyerde jahan sazliq bilen yéngidin ish – oqetke kirishken kishilerning qandaqtur mallirini satqanda xiridarlirigha memnun bolghan halda: „yashisun muhemmd imin qadir siling! Bu hemmisi muhemmed imin qadirning rehberliki!“ dégenlikini anglighan idim. Bazardin qaytip kélip bashqilardin sorisam, bu héch gep emes, maralbéshining awat gungshisidin tartip maralbéshighiche bolghan ariliqning hemmisde, xelqler yashisun muhemmed imin qadir! Deydighan bolup ketti, bizmu ularni tosup qalalmiduq, déyishken idi.

Bu qétim barghinimda ehwal tamamen özgergen idi.

*****
Beshinchi bap
qoralliq qozghilangning bashlinishi

1- Onsekkizinchi awghust tutquni

1969 – yili 7 – ayning 23 – küni xitay merkizi komititining jiddi uqturushi kélip hemme teshkilatlargha uqturulghan idi. Uxturushda barliq teshkilatlar qoral tapshurup chong birlishishni ishqa ashurup eksil’inqilabiy buzghunchiliqning aldini élip, chet’el qoshunlirining basturup kélishning aldini élishi tekitlen’gen idi. Ammiwi teshkilatlargha arqa – arqidin kéliwatqan herbiy wekil we bashqa teshwiqat ömekliri qoral tapshurushqa dewet qiliwatatti.

Bu ishtin tuluq xewer tapqan sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining qoralliq qozghilanggha rehberlik qilish qomandanliq shitabi jiddi heriket qilmaqta idi.

1969 – yili 8 – ayning 18 – küni qeshqer shehiride yérim kéche bolghanda, chong bir tutqun bolghan idi. Ürümchidiki melum bir satqunning xainliq qilishi bilen qeshqerde pat arida partlaydighan qoralliq qozghilangning heriket yönilishi pash qilin’ghan iken. Bu tutqunda sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi qeshqer byrosining qurghuchiliri we qoralliq qozghilanggha rehberlik qilish qomandanliq shitabining bir qisim muhim ezaliri tutqun qilin’ghan idi. Bularning ismi töwendikiche:

turdi eli -qeshqerpidagokika inistitutining mektep mudiri,
abdurehim ayyup- qeshqer wilayetlik maddi eshyalar bashqarmisining bashliqi,
abdurehim petek- qeshqerning sabiq walisi,
iminop hamit- qeshqerning muawin walisi,
obulqasim hamut- aptonom rayonluq j x nazariti siyasiy bashqarmining bashqarma bashliqi,
abdukirim hamut- qeshqer kiselliklerning aldini élish bashqarmisining bashliqi,
yusuf sehidi- qeshqer yéza igilikini mashinilashturush mektipining mudiri,
qurbanop- qeshqer pidagokika inistituti oqutush bashqarmisining bashliqi,
muhemmed rehim godeyzi- shinjang herbiy rayon siyasi bashqarma ali derijilik terjimani,
ablet shuji- toqquzaq nahiyilik partkomning sékritari,
isa ibrahim- toqquzaq nahiye, beshkirem ottura mektipining mudiri, undin bashqa qoshna oblast we nahiyilerdinmu bir qisim kishiler tutqun qilinidu.

Tutushqa kelgen eskerler axunopning öyige kirip, axunopni tutup, uyer buyerni axturup, alidighanni élip, axunopni élip méngishqa temshelgende, axunopning toluq otturini püttürp ish kütüp turghan, zirek – eqilliq qizi adalet chepdeslik bilen hoylining chérighini tartip öchüriwitidu ـde, hemme yer qapqarangghugha chömidu, pursetni ghenimet bilgen axunop der hal ögzisige chiqip, tamdin artilip, xoshnilirining bir nechche ögzisini bésip, égiz sirej tamlardin sekrep yerge chüshüp qéchip kétidu.

Tutushqa kelgenlerning hemmisi xitay eskerliri iken, birmu uyghur esker yaki kadir yoq iken. Qeshqerning yer sharaitini bilmigen bu xitaylar arqidin qoghlap biqip yol tapalmay, eyyo dise, peyyo, ta pawli (u qachti, emdi qandaq qilamiz ) dep qaytip kétishidu.

U zamanda, pütün idare, jem’iyet organlarning hoquqi herbiyler teripidin yürgüzületti, siyasiy qanun kadir saqchilirining hemmisi qeshqer partiye mektipige yighip élinip, öginish kursta bent idi, sanaqliqla uyghur kadir qalghan idi. Qeshqerde herbiy idare qilish komititi bilen xelq qughdash goroppisi dégini siyasiy qanun organlirining ishini qilatti. Adem tutush, sotlash, höküm chiqirish qatarliqlarning hemmisini shular qilatti.
Axunop shu qachqanche sepdashliridin ablimit eynekning dukinigha baridu, uyerdin hezimopning zawotigha baridu, hezimop axunopning yéqin sepdashliri, shundaqla sherqiy türkistan xelq partiyisining ezaliridin idi, zawotqa ishqa kélidighanlarning aldi etigende kélishke bashlighandin kéyin, ghazaxunning öyige yoshurnidu. Öyge bérip, bolghan ishni derhal pütün teshkilat ezalirigha uxturidu hemde etisi semendiki qurban niyazning öyide yighin achidighanliqi heqqide uxturush tarqitidu, yighin meydanigha bérsh üchün öydin chiqmaqchi bolghanda, mehellining doqmushida bir qanche saqchilar gep sétip olturghan iken, öydin chiqishqa mümkin bolmaydu, yoshurun’ghan öy, yawagh peychosoning yénidiki axunopning qedimi sepdishi, milli armiyide bille ishligen pishqedem razwitchik ghazaxun dégenning öyi iken.

Yighin waqti qistap kélip qalidu, axunop öydin chiqalmaydu, tit – tit bolup kétidu. Axunopning tit – tit bolghanliqini sezgen ghazaxun, der hal öyidiki bazargha mal epchiqip satidighan qol harwisigha axunopni yatquzidu, axunop uademning néme qilidighanliqini zadi chüshenmeydu. Ukam dep gep qilidighan ghazaxun, axunopqa, „yatsila! Dégendikin yatsila! Men silini kochigha epchiqip sile baridighan yerge özem apirip qoyimen“ deydu, axunop yene unimay, u ademning némilerni qilmaqchi bolghanliqini zadi chüshenmeydu, ghazaxun axunopni harwigha yatquzup, eski chapan bilen bash – közini yépip, bir shishe aq haraqni axunopning hemme yérige qalaymiqan chéchip, béshi qoyulghan yerge bir chine ashni töküp, qusqan meydan yasap, harwini heydep kochigha mangidu, harwini heydep saqchilarning aldigha kelgende: „adem dégen bala baqquche it baqsa bolidiken, körmemla bu guyning qilghan ishini, küp kündüzde nomus qilmay haraq ichip, méni busheherde yashighusiz qiliwetti“ deydu, saqchilar haraqining sésiq buriqidin köngli aynip, wey! Ghazaxun mawu balanglini téz epkitingla mewedin dep zorlaydu hemde „balanglini nege élip mangdinglar“ dep gep soraydu. Ghazaxun héch ikkilenmestin: „tömen derya boyigha apirip, bu guyni rasa bir sugha piship, yuyup, saqaytip, yotqan ـ körpilerni bir tazilap kelmisem, qandaq buning bilen bir öyde yatqili bolidu“ deydu. Harwida yatqan „mes“ axunopning yüriki qattiq soquwatqan idi. „wey! Ghazaxun mawu balanglini téz epkitingla“ dégen gepni anglighandin kéyin, xudagha shükri, dep köngli jayigha chüshidu.

Ghazaxun méning yéqin mehellilikim idi, u yawagh peychosoning yénida zasupezlik qilatti. Men ashu kona ishlarni tegep, chaxchaq qilip, axunopni basqan harwa mushumidi dep qoysam, külüp kétetti, u ademmu az xapiliq tartmidi, türmidin palani chiqiptu, dégenni anglisa, atayiten bérp pete oqup, qolidin kélishiche yardem qilatti, 15 yil türmide yétip chiqqan, tibbi mektepning qurghuchisi, qeshqerdiki kona ziyali tiyipchan’ghimu öz öyini boshitip bérip, kéyin doxturxana échishigha jiq yardem qilghan saxawetlik kishi idi.

Qeshqer shehirining chétidiki semen yézisida, qurban niyaz dégen bir dostimiz bar idi, u qeshqer toqumichiliq fabrikisining ishchisi idi. Bizning teshkilatimizning ezasi idi. Umu biz bilen qarajüldiki jengde bille bolup, esir élinip 10 yilliq késilgen idi.

Mejlis qurban niyazning öyide échilidu, yighin’gha yiraq ـ yéqindiki muhim ademlerning hemmisi ishtirak qilidu, yighin qeshqerning nöwettiki ehwalini tehlil qilip, qoralliq qozghilangning waxti we heriket yönilishining özgertilgenlikini jakarlap, „3 – heriket layihe yönilishi“ boyiche herbiy yürüsh qilidighanliqini bir éghizdin maqullap töwen’ge tarqitidu hemde alaqidar orun we herbiy turalghulargha derhal adem ewetidu, uchrishish jayi artush nahiyesisining sughunchaza, waxti21 – awghust kech saat 11:00 qilip bikitildu.

Eslide 2 – heriket layihe yönilishi boyiche tashqorghan terepke méngip, uchrishish jayini suwash dawan qilip bikitmekchi iken, shu künlerde qeshqerdin tashqorghan’gha yol yasawatqan bingtuening juzi dégen armiyisi, yol boyida qoralliq ishlewatqan bolghanliqi üchün, yönilishni özgertip atush terep qilip bikitidu.

3 – heriket layihe yönilishii qeshqer – atush – sughunchaza – qara jül, eng axirqi menzil qarajül qilinip bikitilidu. Chet’el qoshunliri bilen qarajülde uchrishish aldin pilanlan’ghan idi. Alaqichilar alaqini élip belgilen’gen rayon we shexslerge yetgüzüp bérish üchün yolgha chiqidu.

Oqurmenlerning chüshiniwilishigha yardimi bolsun üchün, men mushu yerge kelgende, 1 – we 2 – heriket layihe yönilishining néme ikenlikini izahlap ötmekchimen.

„1 – heriket layihe yönilishi“ déginimiz, qeshqer wilayitini mergez qilip pütün jenubiy tengritighi boyiche birla waqitta qoralliq qozghilangni bashlash, bashqa rayon we oblastlar maslishish, ichki – tashqi masliship, chet’eldiki sherqitürkistan qoshunlirining kirishige siyasi shert hazirlash.

„2 – heriket layihe yönilish “ dégénimiz, qeshqerdin bashlap toqquzaq, bulaqsu, opal, tashmiliq, oytagh, tashqorghan, qonjirap, pakistan we afghanistanlardin ibaret uchrishish jayi suwash dawan, bashqa rayon we oblastlar maslishish, sherqitürkistan chet’el qoshunliri bilen suwash dawanda uchrishish.

Heriket élip baridighan yönilish, rayonlarning tebii shert sharaiti, yer shekli we yol ariliqi, düshmen eskerlirining jaylishish ehwali, qoral küchi, adem sani qatarliqlar aldin razwitka qilinip xeritige élin’ghan idi, merhum xeyrullah bilen ikkimiz kichilep uxlimay bu xeritini sizip chiqqan iduq, (tepsili ehwalni, xeyrullahning terjimihalida bayan qilip ötimen) kéyin düshmen qoligha chüshken bu xerite, ular üchün qimmet bahaliq en’güshter hésablinip, biz düshmen teripidin esirge élin’ghandin kéyin, besh yilghiche wetinimizning sheher nahiyiliride körgezme uyushturulup, körgezmige qoyulghan iken hemde herbiy mexpiyetlikni saqliyalmighan, muji, tagharma, oytagh, tashqorghandiki xitayning herbiy bashliqlirining bir qanchisi jazalan’ghan iken…

2- Sughunda uchrishish

1969 – yil 8 – ayning 21 – küni biz qeshqer shehiridin yolgha chiqqan iduq, shu küni etigende xeyrullahning alaqichisi rishat ismayil bizning öyge kélip kech saet del sekkizde wilayetlik xelq doxturxanisining yénidiki bughday éngizliqida mashina kütüshni, alaqilishish parolini tapshurup ketti. Rishat ismayil bizning mehellide radio rimunt qilidighan bir ustam idi. Uning aldigha kélip ـkétidighan kishiler köp, mexpi alaqe qilish qulay, bashqilar asan guman qilmaydu, dep uni alaqichilikke belgiligen iken. U kéyin xayinliq qilip nurghun kishining tutulishigha sewebchi boldi, merhum xeyrullah alaqichiliqqa yaxshi adem tapalmighan iken.

Men öydin teyyarliqimni qilip, alidighanni élip, mangidighan waqtimda, ayalimgha bir nechche ishni tapshurup, bolupmu dadamgha yaxshi qarashni tapilap yolgha chiqqan idim, qandaqtur közümge maw ning heykili körün’gendek boldi. Keynimge burulup bu néme? Nedin élip kelding? Désem, birsi“sowgha“ qilghan iken, men uni qolumgha élip, yerge tashlap dessep sundurup, bizning öyde buning turishigha orun yoq, derhal buni tashliwet dédim. U qorqup jan ـ péni chiqip, laghildap titrep ketti. Chünki u zamanda maw zédongning resimini yirtqan ademge kimi 10 yildin artuq qamaq jazasi biriletti, men dédim, bu gejdin yasalghan nerse iken, buni ushshaq parchilap, sheklini tonumaydighan qilip özgertip, külning arisigha arlashturup exletke töküwetseng bolidighu! Sen özeng iqrar qilip ularning aldigha barmisang, kim bu ishni biletti! Dédimde, öydin chiqip kettim, ayalim keynimdin yügrep chiqip xéli yergiche mangghili turdi, men teselli bérip qayturdum, u hemme ishni biletti, méning ayalimla emes, belki méning sepdishim idi. Köp ishlarni uning yardimi bilen qilghan idim. Bir wetenperwer inqilabchi ishni öz ailisidin bashlishi kérek idi.

Kech saet yettidin sel ashqanda, wilayetlik doxtorxanining yénidiki bughday éngizliqigha bérip mashina küttüm, birdemdin kéyin hebibullah hoshur bilen enwer qadir keldi, ularghimu mushu yerde mashina kütüshke tapshuruq bérilgen iken. Saet sekkizge yéqinlashqanda, sheher tereptin bir qanche mashina artush terepge mangghili turdi, aldida üch herbiy jip mashina mangdi. Keynidin 30 din artuq herbiy üsti ochuq mashina mangdi, u mashinining ichide toluq qorallan’ghan herbiyler qorallirini quchaqlap kétiwatatti. Eng axirida ikki chong mashina mangdi, axirqi ikki mashinining qandaqtur turxuni, deriziliri bar idi, biz uni herbiylerning tamaq étidighan, ashxana mashinisi iken dep perez qilduq. Ularning nege baridighanliqini tehlil qilip, gep tegiship qalduq, enwer bilen hebibullah dédiki, axsham radioda bir xewer anglighan idim, xewerde sowét bilen xitay eskerliri arisida torghatta azraq toqunush bolup qalghanliqini éytiwatatti, belkim bular shu yerge qarap mangghan chéghi dédi. Uzun ötmey yene bir mashina keldi, qolumdiki yéshil chiragh nuri bilen parol bersem, toghra jawap qayturdi, u bizning mashinimiz iken. Biz derhal éngizliqtin chüshüp mashinining yénigha barduq. Mashinining üsti binzin palas bilen chüngkelgen iken, mashinining keynige ötüshümizni éytti. Rishat mashinidin chüshüp bizni mashinigha chiqirip özi qip qaldi, mashinining ichide liq adem bar idi, ularning birsining yene adem chéqti, dégen sözini angliduq, mashina uchqandek yürüp ketti. Ikki saettin köprek yol mangghandin kéyin, bir yerge kélip toxtidi, hemmimizni mashinidin chüshüshke buyridi, mashinidin chüshtuq, éghir nersilinglarni almay, bu yerde kütüp turungla, biz hazir qaytip kélimiz dep mashina yurüp ketti, awazidin xeyrullah ikenlikini hés qildim, „biz mashinidin chüshüp, yolda tursaq bolmaydu, tagh terepke mangayli“ dep bizni birsi élip mangdi. U kishining keynidin egiship mangduq. Tagh qaptilidin égizlikke qarap mangduq. Taghning ichige kirgendin kéyin, boldi mushu yerde ularni küteyli dep mashinini saqlap turduq. Men ularning kimler ikenlikini qarangghuda perq ételmigen idim. Mashinini uzun küttuq, mashina qaytip kelmidi, birdemdin kéyin sughunchaza terepte oqning waraqshighan awazi anglan’ghandek boldi, oq awazi bara – bara kücheydi, bizningkiler teshwishke chüshti, apla yaman boldi, ular düshmen’ge uchrap qaldi bolghay, déyishti. Bizni derhal taghning daldisigha ötüp yoshurnungla dep buyruq qildi. Biz taghning chong ـ kichik tash daldisida özimizni daldigha élip kéchide héch némini körmey olturduq. Uxlap qélishqa qet’i bolmaydu, segek turungla dédi, birsi.

Kéchiche bir ـ birimiz bilen sen – pen déyishmey boruqturma halette tangni atquzduq, hélighiche héch qandaq xewer yoq idi. Ular ghayip boldi. Tang yorup bir ـ birimizni tonughandin kéyin öz -ara salam bérishtuq, men axunopqa qarap uzun turup qaldim, öz ichimde, bu ademning héch némidin qisilchiliqi yoq, toqquzi tel, yeydighini bar, kiyidighini bar, oltursa mashinisi bar, maashi üstün, chirayliq qiz – oghul perzentliri bar, biz uninggha qarighanda héch qanche adem emes, bu adem peqet dinim, millitim, wetinim dep mushu yolgha atliniwatidu he! Dep özemdin özemge medet we roh birettim.

Axunopning közi bir sebi baligha chüshti. U nahayiti kichik 16 – 17 yashlardiki bala idi, uningdin: „séni bu yerge kim élip chiqti? Dep sorishigha, méni wijdanim élip chiqti. Méning dadamni xitaylar tutup ketti, men uning intiqamini almamtim!“ dep béshini chalwaqap qandaqtur öz könglide méni ular téxi yaratmaywatidu, xep toxtap tur, karamitimni bir körsetmisem dégendek qilip hemmige teng nezer salatti. U bala qeshqer wilayitige wali bolghan, abdurehim petek dégen kishining balisi iken, uning dadisini 18 – awghust kéchisi düshmenler tutqanda nex meydanda bar iken, u dadisining intiqamini élish üchün bu müshkül seperge atlinip chiqqan iken, biz bir – birimiz bilen deslepki qedemde tonushtuq, emma artuq paranglashmiduq, méning közüm axunopning bilidiki gung’en tapanchigha chüshti, tapanchining qépigha besh tal oq ayrim qisturulghan idi, bir tal oq atayiten bir hawa reng latigha orulup tapanchining qépining sirtidiki oqdan’gha qisturulghan idi, besh pay oqning ichide bu bir tal oq bashqiche bilinip turatti.

Men axunoptin: „tapanchilirida besh tal oq bar iken, awu bir tal oq atayiten bir renglik latining ichige orulup oqdan’gha qisturuluptu, uning menisi néme?“ dep sorisam: „bu urush. Urushta yéngish ـ yéngilish daim bolup turidu, eger düshmen qoligha tirik chüshüp qalsang, uning qoligha tirik chüshkendin köre özüngge özüng tedbir qollansang, hemme ishtin bir yolila xaliy bolisen“ dégen idi.

Hemmining köngli axsham kétip qaytip kelmigen mashinida idi, axunopning bu sözini méning yénimda olturghan bir qanche kishila anglidi, qalghanliri hemmisi özining xiyali bilen idi. Yoldin kétiwatqan mashinilarning qarisi körnüshke bashlidi, osmanjan bilen axunop durbunda yolgha üzmey qarap turatti, ularning öz’ara parangliship: „ularni tutqan iken. Hazir mashinigha bésip élip kétip baridu, biz derhal bu yerdin mangayli“ dep, yolchining yol bashlishini kütüp turishimizgha, birsi „keldi, ular qaytip keldi “ dégen awazi anglandi, rast dégendek biz terepke qarap kéliwatqan üch ademning qarisi köründi, ularning qolida parqirawatqan qoral bar idi, kün nurida yiraqtin qorallirining sholisi biz terepke anda ـ sanda chüshüp turatti, durbunni qoligha alghan aqsaqal xeyrullah qaytip kéliwatidu, dédi, ular bara ـ bara yéqinlashti.

Xeyrullah, mijit siling, meryemler bille kéliwatatti, uning keynidin birsining simasi köründi, emma éniq körgili bolmaytti, umu yéqinlashti, men tonimighan birsi kalte kusar bilenla kéliwatatti, hemme heyran bolup, bir ـ birige qarap qélishti. U mashinining shopuri yolwas hesen iken, men uni zadi tonumayttim hem körmigenkenmen, ular kelgendin kéyin bolghan ehwalni sözlep berdi.

― ular mashina bilen sughunchazigha kelgende bir top eskerler chiqip siler nege barisiler? Dep soraptu, biz ujenfangzigha (otun kolaydighan yer ismi) otun’gha kétiwatimiz.
― nening mashinisi bu?
― qeshqer wilayetlik yol asrash uchastikisining mashinisi, bu adem bizning idarining herbiy wekili, dep mashinida olturghan wilayetlik sen’et ömikining temburchisi xaliqhajini körsitiptu, xaliqhaji sen’et ömikining sehnide kiyidighan herbiy kiyimini kiyip mashnida olturghan iken.

― „siler hazir yolgha mangmay turungla, biz u tereptin kéliwatqan bir top kishiler bar, shularni bir terep qilip bolghandin kéyin andin ménginglar“ déyishige, maralbéshi tereptin muhemmed imin qadirning mashinisi kélip qaptu, bu soal sorighan xitay eskerler, alman talman muhemmed imin qadirning mashinisi terepke kétiptu, hemme yer qara chümilidek esker bilen toshup ketken iken , xeyrullah bilen mijit derhal mashinidin chüshüp tagh terepke qéchiptu, yolwas mashinini toxtitip, mashinidin chüshey déyishige, héliqi kasapetler tekrar kélip, mashinining üstige chiqip uyer buyerni kochilighili turuptu.

Apla ish chataq deptu – de, yolwas derhal hemme kiyimni sélip, qipyalngach bolup, eskerlerning arisidin ömülep méngip chiqip kétiptu, kéchisi kiyimni séliwitip yol mangsa yaway haywanlarmu chiqilmaydiken hem ademni adem perq ételmeydiken, bu hékayini sözlep bergende yolwasning zireklikige hemmimiz apirin oqighan iduq. Xaliqhajini uzun küttuq. U kelmidi, shuning bilen izchi bashlighan yol bilen qara jül terepke yol alduq.

Biz ashu künlerde ― qoralliq qozghilanggha jiddi tutush qiliwatqan künlerde ― bizge xoshna bolghan aqtu nahiyiside we bashqa nahiyilerdimu arqa – arqidin qoralliq heriket sadir bolghan idi. Kéyin igellishimizche, 8 – ayning 16 – küni barin yézisidiki iziz osman dégen ezimet besh yüzdek kishi bilen aqtu nahiyilik qoralliq bölümning qorallirini bulap , barin yézisida nahayiti chong tewrinish hasil qilghan iken. Uning keynidinla yene barin yéziliq hökümetning bashliqi muhemmed iysamu nechche minglighan kishilerni heriketlendürüp, aqtu nahiyisining qalduq qorallirini yighishturup, “ 20 – awghust“ weqesini qozghap aqtu we pütün barin yézisida bir mezgil yéngiche hökümet qurghan idi. Xitaylarning qach – qach herikiti shu waqtida barindin bashlan’ghan idi.

3- Zerepshan polki

axunopning buyruqini élip barghan alaqichi – mijitning 1 – qol yardemchisi muhemmed imin qaraqash iken, uning ikki qéshi qapqara bolghanliqtin uning leqimimu qaraqash idi. Uni qeshqer xelqining shu zamanda tonumaydighini yoq idi, u jamaetchilikke tonulgha shexs idi. Mexpi buyruqni tapshurup alghan mayor muhemmed imin qadir, qol asitidiki ishenchlik kishilerge buyruq bérip 21 – küni etigen saet altidin burun iysaning awutigha (maralbéshining awat gungshisi ) bérip, qaxshal 1 – dadüydiki échiqqa topliningla, deydu, eskerler birdin – birdin qorallirini élip yoshurun yollar bilen kéchilep méngip qaxshal 1 – dadüyge toplishidu, beziliri üstünki qaxshalgha kélidu, beziliri töwenki qaxshalgha kélidu.

Muhemmed imin qadirning eskerlirining mexpi kélishi we muhemmed imin qadirning eskerlirige mexpi yolyoruq bérishning sewebliri, „mekitning muqimliqini eslige keltürimiz, mekit inqilabiy komitit qurimiz“ dep, shinjang herbiy rayonning siyasi kommisari sawdanop bashchiliqidiki herbiy xizmet guruppisi mekit nahiyisige kélip, qorallarni tapshurungla, chong birlishishni ishqa ashurup, mekitte inqilabiy komitit qurimiz dep, dawrang séliwatqan peyit idi.

Bir küni sawdanop bir türküm eskerlirini bashlap ularning himayiside traktur ponkitigha kélip yene muhemmed imin qadirgha qoral ـ yaragh tapshurush heqqide xizmet ishlep, 23 – iyul merkezning qoral tapshurush heqqidiki yolyoruqini sözleptu. Nex meydanda rozi hékimdin bashqa yene bir nechcheylen bar iken. Deslepte muhemmed imin qadir yaxshi teleppuzda:

qoralni tapshurayli, aldi bilen awu xitaylar tapshursun, andin biz tapshurayli, bizni qoral élishqa mejburlighanlar del ashu aqqun xitaylar! Ular bizning nurghun bigunah ademlirimizni öltürdi. Ular qoral tapshurmastin burun hergiz biz qoral tapshuralmaymiz, deptu.

Sawdanop achchiqlinip sen xenzu yoldashlarni xitay déding, dep uninggha popoza qiptu. Sawdanopning gépi ha kelgen muhemmed imin qadir derhal bilidiki qoralni élip sawdanopning chékisige tenglep turup sen munapiqni atimen dep temshelgende, yénidiki rozi hékim:

― way! Jénim ukam undaq qilma! Méning yüzümni qil dep, muhemmed imin qadirning arqisidin kélip quchaghlap tutuwaptu. Pursetni ghenémet bilgen sawdanop derhal quyruqini qisip traktur ponkittin ayriliptu. Shu ketken péti ikkinjilep traktur ponkitigha kirmeydighan boptu.

Muhemmed imin qadir qaxshal 1 – dadüyge toplan’ghan 45 eskerni élip, yolda kéliwatqan yene nurghun eskerni saqlashqa taqet qilalmay, ularni saqlimay, waqit qoghliship, kech saet 11:00 de sughunchazigha yétip bérish meqsitide chong yolgha chiqidu, yolda kélwatqan yeken kachungning shopuri semetning mashinisini tosup, mashinidiki yük taqlirini chüshürüwitip, mashinini maralbéshigha qaritip heyditidu, ular hashardin qaytqan déhqan süpitide kiyimlerni kiyiship, qorallirini taghargha qachilap, astigha basurup orunduq qilip, üstide olturup méngishidu, mashina aqsaq maralgha kélidu, ular mashinidin chüshüp tamaq yeydu, bir bölük eskerler tertipsizlik qilip, bingtuenning melum bir qorusigha kirip uyerdiki azghina qoral bilen herbiy kiyim kicheklerni élip chiqidu.

Etisi chüsh waqti bolghanda, mekit traktor ponkitidiki bir top kishilerning qoralliq ghayip bolghanliqi sézilidu, muhemmed imin qadirningmu ghayip bolghanliqi sézilgendin kéyin, pütün sep boyiche xitay armiyesi muhemmed imin qadirning sürüshtisini qilidu.

Sawdanop shinjang herbiy rayon’gha téléfun qilidu, jenubiy shinjang herbiy rayon’ghimu téléfun qilidu, terep – tereptin iz ـ dérikini qilishqa bashlaydu, muhemmed imin qadir mashinisi sériq boyigha kelgende, bazargha chiqqan déhqanlar muhemmed imin qadirni tonup qalidu, shuning bilen muhemmed imin qadir siling keptu dep, pütün yol boyi sep – sep bolup, yashisun muhemmed imin qadir! Dep shuar towlaydu.

Kishiler özining eziz mihmini we shepqetchisige atighan sowghilirini élip kélip bérishke bashlaydu. Mashinidiki bir qisim jengchiler, udul sériq boya doxtorxanisigha kirip, doxtorxanidin morfulin izdep, bir nechche quta morfulin (bir riwayette bir nechche yéshik ) ni élip mashinining yénigha kélidu, mashinining etrapi birdemdila adem déngizigha chümülüp kétidu. Mashina yolni késip derhal yolgha chiqidu.

Morfulin alghach kélishni s s s r din kelgen herbiy doxtor ehmetjan muhemmed imin qaraqashqa atayiten tapilighan iken. Morfulin mes qilghuchi birxil okul iken, urushta oq tekken kishilerge bir tal ursa aghriq azabidin bir mezgil xaliy bolidighan dora iken.

Mashina yolgha chiqishi bilen, muhemmed imin qadirning maralbéshi terepke qarap mangghanliqini, ularning iz ـ dérikini qiliwatqan kishiler teripidin jenubiy shinjang herbiy rayonigha xewer qilinidu, jenubiy shinjang herbiy rayoni shinjang herbiy rayonigha xewer qilidu, shinjang herbiy rayonining buyruqigha asasen, yol boyidiki maralbéshining shamal dégen yéridiki herbiy rayonning hawa armiye radar ponkiti mashinining kélishini kütüp saqlap turidu we mashina kelgendin kéyin qaysi yönilishke mangidighanliqini bilish üchün puqrache kiyim kiygen bir xitay tirakturgha azghina mal bésip, mashinining keynidin tap bésip qoghlap mangidu, mashina maralbéshigha kelgende maralbéshdikilerning kattibéshi, teshkilat bashliqi imin güyxua dégen qoralliq aldini tosmaqchi bolghanda, maralbéshi herbiy dairiliri yol qoymaydu.

Mashina sansakodin qeshqer yönilishige qarap mangghandin kéyin, shinjang herbiy rayonigha melum qilidu, shinjang herbiy rayonining buyruqigha binaen trakturchi keynige burulup qaytip kétidu. Yol ariliqini hésablighan herbiy rayon bashliqliri sughunchazida yol tosup ularni qeshqer shehirige kirgüzmeslik üchün jenubiy shinjang herbiy rayonigha buyruq qilip sughunchazida yol tosushqa bir polk esker chiqiridu, (biz bu melumatni bir qanche yildin kéyin türmidiki waqtimizda shu waqitta, shu urushqa qatnashqan bir herbiy emeldarning bashqilargha dep bergenlikidin anglighan iduq.)

muhemmed imin qadirning mashinisi sughunchazigha kelgende, bir top eskerler mashinini tosup, tekshürüsh élip baridu. Tosqan mashinining hemmisi üsti teripi binzin palas bilen qaplan’ghan mashinilar iken, mashinining ichide toluq qorallan’ghan xitay eskerliri bar iken. Yolning ikki qasniqidimu qatar – qatar tizilghan mashinilar turghan iken. Bir mashina yolning qap ottursida toxtitilip mashinining chaqini chiqirip rimunt qiliwatqan iken. Muhemmed imin qadir mashinidin béshini chiqirip etrapqa bir qarap mashinini heyde dep yolgha rawan boptu.

Mashina xéli méngip yérim yolgha kelgende terep – tereptin mashinidiki xitaylar chüshüp muhemmed imin qadirning eskerlirini mashinidin chüshüshke buyruq bériptu hemde bashqa mashinilardiki xitay eskerlirimu üstidiki binzin palasni qayriwitip qorallirini betlep „qoral tapshur! Qoral tapshursang öltürmeymiz!“ dep, siyaset sözleptu.

Muhemmed imin qadir yénidin qoralini chiqirip asman’gha qaritip oq üzüp mashinida uxlawatqan eskerlerni oyghinishqa buyruq bérip urushqa qumandanliq qiptu. Emma pütün qorallar mashinining astida hashardin qaytqan kishilerdek basturulup qalghachqa chiqirishqa ülgürmeydu. Uxlimighan bir qisim eskerler qorallirini chiqirip oq üzüptu ـ yu, lékin düshmen teyyarliqi kuchluq bolghanliqi üchün ünüm bermeptu ـ de, elemge chidimighan bu ezimetler shuar towlap, amalsizliqtin bir mezgil urushmu qiptu, düshmenning adimi heddi ـ hésapsiz jiq, uning üstige tuyuqsiz tosalghugha duch kelgenliktin bir amal qilalmay bir nechche ademning yaridar bolushi bilen esirge chüshüp qaptu.

Biz axunop bar mashinidikiler mashinidin ayrilip, piyade tagh yoli bilen qarargahqa qarap méngiwatattuq, kün bek issiq idi, yeydighan, ichidighan nersilerning hemmisini „mashina hazir qaytip kélidu, éghir nersilerni mashinidin almanglar“ dégen buyruq bilen hemme nersimizni mashinida qaldurghan ikenmiz. Tagh jilghisigha kelgende, xeyrullah ademlerni sanap 25 ademning barliqini bilip, bir – birlep közdin kechürgendin kéyin, ikki goruppigha ayridi, 1 – goruppigha méni bashliq qilip, qoshumche qumandanliq shitabini qughdash wezipisini öteydu, dep élan qildi.

2 – goruppigha muhemmed imin dégen ghuljidin jenupqa chikinip kelgen bir yash yigitni bashliq qildi. Mijit silingni uning xizmitige yardemlishidu, dep bikitti. Biz yéngi wezipini tapshurup alghandin kéyin, yolni dawamlashturduq. Yérim kéchidin ashqan waqit idi, yol üstide bir yoluchi bizge yoluqup qaldi. Heyran qalduq, biz mangghan yolda owchidin bashqa kishi asanliqche mangmaytti.

Bashliq uningdin bir némilerni soridi, uning bilen uzaq sözleshkendin kéyin, uni manga tapshurup „yaxshiraq qara!“ dep jikilidi, men yol boyi uni qéchip kétip bizge awarichiliq tépip bermisun dep, gepke sélip baqtim. U bizning qoralliq ikenlikimizni, bizning heriketlirimizdin, sirliq bir insanlar ikenlikini hés qilip, gepning poskallisini ochuqla özi éytti. „men izdep yürgen adem del siler ekensiler. Men herküni weten qutquzush radiosini anglaymen. U radioda bizni izdésenglar, tiyanshan téghining baghridin izdengla, pamir étikidin izdengla, düshmen’ge ejellik zerbe béridighan sherqiy türkistan qoshunidin izdengla, deytti, men tünügün silerni chüshep qaptikenmen, shunga mushu yol bilen silerni izdep tapay dep mangghan idim“ dédi, men külüp kettim. Ras deysen yigit sen néme ish qilaleysen? Désem, u etrette xelq eskiri bolghan iken, qoral atalaydiken. Bu yil eskerlikke tizimlitip, imtihan bersem, séning akang „buzuq unsur“, dep eskerlikke almighanliqini éytti… Bizning qarajülge baridighanliqimizni bilgendin kéyin, u bu yol bilen mangsangla, ete chüshtin kéyin barisiler, bu uzaq yol, mundaq mangsanglar tang étishtin burun qarajülge barghili bolidu, dep bizni bashlap yéqin yol bilen qara jülge élip keldi, yol boyi axunopni yüdüp mangghan idi. Chünki axunop düshmenning tutqunidin qachqanda égiz tam sirejlerdin sekrep puti qayrilip zexmilen’gen idi, biz 21 – küni öylirimizde tamaq yégenche 48 saettin béri bir néme yémigen hem yazning qattiq issiqida ussap, janminimiz azla qalghan idi.

4- qarajüldiki jeng

1969- yili 8- ayning 23- küni sübhi bilen qarajül yézisining kengral dep atalghan yulghunzarliqigha kélip chüshtuq.

Bu yulghunzarliqning bir uchi tagh qaptili bilen, qalghan üch teripi qarajülning kengri ketken yaylaqliri, ékinzarliqi bilen tutashqan yer idi. Biz turghan yer bilen qarajül yéziliq hökümet orunlashqan jay ikki kilomitirgha yetmeytti. Sowét chégrisi texminen 100 kilomitirdin sel ashatti. Bu yer bizge besh qoldek ayan idi. Eyni waqitta bizning razwitchiklirimiz bu yerge tekrar kélip yer shekli we yol musapisini igellep, bizni aldin ـ ala xewer lendürgen idi.

Bamdat namizini jélil qarimning imamliqida oqup, namaz perzini adaqilduq, shu küni jélil qarimning oqighan namizi we qilghan qur’an tilawiti hélimu yadimda. Namazdin kéyin qilghan duasi biz insanlarni emes, tagh we yulghunzarliqni lerzige salghan idi. Hemmimiz köz yéshi bilen allahtin medet tilep, qarimgha egiship uzun – uzun dua qilduq….. Merhum jélil qarim qaghiliq nahiyisidin bolup, bir ömür kommunistlarning tutqinidin qéchip yürgen mujahid, teqwadar musulman idi, merhum xitaylar teripidin qetli qilindi, bu heqte kéyin ayrim toxtilimen, inshaallah!

Namazdin kéyin pütün qoshundiki jengchiler harghinliqtin özini yulghunzarliqning arilirigha tashlap shirin uyqugha ketken idi. Chünki biz 21 – künidin tartip bu kün’giche ya tamaq yep, ya uxlap baqmighan iduq. Uning üstige yol uzun, hawa bekla issiq, su yoq, ussuzluq qatarliq qiyinchiliqlar bizni taza qiynighan idi. Men, nizamidin, hesen qari, toxtihaji qatarliq sepdashlirim bilen bir yerde yulghunni sundurup sayiwen yasap kün nurini tosup uxlighan iduq, bizge anche uzun bolmighan bir yerde, bizning udulimizda axunop bilen osmanjanlar orun hazirlap, dem élishqa hazirliniwatatti.

Arimizda azghina üzük bolup, bir ـ birimizni körüp turushattuq, qalghan jengchiler terep terepke bölinip, ikki ـ üchtin bir bolup, dem élishiwatatti. Saet 10:00 bolghan waqit idi, xeyrullah méni oyghatti, men bek teslikte közümni achtim. Harghinliqim téxi yéshilmigen, közüm uyquda idi. Méni uyaqqa chaqirdi. Barsam axunop, xeyrullah, mijit siling, osmanjanlar bar iken. Biz besh kishi ikenmiz. Xeyrullah jiddi bir yighin échishning zörüriyiti heqqide toxtilip, qilidighan ishlar heqqide gep bashlidi, men ularning gépini bashtin ـ axir diqqet bilen anglidim. Qizghin talash ـ tartish netijside, otturigha qoyulghan pikirlerni xulase qilghan axunop mundaq qarar chiqardi:

1 – goruppa kech saet yettidin burun qarajül yézisini tamamen öz kontrolliqigha élish.
2 – gorup mijit silingning qumandanliqi bilen yangchangni igellep (artush nahiyesining bir at – ulagh pirmisi bar idi), atliq qoshun hazirlap, sowét chégrisigha bérip, xitay eskerlirini tazilap, uyaqtin kélidighan „wetenni qayturiwilish armiyisi“ni kütüwilish üchün échiq échish.

Xeyrullah söz tikistini hazirlap, kechte qarajül yézisining radio uzulida pütün dunyagha sherqiy türkistan xelq qoralliq küchlirining qarajülni tayanchi ponkit qilip wetenni qutquzush urushigha ötkenlikini, dunyadiki adaletperwer küch we teshkilatlarning yardem qilishini murajiet qilish we sherqiy türkistan jumhuriyitining qaytidin qurulghanliqini élan qilish.

Jélil qarim arqidin ulapla qur’an tilawet qilip bu qétimqi heriketning muddia meqsetlirini, qarajül xelqige ashkara élan qilip, xelqni weten qutquzush urushigha ishtirak qilip, qoshunni zoraytish üchün esker élishqa tutush qilish, bu xizmetke osmanjan mes’ul bolush.

Yighin saet 12:00 de axirlashti, eskerlerni bir qétim közdin kechürüp, buyruqqa binaen men saet ikkigiche posta turdum, saet ikki bolghanda post nöwitini mijit silinggha ötküzüp berdim. U saet tötkiche posta turishi kérek idi. U küni mijit silingning salametliki yaxshi emes iken, yolda kelgüche ussuzluqtin, achchiq shor suni ichip qoyup, ichi sürüp ketken iken, mijit silingning pos nöwitini meryem ötküziwilip „mijitkam dem alsun, men qilay“ dégen idi, men nahayiti hushyar turung! Uxlap qalmang! Dep, jikilep qaytip kélip uyqugha bash qoyghan idim.

Qanchilik uxlighinimni bilmeymen, qattiq étilghan aptomatning oq awazi méni oyghitiwetken idi. Béshimni kötürsem, qach – qachning destidin héch némini sézelmidim. Bir top xitay eskerlirining ular buyerde iken, dep towlighanliqini anglidim, ariliqi xéli yiraq idi. Biz tereptinmu qomach qorighandek oq awazi étilishqa bashlidi. Xitay eskerlirining awazi yoqap yiraq bir tereplerge ketkendek boldi.
Melum boldiki, meryem posqa turghanda, yaghliq, paypaq qatarliq bir yürüsh kiyim ـ kicheklirini yuyup, yulghunning shixigha artip qoyghan iken, bizni izdep qoghlap yürgen xitay eskerlirining yang pamililik bir pey eskiri, yiraqtin durbunda yulghun’gha ésilghan ala bulimach kiyimlerni köridu, yerlik ghalchilar u yerde qedimdin adem yashimaydighan yulghunzarliq, belkim qachqan ademler shu yerde bolushi mümkin dep xitay eskerlirini shu terepke bérishqa ündeydu. Biz 21 – küni mashinilirimizni tashlap, mangghan künning etisi, yol boyidiki égisiz mashina ularning diqqitini chikip, mashinining yénigha kélip, tekshürüp üstige chiqsa, mashinida éghir qorallar, sherqiy türkistanning bayriqi, ikki tagharda xitayning 10 yuwenlik puli, ozuq tülük, oq ـ dora…. Qatarliq nersilerning barliqini körgendin kéyin, arqimizdin izdep yürgen iken.

Meryem shéhid bolghan idi, uning kökside yette pay aptomatning oqining izi qalghan iken, uqsaq, xitay eskerliri udul meryem bar yerge kélip qaptu, meryem xudagha shükri shermi – haya yüzisidin, bizdin xéli yiraq yerde kiyim yuyup, posqa turghan iken, düshmenni körgen meryem tapanchisini chiqirip düshmen’ge qaritip oq üzüptu, düshmenning ikki eskirini öltürüptu, yang pamililik peyjangningmu ayighigha oq tekken iken, ölmey qalghan yang qolidiki aptomat bilen meryemge qaritip bir diska oqni chiqarghan iken, men harghinliqtin meryemning atqan tapancha awazini anglimaptimen, kéyin étilghan xitayning aptumat oqining awazidin oyghan’ghan ikenmen.

Axunop hemmimizni agahlandurup, düshmen bizni sezdi, ehwal jddiyleshti, hemminglar qalaymiqan oq chiqarmangla! Buyruqqa boysunungla! Dep bizning orunlishish jayimizni yéngibashtin orunlashturdi, hemmeylen qorallirimizni betlep düshmen terepke qarap yatmaqta iduq, hemme yer qélin yulghunzarliq, 10 mitir yiraqtiki ademni körüsh mümkin emes…

Axunop qoli bilen sheretlep, pes olturungla, béshinglarni chiqarmanglar dep biz terepke qaritip, nesihet bériwatatti, axunopning qol isharitini xata chüshen’gen nizamidin hapila ـ shapila, biz bar yerdin qozghilip axunop bar terepke mangghili turdi, axunop bilen bizning arimizda azghina üzük bolup, bashqa jay qélin yulghunzarliq idi, nizamidin axunop méni chaqirdi , dep chüshen’gen oxshaydu, u bizdin ayrilip besh qedem manga ـ mangmay gum qilghan bir pay oqning kélishi bilen yerge yiqildi, u seltürlüp, sérilghan péti düm yerge chüshti, uning chirayida bir xil ghezep oti yalqunjawatqandek qiliwatatti, qapqara chachliri biline – bilinmes titreytti, aghzidin anisining oghuz süti téxi témip turghan bir gödek sebi bala arzu armansiz u alemge kétip qaldi. Uning jan üzüwatqandiki körünüshi, hélimu yadimdin chiqmaydu, uning lepildep turghan qara sachliri, anardek qipqizil ikki mengzi, chishlirini ghuchurlitip düshmen’ge nepret közi bilen aliyip turghan siyaqi hélimu köz aldimdin yoqalghini yoq, u shu yili 18 yashqa téxi toshmighan waqti idi. Uni körgen yéqindikilerning hemmisining köngli buzuldi, ich aghritti. Ikki kün burun dadamning intiqamini alimen dep bu müshkül seperge atlan’ghan bu oghlanimiz weten, millet yolida öz hayatini teqdim qilghan idi, merhumgha janabi allahtin jennet merhimiti tileymen! Amin!

Düshmenning radio kanayliri ishqa chüshti, „iqrar qilsang kengchilik qilimiz, qarshiliq körsetseng éghir jazalaymiz, bash jinayetchini jazalash, egeshgüchilerni sürüshte qilmasliq. Neyzini arqigha qayrip urghanliq,xizmet körsetkenlik bolidu, qoral tapshursang öltürmeymiz…..“

düshmenning teshwiqatigha héch kim pisent qilmaytti, hemme timtas, jimjit idi, hetta birsining yötelgen awazi yaki tin’ghan tiniqimu sézilmeytti,kanay awazi yene anglinishqa bashlidi, jawap bérishni tekrar tapilidi. Héch kim ulargha jawap qayturmidi. Düshmen heywe bilen bir bésip, ikki bésip kélishkili turdi, peqet yulghunning shiriqlighan awazidin ularning yéqinlashqanliqini bilettuq, düshmen eskerliri rastinla körünüshke bashlidi, chünki ular öre méngip kéliwatatti. Sanining qanche ikenlikini tesewwur qilsh tes idi. Düshmen keldi, téxiche oq chiqirish qumandisi bérilmigen idi. Men heyran qaldim, könglümge kelmigen yaman oylar keldi, men axunoptin gumanlan’ghili turghan idim. Buyruqsiz oq chiqirish mümkin emes idi, néme üchün oq chiqirishqa buyruq bermeydighandu!

Tirik qolgha chüshemdighanduq?! Bu shundaq qismetmidu ya?!…

Xitay eskerliri 25 mitir 30 mitirlap yéqinlap kélip qalghan idi. Ichim tit – tit boliwatatti….kütüp turushqa yana taqitim qalmighan idi.

„agum!“ dégen buyruq bérildi. Bizningkiler xuddi manga oxshash oq chiqirish buyruqini teqezzaliq bilen kütüp turghan iken. Birla waqitta taraslighan oq awazi jahanni bir aldi, hemme yer oqning hidigha toshup ketti. Güpüldep uruluwatqan tinimsiz yüreklerning qalaymiqan soqushi birdinla jayigha chüshüp qaldi.

Heywe sélip „iqrar qilsang öltürmeymiz, xizmet körsetseng mukapatlaymiz“ dégen xitayning özimu körünmidi, awazimu yoqap ketken idi, peqet qeyerlerdidur xitay eskerlirining qéchiwatqan set qiyapetliri ghil pal közümge chélqip qaldi.düshmenler shundaq set qachtiki,nechchisi bishidiki shepkisining chüshüp qalghanliqigha qarimay qachatti, birnechchisi yekka par ayéghi bilen qachmaqta idi, birsi chüshüp qalghan batolushkisini élishqa ülgürmey qéchiwatatti, yene birsining qorali yulghun shixigha ilinip qalsa, qoralini almay qéchiwatatti, ular shu qachqanche sherqiy türkistan ziminidin qéchip seddechinning ichige qarap qéchiwatqan qachqunlerdek körünmekte idi.

Hayatimda xushal ötken minutlirim bar désem, shu kündiki , shu deqiqediki körünüsh méning pütkül hayatimda untulghusiz ajayip xushallinarliq künler dep éytsam hergiz xatalashmaymen.

Men turma hayatimda shunche xapiliq tartip azablinip hayatimdin ümitsizlinidighan qebihi künlermu bishimgha keldi, emma eshu minutlarni esliginimde özümge özüm teselli birip, hay berdim sewre qildim, yéngi hayatqa bolghan ümidim shekillendi.

Men u körünüshni körüp özemche külüp ketsem manga qarap turghan hesen qari bilen toxtihaji méni „sile sarang bolup qallimu? Éshek ölewatsa qongi ghijek chaptu dégendek, külgenliri némisi?“ dédi. Men körgenlirimni dep bersem, ularmu külümsérep qoyghan idi, emma ularning qachqan waqtidiki körünüshini ular körüshke ülgürelmigen idi. Ular uzap kétip qalghan idi.

Men, herwaqit ashu menzirini köz aldimgha keltürgünümde, yenile külgüm kilidu. Chünki, insan pütün hayatidiki külgen qétim sanini eske alalmasliqi mümkin. Emma men ashu qétimqi külkemni zadi untuyalmaymen! U- méning heqiqiy, untulghusiz külkem idi. Men her zaman janabi allahdin ashundaq bir urush sharayitini tekrar yaritip birishni, yene bir qétim külüsh imkaniyitige ige qilishni her zaman tileymen. Amin!!!

Axunop buyruq bérip: „oljilarni élinglar“ dédi. Güldür – güldr yügrigen bu ademler, héch némige qarimay qoral yiqqili ömüliship kétiwatatti. Menmu el qatari bérip yéqin aridiki ölüklerning arisidin birsining 56 lik aptumatini, yénidiki oqdanlirini ala qoymay axturup hemmini élip qaytip keldim, qarisam xitay kommunistliri özlirining eskerlirinimu aldighan iken. Her bir diskida 7 – 8 taldin oq bar iken. Eslide 56 lik aptumatning diskisida 25 pay oq bolushi kérek idi. Oqdanlirini bilidin sughurup élip kelgen idim, oqdanlirining xalta töshükide yene oxshashla yaghachtin yasalghan yalghan oq bar iken. Bashqilarning olja alghan qorallirining beziliride oq yéterlik, beziliri quruq iken, axunop hemmeylenni düshmenning qayta kélishini kütüp qalaymiqan oq chiqarmasliqni tapilidi. Axunopning eslide düshmen’ge yéqinlap kelgende oq chiqirishqa buyruq bergenlikining sewebini kéyin uqqan idim, chünki bizning qorallirimizning köpi tapancha bolup, éghir qorallar mashina bilen qeshqer tash yolida düshmen’ge esirge chüshüp qalghan idi. Tapancha bilen 30 mitirdin yiraq yerdiki düshmen’ge zerbe bérish mümkin emes idi, shuni nezerde tutqan axunop, düshmenning yéqinlap kélishini kütüp, eng yéqin jaydin düshmen’ge zerbe bérip qoralgha ige bolushni oylighan iken.

Düshmen yene ghaljirlashqili turdi, burunqidin nechche hesse köp düshmen kélishke bashlidi, bashqa jaylardiki bizni bölinip – bölinip izdep yürgen düshmenler bir yerge jem bolup, bizge qarshi yéngi sep tüzgen idi. Düshmen gerche burunqidin köpeygen bolsimu bizning iradimizmu burunqidin chingighan idi, ölüp ketsek armanimiz yoq idi, uning üstige düshmenning azdur ـ köptur qorallirini élip janlinip qalghan iduq. Inshaallah! Hemmimiz yene bir nechchini öltürüwilip ölüp ketsek meylighu dégen ümid bilen düshmenning kélishini teqezzaliq bilen kütüwatattuq, bir – birimiz bilen raziliq éliship, shahadet sherbitini ichishni kütmekte iduq.
2 – gurup tereptin birsining qalaymiqan towlighan awazi anglandi, men perq ételmidim, néme déginini chüshenmidim, birsi qolini égiz kötürüp bir némilerni dewatatti, uning gépi ya uyghurche emes, ya xitayche emes idi. Tuyuqsiz étilghan oqning awazi bilen uning üni öchti, yerge yéqildi bolghay chighi! Yénimdiki bashqilardin uqsam, gayit choqur dégen kallisidin ézip, qalaymiqan sözlep xitaylargha chüshünüksiz bir geplerni qilghan iken, uni toxtitalmay, mijit tapancha bilen uninggha oq chiqiriptu, uning ong qoligha oq tigishi bilen yerge yiqilghan iken, yénidiki sepdashliridin qurban niyaz uning aghzini tutup gep qilmasliqni tapilighanda aghriq hés qilghan gayit choqur hushigha kélip, özining xata qilghanliqini bilip, peslep qalghan iken.

Düshmenning eskerliri yene kélishke bashlidi, bu qétimqisi 2 – hujumi idi, düshmen labaliri yene kapshighili turdi, qulaqni yériwetküdek sözligili turdi, gayit choqurning qolini kötürüp qilghan pele- petish gepliri ularni teslim bolimiz dédi dep chüshen’gen bolghay chéghi!

Biz qumandanning buyruqini kütüp 1 – derijilik urush hazirliqida iduq. Yénimdiki hesen qari bilen toxtihaji teyemmum qilip, ölüp ketsem taharet bilen kétey dep taharet yéngilighili turghan idi.

Düshmen bu qétim uzaqtin shiddet bilen oq chiqiriwatatti, biz oq chiqarmiduq, buyruq yoq idi, düshmenler bara – bara yéqinlashqili turdi, néme üchündur uzaqtin étilghan pilimutning oqi bizni midirlatqili qoymaytti, qeyerde yulghun shéxi midirlisa shu yerde adem bar dep düshmen shu yerni nishan’gha alatti. Méning béshimning aldidin 30 santimitir yerge taraqship oq kélip topa tozutup chüshkili turdi, düshmen méni nishan’gha alghan idi, men derhal orunni almashturdum, hesen qari bilen toxtihajilarmu manga egiship orun almashturdi, xuda saqlisa bala yoq dégendek, men qozghalghandin kéyin, del méning ornumgha üzülmey oq kélip chüshkili turdi, axunopning „agom!“ dégen buyruqi anglandi, étishwazliq qizip ketti, urush bu qétim aldinqi qétimdikidek téz axirlashmidi, düshmenlermu yerge yétip, bezide ornidin turup algha ilgirilimekte idi.

Öre turghan düshmenni biz asanla perq ételeyttuq, yétiwalghanlirini bizmu körelmeyttuq, öre mangghan düshmen eskerliri pat ـ pat yiqilatti, bezilirining „eyya dise eyya!“ dep yighlighan yighilirimu anglinip turatti, oq tekken düshmenlermu az emes idi, axunop qol ishariti bilen ong tereptin oq chiqirishqa buyruq berdi, biz düshmen’ge yandin tuyuqsiz zerbe berduq. Düshmen bizning sanimizni jiq hésablidi bolghay, yan tereptinmu hujumning bashlan’ghanliqini bilgen düshmen eskiri qéchishqa bashlidi.

Saet beshtin ashqan mezgil idi, biz düshmenning kélishini paylap turghan iduq. Bir yerde mijit silingning injiqlighan awazi anglandi. Düshmen bizdin bek yiraqta idi, urush üzülgen idi. Mijitqa bir nechche pay oq tigip, halsizlan’ghan iken, u yénidiki 2 – goruppining bashliqi muhemmed imin’gha: „méni étiwet! Men bek qiynilip kettim“ dep qolidiki tapanchisini bergen iken, uni étiwitish üchün qoligha qoralni élip oq chiqirishqa temshelgende axunop uningdin xewer tépip: „sen néme ish qilmaqchi? Eger ulüshni xalisa özige özi tedbir qollansun, bizning qoralimiz, qorallirimizning stoli, maw, lin goruhigha (mawzédong, lin biyaw), xitay kommunistlirigha, milli munapiq weten xainlirigha qaritilsunki héch waqit öz xelqimizge, öz millitimiz ge qaritilmisun, bügün sen uni atqan bilen, ete xelq soti séni jazalaydu“ dep tenbih bergen idi. Axunopning sözi muhemmed imin’gha qattiq tesir qildi bolghay, uning qolidiki qoral titrigen péti yerge chüshüp ketti. Mijit axunopning sözi bilen yerdiki qoralni silap aran – aran qoligha élip özining béshigha qaritip atqan idi, pang qilip étilghan oq asmanni bir qaplidi…….
Hemmimiz axunopning sözi we mijitning jesitige qarap, timtas turup qalghan iduq, bu “ ölüm “ bizning sepdashlirimizdin 3 – kishining “ ölümi“ idi.

Axunop qolimizdiki qorallarning sani we oq dorilirimizning sanini alghandin kéyin, bir pes turup kétip, asmandiki kün nurigha bir qarap, eger düshmen bilen bolghan jeng axshamghiche dawamlashsa, köz baghlan’ghan haman buyerdin qozghilip 25 – küni…. Gha hazir bolungla, shu yerde uchrishimiz, dep tapilidi, biz düshmen ilaji bar kelmey tursiken, qarangghu chüshkende bu yerdin qozghilimiz dep teyyarliq qilishning koyigha chüshken iduq.

Qaqwash düshmen yene 3 – qétimliq hujumni bashlidi, bu qétim kelgen düshmen aldinqisigha zadi oxshimidi, bularning qoralliri serxil idi, étilghan oqning awazidin zamaniwi qorallarni ishqa salghanliqini sezgen iduq, uzaqtin nechche pilimutning himayiside bizge qarap ilgirilimekte idi, oqning üzülmey chüshiwatqan hésabsiz sanidin béshimizni kötürüshke imkanimiz qalmighan idi, yulghun shaxlirining talliri, pilimut oqining zerbisidin taraslap sunup yerge chüshkili turdi, bizge dalda bolghan bu tebiet menzirisi weyranchiliqqa uchrimaqta idi, qayaqqa midirlisaq düshmen shu terepke qaritip oq chiqiratti, bizning atqan oqlirimiz nelergidur kétiwatqandek, düshmen eskerliri jénidin toyup, ghaljirliq bilen yene shu kona dawrangni sélip kelmekte idi.

Düshmen yéqinlap keldi, bizning oqimizmu asasi jehettin bir yerge barghan idi, uyerde buyerde bizning atqan oqimizning awazi sanaqliqla anglanmaqta idi, düshmen rastinla yéqinlap keldi, sepdashlirimning beziliri jan achchighida yuqiri awazda tekbir towlap öre turup oq chiqiriwatatti…

Axunop méni chaqirdi, derhal yinigha bardim. „sen bu nersilerni élip derhal bu yerdin chikin, eger düshmen qoligha chüshüp qalidighan bolsang bu nersini ulargha tapshurghuchi bolma, téz mang!“ dédi. Nurghun gep – sözlerni birdinbir manga yépidin – yingnisighiche tapilidi…

Men axunopning buyruqi bilen derhal urush meydanidin chikinish üchün, chaqmaq tézlikide teyyarliqni püttürüp yolgha mangmaqchi bolup, axunopqa qarap xosh! Déyish üchün arqamgha qarisam, axunopning pang qilip özige qaritip atqan oqining awazini anglidim. Axunop üstidiki sima reng dika chapinini sélip, dichuliyang aq köynikini séliwitip, asma maykisinimu qayriwitip, yürikige qaritip atqan iken, ah! Xuda! Dédim …

Muhasiridin chiqip, uzaqqiche ömilep, hang liwige kélip, yardin chüshüp, hangning ichidiki éqin bilen qachtim, bir yerge kelsem atning kishnigen awazi anglandi, bu yerde xitay eskerliri bar oxshaydu, dep diqqet bilen tingshisam, toqulghan saghrisida köyek tamghisi bar herbiy atlar iken, qandaqtur yéqin etrapta ademliri körünmeytti, herbiy qaide boyiche, bir iskadirondikiler urushqa barghanda, attin chüshüp piyade jeng qilmaqchi bolsa, atlirini bir yerge jem qilip, bir kishini atlargha qarashqa qaldurup, qalghanliri piyade jengge atlinishi kérek idi.

Men shu wejdin choqum atlarning yénida bir esker bar, dep perez qilip, ömüligen péti atqa yéqinlashtim, bir ademni ujuqturmaq bek asan idi, jasaritim küchlük idi, néme üchünki atning yénida adem yoq iken. Sinjilap tekrar küzetkendin kéyin atlarning yénigha bérip, yaxshi attin birni talliwilip, qalghan atlarning yügen – noxta, igerlirini chuwup boshitip, u yer buyerge tashlidim. Boshan’ghan atlar néme üchündur, terep – terepke qéchishqa bashlighan idi, ular nechche kündin biri yol yürüp igisidin bizar bolghanmu yaki étiliwatqan oq awazidin hükkenmu bilelmey qaldim, atlar méning heydiwitishimni kütmeyla qéchishqa bashlighan idi. Men özem talliwalghan atqa minip uchqandek nishan’gha qarap yürüp kettim. Men atta emes, belki hékaye – chöcheklerdiki batur palwanlardek sumruqqa minip asmanda perwaz qiliwatattim. Allahning yardimi bilen ottek issighan kün nuri méning atqa minishim bilen sel boshap qandaqtur salqinliq hés etküzetti, sim – sim yamghur yighip, méning sepirimge aq yol tiligendek qilatti.

*****
Altinchi bap
xitay zindanlirida

1- Men eng axirida esirge chüshken idim

1969 – yili 8 – ayning 25 – küni chüsh mezgili idi. Men yéngi wezipe bilen belgiligen muddet ichide sowétler chégrisigha yétip bérishim kérek idi. Yolda kétiwatsam, kütülmigen bir yerdin üch ademning qarisi köründi. Ular herbiyler emes idi, puqrache kéyiniwalghan kishilerdek körünetti, men at üstide ularning herikitidin xitay eskerliri emes, yerlik kishiler dep jezmileshtürdüm. Ularmu méni körgen idi, ular at chapturup manga qarap kéliwatatti, men ularning méni izdep yürgen ghalchilar ikenlikini bilip, derhal yénimdiki qoral we bashqa nersilerni yighishturuwitip, peqet bir talla xasiyetlik altun üzük bar idi, uni shimning saet yanchuqigha sélip, ularni bashqa bir yolgha burap ularning diqqitini chekmekchi boldum. Men ularni ujuqtursam bolatti. Bek qulay ish idi, ular méni tutush üchün kéliwatqan düshmenler idi, ularni öltürwitipmu bu rayondin saq chiqip kétishimge közüm yetmidi, men méngiwatqan yol, biz üchün bir qoghunluqning yoli idi, bizningkiler her heptide yaki ayda bir ـ ikki qétim mushu men mangghan yol bilen sowétke kirip ـ chiqish qilatti. Bu yolda ademlerning peyda bolghanliqi méni teejjeplendürüp qoyghan idi, uning üstige ular yerlik xelq yenila méning qérindishim idi. Men milletchilik, insanperwerlik noqtiiyneziridin shundaqla merhum axunopning: „bizning qoralimiz we qoralimizning stoli maw – lin goruhigha, xitay kommunistlirigha qaritilshi kérek….“ dégen sözi kallamdin zadila ketmigen idi, shuning üchün ularni ujuqturush niyitidin yénip, atqa minip atning sol teripige özemni yoshurup, atning ong teripini ular terepke toghrilap jenup terepke qachtim, eger u telwiler oq chiqarsa manga emes atning ong teripige yaki qorsaq qismi nishan’gha élinatti, méni qarigha asanliqche alalmaytti, ularning herikitidin xitaygha telwilerche sadiq, qolidin ish kelmeydighan lalmilar ikenliki sézilip turatti, méning ularning aldidin bashqa yerge bérip tutulushum, yoshurghan nersilerning izini yoqitip, u lalmilarning diqqitini buruwitishla idi….. Men atni téz chapturmidim, eger téz chapturghan bolsam ularning yétiwilishi natayin idi, eger bashqa terepte xitay eskerlirige uchrap qalsam ularning méni öltürwitishi éniqla gep idi, shularni oylap néme bolsa bolsun, beribir sepdashlirim bilen axirqi qétim didar körüshüp, ularning qatarida ölsem, qandaq ölgenlikim bolsimu ular teripidin abide bolup qalar, dégen xiyallar bilen atni toxtattim, ular yéqinlashti, ularning sani köpeygen idi, emma néme üchündur yénimgha kélelmidi, attin chüsh dep warqiridi, men at üstide atni uyandin bu yan’gha aylandurup ularning adimining kimler ikenlikini biliwilish üchün etey attin chüshmey bir qur ularni közdin kechürdüm, néme üchündur bu bir top insanlargha ichim aghrip qaldi, ularning renggi ruxsaridin topa yighip turatti, yüz, mengzide birer qizilliq qanning alamiti körünmeytti, lewliri shorliship ketken, topa chiray, toyghudek gösh yep baqmighan yadaq yüz kishilerdek körünetti, ularning kiyiwalghan kiyimlirimu bir ـ ikkisini hésabqa almighanda, juljul, nechche yérige yamaq salghan eski ishtan, chapanlarni kiyiwalghan, min’gen atlirimu kopiratsiyede sapandin söremge, buqidin sayalkigha sélip sörep yürüp halidin ketken qotur süpet namrat atlar idi, miniwalghan atlirigha hetta tüzükrek igermu toqulmighan idi, beziliride eski palas, beziliride, eski körpidek bir nimiler sélinip igerning ornida atlirigha miniship kélishken idi.

Ularning zadi méni tutush üchün kelgenliki yaki tamasha körgili chiqqanliqi namelum idi, ularda peqet bir xil heyranliq tuyghusi sézilip turatti, ular manga üzülmey qarap, hang ـ tang bolushup qarap turishatti, ularning bir nechchisini tonuydikenmen, ular pat – pat sheherge kirip turidighan, qarajüllük qirghiz we az sandiki uyghur ademler iken, ularning bashliqi aqay dégen qirghiz idi. Men uni burundinla yaxshi tonuyttim. Ular yene warqirap attin chüsh dédi. Men ularning gépige pisen qilmay at üstide atni uyan ـ buyan’gha aylandurup ularning ichidin birsini izdeyttim. Emma u adem körünmidi, shu esnada birsi toluq uyghur teleppuzida: „yigit attin chüsh, bolghuluq boldi, séni tutumiz dep qarajül xelqi nechche kündin biri ya uxliyalmidi, ya bir qacha tamiqini aram xuda yéyelmidi, hazir hemme yerde séni tutumiz, dégen geptin bashqa gep yoq. Biz séni ölgenlerge oxshash, qéri ademmikin dések sen bir yash yigit ikensen, yaxshi sen bizge uchrap qapsen, ulargha uchrap qalghan bolsang, alliburun jesitingni qum basatti, yaxshiliqche attin chüshüp qoralliringni tapshur“ dédi.

Men u ademning gépidin men qachqandin kéyin, „bularning bir bashliqi qachti ularni tutush kérek“ dep, xitay dairiliri buyruq chüshürüp, xelqqe bésim qilghanliqini shu sewebtin bu bichare yalang tüsh ademlerning buyruqni ijra qilish üchün eski atlirini minip, méni tutush üchün mejburi buyerge kelgenlikini chüshen’gen idim.
― attin chüshtüm.
― aldigha mang, dédi.
― mangdim.
― ong terepke mang, dédi.
― mangdim.
― sol terepke mang, dédi.
― mangdim.
― yat, dédi.
― yattim.
― kiymingni sal, dédi.
― saldim.
Ularning üch adimi keldi, qorallirini betlep turushti, qarisam qolidiki qorali kona zamandiki owchilarning, stolidin dora qachilap, pilikige ot yiqip, yawayi haywan atidighan eski qoral iken, eger niyitimni yaman qilip, ularni ujuqturwitey dégen bolsam, ularning hemmisi bir top gösh qiymisigha aylinip qalariken, hélimu xuda saqlaptu!

Ular méni baghlidi, yene bir qirghizning étining keynige min’geshtürüp atqa mindürdi, méni uning bilige qoshup baghlidi, ikki putumni atning qorsqidin chétip baghlap yiqilmas halgha keltürdi, ular méni nelergidur xojayinlirining aldigha mukapatqa élip mangghanliqida shek yoq idi.
Manga eslide aqsu üchturpan terepke kétishke meslihet bergen idi. Chünki men turghan yer qarajüldin aqsu terepke qarap tagh yoli bilen mangghanda, chöl – jezirilerni bésip üchturpan’gha yétiwalghili bolatti, yol gerche japaliq bolsimu, bixeter idi.

Yaz pesli bolghachqa at ach qalmaytti, menmu taghda uchrighan yégili bolidighan janwardin bir nechchini soquwalsam, jan saqlap menzilge yétishiwilish mümkinchiliki bar idi. Üchturpan arqiliq ularning yardimi bilen u terepke ötüp kétish tamamen mümkin idi, lékin men u yolni ret qilghan idim, bilmigen yolda mangghandin köre bilidighan yolda mangsam, bixeter menzilge bériwalalaymen, dep perez qilghan ikenmen.

Némila dégen bilen men ezeldin gépimdin yanmaydighan jahil insan idim, axiri mushu pishkellikke uchridim, dep xiyal sürüp at üstide kétiwatatim. Atlar toxtidi, qarajül gungshisigha kelgen ikenmen. Ular méning putumni boshatti, ularning attin chüsh dégen buyruqigha qarap turmay qolum baghlaghliq attin sekrep yerge chüshtüm. Bir top ushshaq balilar we körgili kelgen tamashachilar manga herxil bahalarni bérishkili turdi. Ularning gepliri quluqumgha kirip turatti.

Gungshining ichidin bir top eskerler yügrep chiqip manga yawoz, yirtquch haywanlerdek étilip, dumbalighili turdi. Ularning bashliqi chiqip méning bash üstümge bir qariwitip qalaymiqan soallarni sorighili turdi, gépige jawab berdim. Ular méni élip kelgen bichare ghalchilarni heydiwitip méni ichkirige élip kirip ketti. Aldin teyyarlan’ghan kishen bilen koyzini sélip, uning üstidin yene bir qat arghamcha bilan baghlap, resmi soraqni bashlidi, töt xitay eskiri etrapimda méni yalap turatti, néme üchündur, uyer buyerde qiya – chiya yigha awazi anglinip turatti, ular bek wehshi idi, sorighan soallirigha téz jawap bermisem, puti bilen tépip, quli bilen urup, yüz ـ közlirimdin ot chiqiriwitetti.

Urghan tayiqining sanini déyishkimu nomus qilimen. Ularning sorighan soalliri, isming néme? Néme ish qilatting? Dégendek méning terjimihalimgha ait soallar idi, hemmisige jawap bergendin kéyin, méni solap qoydi, ularning sözining oramidin qarighanda méning kimlikimni éniqlash ular üchün bekla muhim idi. Men ya uyaqqa ya buyaqqa örilelmeyttim, put ـ qollirim nahayiti éghir idi, uxlash mümkinchiliki yoq idi, saetning nechche bolghanliqini bilmeymen, birsi yene birsi bilen pichir – pichir gep qilip, üsüp kirgen péti qolidiki yérim aptumat miltiqning sidosi bilen manga hujum qilip béshimgha sanjighili turdi, men chepdeslik bilen béshimni epqachtim ـ de, urulghan sidoning uchi béshimning ong teripi, qapiqimning üstige kélip uruldi, qan shaqirap aqqili turdi, men adem öldi! Adem öldi! Dep jénimning biriche warqirdim.

Sirttin bir nechche esker qol chiraqlirini kötürgen péti yügrep kélishti, uning keynidin ularning bashliqliri yétip kélishti, ular ishning tigi ـ tektini bilip mendin soal soridi, men jawap bermidim, chünki béshimdin aqqan qan yalap aghzimgha kiriwatatti, ong közümni zadila achalmayttim. Qan bilen tolup ketken idi, ular doxtur chaqirip béshimni tangdi, héliqi méni öltürmekchi bolghan xitaygha qandaqtur bashliqi achchiqlinip, sen uni öltürseng, herbiy sot séni bosh qoyiwetmeydu, séning qérindishing ölgen bolsa, uningdin öch élip uni öltürüshüng toghra emes, bilip qoy uning bizge tériki kérek! … Dégendek bir munche geplerni qilip uni élip chiqip ketti, shundin kéyin méning yénimgha töt pos qoyup etiwarlap saqlidi.

Etisi ular méni yene soraq qilghili bashlidi, men sorighan soallirigha jawap bermey, yalghandin ölgen qiyapette yétiwaldim, emma ularning hemme gépini toluq anglap yatattim. Hetta beziliri méni bilmeydu dep, mexpi geplirinimu déyishkili turghan idi. Men ularning gépidin xeyrullah bilen osmanjanning baturluq bilen xitaylarning eskirini özi bilen qoshup partlitip öltürgenlikini, biz tereptin ölgenlerning sanining peqet besh kishi ikenlikini, mijitning saq qalghanliqini, uning ölmigenlikini, uni téz dawalap qutuldurup, uningdin gep élishning muhimliqini, bizning 25 eskirimiz bilen ularning bir polk eskiri alte saettek urushup köp chiqim tartip osal bolghanliqini, ularning eskirining yash, yéngidin alghan esker bolghachqa, jiq ölüp ketkenlikini sözlep, méni körsitip bu ularning bashliqi iken… Dégendek soqa söhbetliridin köp mexpiyetlikni biliwalghan idim.

Qirghizlarning méni yat! Qop! Tur! Mang! Dep qalaymiqan heriketlerni qilghanliqining sewebini shu chaghda bilip yettim. Ménimu xeyrullahqa oxshash yalghandin teslim bolup, yéqin kelgende özi bilen qétip partlitip bizni öltürmisun, dep méning yénimgha yéqin kélelmigen iken.

26 – küni xitaylar chüshlük tamiqini yep bolghandin kéyin, men yene ularning yadigha yettim, ular yene kirip mendin soraq sorighili bashlidi. Yene kona gepler idi, ular téxiche méning salahiyitimni éniqlimaqta idi, men ölgen qiyapette zuwan sürmey yétiwerdim. Ular méni puti bilen midirlitip béqip, gep alalmay doxtur chaqirdi, doxtur qan bésimimni, yürikimning ritimini, témpiraturamni tekshürgendin kéyin buningdin qan jiq chiqip kétiptu, maghduridin kétiptu, qattiq charchighan, buni derhal qutuldurmisaq ikki kün ichide ölüp qélish ihtimali bar dédi, men téxi hayat idim, rohi keypiyatim yuqiri idi, emma béshim barghansiri yerge kirip kétiwatatti. Qattiq aghriytti, ular méning tutulghan waqtimdin hésablap hazirghiche tamaq bermigenlikini bilip, tamaq bérishni buyrudi, bir qirghiz ayal bir arpa nini bilen bir qacha su élip kelgen idi, suni ottek ichküm bar idi, emma „ölük “ idim.

Ölük dégen bir nerse yémeydu ـ de! Yéyishni ret qildim. U qirghiz ayal rehimdil musulman iken, uning süre ayet oqup janabi allahtin manga hayatliq tilewatatti, men u ayalning renggi – ruxsarini bir köriwilish niyitide közümni achtim, emma yenila qan yuqi bolghanliqi üchün körelmidim, lékin azraq midirlap qoydum, u qirghiz ayal bu hayatqu! Dep towlap ketti, bekmu xushal bolghan idi. Méning arpa ninini yémigenlikimni körgendin kéyin doxturni yene chaqirdi, doxtur nanni qoligha élip, buni uninggha bersengla hazirla üchiyi tishilip ölidu, dédi. Undaq bolsa néme qilimiz dep sorapti, aq unda atila étip kélingla, uni shilenka bilen burnidin quyup ashqazinigha mangdurimiz, undin kéyin okul teyyar bolsa okul urimen, dep chiqip ketti. Atila keldi. Ular doxturning yardimi bilen manga atilini burnumdin shilanka arqiliq ashqazinimgha mangdurdi, ras dégendek bir pestila béshimning aghriqi pesiyishke bashlidi, uning keynidin asma asti, asmimu tügidi, men rastinla saqiyip qalghandek hés qilghan idim, xitaylarning méni dawalap saqaytiwilishi, ölüm meydanigha saq élip chéqip, xelqi – alem aldida öltürüp, bir resmiyetni bijirip, bashqilargha quruq heywe qilip adem qorqutushtinla ibaret idi. Yene bir tereptin méningdin gep élip méning shériklirimni men arqiliq köplep qolgha chüshürmek idi. Ularning méni dawalishi peqet yaman gherezdinla ibaret idi, héch waqit insanperwerlik yaki kishilik hoquq noqtiiyneziridin emes idi. Ular némila dégen bilen chotni xata soqmaqta idi.
Béshimning aghriqi sel qoyup bérip burunqidin xélila yaxshi bolup qalghan idi, emma harghinliq méni bekmu azaplawatatti, hélimu put ـ qolum tömür kishenler bilen chétilghan idi. Uxlash mümkin emes idi, uyan’gha ـ buyan’gha örülsem nechche kilo éghirliqtiki kishen méni tolimu biseremjan qilatti. 26 – künimu yene ötüp ketti. Ular mendin soraq sorap héch némge érishelmigen idi, saet 10:00 bolghan waqit idi, méni qeyerlergidu élip mangmaqchi boldi, natonush bir top qoralliq saqchi bilen eskerler peyda boldi, ular méni mashinigha basmaqchi boldi, men jayimdin midirlimay yattim, ular bir némilerni dep, putumdiki kishenni chéqip qolumdiki koyzigha chéqilmay baghlaqni yéshiwetti. Men héliqi qirghiz ayal bilen mangidighan chaghda közümni échip uninggha rehmet sanga apa! Dédim, chünki u ayal manga etigen bir qacha tamaq élip kélip yégüzüp qoyup chiqip ketken idi, emma mendin gep sorap jawap alalmighan idi, méning kimlikimni zadi bilmeytti. Uning bir bilgüsi bar idi. Méning rehmet apa dégen sözümni anglighan qirghiz apa, hang ـ tang qaldi, u méni bu bala ölmgen iken dep qaldi bolghay, u bizning eng axirqi widalishishimiz bolghan bolsa kérek. Emma men éhtiyat yüzisidin uningdin sir tutqan idim.

Ularning köte – köte qilishi bilen mashinigha chiqip, ularning nazaritide artush terepke qarap mangdim.

Méni artush shöbe herbiy rayonning türmisige élip kelgen iken. Türmige kirishim bilen méning kimlikimni yene tekrar sorap, bir kamirgha solap qoydi, kamirda bash közi tingiqliq bir top mejruhlar bar idi. Ularning héchqaysisini tonumidim. Kimler ikenliki namelum idi. Ularning hemmisi saq emes idi, bir pestin kéyin birsining tonush awazi anglandi. U yar muhemmedkam idi, way sen yar muhemmedmu déyishimge, sen abdurishitmu! Dep ular méning esli ismimni atap quchaqlap, yigha zare qiliship ketti, biz teshkilattikiler ezeldin öz ismimizni qollanmay texellus qollinattuq. Sen herhalda hayat ikensen, biz séni ya öldi, ya u terepke ötüp ketti dep perez qilghan iduq, déyishti.

Men artuq gep qilmay, men ketkendin kéyinki urush ehwalini kimlerning qandaq ölgenlikini sorisam peqet xeyrullah bilen osmanjanning ölimini, meryemning axirqi qétim xitay eskerliri teripidin qoli chanilip yulghunluqqa tashlan’ghanliqini, xitaylarning öligini toshushqa salghanda, xitaylarning putidin sörep mangghanliqini, kéyin xitaylarning öligini quluqidin, chéchidin tartip sörep mangghanda, xitaylarning achchiqi kélip ölgen ölüklerni özlirining toshighanliqini hékaye qilp külüp kétishti, ular özlirini türmide emes, bir kinoxanida kino köriwatqandek hés qilishatti.

Etisi soraqtin kéyin méni bashqa bir kamirgha solap qoydi, u kamirdimu tonughili bolmaydighan bir top kishiler bar idi, ularning awazidin bizning ademler ikenlikini bildim. U kamirda jélil qarim bar iken, men qarimdin ölgenlerning qandaq depne qilin’ghanliqini sorisam, meryemni ölgen yérigila kömüp qoyuptu, xeyrullah bilen osmanjanni bille depne qiptu, axunopni yatqan yérining özigila depne qiptu, nizamidinni égiz bir yerge apirip shu yerge depne qiptu, beziler bilmestin namizini chüshürimiz dégen iken, jélil qarim bularni shu péti qoymaq perzdur, peyghembirimizning bu heqte hedisi bar dep unimaptu, hemmisining qan kiyimini ularning özlirining jesitige orap bille kömüwitiptu. Xitaylarmu shu péti yerlikige qoyghanni körgendin kéyin bashqa gep ـ söz qilmaptu.

Artush herbiy rayonning türmiside liq adem bar iken. Méni soraqqa élip chiqip qaytishida, chong zalda méni turghuzup qoyup resimimni tartqili turghan idi, bir demdin kéyin bir top ademlerni élip kélip ularni soraq qilip kiyimlirini saldurup, axturghili turdi, ularning beziliride herbiyche kiyim bar iken, ularning kiyimlirini saldurup tartip almaqchi iken, ularning kiyimini bermeymiz dep eskerler bilen uyan tartiship buyan tartiship jédelleshkenlikini kördüm, ular mekittin kelgen zerepshan polkining ezimetliri iken, muhemmed imin qadirmu bar iken, u men bilen yiraqtin chala ـ pala salamlashti, kéyin méni resmi tonughandin kéyin qaytidin salam bérip, sélining bashliridiki „selle“ din tonuyalmay qaptimen, siligimu oq tigiptikende! Dep qoydi. Yaq ular chidimay urdi, désem u xitay eskerlirini körsitip bir munche tillap ketti. Zerepshan polkidikiler özlirini türmidimu yaki bashqa bir yerdimu pisen qilmay aghzigha kelgenni sözlep xitay eskerliri bilen munazire qilishiwatatti.

28 – awghust etigen saet töt ـ beshlerde hemmimizni kamir – kamirdin élip chiqip, baghlap mashinigha bésip, her töt ademni bir chember qilip aylandurup yene baghlap, üstimizge eski palasni tashlap yépip, qeshqer terepke élip mangdi, mashinilarning ayighi üzülmeytti. Pat – pat mashinini toxtitip, tekshürüp bu mashina wilayetlik türmige, bu mashina sheherlik türmige, bu mashina toqquzaqqa dep kimdur birsi buyruq bergili turdi, men bar mashina qeshqersheherlik türmige qarap mangghan idi, dégendek sheherlik türmige epkélip kamir – kamirgha birdin solighili turdi, men bar kamirda ibrahim pexridin dégen bir jinayetchi bar’iken.

Türmige kélip tang étishi bilen birdin – birdin hoyligha sörep epchiqip hemmimizning putigha kishen salghili turdi. Türmining hoylisi tömürchixanigha aylinip ketti. Xalagha élip chiqsimu, jaldur – juldurning üstige turup bolmaytti. Men bar türmide 20 dek bizning sebdashlar bar idi, ular bilen tamni téléfun qilip, künliki sözliship turidighan bolduq. Yaki xalagha xet tashlap qoyup soraq ehwalini bir ـ birimizge deydighan bolduq, hemmimizning gépi bir idi. Bizni artushqa enjür seylisige chaqirghan idi, biz artush seylisige mangghan dep héch némini iqrar qilmighan iduq, hemme ishni ölgen kishilerge artip qoyup héch nersini bilmigen boluwilip yatqan iduq…

10 – ayghiche sheherlik türmide yattuq. U jeryanda hezimop dégen kishi xitaylar teripidin pajielik halda qiynap urup öltürüldi. Hezimop, merhum axunopning milliy armiyidiki qedinas sepdashliridin idi, axunop öyidiki tutqundin qéchip chiqqanda hezimopning idarisigha yoshurun’ghan, kéyin uyerdin ghazaxunning öyige yötkelgen idi. Hezimopning tarixdiki qehrimanliq ish izliri heddi ـhésabsiz ademlerdin birsi idi, xuda xalisa u kishining tarixinimu bir yazmiqim lazim. Inshaallah!

Mekitlik imin toxti dégen birsimu bu türmide öltürüldi, u mekittiki dangdar waskitbolchi, mekittiki melum bir ottura mektepning oqutquchisi, bizning teshkilatning mekittiki gholluq kishiliridin idi. Shu mezgillerde pütün türmiler bingtuenning bashqurulushigha ötgüzüp bérilgen bolup, bu jallatlarda rehim ـ shepqet dégen nerse zadi yoq idi. Türmining gundipayliri mehbuslarni xalighanche qiynap jazalaytti. Achliqtin, ussuzluqtin qiynap ilaji bar öltürwétishning koyida bolatti. Sepdishimiz imin toxtini del mushundaq usul bilen qiynap öltürdi. Uning ölgen waqtidiki haliti hélimu köz aldimdin ketmeydu. Üch kün’giche kéche ـ kündüz uni 6 – 7 jinayetchi xitaylar urup chiqti. Uning kamiri men yatqan kamirdin xéli yiraq idi, uning jesitini élip chiqip ketkenkinini bilip turdum. Anglisam türme intizamigha riaye qilmiding dep, xitaylargha urdurup öltüriwetken iken. Öligini erslanxan mazirigha qoyghan iken. Kéyin uyghur qérindashlirimiz uni yerlikidin échip qaytidin depne qilghan iken. U qeddi qamiti kélishken, xushchaqchaq yigit idi. U alemdin ötkende aran 25 yash idi, téxi öylenmigen idi. Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

2- Atalmish öginish kursi

10 – ayning bashlirida hemmimizni her qaysi türmilerdin put qollirimizdiki kishen, koyzilarni élip tashlap, saqal ـ burutlirimizni aldurup, mashinigha bésip öginish kursigha élip mangdi. Öginish kursining orni qeshqer gézitxanisining yénidiki 308 ـ tash yol uchastikisining qorusida iken. Bizni 8 ,- 10 din bir öyge solap, her birimizge mawjushining eserlirini tarqitip bérip öginishke salghan idi. Her bir yataqning témigha öginish kursining nizamnamisi yézilghan bolup, uninggha mundaq yézilghan idi:

„sowét shiyujingjuyi xainlar goruhi biwaste pilanlighan, qeshqer wilayitidiki axunop bashchiliqidiki eksiinqilabiy qoralliq topilang goruhi ezaliri öginish kursining nizamnamisi.“

uning astida bir qanche mezmunlar bolup, mesile tapshurush, iqrar qilish, kengchilikke érishish, bash jinayetchini jazalash, egeshgüchilerni sürüshte qilmasliq, neyzini arqigha qayrip urghanlargha xizmet körsetkenler qatarida chiqish yoli bérilidu… Dégendek adem aldaydighan sepsetiler yézilghan idi.

Bu öginish kursigha terep – tereptin ademlerni élip kélip, kichikkine qoruning ichi ademge toshup ketken idi, qarajüldin esirge chüshken biz 20 ademdin bashqa, mekittin kelgen 45 neper adem, yene nelerdindur kelgen bir top ademler bar idi, bara – bara tonushush netijiside ularning hemmisi 21 – awghust küni kechte sughunchazigha buyruq boyiche kélip, qoralliq qozghilanggha qatnashmaqchi bolghan, bashqa nahiyilerdin kelgen sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezaliri iken.

Ularning arisida yopurgha nahiyisidin kelgen bir top ezimetlet bar idi. Ularning yürüsh ـ turushi, gep – sözliri bashqiche idi. Men ular bilen sözliship baqqinimda ularmu sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiysining ademliri bolup, yopurghidiki melum yachiykining orunlashturushi bilen, kölimi chong bolghan bir qétimliq qoralliq qozghilang kötürgen iken, qozghilang xitay dairilirini xéli aqsitip qoyup, yerlik qoshun bilen ularni bésiqturalmay, muntizm armiye yötkep qanliq basturush netijiside düshmen qoligha chüshken iken. Ularning bashliqlirini qayaqqidur bashqa türmige qamap, adettiki puqralirini bizning qatarimizgha solap qoyghan iken. Ular shu qétimliq qozghilangda yopurgha nahiyisining yérimini igellep bolghan iken. Ular qamilip ikki ay ötkendin kéyin ularni bizdin ayrip bashqa terepke élip ketken idi. Kéyinki künlerde xitaylarning shu heqtiki axbarati élan qilin’ghan bir géziti qolumgha chüshken idi.

Gézitte mundaq xewer qilin’ghan idi:
“ 1969 – yili 9 – ayning 2 – küni yopurgha nahiyisidiki mexmut qurban bashchiliqidiki bir top buzghunchilar, 500 din artuq ademni qutritip, at harwilargha olturup, yopurgha nahiyisige hujum qildi. Uningdin kéyin nahiyimizning térim yézisi, aqchi yézisi, eshme yézisi qatarliq jaylargha ghaljirliq bilen hujum qilip, urush – chéqish, bulash ishlirini élip bardi. Bu ish ikki aydin uzaq dawamliship 76 adem urup yaridar qilindi we besh adem urup öltürüldi. Bu eksil’iqilabiy weten parchilash jinayi ishlirigha derhal zerbe bérish éhtiyaji tüpeyli, merkizi partiye hökümetke melum qilip, toluq qorallan’ghan muntizm armiye yötkep kélip, 9 – ayning 15 – künidin 18 -künigiche jiddi tutush qilip qoralliq topilang bésiqturuldi.“

gerche düshmen bizning put ـ qollirimizdiki koyza kishenlerni élip tashlap öginish kursigha élip kelgen bolsimu, ismida „öginish kursi“ bolghan bilen emeliyette iqrar qildurush kursi idi. Urush, toqmaq, til – haqaret, qiyin – qistaq qatarliq ademning chüshige kirmeydighan jaza wastilirining hemmisi buyerde tépilatti. Yéyishimiz ikki wax qonaq unida etken umach idi, u aydin buayghiche bir qétim aq unning tamiqini körmeyttuq. U aydin bu ayghiche bir qacha chay yaki bir qacha qaynaq suni ichelmeyttuq. Öylirimizdin héch nersini élip bermeytti, ben’gilirimizning xumari qistap ketse tashliwetken babazini tirip kélip chiketti, uni tutashturidighan’gha ot yoq, mazni inchike pilik qilip ikki qishning ottursigha élip, ghildirlitip qizdurup ot chiqirip tamaka chiketti.

Öyning ichide ghildirlighan awazni anglighan xitay saqchilirining zorawanliqidin qorqup bir qétim ot chiqiriwalsaq u otni uzun saqlaymiz dep, mazni pilik qilip iship uzun qu yasap uning bir uchigha otni yiqip, u köyüp bolghuche yene birtal tamakini chikiwilishqa ülgüretti, öyning ichi achchiq mazning tütünidin olturush tes idi. Emma ben’ge aghinilirimizning xumari üchün uningghimu berdashliq bérettuq.

Iqrar qildurup gep alalmighan xitaylar, bir ـ birimizni ziddiyetke sélip, arigha buzghunchiliq sélish hilisini ishlitip, arimizdin ikki ـ üch kishini mesile tapshurushi yaxshi, iqrar qildi, kengchilik qilimiz dep, künige birdin ademni tartip chiqirip köresh – pipen’ge sélishqa bashlidi, birinji bolup, yenila men ularning dumbiqi bolup, pipen’ge – köreshke tartildim.

„aldi bilen kengchilikke ériship, qoyup bérish qarar qilin’ghan enwer qadir bilen hibibullah hoshurning mawjushining inqilabiy lushenige qaytip kelgenlikini élan qilmiz“ dep uning süritini mawzédongning resimining aldida toxtitip, kamirda filimge élip, uningdin kéyin méni öre turghuzup, méni bir munche haqeretlep, köresh ـ pipenni méning üstümdin élip bérishqa bashlidi, chünki qoyup bériliwatqan her ikkisi méning ezalirim idi, men ularning bashliqi idim, köresh ـ pipen bashlandi dégende töt adem yügrep chiqip méni basmidap xuddi men qéchip kétidighandek, meydan’gha sörep élip chéqti.

― men yolda qéchip kétey dep, sepning keynide qélip, arqamgha burulup qéchiwatsam, bu abdurshit dégen weten xaini bandit, axunopning yalaqchisi, manga qoral tenglep, arqamgha yandurup qayturup élip kelgen idi.
― rastmu?
― men uning közige nepret közüm bilen bir aliyip qoyup- rast-, dédim.
Eger rast dep qutulmisam, öltüriwitish éhtimali bar idi, ular ur toqmaq, sür toqmaq qilip, ammiwi herikette ölüp qaldi, bésiqturalmiduq, xelqning gheziwi küchlük idi, dep jawab bérishi muqerrer idi.
Xaliqhaji temburchi sekrep chiqip:
biz mashinimizdin ayrilghan bolsaqmu héch gep emes, emma qaytishimizda her birimiz tanka, ayropilan bilen, güldürlep kirip, sherqitürkistandiki xitaylarning hemmisini birni qoymay qiriwitimiz, dégining rastmu?
― ras!
Xitaylarning terjimani bolghan heyit peyi dégen sekrep kélip,
-hu! Kuspuruch, sen téxi xenzu qérindashlirimizni qirip tügetmekchimiting?!!-dep putidiki herbiyche yoghan bashliq set ayagh bilen qorsiqimgha bir nechchini tepti, aghriq azabidin béshim qéyip, közlirim bir némini körelmidi, bashqilarning sorighan soallirini angliyalmidim, uyan tartip, buyan tartip qandaqtur méni kelse kelmes dumbalawatatti… Qishning soghuq künliride méni öre turghuzup qoyup, üstümdiki kiyimlirimni salduriwitip qandaqtur témpiratur ötküzimiz, dep qiynashliri, keyni – keynidin tégiwatqan san – sanaqsiz tayaqlarning sanini élip bolghili bolmaytti …

Xitaylar teripidin aldan’ghan bu „sepdashlirim“ ning beziliri heqiqeten aljishqan, xitaylar teripidin tartilip kétilishke bashlan’ghan idi. Hetta mijit silingning qoghdighuchisi bolghan baturmu méning üstümdin shikayet qilip qalaymiqan pikir bérip rastmu? Yalghanmu? Dep méning téximu azaplinishmgha sewebchi boluwatatti…

Bundaq köresh – pipen men bilen tügimidi. Belki mendin bashlinip nöwetliship köp kishilerning béshigha kelgen idi. Her küni köresh ـ pipen, wayjan – wayey! Qiya, chiya, dert ـ elem üstige dert ـ elem …

Uning üstige qeshqerning qishi jandin ötidighan soghuq bolidu, kiyimlirimizni salduriwitip, yalang ayaq, yalang bashtaq pipen qilishliri ademni qesten nabut qilishtin bashqa nerse emes idi.
3 – ayning bashliri idi, tuyuqsiz yene bir chüshümge kirip baqmighan soraq bashlandi, men tonumighan bir top xitay eskerliri bilen bir bölük xitay bashliqliri kélip, töt eskerning himayisida méni soraq qilghili turdi.

Soraqining mezmuni mamutjan üstide idi.
-mamutjanning mesilisini pash qilamsen-yoq?
― men qaysi mamutjanning? Dep soridim.
― xupsenlik qilma!
― men chüshinelmidim. Men mamutjan dégen kishini rastinla bilmeymen.
― séning teshkilatingdiki, qeshqer gung’enchuning kadiri mamutjan.
― men heyran qaldim. Bu xeq rastinla sarang bolup qaldimu yaki mamutjan rastnla bizning teshkilatta bolghiymiti?!! Qattiq xiyalgha chömüp kettim.
― mamutjanni men yaxshi tonuymen, emma men mamutjan bilen ezeldin bir yerde birqacha tamaq, yaki bir piyale chayni ichip baqqan emes, men rastnla mamutjanning bizning teshkilatta ikenlikini bilmeydikenmen, bügün birinchi qétim silerning aghzinglardin anglawatimen, dédim. Bu gep rastinla méning yürek sözüm idi.
― sen jahilliq qilip, bizni koldurlatma! Sen yaxshi bilisen, sen uni ezaliqqa tonushturghansen, hem sen uni qobul qilghansen.
― men mushu yerge kelgende bu ishning tigide bir yaman shumluqning yoshurun’ghanliqini, bularning méni mamutjan’gha yölep, yoqitish hile ـ neyringini teyyarlawatqanliqini aldin hés qilghan idim.
― men mamutjanni bu tereptin zadi chüshenmeydikenmen,- dédim.
― ular tashqirigha chiqip kétip, birdemdin kéyin qaytip kelgendin kéyin, sanga yene oylinish pursiti bérimiz, bügünki bu soraq séning bilen munasiwetsiz, jahilliq qilmay yaxshi oylan, yene sen bilen söhbet élip barimiz, -dep yumshapraq chiqip ketti, ular men bilen „söhbet“ élip barmaqchi idi.

Men kamirgha qaytip kirgendin kéyin, nahayiti jimip ketken idim. Ularning sorighan soalliri méni bekmu biaram qilmaqta idi. Ichim bekmu tit – tit bolup kétip baratti. Bu ishning tigi ـ tektige yétip bolmaytti. Men mamutjanni yaxshi bilettim, bekmu chüshinettim. U kam – kütsiz xitayning birinchi derijilik sadiq ghalchisi, xitaylarning eng ishenchilik razwitchiki idi, yalghuz qeshqerde emes, pütün sherqiy türkistanda uning aldigha ötidighan xitayning yene bir sadiq ghalchisi yoq idi.

Qandaq bolup bu mamatjan bizning adem bolup qaldiya!? Tolghinip zadi yatalmidim, kéchiche uyqum kelmidi, bu gheyri soraq yene söhbet nami bilen yene qachan bashlinar, kallamdin herxil xiyallar kechmekte idi, yérim kéche saet üchtin ashqanda bu bir top leniti set körümsiz xitaylar yene méni soraqqa chaqirdi.
― oylandingmu?
― oylandim.
― undaq bolsa sözle!
― némini sözleymen?
― mamutjanning mesilisini pash qil!
― men tünügünla rast gep qilghan, men mamutjan toghruluq zadi héch némini bilmeymen.
― sen jahil néme ikensen, purultariyat diktaturisidin qéchip qutulalmaysen, yamanni qoltuqigha alghan yamanning yamini, bilemsen! Sen uni aqlimay uning mesilisini pash qil. Partiyimizning siyasiti iqrar qilghanlargha kengchilik, qarshiliq qilghanlargha qattiq bolush, eger sen yene jahilliq qilidighan bolsang, jinayitingge jinayet qoshup jazalinisen …

Ularni zadi ishendürelmidim. Biz bir qanche ay aldida mamutjan biz üchün xeterlik unsur, uni yoqitiwiteyli, dep uning piyige chüshüp yoqitimiz dewatsaq, axunop bizni tosup qoyghan, rastinla mamutjanmu bizning sepke qétilghan bolghuymiti-ya?! Kallam zadila éliship ketken idi. Bizning qararimizni, axunopning qarshi chiqip buzghanliqini deymu ya! Yaq undaq qilsam, béshimgha bala tiriwalimen…. Emma, axunop bizni tosushta, bir mamutjanni yoqitish bilen xitay tajawozchilirini sherqiy türkistandin heydep chiqarghili bolmaydu, düshmenler meghlup bolghan küni mamutjan qatarliqlarmu bille yoqilidu, bir mamutjanni dep chong ishqa dexli bolidighan ishni qilip, uxlawatqan yolwasni oyghitip qoymanglar!!! Dégen sözi, mamutjanning bizning teshkilatimizda emes, belki u bizning düshminimiz dégenlik idighu!

Men ularning gépige bilmeymen, deplam jawab berdim.

Ular qorallirini taraqshitip, üstel üsitige bir nechche pay oq bilen betlep qoyup öre turup soraq qilghili turdi, men bashtin ـ axir bilmeymen, dep turdum.

Birsi kélip éghir telwe mushti bilen birni saldi, quliqim ghungngide qilip bir nechche minut ularning néme déginini anglimidim, peqet aghzining midirlighanliqini körüp turattim. Ular yene urdi, bu qétim sen bizning soalimizgha jawab bermiding dep naheq uriwatatti, quliqim zadi bir némini ishtmidi, ya rebbim! Bu némidégen tartquluq, undaq kün’ge qoyghuche jénimni alsangmu bolaptiken dep allahqa nale qiliwatattim. Ularning gépige jawab bérelmidim.

Ular bir némilerni dep tillap yerni dessep, üstellerni taraqshitip biqip, méni yene kamirgha solap qoydi, bundaq soraq bir heptidin ashqan idi, axirqi qétim idi, men jandin rastinla toyghan idim, ular bilen takalliship bolmighinigha birni öltüriwitipla hemmidin biraqla qutulay dégen qarargha keldim. Kéchisi yene soraq sorighili kirdi, bu qétim bashqa birnechche bashliqi kelgen idi, ularning ichide birsini toniyttim. U jenubiy shinjang herbiy rayon siyasi bashqarmining bashliqi idi, ejeba olaytayop dégini kelmey bu bashliqi keptu ya! Eslide uyghularni uyghurlar soraq qilatti, néme üchünki méni xitaylar soraq qiliwatatti. Yene bashtin mamutjanning mesilisini pash qil dégen témidin bashlandi, men heqiqeten eqlimdin azay dégen idim, ularning mamutjan toghruluq sorighan soalliri méni rastinla ganggiritip qoyghan idi …

Men eng axirqi ghezipim bilen bolghuluqni biraqla körey dégen niyetke keldim ـ de, hükeni boynumgha aldim:
― siler mamutjanni sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezasi dep guman qilidikensiler, mendin bu soraqni sorighili bir heptidin ashti. Qeshqerdiki siyasiy qanun kadirlirining hemmisini dégüdek partiye mektipige yighiwilip, nezer bentke aldinglar, gungchendanggha sadiq dep pütün qeshqer wilayitidin mamutjan bashliq bir qanche sanaqliq kadirni epqélip ishlettingla, siler mamutjannimu gumanliq dep qarighan bolsangla, silerning neziringlerde, uyghurlarning hemmisi gungchendanggha qarshi eksil’inqilabchilar iken. Undaq bolghandikin, pütün uyghurlarni qara qoyuq öltüriwitip biraqla bu eksil’inqilabchi uyghurlardin qutulsanglar bolmamdu? Dédim ـ de, ornumdin des turdum.
-qéni! Merhemet ölümni mendin bashlangla, chünki men nex eksiinqilabchi, bu spat telep qilmaydu,- dep öre turdum.
Méning gépimge chidiyalmighan janabi chujang ornidin chachrap turupla, testikimge birni saldi, -buni ekirip solap qoyungla,- dep chiqip ketti.

Etisi néme üchünki méni soraqqa élip chiqmidi, shuning bilen mamutjan toghruluq soraq axirlashti bolghay. Undin bashqa yene méning dadamning wapat bolghanliq xewiri kelgen idi. Xewerni anglapla, hemmidin ada ـ juda bolush qararigha keldim, men u küni telwe idim, eger soraqchilar yene pelpetish soraq sorisa janni tikettim, dadamning ich aghriqida yighlidim, dadamgha chidimidim, kéchiche sözleplam chiqtim. Bashqilarni uxlatmidim, ular méni kallisidin azdi, sarang boldi, déyishti, ularning gépi manga „sen sarang boliwal saranggha sot yoq“ dégendek tuyuldi, shundin étibaren men „sarang“ boliwaldim, aghzimgha kelgenni sözlewerdim, méning gépimning béshi bilen ayighini héch kim perq ételmeytti, beziliri rastinla buninggha bek kelgülik keldi, dadisi öldi. He dise buni kéche ـ kéchilep epchiqip kétip uxlighilimu qoymidi. Bu rastinla méngisidin azdi, dep testiqlap bérishti. Shuning bilen men xitaylarning sorighidin qutulghan idim.

1989 – yilining küz pesli idi. Men türmidin chiqqan’gha xéli zamanlar bolghan idi. Bir küni semen tereptin sheherge qarap kétiwatattim. Lengger mihmanxanisining aldigha kelgende mamutjan uchrap qaldi. Salam ـ saet qilishqandin kéyin, méning öyge kechlik tamaqqa kétiwatqanliqimni bilip, „mawu yerde pakistanliqlar bir risturan achti. Kechlik tamaqni mushu yerde bille yeyli“ dep méni tamaqqa teklip qildi, men risturan’gha kirdim, néme üchün méni tamaqqa teklip qilghanlighini hazirghiche bilmeymen. Tamaq buyrutti, tamaq kelgüche pursetni gheniymet bilip, türmide bolup ötken kona ishlarni we soraqning tepsili ehwalini mamutjan’gha qisqiche sözlep berdim, angghuche tamaqmu kelgen idi.

Men behozur tamaqni ishtiha bilen yédim, emma mamutjan olturghan péti xiyalgha gherq bolup ketti. Men mamutjan’gha pat – pat qarap qoyattim. Uning pütün bedini titreshke bashlighili turdi. Renggimu bashqiche özgirishke bashlighan idi. Toxtimay ulugh kichik tin’ghili turdi. Men tamaqqa teklip qilghandin kéyinla, hushigha keldi. „men ashu yillarda bir mezgil leylep qalghan idim. Manga bolghan pozitsiyisimu gheyri idi, néme sewepki désem esli ish mundaq ikende!“ dédi.

3- Onsekkizinchi iyul musibet küni

1970 – yil 7 – ayning 18 – küni pütün sherqiy türkistan xelqi üchün éghir musibet küni bolup, wetinimizning herqaysi wilayet we sheher nahiyiliride birla waqitta 78 neper ademge ölüm jazasi bérilip, sherqiy türkistanning yéqinqi zaman tarixida, sherqiy türkistan xelqighe untulghusiz jarahet izini qaldurghan kün idi. Biz hayat yashawatqan her bir sherqiy türkistanliq bu musibet künni hergiz ésimizdin chiqarmasliqimiz lazim.

4 – ayning 10 – küni öginish kursidikilerning ichidin bir qanchimiz qolgha élnip, yéngiwashtin türmilerge tashlan’ghan iduq. Qeshqer wilayetlik türmining biz üchün atayiten yasalghan kün nuri chüshmeydighan, deriziliri chaplan’ghan, ishikliri yéngidin polattin qilinip yasilip, tamaq béridighan kichikkine kamiridin bashqa yerliri tamamen itiwitilgen, öyliri biz üchün hazirlan’ghan iken. Türmige kirgen kündin bashlap her qaysimizni ikkidin, üchtin bir kamirgha solap qoyghan idi, biz bar türmide bizning ademlerdin bashqa ademler yoq idi. Ular arqimizdiki bir nechche yürüsh öylere solan’ghan iken. Ularning yatqan kamirlirining deriziliri bar, kün nuri chüshidighan, hoyligha chiqip özi xalighan waqitta teretke baralaydighan öyler iken. Bizde undaq erkinlik yoq idi. Künliki ikki wax teretke chiqattuq. Bashqa waqitta öy ichige teret qilattuq. Ikki wax sériq qonaqning qasqanda pishurulghan momisini sapal tawaqta béretti.

7 – ayning 15 – küni idi, men bar kamirgha bir kishini epkirip solap qoydi, bu adem beeyni chet’ellikke oxshaytti, béshidiki kepkisi, kiygen ishtan, chapanliri pütünley ros pasonida idi. Medeniyet inqilabining boran – chapqunliridin saq qalghinigha qarighanda, bu kishi chet-eldin kelgen kishidek körünetti. Biz uning bilen gepleshmiduq. Aridin üch kün ötti. 18 – küni tang seherde adem – ademni tonighili bolmaydighan bir kün idi. Pütün türmining ishiki güldür – güldür, taraq – turuq arqa ـ arqidin échilishqa bashlidi, öydin chiq dédi, öydin chiqtuq. Türmining témigha qolimizni qoyghuzup, öylerni axturup, ghadir – üskün qilip bolghandin kéyin birdin – birdin baghlidi, türmining hoylisigha élip chiqti, eskerning köplikidin desseydighan’gha yer yoq idi. Bizni bir terepke apirip, baghlaqlarni qayta tekshürüp, yerge olturghuzdi, bizdin 20 mitir yiraqliqtiki bir yerge qatar yette ademni birdin – birdin olturghuzup, béshigha égiz kula kiygüzdi, shu chaghda ularning néme qilmaqchi bolghanliqini andin bilduq, höküm élan qilish chong yighini bar iken. Ölümge höküm qilidighanlarning ichide ehmetjan munir bashqiche turatti. Uni baghlap béshigha kulani kiygüzüp, ölüm jazasi bérilidighan qizil kirsit belgisini urghanda, u nahayiti awazliq qilip bir munche shéirni diklamatsiye qilip oqidi, men peqet „yolwas“, „batur“, „sherqiy türkistan“… Dégenlirini angliyalidim. Angghuche boynigha sirtmaq sélip aghzini achurmidi.

Uning yénida abdukirim sawot bar idi, u kiyimini tetür kiyiwilip tügmilirini égiz ـ pes qadighan iken. Bashqilarmu herxil körünüsh bilen özlirining ölümge kétiwatqanliqini bilip naraziliq bayan qilmaqta idi. Ularni birdin mashinigha 10 eskerning yalishi bilen élip mangdi. Yette mashina méngip bolghandin kéyin bizning mashina yolgha chéqti, östeng boyidin héytkar, héytkardin yawagh, uyerdin töshük derwaza, andin tömen kölning yéni bilen baghchining udulidiki qeshqer sheherlik gung’enjüning aldigha élip kélip mashinilarni qatar tizdi, jinayetchiler élip kélinsun dégendin kéyin, bizni xelq meydanining reis munbirining aldidiki chong yolda mashina bilen toxtatti. Hökümni élan qildi.

― sowét shiyujéngjuyi xainlar goruhi biwaste pilanlighan, axunop bashchiliqidiki qeshqer rayonidiki eksil’inqilabiy qoralliq topilang goruhigha zerbe bérish chong yighini hazir jaza höküm élan qilidu…

Yighin’gha jenubiy shinjang herbiy rayonning bashliqi riyasetchilik qiliwatatti. Yighin riyasetchisining buyruqigha asasen jinayetchiler birdin – birdin reis sehnisining aldidiki mashinigha chiqirilip jinayi jazasi oqulmaqta idi.

Ismi élan qilin’ghan jinayetchilerdin aldi bilen yette neper ademge ölüm jazasi bérilgenlikini élan qilip bolghandin kéyin, arqidin ulap bizge höküm élan qildi, siyit niyazgha ölüm jazasi bérilip ikki yil kéchiktürüp ijra qildi. Qalghanlirimizgha 20 yilliq, 15 yilliq qamaq jazasi bérilgenlikini élan qildi, térik qalghanlirimiz xudagha cheksiz shükür éyttuq, türmige qaytip kelduq.

Néme üchünki öltürülgen sepdashlarning ich aghriqimu yaki bashqa sewebmu bir ـ birimiz bilen gepleshmiduq. Namaznila oquduq, bashqa artuq gep ـ söz bolunmidi, jimjitliq üch kündin ashqan idi.

-sizning ismingiz siyit niyaz iken he! -dédim men.

Gerche besh – alte kündin biri bir öyde yatqan bolsaqmu, men u ademni sowéttin kelgen kishi, buni bizning yénimizgha belkim yasap élip kirip, gep élishni oylawatqan oxshaydu, dep gep sorimighan idim.

Bara – bara u adem bilen chiqiship kettuq, öz ara chüshenche hasil qilishtuq. U ademning ichidin chiqqan altun, göherning özi iken.

Qolgha élinishtin burun wilayetlik maddi eshyalar idarisining kadiri iken, eksil’inqilabiy jinayet bilen 15 yil késilip peylogha barghan iken. Peylo meydanida ehmetjan munir bilen „dehshetlik boran partiyisi“ qurup, qoralliq qozghilang uyushturmaqchi bolghanliqi üchün ölüm jazasi bérilip ikki yildin kéyin ijra qilimiz, dep höküm bergen idi.

Peylo meydanidin qeshqerge kelgen besh yil jeryanida qara öyde yétip xitaychini rawrus öginiwaptu. Qur’an kerimni yadlap boptu, hedistinmu nahayiti jiq yada bilidiken. Tirishchan adem iken. U adem bilen taki peylo meydandimu 8 yildek bir yerde, bir etrette bille turdum. Manga yaxshi tesir qaldurghan kishi idi. U türmidin hayat chiqti. Axirqi ömrini ürümchide ötgüzdi.

Anglishimche nenmindiki mesjidte muezzinlik we ghujidarliq ishlirini qilghanmish. U jeryanda wetende boliwatqan naheq ishlar heqqide chet-eldiki uyghur teshkilatlirini xewerlendürüp, weten, milletning istiqlaliyiti üchün bir qatar yaxshi ishlarni qilghanliqini anglidim. Yéqinda uning bextke qarshi wapat bolghanliqinimu anglidim. Janabi allahtin uninggha rehmet tileymen, amin!

Höküm meydanidin kirip ikki kündin kéyin, türmining témigha bir élan chaplap qoydi, élan shinjang boyiche ölüm jazasi bérilgenlerning ismi we jinayi qilmishi iken. Uningda shinjangning her qaysi wilayet we sheher nahiyiliride 7 – ayning 18 – küni saet 10:00 da 78 ademning qetli qilin’ghanliqi tepsili yézilghan idi, ularning hemmisi sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezaliri iken. Undin bashqa yene bir nechche élanlar bar idi. U élanlarmu ölüm jazasigha uchrighan kishilerning ismi we “ jinayi “ qilmishi yézilghan élan idi, ularning arisida méning shérikim hesen qari bilen toxti hajimu bar idi. Men ularning néme üchün ölümge mehkum qilin’ghanliqini bilish üchün élanni tamdin soyup yataqqa élip kirip, tepsili qayta – qayta oqup chiqqan boldum. „jinayi“ eyiblesh namisida nurghun yerliri méningki bilen oxshiship kétetti, emma „banka bulighan, ashliq biliti bulighan, xelq azadliq armiyimizning ofitsir jengchilirini öltürgen“ dégen eyibleshnamisi méni ghelite qilip qoydi.

Men hesen qari bilen 68 – yili qeshqerde tonushqan idim, bir küni etigende alaqichi manga bir buyruq élip keptu, qilidighan ish we meqsetni éniq yéziptu, méni bashlap baridighan kishi bilen qeshqer shehiridiki xelq mihmanxanisining aldida körüshidighanliqimni, körüshüsh usulini tepsili chüshendürüptu.

Men buyruqqa binaen xelq mihmanxanisining aldidiki pelempeyning birinchi supisida parolda éytilghandek qilip, béshimdiki kepke shepkemni qolumgha élip keyni – keynidin üch qétim topisini qéqip béshimgha kiydim. Bu heriket üch qétim tekrarlaghan’ghandin kéyin natonush birsi kélip tamakini tutashturidighan chaqmaq barmidu?- dédi.
― tamaka chekmeymen. Qarap baqay, emma aqsham ot yiqish üchün bir qap serenggini yanchuqumgha salghandek qiliwatattim.
― sillidek ali süpet ademlermu tamakachekmeydiken,- he!
― men ögenmeptikenmen.
― tamaka erzanmu- dep gepni bashqa terepke egitip soal soridi.
― bu yil qoghun erzandek qilidu, men qughun sétiwilish üchün bir yerge barmaqchi idim dédim ـde, u adem külüp kétip, essalamu eleykum! Undaq bolsa men silini qoghunluqqa bashlap apiray dep méni keynige sélip élip ketti, bu bizning uchrishish parolimiz idi. Shu kündin bashlap men hesen qari bilen tonushqan idim.

Uning arqisidin qara körüne iz bésip qizilning köwrikigiche bille bardim. Uyerde bir töge harwisi bar iken, töge harwisida yene bir ـ ikki adem bar idi. Ularning birsi qeshqerlik enwer qadir dégen oqughuchi idi. Yéngishergiche töge harwisida barduq, uyerdin bir at harwisigha olturup tazghun’ghiche barduq.

U yerde yene almiship bashqa bir at harwisi bilen yapchan’gha barduq, yapchanning bazirigha az qalghanda, yoldiki qumluqning ichi iate orman belwighining arisidin ömülep ötüp, itizliqning ichi bilen bir öyge kirduq, öy igisi mihmanlar keldi dep, bir tirik qoyni sörep kirip dua qilishsila dédi, dua qildim. Qoy boghuzlandi, ademler besh ـ altidin ashti. Ular bilen artuqche paranglashmidim.

Hem tonushluqmu bermidim. Bir ـ birimizge yerning tigidin pat – pat qarap qoyishattuq. Tamaq pishti, tamaq yéduq, kawap bilen qordaq qildi, men saetke qarap hesen qarini bir bulunggha tartip:
-ishni bashlayli, öyni körsetsile!- dédim.

U aldi bilen biz kiridighan öyning yer shekli we öydikilerning salahiyitini tonushturdi, hesen qari bilen toxtihaji tamdin sekrep chüshüp derwazini achti. Bashqilar derwazining aldi ـ keynide men bilen enwer ikkimizni qoghdap qoralliq mudapiede turdi, men enwerni egeshtürüp öyning ichige kirdim.

Öy igisini soridim. Men qeshqer gung’enjüydin, bu kishi qeshqer herbiy rayondin bolidu, biz yuqirining tapshuriqi bilen sizning öyingizni axturimiz, siler chet-el bilen radio télgiram arqiliq köp qétim sözliship bizning mexpiyetlikimizni ulargha sattinglar. Shuning üchün silerni qolgha almaymiz, emma buyruqta palanini tutush körsitilgen, emma u adem öyde yoq iken, shuning üchün jinayet shekillendürgenlikning ispati qilsh üchün bu radiogirammini élip chiqip kétimiz, balingiz yawashliq bilen iqrar qilip özini melum qilsun, -dep qoralni ularning béshigha tenglep turup alidighanni élip chiqip kettuq.

U öydikiler ishtan’gha siyiwetti. Hemmisi laghildap turghan idi, biz uning öyige kirgende derwazining aldidiki xalajayda u ailining qizi teret qilip olturghan iken. Bizning tamdin sekrep chüshüp qoralliq öyge kirgenlikimizni körüp qorqqinidin zuwan sürmigen iken. Öydin chiqar waqtida men hesen qarining ismini atap chaqirip mawu nersilerni sile öyge yoshurup qoyup, yol boyigha chiqip qeshqerge kétidighan bir qatnash qorali tapsila, dégen gépimni u qiz anglap, bizning kimlikimizni chüshen’gen iken.

Bu qétimqi heriketning meqsiti mundaq idi: biz kirgen öy bizning teshkilattiki radstning öyi bolup, u adem mexsus chet eldiki teshkilat bilen alaqilishidighan kishi idi, bir nechche kün burun uning paaliyiti jenubiy shinjang herbiy rayon mexpiyetlikni saqlash ponkit, radar istansisi teripidin sézilip qalghan bolghachqa, öy igisini chaqértiwilip, biz radio grammini düshmen qoligha chüshüp qélishtin burun élip chiqip ketmekchi iduq, bu ishni u öydiki bashqa kishiler bilmeytti, hélimu xuda saqlidi, tas qalatti ish tetürsige aylinip bihude qan aqqili.

Biz u öydin chiqip udul qeshqer terepke mangmaqchi bolup, hesen qari bilen toxtihajini bille mangayli désem, ular bir ـ ikki kün turup bu yerde néme gepler bolidu, tingtinglap andin kétey dep turiwalghan idi, hesen qari bilen toxtihaji yapchanliq iken. Qoy soyulghan öy hesen qarining öyi iken.

Men chong yol boyigha chiqip yeken tereptin kelgen bir mashinini tosup, tazghun’ghiche kélip uyerdin mashinini yolgha séliwitip tazghunda yene bir axsham qonup etisi öyümge qaytip kelgen idim, men öyge kélip bolghuche memtili törixan méni nechche qétim izdeptu, jiddi gep bar idi, dégüdek.

Men heyran bolup, shu zaman memtili törixanning öyige bardim, uqsam hesen qarilar öz öyige bérip bolghuche bir top yerlik eskerler hesen qarining öyini qorshap tutmaqchi boptu. Hesen qari öyige kélip bolghuche öyining etrapida qalaymiqan ademlerning uyandin ـ buyandin qoral kötürüp chépip yürgenlikini bayqaptu, hesen qari derhal chong yolgha chiqip qeshqer terepke mangay dewatsa, ularni izdep yürgen yene birtop ademler hesen qarining aldini tosuptu, hesen qari derhal qoralini chiqirip ulargha qaritip qalaymiqan oq chiqiriptu, ular buningda qoral bar iken, uninggha chiqilghili bolmighudek dep keynige qarap qéchiptu, ular atliq kelgen iken, bir ـ ikki attin ayriliptu, memtili törixan mendin ensirigenlikini éytti.

Men:
-hesen qari bilen toxtihaji tutulup qalmighan tursa, mendin ensiregen qandaq gep, ular méning yénimgha kündüzi kelsimu tonuyalmaydu, xatirjem bol, – dédim. Shundin kéyin hesen qari bilen toxtihaji ikkisi yapchan’gha barmaydighan bolghan.

U ishlarning ayighi tügep bir aydin kéyin, xeyrullah méni chaqirtip:
-„yéqinda gung’entingning bir adimi qeshqerge keptu. U adem adem tutush üchün gung’entingning buyruqini élip keptu, uning qolida nahayiti muhim axbarat bar iken. Uni qolgha chüshürishimiz lazim bolup qaldi. U ademning turushluq jayi we öyining yershekli, u ademning yürüsh – turush qanuniyitini tamamen igellep bolduq. Siz bérip uning qorali bilen qolidiki mexpi arxipni yandurup epkelsingiz“ dédi.
Men:
-méni kim bashlap apiridu? Kim men bilen bille baridu? U ademning men bilishke tégishlik tereplirini, méni bashlap apiridighan kishi yaxshi bilemdu?-dep tepsiliy soridim.
― elwette bilidu, u kishi bir nechche kündin biri uterepke bérip razwitka qilip hemme ishni igellep keldi.
― bolidu, qachan yolgha chiqimiz?
― bügün kéche.
― bolidu, yolchi bilen qeyerde uchrishimen?
Sizning öyingizde.
― u kim?
Xeyrullah külüp kétip kim bolatti? Sizning hemriyingiz hesen qari bilen toxtihaji.

Men külüp kétip:
– bolidu, ularni saqlaymen,- dédim.

Qarangghu chüshkende, hesen qari bilen toxtihaji bir jip mashinini élip, udul bizning öyge keldi, shunche qilsammu tamaq yégili unimidi. Ular tamaq yéyiwalghan iken. Méni bashlap bir yerge élip bardi, yolda barghuche men kiridighan öyning yer shekli, yatidighan öyi qatarliq uademning turmush aditidigiche sorap biliwaldim. Mashinini yiraq bir yerde toxtitip, ücheylen bille uning mehellisige kelduq. Kéche bir némini tonughili bolmaytti.
Hesen qari:
-u hazir yatti, kitab körewatidu,- dédi.

Ular tamdin sekrep chüshüp derwazini asitaghina achti, men der hal qoralimning tamiqigha oqni ittiriwitip, udul u yatqan öyge kirdim.
― qimirlima! Sen méning kimlikimni sorima! Men séni tamamen bilimen. Arxip bilen qoralingni tapshur! Méning köp waqtim yuq. Qoral uning yürikige üch mitir yiraqliqta tengleglik idi. Men tekrarlidim, eger sen men dégen nersini bermiseng, men haman özem alimen, bu yerdin quruq chiqip ketmeymen, belki séni we öyüngdikilerni bir yolila yighishturiwitip andin chiqip kétimen, séning néme bolghanliqingni héch kim bilmeydu, téz bol!

Uning yan terepte titrep turghan dadisi : –
balam! Dégen némisini béring, bolung,- dédi.
― way néme gep bu! – dep anisi yügrep kiriwidi, anisining gejgisidin tutup, uning yotqinining ayighigha olturghuzup:
-anangmu ölidighan boldi-de,- dédim.
U dadisining tekrar éytqan gépini anglap gung’en somkisini berdi, andin tekirining astidin qoralini almaqchi boliwidi:
-toxtap tur! Dep tapancha bilen köksige ching tenglep turup, bir putumni yerge tirep, bir putumni uning yotqinining üstige qoyup, sol qolum bilen tekiri astidiki kichikkine aq tapanchisini aldim, we tapanchini boynumgha astim, somkini bilimgha qisturdum.

Öydin chiqiwatqanda:
-bizni izdéseng, tengritaghliridin, teklimakanning qumluqidin, pamirning étiki, jungghariyening tüzlengliki, düshmenning yürikidin izde. Eger biz bilen dawamliq qarshilishidighan bolsang, pütün ejdading bilen bille qoshup xelqning sotigha tapshurulisen! -dep chiqip kettim.

Derwazining aldigha kélip jahan tinchliqmu désem, gep yoq, dédi. Biz mangayli dewatsaq, héliqi kadir keynimdin yügrep chiqiptu, silige bir gépim bar idi, dep ulargha qarap turup ketti, géping bolsa téz de! Ular bizning adem dédim.
― menmu bir uyghur, menmu silerdek….. Gépining ayighini déyelmidi.
― sen néme démekchi!
― biz bir küni ikkimiz xali sözleshsek, méning silerge yardimim tégip qalsa tigiduki, ziyinim tegmeydu.
Men turup kettim. Qandaqtur uning awazidin bir semimilik körünüp turghandek qilatti.
― néme ish toghruluq men bilen sözleshmekchi?
― bir niyet, bir meqsette ish qilsh heqqide.
Men uning u bir éghiz gépidin heyranliq hés qildim, axunopning bir waqitlarda bir ish toghruluq, “ waqti kelgende pütün sherqiy türkistanliq biz terepte…. Bir tekbir sadasi bilen hemmisi öy – öydin qozghilip yügrep chiqidu ! „- dégen gépi yadimgha keldi.

― bolidu, parol erebche besh, qeshqer sheher xelq mihmanxanisining qara doskisidin xewer al, eger bizni aldap satqinliq qilidighan bolsang, jiq ziyan tartisen, bir ömür wijdan azabi tartisen!
― xeyr xosh ! Gépimiz gep!- dédim-de yürüp ketkeniduq.

Yolda kelgüchilik biz ücheylen uning sözini tehlil qilduq. Ürümchidiki gung’en kadirlirining bir qismining biz terepke ötkenlikini, bumu bir yaxshi ademdek qilidu, bizge satqinliq qilmaydu,- dep perez qiliship kelduq.

Uning somkisidiki nersilerni xeyrullah körüp, uning rastinla, muawin reis memtimin iminopning qizi hebibe (almutidiki dolqun yasinning ayali) bashliq 16 ademni tutqili kelgenlikini, ularning süriti we gung’entingning tutush buyruqi hemde mezkurgha herqaysi wilayet, sheherlik gung’en orunlirining maslishishi tapilan’ghan bir yürüsh höjjetler bar ikenlikini kördi. Uning öyi qeshqerde bolup, siyasiy qanun mektipini püttürgendin kéyin , gung’entingning siyasiy ishlar bölümige ishqa orunlashqan iken. U hebibeni tutushni bana qilip qeshqerge tughqan yoqlighili kelgen iken, hebibeler alliburun ghulja arqiliq sowétler ittipaqigha chiqip ketken idi, biz uni tepsili bilettuq.

Men wedem boyiche adem ewetip ikki kündin kéyin mihmanxanining qara doskisidiki xet ـ chek alaqilishish somkisini tekshürtsem, xet qalduruptu, xétini körüp uningda bir semimilikning barliqini tekrar hés qilip, uning bilen körüshüsh niyitige kelduq. Palani küni saet manchida xelq mihmanxanisining aldidiki pelempeyning aldigha kélishni tapilap xet ewettim. Shu küni men dégen yerge bardim. Uning bilen körüshtüm.

Men uni bara ـ bara gepke bahanidap bizningkiler mexpi orunlashqan yataqning derizisining uduligha bashlap kélip, aldimni türlük mallar shirkiti terepke qilip, uning yüzini tapshuruqqa binaen, mihmanxanining derizisi terepke qaritip, söhbetni élip bardim, bizning söhbitimiz, mihmanxanida mexpi lintigha éliniwatatti, méni qoghdawatqan birtop kishiler mihmanxanining aldi – keynide, türlük mallar binasining etrapida, kinoxanining aldida, bankining aldida we yoldin ötken yoluchi süpitide bir talay ademler bar idi, eger u xainliq qilidighan bolsa, aldi bilen u öltürületti we uning ademlirimu hemmisi nabut bolatti. Umu özi sezdi bolghay, besh adem pat ـ pat méning yénimdin kélip ـ kétip turatti, u manga qarap külüp, siler heqiqeten méning teseworumdikidinmu yaman ademler ikensiler, apirin dep qoyghan idi.

Némila dégen bilen u gung’en xadimi ـ de! Söhbet nahayiti yaxshi élip bérildi, sorighan soallargha qanaetlinerlik jawab alaliduq, nurghun gumanliq mexpi ishlarmu uning aghzi bilen éniqlandi, rast ـyalghan kishiler éniqlan’ghan idi, axirida u kéche bolghan ishni héchkimge éytmighanliqini, öyidikilergimu tapilighanliqini sözlep bérip, mundin kéyin öz’ara meslihet bilen ish qilish üchün özining ashkarilinip qalmasliqini nezerge élip, u qoral bilen somkini qayturup bérishni ötündi, men bashliqtin sorap jawabini bérey dep uni bezlep qoydum. Emeliyette uning nersilirining qimmiti tügigen idi, pütün süretler resimge tartilip nusxisi élin’ghan idi, uning qoralining bizge éhtiyaji yoq idi, uning qorali öy ichide jeng qilishqa yaraydighan kichikkine qoral idi. U öyige bérip yétip bolghuche men mashina bilen bérip uning qorali bilen somkisini derwazisining tigidin hoylisigha tashlap kélip bolghan idim. U uni xushalliq bilen tapshurup alghan idi.

Hesen qari bilen toxtihajilarning hökümide bu nersiler yoq idi, men xudagha shükri dédim, ularning banka bulighanliq ishi méni bir ishni esletken idi.

Biz bir küni memtili törixanning öyige toplan’ghan iduq, u küni xeyrullah turup kétip, nahayiti teslikte bir’ishni bizge dédi.
― hazir weziyet sel keskinleshti, waqit qistap kéliwatidu, qilidighan bir qanche ishlar bar idi, qilalmidq, pul yétishmeywatidu, pul bolmisa jiq ishni qilghili bolmaydiken, shuning üchün jiddi tutush qilip pul tapsaq bolatti, -dédi.
― pul yighsaq bolmamdu?- dep soridim men.
― kimdin, nedin pul yighimiz? -dédi xeyrullah.
-ademlerdinchu? Puli bar ademni tépip, uningdin almamduq!
― biz xelqni azadliqqa érishtürimiz, yoqsuzluqtin qutuldurimiz, xitay kommunistlirini weten tupriqidin heydep chiqirimiz dewatimiz, xelqimiz namrat tursa, qaysi xelqtin pul yighimiz?- dédi xeyrullah narazi bolghan qiyapette.
― boldi qilingla! Pulni biz hel qilayli, qanchilik pul lazim? Dédi hesen qari bilen toxtihaji ikkisi.
― pulning izidin köpi yaxshi qanchilik bolsa bolawiridu.
― bu ishni bizge tapshurungla, bu yerde talash ـ tartish bilen pul tapqili bolmaydu.
― bolidu, -dédi xeyrullah hesen qarigha qarap.

Shu kündin étibaren men hesen qarini körmigen idim. Aridin xéli zamanlar ötti, bir yerde yene bille bolup qalghan iduq, ularning nege ketkenlikini sorisam, pul tepkelduq dégen idi, men artuq soal sorimighan idim.

Bizni 1970 – yili 9 – ayning 30 – küni peylo meydan’gha emgek bilen özgertishke élip barghan idi.
Peylo meydan’gha barghandin kéyin, bir nechche yil ötkende bashliqlirimdin, ularning shu ketkiniche ürümchige bérip, dadiyopu, shodiyopu dégen yerdiki xitayning bankisini bulap nurghun pulni élip, u yerdin yene shimigo, wiyxuliyang dégen yerdiki ashliq ponktlirini bulap nurghun ashliq bilitini élip, biymin’gha kélip küpkündüzde herbiy rayonning ikki mashinisini tosup shopurni étiwitip, mashinining ishkige “ sherqiy türkistan qoralliq küchliri sadir palwan etriti “ dégen xetni chaplap qoyup mashinini élip qachqanliqini anglighanda hesen qarining ölümge höküm qilinishining sirini shu chaghda andin bilgen idim. Ular qeshqerge kelgüche yette mashina almashqan iken. Sughunchazida düshmen’ge olja chüshken ikki chipta pul shu pul iken.

Ölümge höküm qilin’ghan 78 kishining ichide, biz bilen bille qeshqer shehirining xelq meydanidiki höküm élan qilish jaza meydanigha bille chiqip ölümge höküm qiln’ghan yette kishiningmu ismi yézilghan idi.

Ular: jélil qarim, sidiq toxti, abdukirim sawot, hawut pawan, ehmetjan munir, yusuf qadir, bextiyarlar idi.

Ilgiri ölümge höküm qilidighanlarni béyjingdiki aliy xelq sot mehkimisi testiqlap yerlik sot teripidin ijra qilishqa tapshurulatti. 1969 – yilidin bashlap taki sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezalirini jinayi jazagha tartqan kün’giche ölüm jazasi hoquqini aptonom rayonluq xelq sot mehkimisige chüshüridighan boldi. Yerlikke kelgendin kéyin téximu addilashturup „alahide weziyet“, „milli rayon alahidiliki“ weten birlikini qoghdap, dölet mudapiesini kücheytishqa ait alahide tedbir“ dégendek yerlik siyaset belgilep, „prinsipqa kötürüp köptürüsh, yalghan dilo yasash, oydurma pakit toqup yalghandin töhmet qilishtek qebih usullarni ishqa sélip, kichik ishni chongaytip, yene bir tereptin xilmu xil neyrengwazliqni ishqa sélip, wetenperwer qérindashlirimizni türküm – türkümlep ittik pichaqta boghuzlashqa bashlighan idi.

Qeshqer shehirining hemme yéride herküni dégüdek ölüm jazasi bérish élanliri chaplinip turghan idi. Bularning ichide mijit saqi bilen muhemmed imin qadir we rozi hékimge ölüm jazasi bérilgenlik élani közimizge alahide chéliqip turatti.

Bu üch parche élanda mundaq yézilghan idi:

mijit saqi- er, uyghur, 29 yash, qeshqer shehiridin.
Muhemmed imin qadir- er, uyghur, 24 yash, mekit nahiyisidin.
Rozi hékim- er, uyghur, 32 yash, mekit nahiyisidin.

Eng axirqi qurlarda jinayiti éghir, esheddi jahil, özgermes eksil’inqilabchi unsur, öltürmise xelqning ghezipi bésilmaydu….. Miltiq bilen étip öltürülsun…..
Ah shu erksizlik, zulum, dehshet, qarangghu tünler….

Séni dep ey güzel muqeddes weten,
qanche mert oghlanlar berdi jénini.
Tökti tupriqinggha qézil qénini,
sen jim musibette alding baghringgha,
ularning qehriman shéhid ténini!

Ashu künlerde méning ottura mektepte oqughan bir sawaqdishim, ashu weqening shahidi bolush süpiti bilen künlük xatire deptirige mundaq bir eslimini yézip qaldurghan iken.

„……. 1970 – yili 1 – ayning 21- küni qeshqer sheher gungshisigha tewe töt kocha bashqarmisidin 36 ahale komititning ahaliliri, sheher qarmiqidiki idare – jem’iyetler, zawut – karxanilar, ishlepchiqirish orunliri we xoshna yézilardin bolup, onminglarche kishini mejburi halda xelq baghchisining meydanigha toplighan idi.

Sehnining üsti terepke tartilghan uzun lozinkida uyghurche, xitayche „höküm élan qilish chong yighini“ dégen xet yoghan yézilghan idi. Sheherlik hökümet binasi, bankining üsti, xelq ashxanisining üsti, sherq tereptiki 3 – ottura mektepning binasi üsti, saqchi idarisining üsti, éghir pilimut, aptomat, miltiqlar bilen qorallan’ghan eskerler bilen liq tolghan idi.

Pasajir biketning aldidiki yol, döngwagh etrapi, qatnash shirkitining arqisidiki paynap yoli, türme etrapi, pütünley herbiy mashina bilen tolup ketken idi. Ashundagh bir sürlük halette yighin bashlandi. Sehnining yan teripige, pilim shirkitining yan teripige, yuqiri bésimliq 25 yangratqu orunlashturulghan bolup, bu tarixta biz körmigen üskine idi. Yangratquning yénigha birer kishi kélish mümkin emes idi, uning yénidin ötken adem quliqini étiwalmisa yérilip kétetti. U yerdin bashqa yerge yangratqular bikitilmigen idi.

Hawa soghuq, sür renglik qara bulutlar qeshqer asminini qaplighan idi.

― jinayetchiler meydan’gha élip kélinsun!- dégen buyruq bilen mashinilar arqa – arqidin meydan’gha kirishke bashlidi. Her bir mashinida birdin jinayetchi égiz orunduqning üstige chiqirilip bir top eskerlerning nazaritide qoral küchi bilen betlep turughluq idi. Men mijit silingni éniq kördüm. Yüzlirimdin chimdip ötüwatqan soghuq izghirin shamalning tesirigimu qarimay mijit silinggha taza sepsélishqa bashlidim. Uning chachliri ustira bilen emdi chüshürülgendek qilatti. Béshidiki yarisigha yépishturulghan kichikkine aq paxta biliner ـ bilinmes lepildep turatti.

Her bir tutqunning yénida ikkidin chirayidin shumluq yéghip turidighan xitay saqchisi baridi. Ular qandaqtur bir qoli bilen tutqunning boynini yene bir qoli bilen béshini tüwen’ge qayrip turup qimir qilghilimu qoymaytti. Atalmish „jinayetchi“ ning ismi atilip höküm élan qilish eyibleshnamisi oqulghanda „jiynayetchi“ni téximu égiz orunduqqa chiqirip xelqi alemge éniq qilip körsitetti.

Qarighanda „jinayetchiler“ning hemmisining boynida simdin yasalghan sirtmaqtek bir nerse bar iken. Eger ular shuar towlisa derhal sirtmaq bilen ularning géli boghulup awazini chiqarmaydiken. Hetta bezilirining tili inchike sim bilen baghlap qoyulghan iken. Shu qétim mijit silingni höküm meydanigha élip chiqishning aldida uninggha narkoz okul urup mes qilip héch némini sezmeydighan halette höküm meydanigha élip chiqqan iken.

Yuqiri bésimliq yangratqudin chiqiwatqan qulaqni yarghudek set awaz yürikimni siqishqa bashlidi. Köz yashlirim ixitiyarsiz tökülüshke bashlighanidi. Emma etrapimda liq adem bolghachqa bashqilargha sezdürmey yenila berdashliq bérip turdum. Shu anda birnersini sezgendek boldumki, kanaylardin chiqiwatqan set shuarlargha egiship masliship shuar towlaydighan ademler yoq déyerlik idi. Peqet xitayche shuar towlighanda sepning aldi teripidiki olturghan xitay eskerliri bilen xitay emeldarlirila qétilip shuar towlighandek qilatti. Sheher ahaliliri we puqralar jim idi.

Etrapimgha bir qariwidim hemme timtas. Alaq- jalaq yangrawatqan sadalar bilen sarasimlik we nepretke tolghan közler biri – birige anche munche uchrishatti, charesizlik alametliri bilinip turatti. Bu jimjitliq ― pütün qayghu ـ hesritini, dert ـ elimni, ünsiz köz yashliri bilen qelbge singdürüwatqan minglarche insanning héssiyatini til bilen izhar qilish mümkin emes idi. Ulugh istek, arzu armanlarning tiwishsiz sadasi meydanda egip yürgendek qilatti…

Ah, ular hetta bashlirini égiz kötürüp, eziz yurtining samalirighimu qan’ghudek qariyalmidi. Peqet ularning jansiz téni, ochuq közliri, qipqizil issiq qéni, ular üchün söyümlük bolghan shu qara tupraq bilen birten bolmaqta idi…
Öyge qaytip keldim, tökülgen köz yashlirim bilen qelemni qolumgha aldim we bir téniqta shu misralarni tizdim.

Yighlighin ana weten, matem tutup yighla bügün,
yansun, örtensun diling yalqunlinip yighla bügün.
Aqti perzenting – shéhidler qéni tupraqqa singip,
ey tömen deryasi elemde tolghinip yighla bügün.
Emdi bergin xatime shox küyge ey tiznap süyi,
mersiye éyt shaqirap, munggha tolup yighla bügün.

Ey güzel qirlar, édirlar, wadilar, gülzarilar,
kéyin’gin qara libas, yash tök, bulut yighla bügün.
Chak étip yaqangni ey bulbul nadamet eyligin,
chünki ayrilding gülüngdin ah urup yighla bügün.
Shairim yighla, qelem – qeghezmu hem hesretlinip,
yighlisun ilham perisi xorlinip yighla bügün.

1970 – yili 1- ayning 21 – küni qeshqer shehiri

shu künlerde bizning sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezaliridin 100 dek ademge ölüm jazasi bérilgen idi.

Ularning hemmisige janabi allahtin jennettin orun bérishini tileymen, amin!

4- Yeken Peylo meydanda

yeken peylo meydani ― emgek bilen özgertish meydani bolup, xitay dairiliri ichki qismida emgek bilen özgertish 2 – tarmaq etriti dep ataydu. Birinchi tarmaq etriti ürümchidiki bajaxu türmisi.
Peylo meydan ― jenuptiki baghu – bostanliq, méwe – chiwining makani, yéshilliqta her qandaq uyghuristandiki herqandaq yurttin alahide üstün turidu. Peylo meydan pütünley yipinche ormini bilen pürkünüp turidu. Peylo meydanning yalghuz tirek derixinila qeshqerdin ürümchige mangidighan tash yolning ikki teripige töt qatardin tizip orunlashtursa yétip éship qalidu. Baghliridiki serxil méwiler atayiten yétishtürülüp, xitayning merkizidiki bashliqliridin mawgha, ju inleyge, aptonom rayondiki emeldarlargha sowgha qilip ewetip bérilidu, u méwilik derexler alahide perwerish qilin’ghan bolup, her tüp méwining yénigha bir qanche adem, bir qanche tixnik künige bir qanche qétim tekshürüp kélip turidu, méwilirini yerlik emeldarlar yéyelmeydu, chünki u mawchilarning yeydighan méwisi ـ de!

Eshu künlerde bu baghu bostanliq, méwe – chiwilirining temi terep – terepke dang ketken makanda, uyghur aptonom rayonning we wilayetning her derijilik yighinliri chaqirilidighan mejlisgahigha aylan’ghan idi. Epsus her bir tüp méwe, her bir tüp dewu-derex, her bir tüp gül- giyah yerlik xelqning issiq qanlirining bedilige yaritilghan idi. Ularning yewatqini méwe – chiwe, purawatqini xush buy hid bolmastin, belki qan – jiring idi!!!

Peylo meydan ― yopurgha tereptin mangghanda mekitke baridighan zerepshan deryasining boyigha jaylashqan bir jayning ismi. Tarixtiki riwayetlerde éytilishiche, mekitning ambili, qeshqerdin kélidighan madotey dégen xitayni kütüwilish üchün, zerepshan deryasining boyidin yopurgha terepke üch kilomitir kélidighan bir yerge bir peylo yasighan iken. Peylo dégini xitayche söz bolup, menisi, qanatsiz katta qowuq dégen menani bildüridu, yaghachtin yasalghan bu peyloning ikki teripige üstige rengga reng rex bilen yupuq yépip yasap, astigha payandaz sélip, madoteyni peylodin ötküzüp, qarshi alghan iken, madotey ketkendin kéyin üsti tereptiki we yan tereptiki heshemetlik rextler élip tashlinip, peqet yaghichila uzun muddet saqlinip qalghan iken. Shuning bilen kishiler u yerning ismini peylo, dep atishidighan bolup qalghan. Peylo yasalghan yerning orni yeken’ge tewe bolghanliqi üchün beziler yeken peylo, depmu ataydu.

Shinjang uyghur aptonum rayoni gung’enting siyasiy bashqarmisining bashliqi ubulqasim hamut, 50 – yillarning béshida bu yerge kélip, emgek bilen özgertish meydani qurushqa muwapiq yer iken dep qarap, testiq sélip pul ajratqan iken. Shuning bilen u yer emgek bilen özgertish meydani qilip qurulghan iken. Aridin 20 yil ötkende ubulqasim hamutmu bu türmige 20 yil késilip kirip yétip, „özem salghan türmige, özem kirip yattim“ dep, yighlap hesretlen’gen idi. Epsus u adem éghir kisellik azabi bilen uzun muddet türmide yétip saqiyalmay, türme sirtida ijra qilish nami bilen qoyup bérilip, uzun ötmey alemdin ötti. Mezkurning öyi qeshqer yumilaq sheher köl béshida bolup, axunopning xoshnisi we yéqin ademliri idi. Yatqan yéri jennette bolsun, amin!

Peylo meydanda töt dadüy, bir yéngi hayat etriti, bir su qurulush ambiri qatarliq alte özgertish dadüyi bar. Men bar yilliri texminen alte mingdin artuq tutqun bar idi. Her dadüyde 1500 etrapida „jinayetchi“ bar idi.

1-dadüy zerepshan derya boyigha ― peylogha jaylashqan bolup, eng burun sélin’ghan türme bolghanliqi üchün, u türmining nami peylo meydan dep atilip kelgen. Paxta bilen déhqanchiliqni asas qilip yer tériydu. Ayal „jinayetchiler“mu bu yerde özgertilidu. 1- dadüy jughrapiyiwi jehettin yekenning xangdi yézisigha yéqin. Yene bir teripi mekitke yéqin.

4- dadüy peylo meydanning qap ottursigha jaylashqan bolup, changbusi(meydan shitabi) 4 – dadüyge orunlashqan. Déhqanchiliq bilen shughullinidu. Idare ـ jem’iyet, mektep, mashina etriti, tiraktur etriti, un zawuti, qoshumche kesip etretlirining hemmisi changbugha jaylashqan. Bir teripi mekitning shéhiddöng yézisigha tutishidu.

3- dadüy maralbéshining awat yézisigha yéqin, binam échish emgiki bilen shughullinidu, eng japaliq.

Bularning ichide 2 – dadüyning derwazisi qapqara bolghanliqi üchün qaraderwaza depmu atilidu. 2 – dadüy peylo meydan boyiche noqtiliq dadüy hésablinidu. Bir teripi yopurghining bayawat yézisigha yandash kélidu. Bu dadüyde töt jungdüy bolup:
1 – jüngdüyi siyasiy jinayetchilerni asas qilidu. Binam échish emgiki bilen shughullinidu, eng japaliq.
2 – jüngdüy jinayi ishlar jinayetchiliri jüngdüyi. Déhqanchiliqni asas qilidu,
3 – jüngdüyi muddetlik késilgen, siyasiy we jinayi ishlar bilenki xitay jinayetchilerni asas qilidu, déhqanchiliq bilen shughullinidu.
4 – jüngdüyi gomindangning urush jinayetchiliri, osman baturning muddetsiz késilgen ademliri hemde tengritighining jenubiy we shimalidiki muddetsiz we ölümge höküm qilnip ikki yil kéchiktürüp ijra qilinishqa qaldurulghan jinayetchilerning hemmisi 4 – jungdüyde bolup, peylo meydandiki we uyghuristandiki xeterlik „jinayetchi“ler bu jüngdüyde özgertilidu.

Men mushu muddetsiz jungdüyde turghan idim. Men turghan jungdüyde, xotenlik abdulhémid damollamning bir tughqan inisi abdusemet damollam, xoten kiriyilik abdulheyxan hajim, kelpinlik mamut hesen damollam, sherqiy türkistan milliy armiyisining générali xemit arslan, chet ellik “ shipiyon“lar qatarliq „xeterlik“ jinayetchiler özgertilidu.

Siyasiy tutqunlar 1 – jüngdüyi bilen, bizning muddetsiz 4 – jüngdüy binam échish bilen shughullinatti. Emgek sijilliqi bek éghir idi. Etigini sübhi bilen ishqa mangsaq axshimi köz qarayghanda ishtin kélettuq. Etidin kechkiche janggalda qaqasliqta binam achattuq. Ichidighan su yoq idi. Etigini ishqa mangghanda bizning keynimizdin qaynaq su élip yolgha chiqqan kala harwisi, chüsh bilen aran yétip kéletti. Ussuzluqtin ademler halidin kétetti. Qorsaq toymaytti, etigini bir sériq qonaqning qasqanda pushurghan nini bilen, bir kora qizilchining kökini béretti. Chüshte yene bir qonaq nini bilen, bir chümüch qizilchining kökini biretti, axshimi umach yaki zang dégen tamaqni béretti. 8 – aydin kéyin qizilchining kökining ornigha sewze qaynitip béretti. Yil boyi aq unni peqet qurban héyitta her küni bir qétim, xitaylarning bahar bayrimida her axshimi bir qétim yeyttuq, qaldi künlerde qonaq momisi yeyttuq. Emgekning éghirliqidin, harghinliqtin, yadangghuluqtin, maghdursizliqtin, her heptide bir ـ ikki adem ölüp kétetti. Kiselliktin ölidighan ademlerning sanimu az emes idi.

Beziler emgekning éghirliqigha, achliqqa, ussuzluqqa chidimay, yalghandin qachqan bolup, özini ölümge qesten tutup béretti, bizni qoralliq xitay eskerliri saqlaytti. Qachidighanlar „bogo! Benjang, men qachtim“ dep warqirap qachatti. Eskerler agahlandurush qilip asman’gha bir pay oq atatti, uninggha unimighanlargha, nishanlap, ölidighan yirige qaritip étip öltüretti. Yashashni xalimighanlar „bundaq qiynalghandin köre ölgen yaxshi“ dep, qesten özini ölümge tutup béretti. Beziliri ish meydanida kétiwitip, yiqilip ornidin turalmay, jan üzüp kétetti. Beziliri axshimi ishtin kélip yatatti, etigini oyghatsaq ornidin turmaytti. Qarisaq harghinliqtin yürikining soqushi toxtap jan üzüp ketkenlikini biliwalattuq. Ölgenlerni töt mitir xese bilen orap, namizini chüshürüp kömüp qoyattuq. 2 – dadüyning zaratgahliqida men bilidighan méning shiriklirimdin 106 kishining jesiti qaldi. Undin bashqa men bilidighan bashqa jinayetchilerdin ölgenlerning sani men turghan 10 nechche yil ichide 600 din ashqan idi. Yeni men turghan 10 nechche yil ichide bashqa besh dadüydimu uningdin artuq adem ölgen idi.

Peylo meydanining haywanlirining yémek – ichmiki peylo meydanida özgertiliwatqan jinayetchilerning yémek ـ ichmikidin yaxshi idi. Peylo meydanining atliri künige aldidin ashqudek qonaq yeytti. Ussuzluqigha sowutulghan qara chay ichetti, jinayetchiler bir qétimmu chay salghan chay échish pursitige érishelmeytti. Peylo meydanining kaliliri künige aldidin ashqudek helep bilen qonaq unida atayiten étilgen pom yeytti. Bichare jinayetchiler bir toghram zaghra nan’gha zar bolup, közliri achliqtin chekchiyip kétetti. Peylo meydanining tonggüzlirining yeydighan yémikini men nomus qilip éghizgha alalmaymen, uning yeydighan nersilirining sani bekmu jiq idi. Chünki ularni xitaylar özliri yeydighan bolghanliqtin, alahide biqilatti. Achliq azabigha chidimighan jinayetchilerning beziliri, haywanning aldidiki yémekni tartip yep, ölgüche tayaq yeytti, beziliri haywan yémikini yewalghan jinayiti bilen eyiblinip, qandaqtur charwichiliqqa buzghunchiliq qilghanlar qatarida qoshup jazalinatti.

Qorsiqi toymighan jinayetchiler aldigha kelgen nersilerni yeytti. Mesilen, qoghunning shapiqi, qoghunning urughi, tashlandi eski söngek qatarliqlarni qaynitip süyini ichetti. Qoghunning urughini yep qorsiqi isilip, teret mangmay, yiqilghan jinayetchilerdin bir qanchisi qerelsiz ölüp ketken idi. Maralbéshiliq barat baxshi dégen bir adem bar idi. U eksil’inqilabchi jinayiti bilen 15 yilliq késilgen idi, u hemmidin égiz boyluq adem bolghachqa bashqilarning közige alahide chéliqip turatti. Özi kélishken ustixanliq, rawrus, berjes adettiki töt ademning ustixini bar adem idi.

Rehmetlik achliqtin qoghunning urughi bilen qoghun – tawozning shapiqini yep qoyup qorsiqi isilip, teret mangmay, qorsiqi ishship kétip sekratqa chüshidu, yallap ishletken jinayetchi doxturlar bu ademni derhal opratsiye qilmisa bolmaydu, changbugha apirayli dése, hazir kech bolup ketti, türmning qaidisi boyiche kech saet sekkizdin kéyin türmidin adem élip chéqishqa bolmaydu, dep qesten unimaydu, shuning bilen kéchisi jan üzüp kétidu.

Jinayetchilerning qorsiqi toymay achliqtin, maghdursizliqtin, késellik azabi bilen ölüp turatti. Késel bolghanlarni alwang teriqiside dawalaytti, doriliri yéterlik yaki yaxshi bolmighanliqi üchün, késel bolghan adem asasen saqiyalmay tézla ölüp kétetti. Türmidiki köp jinayetchiler bilen ayrim mungdashqanda, köpinchisi oxshashla gépi: „qorsiqim toyghudek bir wax tamaq bérip etisi étiwetse razi bolattim“ deytti.

Menmu shu künlerde türmidin saq chéqishimgha közüm yetmeytti, harghinliq, achliq, maghdursizliqtin, künlerning biride menmu ölüp kétimen’ghu, dep ümidsizlik ichide hesret chékettim. Méning ümidsizlen’genlikimdin xewer tapqan dostlirim we méni hörmetleydighan pishqedem ustazlirim, manga nesihet qilip, imkan bar hayatliqni saqlap qélishning charisini izdep tarixtiki ötken qehrimanlarni misalgha élip ilhamlanduratti …
Bir küni men xotenlik muhemmed rozi dégen muddetsiz késilgen bir kishi bilen mungdiship qalghan idim. U türmide yatqili shu künlerde 33 yil bolghan iken. U adem adette kun boyi gep qilmaydighan yaki sarangliqini yaki saqliqini bilip bolghili bolmaydighan ghelite bir shexs idi.
Özining déyishiche gomindangning türmisidin, gungchendangning türmisige éship qalghan adem iken. U hayatida öylenmigen, ayal kishi bilen bir qétimmu bir yerde bolup baqmighan adem iken.

U manga yighlap turup achchiqida: manga qorsiqim toyghudek bir wax tamaq bérip, qéri bolsimu aghzidin ho chiqip turidighan ayal bilen bir kéche yatquzup etisi étiwetse, bu jallatlardin u dunya ـbu dunya razi bolattim, dégen idi. Mundaq ademler jiq idi. Yene beziliri türmidin mudditi toshqandimu öylirige kételmigen bolghachqa, ölüp kétishni oylaytti. Chünki u zamanlarda mudditi toshsimu herxil bana ـ sewepler bilen yenila qoyup bérilmeytti, ular özlirini muddetlik yattim 8 – 10 yil, muddetsiz yatarmen yene qanche 10 yil dep, ümidsizlik bilen shikayet qilishatti .

Shuning üchün peylo meydanda ölüm jazasigha höküm qilinip, özini qesten ölümge tutup béridighanlarning sanimu az emes idi. Xitay hakimiyitige qarshi isyanlar, qarshiliqlar üzülmey bolup turatti. Men bu heqte bir nechcheylenning ish ـ izlirini eslep ötüshni layiq kördüm.

Abdullah muhemmedning ölümi: abdullah muhemmed mendin besh yash chong idi. U yekenlik bir dini kishi bolup, yéngisardin tartip poskamghiche dini tebligh bilen shughullan’ghanliqi üchün muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin’ghan idi. Türmige kelgen kündin tartip bir künmu emgekke chiqmighan idi, u özini gunahsiz hésablaytti. Men peqet balilargha sawatsiz qalmisun üchün islamdin ders berdim, islam dini pütün insanlargha allahtin kelgen din. Méning ögetkinim allahning kitabi, uni hemme ademning teshwiq qilish hoquqi bar, néme üchün méni senler jinayetchi deysler? -deytti.

Ésimde qélishiche 1973- yilining qish pesli idi, uni emgek bilen özgertishke qarshiliq qildi, emgekke chiqmidi, dep küresh – pipen’ge tartmaqchi bolup, otturigha sörep chiqti. Aldin orunlashturulghan „aktiplar“ tartip béshini peske qaritip bésip turdi. Abdullah muhemmed ularni düshkellep ittiriwitip yuqiri awazda „yoqalsun pütün dunya musulmanlirining esheddi düshmini, qanxur xitaylar!, yoqalsun jallat mawzidung! “ dep towlidi.

Hemmeylen hey!-déyiship hang ـ tang qélishti. Bizning jungdüyning yérimi muddetsiz xitay jinayetchi, yérimi uyghur jinayetchi bolghanliqi üchün, uning gépini chüshenmigen xitay jinayetchiler, u néme dédi?-dep sorighili turdi. Kadirlar uning yene bir némilerni dep qoyushidin ensirep uni basmidap baghlap, aghzigha béshidiki tumiqini tiqip, éghizini achurmay, sörigen péti, qara öyge élip ketti. Hemmeylenni tarqitiwetti.

Bizmu muzdek yerde olturushtin qutulup, kamirlargha tarap kettuq. Keynimdin 4 – 5 xitay jinayetchiler kélip, mendin sorighili turdi, menmu abdullah muhemmedning sözini birdin bir terjime qilip berdim. Ular qaqaxlap külüp, uyghurlar heqiqen yaman millet iken! Déyishti. Bir demdin kéyin yene birsi atayiten kélip, pütün dunya musulmanlirining esheddi düshmini dédimu? Yaki pütün dunya xelqining esheddi düshmini dédimu?-dep soridi, men, pütün dunya musulmanlirining esheddi düshmini- dédi, désem, turup kétip, „u dini adem iken“ dédi. Shu ish bolup, yette kündin kéyin abdullah muhemmedke ölüm jazasi bérip changbu da ijra qildi.

Ismail emetning ölümi: ismail emet tigi yéngisarliq bir miyip bolup, ikki puti ichige kirishken aran – aran mangidighan bir kishi idi, qeshqer shehirining köktat bazirida baqalliq qilip jan baqidighan bir ajiz insan idi. U ademni qeshqerliqning bilmeydighini yoq idi. Mawzédongni tillighini üchün 20 yilliq késilip peylogha kelgen idi. Gerche bir jungdüyde bolmisaqmu pat – pat körüshüp turattuq. Bir küni jungdüyning ichige mawzédongning eserlirining waraqliri toshup kétiptu. Etigini ornidin turghan jinayetchiler hemme yerde mawning eserlirining chéchilip yatqanliqini körgendin kéyin, qorqup yoldin mangalmaydu, dessep qoyushtin qorqidu. Kadirlar kirip gumanliq kishilerdin bir qanchisini tutup qamap qoyidu hemde qiynashqa bashlaydu, buninggha chidiyalmighan ismail emet yataqtiki chala yirtilghan kitablarning hemmisini élip chiqip, seynagha tashlap özining qilghanliqini iqrar qilidu, shuning bilen bashqilar zulumdin qutulup qalidu. Ismayil emetni yette kündin kéyin oxshashla ölüm jazasigha höküm qilip, changbuda ijra qilghan idi.

Amanullahning ölümi: amanullah xotenlik bolup, bala waqtidin tartip xitaylar bilen éliship kelgenliki üchün, bala jinayetchi bolup jazalinip, yéshi toshqandin kéyin muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinip, biz bar türmige kelgen idi. Uning dadisi pethiddin nur muhemmed 1954 – yilidiki abdulhémid damollam rehberlikidiki xoten islam herikitining rehberliridin biri bolup, xitaylar teripidin 1958 – yili xotende ölüm jazasigha höküm qilin’ghan idi. Merhum erep, paris tilini, ros tilini mukemmel bilidighan bolghanliqtin 43 – yilliridin 47 – yillirighiche xoten gézitide tehrir bolup ishligen. Kéyinki waqtida muhemmed imin bughra bilen iysa ependi chiqiriwatqan „erk“ gézitide bir mezgil ishligen iken.

1976 – yili mawzédong ölgende bizning jungdüydiki muddetsiz jinayetchilerni ishqa élip chiqmay, siyasiy öginishke teshkilligen idi. Muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin’ghan jinayetchiler bar jungdüyler oxshashla ishqa chiqiwergen idi. Bizni öginishke uyushturup, xuagopinggha bolghan köz qarishinglarni denglar dep, soal chiqirip muzakirige uyushturdi. Chünki mawzédong ölgendin kéyin xuagoping dégini bashliq bolghan idi.

Amanullah öz sözide: „méning bowamni stalin öltürgen, dadamni mawzédong öltürdi. Méni xua gopingning öltürishi turghanla gep“ dédi. Kadirlar uningdin gep sorap kochilawerse, kommunistik partiyini, xitayning hemme bashliqini birmu bir tillighili turdi, aghzi bésiqmidi, shuning bilen uni baghla dése baghla!-dep, tutup élip mangdi.

Uninggha ölüm jazasi béridighanliqini uqturup, eger tewbe qilsang, jinayi jazani özgertimiz- dep, bir hepte sürük berdi. Hetta jinayetchilerdin bir nechchisini kirgüzüp tewbe qilishqa ündidi, ünümi bolmidi, belki u sözide: „méni u dunyada hör qizlar kütüp turidu, ölümning yaxshisi shéhidlik ölümi, xitaylargha ishligendin köre ölgen yaxshi……“ -dep ölüm yolini talliwalghan idi .

Amanullahni dadüyning hoylisida höküm qilip étip öltürdi, tarixtin biri dadüyde adem atmaytti, bir amanullahni shundaq qildi, atqandin kéyin merhumning jesitini yatqan jayida qoyup, pütün jinayetchilerni teshkillep, jesetning chörisidin bir kün aylandurup „sawaq“ aldurdi.

Amanullah shu künlerde 22 yashliq öylenmigen, chirayliq, qiz balidek nazuk bir yigit idi, merhumning yatqan yiri jennette bolsun, amin!
Yolwas hesenning ölümi: yolwas hesenning milliti uyghur bolup, aqtu nahiyisining barin yézisidin idi. U qeshqer yol asrash idarisining shopuri bolup, bizni sughunchazigha élip barghan shopur idi. U manga oxshash qarajülde esirge chüshüp, 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin’ghan idi. U peylo meydanning 2 – dadüyining birinchi jungdüyide turatti. Ularning jungdüyimu oxshashla binam échish emigiki bilen shughullinatti. Emgek séjilliqi bek éghir idi. Ularning jungdüyidimu oxshashla ölüm ـ yitim ishliri körünüp turatti. Muddetlik késilgen siyasiy jinayetchilerning hemmisi yolwas hesen bar jungdüyde idi.

1974 – yili 8 – ayning 21 – küni del bizning qoralliq qozghilanggha atlan’ghanliqimizning 5 yilliq xatire küni idi. Yolwas hesen türmidin ghayip boldi. Héchkim uning dérikini alalmidi. U türmidin qachqan idi. Peylo meydanda nahayiti bir jiddi weziyet barliqqa keldi. Terep – tereptin esker bashliqliri kélip türmini qorshap, ghadir-üskün qilishqili turdi. Yéqin ـ yiraqtiki jinayetchilerning iz dérikini qiliship, hemmini türmige solighili turdi.

Men shu küni yantaq chépish üchün janggalgha ketken idim. Méning kala harwam nahayiti qiri kala bolghanliqi üchün bek asta mangatti, kechte türmige yéqin qalghanda bizning jungdüydiki xitay jinayetchiler ichide muddetsiz késilgen gomindangning bir générali bar idi. Uni men wu général dep atayttim. U mendin bekla memnun idi. Men her qétim uni général dep chaqirghinimda u külüp kétip: „heqiqi général sen! Bizning 8 milyon kishilik üstün eskiri küch bilen qorallan’ghan armiyimiz turup, kommunistlargha zéminimizni tartquzup qoyduq. Siler 25 adem kommunistlarning kücheytilgen bir polk eskiri bilen alte – yette saet urushup ularning nurghun eskirini yer chishlitip, kommunistlarni shermende qildingla, silerdin biz gomindangchilar öginishimiz kérek …. Yéqinda bizni alahide kechürüm bilen qoyup béridighan oxshaydu, eger türmidin saq chiqip qalsam, xongkonggha bérip silerning shanliq, qorqmas, batur iradenglerni eser qilip yazimen“ deytti.

U aldimgha yügrep kélip: „sen derhal türmidin qach! Bu sanga atap teyyarlighan üch nan, bir qapaq su, 5 yüen pul, bu nersiler bilen sen shéker kölge yétiship baralaysen, u yerdin mashina tosup, ichkirige baralisang, bu méning dostumning adrisi sanga yardem qilidu….“ dep, aldirap tinep bash ayighi éniq bolmighan bir yürüsh geplerni qilip ketti. Men uningdin néme boldi? Men némen üchün türmidin qachimen? Sen birer gep anglidingmu?-dep sorisam, u mundaq hékaye qilip berdi:

― „yolwas hesenning türmidin qéchishi bilen, etigendin tartip hazirghiche axunopchilarning hemmisini tutup qaraqoyuq qara öyge solidi , bezilirini bashqa türmilerge élip ketti, mergezdin xewer keptu, yéqinda sowétler ittipaqi bilen xitay soqushidiken, urush bashlinishtin burun, xeterlik jinayetchilerni öltüriwitishni tapilaptu, shu sewebtin tutqun bashlandi, sen bolsang yash, men séni chüshinimen, sen bolsangmu saq qal…..“- dédi. Men uning sözige zadi ishen’güm kelmidi. Eger qachqan teqdirdimu, uning bergen nersiliri bilen shéker kölge yétip bérishim zadi mümkin emes idi. Yolda ussuzluqtin ölüp, qum barxanlirining astida qélishim tebii idi. Shularni oylap kalini heydep bir bésip, ikki bésip türmige yéqinlashtim. U mendin aghrinip xursin’ghan péti seyxanigha kirip ketti. Chünki u köktatliqta ishleytti. Men türmining derwazisining aldigha kelsem, türmining derwazisining üsti qorallan’ghan eskerler bilen tolup kétiptu, türmining aldi ـ keyni, yol boylirida eskerler qalaymiqan chépip yürüshüptu, héch kimning héchkim bilen ishi yoq. Uyaqtin ـ buyaqqa at chapturup yürgen eskerlerning sanini élishmu qiyin idi. Derwazigha kélip qarawulgha qaytip kelgenlikimni melum qilip türmige kirip kettim. Jungdüyning ichige kirsem hemmining béshi sanggilighan, bir éghizmu gep yoq, hemme timtas idi. Poteydiki eskerlerning sani adettikidin nechche hesse köp idi. Men xalagha kirip taharet sundurup, bir pes oltursam tonuydighan bir ـ’ikkisi xalagha kirdi, ulardin gep sorisammu manga bir néme démidi.

Men zadi bu ishning tigi tektige yételmidim. Kechlik tamaqni yédim. Her axshimi yoqlima bolatti. Tamaqtin kéyin hapila-shapila pushtek chélip hemmimizni qorogha yighdi. Bir top qoralliq eskerlerning himayisida kadirlar kirip keldi. Adette qoralliq eskerler türmining ichige zadi kirmeytti, bu qétim u qayide buzulghan idi. Dadüyning bashliqi yuqiri awaz bilen: “ bügün bir qisim özgermes jahil unsurlarni qaytidin qolgha alduq. Ular qoralliq topilang qilip, armiyimizning qorallirini bulap, jahan özgertish xam-xiyalida bolghan iken, bügündin tartip öginish kursi élip bérilidu. Hemmeylen hökümetke yéqinliship, jinayetchilerni pash qilip, xizmet körsitip, jinayitini yenggillitishi kérek! Xizmet körsetkenlerge chiqish yoli bérilidu!…“

men shu chaghdila ishning tigige yetken idim. Wu généralning dégenliri yalghan idi. Méning u ish bilen zadi alaqem yoq idi, u qoralliq qozghilangni uyushturghanlar bashqa jungdüydiki bizning shérikler iken, ularning köpchiliki axunopchilar we maralbéshidin kelgen siyasiy jinayetchiler we bir qisim bashqa ish bilen türmige kirgen, kéyin siyasiy jinayetchilerning tesiri bilen özgergen ademler iken. Ular bashqa jungdüyde bolghanliqtin ular bilen uchrishish pursiti kem idi. Paranglashqudek purset yoq idi. Peqet yoldila uchriship qalsaq salamlishattuq, xalas.

Kéyin bilishimche, ular qoralliq qozghilang kötüridighan bolup, bir yürüsh pilanlarni tüzüp, teshkili resmiyitini mukemmel turghuzghan iken, ularning qoralliq qozghilingigha sirttinmu ademler qoshuluptiken, qoralliq qozghilanggha yéqinlashqanda, sirttiki chétishliqi bar ademlerdin birsi yerlik saqchi orunlirigha melum qilip qoyup, türme ichide tutqun bashlan’ghan iken. Sirttiki ishtin xewer tapqan yolwas hesen heriket pash bolghandin kéyin eslidiki pilan boyiche türmidin qéchip ketken iken.

Türmidiki tutqunda köp ademler qaytidin qolgha élindi, qara öyler toshup ketti. Bezilirini bashqa dadüyning qaraöylirige qamap, soraq sorighili turghan idi. Hemme dégüdek jinayetni yolwas hesenning boynigha artip özini chetke alghan idi. Aridin uzun ötmey yolwas hesen yopurghining bayawat yézisidin tutulup, türmige élip kélindi, unimu ayrim kamirgha qamap, put qollirigha koyza – kishen sélip dehshetlik qiynighili turghan idi, her küni ikki wax qonaq momisi bilen bir qacha su bérip, achliqtin téximu qiynighan idi.

Uning derdi peryadini uninggha tamaq toshuydighan jinayetchi ashpezlerdin bilip turattuq, bizning amalimiz yoq idi. Héch kim uninggha maddi yardem bérelmeytti, yéqinlashqanlarni bihude qiynap uning bilen bolghan munasiwitini sürüshte qilatti.

Texminen üch ay bolghanda, qara öydiki yolwas hesen kamirning ishikini achmay, kadirlarni kirgili qoymaptu, tamaq yaki su qatarliq nersilerni élishni ret qiptu. Gundipaylar qaraöyning ishikini achalmay jinayetchilerni yardemge chaqiriptu, jinayetchiler gep qilsimu kamirdin awaz kelmeptu.

Xitay gundipayliri bilen xitay chirikliri kéliship uninggha sirttin gep qilsa jawap bermeptu. Méni terjimanliqqa chaqirghan iken bardim. Heqiqeten kamirda awaz yoq idi. Buyruqqa binaen kamirning ishkini uzun bir yaghach bilen tötimiz urghili turduq, bir – ikki – üch bilen tekrar uriwerduq, kamirning ishiki polattin yasalghan, qara tunika taxtaydin qaplan’ghan, bijirim ishik bolghanliqi üchün asan échilmidi, yaghachning uchini here bilen uchlap qayta urushqa bashliduq, uzun hepileshkendin kéyin ishikning qap ottursidin kama échildi, yene échilmidi.

Kamadin qarisaq, ademning bedini köründi. Biz uriwirip yaghach zerbisidin yolwasning bedenlirini tétiwetken ikenmiz. Uning bilen bolmay, ishikning yan teripidin kishikini buzup, ishikni ichige yiqittuq. Yolwas alliburun ölgen iken. Kamirning ichide sésiqchiliqqa chidap turghili bolmaytty, kamirning tamlirigha poq bilen shuarlar yézilghan idi. Mawzédongdin tartip xitayning chong ـ kichik bashliqlirining hemmisini yoqitayli! Xitaylar sherqiy türkistandin chiqip ketsun! Yashisun azadliq! Jandin kechmigüche janan’gha yetkili bolmaydu! Ya ölüm ya körüm! Musteqil sherqiy türkistan bolmighuche bizge yaxshi kün yoq! Qamcha boyi xitaylarning hemmisini zéminimizdin heydep chiqirayli! Dégendek shuarlar tolup ketken idi. Yerde bir qachida yolwas hesenning tamaq yeydighan qachisi turuptu, qachining ichide süyüldürülgen poq bar idi, merhum yolwas özining poqi bilen shuar yazghan iken.

U özining yotqinining estirini inchike yirtip, aghamcha toqup, aghamchining bir béshini sirtmaq qilip boynigha sélip, bir uchini ishikning tutqisigha ilip, bedinini ishkke chaplap, putini uzalitip, ésilip öliwalghan iken. Merhumning jesiti ikki kün öyde turuptu. Biz üchinchi küni ishikni achqan ikenmiz. Merhum qara öyde éghir kisel bolghan iken. Yotisining tigi teripi yiringdap, qan bilen zerdapqa toshup ketken iken. Qara öyde yatqanda uni dawalimighan iken. Biz shundaq ikki ishtin xulase qilghan iduq. Birsi, yolwas öliwilip pütün jinayetni öz üstige élip bashqilarni qoghdap qalmaqchi bolghan. Yene birsi, u kisellik azabidin, aghriqqa berdashliq birelmey ölüm yolini talliwalghan.

Ehwal melum qilin’ghandin kéyin, yolwasni kömiwitishke buyridi. Merhum mamut hesen damollam yuyup, kipenlikke aldi, namizini chüshürüp harwigha bésip, zaratgahliqqa men bilen aqchaxun dégen yekenlik adem ikkimiz barduq. Tamdiki shuarlarni yuyuwitish üchün barat isimlik 15 yilliq késilgen, qaghiliqliq bir siyasiy jinayetchini qaldurdi. Biz yolwasni ikki mitir chungqurluqtiki qum barxinidin yerlik élip, sewze orisi kolap, yolwasni yatquzup, üstige aldin teyyarliwalghan töt tal jigde gholini tashlap, uning üstige merhumning yotqan körpilirini tashlap, andin topa bilen kömüp, qewrisini yoghan qilip, topa döwlep, su chéchip, béshigha yolwas hesenning ismini yézip, depne qilip axshimi qarangghuda kelduq.

Barat méni körüp, néme üchündur bir yirginishlik teleppuzda: „silining shérikinglining poqini tazilap emdi bikar boldum. Siler asan ishqa kétip tézla qaytip keldinglar, men sésiqchiliqta, uni yuyup tügitelmey hazir aran bikar boldum“- dédi.
Men derhalla: „sen yolwasning kommunistik partiyige qarshi yazghan shuarlirini tazilap, xizmet körsetting, belkim ashu xizmiting üchün séni baldur qoyup berse ejep emes“ dédim. Méning gépimni anglighan barat huduqup kétip, aghzi kalwaliship, bir néme déyishke ülgürelmigen idi. Men gépimni dep bolup, uninggha qarapmu qoymay udul yatiqimgha kettim. U bashqa jungdüyde bolghanlqi üchün körüshmikimiz tes idi. Shu gepning achchiqi bilen manga bir uzun’ghiche may tartip gep qilmighan idi.
Ashu künlerde néme üchündur ménimu bir mezgil janggalgha barghuzmay, gomindangning urush jinayetchiliri bar xitay jungdüyge solap qoyghan idi. Tamaq waqti bolghanda, tamaq yéyish üchün uyghurlar bar yerge kélip azraq mungdiship kétettim. Bashqa waqitta ularning ichide yashayttim. Xitay jinayetchilerning turmush sharaiti bizningkige qarighanda bir qeder yaxshi idi. Ularning ichidiki bir qanche chong générallar bilen tonushush pursitige ige bolghan idim. Ulardin nurghun mexpiyetlikni biliwalghan idim.

Ularning beziliri muhemmed imin bughrani, iysa ependini tonuydiken, hetta 1940 – yilliri xitayning dagungbaw gézitide we jungyang ribaw gézitide muhemmed imin bughraning xitaylargha qarshi reddiye bérip yazghan ilmiy eserlirini oqughanlirimu bar iken. Ularning bir qismi bizning türk qan sistémisigha mensup millet ikenlikimizni bilidiken we bizni yaxshi chüshinidiken, ular manga we bizningkilerge nahayiti yuqiri baha bérip, sanaqsiz medhiye oquytti.

Bizning musteqil bir dölet qurush ümidimizge chin könglidin hésdashliq qilghan idi. Men türmidin saq chiqishqa közüm yetmey ümidsiz bolghan künlirimde: „séning 15 yiling méning 15 künlük dem élishimgha barawer“ dégen sözliri mende yashashqa intilish ümidini turghuzghan idi. Ular manga nesihet qilip, sen türmidin saqchiqsang, derdingni xelq’aragha éyt, bu banditlar goruhi silerni dunyaning hemme ishidin xewersiz qoyiwatidu, dunyaning igisi bar deytti. Men ularning gépini anglap heyran qalattim ……. Qandaqtur ular özlirini hergiz yalghuz hésablimaytti, gerche muddetsiz késilgen bolsimu, etisi türmidin chiqip kétidighandek chong ümid bilen yashaytti. Kelgüsige ümidwar idi…

*****
Yettinchi bap
sepdashlirimni esleymen

1- Meshhur qumandan axunopni esleymen

merhum axunop qeshqer shehirining tash baziridin bolup, bizning yéqin xoshnimiz idi. Uyghur xelqining pexirlik oghlani axunop 1914 – yili aqtuning pilal yézisida tughulup, kéyin ata ـ anisigha egiship qeshqerge köchüp kelgen iken.

Men 1950 – yilliri bashlan’ghuch mektepte oquwatqan chaghlirimdin tartip axunop ailisini tonuyttm. Tash baziri dégen mehellide tügmen téshi, yaghunchaq qatarliq bughday, qonaqni un qilip pishshiqlaydighan herxil tashlar sétilidighan bazar bolghachqa, qedimdin tartip u yerning ismi“ tash baziri“,- dep atilip kelgen.

Imin tashchining öyidin tartip qadir kashal dégen kishining öyigiche bolghan ariliq tash baziri dep atilatti. U mehellide barathajim, tash mollam qatarliq dangqi bar ademler yashaytti. Hazirmu qumderwaza kocha bashqarmisi tash baziri ahale komitit dep atilip kelmekte. Axunoplar ailisining esli kespi taqichi. Yeni atning putigha tömürdin taqa uridighan birxil kesip. Axunopning esli ismi ataxan. Konilar axunopni ataxan taqichi depmu ataydu. Axunoplar ailisi qanche ewlat taqichiliq bilen hayat kechürgeniken.

Axunopmu bala waqtida, qumdarwazidiki kérimaxun digen ustamda shagirt ishligenidi.16 yashliri bolsa kirek ustisi kérim axun bilen “ jenubi shinjang atliq garnizun“ning ichige at taqilash üchün kirgende milletperwer herbiy qomandan mexmut muhidige yarap qilip, ustazidin herbi sepke sorap élip qélin’ghan. Shuning bilen bu kishining eskerlik hayati bashlan’ghan.u özining kem körilidighan eskiriy talanti bilen yaramliq kespi xadim bolup yétiship, deslepte mexmud muhidining atliq qismida, shingshisey dewride uluschi xitaylarrning lenggerdiki herbi bazisida, kéyin gomindang armiyisining génirali meshhur qomandan sopaxun polkida, axirda sherqitürkistan milli armiyeside yenila herbi wezipe ötep ofitsér bolup ishligen…

Axunop sherqitürkistan jumhuriyiti milliy armiyisining sopaxun polki tengritaghning jenubidiki tajawuzchi xitay armiyesige ejellik zerbe bashlap bay nahiyisige kelgende, qol astidiki ademliri bilen jumhuriyet armiysige qoshulup, milliy armiyining atliq eskerler qoshunida komandir bolup ishligen. U kéyin milliy istiqaliyet urushida köp qétim xizmet körsetkenliki üchün bataliyon komandiri kapitanliq herbiy unwanigha érishidu.

Milliy armiye künsayin shanliq ghelibilerge ériship, sherqiy türkistanning hawa reng ay-yulduzluq kök bayriqini ürümchi asminida lepilditip, milli musteqilliqimiz üzül ـ kisil ghelibige érishishke azqalghanda, xelqimizning tarixi düshmini, satqin sitalinning biwaste qol tiqishi bilen milliy armiyimiz manas derya boyida buyruq boyiche toxtap qélip algha ilgiriliyelmeydu.

Ghezep ـ nepriti chékidin ashqan axunop köp qétim armiyini bashlap algha ilgirilimekchi bolghan bolsimu, sitalinning herbiy jasuslirining iskenjige élishi netijiside qozghilalmaydu hemde, memtimin iminop qatarliq générallar qatarida nezerbentke élinidu ….

Géniral memtimin iminop bashchiliqidiki 13 – diwiziye qeshqerge yötkelgende, axunop 3 – atliq polkning polkawnik herbiy unwani bilen qedinas sepdishi memtimin iminopqa egiship qeshqerge kélidu hemde qeshqerning xangdi 3 – atliq polkida xizmet qilidu.

1961 – 1962 – yilliridiki xitay hindistan soqushida, bu polk urushqa qatniship, xitay eskerliri nechche qétim hujum qilip alalmighan, hindistanning „polat istihkam qum barxini“ dep atalghan poteylirini hesh ـ pesh dégüche élip, xitay armiyisige „shan ـ sherep“ keltüridu. Tillarda dastan bolghan qumandan axunop qoshunining bu jenggiwar urushidin xewer tapqan merkizi herbiy komitit kattiwashliri „biz bir top yolwaslarni qoynimizda saqlaptuq. Ular biz üchün eng esheddi tetür küch“ dep qarap, bu milliy armiyini bara – bara herxil bahana ـ sewebler bilen tarqitiwitidu.
Shu qatarda axunopni tibetning ali rayonidiki herbiy rayon’gha siyasiy komissar qilip teyinleydu.

Aligha barghan axunop insani burchini toluq ada qilip, tibet xelqining heqqani köreshlirini ochuq ـ’ashkara qollap pozitsiye bildüridu. Tibet rayonidiki musteqilliq kürishi ulghiyidu, bu ishtin xewer tapqan xitay emeldarliri axunopni qeshqer teptish idarisigha bash teptish qilip yötkiwitidu. Bash teptish axunop, qeshqer xelqige melum bolghinidek, emeli xizmet hoquqidin paydilinip, jinayi ishlar enzisini adil bir terep qilip, xelqning yüksek hörmitige érishidu, bolupmu siyasi tüs alghan enzilerni xelq ichidiki ziddiyet qatarida bir terep qilip, jazalash az, terbiye qilip qoyup bérish nisbiti köp bolidu. Buningdinmu xatirjem bolalmighan xitay hökümiti axunopni qeshqer yéza igilikini mashinilashturush bashqarmisigha bashliq qilip teyinleydu. Qeshqerdiki qoralliq qozghilangning bashlinish harpisida axunop shu bashqarmining bashliqi idi.

Polkownik axunopning ayali patigul ghuljiliq ayal idi. Axunop qeshqerge yötkelgende bille kelgen idi. Patiguldin adalet, pezilet, semimiyet, xislet dégen töt qizi we ert’oghul dégen bir oghlimu bar idi. Axunop shu dewrde, qeshqerdiki eng yuqiri tebiqidiki eng bay, emeli hoquqi bar, déginini qilalaydighan, qoli her terepke yétidighan, toqquzi tel, özige nisbeten bextlik bir ailining xojayini idi. U teshkilat quruwatqanda, qoralliq qozghilangni pilanlawatqanda, qoralliq qozghilanggha méngiwatqanda, mubada ghelibige érishelmisek ya ölimiz ya türmide yatimiz dep biletti. U shularni bilip turup némishke shu ishlarni qilalidi?!!!

Uning qelbide allah bar’idi, uning qéni sap uyghur qéni idi. U her bir siqim tupraqni méning wetinimning tupriqi, méning kindik qénim tökülgen muqeddes jay, uni qoghdash méning milliy we diniy burchum deytti. U dayim: bu muqedes tupraqta bu kelgündilerning yashash hoquqi yoq deytti. U dinim üchün, wetinim üchün, millitim üchün hemmini qurban bérishke her zaman men teyyar deytti! U özining shexsi menpeitini hergizmu oylimaytti. Dinim üchün yashidim, dinim üchün ölimen, millitim üchün yashidim, millitim üchün ölimen, wetinim üchün yashidim, wetinim üchün ölimen, men ulargha bir ömür qerzdar!- deytti.

Biz hayat yashawatqan her bir sherqitürkistanliq uning iradisige warisliq qilip, u mangghan we bizge qaldurup ketken yolda tewrenmey méngishimiz, sherqiy türkistan istiqilali üchün bir ülüsh hessimizni qoshishimiz lazim.

Merhum axunop – her jüme küni jüme namizidin yénip, héytkar mesjidining ong teripidiki supisida héytkar meydanidiki jamaetke toymay qaraytti, némilernidu xiyal qilip turup kétetti. Yénigha birer kishi kélip salam bérip diqqitini buzmisila, uzun – uzun’ghiche pütün xelqni birdin ـ birdin közdin kechürüp hemmige teng sep salatti. Peshtaqtin chüshkendin kéyin xelq kinoxanisining aldidiki meydan’gha bérip, eng qiri, ajiz satirachning yénigha bérip aptapta chach ـ saqallirini alduratti, bezide mijit ependi bilen uchriship qalsa, uzun mungdishatti, bu ikki pishqedem herbiy qumandanlarning saqal élish aditi, néme üchündur jüme namizidin kéyin bashlinatti, andin héyitkar etrapidiki yézidin kirgen déhqanlarning yerlik mehsulatliridin uni ـ buni élip kötürginiche yumulaq sheher tereptiki öyige yürüp kétetti.

Men axunopning chong qizi adaletni yaxshi tonoyttim. U toluq ottura mektepni püttürgendin kéyin, medeniyet inqilabining kasapiti bilen aliy mektepke baralmighan idi. U qeshqer sheher gungshisi tewesidiki héytkar mesjidining udulidiki saetchilik rimuntxanisigha shagirtliqqa kirgen idi. U dukandin qaytip yumulaq sheher kinoxana aldidiki öyige bérip kelgüche qeshqerning öylenmigen yash yigitliridin uninggha pesh tartmaydighini yoq idi. U qiz rastinla qeshqerning güzili idi, uning tebii güzelliki uning güzel exlaqigha qétilip uni téximu nazaket, xanish körsitetti. Qeshqerning yigitliri uninggha gep achsa qattiq gep qilmay, men téxi oqughuchi oqushum kérek, allah nisip qilsa oqushumni püttürgendin kéyin bir néme déyisheyli, bolsa sizmu oqung, ene shu waqtida shertingiz toshidu, deytti. Bu qizning gépini anglighan her bir yash uninggha hörmet qilmay turalmaytti.

Men türmige kirip birqanche yil ötkendin kéyin, u qiz toghruluq bashliqlirimdin bezibir hékayilerni anglighan idim. U qizning saetchilikke shagirtliqqa kirishi, peqet sherqiy türkistan musteqilliqi üchün iken. Polkownik axunop bilen weten ichi we sirtidiki munasiwetlishidighan kishilerning sani heddidin ashqandin kéyin, ular bilen alaqilishish qiyin bolghachqa, qizini saetchilikke hünerge bergen bolup, pütün alaqisini qizi arqiliq élip barghan iken. Axunop qizini bekmu yaxshi chüshinidiken.

Biz türmige tashlinip bir mezgildin kéyin adaletni qeshqerlik bir yash yigit öz nikahigha élip toy qilghan iken. Epsus toy qiliwatqan künide u yigitni xitay dairiliri tutup kétiptu, toy, toy péti qaptu, uzun türmide yatqan u yigit, türmidin chiqqandin kéyin adalet bilen bille yashaptu, uningdin bir nechche perzent körüptu.

Men türmidin chiqqandin kéyin 90 – yillarda adaletni kördüm. U heqiqeten ana bolghan iken. Uning qapqara bota közidin hélimu kelgüsige bolghan cheksiz ümidwarliq, xelqighe sadiq milli roh ekis étip turatti, uningda bir yoshurun jasaret küchning barliqi méni özige jelib qilatti. Men uninggha teselli bérettim. U inqilabni erler bilen emes, bu qétim ayallar bilen qilghusi bar iken. Uninggha apirin oqughan idim. Lékin u yenila bir nechche balining anisi, uning üstige men uning bilen daim uchriship turishim bashqilarning gheywitini qozghaytti, men eng axirqi qétim uninggha, siz yenila baliliringizni yaxshi béqing, ularni elge qéting, biz erkeklerni allah jengge yaratqan. Biz choqum bu müshkül seperning höddisidin chiqalaymiz dégen idim. U „bizni unutmang. Bizni xelqimizge tonutung!“ dégen idi.
Men mushu eslimini yéziwatqan 2005 – yil 9 – ayning 18 – küni bir téléfun kélip qaldi. Derhal téléfunni élip numurigha qarisam qeshqerdin kelgen téléfun iken. Kompiyutirning aldida téléfunda sözlishiwitip, adaletning mundin 5 – 6 ay burun alemdin ötkenlikini anglap, közüm qarangghuliship, yürikim qattiq soqup, nepsim siqilip, gépimni déyelmidim. Janabiy alla merhumening yatqan yérini jennet qilsun, amin!!!

Bu xewerdin kéyin özümni kompiyutirning üstige étip uzun yighlap kétiptimen, men yéqin, bir qorsaqtin chüshken singlimdin ayrilghandek musibetke chömgen idim. Men hélimu kishining yurtida, bu sheherde, bu öyde yalghuz idim. Men turghan sheherde mendin bashqa uyghur yoq idi. Méning ya xotunum, ya balilirim yénimda yoq idi, shu yighlighinimche kompiyutirni tekir qilip halsizlinip yétip qaptimen, hushumgha kelsem nechche kündin biri yazghan eslimilirim ghayip boptu, kompiyutirdin izdimigen yérim qalmidi, hemmisi öchüp kétiptu. Musibet xewirini anglap kompiyutirning nirini xata bésip salghanliqimni bilmidim.

Axunopning bir oghli bar idi. U axunop alemdin ötkende téxi gödek bir bala idi. Uning teqqi ـturqi del axunopning özigila oxshap qaptu, méning uninggha meslikim keldi, bashqilarning éytishiche, u dadisining jesitini qarajülning „ésilghan qol“ dégen yéridin yötkep kélip, qeshqerde qaytidin depne qilmaqchi boptu, bu mish – mish xewerni anglighan xitay dairiliri, axunopning oghli ert’oghulgha qattiq bésim we heywe qiptu. U, uningghimu pisent qilmay dadisining jesitini ekilish üchün teyyarliq qiptu. Buni anglighan dini ölimalirimiz, uninggha nesihet qilip „shéhidning öz jayida yatmiqi perzdur. Uni yötkimeng!“ dégen nesiheti bilen toxtap qalghanliqini anglighan idim, men u bala bilen körüshüsh niyitim bar idi, qeshqerde köp turalmighanliqim üchün bezi muhim ishlar bilen uchrishishqa muyesser bolalmidim…

Qumandan axunop qoralliq qozghilanggha atlinish peytining yéqinlap kelgenlikini bilip, pütün jenupni bir mustehkem baza qilip qurup chiqish pilanini otturigha qoyup, alaqini kucheytip, nahiye, yézilarghiche yürüshleshken herbiy kommétitlarni qurghan idi. Axunop ewetken alaqichilar nahiyilergiche tekrar bérip, qoralliq qoshun qurush ishini jiddi élip barghan idi. Merkit, maralbéshi, yopurgha, yeken, toqquzaq, atush … Qatarliq nahiyilerde qoralliq qoshunlar arqa ـ arqidin barliqqa kélip, axunopning buyruqini kütüp turghan idi.

Peylo meydan’gha toplan’ghan axunopchilar bir yerge jem bolsa, bir muntizm armiye yéngidin shekillen’gendek muhit yaritilatti. Nahiyilerdin késilip kelgen jinayetchilerning hemmisi axunopqa biwaste chétiqliq idi. Ularning aldi muddetsiz, eng axiri 15 , 20 yilliq késilip kelgen idi, 1974 – yiligha kelgende, peylo meydandiki axunopchilar yene bir yerge toplinip, qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghanda, pash bolup qélip, pütün meydan herbiy haletke ötken idi. Herbiyler éghir qorallirini kötürüshüp, atlirigha miniship, kéche – kéchilep siyasiy mehbuslarni türmidin chiqarmay, parakendichilik bilen bir nechche ayni ötküzgen idi. Qolgha chüshkenlerning hemmisi, jinayetni yolwas hesenning ölümige dönggep qutulghan bolsimu, yenila köp ademning qaytidin jaza mudditining uzartilishi bilen axirlashqan idi. Shundin kéyin axunopchilarni bir yerge qoymay bashqa – bashqa dadüy we etretlerge tarqitiwetken idi.

2-milli qehriman mijit silingni esleymen

meshhur qumandan mijit siling qeshqer shehiridin bolup, saqi qassap jemetidin idi. Uning dadisi saqaxun bir ömür qassapliq bilen qeshqerde jahansazliq qilghan kishi idi. Mijit saqi ottura mektepni püttürgendin kéyin 3 yilliq herbiy mejburiyetni ötep, qeshqer xelq sot mehkimisining sot saqchisi bolup ishligen, kéyin qeshqer sheherlik binakarliq qurulush shirkitining yaghachchiliq kespi boyiche binakarliq xizmitini ishligen. U shéhid bolush harpisida téxi 29 yashlarda idi.

Qumandan mijit saqi qeshqer shehirining hoquqini qoligha kirgüziwalghandin kéyin, uning nami tengritighining jenubiy we shimaligha tézla tarqilip, xelq arisida mijit siling dégen nam bilen tonulidu. Bolupmu atushtin tartip shéker köl, sansako, maralbéshi, shamal, chungquchaq, sériq boya, yéngi östeng, awat yézilirida déhqanlar arisida herxil söz ـ chöchekler éghizdin ـ ighizgha tarqilip yürüydu. Mijit silingni bir köriwilish üchün atayiten qeshqerge kelgen shexisilermu az emes idi. Undin bashqa yéngisheherdin tartip taki poskam, yekenning yéziliridimu mijit silingning söz ـchöchekliri bulung ـ bulungda dastan qilinip wezixanlarning merikisige aylinidu

Men mijit siling bilen oxshimighan köz qarashta bolghanliqim üchün ikkimiz bir ـ birimizge qarshi reqiplerdin iduq. Eyni waqitta xitay tajawuzchillirining 72 türlik hiyle-mékirliri sherqitürkistandiki milyonlighan oghlanlarni bir-birige xuddi sheytandek maharet bilen ishenmes we reqipke aylanduriwetkenlikini oylisam ichim zeher yigendek achchiq bolidu. Qarang men shu chaghda wang énmawni qoghdaydighan „sansu“ dégen ammiwi teshkilatning ichidiki bir xizmetchi xadim süpitide weten-millet üchün ishlidim. Biz bir ـ birimizni toluq chüshenmeytuq we öz-ara ishenmeytuq! Bir-birimizni körsek öltüriwitishtinmu yanmayttuq. Her qaysimizning öz aldimizgha tartiwalghan qoralliq qoshunlirimiz bar’idi. Düshmenlik keypiyat taza ewij alghan 1968 – yilining aprél aylirida, bizning teshkilattikiler mijit silingni yoqitiwitish pilanini tüzüp bu pilanni men bashliq abdurhim, ayup axun, memtili… Qatarliq kishilerning ijra qilishigha tapshuridu, biz mijit silingni ujuqturush üchün aldin teyyarliq qilip, qeshqer shehiri östeng boyi 2 – ashxanining aldida yaki ashxanining ichide yoqitish meshqini élip barghan iduq.

Melum bir kishi mijit silingni mihman qilish nami bilen 2 – ashxanigha élip kelmekchi idi, biz ashxanining aldida her peyshenbe bolidighan kichik bazarda, yalghandin tuz satqan bolup, bir harwigha töt parche shor tuzni, yene bir kala harwisigha besh dane polo kawisini basqan bolup, déhqanche yasinip, korek juwining ichige aldin teyyarliwalghan partlatquch bomba bilen yeng qorallirimizgha oqni rawurus qachilap, saqlap turghan iduq.

Mijit silingni ingikining astidin méngisige qaritip étip, oqning bashqilargha tegmesliki üchün, tibbi mektepning ichide meshiq élip barghan iduq. Hazir bu ishlarni oylisam uyulimen!

Qumandan mijitning kélishige yérim saetche qalghan idi, memtili törixan hasirap yügrep kélip manga bir parche xetni berdi, xet xeyrullahning puchurkisi idi. Xette „düshmen öz adimimiz, heriket toxtitilsun“ déyilgen idi, méning kallam qodangship ketti, qandaqmu mijit siling bizning adem bolidu…… Men xeyrullahning buyruqini buzalmayttim. U méni ölümge buyrisimu külüp turup ölümge mangattim.

Ademlirimni bashlap harwilarni tashliwitip, zuwan sürmey, qizil döwe yoli bilen shamalbagh yézisining üjmiliq dadüyi arqiliq un zawutigha kirip kettim, men bilen bille barghanla, mendin gep sorap, néme ish yüz bergenlikini sorap jawab alalmighan idi. Men kallamda men bilen bille barghanlargha emes „sanso“ qumandanliq shitabigha bahana körsitishim kérek idi.

Qaytip kepsilerghu? Néme boldi? Ish püttimu?

― yaq! Ichimizdin xain chiqiptu, birsi mijitqa xewer qilghan iken. U bizdin burun heriketlinip, hemme yerge pos qurup, asman’gha tor, yerge qapqan qurup turghan iken, bizning idaridiki birsi manga bu xewerni élip kéliwidi, derhal qaytip kelduq, xuda saqlidi, u bizge xewer qilmighan bolsa, biz beshimiz tengla ölermizken….

― ular qandaq bilgendu? Kim ulargha xewer qilghandu? Buni silerdin bashqa héch kim bilmeyttighu?

Soraq üstige soraq, mulahiziler uzun dawam qildi, men zuwan sürmey, ularni ishendürüsh üchün yene bahane izdewatattim. Birsi „ademlerge ishinip bolmaydu, her halda siler salamet qaytip kepsiler. Bundin kéyin mundaq tewekkülchilikni qilmangla!“ dédi, manga bekla ishinidighan bir xitay.

Bu ish shundaq pütkendin kéyin, axunop bu ishning tepsilatidin xewer tépip, „burut bilen choqurni derhal bir arigha epkélip tonushturup qoyunglar, bundin kéyin jiq ishlarni bu ikkisi arqiliq qilghili bolidu“ dep, xeyrullahqa tapilighan iken. Mijit choqur bolghanliqi üchün, axunop uni choqur dep, ataytti, méning teshkilattiki leqimim „burut“ bolghanliqi üchün „burut“ dep muamile qilatti. Mexpiy teshkilatta héch waqit öz ismimiz qollinilmaytti.

Sheher gungshisining aldida, héytkar meydanining del udulida emet chümüch dégen bir kishi doghchiliq dukan achatti, uning doghining temi, étish usuli bashqiche idi. Yazning tomuz issiq künlirining biride, memtili törixan méni egeshtürüp, emet chümüchning dukinigha élip keldi, men barghili unimay özemning hayatimdin ensirigen idim.
Memtili külüp kétip:
― séning hayatinggha kipillik qilidighan kishini sanga hazir tonushturimiz, u kishi séning hayatinggha kipillik qilidu, qorqma!-dédi.
― rast dégendek xeyrullah bilen mijit siling külüshüp kéliwatatti, men mijitni körüpla ishning tigige yetken idim.
― ustam besh mochendin töt qacha dogh yasisila!-dédi, memtili törixan.
Emet chümüch hemmimizge bir qariwitip:
-mundin kéyin mijit siling janabliri pat – pat kep tursa bolghudek, dukan échip besh mochenlik dogh sétip baqmighan idim, bu méning hayatimdiki eng chong sodam bopqaldi, yashisun mijit siling!- dep dogh étishke bashlidi.

U zamanda doghning bir qachisi bir mochen yaki besh pungluq idi. Besh mochen’ge héch kim dogh ichmeytti. Yashisun qumandan mijit! Dégen shuar kishilerning adettiki sözige aylinip qalghan idi.

Doghni ichip bolghandin kéyin, keskenyar dégen mehellige bérip barat hajining öyige kirip mungdiship öz ara tonushup, bir – birimizni öz’ara qoghdaydighan’gha wede bérishtuq hemde sherqiy türkistan azadliqigha dair kelgüsi qilidighan ishlarni tehlil qilishtuq.

Aridin bir ay öte ötmey, xelq baghchisining aldida, bashlan’ghuch mekteptin tartip ta aliy mektepkiche bille oqughan sawaqdishim, kesipdishim muhemmed rozi bilen mungdiship tursaq tonumighan bir top ademler kélip méni tutup ketti. Men derhal muhemmed rozigha:
– memtili törixan’gha éytip qoy! U hazir yawagh köktat shirkitide mashinigha sey bésiwatidu,- dédim.

Méni derhal qutulduriwalmisa, u waqitning weziyitide méni öltüriwitish yaki miyip qilip qoyush xewpi bar idi, ular méning béshimgha taghar kiydürüp, bir yerlerge élip ketti. Qarisam méni ular sheher ichidiki bir ashliq dukinining ichige solap qoyghan iken. Qarangghu chüshkili turdi, kech qalsam xeterlik idi. Kéchisi ademni adem perq ételmigen peytte adem urush qiynash ishliri yüz béretti. Héch bolmighanda méni maliye soda sistémisidiki teshkilatlargha tapshurup bergen teqdirdimu méni saq qoymaytti. Ghem bilen oltursam, mijitning awazi chiqip qaldi, muhemmed rozi dégen sawaqdishim bérip memtili törixan’gha dégen iken , shuning bilen mijit méni qutuldurghili atayiten kelgen iken.

― siler uni sheherning qap otturisidin tutupsiler. Ya uning qolida qoral bolmisa, yaki urush rayonidin tutmisangla, hazir ularning labaliri adimimizni qoyup bermiseng, séning 10 adimingni tutup öltürimiz dewatidu. Uni derhal qoyiwitinglar, bizge ish tirip bermengla-dédi.

Ular méni kochigha epchiqip béshimdiki tagharni éliwitip qoyup berdi. Men derhal yalghandin „sanso“ qumandanliq shitabigha, ularning téléfuni bilen téléfun qilip, méni qoyup bergenlikini éytip qoydum. Méning mundaq qilishim yenila mijit silingni aqlash idi, men yolda kétiwatsam, bizning tereptikilerning labasidin chiqqan awazda, ular qandaqla bolmisun bizning ademni saq qoyup berdi. Ularda birinchi qétim semimiyetning eks etkenlikini hés qilduq….. Dégen teleppuzda sözlewatatti… Hökümet we xitaylar qurghan qarmu-qarshi teshkilatlarda sherqitürkistanchilarning barliqini xitay biletti, emma xitay tajawuzigha qarshi mexpiy herket qiliwatqan inqilapchillirimizni özining qoli bilen yoqutuwétish taktikisini qollinatti! Ochuq bir nerse dése jemiyette xitaygha qarshi xeliq urushining yamrap kétishidin qorqatti.sewep qural-yaraqlarning mutleq köp qismi uyghurlarning qoligha ötüp ketkenidi, xitayning wetinimizde put dessep turishi qil üstide turghandinmu better qiyin haletke chüshüp qalghanidi.

Uzaq yil taqalghan qeshqer héyitkar jemesining yéngidin échilishida qomandan mijit silingning roli chong boldi!bu kichik ish emesidi.
U yillarda!1966 ـ yili 8 – ayning 18 – küni qeshqerdiki bir top aldan’ghan esebi shümtekler, „töt konini buzush“ niqabi bilen qeshqer héytkar jemesining üstidiki qubbilarni urup, chéqip qismen buzghunchiliqlarni qilghandin sirit, jemeni taqap pichet séliwetken idi, shu pichet salghan péti jamaet jemening aldi ishkidin kirip namaz oquyalmay yan ishikliridin kirip namaz oquydighan bolghan idi.

Jamaetning jiddi teqezzasi bilen axunop kishilerdin pikir élip, jemeni échishning teyyarliqini qilishqa bashlaydu, bu ishni peqet qeshqer shehirining hoquqini yürgüziwatqan mijitqa tapshursa ünümining zor bolidighanliqini sezgen axunop, qumandan mijitni chaqirip bu ishini uninggha tapilaydu, mijit siling aldi bilen héytkar jemeni güllendürüsh komititi qurup, uninggha yashlardin muhemmed imin mirza, muhemmed eli raziq qatarliq yashlerni seplep, tüzüm, nizamname bikitip ishqa tutush qilidu, xala yasitilidu, dewu – derexler perwish qilinidu, köller chépilip su quyulidu.

Xalaning kirim ـ chiqimi we bashqa kirim menbelirini inchikilik bilen hisablap, bir yürüsh pilanlarni qilidu, qeshqer sheherdin melum miqdarda pul ajritip qurulushni bashlaydu. Neqqashchiliq ishliri dangdar usta muhemmed imin naman’gha tapshurulup, jemening ichi tamlardiki, tüwrüklerdiki gülgerliki, neqqashchiliqi, aldi ishkidiki qur’an yéziqi xetler, wiwiskilar yéngidin burunqidinmu körkem qilip yézilip tüzeshtürülidu. „qeshqer héytkar jemesi yéngidin yasilishqa bashliniptu, qurban héytqa ülgürüp pütidiken“ dégen xewer téz muddet ichide hemme nahiye sheherlerge tarqilidu. 1968 – yili qurban héytqa ülgürtüp jeme püttirilidu. Shu yili namaz oqughili kelgen kishilerning sani tarixtiki herqandaq sewiyedin köp bolghan idi, namazgha yéngisheher, tuqquzaq, yeken, yéngisar, poskam, atush, aqtu… Qatarliq yerlerdin musulmanlar kélip namaz oqughan idi. Héytkar mesjidining yéngidin échilghanliq xewiri tengritighining shimalighimu bérip yétidu. Hemde mijit silinggha bolghan xelqning hörmitimu künsayin ashidu.

Qomandan mijitning qoralliq qozghilanggha qoshqan töhpisi nahayiti zor boldi!

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi, qeshqer shöbe büyorosi, qeshqerde qoralliq qozghilang kötürüsh wezipisini tapshurup alghandin kéyin, qoralliq qozghilangning teyyarliq xizmetlirini ishleshke jiddi tutush qilinidu.

Qozghilangning ikkinchi heriket yönilishi qeshqer, opal, tashmiliq, oytagh, muji, tagharma, suwash dawan, tashqorghan, pakistan, afghanistan, keshmir qatarliq yönilishni asas qilidu. Mubada qozghilang meghlup bolghan teqdirde, chikinish yollirini puxta hazirlap, charlash xizmitini élip bérishqa toghra kéletti.

Bu intayin müshkül we musheqqetlik wezipe idi. Qoralliq qozghilanggha rehberlik qilish kométiti, milliy qehriman mijit silingni bu ishining höddisidin chiqalaydu dep qarap, charlash xizmitini mijit silinggha tapshuridu. Milliy qehriman mijit siling, özining yéqin ishenchilik ademliridin bir nechchini élip, özi bash bolup, opal, tashmiliq, oytagh, suwash, hetta tashqorghanning hazirqi xonjirap éghizighiche bérip, yerlik xelq bilen uchriship, razwitka qilip kélidu hemde oytagh, muji, tagharma dégen yerlerdiki atalmish xtay dölet mudapie armiyisining orunlishish, qoral yaragh menbesidin tartip tepsili bir qolluq melumat élip kélip, qoralliq qozghilanggha rehberlik qilish komititigha tapshuridu. Qaytish sepiride tashqorghan yolini yasawatqan xitayning tajawuzchi armiyisige uchriship qélip, ular bilen bir qepez qoralliq toqunushup, xitay armiyisini azdurup, aman ـ isen ghelibe bilen qaytip kélidu. Mijit silingning shu qétimqi élip kelgen herbiy melumati nahayiti muhim rol oynaydu.

Qumandan mijit siling élip kelgen herbiy melumat boyiche, qoralliq qozghilangning heriket yönilish layihe xeritisi sizip chiqilghan idi. Bu xerite kéyinki künlerde düshmen qoligha chüshüp, tagharma, mujidiki armiye kattiwashlirining jazalinishigha sewebchi bolghan iken.

Qumandan mijit silingning merkit zerepshan musteqil polkini teshkillep qurushtiki roli zor bolghan. Atalmish medeniyet inqilabiy taza yuqiri pellige chiqqanda, merkittiki xitay tajawuzigha qarshi isyanchi küchler muhemmed imin qadirning yétekchilikide heriketlinip özining teshkili asasini quridu.

Bu qurulghan atalmish mawjushi inqilabiy lushiyenini qoghdash teshkilati, qarshi terepning bésimigha uchrap, merkitte put tirep turalmay, qeshqerge chikinidu. Ularning chikin’genlik xewirini anglighan mijit siling, chiniwagh mihmanxanisidin ularni izdep tépip, ular bilen uzun mungdiship, qaytidin teshkillinip yéngiwashtin ish bashlashni buyruydu. Shundaqla bir yürüsh qoral yaraghlarni bérip, qaytidin isyan kötürüp merkit nahiyisining hoquqini tartiwilishqa ündeydu.

Muhemmed imin qadir merkitke barghandin kéyin, xelq ammisini qaytidin qozghap, qoral küchi bilen nahiyilik hökümetning ichige basturup kirip, bir qisim xitay emeldarlarni tutup ölüm jazasigha höküm qilip dargha ésip xelqi ـ alem aldida sazayi qilidu, qalghan xitaylar nahiyilik xelq hökümitining ichige kiriwilip yoshurnidu, beziliri nahiyilik qoralliq bölümning ichige kiriwilip ularning himayisida jénini saqlaydu. Shuning bilen merkit mexpiy qozghilangchilar qoligha yéngidin ötidu.

Merkit weqesi téz arida qeshqer wilayitining harqaysi nahiye yézilirighiche hetta tengritighining shimalighiche bérip tarqilidu. Bu ishtin toluq xewer tapqan axunop, milliy qehriman mijit silingni ishqa sélip, u yolwasni indekke keltürüp, pilanliq heriket qilishning zörüriyiti heqqide yolyuruq béridu. Mijit siling mekit nahiyisige bérip muhemmed imin qadir bilen körüshüp, uning herikitini qollap, deslepki qedemde uninggha weten söyüsh, milletperwerlik terbiyisini élip baridu, kichikidin tartip weten’ge muhebbiti urghup turghan, ot yürek bu yash serkerde, partiye nizamnamisini oqup, téz arida shertlerni qobul qilip, sherqitürkistan xeliq inqilawiy partiyisige kirish iltimasini sunidu.

Bu ish bir aygha yetmigen waqit ichide emelge ashidu. Muhemmed imin qadirning shu künlerde taza qizighan waqti iken, her üch künde bir xitay jinayetchini ölümge höküm qilip dargha ésip traktur ponkitining derwazisigha ésip sazayi qilidiken. Nahiyidiki xitaylar kochigha chiqalmaydighan, azraq yoli barliri xotun balilirini élip merkittin xitaygha kétishke bashlighan iken. Biz eng axirqi qétim sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi qeshqer büyorosining sikritari axunopning yolyoriqini élip merkitke barghinimizda, merkit traktur ponkitining aldi derwazisigha bir xitayning jesiti ésiqliq iken. Yuqiri bésimliq yangratquda u xitayning jinayi qilmishliri oquliwitiptiken, xelqning xitay kommunéstlirigha bolghan öchmenliki heddidin ziyade iken.

U xitaygha bérilgen ölüm höküm namisida mundaq jinayetler éniq yézilghaniken:

― jinaytchi yang, 1960 – yili xitaydin éqip kelgen bolup, orman meydanigha ishqa orunlashturulghan, kéyin nahiyining emeldari bolghan, medeniyet inqilabiy bashlan’ghandin tartip köp qétim qoralliq heriket élip bérip bizning bigunah ademlirimizdin 12 ademning ölüshige sewebchi bolghan. Paxta tergili chiqqan déhqanlarning xotun ـ qizlirining ippet nomusigha tégip xelqning qattiq ghezipini qozghighan. Zarat ormanchiliq meydanidiki bingtuen xitayliri bilen birliship bizning turar jayimizgha hujum qilip tursun we osman isimlik ikki yash jengchimizni sirtmaq bilen siqip öltürgen, arqidin turar jayimizgha basturup kirip nurghun ademning yaridar bolush we ölüshige sewebchi bolghan…….. Keltürgen iqtisadiy ziyini bekmu éghir…….
Xelqning jiddi teliwige asasen dargha ésip öltürüsh jazasi bérildi…….
Men mushu eslimilerni intérnét tor bétide élan qiliwatqan mezgillerde, bir kishi manga téléfun qilip tonushluq berdi. U adem mexsum iken. Mexsum u waqitta 14 yashliq bir kichik jengchimiz idi.

Men merkittiki künlirimning biride, traktur ponkitining ichide herbiy meshq bolghanda uning boynigha ésiwalghan qoralining kelengsizlikidin uning qoralni bashqoralmighanliqini sézip uninggha bashqa bir qoral tégiship bergen idim. U türklenke deydighan, stoli adettiki miltiqtin uzun, oqimu eng uzun’gha baralaydighan bir miltiqni ésiwalghan iken, miltiq uzun bolghachqa yol mangghanda ya yerge payniki tégetti ya miltiqning sidosi bashqilargha putliship zadi aramliq bermeytti. Uning qorali adette shu zamanda insanperwer qoral hésablinatti, chünki uningdin chiqqan oq ademning ejellik yérige tegmisila jarahiti téz saqiyip kétetti, oqi hem stankiway pilimutqa chüshetti.

Men uningdin yéshini sorisam, turup qélip 17 yash dep jawap berdi. Miltiqingni manga ber, désem, miltiqni ching quchaqlap, men bu miltiqni xitaylarning qolidin alghan, bizde oljini kim alsa qoral shuning bolidu, dédi. Men séning qoralingni tartiwalmaymen, qoraling uzun kepqaptu, sanga yérim aptomatik miltiqtin birni bérey dédim. Chünki yérim aptumat miltiq shu zamanda bir qeder ilghar qoral hésablinatti. Mexsum manga ishenmigendek qilip awal miltiqni bersile, andin men bu miltiqni silige bérey, dédi, men muhemmed imin qadirgha dep qoral ambiridin bir dane yéngi yérim aptumat miltiq achiqip, yéterlik oqi bilen uning qoralini tégiship bergen idim.

Mexsum ketkendin kéyin, muhemmed imin qadir manga:
– u hazir 14 yashta, qoralni tartiwalidu dep yéshini qesten 17 yash diwaldi,- dégen idi.
Mexsumni mexsum haji deydikenmiz, u heremge bérip hej qilip kelgen iken.
Uning bu qétim éytip bérishiche:
― muhemmed imin qadir qeshqerdin kelgendin kéyin, aldi bilen, merkitke yéqin bolghan peylo logey meydanining qorallirini bulaptu. U qétimqi qoral bulighanda merkitke kirelmey, yopurgha nahiyisige qarap méngiptu, adem jiq bolghachqa, qorallarni kötürüp yürüsh biep bolghach, déhqanlarning öyige yoshurup, mekitke kétishning amalini izdewatsa, yopurghida qoral – yaraghlarning barliqi séziliptu, ular adem ewetip tekshürüsh élip bérip, sériq boyidiki ishenchlik adimi bolghan abduwahit ehmetni chaqirtip epkélip, yopurgha nahiyisige hujum qilip nahiyilik qoralliq bölümning qorallirini bulap élip kétiptu, merkitke kirish imkaniyiti zadi bolmaptu, chünki merkittiki xitaylar bingtiwenning ademlirini bashlap kélip yol tosup yatqan iken.

Ular merkitke kirelmigendin kéyin yol yönilishini özgertip maralbéshi terepke méngiptu. Maralbéshining aqsaqmaral, sériq boya, alaghir, chuquchaq, yéngi östeng, awat gungshi qatarliq jaylargha bérip qoshun zoraytiptu, sérq boyini tayanchi istihkam qilip abduwahit ehmetni bashliq qilip bikitiptu.

Ularning qoshuni ichide yopurghidin kélip qoshulghan eskerlermu bar iken. Bu qoshun bir mezgil maralbéshi nahiyiside turghandin kéyin, mekittiki xitay qoshunliri saqlawérip zirikip ademliri azlighili bashlaptu, razwétchéklerning aldin igelligen xewirige asasen, hujum waqtini bikitip bir kichidila merkitke qarap hujum qiptu, terep – tereptin qistap kelgen muhemmed imin qadirning qoshunigha taqabil turalmighan merkittiki xitay qoshunliri chékinishke bashlaptu.

Düshmenlerning bir qismi herbiylerning gazarmilirigha, yene bir qisimi zarattiki bingtiwen terepke qarap qéchiptu. Muhemmed imin qadir qoshunliri harmay urush qilidighan rohni jari qildurup, merkitning tömental gungshisigha bérip, yerlik xelq bilen meslihetliship, obulxan akining qumandanliqida zarattiki bingtiwen’ge hujum qilmaqchi boptu, zarattiki bingtiwen qoshunliri yérim herbiy tüsini alghan muntizm qoshun, qoralliri xil we mexsus terbiye körgen esker bolghachqa ularni asan bir terep qilalmaptu.

U urushta muhemmed imin qadirning yéqin adimi bolghan hörmetke sazawer, pishiqedem ustaz obulxan aka shéhid boluptu, obulxan akining ölümi muhemmed imin qadirgha bekmu tesir qilghan iken, özini toxtitalmay, közliridin shu küni yash chiqqan iken. Obulxan akini depne qilghanda muhemmed imin qadir özi qur’an tilawet qilip hemmini yighlitiwetken iken. Muhemmed imin qadir teqwadar, imani kamil, diyaniti küchlük musulman bolghachqa pütün merkit xelqi uni béshigha élip kötürgen, taja qilip qisqan idi-, deydu mexsum haji.

― shu qétim chasa herbiy meydan’gha barghanda, mexsumning déyishiche, merkitning yéziliridin bashqa maralbéshiningmu yéziliridin heddi ـ hésabsiz adem kelgen idi, qorallarni toshush üchün 420 at harwisi hazirlighan iduq-, deydu.

― xitay jinayetchi qatillargha höküm élan qilghanda, muhemmed imin qadir özi höküm qilip özi ijra qilidiken, mubada inqilab meghlup bolup qalsa hemme ish méning bilen ketsun, bashqilar adem öltürmisun dégen iken. Biz anglighan hökümnamidimu ijra qilghuchi:
qozghilangchilar bash qumandani: muhemmed imin qadir, dep jinayi höküm oquluwatqan iken.

Uning aldidiki dargha ésilghan xitaylarghimu aldi bilen jinayi qilmishi bikitilip xelqning birdek qoshulushi bilen qarar chiqirip dargha asqan iken.

Biz élip barghan mektupta mundaq yézilghan idi:
― uyghur xelqining batur oghlani, zerepshan musteqil polkining qumandani, mayur muhemmed imin qadirgha:
.
Sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi qeshqer shöbe büyorosining bash sikritari axunop.

Merhumning yatqan yiri jennet bolsun, amin!

3-milliy qehriman osmanjan we xeyrullahni esleymen

merhum osmanjan bilen xeyrullah sherqiy türkistan yéqinqi zaman tarixida, kishiler qelbidin menggü untulghusiz orun alidighan, tillarda dastan bolushqa erziydighan milliy qehrimanlirimizdin hésablinidu.

1969 – yili 8 – ayning 23 – küni artushning qarajül yézisidiki xitay armiyisi bilen bolghan jengde baturluq bilen jeng qilip, sherqiy türkistan xelqige öchmes iz we ülge yaritip alemdin ötken, milliy qehrimanlirimizdur.

23 – awghusttiki jeng asasi jehettin axirliship, düshmen armiyisi esirlerni tutup, baghlap, qoral yaraghlarni yighip, bir tereptin özining ölgen eskerlirini toshushqa temshiliwatqanda, osmanjan bilen xeyrullah ikkiylen, yalghandin teslim bolghan bolup, bir – birini yölep düshmen eskerliri terepke yéqinlishidu, bularni körgen düshmen armiyisi, ular éghir jarahetlen’gen dep anche étibargha almaydu.

Osmanjan bilen xeyrullah eng axirqi bir tal qol bombisini mexpi tutup düshmenning aldigha yéqinlishidu, bularni tutup baghlighili we tekshürgili alte esker kélidu. Pursetni ghenimet bilgen osmanjan we xeyrullah aldin wedileshken meslihiti boyiche qol bombisi bilen, düshmenning alte eskirini özi bilen qoshup partlitip düshmenni alaqzade qiliwitidu.

Düshmen’ge bérilgen bu eng axirqi qaxshatquch zerbe, düshmen eskerlirini qattiq wehimige salidu, ölmekning üstige tepmek dégendek, ölgen eskerlirini yighishturup bolalmighan xitay eskerliri yéngidin ölgen alte xitayning jesidi, tire – pireng bolup, parchilan’ghachqa, ularning közige atmish jeset parchiliridek körünüp, qiya – chiya qilip, isedep yighlap, nechchisi qorqqinidin hushidin kétidu. Éshekke küchüng yetmise ur toqumini dégendek, bu iplas najinis xitaylar, esir alghan bizning ezimetlirimizni qara qoyuq dumbalap öch alghili turidu. Shu qétimqi jengde hayat qalghan ezimetlirimizdin birsimu saq qalmighan idi.

Merhum osmanjan milliy armiyening 3- atliq polkidin kesip almiship 1960-yillarning bishida qeshqer wélayetlik saqchi bashqarmisigha muawén bashliq qilip belgülinidu,
melum bir yekshenbe küni osmanjan ailisi dost- yari buraderlirini yekshenbe künlük chaygha tekilip qilip öyning ichi téshini pakize tazilap mihmanning kélishini töt közi bilen kütidu.
Merhumning ayali méhmanxana öyige kirse bir top toxular öyni qalaymiqanlashturup set chéchip yingi tazilan’ghan öyning gélemliridin tartip hemme yerni toxu poqigha miliwétidu. Osmanjanning xotuni jiddiyliship:

-way alla, kalla bu nime dégen reswachiliq! Kimning toxusi bu? Way men emdi qandaq qilarmen dep,- dep osmanjanni towlaydu. Osmanjan qarisa ras dégendek toxular öyni reswa qiliwetken. Ghezeplen’gen osmanjan yataq öyidiki ésiqliq turghan tapanchini épchiqip toxugha qaritip oq üzidu, toxulardin qanchisi ölidu. Toxularning qalghan ikkisi udul xoshnisi liyu jingwéi dégen xitayning öyige qarap mangghan iken. Keyni – keynidin étlghan ikki pay oq bilen xitayning qalghan ikki toxusimu ölüptu. Oq ewazini anglighan xitay we heqemsayilar öyliridin chuwulup chiqip yerde yatqan toxugha qarap hang tang qilishiptu, oq del ikki toxuning bishigha tekken iken.. Liyu jingwéymu öyidin chiqip toxusining ölgenlikini hem ikki toxuning bishigha étilghan oqning del oxshash jayigha tekkenlikini körüp ujuqup kitiptu. Kélip körewatqan heqemsayilargha öydiki reswachiliqini körsütüp xoshnilirini qayil qiptu. Ular liyu xitayning öyige kirip qarisa öyning ishikide toxu katiki turghudek, bir terepte toxuning yimiki turghudek, öyning échi sésiqchiliqqa chidap turghili bolmaydighan halette iken. U xitay bolsa yetmish yerdin yamaq salghan eski chapanni yipinchaqlap toxusining ichi aghriqida qarap turghudek…

Osmanjan öyini qayta tazilap kelgen mihmanlarning aldigha chiqip bolghan ehwalni dep biriptu, bolupmu osmanjanning atqan ikki pay oqining del jayida ikki toxuning bishigha tekkenliki hemmini qayil qiptu. Xitaylar nime dégen usta mergen bu ! -dégüdek…

Aridin üch kün ötkende osmanjanning ishxanisigha bir parche xet keptu, oqup qarisa, qanunsiz oq chiqirip bashqilarni biaram qilghanliqi üchün qural tapshurulsun,- dégen uqturush iken.
Osmanjan u xetke jawaben-“ men bir herbi adem, qural tapshurush düshmen’ge teslim bolghanliq hisaplinidu, men hergiz qural tapshurmaymen“,- dep chiqip kitidu.

Osmanjan héch nimige qarimay derhal öyge qaytip kirip saqchi idarisidin bergen saqchi pormisni séliwétip, herbi pormini kéyip , qurallirini ésip , saqchi bashqarmisining mashina shopurini chaqirip mashinini heyde!- dep sheherdin chiqip yawagh köwrükige qarap yürüp kétiptu. Yawagh köwrükidin ötkende xangdi terepke heyde- deptu! Shuning bilen udul xangdi 3 – atliq polkqa qarap mingiptu. Atliq polkning aldigha kelgende xitay shopurni heydiwétip özi piyade polk derwazisi aldigha keptu. Aldin orunlashturulghan bolghachqa posta turghan eskerler osmanjan’gha herbiche salam birip derwazidin kirgüziwitiptu…

Merhum osmanjan shéhid bolushning aldida, qeshqer wilayetlik su ishlar bashqarmisining bashliqi idi. U axunop bilen bille, sherqiy türkistan islam jumhuriyiti milliy armiyiside xizmet qilghan, köp qétim urushqa qatnashqan, pishiqedem ofitsirlerdin idi.

Teshkilat ichide, qozghilangning herbiy ishlar meslihetchisi we herbiy ishlargha mes’ul oqutquchi idi. U bir qétim bizge partizanliq dersi ötkende, ajayip qiziqarliq, kishini qayil qilidighan mezmunda ders ötken idi. Uning ötken dersliri hélimu yadimda, herqétim oylisam u ademge ich – ichimdin apirin oqumay turalmaymen.

― adem öltürüsh dunyada eng asan ish, – dep ders bashlighan idi merhum osmanjan.
― peqet sende adem öltüridighan küchlük irade, qorqmas yürek bolsila kupaye.
― buning eksiche haywan, uchar qushlarni öltürmek bek qiyin, yaki esla mumkin emes.
― mesilen, sanga bir quchqachni körsitip, mushu quchqachni öltür dep wezipe qilsam, sen uni menggü öltürelmeysen, belkim bashqa bir quchqachni öltürishing mumkin, chünki quchqachlarning renggi oxshash, ularning mueyyen yashash sharait qanuniyiti yoq. U nede kech bolsa shu yerde yashaydu, nede dan bolsa shu yerge bérip jan saqlaydu, bügün buyerde bolsa ertisi u yerde bolidu, yawayi haywanmu shundaq, sanga melum bir yawayi haywanni körsitip uninggha belge sélip ashu yawayi haywanni öltür désem sen bir ömür uni öltürelmeysen. Belkim bashqisini öltürishing mumkin.

Adem öltürüshchu? Bu bekla addi. Peqet sende qorqmas irade bolsila kupaye, men sanga melum bir sheherdiki ademni öltür, dep wezipe qilsam sen uni öltürüleysen. Chünki u ademning ismi bolidu. U ademning yashaydighan mueyyen bir turalghusi bolidu, uning ish orni, kespi, teqqi turqi qatarliq belgiliri bolidu, sen shu qanuniyet arqiliqla u ademni tapalaysen we men tapshurghan wezipini orundiyalaysen.

Emma biz hazirqi bu sharaitta adem öltürüsh bilen shughullanmaymiz, biz özimizning milliy hakimiyitimizni tikligendin kéyin, qanun arqiliq xelq düshminini we milliy munapiq, weten xainlirini jazalaymiz, bu ayrim bir ehwal.

Belkim biz wetenning éhtiyaji, milletning kelgüsi üchün jazalimisa bolmaydighan weten xainliri, milli munapiq…. Qatarliq delil ـ ispati toluq bolghan jinayetchiler bolidiken, uni jazalishimiz mumkin, bu bek addi, ularni öltürüwitish emes, belki ulargha xainliq belgsi sélish, yeni bir tal kümüsh yingne bilen ularni sarang qliwitish. Bir tal kümüsh yingne bilen ularni gas qiliwitish. Bir tal kümüsh yingne bilen ularning közini körmes, quliqini anglimas qiliwitish. Yaki gacha qiliwitish. Waqti kelgende inshaallah ularni eslige keltürshimizmu mumkin,-dégenidi

u yene her xil qorallarni ishlitish, qurashturush, qoral oqlirini yötkep ishlitish, oqning xususiyiti qatarliq tixnikilarni ixlas bilen ögitetti. Undin bashqa dalida urush qilish, ormanliqta urush qilish, taghda urush qilish, tüzlenglikte urush qilish, düshmen küchlük biz ajiz ehwalda, düshmen bilen bir tereptin urush qilip bir tereptin chikinishte diqqet qilidighan ishlar qatarliq urush taktikisini emeli meshq bilen ögetken idi.

Bir qétim biz bir nechche adem üstün artushning qaraghul dégen yérige bérip herbiy meshq élip barghan iduq, shu qétimqi herbiy meshqte biz qarigha étishning herxil usul maharetlirini puxta öginiwalghan iduq, qarajüldiki jengde merhum osmanjan düshmen armiyisini eng köp chiqimgha uchratqanlarning birsi idi. Allah uningdin razi bolsun, amin!

Men osmanjanning bu derslirini anglighandin kéyin, uninggha bolghan hörmitim bekmu ashqan idi, nede körsem birdem paranglishiwalghum kéletti, epsus u adem kün boyi bek aldirash idi, merhumgha janabi allahtin jennet merhimiti tileymen, amin!

Merhum xeyrullah, artushning boyamet yézisidin bolup, aliy mektepni baklawurluq unwani bilen püttürgen uniwérsitétning birinchi qarar situdinti idi, u shéhid bolushning aldida qeshqer wali mehkimisining kadiri idi.

U xush chaxchaq, ademler bilen asanla chiqiship kétidighan, olturush qopushi bar, naxsha muzikigha hirismen, dostliri köp bir insan idi, men uzundin biri uni tonuyttim hemde bir kespte, bir tarmaqta bir mezgil bille ishligen idim.

Uning manga tesir qilidighan teripi, etrapliq pikir qilalishi, yiraqni körelishi, melum bir ishning aldi ـkeynide bolidighan yaxshi-yaman tereplirini aldin tesewwur qilalishi idi, u heqiqeten bir siyasiyon idi. Uning mundin 30 yil burun manga dégen tesewwurliri del bügünki künde rialliqqa ayliniwatidu.

Merhumning teshkilattiki wezipisi, qeshqer biyorosining yashlar sikritari idi, axunopning yéqin sepdashliridin biri idi. U qeshqer biyoroning organ géziti bolghan „istiqlal géziti“ ning mes’ul muherrirlikini qilatti. U gézit heptide bir chiqidighan gézit bolup, uningda nahayiti muhim xewer we maqalilar élan qilinatti. Mezkur gézitning tehriri méning ottura mekteptiki sinip mudirim, talantliq xush xet ustisi ehmetjan xudaberdi idi. U gézit shu zamanda, laza qeghizige yézilip shipigrap bilen aq qeghezge bésip chiqirilatti. Xéti bekmu chirayliq idi. Epsus ehmetjan xudaberdimu shu ish toghruluq 8 yil késilip türmide yatqan idi. Türmidin chiqip uzun ötmey alemdin ötti. Merhumning yatqan yéri jennet bolsun, amin!

Men xeyrullah bilen dawamliq uchriship turattim, manga tapilaydighan ishi bolsa men bijirip qoyattim. U kündüzliri tala tüzge chiqmaytti. Siyasi qanun orunliri uni tutushqa buyruq chüshürgen idi. Shunglashqa bezi bizningkide, bezide memtili törixanning öyide, bezide bashqilarning öyide mexpi turatti. Qeyerge barsa biz uni qoralliq qoghdayttuq. U bizge wezipe tapshurghanda ixlas bilen tepsili orunlashturatti, uning dégini boyiche ish bijirsek ishimizdin zadi chataq chiqmaytti.

1969 – yilning yaz pesli iyul aylirining melum birküni, hawa bek issiq bir kün idi, méni xeyrullah chaqirghan iken, men memtili törixanning öyide xeyrullah bilen uchrashtim. U méni chaqirishtiki meqsitini éytti, qoralliq qozghilangning heriket yönilish layihe xeritisini sizmaqchi iken. Sizmaqchi bolghan xeritining mezmuni we meqsiti heqqide manga tepsili chüshenje berdi hemde xeritini bar meslihet qilip, bille sizmaqchi bolghanliqini éytti. Men xushalliq bilen qobul qildim. Shuning bilen xerite sizishqa lazimliq saymanlarni, qeshqer wilayetlik binakarliq qurulush layihelesh inistitutidin, chirtiyuj sizishqa ishlitidighan kuwadirat taxtay, herxil sirkül, üch bulungluq sizghuch, üch qirliq mashtap sizghuch, 45 giradosluq sizghuch, herxil renglik qara qelem, konupka mix qatarliq chirtiyuj sizishta kem bolsa bolmaydighan bir yürüsh eswap élip keldim hemde qeshqer wilayetlik yer ölchesh idarisidin qeshqer wilayitige tewe herqaysi nahiyilerning yürüshleshken topugirapik xeritisini élip keldim.

Ish teqsimati boyiche men qoralliq qozghilangning heriket yönilish xeritisining deslepki layihisini sizishqa kirishtim. Xerite ikki chong mezmunni öz ichige alatti. Biri – düshmenning orunlishish ehwali we zerbe béridighan tüzsiziqliq musapisi. Ikkinchisi – qoralliq qoshunning chikinish yolliri we jan saqlighili bolidighan muhim jaylar.

Xeyrullah ish teqsimati boyiche, mijit siling élip kelgen herbiy axbarat boyiche xeritining yol musapisi, xitay armiyisining qeshqerdin pakistan’ghiche bolghan ariliqtiki orunlishish ehwali we tekshürüsh ponkitliri, saxchixanilar… Qatarliq jaylarni shertlik belge bilen izahlap, xeritige reng bérip pishildurush ishini qilmaqchi boldi. Men qeshqer wilayetlik yer ölchesh idarisidin élip kelgen topugirapik xeritisini asas qilip, tik bulungluq kordinat sistémisi boyiche, tekshilik xeritisini sizip, uning kordinat noqtisini bikitip, qeshqerdin tartip sowét chégrisighiche hemde afghanistan, pakistan, keshmir chégrilirighiche bolghan yer shekli, yol xeritisini sizip chiqtim.
Yene birsi qeshqerdin tartip qarajülgiche bolghan yol musape xeritisi idi, bu xeritimu nahayiti tepsili sizilghan idi, xerite mijit siling élip kelgen herbiy axbarat boyiche tepsili sizilghan idi. Qoralliq qisim chikinishke toghra kelgende qandaq chikinish? Nege bérip makanlishish, qeyerde öngkür bar? Qeyerde jan saqlighili bolidighan yawa méwiler bar? Qeyerde su bar? Qaysi yol bilen qeyerge chikinip chiqip ketkili bolidu….? Hemmisi tepsili xeritige élinip shertlik belge bilen alahide izahlan’ghan idi. Hetta tarixtin biri ata ـ bowilirimiz mangghan kéyin tashlinip qalghan, owchi yoli, ishit yoli, karwan yoli, chighir yollarmu xeritige élin’ghan idi.

Xerite pilanlan’ghan muddet ichide sizilip, reng bérilip pütti, xeritining izahlan’ghan qismigha merhum xeyrullah öz qelimi bilen nahayiti chirayliq qilip, „isitiqalal“ dep yézip qoyghanidi.
Biz bir nechche kün uxlimay yaki chala uyquda bu xeritini sizip chiqqan iduq, merhum memtili törixan bizge kéreklik bolghan nersilerni üzüldürmey epkélip béretti, ussap kettinglar dep chayni aghzimizgha ekélip kichik baligha chay ichküzgendek ichküzüp qoyatti. Öy bek issiq idi, terlep ketkende bizni yelpüp segididetti. Merhum memtili törixan wetenning azadliqi üchün, milletning bext – saadetke érishishi üchün héch némisini ayimaytti, biz urushta esirge chüshüp türmige tashlan’ghandimu, u xelqni qaytidin heriketlendürüp qoralliq qozghilangni dawamlashturmaqchi bolup, heriket élip bérip qeshqerni öngtey – tongtey qiliwetken iken, men türmide uning eyibleshnamisini körüp heyran qalghan idim. Uninggha 20 yilliq qamaq jazasi bérip, bir nechche yildin kéyin peylo meydan’gha élip kelgen idi, kéyin kisel bolup, yash alemdin ötti, merhumning yatqan yiri jennette bolsun, amin!

Men xerite sizish mezgilide, bizning qoralliq qozghilingimizni xelq’arada qollaydighan birer memliket barmu? Yaki yekke ـ yégane heriket élip bériwatamduq? Dep sorighinimda:
― bizning bu qétimqi qoralliq herikitimiz yekke – yégane emes, weten sirtidiki bir nechchiligen teshkilat we döletler bilen alaqe ornattuq. Ular bizning bu qétimqi herikitimizni emeli herikiti bilen qollaydu. Bolupmu sowétler ittipaqi bizning bu qétimqi herikitimizni qollash yüzisidin, bizge aghzaki wede béripla qalmastin, kélishimnamimu yazduq, kélishimnamide milliy musteqqilliq herikitimiz mubada 10 yil dawam qilghan teqdirdimu, ular bizni qoral küchi, qoralliq qoshun, herbiy mulazimet, yémek – ichmek, oq – dora qatarliqlar bilen teminleshni öz üstige aldi. Pütün sherqiy türkistan xelqi bu urushqa atlan’ghan teqdirdimu, ularning yeydighan un – guruj, yagh, kiyidighan kiyim kichek, hemmisini teminleydu, urush axirliship milliy musteqillighimiz ishqa ashqandin kéyin uning bedilige, künsuning 2 – sertashtiki oran (oran – atom bombisi yasashta kem bolsa bolmaydighan bir ximiyiwi ilmint) téghini bir yil échiwilishigha béridighan bolduq. Mana bu bizning kélishimnamimizning köpeytilgen bir nusxisi – dep manga körsetken idi, xeyrullah. U yene:

-bu qétim bizni sowétler ittipaqining „yurtni qayturiwilish armiyisi“ kütiwilip bizge emeli yardem qilidu, biz peqet melum bir chégridin éghiz échip, ularning ösüp kirishige siyasiy jehettin shert hazirlap bersekla bolidu-, dégen idi.

Shu wejdin bizning sizghan xeritimizmu, ikki noqtini asas qilghan idi.

Birsi zerbe béridighan nishan, ikkinchisi, qoghdilidighan rayon.

Zerbe béridighan nishan, xitay armiyisining orunlishish jayi, yeni qeshqerdiki xitay armiyisidin tartip taki tashqorghan we xonjirap we chégra rayonidiki eskerlirining orunlishish jayi, tashqorghan’gha qaraydighan muji, tagharma, oytagh qatarliq jaylardiki xitay eskerlirining orunlishish jayi, yol tosush ponkitliri, peychosolar, yulduz belgüsi bilen ipadilinip, shertlik belge qoyulup izahlan’ghan idi.

Qoghdilidighan rayon, qeshqer héytkar mesjididin taritip, ahalilar olturaqlashqan rayonlar, mektepler, doxturxana, balilar yeslisi, mazarlar, xitaysiz rayonlar bolup, bular sherqiy türkistan jumhuriyitining bayriqi bilen ipadilinip, shertlik belge qoyulup izahlan’ghan idi.

Xerite pütkendin kéyin, xeyrullah tashqorghanning suwash dawini bilen, artushning qarajülge alahide izahat bérip, kütüwilish we uchrishish noqtisi qilip belge salghan idi we bu noqtilardin xitay armiyisining orunlishish jayigha masishtap boyiche musapisini hésablap, tüz siziq boyiche yol ariliqini éniq ipadiligen idi.

Men 1995 – yili 5 – ay mezgilliride tashkentiki uyghur medeniyet merkizining paaliyitige qatnishish pursitige ige boldum. U qétimqi paaliyet nahayiti katta échilghan bolup, wetendin chiqqan rabiye qadir xanim bilen ataqliq artist aytilla xaliq qatarliq köp kishiler qatnashqan idi. Paaliyet jeryanida nurghunlighan kishiler bilen tonushtum. Ularning arisida eyni waqitta yurtni qayturiwilish armiyisining générali bolghan abdurehim aqwash dégen moysipit kishimu bar idi. U kishi tashkentning yunus abad dégen yéride yashaydiken. Men u kishige tonushluq bergendin kéyin, biz yéqin dostlardin bolup kettuq. Bara – bara sirdiship, her qétim uchrashqinimizda kona ishlarni eslep hesretlinidighan bolduq.

Bizning bir qétimliq söhbitimiz 1969 – ylliridiki axunopning qarajüldiki urushigha kirip ketti. Shu künlerde yurtni qayturiwilish armiyisi rastinla katta teyyarliq qilip, nechche qétim herbiy manwir ötküzüp, sherqiy türkistan milliy musteqilliqini eslige keltürüsh üchün herbiy heriket qollinip, ichki jehettiki küchlerge maslashmaqchi iken, sowétler ittipaqining yardimini qolgha keltürüsh üchün, sherqiy türkistan xelqining milliy qehrimani ghini batur, sherqiy türkistan milliy armiyisining polkawniki muhemmedjan yüsüp, podpolkawniki hashir wahidi, tonulghan yazghuchi yüsüp beg muxlisi qatarliqlar sowét hökümitige bir qanche qétim yardem sorap telep we teklip namilerni yézip ewetken iken.

1968 – yiligha kelgende ghini batur bashliq uyghurlarning közge körünerlik wekilliridin 27 kishi qol qoyghan chong hejmilik mektupni shu chaghdiki sowét ittapiqining birinchi rehbiri bérjinéwgha ewetiptu. Shundaq qilip axiri bu tirishchanliqlar ishqa éshiptu. Sowét hökümiti muhajir bolup yashawatqan uyghurlarning weten qutghuzush bataliyonlirini teshkil qilishqa ruxset qiptu. Pursetni ghenimet bilgen wetenperwerler derhal heriketke kélip milliy armiyining générali zunun tiyip bilen merhum is’haqoplarning rehberlikide weten qutquzush armiyisini qurup herbiy teyyarliqlarni bashlaptu.

Wetenni qutquzush radiosining anglitishlirimu hawa dolqunlirida yangrashqa bashlaptu. Weten ichide paaliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi bilen alaqe baghlap heriketni taza janlanduruptu. Öz’ara bir yürüsh kélishimnamilar imzaliniptu.

Epsus 1969 – yili 10 – aygha kelgende her xil bahane ـ sewebler bilen, shu künlerde aldinqi sepke qarap mangghan qoshun toxtitilip qoyuluptu. Uning sewebini sorighinimda:

-birsi ichki jehettiki küchler, yeni sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi xelq’arada birer tesir körsitelmeptu.
Ikkinchi seweb, shu chaghdiki hakimiyet béshidiki bérijnéw, türkiyede turiwatqan iysa ependini ottura asiyagha kélip, hökümet teshkillep, yurtni qayturiwilish armiyisining mes’ulluqini öz üstige élishni tapilisa, kélishni ret qilip, qizil kommunistlarning axirqi bir qétim méni yoqitishtiki neyringi dep unumaptu, shuning bilen igisiz qalghan bu armiye öz aldigha heriket qilalmay, algha ilgirileshtin toxtaptu.

Shu chaghdiki herbiy qumandanlardin birsi, öz aldigha esker tartip, weten’ge qarap mangghan iken, uni qolgha élip jazalaptu. Kéyin men u kishi bilenmu bir nechche yil ötkendin kéyin tonushup qalghan idim. U kishining ismi ilem türkistani iken. 1999 – yilidin tartip 2000 – yili 3 – ayghiche uning bilen tashkent, perghane, qoqen tereplerde bille boldum. Ilem türkistani qazaqistanning almutuluq uyghur bolup, shu dewrde yurtni qayturiwilish armiyisining polkawniki iken. U shu künlerde öz aldigha esker tartip türkistan üchün algha, dep shuar towlap mangghan iken. Sowétler ittipaqining herbiy bashliqliri keynidin qoghlap kélip, qoshunni arqigha chikindürüp, ilemni herbiy sotqa tapshurup 5 yilliq qamaq jazasi bérip, armiye ichi we sirtidiki barliq wezipisidin élip tashlighan iken. Uning leqimining türkistan dep atilishi, türkistan üchün algha! Dep shuar towlighan bolghanliqi üchün, bashqilar uni türkistan dep ataydighan bolghan iken.

4-Milli qehriman meryemni esleymen

yétiptu qipqizil qan’gha boyulup,
chachliri chuwulghan mesume bir qiz.
Mushtumi türülgen qehri ghezeptin,
kökside qalghandur pilimuttin iz.
Ene yash balilar, qawul yigitler,
yétiptu tughulghan yérini quchaghlap.
Aqsaqal boway we mezlum momaylar,
yighlaydu saqal we chachni tutamlap.

Yéqinqi zaman sherqiy türkistan tarixida yuqiri baha bérip, tillarda dastan qilishqa erziydighan ot yürek, batur ayal qehrimanimizdin biri del meryemdur.

Meryem 1969 – yili 8 – ayning 23 – küni artushning qara jüldiki kengral yulghunluqida, düshmen bilen qanliq jeng qilip, shéhid bolghan idi.

Uning shéhid bolghan waqti del uning 22 yashqa toshqan küni idi.

Axunop bashchiliqidiki qoralliq qisim 23 – küni etigini sübhi bilen artushning qarajül gungshisigha bérip orunlashtuq.

Kelgüsi qilidighan xizmetlerni orunlashturup bolup, dem élshqa bashlighanda, nöwet boyiche pos nöwiti mijit silinggha kelgen idi, yol üstide charchap késel bolghan mijit silingning halidin xewerdar bolghan meryem, teshebbuskarliq bilen mijit silingning pos nöwitini ötküzüp élip, saet ikki din töt giche posta turmaqchi bolidu. Posta turush jeryanida yol boyi hawaning issiqida kirliship ketken paypaq, yaghliq qatarliq nersilirini yuyup yulghunning shéxigha artip qoyidu.

Arqimizdin qoghlap, izdep kéliwatqan düshmen qoshunliri, yiraqtin durbun bilen yulghun’gha ésiqliq turghan rengga reng kiyimlerni körüp, del meryem bar yerge yéqinliship kélidu. Meryem éhtiyat yüzisidin ayal bolghanliqi üchün bizdin xéli yiraq yerde posta turup düshmen ehwalini küzitip turghan iken. Yulghun shaxlirining shirildighan awazini tuyghan meryem adem keldi, dep ornidin turidu, qarisa xitay eskerliri iken, meryem derhal yénidin tapanchisini élip düshmen’ge qaritip oq chiqiridu, nex meydanda düshmenning ikki eskiri ölüp, yang peyjangi éghir yaridar bolidu, bille kelgen düshmen eskiri merhum meryemge qaritip oq chiqirip meryemni shéhid qilidu.

Biz ikki kéche ـ kündüz uxlimay yaki bir nerse yémey yol mangghan bolghanliqimiz üchün, meryemning tapanchisidin chiqqan oqning awazini anglimay peqet düshmenning 56 lik aptumatidin üzülmey chiqqan oqning awazidinla oyghan’ghan ikenmiz, meryem baturlarche shéhid boldi, bizning zerbimizdin düshmen eskerliri qéchishqa bashlidi, urush axirliship, tazilash bolghanda düshmen eskerliri: „eger mushu xotun oq chiqirip bizning ademlirimizni öltürmigen bolsa, biz munchiwala chiqim tartmayttuq, munchiwala adimimiz ölmeytti, bularni tirik qolgha chüshürettuq“ dep, meryemning jesitini parche ـ parche qilip tashlighandin kéyinmu yene uningliq bilen qalmay, merhumning qolini késip yulghunning shéxigha qaritip atidu, qol yulghunning shéxigha artilghan péti qélip qalidu, shuning bilen hazirghiche uyerning ismi xelqning aghzida „ésilghan qol“ dep atilidighan bolghan.

Merhum meryemning milliti tunggan idi, u qeshqer yéngisheher nahiyisining bingtuen’ge qarashliq sawxu meydanning ishchisi idi. Medeniyet inqilabining deslepki mezgilide bingtuendin isyan kötürüp qeshqerge qéchip kelgen isyanchilardin idi, u özining menggülük yaxshi köridighan éri islam bilen, qeshqerdiki hazirqi „dostluq“ soda sariyining kona orni sawxu mihmanxanisi bolup, shu yerde turghan idi. 1966 – yili 11 – ay mezgilliri idi, sawxu mihmanxanisida merhum meryemning éri islam, xitaylar teripidin wehshiylerche qiynap öltürilidu.

Uning éghiz ـ burnigha eski paypaq tiqip, ikki qolidin tünglükke ésip qoyup öltürgen iken. Érining dawasini qilghan meryem, aylap saqchi orunlirigha barsa uning jawabi „medeniyet inqilabidiki ammiwi herikette bolghan egri ـ toqayliq“ dégen yekün bilen axirlishidu. Érining ich aghriqigha chidimighan meryem, kochigha chiqip xitayni körse tillap, qoghlaydighan adetni herküni dégüdek qilidu. Meryemning ishi keng jamaetchilikke melum bolidu. Uning néme üchün shu halgha chüshüp qalghanliqidin xewer tapqan jamaet uninggha ich aghritidu, emma tüp amalini qilalmaydu, hoquq yenila xitay kommunistlirining qolida idi. Bu ishtin xewer tapqan partiye teshkilati, meryemni yénigha tartip uning halidin xewer élip, turmush yolini orunlashturush yüzisidin, qeshqer shehirining östeng boyidiki „sawxu ashxana“ sigha apirip, ibrahim goshung dégen kishige tapshuridu we ishqa orunlashturidu, ibrahim goshungmu bizning teshkilatning adimi idi, (merhumning yatqan yéri jennet bolsun, amin!) meryem ashxanida kütkichilik qilghach teshkilatning alaqilishish ishini bijiridu, tedriji halda partiyige qobul qilnidu.

Wetenning her qaysi yéridin kelgen teshkilat ezaliri sawxu ashxanisigha kélip meryem bilen körüshüp andin axunop bilen körüshidighan bolidu. Bu ish uzun’gha barmaydu, hiliger düshmen alliburun meryemni nishan’gha élip, zerbe bérishke kirishmekchi bolidu, meryemning bixeterlikige köngül bölgen teshkilat rehberliri, meryemning xizmet ornini özgertip, chet el bilen alaqilishish bölümige yötkep élip kélip, radistliq ishigha mes’ul qilidu, meryem shundin bashlap, radistliqni öginip, chet’el bilen bolidighan pütün alaqe ishini meryem qilghan idi. (merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!)

men peylo meydandiki waqtimda bir türküm jinayetchilerni aqsudin élip kélip, bir qanchisini men bar etretke solap qoydi, ular bilen bara ـ bara tonushup sirdishidighan bolduq. Ular méning kimlikimni bilgendin kéyin, méni tonuwaptu, chünki xitaylar 70 – yildin 75 – yilighiche, sherqiy türkistanning hemme wilayet, sheherliride axunopchilarni daghdugha bilen körgezme qilghan iken, körgezmide bizning qilghan ishlirimiz, biz ishletken qorallarning bir qismini, durbun, qoralliq topilangning xeritisi, shéhid bolghan besh kishining keynidin tartilghan resimi, ikki taghar pul, sherqiy türkistanning bayriqi, istiqalal gézitining bir qanche nusxisi, seperge atap éliwalghan kiyim – kicheklirimiz….. Hemde merhum meryemning ishletken s s s r markiliq radio alaqilishish aparatini uzun yil körgezmige qoyghan iken.

Merhumgha janabi allahtin jennet téleymen, amin!

5-Merhum nizamidinni esleymen

merhum nizamidin qeshqer shehiridin bolup, qeshqer wilayitining sabiq walisi abdurehim petekning oghli idi, u 1969 – yili 8 – ayning 23 – küni artushning qarajüldiki jengde düshmen teripidin shéhid qilin’ghan eng yash jengchimiz idi. U shéhid bolghanda téxi 18 yashqa toshmighan yash gödek, sebi bir bala idi.

Uning dadisi abdurehim petekmu merhum axunopning yéqin sepdashliridin bolup, sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisi merkizi biyoroning ezasi, qeshqer shöbe biyoroning alahide teptishi idi. Nizamidin dadisining alaqe ishlirini qilidighan mexsus alaqichisi idi. Dadisini xitay eskerliri 1969 – yil 8 – ayning 18 – küni tutqili kirgende u oyde iken. Dadisining tutulush waqtidiki düshmenning dadisigha qilghan muamilisi yash nizamidinda ghezep – nepret, chungqur öchmenlikni qozghaydu, shu wejdin bizning qoralliq qozghilanggha özlikidin telep qilip qatniship, dadisining qisasini almaqchi bolidu.

Nizamidin ailisi tarixtin biri xitay tajawozchilirigha qarshi qozghalghan tarixi heriketlerde aktip ipade körsitip, héch némisini ayimighan shereplik aile hésablinidu. Qumuldin qozghalghan 32 – yilliridiki xuja niyaz haji qozghilangchiliri qeshqerge kelgende nizamidinning bowisi, nurghun depne – dunyani iane qilip, xitay tajawuzchilirigha qarshi bu büyük herikette bir hesse ülüshini qoshidu. Düshmen’ge chish tirniqi bilen qarshi turidighan bu aile perzenti özini bu qétimqi musteqilliq inqilabigha atap, baturlarche shéhid bolghan idi. Men uning ashu waqittiki jan üziwatqan halitini hélimu yadimdin chiqiralmaymen. U mende chungqur tesirat qaldurghan idi. Merhum axunop uningdin:
― séni buyerge kim élip chiqti? Dep ikki kün burun sorighanda, méni wijdanim élip chiqti, déyeligen idi.
U yene qandaqtur axunoptin xapa bolghan ahangda dadamni düshmenler tutup ketken tursa, men dadamning intiqamini almamtim?! Dep domsiyip qarap qoyghan idi. Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

6-Milli qehriman muhemmed imin qadirni esleymen

merhum qehrimanimiz muhemmed imin qadir mekit nahiysidin bolup, mekit nahiyilik ottura mekteptiki waqtida, xitay tajawuzchilirigha qarshi söz we herikette bolghanliqi üchün mekteptin jazalinip, bir mezgil nazarette turghan iken.

Yash ot yürek muhemmed imin qadir, medeniyet inqilabining deslepki mezgilliride yenila xitaylarning haqaretlishi we kemsitishige uchrap, mekitte turalmay qeshqerge chikinip kelgen idi, qeshqerge kelgendin kéyin, teshkilatning yardimi bilen bir yürüsh qorallarni élip tekrar mekitke bérip, xelqni qaytidin teshkillep, mekitning hoquqini qoral küchi bilen tartiwilip, mekitte yéngi bir weziyet yaratqan idi, mekittiki özgirishtin xewer tapqan xoshna nahiyilermu muhemmed imin qadirdin öginip, qoral küchi bilen hoquq tartiwilish körishini bashlighan idi.

Muhemmed imin qadir yalghuz mekit nahiyiside emes, belki pütün dolan élide „musteqil bir dölet“ qurghandek keypiyat yaritalighan idi. Chongidin kichikigiche xelqning hemmisi uni özining qedirdan dahisidek atap, hemme yerde yashisun muhemmed imin qadir!- dep shuar towlaydighan bir keypiyat istixilik halda shekillen’gen idi. Men bir qanche qétim mekit nahiyisige barghan idim, chünki méning mekitke bérish sharaitim yaxshi idi. U zamanlarda oxshash bolmighan köz qarashlar tüpeyli, pütün qeshqer wilayitining yolliri tosulghan idi, men her qaysi nahiyilerge bixaraman bérip kéleleyttim. Shu wejdin muhim ish bolsa, teshkilat méni ewetetti.

Men deslepki qétimda maralbéshi tereptin barghinimda, sériq boya, chungquchaq, yéngi östeng, awat qatarliq gungshilardiki yéngidin bazar achqan kichik ـ chong tijaretchiler mallirini satqanda, „yashisun muhemmed imin qadir! Dep towlap sétishidiken. Men uni körüp, heyran qalghan idim. Chünki u zamanda, medeniyet inqilabining kasapitidin hemme adem mejburi halda bir ـ biri bilen körüshkende yashisun mawjushi! Dep körishetti. Undaq dep köreshmise, mawjushigha sadiq emes, dep xapiliq tartatti. Kishilerning muhemmed imin qadirni yashisun! Dep towlashliri, del xelqning xitay kommunistlirigha bolghan qarshiliq ipadilirining addi bir qismi idi.

Bolupmu, muhemmed imin qadirning mekitning chasa budüyning qorallirini bulash, poskam köwrikini saqlawatqan xitay eskerlirining qorallirini bulash, mekit nahiye ichidiki qeshqerge kétiwatqan xitay armiyisining qorallirini bulash qatarliq weqelik, keng xelq ammisigha tarqalghandin kéyin, muhemmed imin qadirning dangqi tengritéghining shimalighimu bérip yetken idi.

Kishiler aghzida, mekitte „dolan hökümiti“ quruluptu, dégen parang keng tarqalghan idi, mekitte öz aldigha qanun turghuzup, jinayi ishlar jinayitini jazalaydighan ishlar téz arida yiraq ـ yéqin’gha tarqalghan idi, muhemmed imin qadir turiwatqan traktur ponkitining derwazisi aldigha, xitaylarning jesiti pat – pat ésilip turatti yangratqulardin xitaylarning jinayi qilmishliri xelq ammisigha élan qilinip turatti. Ular öz aldigha qanun chiqirip, jinayetchilerni dargha ésip öltüretti. Men barghan bir qétimda bir xitayning dargha ésilghanliqini körgen idim. Ulardin sorisam her qétim xitaylarni dargha ésip jazalash élip barghanda ularning jinayi qilmishini ochuq ـ ashkara halda xelqqe bildüridiken.

Muhemmed imin qadirning qoshuni tertipke sélinip, herbiy tüzüm boyiche özgertip teshkillen’gendin kéyin, hemme ishlar öz rétimigha chüshken idi. Axunop muhemmed imin qadirning ösüp yétilish tereqqiyatigha bekmu köngül böletti. Her qétim adem ewetip alahide xizmet tapilaytti. Eng axirqi qétim barghinimda birsi muhemmed imin qadirning anisining xewrini élip kelgen idi. Anisi muhemmed imin qadirni bir kélip ketsun dégen iken. Muhemmed imin qadir yénimda mihman bar, dep bérishni ret qilghan idi, uqsam muhemmed imin qadirning anisi tughqan iken, shu wejdin balam kélip at qoyushqa qatniship bersun dep chaqirghan iken.

Men bérishni tewsiye qildim. Muhemmed imin qadir baridighan boldi. Biz yolgha chiqishtin burun aldin ewetilgen adem yollarni charlap barsa bolidu, dégen xewerni berdi, biz bir qanchimiz muhemmed imin qadirgha hemra bolup, bille barduq. Aldi ـ keynimizde bir qanche qoralliq jengchiler bizni alahide qoghdap mangatti. Oyge kirish bilen, merhumning anisi qilidighan ish tapalmay, bekmu xursen bolup ketti, dasqanni nahayiti keng saldi, biz edep ـ exlaq bilen jim olturduq, kütülmigen yerdin:
―sen méni chaqirtiptikensen, he! Biz kelduq, néme muhim ishing bar idi?- dep soridi, muhemmed imin qadir.
―balam! Men tughqili besh kün bolay dep qaldi. Eslide üch kün ichide at qoyush kérek idi, sen balining chongi, sen at qoyushqa qatniship bérishing kérek idi, shunga séni chaqirghan idim,- dédi, anisi.
―ismini muhemmed imin qoy!
― balam! Bu néme dégining. Séning isming muhemmed imin tursa, yene némige séning ismingni qoyimen.
― men sherqiy türkistanning balisi, méni sen weten’ge atiwetken, uning ismini muhemmed imin qoysang bolidu,- dédi, de ـ ornidin des turup méngishqa temsheldi.

Men néme qilishimni bilmey, qadiraxun akimiz bir dua qilip bersun dep, duagha teklip qéldim. Ayighida qurut ölmeydighan, sexi – saxawetlik qadir axun akimiz uzun bir sürini ünlük oqup bolghandin kéyin, qolini égiz kötürüp:
― ih! Rebbim, men sendin dawamliq oghul perzent bérishni tileyttim. Sen manga oghul perzent ata qilding. Qilghandimu tüzük bir perzent ataqilghan ikensen, men sendin u dunya bu dunya razi. Men oghlum muhemmed iminni sanga tapshurdum. Öz panahingda saqlighaysen, amin allahu ekber, dédi, de ـ ornidin des turup ichkiriki öyge kirip buquldap yighlighili turdi, bizmu bir nerse déyishke pitinalmiduq, bir piyale chaymu ichmestin dasqandin turduq. Bu ish manga bekmu tesir qilghan idi, yol boyi bir – birimiz bilen gepleshmey kelduq.

Men hazirmu shu kündiki bolghan geplerni untuyalmaymen. Qandaq bérip qandaq kelgenlikimnimu hazirghiche esliyelmeymen. Yolda peqet aldi ـ keynimizdiki qoralliq eskerlirimizning ayighining awazidin bashqa héch bir néme anglanmaytti. Hélighiche ashu geplerni oylighinimda, ich ـ ichimdin muhemmed imin qadirdek bir uyghur oghlanimizning bu dunyada bolup ötkenlikidin cheksiz pexirlinimen.

Muhemmed imin qadirning anisi nüsret semer, mekit nahiyilik xelq hökümiti ayallar birleshmisining mudiri bolup, ayalla hakimi idi.

Men uni eng axirqi qétim, 1969 – yili 8 – ayning 27 – küni artushning herbiy rayon türmiside körgen idim. Deslepte u méni tonumidi, chünki méning béshimgha nechche mitir daka tingilghan idi. Awazimni anglap méni tonup ,manga hörmitini bildürüp, men üchün xitaylarni bir qepez tillap, urushup ketken idi. U bizning eng axirqi widalishishimiz bolghan iken.

1970 – yili 1 – ayning 21 – künimu yaki bashqa künimu, shu künlerde men taza sarasimide idim, isimde qalmaptu, uninggha ölüm jazasi bérilip, mekitte ijraqilghanliqini anglap, bekmu qayghurdum, uni uzun eslidim. Qachanmu eshundaq bir ezimet yene dunyagha kéler?- dep kelgüsige nezer tashldim.

Uninggha ölüm jazasi bérilidighanliqi bir kün burun uqturulghan iken, u kéchiche shuar towlap türmidikilerni uxlatmaptu, xitay eskerliri uninggha gep qilsa, yaman bolsang méning qéshimgha chüsh, sen bilen yüzturane sözlishimiz,- deptu, xitay eskerliri yaki bashqa gundipaylarning héch qaysisi kirelmeptu, etisi ölüm meydanigha élip chiqqanda, yenila shuar towlighan iken, boynigha sirtmaq sélip awazini chiqarghili qoymaptu.

Merhumni zerepshan derya boyidiki jaza meydanigha élip chiqip étip shéhid qiptu, merhum shu yili 23 yashlarda idi. Muhemmed imin qadirgha jaza bergen küni rozi hékimgimu jaza bergen idi, her ikkilisini jaza meydanigha élip chiqqanda aghzigha éghizduruq sélip, boynidin inchike simda sirtmaq sélip mangghan iken, rozi hékimni mashinigha basqandila xitaylar urup dessep, qolidiki qatilliq qorallirini ishqa sélip qiynap öltürüp bolghan iken, jaza meydani zerepshan derya boyigha chiqqanda uni mashidin chüshürse alliburun ölgen iken, resmiyet yüzisidin bir pay oq chiqirip ishni tügitiptu.

Nöwet muhemmed imin qadirgha kelgende, mashinidin sörep chüshürüp birinchi pay oqni ong qoligha, ikkinchi pay oqni sol qoligha, üchinchi pay oqni putigha, shundaq qilip her bir pay oq chiqqanda merhum seltürlüp düshmen’ge oqtek étilip kélidiken, düshmen keynige siljip qachidiken, ilgiri – axir bolup 16 pay oq bilen qiynap öltürgen iken.

Jaza meydanigha barghan xitay bashliqliri we uning reqibliri qaqaxlap külüp tamasha qilghanliqini nex meydanda bolghan kishiler éytip bergen idi, u küni pütün mekit xelqini mejburi höküm élan qilish yighinigha élip chiqqan iken. Merhumning qan kiyimlirini uzun muddet saqlighan anisi nüsret semer kéyinki künlerde xéli awarichiliq tartiptu, uning ukisigha rastinla muhemmed imin dep at qoyghan iken.

Kéyinki künlerde bashqilar uni memet dep chaqiridighan boptu, inshaallah! Belkim merhumning ukisi memet, hazir hayatla bolsa 36 yashqa kirdi. Men merhum muhemmed imin qadirgha janabi allahtin jennet merhimiti tileymen! Amin! Uning aile tawabiatlirigha sewri taqet tileymen. Ali hörmitimni bildürimen!
7-Merhum yusuf qadir dawutni esleymen

merhum yusuf qadir dawut mekit nahiysidin bolup, muhemmed imin qadirning birinchi derijilik qoghdighuchisi hemde zerepshan musteqil polkining muawin qumandanliridin biri idi. Uninggha ölüm jazasi bérip 1970 – yili 5 – ay epchöriside mekitning zerepshan derya boyida qetle qilghan idi.

Merhumning jesitini élip kélishke barghan ata – anisi we aka ـ singilliri, merhumning jesitini körgendin kéyin özini tutalmay, hökirep yighlap kétidu, uning pütün bedenliri titma – katang bolup, saq yéri qalmighan iken. Jarahet izini körgen ata – anisi, aka – uka, singilliri merhumgha chidimay yighlap hushidin kétishidu. 14 yashliq singlisi yighlighan péti jesetning üstige özini tashlap jan üzüp kétidu, merhumning jesitini élip kétishke kelgen yusuf qadir ailisi, jesetni ikki qilip élip kétidu. Merhum shu yili 22 yashlarda idi.

Men yusuf qadir dawut bilen mekitte tonushqan idim. U chebdes, qolidin ish kélidighan yaramliq bir yigit idi, muhemmed imin qadirning hemme ishigha dégüdek hemkarlishidighan jesur ezimet idi . Muhemmed imin qadirdin bir minutmu ayrilmaytti. U qoralgha bekmu hirismen idi, qoralning eng yaxshisini tallap ésiwalatti. Bosh waqitlirida herbiy meshqni qoldin bermey uni buni étip öz maharitini östüretti. U düshmenning 20 eskirini öltüriwilip bu alemdin ketsem közüm yumulatti deydighan. Derweqe u düshmen eskiridin rastinla xéli öltürgen iken. Men uning höküm namisini körgende uning qehrimanliqigha apirin oqughan idim.

Men uning bilen qeshqerdiki „öginish kursi“ da bir kamirda bir qanche kün bille bolghan idim. U künlerde men „sarang“ idim. U men bilen bir nechche kün turghandin kéyin méning qéshimdin mekitke élip kitilgen idi. U manga nurghun ishlarni dep bergen idi. Uzun qalmay uning shéhid bolghanliq xewiri keldi, hökümini bizning kamirgha chaplap qoyghan idi. Uning hökümide: bir qanche xitay bashliqlarni öz aldigha soraq qilip öltürgenliki yézilghan idi. U özining ölüp kétishini biletti. Bir küni manga: men haman ölimen. Emma bir ewlad qalduralmidim-, dégen idi. U shu chaghda téxi öylenmigen bir bala idi.

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

8-Merhum abdukérim sawutni esleymen

merhum abdukérim sawot (leqimi lengwaza), esli yurti yéngisheher nahiyisining xan ériq gungshisidin bolup, kéyinki mezgillerde qeshqerge köchüp kélip orunlashqan idi. Men merhumni burundinla bilettim. Hazirmu qeshqer shehiride hashimaji saetchi, iminjan dodey deydighan iniliri bar. Merhum abdukérim sawut 1970 – yili 7 – ayning 18 – küni qeshqer shehiridiki höküm élan qilish chong yighinida ölüm jazasi bérilip ijra qilin’ghan idi. Jaza élan qilish meydanigha bille chiqtuq. Emma u axiretke seper qilip ketti. Bu kün sherqiy türkistan tarixidiki éghir musibet küni bolup, shu küni wetinimiz sherqiy türkistan boyiche 78 kishige ölüm jazasi bérip, birla waqitta her qaysi sheher we wilayetlerde ijra qilin’ghan idi. Ularning hemmisi sherqiy türkistan xelq inqilabiy partiyisining ezaliri idi.

Men abdukérim sawut bilen ta ölümge höküm qilishqa chiqqan’gha qeder bir kamirda yatqan idim. U özining ölümge höküm qilinishigha zadi ishenmeytti we bilmeytti. „men gunahsiz, méning héch qandaq gunahim yoq, men peqet qeshqerge kétiwilish üchün muhemmed imin qadirning mashinisigha chiqiwalghan idim“ deytti. U mekittin kelgen muhemmed imin qadirning mashinisi bilen sughun’gha kélip esirge chüshken idi.

Höküm élan qilish chong yighinigha chiqqanda, hemmimizni wilayetlik türmining hoylisigha yighip, put ـ qollirimizgha koyza – kishen sélip, üstilep qattiq baghlap jaza meydanigha élip mangghan idi. Uning béshigha ölüm jazasi bérilidighan kishilerge kiygüzilidighan kulani keydürgendimu bir némini hés qilmighan idi, peqet aldidiki mashinidiki kishilerning béshigha kiydürülgen ölüm jazasi taxtiyini körgendila, öziningki bilen sélishturup andin öziningmu ölümge höküm qilin’ghanliqini bilgen idi.

U gerche naraziliq bildürgen bolsimu héch kim uning gépini chüshenmeytti. Basmidap élip mangghanlarning hemmisi xitay eskerliri idi. Men ölüm meydanida néme üchün uninggha ölüm jazasi bérilidighanliqigha diqqet qilip anglap turdum.

Sowét shyujéngjuyi xainlar goruhi biwaste pilanlighan, axunop bashchiliqidiki qeshqerdiki eksil’inqilabiy qoralliq topilangning shérik jinayetchisi abdukérim sawut, terkibi pomishchik, buzuq unsur qalpiqi bilen köp qétim türmige kirip jazalan’ghan, zaman özgertish xiyalida bolghan. Mekittiki muhemmed imin qadirgha meslihet körsitip, mekit nahiyilik soda kopiratipining magizinigha ot qoyup köydürüp, nurghun iqtisadi ziyan salghan. Tiznap deryasining süyini qoyup bérip, mekit nahiyisini sugha basturmaqchi bolghan, köp qétim qoral yaragh bulashqa qatniship, xelq azadliq armiyimizning shan ـ sheripige dagh chüshürgen. Xelqning ghezipi küchlük öltürmise bolmaydighan jahil jinayetchidur…… Dégendek jinayet bilen ölümge höküm qilghanliqini élan qilghan idi.

Kéyin peylo meydanigha bérip, bashqilardin uqsam, u heqiqeten baturluq bilen xizmet körsetken, köp urushqa qatniship ajayip pidakarliqlarni körsetken iken.

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

9-Merhum sidiq toxtini esleymen

merhum sidiq toxti mekit nahiyisidin idi. 1969 – yili 8 – ayning 21 – küni mekit zerepshan polki bilen bille, sughunchazida düshmen teripidin esirge chüshken jengchilerdin idi.

1970 – yili 7 – ayning 18 – küni qeshqerdiki höküm élan qilish chong yighinida ölüm jazasigha höküm qilin’ghan yette kishining birsi idi. Shu küni pütün sherqiy türkistanning hemme wilayet we sheherliride birla waqitta 78 kishige ölüm jazasi bérip, ijra qilin’ghan idi. Bu kün sherqiy türkistan tarixidiki untulghusiz éghir musibet küni bolup xatirlen’güsi.

Men merhum bilen qeshqer wilayetlik türmide bir yildek bille yatqan idim. Bir – birimizdin hal sorushup turattuq. Men u kishini „bowayi qember“ dep chaqirattim. Chünki uning özige yarishimliq qapqara saqili bar idi. Gep ـ sözlirimu dini ölimalardek natiq idi. Men merhumning qehrimanliqi heqqide köp paranglarni anglighan idim. Merhum pishiqedem eskerlerdin bolup, muhemmed imin qadirning polkigha özlikidin kélip tizimgha aldurup esker bolghan iken. U polkning ataqliq pilimutchisi iken. Köp urushlarda düshmenning eskirini pilimutning zerbisidin bash kötürgüzmey, qisimning ilgirilishi üchün yol achqan iken. Bolupmu mekitning chasa budüyini muhasirige élip, qorallirini bulighanda, xitay armiyisining bashliqlirini indekke keltürüshte, jesurluq körsetken iken. Merhum alemdin ötkende 55 yashta idi. Men uninggha bérilgen jazaning sewibini diqqet bilen anglap turghan idim.

Qoral yaraq bulighan, biguna xenzu ishchi xizmetchilirini öltürgen, xelq azadliq armiyimizning kadir – ofitsirlirini haqaretligen we öltürgen….. Dégendek jinayetlerni uninggha artqan idi. Emma kimni öltürdi? Nechchini öltürdi? Tepsili éytmighan idi.

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

10-Merhum ehmetjan munirni esleymen

merhum ehmetjan munir 1970 – yili 7 – ayning 18 – küni qeshqerde ölümge höküm qilin’ghan 7 kishining birsi idi. Shu küni wetinimiz sherqiy türkistanning hemme wilayet, sheherliride birla waqitta 78 kishige ölüm jazasi bérilip, sherqiy türkistan tarixida éghir musibet küni bolghan idi. Men ehmetjan munirni birinchi qétim we eng axirqi qétim qeshqer wilayetlik türmining hoylisda, etigen saet altde hökümge élip chiqidighan mehbuslarni birdin – birdin baghlap, put ـ qollirimizgha koyza ـ kishen sélip, ölümge höküm qilinidighanlarning béshigha kula kiydürüp, ölüm jazasi bérilidighanlargha asidighan qizil kirsit belgilik taxtayni asqanda, ölümge höküm qilinidighanlar birdin ـ birdin ayrim mashnigha olturghuzulup, 10 eskerning nazariti bilen jaza meydanigha élip mangghanda körgen idim.

U méning eng axirqi we birinchi qétim körishim shundaqla widalishishim idi. U ölüm meydanigha élip ménglishning aldida, baghlawatqanda qandaqtur yuqiri awazda diklamatsiye ahangida „sherqiy türkistan… Yolwas…. Mert…“ dégendek sözlerni qilghan idi, xitay eskerliri aghzigha birnémilerni tiqip sözligili qoymighan idi. Uning u kündiki haliti hélimu ésimdin chiqmaydu. U ölüm meydanigha emes, belki toygha kétiwatqandek gheyretlik, jesur, heybetlik körünetti, xitay eskerliri uning shillisidin bésip turghan bolsimu, pisent qilmay, meghrur qiyapette hemme terepke teng qarap, kishiler bilen widalishiwatatqandek qilatti.

Bizni wilayetlik türmining derwazisidin élip chiqip, héytkar tereptin yarbagh terepke heydep, uyerdin töshük derwaza arqiliq tömen kölining aldi bilen aylandurup, sheherlik hökümetning aldi, xelq meydanigha élip kélip, reis munbirining aldida chong yolda mashinining ichide öre turghuzup, birdin – birdin höküm élan qilghan idi. Uning üstidin chiqirilghan hökümname we eyibleshnamide:

sowét shiyujéngjuyi xainlar goruhining qeshqerge qaqqan qoziqi, eksil’inqilabiy qoralliq topilang kötürüp, purultariyat diktaturliqidiki hakimiyetni aghdurmaqchi bolghan, türmidiki özgertish jeryanida, özgertishke qarshiliq qilip, jinayetchilerni qutritip, yene qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghan……. Dégendek gepler bilen ölümge höküm qilghan idi.

Ehmetjan munir ghulja wilayitining chapchal nahiyisidin idi. Aliy mektepni püttürgendin kéyin xizmet teqsimati bilen qeshqerning uyghur toluq ottura mektipige xizmetke orunlashqan idi. U oqutquchiliq qilghan mezgillerde, uning qeshqerdiki tesiri xélila chong bolghan idi. Méning zamandash dostlirimdin anglishimche, ehmetjan munir, qeshqer yashlirigha shu zamanning özide, shimalning medeniyitini tarqitip, olturush – qopush, oyun tamashalarda köp yashlarni özige jelp qilip, chong sorunlarni hasil qilghan iken.

Uning bilen keldi – bardi qilidighanlarning sani kündin ـ kün’ge éship, qeshqerde uninggha ixlas qilidighanlarning sani melum derijige yetken idi. Kéyin u eksil’inqilabiy jinayet bilen qolgha élin’ghanda, uning bilen keldi ـ bardi qilghanlarning hemmisi dégüdek qolgha élinip, jazalan’ghan idi, uning soruni adettiki sorun bolmastin musteqilliqni terghip qilidighan siyasiy sorun bolghan iken. Merhum shu ish bilen 15 yilliq qamaq jazasigha uchrap, peylo meydanigha barghandin kéyin, türmidiki sepdashlar ichide köreshni dawamlashturup, „dehshetlik boran partiyisi“ qurup, peylo meydanida qayta qoralliq qozghilang kötürmekchi bolghan iken. Uning teshkilatigha qatnashqan kishilerning sani jiq bolup, tesir dairisimu chong bolghan iken. “ dehshetlik boran partiyisi“ ning qatnashquchiliri ichide, merhumning toluq ottura mektibidiki oqughuchisi, peylo emgek bilen özgertish meydani jinayetchilerni qoralliq qoghdash bataliyonining peyjangi paltu muhemmed iminmu bar bolup, dehshetlik boran partiyisining muawin reislikini hemde qoralliq qozghilanggha kéreklik bolghan qorallarni teminleshni öz üstige alghan iken.

Merhum siyit niyaz dehshetlik boran partiyisining teshkilat ishlirigha mes’ul bolghan iken. Qoralliq qozghilanggha atlinish peyti yéqinlashqanda, satqinning xainliqi bilen pash bolup, pütün peylo meydanida herbiy halet ijra qilinip, tut – tut bolup kétip, nechche yüzligen mehbus qaytidin jinayi jazagha tartilip, ehmetjan munirge ölüm jazasi, siyit niyazgha ölüm jazasi bérip ikki yildin kéyin ijra qilidighan, paltu muhemmed imin’gha 20 yilliq qamaq jazasi bérip, enzini yapqan idi.

Biz peylo meydanigha barghanda hélimu ehmetjanning tesiri tügimigen iken. Xitay kadirlar sherqitürkistanning siyasi sehniside ikkinchi bir ehmetjanning chiqip qélishidin ensirep, ikki jinayetchi bir yerge kelse, soraq sorap, néme déyishting?- dep guman qilidiken. Ehmetjan qatarliqlar 1965 ـ yili peylo meydanida qayta qolgha élin’ghan péti 1970 – yilighiche qeshqer wilayetlik türmide qamaqta tutup turulup, biz bilen bille jaza meydanigha élip chiqilip, u alemge ketken idi.

Ehmetjan alemdin ötkende téxi öylenmigen idi…

Biz bir qanchimiz jaza meydanidin qaytip kirgendin kéyin, men siyit niyaz bilen bir kamirda yatqan idim. Kéyin peylo meydanidimu bir etrette bir qanche yil bille bolghan idim. Siyit niyazning éytip bérishiche:
― ehmetjan munir qeshqer wilayetlik türmide turghan mezgilde, axunop, mijit siling weqesini anglighan iken. U wetenning musteqilliqigha intiliwatqan ishlardin xewer tapqandin kéyin, men haman ölüp kétimen, men ölüp ketken teqdirdimu weten yenila bir kün musteqilliqqa érishidiken, uyghur aptonom rayonining bashliqliridin tartip, qeshqerning dotey, hakimlirighiche, xitaygha qarshi teshkilatqa uyushqinidin qarighanda, bizning inqilabimiz heqqani inqilap iken, xelq oyghiniptu, musteqilliqning puriqi dimighimgha urunuwatidu, ölüp ketsem arminim yoq. Birsimiz ölsek mingimiz bu yolni dawamlashturidikenmiz, dégen iken!

Ehmetjanning shérikliridin köp qismi türmide alemdin ötti. Az bir qismi jaza mudditini tügitip qeshqerge qaytip keldi. Ularning ichide paltu muhemmed imin qeshqerde qassapliq bilen jan saqlawitiptu. Esqerjan qatarliq bir nechchisi herxil yol tutup, jan béqip hazir qeshqerde yashawitiptu. Elhemdu lillah!

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

Allahqa shükri! Siyt niyazmu türmidin saq chiqti. U axirqi ömride xéli jiq ishlarni qildi, u ürümchidiki nenmin mesjidide bir mezgil muezzinlik hem xojidarliq ishi bilen shughulliniptu. U mezgilde wetende boliwatqan ishlardin chet eldiki teshkilatlarni xewerlendürüp , nurghun muhim qimmiti bar axbaratlar bilen teminligenlikini anglighan idim. Men ottura asiyadiki waqtimda melum birsi arqiliq siyit niyaz bilen alaqiliship turghan idim. Kéyin men pasport we iqametsizlik kasapitidin köp qétim xapiliq tartip, bir yerde muqim turalmay alaqimiz üzülüp qalghan idi, kéyinki künlerde wetendin chiqqan birsidin merhumning u alemge seper qilghanliqini anglap, bekmu qayghurdum.

Merhumgha janabi allahtin jennettin yer bérishini tileymen, amin!

11-Merhum jélil qarimni esleymen

merhum jélil qarim 1970 – yili 7 – ayning 18 – küni qeshqerde ölümge höküm qilin’ghan yette kishining birisi idi. Men jélil qarimni 21 – awghust kéchisi, qeshqerdin chiqqan qumandanliq shitabining mashinisigha olturup, bir mashina bilen sughun’gha barghanda, etisi tang atqanda körgen idim.

Merhum kélishken, uzun boy, kalta saqal, yadangghu kelgen, gep ـ sözidin teqwadar musulmanliqi chiqip turidighan, salapetlik bir insan idi. Qarajülge yétip barghan küni etigende bamdat namizini oqup bolup, duagha turghanda hemmimizni yighlitiwetken idi. Esli ismi abdullah qari iken. Yer islahati mezgilide bu kishige poméshchik unsur qalpiqi kiydürülgen bolghachqa, nazarettin qéchip, bir ömür öz yurtida sergerdan, sersan bolup, qéchip yürgen kishi iken.

Ismini ukisining namigha özgertip jélil qarim nami bilen ürümchi, ghulja, kuchar… Qatarliq yerlerde hüner – kesp bilen jahansazliq qilip yürgen iken.

U zamanlarda poméshchik qalpiqi bar adem bir yerdin yene bir yerge bérishqa toghra kelse, choqum gung’enjüyning ruxsitini élishi kérek idi. Shu wejdin merhum ukisining namida hayat saqlinip kelgen iken. Merhum merkizi biyoroning qeshqerge ewetken alahide alaqichisi bolup, muhim ishlar jélil qarim arqiliq merkizi biyorogha melum qilinatti. Merhum qarajüldiki jengde baturluq bilen jeng qilip, düshmenni köp öltürgenlerning birsi idi. Men merhum bilen qeshqer wilayetlik türmide bir nechche künla bille bolushqa nisip bolghan idi. U kishidin köp dini bilimlerni öginiwalghan idim. Merhumning éytishiche yaqa yurtta 20 yildek sergerdan bolup, mexpi hayat kechürgen iken. Jaza meydanigha bille chiqtuq. Emma u kishi u alemge kétip qaldi. Jélil qarim dawamliq qolida teswér sérip asman’gha qarap qandaqtur birnimilerni deytti, emma, bashqilar gep sorisa derhal jawab biretti.

Bir küni men jélil qarimdin soridum, sille etidin kechkiche asman’ghila qarapla turudikenla, asmanda bir némini bayqawatamla-yaki közlirige bir néme körünüwatamdu?-dep soridim:
-bu peskesh dunyagha köz tikkendin köre, allahgha séghinip asman’gha qarisam könglüm yorup qalidu.- dégenti.
– heptide bir ighiz gep qilidikenla, anche – munche bashliridin ötken sergüzeshtilerni dep bermemla?,- désem, artuq gep ishekke yük, allah nésip qilsa, sözleydighan möriti kelgende puxadin chiqqudek sözlep qosughumni boshutuwalsam özemni harghinliqtin qutuldurghandek hés qilimen….!,- deytti.

Hey rehimsiz dunya! Hey rehimsiz xitay komunéstliri. Jélil qarimnimu axiri yep ketting! Bu qisasni axiri bir kün alimiz. Insha allah!

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!
12-Merhum hawut pawanni esleymen

merhum hawut pawan (mergen) mekit nahiysidin bolup, 1970 – yili 7 – ayning 18 – küni qeshqer shehiride ölümge höküm qilin’ghan yette kishining birsi idi. Men merhum bilen bille jaza meydanigha bille chiqqan iduq. Emma u kishige ölüm jazasi bérilip u alemge yürüp keti. U bizning eng axirqi widalishishimiz bolghan idi.

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun, amin!

Merhum 85 yashliq, appaq saqal, perishte süpet bir insan idi. Merhum mekit nahiyiside bir ömür mergenlik bilen ow owlap, chöl ـ jezirilerde hayati ötken, xitayning undaq yaki mundaq siyasetliridin qilche xewiri yoq, terki dunya bolup ketken qara türk bir insan idi. Medeniyet inqilabiy yuqiri pellige chiqip, isyanchilar bashliqi muhemmed imin qadir mekitning hoquqini qoral küchi bilen tartiwilip, mekit xelqige murajiet name chiqirip eskerlikke tizimgha aldurush heqqide uqturush chiqarghanda, mekit xelqining azadliqqa chiqqanliqini anglighan hawut pawan, janggaldiki owchiliq kespini tashlap, pidakarliq bilen mekit nahiyisige kélip, özini melum qilip, eskerlikke tizimlatqan iken.

Hawut pawanni körgen muhemmed imin qadir u kishige öz qoli bilen bir dane besh atar miltiq bilen yüz tal oq bergen iken. U kishining muhemmed imin qadirning buyruqi bilen keskinnishanchiliqini (yiraqtin qarigha élip atidighan atuchi) qilidiken. Özining éytishiche, „közümge ilinishqan nersini soquwiteleymen“ deytti.

Muhemmed imin qadir bergen miltiq bilen her qétimqi jengde bir nechche düshmenni yer chishletken iken. U özining déyishiche, „bilip turup yiraqtin on ikki xitayni yer chishlettim, yene qanchisi yer chishlidi bilmeymen“, deydighan. Emma höküm namisida „biguna bir nechche xenzu ishchi ـ xizmetchilirini öltürgen“ dep eyibligen idi. Bashqilarning dep bérishiche: „bu adem xitaygha bek öch idi, xitayni körsila, unisini bunisini sürüshte qilmay étiwitetti“ -dégenidi.

Men bir qétim chaxchaq qilip, rast nechcheylenni atqantile? Désem, „allah bilidu uning hésabini, kim ularni bizning yurtqa kelsun deptu!“ -dégen idi. U özining terjimihali heqqide héch kimge bir néme dégen emes, u rastinla bir sirliq insan idi.
Men bu eslimemni merhum ustazimiz ötkür ependining „iz“ dégen shéiri bilen tamamlashni layiq kördüm.

Iz

yash iduq müshkül seperge atlinip chiqqanda biz.
Emdi atqa min’güdek bopqaldi ene newrimiz.
Az iduq müshkül seperge atlinip chiqqanda biz,
emdi chong karwan atalduq qaldurup chöllerde iz.
Qaldi iz chöller ara gahi dawanlarda yane,
qaldi ni – ni arslanlar deshti chölde qebrisiz.
Qebrisiz qaldi démeng yulghun qizarghan dalida,
gül – chichekke pürkinur tangna baharda qebrimiz.
Qaldi iz, qaldi menzil, qaldi yiraqta hemmisi,
chiqsa boran, köchse qumlar hem kömülmes izimiz.
Toxtimas karwan yolidin gerche atlar bek oruq,
tapqusi héch bolmisa bu izni bir kün, newrimiz ya chewrimiz.

Kitab tügüdi.

Hörmet bilen: abdurreshid haji kérimi

télfun : 0046 709 471 671 ( qol )

Sewdayi58@hotmail.com

*****
Sherqiy Türkistanda 60-yillardiki Qoralliq qozghilangning teshkillinishi we meghlup bolushi
(tarixi eslime)
yünüs hajim qeshqiri

töwende yünüs hajim qeshqirining sherqitürkistan xeliq inqilawiy herkiti heqqidiki eslimisini, toluqlima matéryal süpitide hozuringizlargha sunmaqchimen.
-abdureshid haji kerimi

men eslide bu weqelikni yézip chiqishni oylimighan idim. Mushu yolda qetliham qilin’ghan türmide jismaniy iskenje sewebidin öltürülgen qehrimanlarning échinishliq pajielik wapati köz aldimgha kéliwélip, ularning ajayip paaliyetlirini yézip chiqishni muwapiq kördüm. U, qehrimanlarning bala-chaqilirining 40 yil mabeynide tartiwatqan azab – oqubetlirini untup kételmidim. Shundaq oygha keldimki:

birge ötken, bille heriket qilghan, japa – musheqqette bille bolghan dost – buraderlirm pajielik halda hayatidin ayrildi. Men bolsam hayat qaldim, bundaq hayatliqning manga néme kirigi, ular üchün birer ish qilip qoyush istigi yürügimni azablap keldi…

Bu ehwalning tepsilatini atimiz axunop bashchiliqidiki bir qanche kishi toluq biletti. Epsuski: bular eyni chaghdila qazagha uchrap u alemge ketti. Bu ehwaldin xewiri bar yana bir kishi hayat bolsimu u kishi manga shundaq dédiki;“ qoralliq qozghilangning tepsiliy ehwalini men toluq bilip kételmeymen, shunga özlirining bir qisqighina bir nerse yézip kitabche qaldurup qoyushlirini soraymen bu heriketke qatnashqan ikenmiz we teshkilligüchiler qatarida ikenmiz uni özimiz bilen birge élip u dunyagha ketsek bolmas “- dédi.

Shunglashqa gheyretke kélip bu weqelikni tepsiliy yézip chiqishqa niyet qildim. Yazidighan bu weqelik mezmuni: qeshqer shehiri, mekit nahiyisi, maralbéshi nahiyisining bir qismi, yeken, tashmiliq, barin qatarliq orunlardiki uyushturulghan qoralliq qozghilangning tepsiliy ehwali yézilidu, deslapte qurulushi, kéyin heriketke ötüsh, axirida sherqi türkistan xelq inqilabi partiyisi jenubi tengritagh büyrusi bilen birlishish qatarliqlar asas qilinidu.

Men esli yazghuchimu emes, alahide blimlik kishimu emes, peqetla tajawuzchi, aldapchi we kazzap xitaylarning zulumini yetküdek tartqan sawati bar bir kishi.

Men yazghan weqelik kéyin wetenperwer yaxshi bir ilim igisining qoligha chüshüp menggülik tarix süpitide xatirlinip chiqidighanliqigha ishenchem kamil.

Qoralliq qozghilanggha qatnashqan sepdashlar ichide weten yolida qurban bolghanlar bolsun, yaki hayat qalghanlar bolsun hemmisi yaxshi kishiler idi. Teqdir qismet shundaqmu we yaki rizqi shunchilikimu ular bizdin waqitsiz ayrildi. Bu sepdashlardin köp qismi qurban bolup ketti. Yana bir qismining yéshi chonguyup wapat bolup ketti. Qurban bolghan, wapat bolghan, hayat qalghuchilarning aile- tawabiatliri xainlar, munapiqlar teripidin uzun muddet kemsitilishke uchridi…

Bichare nareside mesum balilar, ajiz ayallar özlirining atilirining qandaq adem ikenlikini bilip qalsun üchün her namizida shular üchün dua ibadette bolsun üchün ularning ish izlirini chüshendürüshke toghra kélidu.

Öz waqtida tutqun qilishta qolgha térik chüshken yüsüp sehidi, turdi éli, abduréhim eyup, abduréhim emet, abdughini, abduréhim sali, yar muhemmet aka qatarliq kishilerge rehmet éytish yüzisidin bu weqelikni yézip qaldurdum. Ular méni asrap qalmighan bolsa bu weqelikni yézip qalduralmighan bolattim. Méning yazghanlirim toluq bolup kétishi natayin. Sewiyem töwen, bu weqelikke uzun yillar bolghini üchün xatiremdin chiqip ketken tereplirige qérindashlirimning izahat bérip toluqlishini ümid qilimen.
Töwende mushu heriketke qatnashqan sepdashlarning qisqiche ehwalini chüshendürüp ötimen.
*****
Meshhur Qomandan Axunop emet
axunop emet sherqi türkistan xelq inqilawi partiyisi jenubi tengritagh büyrusining bash sékirtari. Qoralliq qozghilanggha mes’ul bashqumandan.

Axunopning esli yurti , axtu nahyisining filal yézisidin bolup kéyin qeshqer shehrining tash baziri dégen mehellide olturghan.qumdarwazidiki kérim axun digen ustamda taqichiliq kespini ügen’gen. 16 yashliri bolsa kirek ustisi kérim axun bilen “ jenubi shinjang atliq garnizun“ning ichige at taqilash üchün kirgende mexmut muhidige yarap qilip, ustazidin herbi sepke sorap élip qalghan.
Shuning bilen bu kishining herbilik hayati shuyerdin bashlan’ghan. Kespi herbi xadim.( deslepte mexmud muhidining atliq qismida, shingshisey dewride lenggerdiki herbi qisimda, gomindang armiyisining sopaxun polkida , guchungdiki gomindang armiyiside ishligen…)

sherqiy türkistan milliy armiyisi buyruq boyunche jenupqa yürüsh qilip baygha kilidu.
Axunopning bayda turuwatqanliqini bilgen milliy armiye qisimliri uni izdep terep – terepke adem ewetidu. Milliy armiye jengchisidin éziz qasimgha uchrap qalidu. Éziz qasim “ salam! Peyjang “ ,- dep herbiche salam biridu. Éziz qasimning milliy armiye kiyimini kéyip axunopqa salam berginidin uning milliy armiyege ötkenlikini perez qilidu. Éziz qasim gomindang armiyisining guchungdiki qismida axunopning qol astidiki “ benjang “ iken. Éziz qasim milliy armiye heqqide söz échip sopaxun polkining alla burun milliy armiyege ötüp ketkenlikini , milliy armiye we sopaxun polkidikilerdin bir munche ademning axunopni izdep yürgenlikini éytip “ méning teliyim barkin sille manga uchrap qaldila“, – deydu.

Hemde sopaxun polkownikning yénigha bashlap baridu. Sopaxun aka bir ros herbi komandiri bilen söhbetliship oltarghan iken. Éziz qasim bilen bille kirip kelgen axunopni körgen sopaxun polkownik derhal ornidin turup axunop bilen qizghin körishidu hemde ros komandirigha axunopni maxtap chüshendüridu. Shuning bilen axunop shu kündin itibaren milliy armiyege öz qol astidiki milli eskerlirini bashlap ötüp kitidu.

Axunop milliy armiye tereptin esir ilin’ghan gomindang opitsérliri ichide yarmuhemmet akini tonup qilip unimu azad qilip sepke qétiwalidu.

Sopaxun polki buyruq boyunche ghuljigha qaytidu. Muzdawan’gha barghanda, bu qisimning teghdirining qandaq bolidighanliqini bilish üchün saqlap turuwatqan qasimjan qembiri bilen abdukirim abbasowlar bar iken.

Milliy armiye sopaxun polki baydin ayrilghandin kéyin , muzdawanda bayni qayta “ tazilash “ bilen pitrap yürgen gomindang qismlirining yene parakendichilik tughdurup xelqqe ighir zulumlarni sélip milliy armiyege hésdashliq qilghan munewwer wetenperwer kishilerni qirghin qilghanliqini anglighandin kéyin, keynige qaytip gomindang qisimlirigha qayta wujum qilip edebini birish pikrini otturigha qoyidu.

Qasimjan qembiri derhal ghuljigha qaytmisa bolmaydighanliqi heqqide sopaxunning baygha tekrar wujum qilish pikrige qoshulmaydu. Shu seweb bilen ikki terep oturisida jiddiy talash tartish bolidu. Sopaxunni qayil qilalmighan qasimjan qembiri gépini ötküzelmey sopaxunni qattiq tenqidleydu. Abdukirim abbasow otturigha chüshüp her ikkeylenni muresse qilip mundaq qarar maqullaydu.

Sopaxun polkownikning teshebbusi bilen, qasimjan qembiri bilen abdukérim abbasow qisim bilen shu yerdin qozghalmaydighan, axunop bashliq 30 jengchi muz dawan’gha birip düshmenning edebini brip qaytip kilidighan’gha kilishidu.

Axunop 30 eskerni bashlap baygha qarap yolgha chiqidu, yol üstide eskerlerning qural tutush maharitini sinap biqish üchün bir nechche eskerni qural étishqa buyruq beridu, ularning ichide bezillirining téxi qural tutushni taza yaxshi bilmeydighan yingi eskerler ikenliki melum bolidu. Axunop ularning nedin kelgenlikini sürüshtüridu, eslide ular buruti xet tartmighan güdek oqughuchilar bolup, sherqitürkistan armiyesige yéngidin özini tizimlitip kelgenlerdin ikenliki melum bolidu.

Bexitke yarisha yarmuhemmet akini 30 ademge qitip élip qalghan iken. Yarmuhemmet aka ulargha qural tutush ishlitish, géranat itish qatarliq herbi meshqni qildurup bir qeder yaxshi ügen’gendin kéyin andin yolgha chiqidu.

Axunopning 30 neper bu quralliq qismi bay nahyisige yéqin bir yerge kilip dalida aram alidiken. Axunop bir tüp maymaq söget astida uxlap qalidiken. Hemme harghinliqtin qattiq uyquda iken. Axunop yérim kéche bolghanda bir chüsh körüptude derhal oyghunup kitiptu. Qarisa terep – terptin rastinla düshmen eskerliri qistap kiliwatqidek, axunop derhal miltiqtin oq chiqirip eskerlerni oyghutup düshmen’ge zerbe birishke buyruq qiliptu. Düshmenler axunop qismigha bek yéqin bolghan bir seyxanigha kélip bolghan iken. Eskerlerning atqan oqliridin qorqqan gomindang eskerliri aldi keynige qarimay kelgen yérige qarap qichip kitidu.

Düshmen qachqandin kéyin axunopning ayighi aghrighandek his qiptu, qarisa kassisigha oq tekken iken, yarmuhemmet aka axunopning yarisini téngip, uni yüdüp eslidiki pilan boyunche bay nahyisige qarap yürüsh qilidu. Axunop qisimliri bay nahyisige kirip urushni dawamlashturidiken, kichisi ilip birilghan hujumda düshmenlar patparaq bolup qalaymiqan birmehel oq chiqarghan bolsimu berdashliq birelmey bay nahye bazirini tashlap qichishqa bashlaptu. Düshmenning bir qismi tagh terpke qachsa, yene birqismi aqsu terepke qéchiptu. Axunop qoshuni düshmen orunlashqan chong gazrrmigha bösüp kiridu. Düshmenler qural – yaragh, oq -dora, herbiy aptombil we herbi atlarni, shundaqla mol miqdardiki guruj, un, yagh qatarliq yémek ichmeklerni tashlap qachqan iken.

Bir ayalning axunopqa bolghan sadaqiti

jenubi shinjang binakarliq shirkitining ishchisi , merhum axunopning qol astida atliq polkda herbi septe ishligen, ibrahim aka digen kishi bolidighan. Bu adem nahayiti mulahim, teqwadar kishige azar birishni gunah dep bilidighan sap dil aq köngül kishi idi. Uning ayali ayshemxan merhumemu tolimu wéjdanliq yüreklik mert bir yenggeidi.

Atimiz axunoplar qazagha uchrap u alemge ketkendin kéyin ularning rohigha atap qur’an télawet qilip nezire qilghan. Buni sézip qalghan hökümet we uning qarakuchliri ayshem yenggini urup qowurghilirini sundurup qiynighanda,- „axunoplar yaxshi ademler idi, shundaq qehrimanlargha nezire – chiraq ötküzmey kimge nezire qilimiz?“,- dep öz pikride ching turghan. Bir qanche waqit qamap qoyup andin qoyup bergen. Biwaste tuqqanchiliqi yoq, bir ayalning undaq hisdashliq qilishi xelqning inqilabchilarni neqeder qollighanliqini ispatlaydu.

Sepdishimiz qurban begning ayali xeyrinsaxan yenggimiz ürümchidin chékinip qeshqerge kelgen sherqiy türkistan xelq inqilabi partiysining yoshurun ezalirini mexpi öyide saqlap qondurup ularning halidin xewer ilip, ash tamiqi, kirqatlirini yuyup taki ular qarajülge atlan’ghuche xizmitini qilghan…

Emdi quralliq qozghilanggha ait ishlar heqqide toxtulup ötimiz

1969 -yili 4 – ay mezgilliri bolsa kirek, atimiz axunop yarmuhemmet aka arqiliq mijithajini chaqirtiptu. Mijithaji atimiz axunopning öyige barghanda ukishining keypiyatining anche yaxshi emeslikini sezgen hemde birer müshkül mesilige duch kelgendek qiyapette ikinlikini körgen. Mijithajini körgendin kéyin yürükidiki sözini qilghan “ bizning sepdashlirimiz ichide wélayetlik saqchi idarisidiki mamutjan heqqide oxshimighan pikir qarashlar bar, pikirler biryerge kilelmeywatidu, beziler mexpi jaza bireyli dise, beziler toluq tekshürüp andin bir nime deyli deydu, jaza birshte ching turghanlardin xeyrulla bekrek tekitlewatidu, méning köz qarishimnimu tekshürüp andin bir terep qilish“- deydu. Mijithaji axunopning pikrige qoshulup aldin tekshüreyli, rastinla jaza birishke tégishlik bolsa jaza birish tes emes, uni öltüriwétemduq, yaki put qolini késiwétip nakes qilip qoyamduq u bir addiy ish dep teselli biridu.

Merhum qumandanimiz axunop qarajüldiki jengde oq – dora tügep kitip düshmenning qoligha térik chüshüshni namus bilip eng axirqi bir tal oq bilen özini étiwalghan. Hayat waqtida qoralliq qozghilangni uyushturush we ularni bashqurushta alahide töhpilarni qoshqan. Axunop jesur, wujudidin qehrimanliq urghup turidighan wetenning sadaqetmen oghlani idi.u, qilishqa tigishlik ishlarni tolughi bilen bijanidil orundighan kishi. Jennet makan atimizning axiretliki xeyirlik bolsun, amin!

Merhum alemdin ötken 1969 – yili 53 yashta idi…

*****

Turdi Eli Heqqide

turdi eli. Esli yurti aqsuning awat nahyisidin , kéyinki olturushluq jayi, qeshqer pidagokika inistituti aililer qorusida bolghan. Milli armiyege qatnashqan, ötmüshtiki xitay tajawuzchillirigha qarshi yer asti teshkilatlergha qatnashqan.

Sherqi türkistan xelq inqilawi partiyisi jenubi béyruning 1 – muawén sékirtari, daimi hey’et ezasi, qoralliq qozghilangning uyushturghuchiliridin birsi. Shu waqitta 51 yashta idi.deslepte aqsu wélayitining awat yézisida xizmaet qilghan, kéyin ürümchide xizmet qilghan. 11 bitimdin kéyin ghuljigha birip maarip sahiside xizmet qilghan. 49- yildin kéyin aptonum rayunluq maarip nazaritide ishligen
1998 – yilliri alemdin ötti. Merhumning aile tawabatliri bilen chüshken resimni ewettim eserge qoyup qoysiliri bolidu.
*****

Yüsüp sehidi Heqqide

yüsüp sehidining esli yurti qeshqer shehri qumderwaza, kéyinki olturaqlashqan jayi, chasa kocha bashqarmadiki bir shexsining öyide olturghan. Shu waqitta 53 yash idi.

Sherqi türkistan xelq inqilawi partiyisi jenubi tengritagh büyrusining 2 – muawén sékirtari idi. Qoralliq qozghilangning teshkillügüchi mes’ulliridin idi. Nurghun qitim mijit haji, mijit saqi we mekittiki rozi hékim , memtimin qadir , abduréhim emet , abduréhim sali qatarliq kishiler bilen bolghan mexpiy söhbette bolghan. Qoralliq qozghilangning jenubi tengritagh büyrusi bilen birliship kitishige alahide xizmetlerni körsetken kishi. 1973 – yil wélayetlik türmide xitaylar teripidin tayaq yep urup öltürüldi. Bu zatmu arzu armanlirigha yitelmey waqitsiz alemdin ötti.

*****

Sédiq shirip aka Heqqide
sédiq shirip akining esli yurti üstün artush, kéyinki olturushluq orni östengboyi sanduq bazirining ichidiki kochididi. Eslidiki sherqi türkistan inqilawining tashqorghandiki partizanlar etritining siyasi komisari we katipi bolghan. 1949- yildin kéyin yingisar we qeshqer shehrilik saqchi idarillining bashliqi bolghan. Yerlik milletchilikke qarshi köreshte qalpaq keydürlüp qeshqer kütüpxanisigha chüshürwétilgen.

Jenubi sherqi türkistan islam partiyisining sékirtari bolghan. Bu ikki partiye birleshkende ( sherqi türkistan xelq inqilawi partiyisi bilen sherqi türkistan islam partiyisi ) uning hey’et ezasi bolghan.
Bu kishi bir tarixi inqilapchi bolup, dunyagha kélip qilishqa tégishlik ishlarning hemmisni tolughi bilen bijirgen zat idi.

Bu kishi wezipe bijiriwatqan mezgilde mijit haji, mijit saqilarning teshkilatigha qobul qilinishini hawale qilghan. Kéyin salametliki yar bermey özi ötewatqan islam partiyisining sékirtarliq wezipisini merhum exmed ziyai janaplirigha , muawénliq wezipisini ablimit eynekke ötküzüp bergen. Bu pishqedem inqilapchimiz arzu armanlirigha yételmey 40 yash etrapida yash turupla wapat boldi.

Yatqan yéri jennette bolsun , amin!

*****
Xeyrulla nizamidin Heqqide

xeyrulla nizamidinning esli yurti artush nahiye boyamet yézisidin, meshhur wetenperwer maaripchi memtili ependining (tewpiq) akisi nizamidin ependining kichik oghli, yéshi 31 yash idi. Sherqiy türkistan yashlar partiyisi teshkilatining jenubi sherqiy türkistan shübe teshkilati sékirtari , kéyin sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi jenubi tengritagh büyrusining hey’et ezasi , teshwiqat bashliqi, qoralliq qozghilangning bash qumandani axunopning yardemchiliki wezipisini öz üstige alghan.

Inqilapqa bashtin axir mes’ul bolghan, jaseretlik kishi idi. U kishige tutush buyruqi chiqirlghan bolsimu ajayip paaliyetlerni éilip barghan. Nurghun eza qobul qilghan, müshkül wezipilerni ötügen. Eslide shinjiang unwérsititini tamamlighandin kéyin artushda bir mezgil maarip xizmiti bilen shughullan’ghan. Kéyin wali mehkimige yötkülüp istatistika bashqarmisida ishligen hemde töwen’ge chüshürlüp yéngisheher nahyisining yapchan yézisigha sürgün qilin’ghan.

Merhum xeyrulla nizamidin qarajüldiki jengde qoral- yaragh , oq dora tügep kitip eng axirqi birtal giranatni saqlap qilip yiqinlap kelgen düshmen eskirining qoligha tirik chüshüp qélishning aldini élish üchün pütüshiwalghini boyiche heriket qilip xitay eskerliri bilen özini we sepdishi osmanjanlarni qoshup partilitip uyghur milliy herkiti tarixigha öchmes iz qaldurghan.

Merhumning yatqan yéri jennette bolsun. Amin!

*****
Abduréhim eyyup Heqqide

abduréhim eyyuping esli yurti kona sheher nahiye, beshkirem yézisining beshtoghraq kentidur. Shingshiseyning saqchi mektibide oqup, shingshiseyning jandarmisida komandir bolup ishligen. Kéyin gomindang hökümitide ishligen . Milli inqilab partlighandin kéyin heqiqetke qayitip, sherqiy türkistan hökümitige ötüp ketken.

Onbir maddiliq bétimdin kéyin qasimjan qembiri bilen ghuljidin qeshqerge kélip artush nahyisning saqchi idarisigha bashliq , qeshqer saqchi bashqarmisigha bashliq bolghan hemde qeshqer wilayetlik partikomgha bash katip bolghan. Kéyin qeshqer shehrining wélayetlik maddiy – eshyalar shirkitining aile qorusida olturghan. Eyni yillarda, qeshqer wélayetlik partikomning bash katibi, wélayetlik maddiy – eshyarlar shirkitining birinchi qol bashqarma bashliqi qatarliq wezipilerde bolghan.

Teshkilattiki wezipisi, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi jenubi tengritagh büyrusining hey’et ezasi, teshkilat bashqarmisining bashliqi bolghan. Abduréhim eyyup akining qeshqerdiki tesiri chong shexsi bolup jamaet izzet ikramini qilidighan kishi idi. Gomindang turmisidimu weten millet dawasi üchün uzun muddet yétip 20 yilliq kisilgen. Sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanda, xitay bilen bolghan bitimdin kéyin turmidin qoyup birilgen. Hemde milli armiyening ilidiki qismigha birip shu yerde muhim wezipilerni ötigen. 1969- yili 8 – ayning 18- küni qeshqerde tutqun qilnip 20 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin’ghan. Turmidin chiqqandin kéyin qeshqer shehride xitayning qatmu qat ighir bisimda mudhish yaman hayatni bishidin ötküzüshke mejbur boldi….

Ulugh ustaz abduréhim eyyup aka hayatining axirida perishte süpet appaq saqili bilen qeshqerning héytkar jamisige namazgha mangghanda, nechche yüzligen uyghur yashliri tebessum bilen salam qilip merhumgha özlirining chungqur hörmet tuyghusining barliqini izhar qilishar idi. Uning wapati qeshqer xelqide ghayet zor tesir qozghidi, nechche minglighan kishi jinaza namizigha kilip xitay dairlirini chuchutuwetti, qatmu qat saqchi mashiniliri jinaza jamaétini tosup héch bir amal qilalmidi peqet bir qanche yashlarni turmigha bir mehel soliwélip, tük ündürelmigendin kéyin ilajisizliqtin qoyup birishke mejbur boldi, uni xelqimiz her waqit yad étidu. Merhumningyatqan yéri jennette bolsun. Amin!
*****
Osmanjan toxti Heqqide

osmanjan toxti esli yurti artush nahiyesining aghu yézisidin. Kéyinki olturushluq jayi, qeshqer shehri östeng boyida idi.

Osmanjan toxti shihét bolushning aldida iligir kéyin bolup qeshqer sheherlik saqchi idarisining bashliqi, qeshqer wélayetlik saqchi bashqarmisining muawén bashliqi, gezderya bashqarmisining bashliqi qatarliq wezipilerde bolghan.

40- yilliri milli armiyede kéyin özgertilgen xitay armiyiside polkownik derijilik herbi wezipide bolghan, kélip chiqishi herbi xadim.

Qarajüldiki jengde xeyrulla bilen bille bir géranatta özini düshmen eskerliri bilen qoshup partlitip uyghur tarixigha öchmes izlar qaldurghan….

Teshkilat ichidiki wezipisi mexpi bolup herbi oqutquchuluq wezipisini ötigen, minglighan uyghur perzentliri qural – yaragh tutushni ishlitishni merhumdin ügen’gen…

Merhumgha janabi allahdin jennet merhemiti téleymiz. Amin!
*****
Abdukérim hamuq Heqqide

abdukérim hamuq qeshqer shehri östengboya bashqarmisi tewelikidiki tagharchi kocha ahalilar kommutétida olturushluq, yuqumluq kisellerning aldini ilish bashqarmisining bashliqi idi. Shu chaghda téxi 28 yash idi.

Teshkilattiki wezipisi ,sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi jenubi tengritagh büyrusining hey’et ezasi, qeshqer sheherlik partikomning sékirtari, yashlar komutéti sékirtari qatarliq muhim wezipilierde bolghan. Axunop bashchiqidiki quralliq qozghilangchilar qoshuni herbi yürüsh qilip qarajülge qarap mangghanda , jenubiy tengritagh büyrusining barliq xizmetliri abdukérim hamuqqa yüklen’gen idi.

Abdukérim hamuq hayatida weten-milliti üchün nurghun ishlarni qilip milliy töhpe yaratqan hayat shahitlardin biridur. U hazir özining shexsi tirishchanliqi bilen milletke axirqi hisapta birer yaxsh ish qilip birish niyitide shexsi doxtorxana échip kisel dawalap tapqan pul bedilige mehellisige bir meschid sélip berdi… Hélimu xelq arisida yüksek inawetke ige kishilerning biri!
*****
Meshhur qumandan Mijit séling Heqqide

mijit saqining esli yurti qeshqer shehridur. Östeng boyi ahaliler komutéti yaghach kochisida olturushluq bolup, qeshqer shehride tughulup chong bolghan.

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisige qobul qilin’ghan. Quralliq qozghilangni uyushturghuchilarning birsi. Mijit saqining anisi tursun xénim wetenperwer ayal idi. U oghlining teshkilatqa qatnishishini qollighan. Qumderwaza mopang mehelliside olturushluq memet yolwas dégen kishining öyide ( memet qassapmu dep ataydu qeshqer xelqi – t) axunop bilen uchrushup:

-men balamni silerdek yaxshi kishilerge tapshurdum, weten millet yolida ölüp ketse armanim yoq,- dégenidi.

Merhum mijit saqi teshkilatqa eza bolghan künidin tartip teshkilatning nizamnamisigha angliq ruaye qilip, sadaqetmenlik we bijanidilliq bilen küresh sépimizde mustehkem turghan. Qarajüldiki jengde düshmen qoligha tirik chüshüshni numus dep bilip özini étiwalghan bolsimu, oq minge qismining yan teripige tigip mejruhlunup sézimchanliqini yoqutup gep qilalmas halgha chüshüp qalghan idi. Xitay dairliri jenubi shinjang herbi doxturxanide uni uzun muddet dawalap söz alalmay shu piti merhumgha ölüm jazasi birp 1970 – yil 1- ayda qetle qildi.

Sherqitürkistan xelqi shir yürek bu perzentini menggü unutmaydu!
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti téleymiz. Amin!
*****

Abduréshit haji kérimi Heqqide

abduréshit haji kérimi („qarajüldiki jeng“ dégen kitapning apturi ) öz waxtida 26 yash idi. Qeshqer wélayetlik partiye – hökümet orunlirida ishligen bolup qeshqerde abduréshit peyyi ( terjiman-t) dése tonumaydighini yoq idi.

Jenubi sherqiy türkistan yashlar teshkilatining mes’ulliridin biri idi. Xeyrulla nizamidin’ge yardemliship nurghun mexpi paaliyetlerni qilghan. Qarajüldiki jengde qehrimanliq körsütüp nam chiqarghan. Axunop tapshurghan wezipini muweppiqiyetlik orunlap kéyin düshmen qoligha tirik chüshüp qalghan. Turmidiki mudditini tügetkendin kéyin bir mehel wetende yashighan idi. Düshmenning tekrar ziyankeshliki tüpeyli chet’elge chiqip kitishge mejbur bolghan. Hazirmu yene xelqimizni unutmay biz bilen bolghan dostluq munasibetni saqlap, inqilabi paaliyetler bilen shughulliniwatidu. Hazir wetende uning ayali we omaq baliri bar. Epsus xitay komunést ghalchiliri uninggha aram bermey ziyankeshlikini toxtatqini yoq. Hayat qehrimanimiz abduréshit haji kérimi hélihem her türlük bésimlargha pisent qilmay küreshni toxtatqini yoq!

Uning qehrimanliq ish – izliri weten xelqide wetenning bulung- puchqaqlirida dastan bolup tarilip yürmekte. Bu kishidin weten ichidiki kishiler razi boldi, küreshni toxtatmidi. Bu kishining bütün hésyati weten ishtiyaqida boldi. Shexsi turmushni qilche oylimidi. Wetenning heqiqiy jesur oghlani qilishqa tigshlik ishlarni qiliwatidu. Bu kishidin wetendiki nurghun kishiler öz razimenliklirini bildürüp memnun bolmaqta we uninggha apirin oqumaqta. Bu kishining ishlirining yenimu ongushluq bolishini janabi allahdin tileymiz. Amin!

*****

Yar muhemmed aka Heqqide

yar muhemmed akaning esli yurti yingisar nahyisidin bolup, kéyinki künlerde qeshqer shehrining östengboyi bashqarmisida olturghan idi.

Gomindang xuangpu herbi mektibide oqughan, oqush püttürgendin kéyin gomindang armiyisining baydiki qismida diwiziye kommandiri bolup ishligen. Milliy armiyening sopaxun polki aqsugha kelgende milliy armiyege ötüp ketken.milliy armiye ghuljigha mangghanda bille ketken. Milliy armiyening 13- déwéziyisi qeshqerge kelgende bille kilip dawamliq herbi wezipe ötügen. Kéyin kesip almiship peyziwat nahyiside ishligen. „yerlik milletchilikke qarshi küresh“ te, yerlik milletchi qalpiqi keydürlüp jiq xapiliq tartqan.

Yarmuhemmet aka – sherqiy türkistan xelq inqilarbi patiyisining ezasi, quralliq qozghilang uyushturghuchilargha yiqindin maslashqan pishqedem milliy armiye komandirliridin biri idi.

Eyni waqittiki quralliq qozghilangchilar bilen bashqa bir qanche teshkilatlerni xizmet ishlep yiqinlashturup birlik sepni kücheytip quralliq qozghilangning ghelbe qazinishi üchün köp ejir séngdürgen. U jigerlik, qorqmas yürek, sap dil , sadiq kishi idi. Axunop bashliq quralliq qozghilangchilarning mes’ulliri yarmuhemmed akini bekmu hörmetleytti hem uninggha ishinetti.
Qarajüldiki jengde ajayip baturluq körsetken idi.

Kilip chiqishi herbi xadim komandir bolghanliqi üchün atqan oqi zaya ketmigen idi.

Merhum türmidin boshunup chiqqandin kéyin 10 balisini biqish hélekchilikide az bolmighan japa – musheqqetni tartti, at harwa heydep qish toshup, qurulush matéryallirini toshup jan biqip kelgen idi. Axirqi hisapta, balilirini chong qilip aldi nan tipip yigéidek bolghanda qerelsiz alemdin ötti. 10 uyghur balini uyghur jemiyitige qoshqan qehriman dada – yarmuhemmed aka u alem! Bu alem uyghur xelqining qelbide menggü hayat!

Janabi allah merhumgha jennet merhimiti ataqilsun. Amin!

Quralliq qozghilangning uyushturghuchiliri heqqide qisqiche bayan

quralliq qozghilangni uyushturghuchi 3 neper kishi kéyin qétilghan 2 neper kishi jem’i 5 neper kishi bolup bularning ehwalini yézip qaldurimen. Bular rozi hékim, mijit haji, memtimin qadir, abduréhim emet, abduréhim sali. Bu 5 neper kishi ölüm körümde bille bolimiz, herqandaq ishni mexpi saqlaymiz,- dép öz-ara qesem birishken idi.

*****

Rozi hékim Heqqide

rozi hékim qeshqer wélayiti, mekit nahyisidin bolup 29 yash idi. Mekit kino filim shirkitining kadiri idi. Quralliq qozghilangning teyyarliq xizmetliridin ammini qozghash, qural – yaraq hazirlash, xitay esker quralliq qoshunlirining qurallirini bulap tartiwélish qatarliq emeli heriketlerni ilip barghan bolup, eng axirida jenubi tengritagh büyrusi bilen munasibet ornutup partiyning bir tutash orunlashturushi bilen pilanliq, systimiliq heriket ilip barghan. Mijit haji, xeyrulla nizamidin, mijit saqilar mekitke quralliq qozghilangning teyyarliq xizmetlirini emelileshtürüshke barghanda, heriketning muwepiqiyetlik élip birilishigha yiqindin masliship özining sadaqetmenlik ipadisini bildürgen…

Merhum rozi hékim 1970 -yili xitay mustemchilikliri teripidin ölümge höküm qilnip qetle qilindi. Rozi hékim weten millet aldida qilishqa tigishlik ishlirini qilalidi. Ghelibe qilish meghlup bolush urushta bolup turidighan ish.

Hayatlighida zor tirishchanliq körsetti, weten millet aldidiki mejburiyitini ada qildi. Bu qehrimanimizning hayatliqidiki ish – izliri hélihem weten xelqi arisida ighizdin – ighizgha dastan bolup taralmaqta!
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!

*****

Mijit haji Heqqide

mijit hajining esli yurti we tughulghan jayi artush azaq töwen shtachidin , kéyinki olturushluq jayi qumderwazida. Qeshqer shehride yashawatqanliqigha 50 yildin ashti.

Quralliq qozghilangni uyushturghuchilarning birsi, xelq inqilabi partiyisining ezasi, quralliq qozghilangni nurghun iqtisadi yardem bilen teminligen wetenperwer bay kishi. Bashqilarni hörmet qilidighan, bashqilarningmu hörmitige sazawer kishi idi. Öz waxtida 29 yashlar chamisida idi. Deslepte büyru bilen quralliq qozghilangning mes’ullirini bir arigha yighip birlishishke ahide kuch chiqarghan kishi idi. Kéyin xeyrulla , mijit saqilarni mekitke bashlap appirip quralliq qozghilangning teyyarliq xizmetlirini közdin köchürüp puxta teyyarliqlarni qilghan. Quralliq qozghilangning waxtini muzakire qilghan hem emeli ishlarni qilghan kishi. Hazir hayat emma, ten salametliki bekla nachar shundaq bolsimu milli musteqilliqtin ümidini üzmey qolidin kilidighan ishlarni qiliwatidu.

Eyni zamanda qeshqer sheheridiki, yéngi sheher tashmiliqtiki paaliyetlerge mes’ul bolup nurghun pidakarliqlarni körsetken.

Qolgha ilinip turmida yatqan ashu mudhish zindanda sepdashliri bilen köreshni toxtatmay abduréhim emet, memtili törexan, exmetjan xudaberdiler bilen bille “ nurluq chiraq“ – dégen teshkilatni qurup milliy musteqillqni qolgha keltürüsh paaliyitini dawamlashturghan.

Allah mezkurning ömrini uzun qilip , düshmen’ge qarshi jasaret ata qilsun, amin!
*****
Qumandan Memtimin qadir Heqqide

memtimin qadir mekit nahiye ichidin. 19 yashliq oqughuchi idi. Özi bekmu jasaretlik, qeyser, milliy qehriman déyishke bolidu. Rozi hékim bilen bille quralliq qozghilangning teyyarliq xizmetlirige mes’ul bolup nurghun qural yaragh toplap quralliq qozghilangning ghelbisige asas salghan serkerde idi. Ali ghayilik, ötkür pikirlik gépidin yanmaydighan qabil yigit idi.

Qarajülge yürüsh qilish jéngide sughunchaza dégen jayda düshmenning qapqinigha chüshüp qilip qolgha ilin’ghan. 1970 – yili 1 – ayda mekitte ölüm jazasigha mehkum qilnip shéhit qilindi.

Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!

Memtimin qadirning shereplik nami tilgha ilinidiken mekit nahyisidki 7yashadin 70 yashaghiche uyghur xelqi hikaye toqup uning qehrimanliq ish- izlirini medhiylishidu.

Qehrimanimiz gerche dunyaning hich qandaq xorluqini körmey alemdin ötken bolsimu, weten – milletke bolghan mejburiyitini toluqi bilen ada qildi .
*****

Abduréhim emet Heqqide

abduréhim emetni qeshqer xelqi abduréhim burut dep ataydu. Qeshqer xelqi ichide yüksek abruyi bar, kilishken saqal sumbatliq , mert kishi idi.

Esli yurti axtu nahyisining barin yézisidin bolup jenubi shinjang binakarliq qurulush shirkitining xadimi idi.

Axunop, xeyrulla ependiler bilen köp qitim uchrushup pikirliship quralliq qozghilang kötermigünche wetenning milli musteqilliqini eslige keltürgini bolmaydu; – dégen qarashta ching turghan qehrimanlirimizdin idi.

Xelq inqilabi partiyige eza bolghan, quralliq qozghilangni uyushturghuchi 5 neper serkerdining birsi idi. Öz waqtida 36 yash idi. Özi tigi tigidin qeyserliki chiqip turidighan, dégen sözidin yanmas, batur, sadaqetmen kishi idi. Uning dost- yariburaderliri köp bolghachqa quralliq qozghilanggha qatnishidighan ademlerning sanini toluqlap birishte köp ejre singdürgen idi.

Tashmiliq, barin’gha birip yer’asti teshkilat qurup adem toplap, barindiki memet isa, yolwaslerni özige tartip zor qoshun hasil qilghan. Tashmiliqtin abduréhim sali bilen meslehetliship imir haji yüsüp, tursun ebey , eysa qasim qatarliq kishilerni yinigha tartip ulargha quralliq qozghilanggha qatnishish pursitini yaritip bergen.

Abduréhim burut akimiz türmidin chiqqandin kéyin qedinas ayali ölüp ketti. Yalghuz qalghan abduréhim aka turmush ghurbetchilikidin ikki közi ema bolup qilip ata makani bolghan axtu nahyisining barin yézisigha kitip shu yerde hayat köchürwatidu.

Hazir uning ikki közi ema bolsimu quliqi anglighachqa herküni erkin asiya radio istansiyesining radio prgrammilirini anglap , anglighanlirini yiqinlirigha yetküzüp ularning alqishigha iriship ulardin mukapat ilip yashawatidu.

Abduréhim emet aka:
– mining közüm körmes bolup qaldi. Közi körmigen kishi weten söymisun deptimu? Hayatla bolidikenmen millitim üchün, wetinim üchün qilalighan ishimni qilip ölüp ketsem közüm andin yumulidu,- deydu.

Allah mezkurgha uzun ömür salametlik yar bergey. Amin!
*****

Dangliq alim ehmet ziyai heqqide eslimiler

exmet ziyai ulugh alim, shair, tilshunas, déramaturg, edip, qeshqer shehrining shamalbagh yézisidin bolup , ömür boyi yéziqchiliq ilmi tetqiqat xizmiti bilen shughullan’ghan, weten ichi weten sértida tonulghan shexsidur.

Gomindang dewride qeshqer gézitxanining bashliqi bolup ishligen. Gongsendang dewridimu yenila qeshqer gézitxanisida bashliq bolup ishligen yazghuchi, shair natiqliq bilen dang chiqarghan bir insan idi.

1968 – yilliri sherqiy türkistan islam partiyésini qurup teshkilatning mes’ulluq xizmitini öz üstige alidu. Kéyin sherqiy türkistan xelq partiyési bilen birliship sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining terkiwide daimi hey’et ezdasi bolup quralliq qozghilang kötürüsh terepdarliridin biri bolidu we quralliq qozghilanggha aktip teyyarliq qilidu.

1970 – yili 20 yilliq qamaq jazasi bilen peylo meydan’gha ewetilidu. Merhum turmida emgek qilalmay bashqa jinayetchilerning bisimigha uchrap xarlinidu. Merhumning bextige yarisha aptonom rayunluq ijtimai penler akadimiyisi, yüsüpxas hajpning „qutatghubélk“ we mexmut qeshqirining „türki tillar diwani“ dégen eserlirini yéngidin neshir qilish üchün , merhumni turmidin ariyet ilip ürümchige yötkep élip kitidu, shuning bilen merhum ilmi tetqiqat xizmitini yéngidin bashlaydu we ikki kitabning neshirdin chiqishigha alahide zor töhbilerni qoshidu.

Merhumning jaza mudditi ürümchi penler akadimiyiside tamamlinidu.

Turmidin boshan’ghan exmet ziyai akimiz öz ijaditiyi bilen dawamliq meshghul bolidu, „rabiye- seydin“ dérammisini bashqilarning ishlep sehnileshtürishige yardem qilidu. Bir qatar ilmi maqalilar yézip xelq ammisi bilen yüz köreshturidu.

Merhum erepche, parische, orduche tillarni mukemmel biletti hemde chaghatay yéziqinimu yaxshi özleshtürgen bolup kéyinki waqitlarda köpligen eserlerning yorughluqqa chiqishida öchmes izlarni qaldurghan.

Merhum 2000- yilliri özining axirqi arzusi boyunche hej paaliyitini tamamlap 2001- yili alemdin ötti.

Merhum bizge qimmet bahaliq bibaha eserliri qaldurup bu rezil dunyadin ketti.
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz . Amin!
Undin bashqa nurghun sepdashlirimiz weten millet üchün , wetenning musteqilliqi, milletning azadliqi üchün öchmes töhbilerni qoshti. Nurghunliri alemdin ötti. Men peqet isimde qalghan nahayiti az bir qisim sepdashlirimningla nam sheripini yézip sizlerge tonushturdum. Hemmini yézish toghra kelse bir qanche kitab bolishi mümkin.

*****

Milliy inqilabchi mamut kenji heqqide eslimiler

merhum mamut kenji qeshqer shehridiki hemmige tonushluq pishqedem milliy inqilabchilirimizdin idi. U tarixtiki milliy inqilablargha qatniship köp qitim xitay zindanlirida yétip piship yétilgen tejribilik, qayil qilish kuchi yuquri, natiq sepdashlirmizdin idi.

Atalmish „medeniyet zor inqilabi “ diki qalaymiqanchiliqtin paydilnip bir meydan xelq inqilabi urushi élip birip, milliy musteqilliqni ishqa ashurush teshebbusini köp qitim otturigha qoyup yashlarni heriketlendürüsh we teshkillesh xizmitide ajayip kuch chiqarghan chonglirimizdin idi.

Merhum bala terbileshtin ibaret aile terbiyisige bekmu ehmiyet bergen idi.u milliy inqilabni öz ailisidin bashlighan idi. Merhum balilirining hemmisini yimey, ichmey oqutup weten milletke yaramliq iqtidarliq kishilerdin yétishtürüp chiqishqa bel baghlighan kishi idi. Shunglashqimu uning baliliri heqiqiten merhum ümid qilghandek milletke, weten’ge yaramliq kishilerdin bolup yétiship chiqti. Chong qizi tangnur xanim wetende tonulghan ediplerdin bolsa, uning yastuqdishi weten ichi we weten sértida tonulghan dangliq yazghuchi, déramtürk, shair, proffésor memtili zunundur.

Ikkinchi qizi ayshem mamut bolsa medeniyet inqilabida tartmighan azabliri qalmighan, keymigen set qalpaqliri qalmighan , weten milletke yaramliq bala terbiyelep yétishtürgen hazir amérikida xizmet qiliwatqan uyghurlargha tonushluq bolghan dangliq adwukat – nuri türkelning anisidur.
Shundaqla yalqun haji mamut , erkin haji mamut qatarliq balilirimu weten ichi we weten sértida millet üchün weten üchün ajayip yaxshi ishlarni qilip ata arzusini, ana sütini aqlimaqta!

Esli men merhum heqqide köp nersilerni yézishni oylighan idim, nurghun ish izlirini yaxshi bilettim, chünki merhum bilen bir idarida uzun muddet bille ishligen taki quralliq qozghilanggha atlinish harpisidimu bille bolghan idim. Epsus, men uning hazir chet’elde turuwatqan perzentliridin bezi ehwallarni igellep toluq bir matéryal toplashni oylisam, ular méning pikrimge qoshulmidi. Hemde dadisi toghruluq hazirche bir nime yézishning waqti emeslikini éytip wetendiki hayat yashawatqan perzentlirining bixeterlik we amanliqini isimge saldi, shu munasibet bilen mundin köp yézishni toxtattim.

Merhum , balilirigha shundaq wesiyet qilip: “ weten azad bolup sherqitürkistan bayriqi wetenning ziminigha qadalsa, dada! Weten azad boldi!“,- dep méning tupraq bishimgha chiqip yuquri awazda towlap qoyunglar“- dégen iken.

1968- yilning küz peslide, mijit haji bilen mijit saqi qeshqer milli shipaxanida aram ilishni bahane qilip yalghandin dawalinip yatqan idi. Mijit saqining idarisida bille ishleydighan pishqedem inqilapchi mamut kenjimu bille yétip dawalan’ghan idi. Mamut kenji bolsa bu ikki yashqa özining atalmish “ azadliq “ tin ilgiri yer asti teshkilatqa qatniship nurghun tayaq yep, azab – oqubetlerni tartqanliqini , gomindang soraq jeryanida birla qétim qattiq qiyin qistaqqa ilip bekmu azaplighanliqini (jazalash usulining qebihlikini,burnigha laza quyush, erlik jinsi ezayigha qil tiqish qatarliq usullarni qollan’ghanliqini , birqitimliq soraqqa berdashliq birip iqrar qilmay ching turiwalsa qayta soraq sorimaydighanliqini, gundipaylargha pul berse, turmning ichide pikirdashlar ara yighin achqili bolidighanliqini, qimar oynaymiz, dep bir qanchiylen bir’öyge kiriwélip qimarni bahane qilip inqilabi herket bilen shughullan’ghili bolidighanliqini, pul birip öydin tamaq ekkeldürüp yiyishke bolidighanliqini) sözlep birip bizni ziriktürmeytti…

Biz bir- birimizge yiqinlashqansiri mamut kenji bizge, eyni chaghdiki weziyetning uyghurlargha inqilap qilishning taza pursiti ikenlikini, mundaq pursetning qayta kelmeydighanliqini éytip, bizni teshkillinip xelq ammisini herketlendürüp quralliq qozghilanggha atlinishqa chaqirghan idi.

Emeliyette, mijit hajilarning teshkillinip bolghanliqi mamut kenjige namelum idi.

Qeshqer milli shipaxana shu zamanda bizning bir arigha kilip chong ishlar üstide pikir yürgüzidighan “ mejlisxanimiz “ idi. U yerge mekttin rozi hékim, memtimin qadirlar kilip mijit haji, mijit saqi, abduréhim emetler bilen pat- pat kilip sözliship turushatti.

Del shu peyitte, qeshqerning bash walisi iminop hamit „küresh, pipen dégenler “ din qorqup milliy shipaxanigha kirip dawalinishni bahane qilip yétiwalghan idi. U kishi bekmu qorqup ketken bolup, küresh qilghuchilarning urup öltürüp qoyushidin qorqqaniken. Shu seweptin dawamliq yighlap bizni biaram qilatti. Mamut kenji bilen u kishining yiqin tonushliqi bolghanliqi üchün iminopni “ küresh – pipen “ qilishqa kelgenlerge mijit saqining gep – söz qilip qoyushini hawale qiptu. Mijit saqi iminopni élip kitip küresh qilimiz digüchilerning aldigha appirip “ senler birip diwiydiki méngshulinni küresh qilish, bu uyghur tursa buning qolidin nime ish kiletti“- dep küresh- pipen qilghuchilarni heydiwetken iken.

Mijit saqi: „manga tehdit xéti yazghanlar mushulardur , belkim, bu bolmighanda mushu kishining sepdashliridur. Bular mushundaq yighlap tursa qolidin nime ishlar kiler?“,- dep, mijit haji, mamut kenjilerge sözlep bergen iken. We yana mundaq öz halaketchilikide qalghan kishiler bashqilar üchün nime ish qilip birer, dégen oy bilen u kishi bilen bular sözleshmigen. U ikki yash , u kishilerdin ümüd kütüshning bihude ikenlikini bilip yetken.

*****

Qurban beg heqqide

qurban beg, qeshqer shehri qumdarwaza kocha bashqarma, paxta bazirida olturushluq qayil beg dégen kishining chong oghli idi.quralliq qozghilanggha qatniship nurghun yaxshi ishlarni qilghan shimaldin chékinip kelgen pidakar jengchilerning aldigha chiqip ularni orunlashturghan, axunop bilen wali iminop, abduréhim petek qatarliq béyruning kattibashliri otturisida alaqechilik ishlirini qilghan.
*****

Rozi hékim heqqide tetur bayan

rozi hékim yüreklik halette mekit we maralbéshining qismen yerliride ongushluq heriket ilip bardi. Adettiki teshkillinish , qural yaragh toplash, qural bulap kuch zoraytish qatarliq heriketlerni ilip bardi.

Tashmiliqtiki sepdashlarmu tashmiliqning ademliridin bashqa oytaghliq bir qanche qirghiz mergenni bashlap kelgen idi. Ular bilen sözliship ularning rohidin ilhamlanduq. Ular qachanla bolmisun özlirining quralliq qozghilanggha qétilishqa herzaman teyyar ikenlikini bildürüshti.
Mekit nahyiside, tashmiliqta, barinlarda xelqqe yamanliq qilghan xitay emeldar nahyedin we bashqa yurtlardin qoghlap chiqirildi. Goyaki bu inqilapchilarning qedimi yetkenla yerde azadliq shuari yangrap xelq bir mehel bolsimu xitaysiz azat rayun qurup ezgüchilerdin qutulghandek hés qilip aram xuda yashash pursitige irishti.

Gheyretlik rozi hékim, 1968 – yili 12- ayda qeshqerde bir mehel turup , qural yaragh toplash üchün qeshqerge bir qanche yüz kishini bashlap keldi. Bularning yémek – ichmek xarajitidin mijit haji xewer aldi. Ular qeshqer chinebagh mihmanxanisigha orunlashturulghan idi.

Nezerbagh ( bagh’iriqtiki) herbilerning turalghusigha kichide basturup kirip qural izdigen bolsimu , uyerde qolgha chiqqidek qural tapalmidi. Qeshqer sheherlik saqchi idarisigha basturup kirip qural bulashni meqset qilghan bolsmu, uyerdimu qural chiqmidi. Qeshqer etrapida qural tapalmighandin kéyin mekit, yopurgha, maralbéshi qatarliq nahyilerge birip qural tapalmay kilishti, her qétimqi herikette mijit haji, mijit saqi, rozi hékim we imin güyxualar bille bolghan idi.

Ular qeshqer shehridin qural hel qilishning mümkin emeslikini bilip yetkenidi.
Bir küni mijit haji rozi hékimdin, imin güyxuani nimishqa bu ishqa ilip kelgenlikini sorisa:-„imin güyxuaning tesiri bar shexsi, qolida nechche yüzligen chaparmenliri bar, azdur köptur qurallirimu bar, teshkilatqa qitiwélish üchün xizmet ishlesh yüzisidin bille ilip keldim, eger bizge qitilsa yaxshi, eger qitlmay bizge xainliq qilidiken derhal yughushturwétimiz,- dégen idi.

Shundaq qilip imin güyxuamu bu teshkilatqa eza bolghan iken.qeshqerdin ümidini üzgen rozi hékim qeshqerdin yötkilip xoten terepke qarap paaliyitini yüzlendürgen idi. Xotende yéngidin bash kötergen turghun dégen brisi bar idi. U rozi hékimning ürümchide tonushup qalghan dosti bolup, uning xotende üstün eskiri kuchqa ige ikenlikini bilip uning bilen tonushush we hemkarlishish meqsitide xoten’ge qarap yolgha chiqidu.

Rozi hékim , ghéni abdullani ilip xoten’ge baridighan, memet kérim bashqa qérindashlarni bashlap hazirche mekitke qaytidighanliqini qarar qiliptu.

Mijit haji, abduréhim emetler tashmiliqqa birip uyerde qoshun zorraytip abduréhim sali, imirhaji yüsüp, tursun ebey , eysa qasim qatarliq kishilerni teshkilatqa qobul qilip, ularning quralliq qozghilanggha qatnishish heqqidiki iradisini yitildürgen.

Tashmiliq we barin yézisidiki ademler tarixtin biri köp inqilabni béshidin köchürgen tejribilik kishiler yitiship chiqqan yer bolghachqa, uyerdiki kishiler mijit haji bashliq quralliq qozghilanggha adem ishtirak qilish seperwerlikige tizdin ipade bildürüp, bir quralliq kichik qoshun barliqqa kelgen idi.

Sepdishimiz rozi hékim , kéyinki bir qitimliq uchrushishta xoten heqqidiki sepiri heqqide toxtulup:
„men xoten’ge zor ümidler bilen barghan idim. Epsuski, bu ümidlirim sugha chilashti. Men xoten’ge barsam turghun dégen men bilen bir meqset bir niyettiki dostum qolgha ilin’ghan iken. Uning ornigha ammiwi teshkilatning mes’uliqigha abliz dégen birsi teyinlen’gen iken. Men ghéni abdulla bilen ikkimiz özimizni tonushturup kilish meqsitimizni ablizgha chüshendürdüq. Abliz bizni deslepki körüshishimizde qizghin qobul qildi. Bir qanche kündin kéyin men uninggha kelgüsi ilip birilidighan quralliq qozghilang heqqide keskin pikr lahiyimizning barliqini éytqanda: men hergizmu hökümetke qarshi herikette bolmaymen, silerning undaq néyitingler bolsa mendin yaxshiliq kütmengler! “ – dep renggi rohida tiz özgirish peyda bolghan“- dégen idi.

Tejribilik rozi hékim derhal gipidin yéniwélip , yalghan yasima gepler bilen biz özlirini turghunning ornigha bashliq boptu, dep anglap, buni tebriklep azraq bolsimu silige birdane ilghar tiptiki tapancha, bir dana mashina alghach kelgentuq, – dep aran qutulup mekitke qarap yol alghaniken.

Rozi hékim shundaq deydu:“ hazir hemme adem oyghan’ghandek, uyghurlarda kötirlish keypiyati yitilgendek bilinsimu, jemiyette xain, xitay peres ademlermu az emeskin….purset tapsam u mel’unni choqum yoqutiwitimen, undaq bir xainni yoqatmighunche bizning ishlirimizda muweppiqiyet bolmaydu“,- dégen idi. Epsus rozi hékim kéyinki künlerde quralliq qozghilanggha teyyarliq ishliri bilen jiddiliship u mel’unni yoqutidighan’gha waqti chiqmay qalghan idi.merhumning arzu armanlirini kéyinki sepdashlirimiz emelge ashursa ejep emes.

Rozi hékim bilen ghéni abdulla mashina we yaxshi quralidin ayrilip qara mashinigha olturup mekit terepke kitiwatsa poskam köwrükini saqlawatqan bir türküm xitay eskerlirige közi chüshidu. Mashinidin chüshüp ularning qural yaragh eskiri kuchini mölcherlep derhal heriketke kilish niyitige kilidu. Mekitke qaytip kelgendin kéyin derhal abdusemet obul bashchiliqida bir bölük kishilerni ewetip poskam köbrikini saqlawatqan xitay eskerlirining qurallirini bulap muweppiqiyetlik halda mekitke qaytip kilidu.

Bu weqe yüz bergendin kéyin rozi hékim , memtimin qadirlar bir mezgil mekit maralbishi etrapida qural yaragh toplash adem meshq qilish paaliyiti bilen jiddiy tutush qiliwatatti. Shu mezgillerde toplan’ghan qural yaragh sani anche köp emes idi. Bar bolghan qural bilen nishanlan’ghan meqsetke asanliqche yetkili bolmaytti.
Teshkilatqa mijit saqining qatnishishida mijit haji, abduréhim burutning roli bar idi. 3- din, axunopning mijit hajini salamet ilip kilishi heqqide mijit saqige bergen yolyoruqi bar iken. Undin bashqa sepdash mijit haji tashmiliqqa xizmet ihtiyaji üchün barghan bolghachqa hemmeylen jiddiliship ketken iken.

Abduréhém palwanning yarisi xili yaxshi bolup mangghudek bolghanda qaytishqa toghra keldi. Qaytish yolini özgertip axtu nahyisi barin yézisi, sawxu yoli bilen qaytip kilishke toghri keldi. Chünki, bulaqsu bilen mangidighan yolgha saqchi we herbi ishtlar orunlashturulghan idi.

Tashmiliqtin abduréhém sali bir mashina adem bilen bille qeshqergiche appirip qoyush üchün yolgha chiqti. Barin’gha kelgende mashina laygha pétip qilip mangalmighanda barindiki memet eysage xewer qilghan iken, 150 dek ademni élip kélip mashinini patqaqtin chéqirip mijithajilarni doxtorxanining ichige bashlap , bir nechche qoy öltürüp ziyapet birip uzutush teyyarliqini qilghan. Barin’ghimu j x saqchi ishtlirini orunlashturup qoyghan iken.

Gerche u yerdimu adem bolghan bilen u waxtida xewerlishish üskünilirining nacharliqidin mijit hajining salamet qaytip kilishini tosup qalalmighan. ( mijit hajini tonuydighan bir j x razwétchiki shu yerde iken). Abduréhim sali qeshqer shehrigiche ekkilip qoyup qaytip ketken. Qeshqer shehrige kirgendin kéyin saqchilarning bir nime diyishige heqqi yoq idi.

Élip kelgen shopur su idarisining yaghachqa barghan shopuri iken, uni bashlap kelgende mijit haji: „séning nime adem bolushingdin qet’i nezer , bizni salamet qeshqerge élip barisen, yolda asiyliq qilsang, hayating bilen oynashqan bolisen!,- dep rast gepni qilip, quralni képinkige yoshurup, yolgha chiqqan. Shopurmu yaman emes adem iken, yol boyi diqqet qilip mashinini heydep, tosaqlardin aramxuda ötküzüp qeshqerge saq salamet ilip kelgen.

Emdi biz yene 1969 -yil 12- aygha qaytip kilip sözimizni dawamlashturayli

qeshqer shehride, yuqurida sözlep ötülgen 4 teshkilat bir bolup, buning üchi mushu mezgilge kelgende birliship ketken idi. Birsilam ayrim paaliyette idi. U bolsimu quralliq qozghilang uyushturush terepdarliri bolup, bularning bir qismi mekit, maralbishi, yeken terepte, bir qismi qeshqer shehri, tashmiliq, barin tereplerde jiddiy herikette idi.

Birliship bir gewde shekillendürgen 3 teshkilat mes’ulliri birlikke kilip bulargha qol sélip béqishqa urun’ghan. Sidiq shirip aka, axunop bashliq akilarning teshebbusi bilen boshluqqa ehmiyet biridighan xeyrulla nizamidin ependi, abduréhim emetning hésyatchanliqidin paydilnip shu yerge qol salghan.

Deslepte , yoshurnup turush üchün abduréhim emetning öyide panahlinip , andin özliship bolghandin kéyin abduréhim burutni qolgha keltürüp, u arqiliq mijithajini qolgha keltürmekchi bolghan. Birleshken teshkilat ichidiki sepdashlar asasi jehettin jemiyettiki kadirlar, bashliqlardin terkip tapqan yuquri menseptiki kishiler idi. U dewérde, ulardin hökümetmu bizar bolghanliqtin ular xalighan waqitta tartip chiqirlip köresh – pipen qilinip kochilarda sörep yürüp “ sazayi “ qiliniwatqan kishiler idi.

Ularning héch qandaq emeliy hoquqiy yoq idi. Kishilerning neziridimu ularning qolidin héch qandaq ish kelmeydu, dep qarilatti. Bularning ichidiki atimiz axunop, xeyrulla nizamidinler alahide shexsilerdin idi. Kishilerning qelbidin orun alghan hörmetke sazawer oghlanlardin idi.

Xeyrulla nizamidin ötkür pikirlik, tirishqaq, sewéyisi yuquri, natiq zat yüsüp sehidimu ötkür pikirlik, kemter, bashqilar bilen asanla chiqiship kiteleydighan yuquri bilim sewéyisige ige natiq zatlardin idi.

Mekittikilerni teshkilatqa qoshuwélish üchün mijit hajini axunop yénigha tartip meqsetni éytqandin kéyin, mijithaji derhal mekitke adem ewetip rozi hékim, memtimin qadirlar bilen xet alaqe qilip ulardin iniq bir jawap alghandin kéyin axunopqa xewérini bergen idi.

Emma shunimu qisturup ötüshke toghri kiliduki, mekit, maralbishi, qeshqer , tashmiliq qatarliq jaylardiki quralliq qozghilangning ishtirakchiliri, “ biz héch qachan siritning hamilliqida ish ilip birishni xalimaymiz, sap wéjdanimiz bilen quralliq qozghilang qilimizki chet’elge baghlinip qilishni xalimaymiz, biz quralliq qozghilangni bashlighanda yaki melum basquchqa kelgende bizni qollaydighan döletler otturgha chiqip pozitsiye bildürse uninggha qarap ish tutayli…,- diyishken idi.

Yarmuhemmet aka kélip mijit saqini teshkilatqa eza qilish heqqide axunop, yüsüp sehidilerning pikrini mijit hajigha yetküzgen.

Mijit saqi yeni mijit sélingni teshkilatqa qobul qilish jeryanida köpligen pikir ixtilaplar meydan’gha chüshken, chünki u dewérde mijit saqi hökümet tereptin gumanliq unsur dep hertereptin gumanlinip turuwatqan, hemde xelq arisidimu dangqi chiqqan milliy qehriman idi. Lékin uni nime dep eza qilish kim arqiliq uni indekke keltürüsh ishi, kalla qaturidighan ishlardin idi.

Shu wejidin mijit saqini teshkilatqa eza qilish üchün aldi bilen uni bir sinap biqish meqsitide birparche xitay hökümitige qarshi teshwéqat wariqi teyyarlap, mijit saqining yanchuqigha sélip qoyidighan, eger u teshwéq wariqini xitay hökümitige berse uninggha yiqinlashmaydighan, eger teshwéq wariqini oqup mezmuni boyunche bizni izdise uning bilen ashkara sözlishidighan usulni qollan’ghan, shundaq qilip mijit saqi özligidin teshkilatni sürüshtürüp tépip, teshkilatning nizamnamilirini oqup chüshünüp aktip halda resmi eza boldi.

Jenubi tengritagh büyrusi bir qatar heriketlerni élip birip , mijit saqi, mijit haji, abduréhim emet, abduréhim sali qatarliq dostlar we ularning qol astidiki orunlar, mesilen ـ qeshqer shehridiki quralliq küchlar, tashmiliq, barin, bulaqsudiki kuchlarni öz ixtiyarigha alghandin kéyin bir qeder xatirjem bolup qoshunning zorayghanliqidin memnun bolghan idi. Mekittiki dostlar özlirining sherqiy türkistan inqilabi paritiyisige eza axunop bashchiliqidiki bir qoshun ikenlikini bilsimu, konkiritni ishlar heqqide téxi yiterlik melumatqa we toluq chüshenjige ige emes idi.

Shu wejidin bu ishning nedin negiche ikenlikini bilip yétish meqsitide memtimin qadir qeshqerge alahide kelgen idi. Memtimin qadir qeshqerge kélip mijit haji we abduréhim burutlar bilen körüshüp ehwalni toluq uqti. Hazirghiche bir qanche qitimliq söhbetning yüze halda partizanliq herkitidek addiraq boluwatqanliqini mijit haji chüshendürgen boldi. Memtimin qadirning qeshqerge kilishidimu yene özining hayatliqida bir toy qilip ata perzini ada qilish niyitining barliqini, emma kim bilen qachan toy qilidighanliqini bilmeytti. Gerche toygha kirek bolghan nerse kireklerni azdur köptur sétiwalghan bolsimu, toy waqtini we nede qilidighanliqini sér tutup bir nime dimigen idi.

40 -yillardiki sherqiy türkistan inqilabi memliketning hemme yéride partlighanda qeshqerning opal, tashmiliq, tashqorghan, oytagh etraplirida partizanliq herikiti keng ewéj alghan, tashqorghanda shirin beg, sidiq shirip, opalda enjan bay, tashmiliqta yüsüp wagan ( merhum quralliq qozghilangning ezasi imir haji yüsüpning dadisi) qatarliqlar gomindanggha qarshi qaxshatquch quralliq heriketlerni élip barghan idi.

Bu inqilap kiyiki waqitta sherqiy türkistan xelqining iradisige qarshi halda sowét ittipaqidek “ ulugh dölet “ bu ziminning teqdirini gomindangdin gungchendanggha sétip berdi. Bu zimin qoldin qolgha ötüp zalimlarning zulum qilidighan meydanigha aylinip qaldi.

Xitay kommunéstliri türkistan ziminida burun xitaygha qarshi chiqqan uyghurlarni bolishigha jazalidi.qeshqerde xitay teripidin jazalan’ghanlarning sani heddiy hisapsiz boldi. Xitayning zalimliq derijisi tarixta ötken herqandaq bir hakimiyettin nechche hesse iship ketti.

Bashqilar janni aghritidighan qassap bolsa komunéstlar yalghan yawédaq söz siyasi heriketler bilen uyghur xelqini qan chiqarmay basturdi, shunglashqa qeshqer xelqi zalimlarning zulumidin zar qaqshighachqa hazirmu küreshler toxtimay dawamlishiwatidu.

Bu zimin shundaq éziz zimin ikenki- abduqadir damollamdek alim, inqilapchi tereqqi perwer zatlarni terbiyiligen bolsa, kéyinki dewérlerdimu yene enjanbay, yüsüp wagan, axunop, xeyrulla, osmanjan, memtimin qadir, rozi hékim, mijit saqi, abdukérim lengwaza, nizamidin abduréhim, meryem, jilil qari, yüsüp qadir dawut, hawut pewan, sidiq toxti qatarliq merhum inqilabchilarni we turdi eli, sidiq shirip, yüsüp seidi, abduréhim eyyup, abdukérim hamuq, sidiq hajim saetchi, mijit haji, abduréhim burut, abduréhim sali, abduréshit haji kérimi, memet eli törixan, memet elixan aka, qatarliq wetenperwer zatlarni terbiyelep yétishtürüp xitay hakimiyitige qarshi kuch hazirlap berdi.

Alahide inqilapchilardin yene ablimit damollam hajim, rehmitulla qarihajimlar ta hazirghiche kureshni boshashturmay weten milletning teqdirige köngül bölüshni toxtatqini yoq!…

Gerche bu ziminda yaxshi kishiler hisapsiz nurghun bolsimu yene bezi insanlar barki, ular kün ötküzüsh koyighila kiriwalghan, burunqi ishlardin netije chiqmighandin kéyin hemmidin ümütsizlinip, peqetla musulmandarchiliqning buruchini ada qilsamla boldi, namaz oqup, balilarni oqutup ular bilen bir kün bolsimu xatrijem ötsem mushuning özi kupaye deydighan koygha kiriwalghan.

Mesilen ular kimni körse: „namazni oquyalilimu? Taharetliri barmu? Namaz waqti bop qaldi, ailimizde ata-animizni yaxshi muhapizet qiliwatimiz“, – dep akang kimni alsa yenggeng shu,- deydighan kochigha kiriwalghan.

Ular hazir chet’elde yashawatqan xotun baliliridin ayrilip yekke yigane yashap barlighini weten milletning azadliqigha atighan sanaqsiz abduréshit haji kérimidek inqilabchilarni estin chéqirip qoydi…

Ular qandaqtur kichikkine turmush halawétidin hemmini untup özlirini “ bextiyar “ yashawatqandek his qilghan bolishi mümkin.

Herqandaq adem, chong bir zalimning qolida turuwatqanda öz xelqini téximu unutmasliqi lazim, chünki ularmu séning milliting. Séning xelqing, séning qan – qéridishing! Ular chekken azab, séning azabing, weten azad bolmay turup séning yégen her bir shirin nersengmu sen üchün zeherdur!

Weten millet üchün élip biriliwatqan bu mujadile uzun muddet bolghan bolsimu boshap qilishqa hergiz bolmaydu, belki hushyar turush kirekki bu weten uyghurning wetini haman birkün azadliqqa irishidu!

Emdi quralliq qozghilanggha ait ishlar heqqide toxtulup ötimiz

1969 -yili 4 – ay mezgilliri bolsa kirek, atimiz axunop yarmuhemmet aka arqiliq mijithajini chaqirtiptu. Mijithaji atimiz axunopning öyige barghanda ukishining keypiyatining anche yaxshi emeslikini sezgen hemde birer müshkül mesilige duch kelgendek qiyapette ikinlikini körgen. Mijithajini körgendin kéyin yürükidiki sözini qilghan “ bizning sepdashlirimiz ichide wélayetlik saqchi idarisidiki mamutjan heqqide oxshimighan pikir qarashlar bar, pikirler biryerge kilelmeywatidu, beziler mexpi jaza bireyli dise, beziler toluq tekshürüp andin bir nime deyli deydu, jaza birshte ching turghanlardin xeyrulla bekrek tekitlewatidu, méning köz qarishimmu tekshürüp andin bir terep qilish“- deydu. Mijithaji axunopning pikrige qoshulup aldin tekshüreyli, rastinla jaza birishke tégishlik bolsa jaza birish tes emes, uni öltüwétemduq, yaki put qolini késiwétip nakes qilip qoyamduq u bir addiy ish dep teselli biridu.

Quralliq qozghilangning mekittiki kuchlirini tertipke sélish üchün xeyrulla ependi mekitke baridighan bolup jenubuy tengritagh byrusi teripidin maqullan’ghan idi. Emma, xeyrulla ependi shu künlerde xitay saqchi dairliri teripidin tutush buyruqi chiqirilghan alahide shexsi bolghanliqi üchün uni qandaq qilip mekitke saq salamet appirish mesilisi bek muhim mesile idi. Shu wejidin xeyrulla ependini uzutush üchün bir goruppa quralliq kishiler teyinlendi. Bu ishqa mijit haji bashtin ayagh xeyrulla ependining bixeterlikige mes’ul bolidighan boldi. Xeyrulla ependi topida turup turidighan, mijit saqi yol üstidiki bixeterlikige mes’ul bolup quralliq qoghdaydighan boldi. Chünki shu künlerde mijit saqining qeshqerdiki abroyi chong, ammiwi teshkilat ichidiki nopuzi yuquri idi.

Mijit haji bilen mijit saqi chinebagh méhmanxanisining yénidiki yolda merhum yolwas hesenning mashinisigha chiqip, abduréshit ismayilning hemraliqida xeyrulla turuwatqan yerge bashlap appardi. Xeyrulla ependi tüshükderwazidiki yarbishigha chiqip kétidighan yolning éghizidiki siyit axun dégen kishining saréyining 2- qewétide yatqan iken.

Abduréshit haji kérimi bilen memet’eli törixan bille iken. Biz mashinigha chiqip yolgha mangghanda bashqilar qaytip kitishti emma ular bizning nege baridighanliqimizni bilmeytti. Gerche abduréshit haji kérimi , memet’eli törixanlar bilen biz bir idarida ishligen bolsaqmu ularning bu teshkilatta barliqini zadi bilmeydikenmiz.

Biz yolgha chiqip xéli mangghandin kéyin abduréshit haji kérimining xeyrullaning muawéni ikenlikini, memet’eli törixanning teshkilattiki yene bir muhim shexsi ikenlikini xeyrullaning aghzidin anglighan iduq. Shundin kéyin mijit haji we mijit saqilar abduréshit haji bilen memet’eli törixanlargha alahide hörmet bilen qaraydighan bolghan.

Biz mekitke mangghan 3 neper kishi yolgha chiqip qeshqer aydrumgha barghanda mashinidin chüshüp birmehel qural étip qurallirimizni siniwalduq we azraq herbi meshq qiliwalduq. Tapanchilirimizdin chiqqan oq del nishan’gha tigetti yoluchilarmu bizge miyighida qarap külüp qoyup tamashsha qilatti…

Biz shu küni yolboyi aldirmay yol yürüp kech saet yigirme yérimda sansakogha yétip barduq. Maralbéshigha qarap kitiwatqinimizda yolda bir bölük kishiler yolumizni tosup qural tenglep aldimizgha chiqti. Mijit saqi derhal mashinidin chüshüp ulardin senler kimning adimi? Nime dep bizning yolimizni tosishisen dégende, birsi derhal mijit saqini tonuwélip, way bu mijit séling ken!, dep waqirap derhal yolni boshatqan.

Eslide ular maralbishidiki taghturar imin güyxua dégen ademning eskerliri iken. Ularning ichidiki esker bashliqi qari dégen bir tajik yigiti bolup kéyinki künlerde qeshqer shiping gongsida ishligen idi. U mijit sélingni bashlap , imin’güyxuaning ashliq idarisidiki turarigha bashlap appardi. Imin güyxua derhal bir türküm er ayallarni mijit sélingning xizmitige sep qoyup özi ghimissida tumshuq terepke qichip ketken.

Shu kichini maralbishida ötküzüp ertisi sériq boyigha qarap yolgha chiqqan. Sériq boyigha kelgende, sériq boyidiki ammiwé teshkilatning bashliqi abdukérim axun bularning aldigha chiqip qarshi alghan hemde kichisi sazendilerni chaqiritip saz chélip bezme qilip, rasa mihmandarchiliqta bolghan, ertisi bilqiz xanim dégen doxtur ayal bularni méhamdarchiliqqa chaqirip pütün qoylarni kawap qilip katta heshemet bilen mijit sélingning sheripige dosqan salghan.gerche shu künlük méhmandarchiliqta shunche chong dostixan sélin’ghan bolsimu az bir qisim kishiler shu pursettin paydilnip özining milliy qehrimani mijit sélingni körüsh sheripige irishken, méhmanning sheripi üchün nedindur enjür tépip kélip enjürde mihman qilghan. Mihmandarchiliq axirlashqandin kéyin qaytish sepiride, bilqiz xanimning 8 ayliq muashini imin güyxuaning bermigenlikini bilgen mijit séling uning sewebini sürüshtürüptu.

Esli ish mundaq iken, mekittiki rozi hékimlar sériq boyigha kélip xitay eskerlirining qurallirini bulap qaytish sepiride, rozi hékimning bu bir yürüsh eskerlirini bilqiz xanim katta méhman qilip özning ularni qollaydighanliqini izhar qilghan iken. Imin güyxua bu ishtin xewer tapqandin kéyin bilqiz xanimning 8 ayliq muashini bermigen iken.

Mijit séling derhal abdukérim axunni chaqirtip „men mushu yerdin ketkiche mawu xanimning 8 ayliq muashini ekkilip biringlar“,- deydu. Abdukérim axun munasibetlik kishiler bilen körüshüp bilqiz xanimning 8 ayliq muashini ekkilip biridu. Shuningdin köriwalghini bolidiki, mijit sélingning maralbéshi teweside abroyi nahayiti yuquri idi.

Ular méhmandarchiliqtin qaytip yolgha mangayli dewatsa, imin qushlar aka – uka mijit sélingni mihmandarchilqqa teklip qilip zadila unumaydu. Mijit séling, mijit haji, xeyrulla ependiler sériq boyida yene birnechche saet turup qilishqa mejbur bolidu. Mekitke barghuche yol boyi mijit sélingni körimiz digüchiler we uni méhman qiliwalayli dégüchilerning sani kündin – kün’ge iship barghan, shundaq qilip yol mihmandarchiliqi bilen eslidiki mekitke yétip birish pilanidin uzarap ketken, mekittiki sepdashlar ularning shu chaqqiche yétip kilelmigenlikidin ensirep aldigha adem ewetken. Yolboyidiki san sanaqsiz uyghur dihqan, qiz yigitliri “ yashisun mijit séling! “ dep shuarlar tolighan…

Mekittin kelgen alaqechi derhal yol bashlap bularni mekitke élip ketken, yene az bolmighan uyghur qiz-yigitliri mijit sélingni körelmigenlikitin hesretlen’gen…

Mekitke baridighan chaghda atimiz axunop, mijit hajigha mekittiki sepdashlargha azraq pul éliwilinglar dep tapalaydu, mijit haji ularda pul köp, azraq tilla éliwalayli, dep on somluq tilladin 15 dane iliwalidu. Buni rozi hékimge“axunopning soghiti“ dep, bergende, rozi hékim u tillani almay, buni memtimin qadirgha bireyli, qiyinchiliqi bar yigitlerige bersun, dep alghini unumaydu. Emeliyette, biz oylighandek ularning pulimu yoq iken. Turmushi aran aran ötüwetqan halette iken. Peziletlik rozi hékim, xitay eskerlirining qurallirini bulap qural toplighanki hich qachan pul toplighan emes iken.

Rozi hékim öz tutuwatqan bir 54 lik tapanchini mijit hajigha sogha qilip biriptu. Mijit sélinggha bir dane aptumat sogha qilip biriptu. Abdukirim axunmu mijit sélinggha nahayiti jiq oq sogha qiptu.

Mekittin qaytip kileshide sériq boyigha kelgende mijit silingning qoghduchisi baturning tapanchisidin oq chiqip kitip qélip, yotisini zexmilendürwalidu, baturni sériq boya doxturxanigha qaldurup qalghanlar qeshqerge qarap yolgha chiqidu.

Qeshqerge kelgendin kéyin xeyrulla ependi we mijit hajilar ayrim – ayrim halda mekittikilerning emeli ehwali, qural yaraghlarning seplinish ehwali, eskerlerning rohi haliti, intizamchanliqi, jenggiwar rohi… Qatarliqlarni égelliginiche doklat qlidu…

Mijit hajining doklatida , rozi hékimler „omumiy yüzlük qozghilang qilip 50- 60 ming adem bilen chiqip kitip partizanliq herikiti élip barayli, eger meghlup bolsaqmu namimiz tarix sehipiside qalsun“,- dégenliki heqqidiki mezmunlar yer alghaniken. Teyyarliqlarmu asasi jehettin pütüp qalghan idi shuning bilen axunopmu rozi hékimning pikrige qoshulidu.

Del shu peyitte, ürümchidiki merkizi büyrudiki bezi bashliqlar qolgha élnip kitip yéngi bashliq otturgha chiqqan pikir ixtilaplar taza ewij alghan waqit iken. Toxti qurban, niyaz ömer, idris, mutellip qatarliqlar qolgha élnip ismayil ibrayim boritala yoli bilen chetke qachqan waqit iken.( ismayil ibrayim gerche salamet chetke chiqip kitip almutigha orunlashqan bolsimu, kéyin junggo – sowét hökümitining munasibiti normalliship qalghanda, junggoning jasusliri bilen sowétning jasusliri birliship merhumni öz öyide boghuzlap öltürüp sugha tashlap qoyghan iken. Wetendin chiqqan bir yash ziyali ismayil ibrayimni sorighanda, yürüng uning öyige birip petilep kileyli,- dep uning ölüsh pajiesini sözlep bergen. Merhum ismayil ibrayim xitaylarning qolidin qéchip kéyin shularning qoli bilen öltürülgen.

Qeshqerdiki axunoptin bashqa kishilerning mundaq bir chong heriket élip birishqa qoshulmasliqida mundaq bir seweb bar’idi.

Ular bashqilarning kasapitige ketmestin tinich aman chigradin oghurluqche chiqip kitishni oylaytti. Hergizmu yuqurqidek chong qozghilanggha qoshulmaytti. Aqiwet shundaq boldi. Jenubiy tengritagh byrusining yighinida axunop omumiy yüzlük qozghilayli, mekit , tashmliqdiki mes’ul xadimlarning shundaq telibi barkin, biz peqet turupla bersek bolidiken disimu, bashqa gumanliq kishiler yalghandin ürümchidiki rehberliktin ruxset almay turup undaq chong heriket qilalmaymiz,- dep qoshulmighan…

Yolgha chiqishtin bir qanche kün iligiri atimiz axunop , mijit haji , abduréhim burutni chaqirtip : „men gerche birinchi qol rehber bolsammu, san jehettin bashqilar köp sanni igellep ketti, ularning pikrige qoshulmay ilajim yoq, hazirche birinchi türkümde pash bolup qalghan sepdashlar chiqip kitidu, qalghanlar ikkinchi türkümde chiqidu,- dep qarar qilduq, men amalsiz qoshuldum, ilaji bolmidi… Siler mekittiki sepdashlar bilen hushyar turup , biz yétip barghuche jim turup bizning ötüp ketkenlik xewérimiz bilin’gendin kéyin omumiy yüzlük qozghulup chiqinglar, jenubi tengritagh byrusining xizmiti hazirche abdukérim hamuqqa tapshuruldi, yéqindin yardemde bolarsiler,-dégen idi.

1969 -yili 08-ayning 21-küni sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi qeshqer byrusining bir tutash orunlashturishi bilen qeshqerdin we mekittin bolup herqaysi urush liniyidiki bir qisim shexisler ayrim- ayrim halgha yolgha chiqidu.

Bular eslidiki pilan uchrushush noxtisi sughun chazigha kelgende düshmenning qatmu-qat muasirisige uchrap bir qepez ilishqandin kéyin amalsizliqtin esirge chüshüp qalidu. Qeshqerdin kelgen axunop bashchiliqidiki qoshun düshmenning muasirisini bösüp ötüp taqqa qarap yol alidu. Mashinini tashlap piyade yolgha chiqqan axunop qoshunidikiler ikki kiche bir kündüz yol yürüp achliq we ussuzliqtin bir’ölep bir térilip aran digende artushning arpiliq kentidin ötüp qarajülning kengral digen yérige birip orunlishidu.

Qeshqerdin birge yolgha chiqqan qeshqer wélayetlik sen’et ümikining artisi temburchi xaliq haji yoldin adiship qoshunni tapalmay, kattayaylaqliq bir qanche otunchigha uchrap ulargha egiship qeshqerge kiliwalidu. Emma mashinida uning temburi qilip qalghachqa unimu qeshqerdin tutup turmigha tashlaydu.

Axunop bashchiliqidiki qoshun artushning qarajül yézisigha yétip barghuche, qoshunni izdep yürgen xitay eskerliri yerlik milliy munapiqlarning eqil körsütüp yol bashlishi bilen axunoplar yerleshken yulghunzarliq kengralgha kilip quralliq étishish bolidu. Her ikki tereptin nurghun adem chiqim bolidu. Tepsilatini hazir chet’elde turuwatqan shu urushqa qatnashqan térik shahit abduréshit haji kérimi toluq melumat bireleydu…

Urush meydanida meryem shéhit bolidu. 16 yashliq nizamidin düshmen oqida shéhit bolidu. Atimiz axunop özini özi étip öliwalidu. Mijit saqimu özni étiwalghan bolsimu
atqan oq del jayigha tegmey, minge qismining bir teripini ighir zexmilendüridu. Shuning bilen mijit saqining sözlesh iqtidari yoqulidu. 1970-yili 7-ayda sherqiy türkistan ziminida 78 ademni birla waqitta ölümge höküm qilip atqanda merhum mijit saqimu shu qatarda shéhit bolidu, toxti qurban, niyaz ömerlermu shu qatarda ölümge höküm qiln’ghan idi.

Xeyrulla ependi bilen osmanjan aka eng axirqi birtal géranatni partlitip düshmenning alte eskiri bilen bille alemdin ötti, partlighan géranatta xeyrulla bilen osmanjanning kökrek qismi bilen birdin qoli üzülüp yerge chüshken…

Urush axirlashqandin kéyin “ esirler “ ni artushtiki bir turmige élip kélip nahayiti rehimsizlerche qiynighan, hettaki oq tégip hushsiz yatqan mijit saqiningmu meydisige dessep azablighan.düshmen ghaljirliship pütün qeshqerni wehime qaplighan, qiya chiyalar sheherni bir’alghan. Dostlar qayghugha chümgen bolsa, düshmenler bayram qilishqan, mekitke bir qanche diwéziye quralliq esker yötkep qatmu – qat muasirige alghan.

Rozi hékimni tutup mangghanda xelq qozghulup qarshiliq körsetse, rozi hékim bilen sözlishidighan muhim bir ish bar, dep aldamchiliq usulini qollunup tutup ketken. Undin kéyin abdughéni abdulla qatarliq dostlarni qolgha élip qeshqer wélayetlik turmigha élip kelgen.
Qeshqer shehridin axunoplar méngishtin burun tashmiliqdiki abduréhim sali 30dek ademni qural yaraqliri bilen bashlap qeshqerge kelgende qeshqerde chataq chiqqanliqini eskertip abduréhim salining qoshunini qayturwetken. Tashmiliqtiki qoshunning mes’ulliridin abduréhim sali, imir haji yüsüp qolgha élinip qalghanlar saqlinip qalghan.

Wélayet we sheherdin bolup nurghun ademlar keyni keynidin qolgha ilindi. “ jenubi shinjang binakarliq qurulush shirkiti “ ge nechche yüzlep ademni solap ighir qiyin qistaqdin kéyin memetrehim godeyzi, mijit haji, abduréhim burut, abduréshit ismayil qatarliq 4 neper kishini qolgha élip yutmigha tashlighan idi, bu texminen 1969 -yili 08 – ayning 27 – künige toghra kilidu.

Shu mezgilde qeshqerdiki turmilar toshup kitip nahyining turmiliri, mektepler, kinoxanilar, tutulghan ademlarge toshup ketken. Nurghun kishilerni urup qiynap put qollirini sundurwétildi.
2-qitimda qeshqerning walisi iminop hamitni, abdukérim hamuq, abla imin, memet imin sayit, obulqasim hamuq qatarliq nurghun sepdashlirimizni qolgha élip turmigha tashlidi. 1970-yil 1- ayda qeshqerde mijit saqini,7- ayda jélil qari, abdukérim lengwaza, mekitte rozi hékim, memet imin qadir, sidiq toxti, yüsüp qadir dawut qatarliq sepdashlirimiz qetle qilindi.

Ular weten millet üchün turmilargha tashlandi. Yuqurida zikri qilin’ghan qolgha élin’ghan sepdashlirimizning hemmisi digüdek yuquri turmush sewéyiside yashawatqan héch nimidin qisilchiliqi yoq insanlar idi.hettaki ularning hemmisi katta mensepdar hoquq tutuwatqan kishiler idi. Ular shu dewérde özini oylimidi, balilirini oylimidi, peqet eziz wetenning hüriyitini, uyghur xelqini we ularning milliy musteqilliqini eslige keltürüshni oylidi!

Bir kishi mijit hajidin :
– anglisam hazir sillining turmush sharayitliri nachar iken,’ötmüshte inqilab yolida nurghun iqtisatni bergen ikenla , hazir silligimu yardem qilidighan birer kishi barmidu?- dep sorighan.

Mijit haji:
– turmushning yaxshi yaman ötüshi chong ish emes, men pulum barchaghda inqilapchilargha yardemde boldum, öz waqtida 20 orundin öy zimin sétiwalghudek pul bisatim bar idi, bu pullarning köp qismini inqilap yoligha serp qildim, kéyinki künlerde balilirim ushshaq bolghachqa turmushta qiynaldim, hettaki öydin – öyge köchüp yürdim, tamaka sétiwalghudek pulghimu irishelmeydighan künlirimmu boldi, emma men ötmüshümge qilche pushayman qilmaymen, hazir bezi inqilabchilarning turmushidiki qiyinchiliqini körüp yürügüm izilip kitidu, ularghimu axiri bir kün allah medetkar bolghusi, ularningmu bishini silaydighan adem chiqar dep oylaymen…

Mundin kéyinmu ewlatlarning kelgüsi üchün yurt kattiliri inqilab yolida qurban bolghan sepdashlirimizning bala – chaqilirigha shepqet qolunglarni sununglar, ular 42 yilni ghurbetchilik bilen ötküzdi, yanimu ghiripchiliqta ötmisun, qérindashlar yurt ayrimanglar! Mezhepchilik qilmanglar! Hoquq talishish tüpeyli yaxshi niyetlik kishilerge azar yétip qalmisun!xain, munapiq bolmighan kishilerge ziyan salmanglar! Trebiyesiz qalghan nariside balilarni terbiyenglerge élinglar!yaxshi niyetlik kishiler üchün hoquq lazim bolmaydu. Chakarliq,ghiripliq,hemmidin ewzeldur!

Bu ziminning peziletlik kishiliri özining yaxshi turmushliridin kéchip weten , millet üchün janlirini tesudduq qildi, ularning exlaqi jehettiki noxsanlirini izdimenglar!dostlarning diligha azar bermengler! Ular hayatini weten’ge teqdim qildi, mushularmu azliq qilarmu?! Ular üchün pexirlininglar! Shundaq qilsanglar allahmu, xelqinglarmu silerdin xursende bolidu, peziletlik kishiler hergizmu yaxshilarning diligha azar yétidighan gep sözlerni qilmaydu!

Weten musteqilikke irishken künlerde mushu zimin’ge ata bolghanlar mushu ziminning wijdanliq oghlanliri xitay mustebitlirini mushu zimindin pak – pakize heydep chiqiringlar! Ularning bizge salghan zulmini, milletchilikini hergiz untup qalmanglar! Ulerge rehim shepqet qilmanglar! Tajawuzchilerge sétilip öz xelqige satqinliq qilghanlarghimu qilchimu rehim shepqet qilmanglar!hayat qalghanlirini dargha isinglar! Ölgenlerning jesetlirini yerdin tartip chiqirip miyit köydürüsh ornigha appirip köydürüp tashlanglar!ularning öligigimu ana tupraqtin orun bermengler! Ularning küllirini xitay ziminigha appirip chichiwétinglar! Xain munapiqlarningng söngek külliri xojayinliri bilen bille ketsun! Pexes bolunglar, hushyar bolunglar . Xitaylar teripidin hergiz aldanmanglar!

bu qitimqi tutush , qamash ishige qatnashqalar , bu heriketke qatnashqan we hisdashliq qilghanlarni pak – pakize tutqandin bashqa azablashmu bek rehimsilik bilen élilp birildi. Bu azablash qiynashlar tüpeyli sepdashlirimizning bir qismi méyip bolup qaldi. Hökümetke sadiqliq bilen xizmet qilip kiliwatqan özining malaylirinimu bosh qoyuwetkisi kelmidi, chünki, uning uyghur ikenliki ulerning neziride gumanliq „düshmen“,- dep qaralghan idi.

Hemmimizge melum, qeshqer wélayetlik saqchi idarisining bashliqi kalla kiser, munapiq mamutjan bizning esheddiy düshminimiz bolup hemmimiz uningdin nepretlinettuq.bizning teshkilatimizning bezi ishlirining pash bolup qilishida uning roli xéli chong bolghan idi, shundaq turughluq xitay jallat hakimiyiti mamutjandin gumanlinip, bizning ademlirimizdin mamutjanning mesilisini “ pash “ qlisen,- dep mijit haji, abduréhim burut qatarliq sepdashlirmizni qiynap , quralliq qozghilangchilar bilen munasibetlik terepliri bardep qattiq urdi. Mijit hajini aghzi burni qan’gha boyalghidek urup mejburi iqrar qildurmaqchi bolghan bolsa, abduréhim burut akinimu bosh qoyuwetmidi.uni qiynap tola soraq qilip kichilirimu aram xuda uxlighini qoymay burutlirini yulup qan chiqqiche urup zexmilendürdi.

Xitay mustemlikichi hakimiyiti uyghurlaning hemmisidin oxshashla gumanlinip sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyining ezasi dep qarighan idi.Démisimu shu yillarda eshundaq bir weziyet shekillengenidi.
*****

Memet kirim heqqide

memet kérim- mekit nahyisidin bolup, nahyilik baj ishliri idarisida ishligen.
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining mekittiki alahide wekili, jenubiytengritagh büyrusigha biwaste qarashliq “ zerepshan musteqil polki“ ning siyasi komésari bolghan. Rozi hékim, memtimin qadirlarni “ yügenlep “ turudighan aqil meslihetchisi bolup, memtimin qadir we uning sebdashlirining partiyige kirishide tonushturghuchi bolghan, ularning quralliq qozghilanggha qatnishishigha köp ejir séngdürgen idi.

Memet kérim- kam söz, pem – parasetlik, yiraqni köreleydighan , siyasi sewéyesi yuquri , bashqilar bilen asanla chiqiship kiteleydighan, teshkillesh iqtidari yuquri, herbi ishlardin melumati yéterlik kishi idi.

Memtimin qadirlar qarajülge yürüsh qilghanda pütün nahyining ishliri we teqdiri memet kérimning üstige yüklen’gen idi. Xitay eskerliri mekitni qorshawgha ilip aqtérorluq yürgüzgende, xelqni teshkillep quralliq qoshun’gha siyasi yitekchilik qilip düshmen armiyisige qaqshatquch zerbe bergen.

1970 – yildiki “ birge zerbe birip, üchke qarshi turush “ herkitide qolgha ilinip turmigha tashlan’ghan. Turmida weten milletning musteqilliq yolidiki körishini toxtatmighan, axunop we xeyrulla qatarliq kishiler bilen munasibette bolghan sepdashlirini satmighan, nurghun ademlerning bolupmu partiye- hökümet orunliridiki ademlerning hayat qilishigha sewepchi bolghan.

Memet kérim, mekittiki we xoshna nahyilerdiki sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining ezalirining sani we isimlikini toluq biletti. Ularning arxiwi memet kérimning qolida idi. Mutleq köpchiliki memet kérimning aqilane ish körgenlik sewebi bilen turmigha tashlanmighan. U 20 yil turmida yétip turmidin saq chiqqanda mekit xelqining bolupmu eyni zamandiki hayat qalghan kishilerning yüksek hörmitige we qollishigha irishken.

Memet kérim turmida uzun muddet yétip kisel bolup turmidin chiqqachqa uzun ömür körelmidi, u turmigha kirgende 27 yashlarda idi. Turmidin chiqip aranla 3yil ümür körelidi.

Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****

Memtilixan aka heqqide

memtilixan akini qeshqer xelqi “ memet eli kungzi“ dep atishidu.

Chünki xitaylar ichide kungzi dégen bu adem xitay millit üchün nahayiti chong desmi.uning yazghan kitabliri we qilghan ishliri xitay milliti ichide chong tesir we yuksek abruygha ige.
Memet’elixan aka uyghurlar üchünmu tipilghusiz bir alahide insan, uning xelqimiz ichide izzet abruyi bekla chong, qilghan ishliri we söz ibariliri hélimu hem qeshqer xelqi ichide ighizdin ighizgha tarqilip yürmekte. U xushchaqchaq , zuwandaraz, oyun’gha hérismen, olturush qopushida bashqilarni küldürüpla yürüydighan, sorundarliqi bar insan. Uningsiz qeshqer xelqi arisida sorun tüzülmeydu, u bolmisa sorun qizimaydu.

Memtilixan aka axunop we xeyrula ependilerning yéqin adimi idi, partiyige burunla eza bolghan, „quralliq qozghilang qilmighunche wetenning ishi hel bolmaydu“,- dep ching turghan kishilerdin idi.
Hazirmu xitayning héle mikrilirige pisen qilmay, özining yolini tépip mingiwatqan hayat sepdashlirimizdin biri, u hazir gerche yéshi 90 gha yéqinliship qalghan bolsimu wetenning musteqiliqidin ümidini üzmey, weten azadliqini teshnaliq bilen kütüwatidu…

Akimiz memtilixan’gha janabi allah uzun ömür bersun, weten azadliqini körüshke muyesser eylisun. Amin!

*****
Ablimit osman heqqide
ablimit osman, qeshqer shehridin bolup, merhum mijit silingning eng yéqin adimi we uning muhapizetchisi idi. Qeshqer sheherlik binakarliq qurulush shirkitining tamchiliq kespi bilen shughullan’ghan.
Medeniyet inqilabi taza ewjge chiqqan künlerde qum derwaza ning tash baziri, paxta baziri qatarliq mehelliride xitayning 2- ottura mektepning xitayliri qalaymiqanchiliq chiqirip uyghurlarni urush, hetta öylirige basturup kirip zorawanliq qilish ehwalliri yüz berdi. Ablimit osman “ qeshqer shehergongshi isyanchilar bash qumandanliq shitawi“ ning qarai , mijit silingning qoshulishi bilen qumderwaza bashqarmisi teweside yashlardin terkip tapqan qoralliq etret teshkillesh wezipisi bilen muhapizetchiler qoshunini qurupn uning mes’ulliqini öz üstige aldi.
2- ottura mektepdiki xitaylarning yol tosup adem urush, tapancha , qolbombiliri qatarliq qorallar bilen bigunah xelqni qorqutup bozek itishtek heriketlirige zerbe berdi.
Xitaylar shundin bashlap bu mehellilerge üssüp kirip yerlik uyghur ahalilirini bozek qilalmaydighan boldi.
Shuning bilen ablimit osmanning xelq ichide abroyi kötürüldi we u teshkilligen qoralliq ezimetlirimu xelq ichide tonulushqa bashlidi.
Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining qeshqer shehridiki teshkilati, ablimit osmanning bu paaliyitidin xushallinip bara- bara uni teshkilatqa yéqinlashturup uni we uning qol astidiki qoshunini teshkilatqa qoshuwaldi. Shundin bashlap uning herbir qedimi teshkilatning bir tutash orunlashturushi boyunche heriket qilidighan boldi.
Kéyinki künlerde teshkilatning orunlashturishi bilen mekittiki zerepshan musteqil polkigha birip teshkilat orunlashturghan xizmetlerni bijanidilliq bilen orunlap memtimin qadir bilen shexsi dostluq ornutup wetenning kelgüsi istiqbali üchün bir yürüsh ishlarni qilghanidi.
1970- yildiki “ birge zerbe birish, üchke qarshi“ turush herikiti bashlan’ghanda, merhummu tutqun qilinip turmigha tashlan’ghan idi. Turmidiki u mudhish qéyin qistaq, azap oqubetlerge berdashliq birip weten’ge milletke xainlik qilmay özini pakiz saqlap qalaighan idi.
Turmidiki sepdashliridin ayimnisa hilim, mahire abdursullarning éytip brishiche merhumni xitay dairiliri turmida bek qiynighan bolup tayaq azapi uning ichki ezayigha ötüp ketken iken. U turmidin chiqip uzun ömür körmey biejel allahning dergayigha ketti.
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin
*****

Memtimin qaraqash ( memtimin tursun ) heqqide

memtimin qaraqash bolsa mijit sélingning birinchi derijilik qoghdughuchisi we meslehetchisi idi. Mijit séling bilen bille ishligen bir idarining ishchi xizmetchiliridin idi. Hayat mamatda bille bolushqa qesemyat qilghan sepdashlardin idi. Partiyige bille kirgen quralliq qozghilanggha bille qatnashqan, mekittiki zerepshan polk jengchilirini mekittin bashlap kelgen we axunopning buyruqini élip barghan sepdishimiz idi. Sughunchazisda memtimin qadirlar bilen bille esirge chüshken idi.

20 yilliq kisilip turmidin saq chiqqan bolsimu qeshqerde uzun turalmay amalsizliqtin shimalgha ketken idi. Shimaldiki hayatimu ongushsiz boldi. Xitay ghalchiliri he dise, uninggha köz qulaq bolup bir qedem ilgirtletmidi. Amalsizliqtin “ memtimin qaraqash ürümchide , qurulushqa ja baghlawatqanda yiqilip chüshüp ölüp kitiptu „,- dégen gepni tarqitip, ismini özgertip turpan’gha kitip shu yerdin öylünüp bir mezgil jan saqlighan idi, shum pilek merhumgha qisqighina ömür ata qilghan iken. Turmidin chiqip uzun ötmey bu dunya bilen xoshlashti. Uning duttirining shox awazi bilen weten milletke bolghan sadaqetmen tesirati xelq arisida qipqaldi, xalas.
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tyleymiz . Amin!
Töwende Inqilapning Qizghin Ishtirakchilliridin turdinasir sadiq oghlining shu dewirge atap yazghan shiéliridin birqanchini seminglerge salimen.
*****

Turdi Nasir Sadiq Oghli heqqide
Turdi Nasir Sadiq Oghli Artush azghanliq Hézimbay digen kishining törtinchi ewladi.U sherqitürkistan xelq inqilawi partiyesining ezasi, ot yürek inqilapchi. Muhemet imin Qadirlar bilen bir septe küresh qilghan yaramliq esker.
Uning büyük bowisi Hézimbay wetenperwer, milletperwer kishi bolup, artush kechéngizdin Kattayaylaq chüshürge kentigiche shexsiy xirajiti bilen qanal qézip su bashlap, xeliqning alqishigha érishken.Hazirmu u qanal we shu sudin behrilinidighan yurt hézim ériqi dep atilidu.
Turdi Nasir Sadiq Oghi inqilap meghlup bolup qolgha élinishtin ilgiri yerlik sennet ömekning kespiy yazghuchisi bolghan. Inqilap sewebidin 15 yilliq türmige tashlinip körmigenni körüp 11 yilda türmidin azat bolghan.
Yeken peylo Türmiside Sherqiy Türkistan xeliq inqilawiy partiysining yer asti paaliyetchilliri teripidin qurulghan ”Dehshetlik Buran Partiyesi”ning qurghuchillirining biri. U Türmidin chiqqandin kéyin Xitay mustebitlirining üzliksiz teqip we ziyankeshlikige uchrap kelgen.Uning siyasiy tesirige uchrighan Ablikim dégen bir inisi 34 yashta, Hebibulla Qari dégen bir oghli 23 yashta qestlep öltürülgen.
Turdi Nasir Sadiq Oghi Hazir hayat bolishi mumkin qeyerdiliki melum emes!

Töwende biz uning dostliri we sebdashlirining qolida éqip yürgen bir qanche parche shiérini kitapqa qisturup ötimiz.

weten qéhrimanlirini eslep

kökrek kirip jeng qilghan
ishghaliyetchi qabaetke.
Bashlash üchün milletni,
asayishliq adaletke.

Xain – mel’unlar tüpeyli
baturlar qaldi éghir talapetke.
Jandin ayrildi nechche yash
érishmeyla saadetke.
1985 – yil, 12-Ay sherqitürkistan

Yol Bashimiz Axunopqa

Serkerdimiz général tawlinip pishqan,
axunop idi yéshi téxi 50 din ashqan.
Jenglerde arislandek nusret quchqan,
mix bolup düshmenning közige patqan.

Nizamidin iradeng xuddi uyultash
ot yürek batur iding özeng onbesh yash.
Ishghaliyetchi xitaylar rehim qilmastin,
hayatingni nabut qildi, bolghach baghri tash.

1987 – yil, 7-Ay sherqitürkistan

Uyghurning Qehriman Perzrntliri

Meryem, meryem ayallerning serdari,
yéshing idi yigirme, sen mezlumning bahari.
Weten-millet dep towlap ötti hayating,
mertlerche qurban boldung bu teqdirning qarari.

Wetenning ot yürek batur oghlanliri,
rozi hékimdur, shundaqla mijit saqi.
Untumaymiz ta ebet, rohinglar menggü hayat,
intiqam alimiz, bu hayat emestur bizgimu baqi.

Serkerdilerning serdari osmanjan ,
hey qiran bürküt kebi xeyrulla.
Waqitsiz baturlerche qurban boldungla,
jennettin orun bergey yaratqan allah.

Memtimin, jélil qari, abdukérim lengwaza,
bizler tirik duzaqta, siler shéhid rohi shad.
Esleymen silerni rohinglargha qayilmen,
shu roh bizge bayraq bop, wetenni qilar azat!

1989 – yil, 9-Ay sherqitürkistan
Yéshilmes sir yoq

sen özengni bir qabil er sanap
aware bolup ishikke chalma rawab,
bilim ehlige bermedet bolsun sawab
alimlarni esligin dilingdin qilghin tawab.

Chiqqan idi ejdattin mutepekkur alimlar
iz bisip tonuldi elge yazghuchi we shairlar,
yüsüp xas hajp, mexmut qeshqiri
tepekkuri yangridi awazi shundin biri.

Iz bisip mangsaq haman heq söyer batur kebi
bilim béghi yashnap, chichek achar ewlatliri,
ronaq tapsa bu millet teng ichilsa gülliri
yéshilmey amal yoq tilsimatning sirliri.

1991 – yil 11- ayning 12 – küni sherqitürkistan

pexirlen uyghur qizi

unutma esli neslingni
pexirlen uyghur qizi.
Güzellikte naming bar
dunyagha törelgendin biri.

Unutma esli neslingni
pexirlen uyghur qizi
qamiting shundaq güzel
bal kebi shirin sözi.

Qamiting shundaq ziba
pexirlen uyghur qizi.
Kirpiking oqya kebi
lalizar aydek yüzi.

Qunduz kebi sachliring
eslidin uyghur qizi.
Birqarap mes qilghudek
siriger shehlaközi.

Unutma esli neslingni
mejnun taldek chachliring.
Perilermu qayildur
bergi qiyadek qashliring.

Pexirlen uyghur qizi
naz kereshme belliring.
Zoq bighishlar kishige
piste badamdek lewliring.

hemraying shermiy haya
hey güzel uyghur qizi.
Pexirlensun ejdading
ikki alem yer yüzi.

1997- yil 07 – ayning 10 – küni sherqitürkistan

*****

Mollaxunkam qurban heqqide

merhum mollaxunkam qurban, qeshqer shehridin bolup, teqwadar musulman, kishiler qelbidin chungqur orun alghan, insaniyetke jümlidin uyghur musulmanlirigha yaxshi tesir qaldurup ewlad terbiyeleshke alahide ehmiyet bergen kishi idi.

Teshkilat xizmitige köp ejir séngdürgen, quralliq qozghilanggha yardem qolini sun’ghan , eqilghe muwapiq pikir tekliplerni bergen, yashlar otturisidiki chiqishalmasliqtek kisellerni ilmi usulda hel qilip kishilerning hörmitige sazawer bolghan kishi idi.

Merhum mollaxunkam qurban, esli artushning azaq yéza, miyi kentidin idi.

Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz, amin!
*****

Yaqup eysa heqqide

yaqup eysa qeshqer wélayitining yingisheher nahyisidin idi. Kespi doxtor, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining munewwer ezasi, partiye ezalirini terbiyeleshte alahide kuch chiqarghan, weten milletning istiqilaliyiti üchün harmay talmay küresh qilghan shexsi idi.

Merhummu öz waqtida wapat etken idi, merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz, amin!

*****
Doxtor exmetjan islam heqqide

doxtor exmetjan islam qeshqer wélayitining toqquzaq nahyisi zemin yézisidin bolup, 1962- yili tibbi inistétotni püttürüp qatnash nazaritide doxtorluq qilghan, shu yili sowétler ittipaqigha ötüp kitip 1969 – yilliri weten milletning ihtiyaji üchün weten’ge kirip inqilabi paaliyetler bilen shughullan’ghan, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi bilen sowétler ittipaqi otturisida alaqechilik xizmitini qilghan, köp qitim chigradin kirip chiqip turghan, 1969 -yili ürümchidiki tutqunda bashqilar teripidin pash bolup qalghan.

Eslide merkizi béyruning orunlashturushi bilen qeshqerge kélip axunop bilen biwaste körüshüp , mekitke orunlashturulghan. Mekittiki zerepshan polkidikiler bilen 1969 – yili 08 – ayning 21 – küni mekittin yolgha chiqip sughunchazigha kelgende düshmen muasiriside qilip hayat qolghan chüshken.

1970 -yili 7- ayning 18 – küni qeshqerde 20 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin’ghan. Turmidin chiqqandin kéyin taki hazirghiche qeshqer shehride doxtorluq kespini dawamlashturiwatidu.

Janabi allah öz panahida saqlisun, amin!
*****

Paltu memtimin heqqide
paltu memtimin qeshqer shehridin bolup 1962 – yili toluq ottura mektepni püttürüp bir siniptiki oghul oqughuchilarning hemmisi sinip boyunche herbi sepke qobul qilin’ghan hemde peylo emgek bilen özgertish meydanida jinayetchilerni saqlash ishigha mes’ul bolghan. Herbi inwani peyjang. Toluq ottura mekteptiki muellimi exmetjan munire siyasi jinayet bilen 15 yilliq kisilip peylo meydan’gha barghan hemde paltu memtiminning nazaritide bolghan.

Muellimi bolghan exmetjan munirining tesiri bilen „dehshetlik boran partiyisi“ge eza bolup turmidiki jinayetchilerni qozghap quralliq qozghilang qilmaqchi bolghan hemde dehshetlik boran partiyisining muawén reislik wezipisini öz üstige élip quralliq qozghilangning qural yaragh toplash ishigha mes’ul bolghan , xainning satqinliqi bilen pash bolup qilip qozghilang meghlup bolghan. Paltu memtimin’ge 20 yilliq qamaq jazasi bergen.

Turmidin saq chiqqandin kéyin hazirghiche ata kespi qassapliq qilip turmushini qamdap kitiwatidu.bu kishinimu janabi allah öz panahida saqlisun, amin!

*****

Yasin qarihaji heqqide

yasinqarihaji qeshqer shehridin , hünerwen kasip, ashpezlik we kawapchiliq bilen turmushini qamdap kiliwatidu, milli heriketlerge yardem qolini sunup kiliwatqan wetenperwer kishilirimizning birsi.

Janabi allah milli wetenperwerlirimizge jasaret kuch quwwet ata qilsun, amin!

*****

Memtili haji heqqide

memtili haji qeshqer shehridin, „xelq azadliq armiyemizning qurallirini bulighan“,- dégen töhmet bilen ölümge höküm qilnip 2 yil kichiktürüp ijra qilishqa qaldurulghan. Turmida baturluq bilen mertlerche bedel tölep xitay emeldarlirini mat qilip turmidin saq chiqti.

Hazir allah xalisa kündülük turmushini qamdap kishilerning qoligha qarapmu qalmay jan saqlap kiliwatidu.

Allah uninggha yardemchi bolsun. Amin!

*****
Sidiq haji kiran heqqide

sidiq haji kiran qeshqer shehri xam bazirida olturushluq bolup saetchilik kespi bilen shughullinatti. Sherqiy türkistan xelq partiyisining chet’el bilen bolghan aleqechilikini qilatti. Merhum axunopning yéqin sepdashliri we ishenchilik ademliri idi. Uzun yil turmida yétip chiqqandin kéyin waqitsiz alemdin ötti.

Allah yatqan yérini jennettin qilsun. Amin!

*****
Patime metniyaz heqqide

patime metniyaz qeshqer shehri zegeli kochisidin idi. Eyni yilliri qeshqer pidagokika inéstétutining oqutquchisi idi. Merhum turdi eli, qurbanoplarning hemsöhbetdishi idi. Partiye ichide muhim wezipilerni orundighan idi. Éghir – azab oqubetler tüpeyli kiselliktin xali bolalmay baldurla alemdin ötti.

Merhumgha jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****
Rabiye muhemmet heqqide

rabiye muhemmet qeshqer shehri janan kochisida olturushluq idi. Qeshqer sheherlik yimik – ichmek istimal shirkitining kadiri idi. Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining aktip ishtirakchisi, japa- musheqqetke chidighan mert ayallardin idi. Marhummu jiq xapiliq tartip qerelsiz u alemge ketti.

Yatqan yéri jennettin bolsun. Amin!
*****
Hamuq hajim heqqide

hamuq hajim qeshqer shehri jan qorghanda yashaydighan 11 balini chong qilip milletke hesse qoshqan, japa musheqqette piship yétilgen adem idi. Teshkilatchiliqta nurghun kishilerni yénigha tartip eza qobul qilghan, weten üchün janpidaliq bilen ishligen kishi idi. Merhummu xapiliq üstige xapiliq tartip waqitsiz alemdin ötti.
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!

*****

Abdukérim osman heqqide

abdukérim osman atush nahiye azaq yéza miyi kentidin idi. Eyni yilliri qizilsu ottura sot mehkimisining bashliqi idi. Sherqiy türkistan xelq partiyisi üchün nurghun yaxshi ilarni qilghan idi.

Kisellik sewebi bilen qerelsiz alemdin ötti.

Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****
Exmetjan xudaberdi heqqide

exmetjan xudaberdi esli yurti artushtin bolup qeshqer 1 – ottura mektepning matimatika oqutquchisi, qeshqerge tonulghan hüsni xet ustisi idi. Uning yazghan hüsni xet eserliri hélimuhem qeshqerning muziylirida saqlinip turuptu.

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining organ géziti bolghan “ istiqalal “ gézitini chiqirip pütün sherqiy türkistan ziminida tesir qozghighan idi.

Merhum 8 yil turmida yétip chiqqandin kéyin kisellik sewebi bilen yaqa yurtta alemdin ötti.
Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****
Toxti yaqup heqqide

toxti yaqup, esli yurti artush nahyisining tögürmit yézisidin. Milliti qirghiz, qeshqer pidagokika inistétotini tamamlap qeshqer 1- ottura mektepte matimatika dersi biretti. Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining aktip ezasi, milletke , weten’ge az bolmighan töhbe qoshqan jengchimiz idi. Uzun muddet turmida yétip salamet qaytip chiqti. Hazir dem ilishta. Shu yilliri 23 yashta idi.

Allah öz panahida saqlisun . Amin!
*****
Emet yüsüp heqqide

emet yüsüp qeshqer shehri azad kochida olturushluq idi. Eyni yilliri yingisheher bankining kadiri idi. Shu yilliri 35 yashlarda idi. Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyési üchün azbolmighan pidakarliqlarni körsetken kishi idi.

Hazir hayat yashawétiptu, emma salametliki bekla nachar iken, allah öz panahiyda saqlisun. Amin!
*****

Memet zunun hajim heqqide

memet zunun hajim qeshqer shehri östengboyida olturushluq. Rozi banka dégen kishining oghli. Eyni yilliri qeshqer sheherlik binakarliq shirkitining mantiyurluq kespini qilatti, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésige eza bolup bir yürüsh yaxshi ishlarni qilghan. Turma hayatini bishidin köchürüp chiqqandin kiyin hazir öz ghémi bilen hayat helekchilikide jan saqlawatidu.

Allah öz panahiyda saqlisun. Amin!
*****
Hesen toxti heqqide

hesen toxti qeshqer shehri chasa milliy shipaxanida olturushluq idi. Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining aktip ezasi idi. Eyni yilliri qeshqer sheherlik muarip idarisining kadiri idi. Shu yilliri 25 yashlarda idi, hazir hayat.
*****
Imir hajim yüsüp heqqide

imir hajim yüsüp olturushluq orni tashmiliq yézisidin , tarixta ötken meshhur shexsi yüsüp waganning oghli. Toqquzaq nahiye su idarisining tashmiliq su ponkitida ishleydighan kadir idi. Shu yilliri 35 yashlarda idi, tashmiliqtiki yer asti teshkilat quralliq qozghilangning bashlamchiliridin idi. Turmidin chiqip uzun ötmey alemdin ötti. Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****
Tursun ebey heqqide

tursun ebey mekit nahyésidin bolup nahiye bazirida oqutquchuluq qilatti. Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining sadiq ezasi memtimin qadir , rozi hékimlarning sepdashliridin idi. Turmida 21 yéshida xitaylar teripidin naheq öltürüldi.

Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz . Amin!
*****
Hashim qush we imin qush aka- uka qushlar heqqide

hashim qush we imin qush aka- uka qushlar maralbishi nahiye sériqboya yézisidin. Kélip chiqishi dihqan, sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining sérqboyadiki jenggéwar jengchisi idi. Muddetsiz qamaq jazasigha mehkum qilin’ghan. Rozi hékim, memtimin qadir, mijit sélinglargha yéqindin mashlashqan, quralliq qozghilangning wujutqa chiqishida muhim rol oynighan we öchmes töhbiler qoshqan, jiq qurallerni xitay qolidin tartiwélip quralliq qozghilanggha hesse qatqan. Turmidin chiqqandin kéyin hazirghiche yenila dihqanchiliq ishi bilen shughulliniwatidu. Janabi allah ulargha yar bolsun. Amin!
*****

Abdughéni abdulla heqqide

abdughéni abdulla mekit nahiyesidin bolup oqutquchuluq qilatti. Mekittiki quralliq qozghilangning aktip qollighuchiliridin biri idi. Shu yilliri 24 yashta idi. Turmidin chiqip 96 – yili alemdin ötti. Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****
Abdukérim axun heqqide

abdukérim axun maralbishi nahiye sériqboya yézisidin idi. Sherqiy türkistan xelq inqilabi paritiyésining aktip ezasi idi. Sériq boya teminlesh kopiratiwide kadir idi. Weten millet üchün qilidighan ishlarni toluqi bilen orundighan kishi idi.

Shu yilliri 29 yashta idi. Turmidin chiqqandin kéyin hazirghiche öz yurtida dihqanchiliq bilen shughulluniwatidu.
*****

Abduwayit heqqide

abduwayit maralbishi nahiye chungqurchaq yézisidin bolup dihqanchiliq bilen shughullinatti. 23 yéshida sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésige özlükidin eza bolghan, rozi hékim, memtimin qadir , mijit sélinglar chungqurchaqqa barghanda aldigha chiqip herbilerning qural ambirini igelep qural toplash ishlirigha aktip kuch chiqarghan.

Uzun muddet turmida yétip chiqqandin kéyin hazir öz yurtida yenila dihqanchiliq ishliri bilen shughulliniwatidu.

Janabi allah mezkurni öz panahiyda saqlisun. Amin!
*****
Abduréhim sali heqqide

abduréhim sali, oqughuchi, 19 yash, kona sheher nahyisi tashmiliq yézisidin. Quralliq qozghilangni uyushturush terepdarlirining aktip terbighatchisi, xeyrulla ependining tonushturushi bilen xelq inqilabi partiyige eza bolup kirgen. Turmige qamalghan bolsimu özini we dostlirini satmay, pash qilmay, iqrar qilmay düshmen qolidin saq chiqqan.

Quralliq qozghilangning teyyarliq paaliyetliri üchün tashmiliq tewelikide köp kuch chiqarghan.
Turmidin chiqqandin kéyin oqup xelqning saylishi bilen bir mezgil tashmiliq yézisigha bashliq bolup saylan’ghan, kéyin eksil’inqilabi teshkilatqa pul ajratti dégen “ jinayet “ bilen qolgha ilinip 2 yil emgek bilen terbiyilinishke ewetilip turmidin chiqti.

Hazir tashmiliqta yenila inqilabi paaliyetler bilen shughulliniwatidu. Allah u kishinimu öz panahida saqlisun, uzun ömür körüshke nesip eylisun, amin!
*****
Ablimit hajim qadir ( ablimit eynek ) heqqide

ablimit eynek dése, qeshqerde jümlidin sherqiy türkistanning hemme yéride nami tilgha ilinidighan dangliq shexsilerning biridur.

Merhum ablimit eynek 1940 -yilliridiki sherqiy türkistan milliy armiye xizmet qilip weten millet yolida pidakarliq bilen ishligen pishqedem inqlabchi we ustazlirimizdin biri idi.

Merhum ablimit eynek 1960 -yilliridiki “ istil tüzütüsh we ongchi yerlik melletchilikke qarshi “ turush körishide milletchi qalpiqini kéyip tartmighan azabliri qalmighan, u xizmettin qaldurulghandin kéyinmu xitay hakimiyitige ten bermey musteqil igilik tiklep , mashina rémuntchiliq, resimchilik, eynekchilik kesplirini rawajlandurup köp yashlargha hüner – kesp ügütüp yashlarni ishqa orunlashturush, terbiyelesh xizmiti bilen shughullan’ghan idi.

Sherqiy türkistan inqilabi partiyési bilen sherqiy türkistan islam partiyisini birleshtürüshte aktip töhbe yaratqan idi. Quralliq qozghilangning partlitishi üchün öchmes töhbe qoshqan idi. U türmigha 15 yilliq kisilip kirgendin kéyinmu turmida xitay jandarmiliri bilen éliship beshwaq namizini qazaqilmay orunlap kelgen idi.

Bir qitim peylo meydan 1- dadüyning bashliqi liyu zidawyuen dégen xitay merhum namaz oqup sejdige bash qoyghanda, bishigha dessep “ qéni séning xudaying méning putumni séning bishingdin alsun “ ,- dep zorawanliq qilghandimu merhum uning putini ghezep bilen sélkip tashliwitip namizini dawamlashturghan idi…

U turma hayatidimu mehbuslargha diniy ihtiqat, dini telim terbiyéni üzüldürmey élip birip turmédashlar ichide yüksek abruy we ishenchge irishken idi.

1969 -yili 8- ayning 18 – küni qeshqerdiki chong tutqunda axunop bashliq bir türküm sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining mes’ullirini tutqanda, axunop tutqunden qéchip kéchisi ablimit eynekning öyige kelgende, derhal ishikini échip axunopni yoshurup , pinhan yerge yötkep qoyghan idi.

Quralliq qozghilangning ünümlük élip birilishi üchün merhum qolidin kélidighan hemme ishni bijanidilliq bilen qilalighan idi. Merhum shu chaghda 53 yashlarda idi.

Merhum turmidin chiqip oghli bextiyarning baliliq yardimi bilen turmushini nurmal qamdap kételigen idi. Hemde ömrining axirqi yilliri öz iradisi boyunche hej perzini ada qilip uzun ötmey alemdin ötti.

Merhum ablimit hajimgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!

*****

Abduraxman bulaq heqqide

abduraxman bulaq qeshqer shehride ösüp yétilgen eslidin yéziqchiliq bilen shughullunup bir ömürtaratqu saheside ishligen idi. Burundin tartip taki turmigha chüshken’ge qedir qeshqer gézitxanisida uyghur tehrir bölimide ishligen idi. Uning meshhur eserliri dawamliq ilan qilnip turulatti. Shair we yéziqchiliq bilen uyghur jam’étige tonushluq erbap idi.

Sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining jenggéwar ezasi idi.merhum axunopchilargha yéqindin egiship tapshurulghan xizmetlerni estayidilliq bilen orunlighan idi. 15 yil turma hayatini bishidin köchürüp , ighir mudhish hayat ichide alemdin ötti. Merhum shu yilliri 53 yashlarda idi.

Merhumgha jennet merhimiti tileymiz . Amin!

*****
Qurbanop qurban heqqide

qurbanop qurban esli yurti atushning azaq yézisidin bolup qeshqer pidagokika inéstétutining oqutush barqarmisining bashlqi idi. Merhum turdi eligha yéqindin yardemliship sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyésining ishlirigha yéqindin yardemde bolghan idi. Jenubiy tengritagh büyrusidimu muhim wezipilerni ötigen.

15 yil turma hayatini bishidin köchürüp turmush halaketchilikide az bolmighan xapiliq tartip qeshqerde turush imkaniyiti bolmay qarasheherdiki tughqinining öyige kitip- shu jayda alemdin ötti.
Merhumning ölimi biz üchün bekmu qayghuluq ölüm boldi.

Merhumgha janabi allahdin jennet merhimiti tileymiz. Amin!
*****

turdi eli, abduréhim eyyup, abduréhim iminoplarning qosaq soqushi

mijit haji shundaq bayan qilidu:
bu üch neper kishining nime üchün ziddiyetliship qalghanliqidin zadila xewérim yoq iken.
Oghlum abduwélining toyini qilidighan bolup turdi elige baghaq bersm, turdi eli shundaq dédi, abduréhim eyup bilen iminop abduréhimni toygha eytsingiz men barmaymen,- dédi.

Turdi elining gépi bilen u ikkeylenni toygha eytmidim. Turdi eli toygha kélip bu otturidiki ziddiyetni manga chüshendürüp berdi. Kéyinki waqitlarda chet’elning bisimi we ichki ishlardiki naraziliqlar tüpeyli , juén ley zungli,“ shinjangda eksél’inqilabi teshkilat yoq, u bolsa bir siyasi weqe, ular eyne zamandiki xataliqlirini tonup,sherqiy türkistan xelq partiyisi dégen nerse mewjut emes, biz héch waqit wetenni parchilash ishi bilen shughullan’ghan emes hem undaq niyitimizmu yoqti…. Dise, ularning dilosigha qarap , ularning bashliqliri xataliqini tonup töwbe qilsila, ularni turmidin boshutup chiqish yoli berse bolidu“,- digen iken.

Shu munasibet bilen aptunom rayunluq yuquri xelq sotidin bir goruppa ademler kélip peylo meydanda men bilen sözleshti. Ular mendin, „eger sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi dégen yoq nerse diseng, biz silerni turmidin qoyup birimiz“,- dédi. Men ulargha men teshkilatni yoq disem, teshkilat yoqulup ketmeydu, teshkilatning bir yürüsh progirammiliri bar, siler nurghun kishilirimizni teshkilatning ezasi uni qilghan, muni qilghan dep ölüm jazasi berdinglar, uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qildinglar, ularning ishini qandaq bir terep qilghini bolidu? Bu nurghun ademler bilen munasibetlik bolghanliqi üchün men undaq diyelmeymen,- dégen.

Abduréhim eyup bilen, iminop abduréhimlar turdi elining sözini ret qilip turdi elini jahil, hemmimizning éshigha topa chachti, bizni qoyup birimiz dewatsa nime üchün “ yoq “ dep jawap birip qutulmaydu….. Dégen, shu munasibet bilen bularning ottursigha muresse qilghini bolmaydighan ziddiyet chüshken!

Abduréhim iminop bilen abduréhim eyupqa azraqtin turmush yardem puli birip “ razi qilghan“.turdi elige héchqandaq turmush puli yardem bermigen. Turdi eli yingisheherlik tijaretchi hoshur axun dégen kishining yardimi bilen uning popayka zawutigha yardemchi diriktor bolup ishlep turmushini qamdighan.

Kéyinki künlerde turdi eli ürümchige bérip muawén reisi iminop hamit bilen körüshkende, „men bu ishqa arilashsam bolmaydu, seypullayup bilen körüshsingiz“,- dégen. Seypullayupning yénigha barse bashqilar bilen aran teste her’ayda 300 yuen turmush yardem puli biridighan’gha tayin tapqan.

Kéyin qeshqer pidagokika inistétutining mektep mudiri chong hajim yuqurining orunlashturushi bilen, mektepning karxana kirimidin toplan’ghan puldin her ayda 300yuen pul biridighan boptu, kéyinki künlerde karxanidin kirim bolidighan pul yétishmigenliktin u 300yuen pulmu toxtap qalghan.

Bularning shexsi ziddiyiti ene shundaq bashlan’ghan, shundaq dawamlashqan, zadi kimning toghra, kimning xata men bir nime diyelmidim.

Quralliq qozghilanggha qatniship qurban bolghan inqilabchilirimz üchün erz shikayet bar

eslide quralliq qozghilang rehberliri axunop bilen alaqe baghlighandin kéyin chong ishlarni qilishqa bolidu dep oylighan idi.likin ular chet’elge chiqip kitip heriket qilish pilanini ortigha qoyghanda , mekit, qeshqer, tashmiliqdiki wetendashlar buninggha unimighan idi. Ularning meqsiti weten ichide omumiy yüzlük quralliq qozghulang kötürüsh kireklikini otturigha qoyghan idi. Epsuski, bu ishqa jenubi tengritagh byrusidiki bir qisim qorqunchaqlar qoshulmay, chet’elge chiqip kitish pikride ching turuwalghan idi.

Rozi hékim bashliq mekittiki quralliq kuchlar , hazir qolimizda bar 60mingdin artuq eskiri kuch bar qurallirimiznng sanimu nechche yüz taldin ashidu, hazirqi bar kuchimiz bilen omumiy yüzlük quralliq qozghilangni bashlisaq, qural kuchimiz bilen yene nurghun qurallarni xitay armiyisining qolidin tartip alalaymiz, kuchimiz yetmise chigrani buzup chiqip ketsekmu kichikken bolmaymiz,- dep öz pikride ching turidu.

Merhum qumandan axunopmu ularning pikrige tamamen qoshulidu. Jenubiy tengritagh büyrusidiki bir qisim toxuyürek qorqunchaq kishiler, qandaqtur „merkizi byruning maqulliqini almay turup mundaq chong ishqa tutush qilsaq bolmaydu“,- dep unimighan.

Kéyin melum boldiki ashu künlerde merkizi byrudiki bashliqlardin birinchi türkümde toxti qurban xitay dairliri teripidin qolgha ilin’ghan iken, ikkinchi türkümde niyaz ömer, mutellip, idris, ismayil ibrahém, qasim persa, sidiq haji rozi qatarliq mes’ul kishiler alla burun tutqun qilnip turmigha tashlan’ghan iken. “ yuquridin sorayli“, dégen söz adem aldaydighan kazzaplarning sözi iken.

Bu kazzaplar özlirining jinini saqlap qilish üchünla azghina ademni teshkillep chet’elge chiqip kitishke aldirighan iken. Ular chet’elge chiqip kitish pilanini hetta rozi hékimdinmu yoshurup peqet memtimin qadirnila 400dek esker bilen yenggil qurallarni élip yolgha chiqishni orunlashturghan iken. Gerche shundaq tenteklik qilghan bolsimu axiri bu toxuyürek qorqunchaqlar oxshashla chet’elge chiqip kitishke azqalghanda yenila qolgha élindi.

Ehwal mushu derijige yetkende amal bolmighan axunop azghina adem bilen jiddi tutush qilip quralliq qozghilanggha buyruq berdi, herqaysi urush rayundikiler kuchining yitishiche urushqa atlinip baturluq körsütüp bir tereptin düshmen armiyisi bilen urushup bir tereptin chikinip nishanlan’ghan axirqi rayun artushning qarajül yézisigha toplandi.

Axirqi urush meydani qarajül yézisi bolup bu urushta azghina adem bilen urush qilghan axunop bashliq qehrimanlar 5 neper ademni chiqim qilip uning bedilige nurghun xitay eskerlirini yer chishlitip oxshimighan derijide jaraetlinip düshmen qoligha esirge chüshken boldi.bu urushta hayat qalghan sepdashlirimizning birqismi düshmen teripidin ölümge höküm qilin’ghan bolsa yene bir türkümi uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilnip turma azabini tartishqa mejbur boldi.

Ular hesret nadamet bilen u dunyagha seper qildi. Ularning eng axirqi „sherqiy türkistan milliy musteqiliqini eslige keltürüsh “ arzusi ishqa ashmidi. Toxu yürek kishilerning aldimigha chüshken bu qehrimanlirimizning közliri yumulmay u dunyagha ketti.

Eger rozi hékimning pikrige qoshulghan bolsa, 70ming 80 ming quralliq qoshun bilen düshmen armiyisige urush ilan qilghan bolsa, héch bolmighanda 40ming adem urushta qurban bolsimu qalghan ademler bilen wetenning teqdiride yaki undaq yaki mundaq chong özgirish bolghan bolatti.

Héch bolmighanda hayat qalghan 40ming adem chet’elge qural kuchi bilen chiqip kiteligen bolsa, bügünki künde weten musteqilliq mesiliside zor özgürüsh peyda bolghan bolatti.chet’eldiki kuch hazirqidin nechche hesse artqan bolatti.

Shu yilliridin iship hayat qalghan sepdashlirimiz bir yerge jem bolsaq, shu weqeni eslep köz yéshi qilimiz, yüreklirimiz titrep qan’gha tolup kitidu. U dunyagha barghanda hesrette put – qoli baghlan’ghan qoydek ölüp kitiwatqan qehrimanlirimiz aldigha qaysi yüzimiz bilen barimiz,- dep yigha zari qilmaqtimiz.

Bu dawani qiyametke élip kitemduq? Yaki wetenning rehberliri sorap, adilliq bilen höküm chiqirip shéhit ketken qehrimanlerning rohini emin tapturamdu? Ularmu sorimisa allahning aldida bir adil soraqchi aldida dert – ehwalimizni eytarmiz,- dep turidu xalas!

Weten xitaydin azat bolup, yéngi hökümet qurulghanda bu dawagerlermu wapat bolup ketse, kéyinkiler bu dawaning ademlirini hergiz untup qalmay tarix bitige yézishi, ular üchün bolsimu xatire munari tiklep abide téshi ornutushini ularning rohini bolsimu emin tapquzushini ümid qilimiz!

Biz 43 yilni mana mushundaq zor ümid bilen ötküzduq.

43 yil yighlash bilen hesret nadamet bilen, qayghurush bilen hem zor ümid bilen ötküzduq. Herqanche qilsaqmu biz amal qilalmiduq we dawamliq bedel tölep bügünki kün’ge kelduq, armansiz ölüp ketkenlerning rohi bizni bir künmu aram tapquzmidi. Shular üchün bolsimu bu dawani hazir hayat yashawatqan herbir sherqiy türkistanliq özining milliy we diniy burchi dep bilip, weten üchün issiq jénini pida qilghanlarning rohini bolsimu xatirjem qilayli!
Hörmet bilen: yünüs hajim qeshqiri

2005-yil 1 – ayning 28 – küni jüme
*****

Qoshumche matéryallar:

„qarajüldiki jeng“ dégen kitabim neshir qilin’ghandin kéyin, bezibirxitayperest munapiqlar manga töhmet chaplap,“ yalghanni oydurup chiqardi, mundaq chong ishlarning bolup ötüshi ademning eqlige héch séghmaydu, bu bir yasalma weqelik“- dep xelq arisida shühbe tughdurdi.men kitabtiki tarixiy weqelerning chinliqini tekitlesh yüzisidin xitay hökümet menbeliridiki bezi hüjjetlik matériyallarni öz pétiche qisturup ötüshni layiq taptim.

Shinjangdiki milliy bölgünchilikkke qarshi turush küresh tarixi

Shinjang uyghur aptonom rayonluq partiye komitéti partiye tarixi tetqiqati ishxanisi tüzdi

Medeniyet zor inqilabi mezgilide „sherqiy türkistan partiyisi“ning qepestin chiqishi we yoqitilishi

(1) „sherqiy türkistan partiyisi“ning qepestin chiqishi

shinjang azad bolghandin buyan, bir ochum milliy bölgünchiler izchil türde atalmish „shinjangni musteqil“qilish we „sherqiy türkistan jumhuriyiti“qurush eksil’inqilabiy bölgünchilik herikiti bilen xupiyane shughullinip keldi, ular köp qétim pursettin paydilinip ish térip, topilang we urush, chéqish, bulash weqelirini pilanlighan we sadir qilghan bolsimu, lékin partiye we her millet xelqi ammisi teripidin bitchit qilinip, shermendilerche meghlup boldi.

Bu bir ochum milliy bölgünchiler yenila meghlubiyitige ten bermey, 60-yillarda sowét ittipaqidiki junggogha qarshi küchlerning qollishi arqisida, paal heriketlinip keng alaqe baghlap, éniq siyasiy programmisi bolghan eksil’inqilabiy partiye qurushni mexpiy pilanlighan bolsimu, lékin shu chaghda dölet ichidiki jahan’girlikke, zomigerlikke qarshi küreshning küchlük heywisidin qorqup, qaramliq qilishqa pétinalmay, yoshurun purset kütüp yétip, nishanni közitiwatatti. „medeniyet zor inqilabi“ bir ochum milliy bölgünchilerni purset bilen teminlidi, ular teshkillik, pilanliq, meqsetlik halda ammiwi teshkilatlarni tizginlep, ammiwi teshkilatlar arqiliq özini daldigha élip, eksil’inqilabiy partiye qurup, téximu chong dairidiki milliy bölgünchilik heriketliri we eksil’inqilabiy buzghunchiliq heriketliri bilen shughullinishni mexpiy pilanlidi. Ular ilgiri-kéyin bolup ürümchi, qeshqer qatarliq jaylarda ilgiri-kéyin bolup „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi“, „sherqiy türkistan musteqilliq kürishi ittipaqi“, „sherqiy türkistan yashlar weten qutquzush armiyisi“, „yashlar weten qutquzush armiyisi“, „intiqam alghuchilar jem’iyiti“ qatarliq eksil’inqilabiy teshkilatlarni qurdi. „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi“ bular ichidiki eng chong eksil’inqilabiy bölgünchilik guruhi teshkilati.

1967-yil 4-ayning 10-küni, ürümchi bilen qeshqerde „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisi“ (qisqartilip sherqiy türkistan partiyisi“ déyilidu) xupiyane quruldi. Deslepte uning nami „uyghuristan xelq inqilabi partiyisi“ dep ataldi. Kéyin köz boyap, ammini aldash üchün, bu nam shinjang üch wilayet inqilabi mezgilidiki xelq inqilabiy partiyisining nami bilen oxshash qilip özgertildi hemde qurulghan waqtini 1933-yil 11-ayning 12-küni. 1944- yili 11- ayning12-küni üch wilayet inqilabida waqitliq inqilabiy hökümet qurulghan kün) dep özgertildi. 1968-yili 2-ayda „sherqiy türkistan partiyisi merkiziy komititi“ teshkillendi hemde bir nechche eza we kandidat ezadin teshkil tapqan „merkiziy hey’et riyasiti“ tesis qilindi.

„sherqiy türkistan partiyisi“ qurulghandin kéyin ular „medeniyet zor inqilabiy“da terepbazliq kürishi yamrighan pursettin paydilinip, teshkilatini téz rawajlandurup, bölgünchilik we urush, chéqish, bulash herikiti élip bérishni paal pilanlidi. „sherqiy türkistan partiyisi“ özige biwasite qaraydighan „tengritagh qisaschiliri“, „tengritagh ughlanliri“, „yashlar teshkilati“ din ibaret üch eksiyetchil teshkilattin bashqa, 1969-yili 1-aydin 4-ayghiche, ilgiri-kéyin bolup „sherqiy türkistan partiyisi ürümchi shöbisi, altay shöbe byrosi, ili komitéti, bortala shöbe byrosi, qeshqer jenubiy shinjang byrosi qatarliq tamaq apparatlarni qurdi. Bu tarmaq apparatlar yene öz tewelikide wilayetlik komitét, nahiyilik (sheherlik) komitét, rayonluq komitét, yachéyka qatarliq 78 asasiy qatlam teshkilatini qurup, pütün shinjangdiki 12 wilayet, oblast, sheherge we aptonom rayondiki 22 rayon derijilik orun’ghiche kéngeydi.

(2) „sherqiy türkistan partiyisi“ning programmisi we uning bölgünchilik, buzghunchiliq heriketliri
„sherqiy türkistan partiyisi“ programmisi, teshkilati, pilani, herikiti bolghan eksil’inqilabiy bölgünchilik teshkilati bolup, u junggo kommunistik partiyisige, élimizning milliy térritoriyilik aptonomiye tüzümige zeherxendilik bilen hujum qilip, milletler ittipaqliqigha buzghunchiliq qilip, milliy bölgünchilik peyda qilip, shinjangni musteqil qilishni terghib qildi. U „medeniyet zor inqilabi“diki qalaymiqanchiliqtin paydilinip, eksil’inqilabiy teshkilatni hedep rawajlandurup, eksil’inqilabiy teshwiqat waraqlirini tarqitip, döletning mal-mülkini talan-taraj qilip, qoral-yargh, oq-dora toplap, eksil’inqilabiy buzghunchiliq herikiti bazisi qurup, „musteqil sherqiy türkistan jumhuriyiti“ qurushqa urundi.

„sherqiy türkistan partiyisi“ qurulghandin kéyin, „sherqiy türkistan partiyisi merkiziy komitéti“ bilen „shöbe byrosi“ ilgiri-kéyin bolup, „uyghuristaning teqdiri“, „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining nizamnamisi“, „sherqiy türkistan xelq inqilabi partiyisining omumiy programmisi“ qatarliq eksiyetchil höjjetlerni teyyarlap, junggo kommunistik partiyisige zeherxendilik bilen hujum qildi, junggo kommunistik partiyisining milliy siyasitini xunükleshtürdi, „qoralliq küresh qilip“ sherqiy türkistan jumhuriyiti qurimiz, dep ashkara dawrang saldi.

Bu eksiyetchil höjjetlerde shinjangning tarixini burmilap, shinjang ezeldinla bir „musteqil dölet“ idi, dep jöylüp,“ sherqiy türkistan partiyisi“ bu nuqtini xelqqe daim teshwiq qilip turidu, dep kapshidi. Bu milliy bölgünchiler yene „sherqiy türkistan partiyisi“ning „partiye gérbi“, „partiye bayriqi“ we „uyghuristan xelq jumhuriyiti“ning „dölet bayriqi“ nusxisini teyyarlidi. Ular ammini aldash üchün, bezide marksizmning söz-ibarilirini tilgha élip qoyup, milliy bölgünchilik shumluqi bilen shughullandi.

„sherqiy türkistan partiyisi“ „medeniyet zor inqilabi“diki qalaymiqan weziyettin paydilinip, téz sür’ette rawajlandi. 1968-yili 2-ayda, „sherqiy türkistan partiyisi merkiziy hey’et riyasiti“ meydan’gha kélishi bilenla, her terepke zor türkümde adem ewetip, her tereptin alaqe baghlap, teshkilatni rawajlandurup mort toplidi, ular sowét ittipaqining élimizning sherqiy shimalidiki jinbadaw ariligha we shinjang tarbaghatayning térekti rayonigha qoralliq tajawuz qilish weqesidin paydilinip, sözـ chöchek peyda qilip we tarqitip, „sowét ittipaqi pat yéqinda basturup kélidu“dep gep sétip, küchining bariche jiddiy keypiyat peyda qildi hemde kishilerge bölünüp „musteqil“bolush peyti yétip kéley dep qaldi, dep bésharet berdi. Ular yene „sherqiy türkistan partiyisi 23 yilliq tarixqa ige bolup qaldi“ we hakaza dep maxtinip, bu arqiliq ammini aldap, teshkilatni kéngeytip toluqlidi. Ular hemmila yerge suqunup kirip, uruq – tughqan, el-aghine, sawaqdash, xizmetdashliq ijtimaiy munasiwet toridiki barliq ezalardin paydilinishqa adetlinip, hetta zorawanliq qilip we tehdit sélip, „teshkilatimizgha qatnashmighanlarni öltürimiz, öy bisatini élip kétimiz“ dep jar saldi. Turmushta qiyinchiliqi barlar we réalliqqa narazi bolup yürgenlerni pul bérip azdurup, andin ulargha zorawanliq qilip tehdit sélip, ularni teshkilatqa qatnishishqa mejburlidi.

„sherqiy türkistan partiyisi“ teshkilatini rawajlandurush bilen bir waqitta, buning asasliqliri „mesh’el géziti“ we bashqa eksiyetchil maqale, teshwiqat wereqiliri, kitabche qatarliqlar. Ular yene özlirining ezalirini sowét ittipaqining junggogha qarshi radio teshwiqatini anglashqa uyushturdi. „sherqiy türkistan partiyisi“ning bezi asasliq ezaliri köpligen eksiyetchil maqalilerni yézip, tarixni küchep burmilap, pakit oydurup chiqirip, aq ـ qarini astin ـ üstün qilip, junggo kommunistik partiyisige, sotsiyalizm tüzümige we partiyining türlük fangjén, siyasetlirige zeherxendilik bilen hujum qilish, shinjang azad bolghandin buyanqi netijilerni yoqqa chiqirip, shinjangning musteqilliqini ashkara terghib qilip, bölgünchilik herikiti üchün jamaet pikri teyyarlidi.
„sherqiy türkistan partiyisi“ yene paal eksil’inqilabiy qoralliq topilang pilanlidi, eksil’inqilabiy baza qurush qestide boldi. Ular heriket xirajiti toplash üchün, banka, iskilat, magizin, ashliq iskilati qatarliqlarni teptartmastin bulidi, peqet ürümchi, ili, qaramay qatarliq jaylardila 22 qétim bulangchiliq qilip, 100 nechche ming yüendin artuq neq pul bulidi. Ular yene „ezaliq bedili“ yighish, iane toplash we „zayom“ tarqitish charilirini qollinip xirajet toplidi. „sherqiy türkistan partiyisi“ning ürümchi shöbisi“ teptartmastin „zayom“ bésip chiqirip, xelq démokratiyisi diktaturimizni aghdurup tashlash gherizini ashkarilidi.

„sherqiy türkistan partiyisi“ yene jaylardiki ezalirini qoral ـ yaragh, oq ـ dora we maddiy ـ eshya bulashqa köp qétim buyrup, qoralliq topilang kötürüsh üchün teyyarliq qildi. „altay shöbe byrosi“ topilanggha teyyarliq qilish üchün, „sherqiy türkistan partiyisi“ bilen sowét ittipaqidin köp qétim qoral ـ yaragh soridi hemde kiyim ـ kéchek, yem ـ xeshek qatarliq nersilerni teyyarlidi, qéchish yolini sizip chiqti. „bortala shöbe byrosi“ kichik gazarma, atliq eskerler tarmaq etriti we saqchixanining qoral ـ yaraghlirini bulighandin kéyin, qara toluq téghining éghizida eksil’inqilabiy qoral ـ yaragh bazisi qurup, eksil’inqilabiy partizanliq herikiti élip bérish qestide boldi. „sherqiy türkistan partiyisi ili komitéti“, „ürümchi shöbisi“, „altay shöbe byrosi“ ilgiri ـ kéyin bolup 12 qétim sowét ittipaqi bilen mongghuliyige adem ewetip, qoral ـ yaragh, télégraf apparati soridi hemde herbiy ishlar meslihetchisi ewetip bérishni telep qildi. Sowét ittipaqining jasusluq, axbarat orgini shinjanggha toqquz türkümde xupiyane halda türkümde 14adem/ qétim télégraf apparati, qoral ـ yaragh we heriket xirajiti kirgüzüp, „sherqiy türkistan partiyisi“ bilen alaqilashti.

(3) „sherqiy türkistan partiyisi“ ning yoqitilishi
„sherqiy türkistan partiyisi“ ning tutqan tetür yoli xelqning könglige yaqmighachqa, axiri yétim qélip, muqerrer yoqilish tarixiy teqdiridin qéchip qutulalmidi. 1969-yili 1-ayda, aptonom rayonning jamaet xewpsizliki, qoghdash tarmaqliridin teshkillen’gen mexsus délo tekshürüsh benzisi etrapliq tekshürüp razwédka qilish arqiliq, „sherqiy türkistan partiyisi“ ning heriket ehwalini asasi jehettin igilep hemde toluq, ishenchlik pakitlarni qolgha chüshürüp, buning azadliqtin buyan shinjangda yüz bergen eng chong teshkilati, programmisi, pilani, herikiti bolghan eksil’inqilabiy bölgünchilik guruhi délosi ikenlikini bayqidi. Shinjang herbiy rayoni partiye komitéti, aptonom rayonluq inqilabiy komitét partiye yadro guruppisi déloni derhal partiye merkiziy komitétigha yollidi. Ju énley doklatni anglighandin kéyin, bu déloni bir terep qilish heqqide derhal töwendikidek muhim yolyoruq berdi: „delil ـ ispatqa, tekshürüp tetqiq qilishqa ehmiyet bérip, xizmetke mawzédong idiyisi arqiliq qomandanliq qilinglar; siyasetni igilep, jinayiti chékidin ashqan, pakiti toluq bolghan kattiwashlargha we ularning arqa téreklirige qattiq tenqid qilip, qaymuqqan, mejburiy egeshkenler we rastchilliq bilen iqrar qilghanlarni kengchilik bilen bir terep qilinglar; ishni kéngeytiwétishning aldini élinglar, düshmenlerning milletler munasiwitini buzup, bashqilarni qalaymiqan chishlep tartip, diqqet nezirini bashqa yaqqa yötkiwétishining aldini élinglar.“

„sherqiy türkistan partiyisi“ eksil’inqilabiy bölgünchilik guruhi 1970 ـ yili 3-ayda tarmar qilindi. Xelq azadliq armiyisining keng komandir-jengchiliri her millet xelq ammisi we xelq eskerlirining paal maslishishi we qollishi arqisida, „sherqiy türkistan partiyisi“ni üzül ـ késil bit ـ chit qilish we „sherqiy türkistan partiyisi“ unsurlirini tekshürüp éniqlash yolida zor töhpe qoshup, armiye bilen xelq qol tutushup topilangni tinchitishning zerbe marshini yangratti.

1969 ـ yili 8 ـ ayning 20 ـ küni, „sherqiy türkistan partiyisi“ jenubiy shinjang byrosining kattiwishi axunuf bashchiliqidiki eksil’inqilabiy qoralliq topilangchilar guruhi bir türküm topilangchilarni yighip, ayrim ـ ayrim halda mekit bilen qeshqerdin yolgha chiqip, sekkiz tügmende uchriship, sowét ittipaqigha tayinip eksil’inqilabiy qoralliq topilang bazisi qurushqa urundi. Ularning eksil’inqilabiy suyiqesti bashlinishi bilenla, jamaet xewpsizliki organlirimiz ehwalni igilep bolghanidi, ular keng xelq ammisi bilen mexsus organlarning qattiq nazariti astida idi. 8 ـ ayning 21 ـ küni, yuqiri derijilik rehberlik orgini jamaet xewpsizliki tarmaqliri igiligen ehwalgha we xelq ammisi melum qilghan ehwalgha asasen, tézdin xelq azadliq armiyisini we xelq eskerlirini teshkillep, her millet xelq ammisining paal qollishi arqisida, eksil’inqilabiy xoriki intayin ösüp ketken bu ikki türküm qoralliq topilangchilarni qorshap yoqatti.

Mekittin yolgha chiqqan bir türküm topilangchilar bir qétimliq zerbige berdashliq bérelmey, birdemning ichidila xelq azadliq armiyimiz bilen xelq eskerlirimiz yayghan torgha chüshti, 40 tin artuq topilangchi bir ـ birlep qolgha élindi.

Qeshqerdin yolgha chiqqan yene bir türküm topilangchilar mexpiy heriket élip barghan bolghachqa, ularning ketken yérini bilgili bolmighanidi, qoralliq topilangchilarning suyqestini waqtida tarmar qilish üchün, yuqiri derijilik rehberlik organlirimiz tézdin shu yerdiki hökümetke xelq eskerlirini we xelq ammisini teshkillep, hushyarliqni östürüp, ötken ـ kechkenlerge qattiq köz-qulaq bolup, topilangchilarning iz-dérikini igileshni uqturdi.

Ular topilangchilarning artush nahiyisi kattaylaq yézisining sekkiz tügmen etrapigha jaylashqan arpiliq dadüydiki bir xaliy tagh jilghisida heriket qiliwatqanliq xewirini anglap, derhal xelq eskerliri bilen ammini teshkillep, ulargha zerbe bérishke teyyar turdi. 8-ayning 22-küni kech saet 12:00 de, xelq eskerliri liyenining liyenjangining dadisi ögzide turup tagh qaptilidin kishilerning ayagh awazi kéliwatqanliqini anglap qaldi. Hemde nurghun kishining sayisini xire ـ shire kördi. Wezipe ijra qiliwatqan xelq eskerliri buningdin xewer tapqandin kéyin derhal neq meydan’gha yétip kélip, u yerde nurghun xurum we rézinke ayagh izini bayqidi hemde bu izlarning bu yerdiki kishilerning izi emeslikini jezimleshtürüp, bu kishilerning kéchisi yol yürüp, kentke kirishke pétinalmighanliqigha qarighanda, ularning del ashu topilangchilar bolush éhtimali nahayiti chong, dep qaridi. Wezipe ijra qiliwatqan xelq eskerliri topilangchilargha qoghlap zerbe bériwatqan xelq azadliq armiyisige derhal adem ewetip bu ehwalni melum qildi, shuning bilen bir waqitta, özlirimu küch teshkillep topilangchilarni qoghlap mangdi.

Xelq azadliq armiyisi yerlik ammining yardimi, xelq eskerlirining yol bashlishi bilen, shu yerdiki birdinbir su menbeside topilangchilarni bayqidi. Xelq azadliq armiyisi bilen xelq eskerliri öz ara masliship, topilangchilarni téz sür’ette qorshap, jahilliq bilen qarshiliq körsetkenlirige zerbe bérip, topilangchini neq meydanda étip öltürdi, topilangchilarning köpinchisini qolgha aldi, peqet alte neper topilangchi chégra terepke qéchip ketti.

Chégrigha jaylashqan artush nahiyisi qarajül yézisining mes’uli topilangchilarning mushu rayon’gha suqunup kiriwalghanliqini anglap, derhal xelq eskerlirini teshkillep, azadliq armiyige masliship topilangchilarni izdidi. Xelq eskerliri topilangchilarni qoghlap tutidighanliq xewirini anglighandin kéyin, bes ـ beste özlirini tizimlatti, bu heriketke ayal xelq eskerlirimu qatnishishni telep qildi.

Xelq eskiri toxti sirtqa chiqip qaytip kelgenidi, u bashqa xelq eskerlirining topilangchilarni tutqili ketkenlikini anglap, shu haman bashqilarning bir étini sorap tézdin aldin ketken xelq eskerlirige yétishiwaldi. Shundaq qilip, topilangchilarni izdeshke qatnashqan xelq eskerliri barghanséri köpiyip, eng axirida 62 xelq eskiridin teshkil tapqan topilangchilargha qoghlap zerbe bérish, topilangchilarni izdesh ـ tutush qoshuni shekillendi. Xelq eskerliri ghezep ـ nepriti tashqan halda topilangchilarni qoghlap tutquchi azadliq armiye jengchiliri bilen birlikte tagh ـ édirlardin éship, bir kéche ـ kündüzde 70 nechche kilométir yol yürüp, su we yémek ـ ichmek kemchil bolghan japaliq muhitta, rohluq, jenggiwarliq bilen küresh qilip, qéchip suqunuwalghan topilangchilarni tézla qolgha chüshürdi.

Topilangchilarni birlikte qorshap yoqitish jéngide armiye bilen xelq béliq bilen sudek chongqur rishte ornatti, xelq ammisi perzent eskerlerni qizghin söyidighan menzire her waqit hemmila yerde közge chéliqip turdi, bir qétim azadliq armiye jengchiliri topilangchilarni izdep tutush jeryanida bir qaqasliqqa kélip qélip, su bolmighachqa qiynilip qalghanidi. Yéqin etraptiki emma bu ehwaldin xewer tapqandin kéyin, derhal su we yémek ـ ichmeklerni élip ularning aldigha bardi, bir momay chong bir qoghundin birni azadliq armiye jengchilirige apirip berdi. Nurghun emma öyliridiki atlirini élip chiqip azadliq armiye jengchilirige topilangchilargha qoghlap zerbe béringlar dep berdi. Bezi emma ulargha yol bashlap bérip, topilangchilarni tutush herikitige teng qatnashti. Bir qétimliq topilangchilarni iz qoghlap tutush herikitide, hawa issiq, su kemchil bolghachqa, bir azadliq armiye jengchisi özining yérim sudan süyini özlirige yol bashlap mangghan charwichi bowaygha bergenidi, boway buningdin chongqur tesirlinip, qoynidin qolyaghliqqa ikki qat qilip oralghan chong bir neshpütni awaylap élip uninggha berdi. Bu azadliq armiye jengchisi neshpütni élip könglide bu bir tal neshpüt bolupla qalmay, belki chégra rayondiki xelqning perzent eskerlerge bolghan köngli, dep oylidi. U neshpütni özi yalghuz yéyishke qiymay, uni orap qoynigha séliwélip, topilangchilarni qoghlap tutush wezipisini orundap bolup lyen’ge qaytip kelgendin kéyin, neshpütni parchilap, pütün bendiki jengchilerge bir parchidin berdi, kichikkine bir parche neshpüt xelq ammisining perzent eskerlerge bolghan chongqur muhebbitini ipadilidi. Bir küni 60 yashtin ashqan bir boway alte dane chong qachilan’ghan xaltini yüdüp, yolda azadliq armiye jengchilirining yétip kélishini alayiten saqlap turghanidi, azadliq armiye jengchiliri yétip kélip, uninggha „üch chong intizam, sekkiz diqqet “ ni sözlep, azadliq armiye jengchiliri ammining bir tal yip ـ yingnisinimu xalighanche alsa bolmaydighanliqini chüshendürdi, boway tesirlen’ginidin közige issiq yash alghan halda: „azadliq armiye chengchiliri qurban bérishtin qorqmay xelqning düshminini yoqatti, ammining nersilirige ziyan salmidi, ziraetlirigimu dessimidi, bu biz déhqanlarning perzent eskerlerge ekelgen addiy sowghitimiz, silerge bolghan könglimiz, buni almisanglar bolmaydu“ dédi. Xelq ammisining perzent eskerlerni qizghin söyüshtek emeliy herikiti azadliq armiye jengchilirini nahayiti ilhamlandurdi, ular „chégra xelqi üchün ömürwayet xizmet qilimiz!“ dep irade bildürüshti.

„sherqiy türkistan partiyisi“ eksil’inqilabiy bölgünchilik guruhini pash qilish we tekshürüp éniqlap xizmiti arqiliq, pütün shinjangdiki her millet xelqi bir qétimliq sotsiyalizm we wetenperwerlik terbiyisige shundaqla marksizmliq dölet qarshi we millet qarishi terbiyisige ige boldi, her millet xelqi junggo kommunistik partiyisining rehberliki bolmighan bolsa, sotsiyalistik junggoning bügüni bolmaydighanliqini, shinjangdiki az sanliq milletlerning azadliqqa érishelmeydighanliqini hemde özlirining bügünkidek bextlik turmush kechürelmeydighanliqini heqiqiy tonup yetti. „sherqiy türkistan partiyisi“ ning eksil’inqilabiy bölgünchilik herikiti döletning bixeterlikige we birlikige xewp yetküzdi, shinjangdiki her millet xelqining ortaq menpeetige ziyan saldi, kishilerning könglige yaqmidi, uning halak bolushi muqerrer idi.

Ilawe : yuqarqilar xitay komunést axbarat ishxanisining yalghan – yawidaq , heq bilen naheqni astin üstin qilip yazghanliri bolup, shakilini éliwitip méghizidin paydinalsingiz bolidu.

*****

Oqurmenlerge paydisi bolsun Üchün Muherirdin we Munderijeni yene  bir qetim qoyup qoyduq! 

Muherrirdin

Hörmetlik oqurmenler, 40-yillardiki milliy inqilapning dawami süpitide tillarda dastan bolup ketken bolsimu, xitay tajawuzchillirining chékidin ashqan aq térorluqi sewebidin hazirghiche tarixchillirimiz teripidin xatirlinish pursitige irishelmey kelgen 50-, we 60-yillardiki musteqil Sherqiy Türkistan Jumhutiyitimiz üchün élip bérilghan küreshler ekis ettürülgen „Qarachöldiki Jeng“ dégen kitapning ikkinchi qétimliq neshri sizler bilen yüz körüshüsh aldida turiwatidu.
Bu kitap shu yillardiki milliy inqilapning aktip ishtirakchilliridin biri, 10 yillap Xitay zindanlirida iztirap chekken milliy inqilapchillirimizning biri, pishqedem ustazimiz Haji Abdureshid Kerimi ependi teripidin qelemge élinghan bolup, 2006-yili Noyabérda Türkiyediki Teklimakan neshriyati teripidin birinchi qétim neshir qilinip, weten ichi we siritida xelqimizning qizghinliq bilen oqushigha sazawer bolghanidi.
Kitap Türkiye-Istanbulda neshir qilinip kitapning mezkur yéngi nusxisi neshirge hazirlanghiche bolghan ariliqta, kitapni neshir qilghan orun we kitapning muellipi keng oqurmenlerdin bir tereptin kitap heqqide nurghun ijabiy inkaslarni tapshurup alghan bolsa yene bir tereptin kitapni toluqlap yézish we ayrim tüzütishler élip bérish heqqide az bolmighan pikir-teleplerni tapshuriwaldi.
Kitapning muellipi Haji Abdureshid Kerimi ependi otturgha chüshken her türlük pikir-tekliplerni nezerde turup, ushbu kitapni toluqlap yézip chiqti we ikkinchi qétim neshirge hazirlidi.
Bu kitap Sherqitürkistan Xeliq Inqilawi Partiyesi Heqqide Omumiy Bayan;Atalmish medeniyet zor inqilabiy sherqiy türkistanda; Qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish;Sherqiy Türkistanda Omumiy yüzlik qoralliq qozghilanggha hazirlinish; Sherqiy Türkistanda qoralliq qozghilangning bashlinishi; Tajawuzchi Xitay zindanlirida; Sepdashlirimni hesret esleymen qatarliq yette baptin bashqa, Aptur Haji Abdureshid Kerimi ependining uzaq yilliq inqilap jeryanidiki jan-jiger sebdishi, dosti yünüs hajim qeshqiri(mushu izdinishliri tüpeylidin hazir yene Xitaylar teripidin türmige tashlandi)ning shu yillardiki inqilap heqqide yazghan Sherqiy Türkistanda 60-yillardiki Qoralliq qozghilangning teshkillinishi we meghlup bolushi heqqidiki tarixiy eslimisi; Dangliq yazghuchi Ümid Yiltizining Kitapning qayta neshirige yazghan kirish sözi, dangliq obzorchi Sidiqhaji Ruzining ” Bu kitab heqqide Oylighanlirim” dégen maqalisi qatarliqlar, uningdin bashqa Tajawuzchi xitay menbeliridiki shu qétimqi inqilap heqqidiki muhim hüjjetlik materiyal hésaplinidighan ”Shinjiangda milliy bölgünchilikkke qarshi turush küresh tarixi” dégen maqala qatarliqlardin terkip tapti.

Bu kitapta ikkinchi Jumhuriyitimiz dewride milletperwer we wetenperwer inqilapchilar teripidin qurulup, wetenning azatliqi üchün ghayet zor töhpilerni qoshqan, milliy munapiqlarning satqunliqi, xelqara jahangir küchlerning til biriktürüp ziyankeshlik qilishi netijiside inqilap méwisi qoldin kétip, weten munqeriz qilinghandin kéyin Sherqiy Türkistanning munewwer oghli, milliy qehriman Memtimin Iminof Lédirlikide wetenning musteqilliqini qolgha keltürüsh yolida tillarda dastan bolidighan tarix sehipilirini qaldurup ketken ”Sherqiy Türkistan Xeliq Inqilawiy Partiyesi” ning tengritéghining jenubini merkez qilip élip barghan Xitay tajawuzchillirigha qarshi untulup kétish girdawigha bérip qalghan bir qatar paaliyetliri xéli etrapliq yorutup bérilgen.
”Qarachöldiki Jeng” namliq bu kitap 50- we 60- yillarda pütün Sherqiy Türkistan miqyasida yüz bergen büyük inqilap heqqide weten siritida yézilghan tunji eser bolush süpiti bilen, untulup kétish xewipige duch kelgen shu yillardiki weqelerni qaytidin janlandurup bir pütün tariximizni yorutup bérishte tarixchilirimiz üchün birinchi qol matériyal bolalaydu.
”Qarachöldiki Jeng” namliq bu kitap meshur qumandan Axunof, milliy qehriman Mijit Saqi, arislan yürek Memtimin qadir qatarliq milliy inqilapchillirimiz we ularning sebdashliri bésip ötken shanliq kechürmish we shu dewirdiki ajayip weqeler arqiliq, xelqimizning bolupmu yash ewlatlirimizning wetenperwerlik we milletperwerlik iddiysini küchlendürüp, ularning milliy iptixarliq tuyghusi we jasaret bilen musteqilliq herkitimizge qedem teshrip qilishi üchün türtkülik rol oynaydighan muhim oqushluqlarning biri bolalaydu.
”Qarachöldiki Jeng” namliq bu kitap arqiliq shuni köreleymizki ikkinchi jumhuriyitimiz xitay tajawuzchilliri teripidin 60 yil ilgiri munqeriz qilinghan bolsimu, millitimizning hür yashash iradisini sunduralmidi.30-, 40-, 50- we 60- yillardiki inqilap meshilini kötürgenler we ularning nöwettiki iz basarliri xitaylargha teslim bolmighanliqini, teslim bolmaydighanliqini dunyagha jakarlawatidu. Bu kitap kündin- künge küchiyip bériwatqan milliy herkitimizni weten ichi we siritida qandaq qilip qanat yaydurush, qandaq shekilde teshkilatlinish, teshkilatlarni qandaq qilip bir izda toxtap qalmaydighan sewiyege kötürüsh, kimler bilen ittipaqliship, kimlerge qarshi küresh qilish we ejdatlirimizdin qalghan inqilap meshilini kélichek ewlatlargha qandaq yetküzüsh qatarliq jehetlere dawa qoshunimizdi-kilerge ijabiy derislik we tejiribe-sawaq bolup qalsa ejepemes. (K.Atahan)

12.Noyabir 2012 Gérmaniye
Munderije
Muherrirdin………………………………………………………………………………..1

Kitapning qayta neshirige kirish söz (Ümid Yultuzi)…………………………1

Bu kitab heqqide Oylighanlirim (Sidiqhaji Ruzi)……………………………….

Birinchi Bap
Sherqitürkistan Xeliq Inqilawi Partiyesi Heqqide Omumiy Bayan …1

Ikkinchi bap
Atalmish medeniyet zor inqilabiy sherqiy türkistanda………………

1-kitab köydürüsh………………………………………………………………..
2- mesjid chéqish we uni özgertish………………………………………….
3- bulang – talang…………………………………………………………………..
4- mawning eserlirini üginish ………………………………………………….
5- hoquq tartiwilish kürishi………………………………………………………..
6- Yigirmebeshinchi yanwar hoquq tartiwilish herikiti…………………….

Üchinchi bap
„qelem bilen hujum qilip, elem bilen qoghdinish“shuari astida ……………………………………………………………………………………….

1-Ontortinchi awghust weqesi……………………………………………………
2- Qoral bulash weqesi……………………………………………………………..
3- Yaxshi purset………………………………………………………………………
4-Chong birlishish…………………………………………………………………….
5-Onbeshinchi oktebir kélishimi ………………………………………………..
6- Atalmish töt chong köz qarash, sekkiz chong teshkilat………………
7- Mijit silingning bash kötürishi………………………………………………….
8- Qeshqerdiki urushlar……………………………………………………………..

Törtinchi bap
Sherqiy Türkistanda Omumiyyüzlik qoralliq qozghilanggha hazirlinish………………………………………………………………………………….

1- ichki tashqi weziyet……………………………………………………………..
2- alaqe ornitish………………………………………………………………………
3-qozghilang harpisidiki tutqun………………………………………………….
4- zerepshan polkining qurulush harpisi……………………………………..
5- poskam köwrük weqesi……………………………………………………….

Beshinchi bap
Sherqiy Türkistanda qoralliq qozghilangning bashlinishi…………..

1- Onsekkizinchi awghust tutquni………………………………………………
2- Sughunda uchrishish…………………………………………………………….
3- Zerepshan polki……………………………………………………………………
4- qarajüldiki jeng…………………………………………………………………….

Altinchi bap
Tajawuzchi xitay zindanlirida…………………………………….

1- Men eng axirida esirge chüshken idim……………………………………..
2- Atalmish üginish kursi……………………………………………………………
3- Onsekkizinchi iyul musibet küni………………………………………………
4- Yeken peylo meydanda…………………………………………………………..

Yettinchi bap
Sepdashlirimni hesret esleymen………………………………………………..

1- Meshhur qumandan axunopni esleymen…………………………………
2-milli qehriman mijit silingni esleymen……………………………………….
3-milliy qehriman osmanjan we xeyrullahni esleymen…………………..
4-Milli qehriman meryemni esleymen…………………………………………
5-Merhum nizamidinni esleymen……………………………………………….
6-Milli qehriman muhemmed imin qadirni esleymen……………………..
7-Merhum yusuf qadir dawutni esleymen……………………………………
8-Merhum abdukérim sawutni esleymen……………………………………..
9-Merhum sidiq toxtini esleymen………………………………………………..
10-Merhum ehmetjan munirni esleymen……………………………………..
11-Merhum jélil qarimni esleymen………………………………………………
12-Merhum hawut pawanni esleymen…………………………………………

Sherqiy Türkistanda 60-yillardiki Qoralliq qozghilangning teshkillinishi we meghlup bolushi (tarixi eslime)…………………….. yünüs hajim qeshqiri…

Qoshumche matéryal:

Shinjiangdiki milliy bölgünchilikkke qarshi turush küresh tarixi……………..

Edgar Allan Poe

On this day in 1849 Edgar Allan Poe’s „Annabel Lee“ was first published, just two days after his death.

Annabel Lee

It was many and many a year ago,
In a kingdom by the sea,
That a maiden there lived whom you may know
By the name of Annabel Lee;
And this maiden she lived with no other thought
Than to love and be loved by me.