Uyghur Medeniyiti we Türkiy Qamanlarning Eshyarliridiki Sirliq Imaglar!

Autori: Korash Atahan

Uyghurlar yer sharidiki eng medeniyetlik xeliqlerning biri bolup, uning uzaq tarixqa ige medeniyitining sirliq yiltizi tarixning qarangghuluq dewride peyda bolghan qamanizimgha bérip chétilidu.Qamanliq we qamanizim insaniyet tarixida yiltizi 10 ming yillargha uzanghan sirliq medeniyet hadisisi bolup, hala bugüngiche sihriy küchini yoqatqini yoq! Uyghurlar shanliq medeniyet yaratqan eng qedimiy xeliqlerning biri bolup, hazirghiche yétip kelgen yazma, aghzaki we arxiologiylik medeniyet yadikarliqlirimizning hemmisi, ejdatlirimiz yaratqan qamanizimgha ayit shanliq medeniyetning peqet yüzde biridur. Qedimqi zamandiki büyük Uyghurlar yaratqan shanliq medeniyetni hazirqi zaman ilim-pen metodliri bilen chüshendürüsh asan emes. Milliy medeniyitimiz tarixtin béri mol we renggareng bolup, bir dewir we bir qanche yüz yilning emes, eksinche birqancheligen ming yillarning mehsulidur. Milliy medeniyitimizning bir ewzelliki özige xas motif, simiwol we imaglargha bay bolup, bu belgüler texi shifresi yéshilmigen sirliq kitaplar halitide turmaqta. Milliy medeniyitimizde saqlinip kelgen awazliq eserler, teswiriy sennet minyatorliri we retiulleshken tamgha we belgüler halitidiki barliq imag we motiflarning simiwolluq menilliri bar bolup, bu heqtiki tetqiqatlirimiz téxiche bashlanmighachqa netijiler yoq deyerliktur.Qedimqi qol yazmilar, tashpütükler, tektimakanlar, epsane we riwayetler, gilem, palas, shirdaq, kigiz we etleslerdiki shu tipqa kiridighan teswiriy shekiller uningdin bashqa pichaq, böshük, doppa, könglek, ötük, yaghliq, qatarliq yüzligen keyim-kechekler weyene dastirxan, zerdiwal, melengze, perde, yastuq, yortqan, körfpe, töshük, qiz-oghullarning böshük seremjanliri, we yaghachchiliq, mozduzluq, tamchiliq, gilemchilik, keshtichilik, dihqanchiliq, baghwenchilik, binakarliq, neqqashliq, sirchiliq, eynekchilik, kulalchiliq…qatarliq hünerlerning qanche ming xil jabduqliri qatarliqlargha ayit qol hüner boyumliri hemde eswap we saymanlar, muzikiliq üsküne we chalghu eswaplar, keshtichilik, toqumichiliq, oymichiliq qatarliqlardiki simiwollar, belgüler we imaglar xuddi möjizedek ejdatlirimiz yaratqan muhteshem bir medeniyetni timtas halette baghrigha bésip xupiyane saqlap yatmaqta.

Uyghurlarning yiraq qedimqi ejdatliri teripidin tarixqa chongqur tamghisini urghan qamanizimgha ayit bay iddiyler xezinisi kündilik hayatimizda, ilim we pen tereqqiyatimizda, aile we jemiyet tereqiyatimizda, ishlepchiqirish we soda tijaret ishlirimizda, örpi-adet we hüner-sennette milliy xususiyitimizni ipadilesh we gewdilendürüshte, edebiyat hem muzikagha ayit her türlük izdinishlirimizde  hélimu özining tesir küchini yoqatqini yoq. Qamanizimning Uyghurlar we qérindashliri yashighan jughrapiyediki tereqqiyati we xususiyetliri tekshisiz bolup, uning qanche ming yilliq sheherlishish hayatini bashtin kechürgen Uyghur medeniyitidiki tutqan orni, bashqa köchmen, charwichi boz qir xeliqliriningkige qarighanda tediriji zamaniwiyliship baghan. Biz Uyghurlarning ailiwiy munasiwetlirimiz, kishlik qarashlirimiz, jemiyet, rohiyet we tebiyet heqqidiki qanche ming yilliq tejribillirimizning  inkasi bolghan milliy medeniyitimizde yeni yazma edebiyat, milliy muzika, shiériyet we hüner-sennet, hemde uyghur voklorida  qamanistik medeniyet amilliri asasiy salmaqni igileydu. Medeniyitimizde 21-yüz yilgha uyghun shekilde tereqqiy qilghan qmanistik medeniyetning qanche yüz hette qanche ming yillar ilgirki qismen halitini uyghurlar bilen qan yaki medeniyet tereptin qérindash bolghan türkiy we mungghul qamanlirining kiyim-kéchek, dap we uninggha oxshash retuelleshken eshyarliridiki sirliq imaglar arqiliq tetqiq qilish bu sahede izdiniwatqan kishilerning heqiqiten diqqitini tartiydu!.. Dangliq dinlar mutexesisi Mircia Eliadening pikirige qarighanda künimizgeche oxshimighan shekilde yétip kelgen her türlük belgü we tamghalar we turmush hem adetlirimizdiki retuelleshken imaglar insaniyetning qedimqi serxilliri hésaplanghan qamanlargha mensup hadisiler bolup, u insanliqimizning kollitip éngida qarangghuluq ichide turup, bugünki ish-herketlirimizge qomandanliq qilidu.

Kolliktip yoshurun éngimizgha tashqa oyulghandek 10 ming yillardin béri yézilip kelgen eserler milliy mewjutluqimizni qoghdash yolidiki küreshlirimizge we kündülük ish heriketlirimizge qanche ming yillap qomandanliq qilghanliqini, qiliwatqanliqini we qilidighanliqini, bizni orap turghan sheyi we hadiselerning tarix, bugün we kélichek bilen baghlinishliq ikenlikini bir minutmu ésimizdin chiqarmasliqimiz lazim. Millitimiz teripidin untulup ketken, düshmenler teripidin medeniyetke ayit dep qaralmay, méngimizdin öchürülüp tashlanghan, kishining ishengüsi kelmeydighan ilgirki medeniyetimizde adem bilen tebiyet, tebiyet bilen insaniyet, hayatliq bilen mamatliq, ölüm bilen tiriklik, xuda bilen mawjudatlar, mawjudatlar bilen tashqiy alemdiki jisimlar, makro we mikro maddalar we ghayiplar, jinlar we perishtiler heqqideki telimatlar ilim-penning bashqiche bir mitodta güllengen dewirlirni bésip ötken bolup, ejdatlirimiz u dewirlerde medeniyet jehette yer shari xaraktirliq güllinish dewirlirini bashtin kechürüp, maddiy we meniwiy tereqiyatda insaniyet tarixida kamdin-kam körülidighan yüksek pelle yaratqan. Bizning medeniyet tereqqiyatimizda kéyinki ming yildin béri bara-bara milliy medeniyettin yatlishish hadisisi yüz bérip, közge körünmeydighan shekilde medeniyet jehette chékinip kétiwatimiz. Kéyinki ming yilda bolupmu axirqi besh yüz yilda millitimizning medeniyet sapasida jiddiy chékinish yüz bériwatqan bolsimu, bu heqte bilidighanlirimiz bek az bolup, milliy medeniyitimizde, jümlidin maaripimizda uni tetqiq qilidighan, özleshtüridighan we izchilliqini qoghdaydighan bir qoshun hazirghiche qesten yetishtürülmigen.

Shamanlar-tilimizdiki ipadisi boyinche- qamanlar- retuelleshken eswapliri, kéyim-kichekliri, dap we uningdin bashqa chalghu eswaplirining ritimlik awazi arqiliq transitaksiyonlishidu.Qamanliq heqqidiki tetqiqatlar qamanizimni qedimki dinlar qatarigha qoyup, qamanlarni peqet diniy eqidiler bilen baghlap chüshendürüp, qamanizimning bir pütün xaraktérini  yorutup bérishte hel qilghili bolmaydighan qiyinchiliqlargha duchkelmekte. Dunyaning herqaysi jughrapiylik rayonliridiki qamanliqqa ayit hadisilerni bir  qélipqa sélip chüshendürüshke bolmaydu.Qamanizim bezi arqida qalghan xeliqlerde iptidayi diniy eqidichilik sheklide otturgha chiqqan bilen Uyghur we Uyghurlargha oxshaydighan qedimiy medeniyetlik xeliqlerde özige xas indiodalliq bilen tereqqiy qilip, ilim-pen, sotsiyal ilimler, edebiyat we qanunchliq, pelesepe we tibabet, hüner we sennet qatarliqlarghiche singip kirip, meneniyetlerning güllep yashnishigha küchlü tesir körsetken.Qamanlardiki transitaksiyonlashmaq démek riyalliqtin halqighan seper we özgürüshke qaritilghan bolup, ademning ölükler dunyasigha, ölüklerning tirikler dunyasigha, tengrining adem bedini yaki adem rohining tengrilerning gewdisige qoshulup turup, dunyani güzetmek, igilimek, hayatliq üchün küresh qilmaq we tengri bilen axirda pütünleshmek meniside kelidighanliqi we adem , jin, perishte undinbashqa téxi biz bilmeydighan mexpiy ilimler bilen shughullinalaydighanlarning alahiyde bir mahariti süpitide bizge bilinmektedur.Meselen, pelesepe we sennette ijadiyet bilen shughullunush we tengrige téwinip turup késel dawalash, uzaqtiki insanlarning mexpiyetlikini xupiyane anglash, bashqilarning nimini oylawatanliqini aldin biliwélish, tughulush we ölüshtin aldin bisharet bérish, chüshke tebir bérish, tebiyet hadisiliri yeni qar, yamghur, buran, ot apiti, qehetchilik, yoqumluq késel we yer tewreshke oxshap kétidighan apetlerdin aldin bisharet bérish, u xildiki bilgiler bilen düshmenni jazalash ilimliri bizde ilgiri keng kölemde qollinilghan bolup, kéyinche untulup ketkenbilen, bashqa dewletlerde pen süpitide oqutulidu, kitaplar yézilidu, bu heqtiki bilgiler siysiy, iqtisadiy, eskiriy  ishlarda qollinilip keliniwatqan bolsimu bizning eslidin bar bolghan ghayip ilimlargha ayit bilimlirimiz zalim hakimiyetlerning we diniy radikal küchlerning ortaq zerbisi bilen qanche esirlerdin béri sistimliq, programmiliq halda yoq qilinip kélinmekte.

Ilgirki qarangghuluq dewirlerde we xelqimiz Judayizim, buddayizim, maniyhayizim we xiristiyanizim qatarliq dinlirigha itiqat qilghan dewirlerdimu tariximizdiki qamanliq iqtidargha ige bolghan ademler ermish deyilip, xanlar, xaqanlar, begler, qomandanlar, ustazlar we doxturlar shularning ichidin tallap saylap chiqilghaniken.Bizgiche melum bolghan Oghuzhan, Afrasiyaf, Batur Tengriqut, Komrajiwa, Singqu Seli Tutung, Aprenchur Tekin, Ay Ujru, Istemihan, Buminhan, Küntengride Qut Bolmish Qutluq Bilgehan, Panutekin, El-Farabiy, Ibin Sina, Yüsüp Xas Hajip, Mehmut Qeshqiri, Mewlane Jalalidin Rumi, El-Broniy, Barchuq Arittékin, Qilich Arislanhan, Sultan Selchuq Bughrahan , El-Xarazemi, Emir-Tömür, Ulugh Brg, Alshir Newayi, Abdulreshithan, Yaquphan bedewlet, Melike Amannisahan, Mirza Muhammed Koragani we Molla Musa Sayrami qatarliqlarning hemmisi öz dewrining yitishken qamanliri bolup ularning eserliride 10 ming yilliq medeniyitimizning xushbuy hidi güpüldep dimaqqa urulup turidu.

Qamanliq tarixning oxshimighan dewirliride bezide tereqqiy qilip küchlinip, bezide chékinip zawalliqqa yüzlünüp kelgen.Oxshimighan jughrapiylik rayonlarda oxshimighan alahiydilikke qarap tereqqiy qilghan, Tereqqiyat bezide ilgirlesh, we bezide chékinish sheklide otturgha chiqqan. Medeniyitimizdiki qamanliqqa ayit hadisilerni élip eytsaq, qamanliq tereqqiyat jeryanida millitimiz küchlük dewletlerni qurghanda güllinip, bashqa milletlerning dehshetlik qul qilishigha uchrighanda zawalliqqa yüzlininip turghan. Biz Qamanizimni bir din we yaki bir pelesepiwiy telimat emes dep ochuq éyittuq.Qamanizim bir we bir qanche iraning universal tepekkur shekli bolup, dunya, alem, adem we haywanlar, ghayiplar we gharayiplar, jinlar we sheytanlar, Ilah we perishteler tebiy we ijtimayi ilimler qamanizimliq pirinsiplar asasida matiriyalizim bilen idiyalizim bir-birige yughurulghan halda tetqiq qilinip, hayat we mamatning, söygü we nepretning, güzellik we rezillikning qanuniyetliri keship qilinghan. Shunga Uyghurlar kök tengrige etiqat qilghanda qamanlar kök tengri tapinaqlirida ibadet qilghach ilmiy emgekler bilen meshghul bolghan, Uyghurlar Yehudi dinigha étiqat qilghanda Musaning kitabigha ishinip, yehudizimgha uyghun bir shekilde diniy eqidisini ada qilghan.Uyghurlar Xiristiyan dinigha itiqat qilghanda Isa peyghemberge nazil qilinghan Injilni oqup, chirkawlarda ibadet qilghach ilim ishliri bilen meshghul bolghan.

Uyghurlar maniy dinigha itiqat qilghanda yehudizim, buddizim we xiristiyanimzimliq eqidilerni milly medeniyet enenimizge jiddiy sitilize qilip, mas kelmeydighanlirini özimizge uyghun halda sintizlep, mas kilidighanlirini emiliyitmizge uyghun halda adapte qilip we ustiliq bilen özleshtürüp, birqanche ming yilda biz budün milliy medeniyet dep atawatan 21-esir milletlirige uyghun kélidighan bir xeliqning meniwiy qiyapitige yéqin kélidighan siwilizatsiyon qelesini qurup chiqqan. Dunyawiy muteppekkur, peylasop, teolog, étika we istitika ilimining pishiwasi, Yüsüp Xas Hajipning meshhur “Qutatqu Bilik” esiridiki pütkül meniwiy dunyaning xeritiside assaliq nuqtilarda yer alghan Qut, Qut atqu, ghayiwiy dewlet we ghaywiy hökümdar, tengrining iradisi bolghan qutsal exlaq we tengriqutning iradisi hésaplinidighan qutsal qanun qatarliq hissiy retueller  we Kün Tughdi, Ay Tughdi, Ögdülmish, Otghurmish….dégen qedimqi dinlargha ayit isimlar weyene kilassik edebiyatimizdiki shu xildiki eserlerdiki tengri, tengriqut, ermish, qaman, adem, perishte, haywan, jin we sheytan….heqiqet we rizalet, din we atistliq heqqidiki qarashlar Islamgha qarighanda islamdin ilgirki biz Uyghurlar itiqat qilghan köp xil dinlar bilen bolupmu Tengriizim, Buddayizim, Yudayizim, Xiristiyanizim we Manihayizim eqdillirige téximu yéqindek tesir béridu. Emeleyette bizge bashqa dinlargha ayit uchurlardek tesir bergen ilim hadisilliri biz üstide tetqiqat élip bériwatqan Qamanizim bilen biwaste baghlinishliq bolghan milliy medeniyitimiz bilen alaqidar bolup, u hadisiler Yudayizim, Buddayizim, Xiristiyanizim we Islamizim eqidilerning kélip chiqishini tétikligen we tizletken bolup, bashqilar oylighandek herqandaq bir din bilen jiddiy bir shekilde biwaste alaqisi yoq.

Uyghurlar Islamgha itiqat qilghanda, ichimizdin chiqqan qamanlar xuddi qanche ming yildin béri bu din bilen shereplinish üchün teyyarliq qilip, del uni kütüp turghandek Quraniy kerim, hedis we tepsirlerning emri-meruplirigha we rohigha uyghun shekilde ibadet qilghan we ilmiy ishlar bilen meshghul bolghan. Shu arqiliq millitimizning milliy, diniy we kultural alahiydiliki baturlarche qoghdap qélinghan. Bir milletning shexsiy we kolliktip yoshurun éngida yézilghanliri tashtiki möhürdek hergiz özgermestin, shu étnik topluqning estitik engi we qimmet qarishining yiqilmas hulini hazirlighan bolidu.Yoshurun anggha yézilghanliri öchkende bir millet xuddi ghayet zor kémidek halaket déngizigha gheriq bolidu. Zorawan milletler özidin kichik we ajiz milletlerning meniwiyitidiki eshu insan peyda bolghandin hazirghiche chökmige aylinip kéliwatqan kolliktip yoshurun angning sistimisini buzup, shu milletni tarix seyipisidin yoq qilidu yaki asimmilatsiye qilip iritip tügitidu.

Yoshurun angdiki sisitima buziwitilse xuddi hazirqi zaman uyghurlirining bir qisim qamanlirida ipadilengendek milliy tragédiyeni anglimas, tuymas, sezmes we inkas qayturmasliqtek diwenglik alametliri körülidu. Bu diwenglik hökümiran milletlerning bashqa millet we xeliqlerni bihush qilishta qollinidighan yer shari xaraktériliq dinlar ara diyalog, medeniyetler ara almashturush we milletler ara hemkarliq, shuaridin kelgen. Bu heriketning tesirige uchrighan meniwiyiti késel ziyalilar qaysi millet bolsa, qaysi dingha ishense we qaysi medeniyetni özleshtürse boliwéridiken, dep xata oylap qalidu.Millitimiz tarixtin béri yer shari xaraktérliq u tiptiki hadisilerni kishlik we kolléktip hayatning riqabet we düshmenlik bilen tolghan rehimsiz riyalliqi bilen baghlap chüshüneligen  bolghachqa bugünge kelgüche bir etnik we kultural topluq süpitide mawjut bolup turiwatimiz.Shu nersini unutmasliq kirekki Uyghur xelqi her bir dewirde diniy ibadetliri we murasimlirida, yat milletlerning tesiri küchlük bolghan ilmiy izdinishliride qanche ming yilliq kolléktip yoshurun éngigha ornap ketken meniwiyitige muxalip kélidighan ish heriketlerge qettiy yol qoymighan we ejdatliridin miras qalghan milliy medeniyitini jénini tikip qoyup qoghdighan!

Milliy medeniyet tariximizdiki dangliq qaman Mehmut Qeshqiriy öz dewrining yétilgen islam ölimasi bolush bilen birge, ejdatliridin miras qalghan qamanistik tepekkur sistimsingmu küchlük himayichisi bolup, milliy medeniyitimizde ming yillap dawamlashqan izchilliqini qoghdighan halda qamanliq iddiylirining ilim dunyasimizda dayim mewjut bolup turishi üchün ter aqquzghan. Dangliq qaman Mehmut Qeshqiri özining shah esiri “Türkiy tillar diwani”da ejdatlirimizning qamanistik iddiyelerini merkiziy téma süpitide gewdilendürgen, Tariximizda namelum autorlar teripidin yézilghan „Oghuzname“, Yüsüp Xas Hajip teripidin yézilghan „Qut atqu bilik“ , namelum yazghuchi teripidin yézilghan „Maytiri Semit“, „Altin Yariq“, „Ikki tekin hékayisi“,  Mahmut Qeshqiriyning “Türkiy Tillar Diwani” dégen esiri,  weyene  namelum Uyghur tarixchisi teripidin deslepte qelemge élinghan “Mungghullarning mexpiy tarixi”, Elishir newayining sofistik edebiyatning gül-tajisi hésaplanghan Xemisesi…qatarliq nurghun kitaplarda Türkiy xeliqlerning, jümlidin Uyghurlarning kéyinki ming yildin béri hetta téxi 19- esirlergiche bolghan ariliqta ghayip ilimlargha alahiyde köngül bülüp kelgenlikini tilgha élip, xelqimizning tengri we melekler bilen bolghan munasiwetlerde, düshmenler bilen bolghan qanliq jengklerde ghayip ilimlerdin paydilinalaydighanliqi rushen qeyit qilinghan. Meshhur Uyghur qaman Mahmut Qeshqiri, Elshir Newayi, Molla Musa Sayrami we Molla Bilal qatarliq  namayendilar eserliride Uyghurlarning ghayip ilimlarni ishqa sélip, tomuz issiqta qar we tash yaghdurup, düshmenlerni we atlirini tonglutup qirip tashlighanliqi heqqide melumat qaldurup ketken.

Hazir u qamanliq sistémisigha mensup bolghan ghayip ilimlerning achqusi Rusiye, Engiliye, Fransiye we Israiliye qatarliq dewletlerning qolida bolup, ular bu sahide oqughuchi terbiyelesh, mutexesislerni yétishtürüsh, istixbarat bilimlirini toplash, matériyal ambiri qurush, bashqa milletler bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy, eskiriy ishlarni pilanlashni jiddiy kün tertipke qoyup ishlimekte. Ghayip we samawiy ilimler asasen dégüdek téologiye uniwérsitétliri, akadémiyieliri we inistitutlirida telim-terbie élip baridighan bolup, bizde Dinimizgha ayit adettiki mekteplermu yoq, bar bolsimu u xil samawiy we ghayip ilimlar emes, ibadet we dingha ayit tarixiy we nezeriywiy bilimler uzaqtin ügütilidu. Samawiy ilimlerning achqusini qolida tutup turghanlar keng we murekkep bolghan téologiye penige ayit bilim talliridin intayin ünümlük paydilinip, özlirining milliy menpeetliri üchün bir-biri bilen hetta oxshimighan dinlar ara öz-ara ittipaq qurup, yershari xaraktirliq pirojekitlerni pilanlap uzaq we yéqin musapilik istiratigiylik pirogramlarni tüzüp pen alimlirini, peylasoplirini, ediplirini, siyasetchillirini, Harbiyetchilerni, firma hem banka  sayiplirini wehem milliy armiye muessesilirini samawiy we ghayip ilimlardin kelgen san-sifirliq melumatlar bilen qurallandurush ishlirini jiddiy ishlimekte, kélichek üchün hazirliq qilmaqta, samawiy  we ghayip ilimlerni oqutidighan Uniwérsitit we uni tetqiq qilidighan inistitut we akademiyelerni qurmaqta.Biz heptiyekni oqup, besh waq namaz arqiliq, duwa bilen dunyani fetih étimiz, dep dawrang sélip qarangghuluq we jahalet ichide timisqilap yürgen kéyinki ikki esirde, dunya pütünley özgirep ketti.Tereqqiy qilghan bu dewletler samawiy we ghayip ilimlerni matimatika, fizika, himiye, astirinomiye, biologiye, imformatik, awiatsiye qatarliq yüzligen bilim talliri bilen qoshup adem yitishtürüp, tetqiqat élip bérip, atom bombisidin téximu ünümlük ishlar üchün qollinip, dunyaning ular teripidin idare qilinidighan bundin keyinki ming yilliq siximisini mukemmel qurup sizip chiqmaqta.

Hun we hunlardin ilgirki ejdatlirimiz dewride yeni qaman sistemasi jemiyetni idare qilghan qanche ming yilliq tarixta samawiy we ghayip ilimlerning altun achqusi ejdatlirimizning qolida bolghachqa, ular her terepte dunyagha hökümranliq qilghan we 16 din artuq emparatorluq qurup, qanche ming yillap arqa-arqidin hakimiyet üstide turushni bir milliy enene haligha keltürgen. Tarixta Somerlar, Saklar, Toxariyanlar, Awarlar, Hazarlar, Hunlar, Yawchilar, soghdiyanlar we Türükler…dégendek oxshimighan namlar bilen atilip kélgen büyük Uyghurlarning qanche onming yilliq medeniyet éqinida aktip rol alghan ermishler we muritliri köksel (samawiy) we kozmologik (alemningsiri) eqimining yolchilliri we yolochilliri bolup, ular yawropa asiyani we afriqani baghlap turghan muhim soda yolini kontrulliqi astida tutup, adem bilen tengrining arisida qatnap, güzellik we rezillik, hayatliq we mamatliq, muhabbet we nepret, yaxshiliq we yamanliqqa ayit ilimlerde üzliksiz izdinishlerde bolup we yéngiliqlarni yaritip ilim-penning tereqqiyatigha til bilen teripligüsiz töhpilerni qoshup kelgen.El-Farabi, Ibin Sina, Mehmut Qeshqiri we Mewlane Jalalidin Rumiylarning ottura sheriq we awropagha qilghan jismen we rohen hijretliri medeniyetler, milletler we dinlar ara diyalog, hemkarliq we almashturushning ihtiyaji bilen otturgha chiqip insaniyet medeniyet tereqqiyatigha hayatiy küch bexish etken.

Uyghurlardin yétiship chiqqan El-Farabi, Ibin Sina, Mehmut Qeshqiri we Mewlane Jalalidin Rumiygha oxshaydighan zamanisining Uyghar qamanliri-qamanlarning ichidiki ghayip we samawiy ilim talliridin xewerdar shu kesip bilen meshghul bolidighan ermishleridi-Uningdin bashqa qamanlarning ichide her türlük kesip bilen shughullinidighan we qamanliqqa ayit bilimlerni kündilik hayatqa tedbiqliyalaydighan kishiler bolup, arisida duaxan qaman,  muellim qaman, yazghuchi qaman, esker qaman, saqchi qaman, yaghachchi qaman, harwikesh qaman, shayir qaman, tamchi qaman, chopan qaman, dehqan qamanmu baridi-Ularning ichidin arifliq derijisige yetkenler yeni ermishlikke erigenler, ermishlikke erip xas hajip, muderris(doktur, profesor, muellim), beg, xan we xaqanliqqa qeder chiqatti. Qamanliq ichidin yükselgenler gayida tengri, yerim tengri yaki tengrining quli weyaki tengrining yer yüzüdiki temsilchisi süpitide herbiy yürüshlerni tüzenlep, dewletlerni qurup hakimiyetlerni idare qilghan we oxshimighan til, reng we dindiki xeliqlerni halawet yaki halaketke sürüp, yer yüzide tengrining iradisini hükümaran qilip, adalitini mustehkemlep, tengrining maqamni téximu nurlandurup yer yüzide tejelliy qilghan.Uyghurlarning yiraq qedimki ejdatliri yaratqan dindin we milletlerdin halqip ketken qamanliqtin ibaret üstün bu  medeniyetni, Uyghur yazma yadikarliqliri, volklori we olturaqlishish adetliri, Örpiyadet we milliy enenilliride hayatliq qarishi, pelesepiwiy iddiysi, dewletchilk pikiri süpitide ulughlap kelgen,. Qamanliq medeniyitining qandaq tereqqiy qilghanliqini ejdatlirimiz paaliyet qilghan awropa-asiya quruqluqida, téximu konkéritlashturghanda Altay taghliri, tengritagh étekliri, Altun taghbaghirliri, Xeshiy karidori, mawarayinnehir tüzlengliki tarim we perghane oymanliqliri qatarliqlardiki arxilogiylik bayqashlar we uningdin bashqa Kuchar, Bay we Dunhuang ming öyleridiki tash kemir senniti qatarliqlardin téximu éniq tesewur qilghili bolidu. Uyghurlarning milliy medeniyti qanche ming yilliq yer shari xaraktirliq qamanistik medeniyetlerning dawami bolup peqet sennet we dinla bolupla qalmay, millitimizning asiyadin yiraq sheriq we uzaq gheripke nur chéchip turghan 10 ming yilliq medeniyet enenillirining izchil halda tereqqiy qilghanliqining mehsulidur!

Qedimqi uyghurlar we ular yaqqan medeniyet meshili ularning köpüyishi, parchilinishi we herqaysi qitelerge köchüshi netijiside dunyaning bulung-pushqaqlirigha qeder tarqalghan bolup, qarangghuluq qaplap turghan jahaletlik dunyani aydinglatqan. Uyghurlarning qanche ming yilgha uzanghan köchüsh tarixi bashqa millet we medeniyetlerning we özlirining medeniyitining tediriji özgirep, tereqqiy qilip bügünki dunya milletlirining we özining hazirqi itnik haliti we bügünki mediyet hadisisining shekillinishini tizleshtürgen.Awropa, shimaliy hem jenubiy Amerika, Afriqa we ottura sheriqtiki milletlerge qoshulup ketken Uyghurlar we Uyghur medeniyiti shu milletlerning étnik we kultural terkiwige singip, shu rayondikilerning etnik we medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürgen bolsa,, Tengritagh we Altay taghlirining etrapidiki Uyghurlar milliy medeniyetidiki qanche ming yilliq enenisige warisliq qilghan halda rayon xaraktirliq medeniyetler we etnik topluqlarni öz tesiri astida birleshtürüp, yip-yéngi bir tengritagh medeniyet tipini shekillendürüp we ular bilen asta-asta yughurulup, milliy we kultural terkiwini we özining kolliktip meniwiyitini xuddi séhirlik bir sheherning inshahatidek estayidilliq bilen bina qilip chiqqan. Shu seweptin uyghurlar we uyghurlargha qandash kilidighan xeliqler yashighan jughrapiyediki tagh-deryalar, bozqir we chöller, derya we déngizlargha milliy medeniyette qanche ming yillap dawamliship kelgen hadisilerge uyghun isimlar bérilgen. Ejdatlirimiz yashighan jaylardiki taghlar tengri teghi, Alip téghi, Tur-Turan téghi, choqilar xantengri, Arislan, altun choqisi, padishah we hökümdarlar qiral, sulutan we tengriqut, begler we büyük istalachlar haqan qumandanlar erkin yaki erkan, hakimlar shad we ershad degendek milliy medeniyitimizdiki izchilliqqa uyghun bolghan namlar bilen atalghan weshu arqiliq meniwiy we vijdaniy qanunlar ewlatmu-ewlat dawamliship we uluqlinip kelgen.Ejdatlirimizning qarishiche tengriqutlar we ular qutsighan taghlar, choqilar, derya we déngizlar yaratquchining perishdiki yene bir alegoriysi(nuri)dur! Keyinki qanche ming yil mabeynide medeniyetler ara toqunish we qanliq diniy urushlarda tinch we atlantik okyanning ikki qirghiqida qanche Onming yil höküm sürgen bu yiltizi chongqur medeniyet yene özidin köklep chiqqan we bashqa bir uslupta tereqqiy qilip küchlengen babilon we yunan medeniyiti teripidin nisbiy dawamlishidighan zawalliqqa yüzlendürülgen.

Ilgirki medeniyetlerning tereqqiyatining derijisi bügünki atom we netron dewridikidin we zamaniwiy yüksek derijidiki éliktron we gen texnologiysi dewirdiki medeniyetlerdin teximu éship ketkinige rahmen, tebiyettiki éghir apetler we yoqumluq kesellikler sewebidin insanlarning eqliy iqtidarining shiddetlik zeyiplishishi sewebidin, insan oghullari siwilizatsiyelishishte téximu ilgirlimey arqigha bekla chékinip ketken.Yiraq ejdatlarimizdin qalghan qaman telimati yüksek derijide tereqqiy qilghan qedimiy medeniyet dolqunlirining bügüngiche saqlinip qalghan ekis sadasi we sholisi bolup, bu yiltizi tolimu chongqur medeniyet milliy medeniyitimizdiki Uyghur 12 muqami, Uyghur xeliq éghiz edebiyati, Uyghur yazma edebiyatigha we Uyghur tash kemir sennitige oxshaydighan yene nurghun medeniyet hadisileride güllengen bir shekilde chongqur iz qaldurup ketken. Uyghur medeniyitini shekillendürgen  yoqarqi sirliq medeniyet hadisiside hazirqi bilim we eqil bilen tesewwur qilghili bolmaydighan heqiqetler we sirlar xuddi zaman, makan we pikir uxlap qétip qalghandek serxosh bir muhitta oyghunush we partilashni kütüp qanche esirlerdin béri yoshurun halette turmaqta.

Melumatlardin qarighanda qamanliq telimati insaniyet medeniyet tarixidiki bir-biridin periqlinidighan birqanche iraning arqa-arqidin meydangha kelgen we ilgirkisi kéyinkisini, bezide kéyinkisi ilgirkisini  mukemmelleshtürüp barghan tepekur shekli bolup, bu hadise hergizmu peqet bir dewirgila, bir jughrapiyelik rayonghila, bir dinghila, hetta tar bir etnik goruppighila ayit hadise emestur. Tarixta oxshimighan dewirlerde yer sharida höküm sürgen dinlarning özige xas qamanliri(alim we mutexesisliri) bar bolghan bolup, bügünki shertlerde ilim-pende yüksek pellige yetkenler hissiy we idraki nuqtidin qamanliq inwanini qazanghanlar hisaplinidu. Büyük alim Abdushkur Memtimin bizdekla normal bir musulman bolup, uning “Men uyghur medeniyiti mushu esirde yétishtürgen mukemmel bir qaman, qamanlarning manga oxshash arifliq derijisige yetkenleri her yüz yilda bir qétim dunyagha kélidu.” , digen jümlisi qamanizimning herqandaq pelesepe, din we telimattin üstün turidighan bir gigant bilim ghezinisi we ediogiye hadisisi ikenlikini aydinglitip turidighan nurluq pakittur.Ulugh alim Abdushkur Memtimining pelesepiwiy yükseklikide pikir qilalmaydighan reqipliri we jahaletlik dunyaning sheytanliri uni birde markisist dése birde xitay hökümitining yallanma ziyalisi, yene birde komménist, dep haqaretlidi.Abdushkur Memtimin ependi heqiqiten küchlük bir milletperwer, wetenperwer we meripetperwer ziyali turup, uning yene nime üchün kommunist, nime üchün markissist, nime üchün ishghaliyetchi hakimiyetning yallanma ziyalisi dégendek namlar bilen atilip qélishigha, uning uzaq yilliq toplighan bilimi, tejiribisi we nezer dayirisining keng bolishidin bashqa uning igilidighan emma sunmaydighan sirliq shamanistik iddiysi sewep bolup qalghan bolup, bu uyghur ziyaliliri tetqiq qilip béqishqa tigishlik alahiyde bir ayrim téma… Ulugh Alim Abdushkur Memtimin tariximizda ötken we bizgiche melum bolghan Oghuzhan, Komrajiwa, Afronchir Tekin, Atsang, Tata Tungga, Singqu Seli Tutung, El-Farabiy, Ibin Sina Hezretliri, Mewlane Jalalidin Rumi, El-Xarazimi, Alshir Nawayi, Nöwbiti, Nizari, Fuzuli, Raboghuzi we Shah Meshrep qatarliq sofistik namayendilerni Uyghur medeniyet zenjirige tizlighan ünche-merwayit we altun qongghuraqlargha oxshutup, bular ejdatlirimiz yitishtürüp chiqqan dangliq qamanlardur, dégenidi. Ulugh Alim Abdushkur Memtimin yene qaysidur esiride:Dunyada herqandaq bir milletning we ular yaratqan medeniyetning teghdiri Uyghurlar we Uyghur medeniyitidek tetür qismetke muptula bolghan emes. Batur, ishchan, eqilliq we tirishchan xelqimiz qanche ming yildin bériqi talay qétimliq xeterlerde özining étnik alahiydiliki we tarixi bekla uzun milliy medeniyitini eqidichilik bayriqining himayisi astida paxtining ichide chogh, choghning ichide paxta saqlighandek awaylap qoghdap keldi, dégenidi.Démisimu milliy medeniyetning jewhirini oxshimighan dinlarning bayriqi astida qoghdap qélish herqandaq bir xeliq bijireleydighan qulay ish emesidi.

Qamanliq yer sharidiki eng medeniyetlik xeliq dep qaralghan qedimki Uyghurlardin dunyaning herqaysi tereplirige taralghan we oxshimighan dewirlerde öz zamanisigha uyghun shekilde tereqqiy qilghan, béyighan we mukemmelleshken yashash we pikir qilishqa ayit mitotlar hadisisi bolup, eyni dewirdiki siwilizatsiye hadisilirining tereqqiyatining kengri meydani, tiz we sehirlik éqini wehem daghdam yoli bolushtin ibaret shereplik wezipini ötigen pelesepedinmu, dindinmu hetta medeniyet dégen tar atalghudinmu halqip ketken we yüksek bolghan medeniyetler topi hadisidur.Bügünki tebéiyi penler, sotsiyal ilimler we dinler qamanliq pelesepisini chöridigen halda barliqqa kelgen bolup qamanliq insanlarning kolliktip yoshurun éngidiki dunyagha échilghan köznek bolush salahiyiti bilen kündülük hayatimiz we ilmiy izdinishlirimizge tesir körsütüp keldi.Tebiyki buddayizim, Judayizim, xiristiyanizim we Islamizimning telimatlirimu alemlerning yaratquchisi bolghan tengrining iradisi bilen qedimqi qamanizimning derijidintashqiri büyük édiologiyisini özlirining pikir buliqi we hul téshi qilghan. Bu menidin élip éyitqanda biz Uyghurlarning milliy medeniyitimizning yiltizi qaranghuluq qaplighan yillardin bashlap iptidayi dewirlergiche we iptidayi dewirlerdin tarixning aydingliq yillirighiche we hetta qaysi halette bolishidin qettiynezer bügünki haliti bilen tarixtiki gholluq medeniyetler, samawiy dinlar we arqa-arqidin yüz bergen yer shari xaraktirliq siwilizatsiyon hadisillirige biwaste bérip chétilidu.

Qamanlarning qarishiche makro we mikro janliqlar, körinidighan we körünmeydighan mewjudatlar, periq etkili bolidighan we bolmaydighan ösümlükler, ghayiplar we yaratquchilar bir-birige zenjirsiman baghlanghan bolup, ularning tepekkuri, ish-herkiti, netijilliri qatarliqlar qamanliq pikiri, chüshenchisi, pelesepisining dunyagha kélishige sewepchi bolghan.Qamanizimda yer bilen asman, haytaliq bilen ölüm, su bilen ot, qarangghuluq bilen yoruqluq, nem bilen qurghaqliq, jin bilen perishte, sheytan bilen tengri alemning jismi we rohiyda teng mewjut bolup öz ara hemkarlishidu wehemde öz ara kilishtürgisiz derijide jangjallishidu.Adem sheytangha qarap özini, özige qarap sheytanning resimini sizip, özining qoli bilen sheytanni baghlawatqan bu tarix qan we yash bilen insaniyetning halaketke yüzlünüp turghan tiragédiyege toyunghan halettiki qanliq resimini sizishni dawamlashturup baridu.

Parlaq Uyghur medeniyitining merkizide qamanliq pelesepisi nur chéchip turidu.Qamanliq pelesepisining merkizide heqiqiy Uyghurlarning milliy iradisi nur chéchip turidu.Qamanliq iddiysi xuddi yoshurun angdek kolliktip pissixologiyimizni, meniwiyitimizni, diniy étiqadimizni, milliy we istitik qarishimizni, hakimiyet we dewletchilikke ayit chüshenchillirimizni bashqurup turidu we medeniyettiki tereqqiyat yolimizni yorutup turidu.Medeniyet tariximizdiki quyashqa téwinish, bürküt, arislan we börini ulughlash qatarliqlar qamanistik hadisiler bolup, oxshimighan dewirlerde medeniyet hadisilirimizning hemmisi uni yadiro qilip aylinip kelgen.Muqeddes dinimiz islamning qoghdughuchilliri allaning arislanliri, dinning shungqarliri, islamning quyashi, musulmanlarning nurluq yultuzi dep teriplengen. Qamanlar tengrini quyashqa oxshutup, quyashni dap qilip chalghanlar bolup, ular dapning qanche ming yilgha sozulghan ritimlik awazidin mahirliq bilen tengrige yükseldüridighan rohiy tonélni keship qildi. Qamanlarning alem we dunyani dapning üstide yighinchaq ekisettürgen resimi wekil xaraktirgha ige hadisilerning biri bolup, u qamanizimning teswiriy sennet sheklide ipadisidur.Dap üstidiki dunyani törtke ayrighan resimni Uyghur medeniyitide idrak we parasetke tayinip yarqin his qilghili bolidu.Qamanizimning dap üstidiki alemlerning teswiri hésaplanghan resimde alem we dunya ularning arisida yeni qap ottursida ölüm bilen tiriklikning, yaxshiliq bilen yamanliqning, melek bilen sheytanning, güzellik bilen rezillikning chigirisi we jughrapiyisi yette qat kökke taqiship turghan ilahiy oq arqiliq ayrilghan.Bu oq hayatliq derixi we mamatliq derixi bolup, mewjudatlar uning arqiliq aq bilen qarining kök bilen qizilning ariliqidiki qutsal musapini tamamlaydu.Bu tört reng medeniyitimizdiki qutsal rengler bolup qizil otning, qara yerning, kök hawaning, aq suning ishritidur.Bu tört reng peqet bizning keshpiyatimiz bolghan qamanizim telimatlirigha mensup bolup, bashqa ériqlarning shu tiptiki tört rengidin rushen periqlinidu.Qizil quyash nurining qizilini, qara qatqan tupraq yeni qanning qarisini, kök yeni hawa tengri we hökümdarning heywisini teqqaslighan bolup, rebbimiz erishtiki tengrining dergahi hésaplinidighan asmanning qutsalliqi bilen aq ajayip sirlar we möjizige tolghan rengsiz, puraqsiz, temsiz madda su arqiliq alemlerge hayatliq bexish étip turidu.

Qedimki dinlar we sirliq ilimlar mutexesisi Daire Jungning qarishiche qamanizim iddiysining merkizide yultuzlar bilen qaplinip turghan asman bilen perishde yeni yette qat asman dep qaralghan erishtiklikide bir oq tengrining jasariti we heywisige uyghun bir shekilde debdebe bilen tik turghan bolup, uningda qamanlar sheyi we hadisilerni qarangghuluq we yoruqluq, ademiylik we haywanliqtin ibaret törtke ayrip, tengrining ilahiy qanunlirini belgülep, yaratquchisining yéngilmes we yekke salayitini roshen belgüleyduken.

Qamanistlarda ortaq bolghan quyashning simiwoli bolghan dapning arqisigha sizilghan alemning teswiriy resimide ipadilengen quyash we ay, adem we haywanlarning menisi chongqur bolup, tengri, quyash we ay, yultuz we ademler, at we tagh tikisi, Sughun kiyigi-ilahiy Sughun otini yep ölümsizleshken qutluq haywan-bolup,bular ermishlikni haywanlar arqiliq isharet qilghan retuellerdur. Qamanlarning yene bir chüshendürishide sughun kiyikliri ermishlerning yeni qamanlarning tengrige ulishish üchün ishlitidighan ulaqi(ademni tengrige baghlaydighan minidighan mexluqi) bolup, uning eyni dewirdiki tesirdayirisi xuddi peyghemberler we uning chariyaliridek intayin muhim, küchlük we keskin bolghan. Uyghur qamanlirining adem bilen yaratquchining arisidiki munasiwetni ipade qilghan retuelliri islamdin kéyinmu enene süpitide dawamlashqan bolup, ermish sennetkarlirimiz Quraniy Kerimdiki peyghermber ependimizning mirajgha yüksilishining sughun oti yep ölümsizleshken kiyikning wastisi bilen emelge ashqanliqini teswiriy sennetimiz wastisi bilen janliq ekis ettürgen.Qamanlarning iddiysi tewrat, zebur, injil we quraniy kerim qatarliqlardinmu yer alghan bolup, bu ilahiy kitaplarning hemmisining merkizide erishtiklikide heywet bilen yéyilip turghan-tengrining yekke we yéngilmeslikini isharet qilidighan- oq-hayatliq derixi- bar bolup, etrapigha adem, qush we jinlar, perishte we sheytanlar, jel-janiwar we haywanlar makanlashqan.

Büyük Türkistan jughrapiyeside bolupmu Uyghuristanda tarixning qarangghuluq dewirliridin hazirghiche izchil dawamliship kelgen qamanliqqa ayit kozmologiylik, astronomiylik, téologiylik we kozmopolitik chüshenchiler biz Uyghurlarning edebiyat, folklor, sennet we tibabetchilik qatarliq sahelirimizde bugünki künimizdimu aktip qollunilip kélinmekte.Bizgiche yétip kelgen tarixiy we arxilogiylik wesiqilerning meyli qaysi dewir we qaysi dingha ayit bolishidin qettiynezer qamanizimning nurluq izliri bilen bizelgenlikini körimiz. Namelum apturlar teripidin yézilip künimizgiche kelgen tashpütükler, ming öy tash-duwar senniti, Oghuzname, Maytiri Simit, Chishtani Iligbeg, Ikki tekin Hékayisi, Altun Yaruq, Uyghurning Yaritilish Epsanisi, Menggütashlar, Tash pütükler, Köch Dastani, Qutatqu Bilik we Alishir Nawayi eserliri qatarliq bir yaki bir qanche yüz emes belki birqanche 10 mingdin ashidighan yazma wesiqilerde, arxilogiylik tépilmilarda, tash abidilerdiki tamghilarda we uyghur volklorigha ayit milyonlighan eserlerde alemning bir pütünlügi, yaxshiliq we yamanliq, muhabbet we nepret, yoruqluq we qarangghuluq, güzellik we rezillik , ölüm we körüm, hayat we mamatliq, yaratquchi bilen yaritilghuchi, hökümdarlar bilen hökümaranlar heqqidiki qamanistik meniwiy dunya özining sayibining kimlikini dunyagha namayan qilip, insaniyet medeniyet gheziniside meghrurane qed kötürüp turmaqta.

Uyghurlar tarix boyinche yaratqan teswiriy, idrakiy, awazliq, yazma we aghzaki medeniyette qamanizimdiki qutsal hayatliq merkizi téma süpitide yerleshtürülgen bolup, uningdiki ghayet zor hayatliq derixi kolliktip yoshurun éngimizgha tarixtikidekla saye tashlap turidu. Ejdatlirimiz pütün tarix boyinche özi bilip-bilmey milliy meniwiyitimizni shekillendürgen qediriyetlirimizni uning üstige ustiliq bilen inshah qilghan bolup, ular qurghan yüzligen jahan dewletliri eshu meniwiy bayliqlarning sayiside kökligen we chicheklep miwe bergen möjizelerdur. Ejdatlirimiz béshigha kiygen doppisidiki kökke boy sozup turghan san oqisiman hayatliq derixining tört teripige su, ot, hawa, tupraq qatarliq tört taduni yerleshtürüp, özlirining hayatliq pelesepisini kélishtürgen. Qutsal hayatliq derixi üstide tengri we ikki teripide qarangghuluq bilen yoruqluq, astida tengriqut-Allaning perishdiki aligoriysi-tejelliysi- ong teripide insan we sol teripide haywanlar yerleshtürülgen qamanistik resim barghanche sitilize qilinip, istitikagha uyghurn shekilde simiwol,  imag we motif derijisige kötürülük hazirghiche millitimizning béshining üstide yashnitilip kélingen.. .Uyghur larning doppa qatarliq eshyarliridiki bu teswir bizning milliy medeniyitimizning onming yillargha uzanghan qutsal yiltizining bugünki kündiki janliq teswiri bolup, uningdin tarixta qanche qétim yüksek derijide tereqqiy qilip, yene qanche qétim chüshkünleshken bir medeniyetning qandaq qilip esidiliki enenilliri asasida özining pikir we tereqqiyat izchilliqini qoghdap, mewjutluqini yene bir qétim yükseltish üchün texirsizlik bilen küresh qiliwatqanliqini we purset kütiwatqanliqini köriwalghili bolidu.

Qamanlarning pelesepisige qarighanda ermishler tengriqut bilen tengrining, adem bilen tengriqutning arisida wezipe öteydighan peyghember, resul we nebiylerge oxshash wezipe öteydighan üstün kishiler bolup, ularning sirliq dunyasidiki yette qat asmanning birinchi qatta yaman rohlar, ikkinchi qatta jinlar, üchünchi qatta ademler, törtinchi qatta qamanlar, beshinchi qatta ermishler, altinchi qatta tengriqutlar, yettinchi qatta Tengri-Ilah-Reb-Alla- olturmaqta.

Qamanlarning eqidisisige qarighanda ermishler qaniti yoq uchalaydu, shekildin shekilge kireleydu, yaman rohlarni, jin we sheytanlarni qoghliyalaydu….Kesellerni saqaytalaydu, ölüklerni tirildüreleydu…Tengriqutlarni tengrining emri we ijaziti bilen qoghdiyalaydu.Yer yüzidiki yaxshiliq we yamanliqlarni küzütüp, tengrining buyruqini beja keltüridu. Adem we mexluqlarning, Jel-janiwarlarning arzu-ümitliri we dat-peryatlirini erishke ulashturidu.Ular perishdin erishke yeni qara tupraqtin tengrining dergahi kökke, erishtin perishke eshu hayatliq yaghichini boylap yüksülüp we töwenlep tengrining bizge hediye qilghanlirining biri bolghan bu dunyagha tengri we tengriqutqa wakaliten igidarchiliq qilidu….

Qamanlarning eqidisige qarighanda qamanlar bezen transitaksiyon haligha köchüp, bezide tarixta, bezide kelichekte, bezide ölükler dunyasida bezide tirikler dunysida kizidu. Qamanlar yene transitaksiyon haliti bilen bezide adem, bezide qush yene bezide sehirlik nur sheklide yashaydu we zayir bolidu.Tariximizda quyash, shungqar, Arislan, derex, kök, tagh, kiyik, yultuz, bugha, tuz, enjür, alma, anar, bughday, badam we büre qatarliqlarning ulughlinishi tarix we dinlardinmu halqip ketken qamanliqqa ayit  siwilizatsiyon hadisisi bolup, eng qedimqi yazma yadikarliqlirimizning biri hésaplanghan „Oghuzname“de qehriman Oghuzhan qamanliqtin ermishlikke, ermishliktin tengriqutluqqa yükselgen tengrining yer yüzidiki aligoriysi süpitide ayan bolidu we „Men uyghurlarning haqani, mening bolsun yer bilen asman, élinglar ya bilen qalqan, kök büre bizge bolsun oran, quyash tugh bolsun asman qorighan! dep xitap qilidu…Milliy medeniyitimizdiki bu tipqa kiridighan medeniyet hadisilirige yoshurunghan heqiqetlerni ilmiy we diniy korlüq bilen kemsundurush, haqaretlesh qatarliqlarning hemmisi xurapatliq, nadanliq we bilimsizliktur…

Hazirmu perishdin erishke, erishtin perishke xewer yollash we ilahiy emirlerni yerige keltürüsh üchün ezeldin bar bolghan hayatliq deriximizni ishlitidighan, ilahiy kiyiklerni minidighan, samawiy shungqar bolup uchidighan ejdatlirimiz dayim hökümdarlirimiz bilen yaratquchimizning arisidiki bizge munasiwetlik xizmetlerning jawapkarliri bolup kelmekte. Qamanlirimiz u qutsal wezipini yaxshi-yaman künlerde orunlap keldi, kéliwatidu hem kelidu.Bugünki dewirde gerche adet we qanunlar untulup, medeniyette öchekke chüshken dewirde yashap, hakimiyet we sirliq ilimlerning achqusi qolimizda bolmay, milliy roh ajizlap we seltenitimiz qoldin ketken, intayin yaman künlerde yashawatqan bolsaqmu ejdatlirimizning rohi bolghan ölümsizleshken qaman, ermish we tengriqutlerning biz bilen birlikte yashawatqanigha, halimizgha échinip köz yeshi qiliwatqanigha, bizge bexit we nusret tilep rabbimizge telpünüp qarawatqanliqigha ishinishimiz kérek. Ölümsizleshken qamanlirimiz, ermishlirimiz we tengriqutlirimizning qilmaqchi bolghan xizmetlirini arimizdin yétiship chiqqan alimlar, sennetkarlar, edipler, shayirlar, duahanlar, baxshilar , palchilar, samawiy ashiqlar, ziyalilar, ölimalar, saranglar, siyasetchiler we herbiy alimlar üstige alalaydu. Arimizdin yétiship chiqqanlar bugünki serxillar bolup, biz ular özlirining tarixtiki qutsal wezipisini pütünley unutqan we düshmenlerge teslim bolup, qanche ming yilliq yolidin azghan teragediylik bir dewirde yashawatqan bolsaqmu,  milliy roh ölgen, qamanlirimiz. ermishlirimiz we tengriqutlirimiz bizni pütünley tashliwetken zawalliqqa yüzlengen halgha téxi chüshüp qalmiduq!Bizning küchimiz bizning shanliq tariximizda méngimzde, tomurimizda!Düshmenlirimizning meghlup bolup, bizning oyghunishimiz, herket qilishimiz we ghelbe qazinishimiz bir ang meselisi.

Shuni bilishimiz kérekki ediologiyside qamandin ermish, ermishdin tengriqut, tengriquttin tengrining tejelliysini tiklep chiqalmighan bir xeliq yoqulushqa mehkumdur.Uyghurlar qilay dese jessur ejdatlirigha oxshashla hayat derixini tikliyeleydu, bürkütke aylinip erishke uchalaydu, samawiy arghimaq yaki sughun kiyikige minip yer altidin perishke, perishdin erishke, erishdin tengrige yüksileleydu, qamanlar ermishlikke eriyeleydu, ermishler tengriqutluqqa kötürülüp, qaranghuluqni quyashtek parlitip…qeddimizni yene tarixtikidek tekliyeleydu.

Perishtin erishke, erishtin perishke uzanghan yoldiki yolchilarda, yolochilarda qamanliq iddiysi intayin muhim bolup, u sughun oti yigen at yaki sughun oti yigen xasiyetlik kiyikler bilen halaket déngizi üstide shungqardek tiz uchup tengrining maqamini temsil qilidighan tengriqutlarning iradisini millitimizge hakim qilidu.Bu seweptin tariximizda yashighan qamanlar, ermishler we tengriqutlarni öldi digenler bizning düshminizdur.Éyitqine qeni, jénim qérindishim, qamanlar, ermishler we tengriqutlar öldimu…. Qamanlar, ermishler we tengriqutlarni öldi dégenler kapirlardur. Tariximizdki qamanlar, ermishler we tengriqutlar sheyidlerdur! Sheyitlerni öldi dégenler düshmenlerdur! Sheyitlerni öldi dégenler ölüklerdur! Sheyitlerni öldi dégenler kapirlardur!

Tengrining lenetleri bolsun bizge qamanlarimizni, ermishlerimizni we tengriqutlirimizni öldi dep, untulduriwetken yejüji we mejüjilerge! Tengri biz bilen! Biz qamanlarimizgha, ermishlerimizge we tengriqutlirimizgha qayitayli, ular bizni saqlawatidu, ularning qolidin tutup, yolidin kéteyli! Kélinglar bu yolda bir-birimizge qoshulup deryadek éqish bizning qutsal heqqimiz! Qarangghuluqni aydinglitip parlap turghan quyash nurida xuddi bashqa milletlerdekla biz Uyghurlarningmu heqqi bar!

30.07.2015 Gérmaniye

Paydilish materiyalliri:

https://de.wikipedia.org/wiki/Schamanismus

https://de.wikipedia.org/wiki/Tengrismus

Qizim Nafise Atahangha…
Tughulup qalghanliq hayat qélishining bishariti emes!Adem ilim-pen, edebiyat, pelesepe we sennet tereplerdiki terbiyelinishi arqiliq özini özi ikkinchi qétim yene yéngibashdin  tughup chiqidu.Qizim Nafise Gérmaniyening dewletlik sennet muziyisini ekiskursiye qilghanliqingizdin aile boyinche xursen bolduq!Chünki edebiyat-sennet we pelesepe insanning nezer dayirisini barghanche kéngeytip hür we musteqil yashash iradisini küchlendüridu!

Edebiyat-sennet we pelesepe keng we tar menidiki edebiyat-sennet we pelesepe, dep ikkige ayrilidu.Heliq arisida Edebiyat-sennet we pelesepe qatarliqlarning anglami tar menidikisi bilen cheklengen bolup, u penlerning kesip ehli adette Edip yaki edebiyatchi, sennetkar yaki sennetchi we peylasop  yaki pelesepichi, dep ayrilghan. Tebéiyki edip bilen edebiyatchining, sennetkar bilen sennetchning, pelesepichi bilen peylasopning arisida asman-zemin periq bar.

Bezilerning neziride poiziye, piroza, muzika, ussul, heykeltirashliq, keshtichilik, neqqashliq  we mimarliq qatarliqlardin bashqa  matimatika, astirnomiye, himiye we tibabetmu bir sennettur yene bezilerning neziride pelesepe eng chong edebiyat shundaqla eng chong sennettur….

Edebiyat- Sennettin behirlinish, zoqlinish we hozurlinish bir shexis, bir aile we bir jemiyette kam bolsa bolmaydighan hadise bolup, u ilgiridn bashlap bir milletning medeniyet sapasini ölcheydighan shertlerning birinchisi bolup keldi.Bu menidin élip éyitqanda her bir jemiyet ezasining edebiyat-sennet bilen bolghan munasiwiti qéchip qutulghusiz derijide qoyuq we zich baghlinishqa ige bolghan murekkep bir hadisedur!
Bir milletning güllep yashnishi, ronaq tépishi we qeddini tiklishide ilim-pen, milliy, tarixiy, pelesepewiy, diniy hadisilerdin bashqa yene edebiyat-sennet amillarimu asasliq belgülügüchi rol oynap kelgen.
Insanlarning pelesepe, edebiyat we sennet arqiliq barghanche tekemmullashqan meniwiyitige asasliqi töwendiki birqanche türlük sheyi heqiqiy menisi bilen hayatiy küch beghishlaydu.Shunga buni tonush, igellesh, ishlitishni bilish shexisninglam emes kolliktipning yeni öz nöwitide milletning imonét küchini ashuridu.
1)Maddiy ozuq: Her türlük yaxshi yemeklikler…tamaq, köktat we méwe….qatarliqlar.Ach we yalingach insanlar sennetke kömülüp yashaydu emma uningdin zoqlinalmaydu…
2)Meniwiy ozuq:Her türlük sotsiyal bilimler, diniy hem milliy etiqat, exlaq ve senet…tebiéy güzelliklerdin tagh-deryalar, gül-chéchekler we yultuzlar parlap turghan qarangghuluq qatarliqlar…hayatliq we ölüm heqqidiki pantaziyilik xiyallar…Maddiy ozuqqa toyunmighanlarning sapasi tebéiyi güzellik, edebiyat, pelesepe, diniy réwayet  we sennettin zoqlinalighiche bolghan ariliqta muskul bilen ösümlükning qul qilishigha uchraydu.
3)Téxnologiye we Informatsiyon:Mashina, qatnash, alaqilishish we ishlepchiqirishqa ayit bazis bilimler uningdin bashqa uchurlarni bayqash, uchurlarni igellesh we uchurlarni almashturush…Her türlük mashina, aparat, üsküne we yumshaq détallar edebiyat, pelesepe we sennetning sehriy küchini barghanche béyitip, muskul we ösümlüklerning qul qilishigha uchrighanlargha sennet we edebiyatning lezzitini bexish etidu.
4)Ammiwiy köngül échish we Tenterbiye:Volklor(Xeliq oyunliri)gha, diniy murasimlargha, Edebiyat-sennet kéchiliklirige hem her türlük tenterbiye we beden chéniqturush paaliyetlirige qizghinliq bilen qatnishish….Saghlam beden arqiliq orunlanmighan pelesepe, edebiyat we sennet jeryanliri méyip ademlerning özini téximu kemsitishidek, u sahede herket qilghanlargha bir közge körünmeydighan zulum we iskenje bolup qalidu…Shunga maddiy, meniwiy ozuqlar, texnologiylik ewzellikler, uchur almashturush, her türlük ammiwiy murasimlar, tenterbiye, beden chéniqturush qatarliqlarmu edebiyat-sennet we pelesepining közge körünmeydighan qisimliri bolup…u pütkül kolliktip meniwiyetke baghlanghan shekilde menggülük mewjut bolup turidu.
Edebiyat- Sennettin behirlinish, zoqlinish we hozurlinishni bilgenler köpinche yoqarqi birqanche shertni asasen dégüdek hazirlighan jismaniy we rohiy jehettin saghlam bolghan kishiler bolup kelgen.Jismaniy we rohiy jehettin saghlam bolghan kishiler jemiyetning herketlendürgüchi motori bolup, pütkül tarix ularning sewebi bilen yézilghan, yéziliwatidu we yézilidu.
Edebiyat-sennettin yaxshi beherlinelmeydighanlar maddiy hem meniwiy ozuqluq yétishmigen ademler bolup, ular zamaniwiy téxnilogiye we uchurlardin paydilinip yashawatqandek qilghan bilen yenila muhtajliq we namratliqtin téxiche qutulalmighan bexitsiz kishiler topigha kiridu!
Melum menidin élip éyitqanda bir ademning rohiy we jismaniy jehettin késel yaki saghlam ikenliki, namrat yaki bay ikenligi uning dora yep yémeydighanliqi weyaki pulining köp we azliqi bilen emes, belki uning jismaniy we rohiy jehettiki saghlamliqining derijisi teripidin belgülinidu!
Edebiyat-sennettin zoqlinalighanlar rohiy we jismaniy jehettin saghlam, küchlük, özige ishinidighan, ghayilik we rohluq kishilerdur!
Nafisa qizim siz uniwersititta tebiy pende oquwatqiningizgha rahmen kichik waqtingizdin bashlap edebiyat-sennet we pelesepe jehettin bu kesipning ehli we insanliridek pikir qilip keldingiz.
Siz kichigingizdin tartip biriktürüp kelgen her xil bilimler eslide uniwersitéttiki oqushliringizning utuqluq bolshi üchün qoyulghan hul tashlardur.Bu jehette hemmila adem sizdek taleylik emes.Siz oqush, izdinish we xizmet qilishta özingizde kichikligingizdin bashlap yétilgen tebiéy énirgiyedin paydilansingiz herqandaq qiyinchiliqni yéngip öteleysiz.
Men we apingiz bu heqte sizdin chong ümitlerni kütimiz shundaqla qiliwatqanliringizdin intayin pexirlinimiz! Biz er-hotun ikkimiz kéche-kündüz rabbimizdin sizge dayim rohiy we jismaniy jehettin saghlamliq, bexit we utuq tileymiz!
Hürmet bilen:Dadingiz Küresh Atahandin
28.07.2015 Frankfurt am Main

Hadiya Atahan by Violin

Autori: Abduréshithaji Kérimi

I’ordaniyening paytexti ammande bir türküm uyghurlar yashaydu.
Bu uyghurlar 1956- yilliri wetinimzning yeken nahyisidin köchüp chiqip ketken , xitay teripidin zumuger, pomishchik dep chetke qiqilghan uyghurlar bolup. Ular deslipida pakistan’gha, andin keshmirge , kéyin héndistan’gha, uyerdin se’udi erebistan’gha birip axiri i’ordaniyening paytexti amman’gha birip orunlushup qalghan. (chünki i’ordaniye dunadiki shiwétsiyeee oxshash bi terep dölet.)
Hazir ammanda 60 etrapida uyghurlar yashaydu, ularning jama’et erbabi séyit nedir elkilani bolup , bu kishi gerche wetendin ayrilghini 50 yillar etrapida bolghan bolsimu taki hazirghiche wetenni unutmay weten ishqida „sewdayi “ boluwatqan ot yürek wetenperwer zatlimizidindur.
Nedir hajiim we uning bir tüghqan ukisi sattarhajimlar balilirini yaxshi oqotup weten’ge, milletke yaramliq kishilerdin qilip terbiyeligen. Baliliri erepche, en’gélizche tilllarni intayin yaxshi biliplam qalmastin belki uyghurche maqale we eserlerni erepche, en’gélizchigha terjime qilip torbetliride weten dawasini tonushturup az bolmighan maqale, we eserlerni ilan qildi,
Hetta, ammanda türkistan namidiki uyghur jemiyitini qurup pa’aliyet ilip birip , yerlik hakimiyetke, teshkilatlargha, we meschit – jamadiki musulman qirindashlargha uyghur millitini tonushturup bir qeder yaxshi ishlarni qiliwatiau…
Yiqindin biri nedir hajim we uning perzentliri uyghur teshkilatliri bilen tonushush we ular bilen alaqe ornutup ish birligi qilish meqsitide dunya uyghur qorultiyigha we rabiye qadir xanimgha mektup yazsa nime üchündur jawap kelmeptu… Belkim chüshenje hasil qilalmighan bolishimu mümkin!?
Men nedir hajimgha teselli birip dunya uyghur qorultiyi, rabiyeqadir xanim, sidiqhaji rozi, dolqun isa we sherqiy türkistan sürgün hölümiti we bashqa ammiwi teshkilatlar heqqide azraq bolsimu chüshenje berdim…
Nedirhajimning ijtima’i munasibiti qoyuq kishi bolup uning pakistanda, keshmirde, hindistanda we se’udi erebistanda muhim tughqanliri bar, beziliri hetta shu döletning diplumat emeldarliri , herbi septe wezipe ötewatqan généraalirimu bar!
Ammanda, 30-yillarning axiri özini xotenning „padishasi “ dep- atawalghan tun’gan jallat maxusenmu bar iken. U eblex wetendiki bayliqni töge, qichir , at – ulaghlargha artip pakistan arqiliq keshmirge barghan, u yerdin héndistan’gha barghanda héndistan hökümiti uning mallirini tartiwélip “ bu malla r sherqiy türkistan xelqining malliri bayliqliri, sherqiy türkistan musteqil bolghanda, sherqiy türkishtan’gha qayturulidu“ – dep, tutup qilip maxusen’ge her yili shu bayliqning ösümi hisawida pul biridiken. Shu pul bilen yillardin biri yashawétiptu….( bu geplerning ras yalghanliqi iniq emes, emma men shu dölettiki melum bir kishidin anglighan bolghinim üchün anglighinimni shundaqla, yézip qoydum*) xalas,
Lékin maxusenning téxi yiqinqi yillarghiche yashawatqanliqi inq. U eblex özining ismini mamuthaji deydiken…..
Eskertish— yuqarqilar mining yiqindin biri yeni 3 yildin biri télfon arqiliq shu yerdiki kishiler bilen ilip barghan söhbet xatiremdin ibaret.
Essalamu eleykum we rahmitullahi weberkatihu
Hörmet we ikram bilen:  Abduréshithaji kérimi

27.07.2015

Ön ve Orta Asya, Kafkasya, Karadeniz’in Kuzeyi, İdil-Ural ve Batı Sibirya’daki Eski Türkler

Geleneksel Türkoloji de eski Türkilerin yerleşim alanı sadece Orta Asya ve Altay bölgesi olarak tanımlanmaktadır. Daha önceleri güya sadece İran’i dilli kavimlerin yaşadığı Orta, Ön ve Küçük Asya, Kafkas, Karadeniz’in kuzeyi, İdil-Ural ve Batı Sibirya bölgelerine ilk Türkiler milattan sonra IV-XI. yüzyılları arasında geldikleri sanılmaktadır. Bu makalede somut verilere dayanılarak eski Türki dilli yerleşim alanların söz konusu bölgelerde de mevcut olduğu gösterilmeye çalışılacaktır.

Ön ve Küçük Asya’daki Eski Türki Dilli Yerleşim Alanı

Ön ve Küçük Asya’daki eski Türki dilli yerleşim alanın varlığı konusu hiç kimse tarafından incelenmemiştir zira, her yerde ilk Türkilerin Ön ve Küçük Asya’ya gelişi milattan sonra XI. yüzyılında gerçekleştiği şeklindeki konsept geçerli olarak muhafaza edilmiştir.

Ancak, Sümer, Akad, Asur ve Urartu kaynaklarının incelenmesiyle Ön Asya’nın eski tarihine yeniden ve yeni bir açıdan ışık tutulmasına imkan sağlanmış olacaktır. Bu şekilde Azerbaycan dilbilimcisi Firidun Agasığlu Calilov yukarıda bahsedilen kaynaklarının incelenmesine dayanarak milattan önce IV-III. binyıllarında Dicle nehrinin üst kısmında Asurya ve Urartular arasında Türki dilli Subarların (Sub-ar “nehir insanları”) yaşamış olduklarını ortaya koymaktadır. Daha sonraki satırlarında araştırmacı ayrıca Türki dilli Kumanlar, sonra Türki dilli Gutiler, Lulu ve Urmu gölünün güneyinde yine Türki dilli Turukları işaret etmektedir. Bunun dışında Asur, Akad ve Urartu kaynaklarına göre söz konusu gruplar arasında Kumuklar, Kaşgaylar, Gugerler, Salurlar ve diğer gibi isimli Türki dilli kavimlerin varlığına işaret edilmektedir (15, 41-66, 156-162)

Bunun dışında, Ön Asya’da eski Türki yerleşim alanın varlığı, burada ve ayrıca Küçük ve Orta Asya’da bazı coğrafi yerlerinin milattan çok öncesinden Türki cins isimleri taşıdığı, bunların bir kısmı daha sonra bazı yerlerde özel isim haline geldiği gerçeği ile de kanıtlanmaktadır.

Eski Yunan seyyahlar ve Büyük İskender’in tarihçileri geçtikleri yolu anlatarak Küçük, Ön ve Orta Asya’daki coğrafik yerlerin isimlerini bu şekilde vermişlerdir.

Örneğin, Küçük Asya’da Tavr (Pontoslu Tavr, Küçükasyalı Tavr) adını taşıyan dağlar mevcuttur. Eski Yunanlıların bildirdiğine göre milattan çok öncesinde yerli halklar bu Tavr dağları ve buradan Ön ve Orta Asya üzerinden doğuya Himalaya’ya kadar uzanan sıradağları Tavr kelimesiyle adlandırıyorlarmış (11, 283). Tavr kelimesi köken itibariyle “dağlı insanlar, dağlılar” anlamını taşıyan Türki etnonimdir. Bu kelime tau/taw/tav “dağ” ve ar/er “insanlar, erkekler” anlamında olan sözcüklerden oluşmaktadır.

Yerli Türkiler gelen eski Yunanlılara etrafı anlatırken Tavrıların “dağlıların” yaşadığı tüm dağları Tavr (Tavr tauları “dağlıların yaşadığı dağlar”) kelimesiyle adlandırmıştır. Buna istinaden eski Yunanlılar Tavr dağları Küçük Asya’dan Himalay’a kadar uzayan dağlar şeklinde işaretlemişlerdir. Tavrıların “dağlıların” yaşadığı tüm dağları anlamına gelen bu cins ismi tavr daha sonra Küçük Asya (ve Kırım’da) bazı dağların özel isimleri haline gelmiştir.

Örneğin, aynı şey Türki kelimeler olan kaukas ve kroukas için de söylenebilir (11, 283). Ön ve Orta Asya’daki yerli Türkiler eski Yunanlılara etrafı anlatırken tüm kayalık ve üzerlerindeki karlardan dolayı beyaz olan dağları kaukas “karlı kayalı dağlar” veya kroukas “beyaz kayalı dağlar” diye isimlendirmişlerdir. Kaukas (Kafkas) kelimesinde kıy/kay “beyaz”, kas “kaya” kas/kis “kesmek” sözcüklerinden gelmektedir ki, daha sonra Türk dilinde bu sözcük kıya/kaya ayrıca kıy/kay “kesmek” sözcüğü ile değiştirilmiştir. İkinci kelime olan kroukasta ilk kısım krou “kırağı, kar”, ikinci kısım ise kas “kaya” anlamındadır.

Küçük ve Orta Asya’nın bazı dağları yerli aborigenler tarafından Yunanlılara Oksiy adı ile takdim edilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla bu dağlar temiz nehirlerin aktığı dağlardır. Oksiy Türki dilindeki aksay/oksuy/oksiy’dir: ok/ak “beyaz, temiz”, su/say/siy “nehir”.

Aynı aborigenler (yerliler) bazı nehirleri o zamanlarda cins isimleri olan Araks, Oks, Tanais kelimeleriyle adlandırmıştır: Araks -Türki dilindeki arık/arak “nehir, su yolu”; Oks da- Türki dilindeki aksu/oksu “beyaz, temiz nehir, su”; Tanais ise-Türki dilindeki tınıs/tınıç “sakin, taşkın olmayan nehir” vb.’dir.

Bundan dolayı, Ön ve Küçük Asya’da eski Türki yerleşim alanın var olmadığı ve ilk Türkilerin buralara ancak milattan sonra XI. yüzyılında geldikleri şeklindeki resmi tarih biliminde kabul edilen aksiyomun fiilen gerçeklere uymadığı ortadadır.

Ön ve Küçük Asya’da eski Türki dilli yerleşim alanın varlığı ile ilgili ipuçları “Sümer dilini nasıl bir Türki dili etkilemiştir” şeklindeki sorusunu da ortadan kaldırmaktadır. Mesele, Akad kaynaklarının bildirdiğine göre, Bağdat güneyindeki bölge Sümerlerin yaşadığı Kuenkir (Kangar) bölgesi ismi ile anıldığı, Bağdat kuzeyindeki bölge ise Subarların yaşadığı Subartu bölgesi ismi ile anıldığından ibarettir. Sümerler kendilerini Sümer adı ile değil Kangarlı veya Kangar adı ile adlandırıyordu. Herodot’ta bu etnonim Angareon şeklinde rastlanmaktadır. Kangarlılar Sümer ismi ile Akadlıları ve diğer halklarını adlandırıyordu ki, bu etnonim onların diline Subarlardan geçmiştir. Yani onlar, Kangarları (Sümerleri) de Subarları da farklı dil ve lehçe ortamlarında sumar/sumer/şumer/samar/suar/sabir/savir/sibir vb. farklı şekillerde telaffuz edilen Subar etnonimi ile isimlendiriyordu (15, 157).

Bu şekilde, Sümerlerin dilini Subar dili ve onun lehçeleri, yani o zamanlarda Kuman, Kumık, Turuk, Kuti, Lulu, Kaşgay, vb. etnonimleri ile adlandırılan en yakın Türki komşuları etkilemiştir. Ancak, birçok araştırmacının kanısına göre, Sümer dilinin kendisi Türki dili değilmiş.

Başka bir şekilde de düşünülebilir. Sümerlerin kendini isimlendirmede kullandıkları Kangar kelimesi onların yaşadığı bölgeden geldiği varsayımı bir soruyu daha ortaya koymaktadır: neden bu bölge Kangar diye adlandırılmıştır? Kangar kelimesi etnonimdir, hem de Türki bir etnonimdir. Yani, burada Kangarlar yaşamıştır, ancak ne zaman? Sümerlerin bu yerlere gelişinden önce buradaki Sümerler aslında Türki dilli Kangarlar mıydı? Eğer bu böyle ise, artık milattan önce IV. binyılda onlar Semit dilli Akadlar arasında asimilasyon sürecini yaşamakta idi. Bu durumda, Sümer dilindeki Türki kelimeler aslında Türki dilinden alınma kelimeler değil kendi başına Türki bir sübstratum durumundadır, yani yenilmiş Türki dilinin izleridir, ki bu dili kullananlar daha sonra Akad dilini benimsemiştir. Görünürde, Sümer-Kangarların bir kısmı Orta Asya’ya göç etmiş ve buradaki Horezmliler ile birleşerek Horezmlilere de ek olarak Kangar etnonimini aktarmıştır. Horezmliler arasında kangha/kangüy/kangar gibi etnonimlerinin kullanımı bundan dolayı olmalıdır.

Ön Asya’daki eski Türki dilli yerleşim alanı Orta Asya, Kafkas, İdil-Ural, Batı Sibirya, Kazakistan ve Merkezi Asya bölgelerinde çok güçlü bir Türki etkisine neden olmuştur.

Orta Asya’da Eski Türki Dilli Yerleşim Alanı

Orta ve Ön Asya kendi başına eski yazılı kaynaklarına girmiş olan bir bölgedir. Bu bölge Hint-Avrupalı bilim adamlarınca ve özellikle İran’i, Yunan ve Romalı tarihçiler tarafından titizlikle, ancak orada Hint-Avrupalı etnik kökler bulmak şeklindeki bakış açısı ile incelenmiştir. Bu bağlamda en çok Hint-İrani uzmanlar özenmektedir ki, bunlar Ön ve Orta Asya, Kazakistan, İdil-Ural, Karadeniz’in kuzeyi ve Kafkas bölgelerine sadece Hint-İranilerinin eski ata yurdu imiş gibi bakma eğilimindedir. Bu bakış açısı taraftarları, arkeolojik verilerinin analizine dayanarak söz konusu bölgelerindeki ve özellikle Orta Asya ve Kazakistan’daki arkeolojik kültürlerinin sahipleri milattan önce II. binyılında buralarda yaşayan ve Hint-İran’i dilleri konuşan yerleşik çiftçilerin olduğunu iddia etmektedir (1, 40-41). Ancak, söz konusu bilim adamlarının görüşüne göre, milattan önce III. binyılından başlayarak milattan sonra VI. yüzyılına kadar güçlü devlet yapılarına ve dolayısıyla yüksek maddi ve manevi kültürüne sahip olan bu Hint-İrani halklar milattan sonra VI-VII. yüzyıllarda gelen göçebe Türkilerin etkisiyle Türki halklarına dönüşmüştür. Hint-İrani bilim adamlarının böyle bir iddiasına inanmak çok zordur zira, tarihin her yerinde tam aksini görmekteyiz, yani gelen göçebeler, hatta çok daha yüksek kültüre sahip istilacılar bile zaman içinde çoğunluk olan aborigenlerin (yerlilerin) etkisi ile asimilasyona tabi tutulmuştur. Bundan dolayı burada başka bir ortam ortaya çıkartılabilir. Orta Asya’da milattan önce daha III. binyılında birçok defa eski İranlı devletlerin içerisinde yer alan Türki kavimler de yaşamıştır ve bugün Orta Asya ile Kazakistan’da yaşayan Türki halkların ataları onlardır.

Milattan önce III. binyılında bu bölgelerde yaşamış olan hangi kavimler Türki dilli olabilir? Tarihten biliyoruz ki, Ön ve Orta Asya’da Sümerlere paralel olarak Elam Devleti de var olmuştur. Milattan önce III. binyılından itibaren yerel hiyerogliflerin yerini alan çivi yazısını Elamlılar Sümerlerden almıştır. Ancak maalesef Elamlı çivi yazıları bugüne kadar da çözülememiş olduğundan dolayı hangi dilde yazıldıkları bilinmemektedir. Bilim adamlarınca bu dilin Hint-İrani dili ve bir bükünlü (flektif) dili olmadığı, aksine bitişimli (agglütinatif) bir dili olduğu tespit edilmiştir. Anlaşılıyor ki, bu bölgede bir bitişimli dil ancak Türki dili olabilir. Orta Asya’daki Elam Devleti Türki dilli kavimler tarafından kurulmuş ve bu kavimler ülkesini Türki dilinde “benim ülkem” (İl-em>El-em>Elam) anlamını taşıyan Elem kelimesi ile adlandırmış olabileceği olanaklıdır. Bunun dışında XIX ve XX. yüzyıllarda da bilim adamlar Elam dilini Türki dili ile ilişkilendirmişler, ancak bu teşebbüsler Hint-İranililer tarafından hemen reddedilmiştir. Bir dayanağı olmadan İ. M. Dyakonov da Elam-Türki öğretileri bilim öncesi öğretiler olarak nitelendirmiştir (7, 107).

Tarih boyunca Elam Devleti’nin kültürü milattan önce I. binyılına kadar takip edilebilir ve milattan önce I. binyılının başında onun yerini Saksk (4, 33-36) ve Huarasmiy (6, 119) devletleri almıştır. Somut etnogenetik araştırmalar Sakların Türki dilli olduklarını ve aynı zamanda İrani dilli oldukları konseptinin doğru olmadığını göstermektedir.

Aşağıda kısaca Horezmiylilerin etnogenetik konularına duracağız Resmi tarih biliminde Horezmlilerin ilk baştan daha İrani dilli oldukları ve ancak VI-VII. yüzyıllarda göçebe Türkilerin etkisiyle “kendi” İrani dilini Türki dili ile değiştirmiş oldukları kabul edilmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi bu bakış açısının tenkitlere dayanacak hali yoktur. Gerçekte Horezmiyliler baştan itibaren Türki dilli idi ve bu halleriyle Orta Asya ve Kazakistan’ın çağdaş Türki dilli halklarının içine dahil olmuştur. Bu birinci tespitimizdir.

İkinci tespitimiz Horezm etnoniminin etimolojisi ile ilgilidir. Eski çağlarda bu etnonim Hvarizm, Horazm, Horamni gibi varyasyonlara sahipti. Bu etnonimi etnonimlerin Türki modellerine dayanarak anlamsal kısımlara bölersek Hvarizm, Horasm, Horezm varyasyonlarında Huar ve As olan iki kökü ve ayrıca 1. şahıs, tekil -m aidiyet ekini (-ım) görmekteyiz. Huar veya başka bir değişle Suar, iki adet kökten oluşmaktadır-Su (hy>hu)”su” ve Ar yani “insan, adamlar” anlamında gelen en eski Türki etnonim ki, bir bütün olarak Huar “nehir insanları” anlamındadır. Huarasm etnonimin içinde Suar etnonimin varlığı Huarasların bir nevi Ön Asya’daki Subarların (Suarların) torunları olduklarını göstermektedir. Ayrıca Suar (Huar) etnonimi Kafkas, İdil-Ural ve göründüğü gibi Orta Asya’da da aktif olarak kullanılmıştır. Huarasm etnonimin ikinci kısmı As dır ki, o da en eski Türki etnonimlerden biridir. Huaras Suarların kaviminden olan Aslar anlamına gelmektedir. Huaraslar kendi devletini kurmuş ve hem onu hem de ülkesini sadece Huaras şeklinde değil sevgi ile Huarasm “benim Huaras” diye adlandırmışlar. Zamanla Huarasm ülkesinin adı Huarasm>Horezm etnonimin anlamında da kullanılmaya başlanmıştır.

Huaras etnoniminin ilk kısmı Türki etnonimin Suar (Huar)’dan geldiği As etnoniminin olmadığı ancak -m (ni-anlaşılan daha sonra İrani dilinin etkisinde oluşmuş) aidiyet ekinin bulunduğu Horamni varyasyonundan da anlaşılmaktadır.

Şumer (Sumer/Sumar/Subar) ve Horezm (Huar-as-m) etnonimlerindeki aynı kökünün (Suar/Huar) varlığında Sümerlerin ve Horezmiylerin etnik akrabalığının belirgin izleri görülmektedir. Bunun dışında, bu durum Sümerlerin kendilerini Kangar, diğer halklar ise Horezmiyleri Kangha veya Kangüy şeklinde adlandırdıklarından da anlaşılmaktadır (14, 341). Bu üç tane etnonimin temelinde aynı birincil etnonim kökü olan Kang/Kann “ilk ata” yatmaktadır.

Pamir vadisi ve Hindukuşta Suarlar ve Aslar (Huaras) ile yan yana (Suar etnonimi gibi) etnonimleri aynı şekilde “nehir insanları” anlamını taşıyan Bulgarlar da yaşamıştır. Bulgarlar ve Suarlar İdil bölgesinde de yan yana yaşamıştır. Bulgar bilim adamları Bulgarların Orta Asya Türki yerleşim bölgesinden geldikleri görüşünü ifade etmektedir. Sonradan Bulgarlar Karadeniz’in Kuzeyi-Tuna havzasındaki Türki dilli yerleşim alanın oluşmasına katkıda bulunmuştur.

Birincil (bileşik olmayan) etnonimleri taşıyan kavimler ikincil (bileşik) etnonimleri taşıyanlara nazaran çok daha önceki dönemlerde yaşadıkları bilim tarafından tespit edilmiştir. Bundan dolayı, Orta Asya’da Huaraslardan çok önce Arlar, Aslar ve Suarların yaşadığının itiraf edilmesi gerekmektedir.

Türkilerin çok eski çağlardan beri kendi ülkelerini saygı ve sevgi ile benim anlamını taşıyan ve Türki dilinde Huarasm, Elem > Elam, Kırım, Biarm vb. gibi 1. şahıs, tekil -m aidiyet eki ile ifade edilen zamir ekini da ekleyerek adlandırdıkları konusunda bir kez daha okurlarımızın dikkatini çekmekteyiz.

Horasmiler (Horezmiyler) ile Pardılılar (Parfyanlılar) da yakın ilişkilidir. İranilerin hakimiyeti altında bulunan Pardılılar, Horasmiler, Sogdiler, Gandariler ve Dadikiler İrani çarı Kserks’in ordusunda birlikte bir kol oluşturdukları ve Pardılılar ile Horasmiler aynı komutanın emrine göre hareket ettikleri görülmektedir (5, VII, 66).

Burada herşeyden önce Pardılıların (Parfyanlılar) baştan itibaren Türkiler olduğunu ve sonradan Orta Asya’daki Türkilere katıldıklarını işaret etmemiz gerekmektedir. Eğer onlar İrani dilli olsaydı göçebe Türkilerin Türki dilini kabul edemezdi, aksine “gelen” “göçebe” Türkileri asimile ederek onlara Hint-İrani dilini kabul ettirirdi.
Pardılılar etnoniminin etimoloejisi de Türki etnonim modeline göre açıklanmaktadır. Pardı kelimesi par (bar) “varlık, bolluk, zenginlik” sözcüğü ve-dı (-lı) ekinden oluşmakta olup Pardı “zengin, mal sahibi, bolluk içinde yaşayan” anlamını taşımaktadır. Rusça dilinde th sesi ilk önce theta (q) aracılığı ile daha sonra ise (F) ile aktarılmıştır. Bundan dolayı Pardı’dan Rusça varyasyonu Parfı > Parfyane ortaya çıkmıştır. Pardı kelimesinin Türki kökeni olan bir etnonimin olduğu konusu Prikamye bölgesinde de Bardı şeklinde ve ayrıca ayidiyet eki -m ile birlikte Bardım olarak bölge ismi gibi kullanıldığı verileriyle de desteklenmektedir. Moğol istilasından önce Azerbaycan’da ismini hakimlerinin etnoniminden alan ve Barda adını taşıyan hızla gelişen bir ticaret ve sanat merkezinin var olduğu bilinmektedir.

Pardı halkının devleti Hazar Denizi’nin güneyi ve güneydoğusunda Yunanlılara ve İranilere karşı yapılan mücadele süreci neticesinde milattan önce III. yüzyılında kurulmuştur. Yükseliş döneminde Mezopotamya’dan Hindistan sınırlarına kadar geniş alanlar bu devlete bağlı idi. Görünürde daha Sümerlerin döneminde Pardılılar Ön Asya’ya kadar ulaşıp Sümerlerle ilişki içinde idi. Daha sonra Pardılılar Türkmen halkının oluşumunda aktif rol oynamıştır. Eski Pardılılar Türkmen olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Anlaşılıyor ki, Basra Körfezi’nin doğusundaki Hamsinli Türkmenler ve Irak ile Suriye’de yaşayan Türkmenlerin Pardı Devleti’nin Ön ve Orta Asya’da büyük toprakları kontrol ettiği dönemlerden beri oralarda kalmıştır.

Kaynaklarda Yunan-Baktriy devletinin nüfusu olarak yaşayan ancak Horezmiyleri ve Pardıları ile yakın ilişkide bulunan Sogdılar tasvir edilmektedir.

Sakiler İrani dilli olarak gösterilmekte, ancak Türkologlar onları da Türki dilli olarak kabul etmektedir. Sogdı kelimesi de Sak veya Saka etnoniminden -dı (-lı) ekinin yardımı ile oluşan bir etnonimdir. Sakdı > Sagdı > Sogdı “Sakalarla karışmış kavimler” anlamında gelmektedir.

Eski kaynaklarda Horasmiler, Pardılar ve Sogdılar ile birlikte Arı/Ariy ve Gandariy’den de bahsedilmektedir. Herodot’un yazdığına göre Ahemenid İran’da Pardılar, Horasmiler, Sogdılar ve Ariyler devletin onaltıncı vilayetini oluşturuyordu (5, III, 93). Daha sonra Herodot, Ariyler isminin aslında Midyalılara verilen isim olduğunu işaret etmektedir (5, VII, 62). (Midyalıların bir kısmının Türki dilli olduğu konusunda uzman görüşleri de mevcuttur.) Ariylerin, Pardıların, Horasmilerin, Sogdıların, Gandariylerin ve Dadiklerin aynen Baktriyler gibi silahlanıp kuşanıp savaşa katılmak için sefere çıktıklarını yine Herodot tarafından bildirilmektedir (7, VII, 66). Bilindiği gibi Baktriy’da ise Türki dilli olan Toharlar/Togarlar (İbranice olarak Togarma) kavimi hakimdir.

Ar/Er ismi en yaygın birincil ve Türki bir etnonimdir. Eski çağlarda Orta Asya’da bu etnonim birincil hali ile çok aktif bir şekilde kullanılmıştır. Arlar daha o dönemde Horasmilerin yapısına (Huar/Suar = Su+Ar+As) ve Kangarların yapısına (Kang+Ar) dahil olmuştur. Hatta, Arların müteakip gelişimlerine bağlı olarak ikincil etnonimler taşıyan Bolgar/Bulgar, Suar, Hazar, Sarir, Tatar, Avar, Mişar, Salar, Uygur vb. gibi birçok kavim oluşmuştur.

Gandariy etnonimine gelince ise Türki etimolojisine göre o da Arları/Ariyleri kastetmektedir. Ancak gan/han sahibi olan Arlar şeklinde ki, Gandı-Ar içerisinde Gandı/Hanlı “han sahipleri olan” anlamını taşımaktadır.

Arlar/Ariyler ile ilgili anlamsal açıklamalarımız elbette Hint-Avrupalı bilim adamlarının yorumlarıyla örtüşmemektedir. Hint-Avrupalıların atayurdunu tespit etmeye çalışırken bu bilim adamlar, birçok Orta Asya halkını kendi dil ailesine dahil etmek ve Hint-Avrupalılarının ata yurdunu Merkezi ve Orta Asya şeklinde belirlemek için çok yoğun çalışmalara girişmiştir. Bu istikamette bazı Alman bilim adamlar özel gayretler göstererek bir kısım Orta Asya halklarına (örneğin, Toharlara) suni olarak eski İran’i dilini yapıştırmıştır. Bu tür suni varsayımlar temelinde ve örneğin Ariyleri Hint-Avrupalılara katarak XIX. yüzyılının ortasında aynı çevreler “Ariyalı” ırkı teorisini ortaya çıkarmıştır. Bilindiği gibi söz konusu teori bazında Hint-İran’i diller Ariyalı diller şeklinde isimlendirilmeye başlanmış ve bu dili konuşmuş olanlara, yani Ariylere ortak fiziksel “üstün” ırksal özellikleri yakıştırılmıştır. Ve daha sonra da “Ariyalı Irkı” öğretileri Alman faşistler tarafından Almanları “üstün Ariyalı ırkı” şeklinde tanımlamak için kullanılmıştır.

Burada, yine Orta Asya’daki Türki dilli yerleşim alanına dahil olan Kuşanlarla ilgili birkaç noktaya da değinmemiz gerekmektedir. 1947 yılında A. N. Bernştam “Usun/Kuşan ve Toharlar konusunda” isimli makalesini yayınlamıştır. Bu yazısında araştırmacı, sözkonusu kavimlerin Eftalitlere (Beyaz Hunlar) akraba olan aynı halkın parçaları olduklarını kanıtlamaktadır. Gelenek olduğu üzere yazar hepsini İran’i dilli olarak kabul etmektedir (3, 41-47). Ancak aynı çalışmada kullanılan somut veriler bunların Türki dilli olduklarını göstermektedir.

Kusan (tarih kaynaklarında daha çok Kuşan şeklinde yaygınlaşmış) adını taşıyan halk tarihte derin izler bırakmıştır. Milattan önce I. yüzyılında bu halk kendi devletini kurmuş ve milattan sonra I-III. yüzyıllarında bu devlet Orta Asya’nın önemli bir kısmının, Afganistan, Pakistan, Kuzey Hindistan ve Sintszyan’ın dahil olduğu muazzam bir büyüklüğe ulaşmıştır.

Resmi tarih bilimi bu halkı İran’i dilli olarak göstermekte ve güya bunlar ancak milattan sonra IV-VII. yüzyıllarında gelen göçebe Türkilerin etkisinde kalarak Türkleşmiş olduğunu anlatmaktadır. Bilindiği gibi gerçek hayatta gelen göçebelerin yerli ve daha yüksek kültür düzeyine sahip yerleşik halklarını asimile etmesi değil aksine gelenlerin yerleşik yerlilerin içine asimile olması şeklinde görülmektedir. Bundan dolayı Kuşanların baştan itibaren Türki dilli olduklarını kabul etmemiz yerinde olacaktır. Bunun dışında, tarihi kaynaklarda Kuşanlar Toharların arasında önde gelen kavimlerden biri olduklarını ve Tohar devletinin başında Usunların olduğu açıkça tespit edilmektedir (3, 43). Toharlar ve Usunlar ise kuşkusuz Türki dilli idi. Diğer taraftan bu kaynaklarda Kuşanlar Eftalitler şeklindeki diğer ortak etnonimini taşıyan Beyaz Hunlar ile ilişkilendirilmektedir (10, G. Distunis’in yorumları, 60).

Eski kaynaklarının verdiği bilgiler Kusan (Kuşan) etnonimin etimolojisi ile de desteklenmektedir: Ku “açık, beyaz” San ise Türki Sün’den gelmekte, dolayısıyla Kusan “Beyaz Hunlar” anlamındadır. Kusan etnoniminin Küsan, Güsan, Guşan, Guşana, Kuşan, Kuşana, Kaşan, Kasan vb. gibi birçok fonetik varyasyonlara sahip olduğu açıkça bilinmektedir. Bazı varyasyonlarından yola çıkarak A. N. Bernştam Kusan etnoniminin Usun etnonimin sadece bir Toharlı telaffuzu olduğu düşüncesini ortaya atmaktadır (3, 44). Usunlar Türkidir, Toharlar da Türkidir, bundan dolayı diğer adı ile Beyaz Hunlar olan Kusanlar da Türkidir. Elbette Orta Asya’da Türki dilli yerleşim alanın varlığı sadece bu Hunlar (yani Usunlar, Toharlar, Beyaz Hunlar) ile değil Hunların (Sünlar) tümünün tarihi ile de kanıtlanmaktadır.

Horezmiylerin (Horasmiler), Sakilerin, Sogdıların (Sakadılar), Pardıların (Rusçası: Parfyanler) ve Kuşanların baştan itibaren Türki dilli oldukları konusunda bir başka güçlü argüman tüm bu halkların kendi eski etnonimlerini korumalarında saklıdır. Eğer bu halklar başından beri İran’i dilli olsalardı ve Türki dilini “gelen” Türkilerin etkisinde kalarak ancak IV-VII. yüzyıllarında benimsemiş olsalardı, Türkilerin içinde asimilasyonları sürecinde yeni bir etnonim, yani “gelen” Türkilerin etnonimini kabul etmiş olurlardı. Genellikle asimile edilen halk, eğer devlet kurmamış ise ve diğer halkını yönetmiyor ise, her zaman onu asimile eden halkın etnonimini kabul etmektedir.

Milattan çok öncesinden itibaren Orta Asya’da Türkilerin yaşadığını eski Yunanlı seyyahların işaretlediği Türki kökenli coğrafi isimlerle da ortaya çıkmaktadır: a) sıradağlar-Kavkaz (Kaukas), Kroukas, Tavr ve Oksiy; b) çeşitli nehirler-Araks, Oks, Tanais vb. (11, 283-284).

Elamlılar, Horasmiler, Pardılar, Kuşanlar, Sogdalar, Toharlar, Usunlar ve Orta Asya’daki eski Türki toponimler ile ilgili olarak burada söylenen her şey açıkça ve yeterince kanıtlayıcı bir şekilde gösteriyor ki, bu bölgelerde milattan önce daha III. binyılı itibariyle Orta Asya ve Kazakistan’daki eski Türki dilli yerleşim alanını oluşturan Türki kavimler yaşamıştır.

Kafkas, Karadeniz’in Kuzeyi, İdil-Ural ve Batı Sibirya Bölgelerindeki Eski Türki Dilli Yerleşim Alanı

En eski Türki dilli kavimler Ar, As, Bi, Sün, Men, Sak gibi birincil ve tek heceli etnonimlere sahiptir. Kendi gelişim süreçlerine ve iletişimlerine bağlı olarak bunlar bazı değişimlere uğramıştır. Onları bir birinden ayırt edebilmek için etnonimlerine bazı tanımlamalar ve ekler ilave edilmiştir ki, daha sonra bunların temelinde ikincil Türki etnonimler ortaya çıkmıştır. Etnonimlerle ilgili bu hususlardan yola çıkarak birincil etnonimleri taşıyan kavimlerin yaşadığı bölgeler eski Türki dilli yerleşim alanına dahil edilebileceğini söyleyebiliriz.

Kafkaslar’da (Kuzey Kafkasya ve Arka Kafkasya) en eski zamanlardan beri bir kısmı bugünkü Azerbaycanlıların ataları olan ve Ar/İr, As/Az, Bi/Pi/Bey, Sün/San/Şan/Can vb. gibi etnonimleri taşıyan kavimler yaşamıştır. Daha sonra Türki kavimlerin karışımı sürecinde Asar/Azar/Azer şeklinde adlandırılan yeni ikincil etnik oluşumlar meydana gelmiştir. Hazar Denizi’nin kıyılarında Kaspiy, yani “kayalık dağların beyleri” yaşamış ve onların etnonimi daha sonra denizin de ismi haline gelmiştir. Birbirine yakın akraba olan Azer, Beyler, Sünler (Canlar) gibi kavimlerin karışması süreci sonucunda daha sonra Az-Er-Bi-Şan > Azerbaycan adını alan yeni bir etnik birimi oluşmuştur. Kafkas bölgesinde eski Ön Asyalı Kumanlar, Kumıklar, ve içlerinde Karaçay “kara nehir” veya “kara nehirliler” etnonimini alan kara nehir insanları olan Orta Asyalı Balkarların (“nehir insanları”) bir kısmı da tutunabilmiştir.

Azer adı ile anılan Türki etnos sık sık Hazar etnonimi ile de isimlendirilmiştir. Bazıların görüşlerine göre bu son etnonim sadece Azer kelimesinin bir fonetik varyasyonudur, başkalarına göre ise bu kelime Ar etnonimi ve onun Haz/Has/Kas “kaya, kayalı dağ” şeklindeki tanımlaması bazında oluşmuş olup Hazar da “kayalı dağların insanları” anlamına gelmektedir.

Bazı Azerbaycan bilim adamlarının bildirdiğine göre Ön Asyalı Subarlar/Suarlar milattan çok daha öncesinden Kafkas bölgesine de yayılmıştır. Bunun dışında buralarda Alban/Alvan/Alan adlarını taşıyan geniş yerleşimler ve hatta devlet oluşumlar da belirlenmiştir.

Bu şekilde, güya ilk Türkilerin Hunlar adı ile Kuzey Kafkasya bölgesine ancak milattan sonra IV. yüzyılında, Arka Kafkasya bölgesine ise Oguzlar adı ile ancak milattan sonra XI. yüzyılında geldiklerini şeklindeki geleneksel tarih biliminin iddiaları gerçeğe aykırıdır. Kafkaslar’daki Türki dilli yerleşim alanın varlığı bazı Türki kavimlerin milattan önce daha IV-III. binyıllarında Ön ve Orta Asya’da yaşamaya başladığından beri söz konusudur.

Karadeniz’in kuzeyinde milattan çok öncesinden itibaren Tavr, Trak, Onogur, Kimmer, Sıkıdı (Rusçası: Skif) vb. gibi isimleri taşıyan Türki dilli kavimler yaşamıştır. Karadeniz’in eski adı olan Pont kelimesi de Türki Bün/Bun “çorba, yemek, katık” ve sahip olma -dı/-t ekinden oluşmaktadır. Buntı > Pontı > Pont Türki dilinde “doyuran”, “yiyeceği zengin” anlamını taşımaktadır. Karadeniz’in kuzey bölgesinde milattan önce daha I. binyılının başından itibaren Türkilerin yaşadığının bir ifadesi de Kırım’ın Yunanlılar tarafından sömürgeleştirilmesi sırasında aynı isimlerini koruyan Fanogorya ve Pantikapey gibi Türkilerin yaşadığı şehir yerleşimlerinin varlığıdır (12, 233). Bilindiği gibi tarihsel olarak Fanogorya toponimi Honogur/Hunogur/(F) onogur etnonimine uzanmaktadır. Bu demek ki, Hunogur/Fonogor yerleşim birimi Bulgar/Bolgarların direkt ataları olan Hunogurlar/Onogurlar tarafından kurulmuştur.

Pontikapey toponimi ise tarihsel olarak Türki Pontıkapı “Pont’un kapısı” kelimesinden gelmektedir. Daha sonra bu şehir Kerç ismini almış ki, bu sözcük Pontikapı’nın antonimidir-Kereş “giriş”. Bunun dışında Ermeni kaynaklar Kuban bölgesindeki milattan sonra II. yüzyılının Bolgar topraklarını işaret etmektedir. Dolayısıyla Karadeniz’in kuzeyi ancak milattan sonra IV-VII. yüzyılları arasında Türkileştiği şeklindeki görüşler bu açıdan da tenkide değmezdir.

Ön ve Orta Asya bölgelerindeki Türki yerleşim alanlarının etnik yapısı incelenirken İdil-Ural ve Batı Sibirya’da da Türki dilli yerleşim alanının var olduğu işaret edilmişti.

İdil-Ural bölgesindeki eski Türki dilli yerleşim alanı hakkında birçok Türkolog açıklamalar yapmıştır. Kafkasyalı bilim adamlar İ. M. Miziyev ve K. T. Laypanov, Türki kavimlerinin milattan önce daha IV. binyılından beri İdil-Ural bölgesinde yaşadıklarını etraflıca kanıtlamıştır. Bundan dolayı bu bilim adamlar İdil-Ural bölgesini Proto-Türkilerin anavatanı diye ilan etmiştir (8, 16-28).

Bunun dışında İdil-Ural bölgesinde eski Türki yerleşim alanının varlığı bu bölge ile Ön ve Orta Asya arasında kurulmuş olan yakın etnik, ekonomik ve politik bağların varlığı ile da dolaylı bir şekilde kanıtlanmaktadır.

Ön ve Orta Asya’yı İdil-Ural bölgesi ile bağlayan bu bölgelerin ortak eski kavimler olan Subarlar ve Kangarların olduğu görüşü ile başlayalım. Daha önce belirtildiği gibi, Sumer/Şumerlerin kendi kendine verdikleri ad Kangar/Kungur idi. Bunların Subarlarla aynı dili konuştukları için Akadlar ve bu Kangarlar Subar/Sumar/Sumer/Şumer etnonimi ile isimlendirilmiştir. Subar/Huar etnonimi Huaraslar/Horasmiler/Horezmiylerin yapısına da girmektedir. Onlar ise Kangar/Kang/Kangha etnonimi ile isimlendirilmekteydi. Bu kavimlerin isimleri İdil-Ural bölgesinde de tespit edilmiştir. Burada onların izleri Kungur, Suar gibi toponimlerde korunmuştur. Bu bölgede ayrıca As etnonimini taşımış olan kavimler ile ilişkili olan Osa, Aslı/Aşlı gibi toponimlerin de var olduğunu ekleyebiliriz. Hatırlatalım ki, Huarasm/Huaras gibi bileşik etnonimin yapısında Suar dışında As (Huar-As) etnonimi de fark edilmektedir.

Suarlar ve Kangarlar Ön Asya bölgesinde milattan önce IV-III. binyılları arasında, Orta Asya bölgesinde ise milattan önce II-I. binyılları döneminde iz bırakmıştır. Peki, Suarlar ve Kangarlar hangi döneminde İdil-Ural bölgesinde yaşamış olabilir? Eğer bu bölge Türkilerin anavatanı olarak kabul edildiğini gözönünde bulundurursak, bunlar görünürde Ön ve Orta Asya’da ortaya çıkmadan önce buralarda var olmuştur.

Subar etnonimi Sumer/Samar şeklindeki fonetik varyasyonlara sahiptir. Bu varyasyonlar Orta Asya bölgesindeki (Samar-kend) ve İdil bölgesindeki (Samara, Şumer) toponimlerde de tespit edilmektedir.

İdil (Volga) nehrinin havzasındaki Torçesk toponimi görünürde İdil-Ural bölgesinin milattan çok öncesinden Turuk kavimlerinin tespit edildiği Ön Asya bölgesi ile ilişkilerini göstermektedir.

İdil-Ural ve Orta Asya bölgelerin arasında eski Orta Asyalı etnosu olan Pardılar (Rusçası: Parfyane) bazında da bu tür eski ilişkiler görülmektedir. Tarihsel olarak bu etnonim “bolluk, zenginlik” anlamını taşıyan Par/Bar Türki sözcüğü ve Türki-dı/-lı sahip olma ekinden oluşmaktadır ki, Bardı/Pardı kelimesi “zenginliğe sahip, bolluk içinde yaşayan” anlamındadır. Prikamye bölgesinde kendi kendine Bardı/Pardı ismini veren eski Bulgarlar yaşamaktadır. Bugün onlara verilen ad Barda Tatarları “Bardalı Tatarlar/Bardımskiye Tatarıy” şeklindedir.

Orta Asya ve Prikamye arasındaki asırlar boyu devam eden yakın ilişkilerin varlığı Orta Asya’yı inceleyen araştırmacılar tarafından da işaret edilmektedir. Bu şekilde Eski Horezm’i etraflıca inceleyen S. P. Tolstov, “daha Neolit çağda açılmış eski yollar üzerinden Horezm hakimiyetini uzak Prikamye bölgesine kadar yaymış ve buralardan kürklü mamüller şeklinde vergiler toplamaktaydı, ve uzak Prikamye’de Horezm’in ve Karadeniz’in kuzeyindeki Ellin-Skif (Helenik-İskit?)lerin etkileri kesişmekteydi” (14, 342).

Orta Asya ve Prikamye bölgesi arasındaki yakın ilişkiler hakkında Prikamye’de bulunan ve üzerlerinde yazılar olan Horezm, Parfyan (Pardım) ve Kuşan madeni paralar ve gümüş kap kacaklar da bir fikir vermektedir. Bunlardan büyük miktarlarda bugünkü Perm bölgesindeki Bardım/Pardım köyünde bulunmuştur. Daha öncelerde keşfettiklerinde bu tür buluntular genellikle eritilerek değerlendirilmiştir, ancak XVIII. yüzılından itibaren koleksiyoncular onları toplamaya başlamıştır (2, 5). Daha XVIII. yüzyılında F. Stralenberg Prikamye’nin “Güney” gümüşü buluntularıyla Hindistan’dan Biyarm üzerinden Akdeniz’e kadar Büyük Ticari Su Yolu’nun varlığını kanıtlamaya çalışmıştır. Benzer görüşlere dayanarak XIX. yüzyılında da bazı araştırmacılar bu tür gümüş mücevheratların Prikamye topraklarında gelen tüccarlar tarafından gömülmüş olduğunu ve dolayısıyla yerli halk ile ilişkili olmadıklarını iddia etmiştir (2, 20). XIX. yüzyılının sonunda Perm arkeoloğu olan F. A. Teplouhov ticari yolunun varlığına karşı çıkmış ve Ural bölgesindeki gümüş eşyalarının Hanti ve Mansilerin putperest mabetlerinde kullanıldıkları şeklinde bir varsayımında bulunmaktadır (13, 85). Daha sonra hemen hemen tüm araştırmacılar aynı görüşü kabul etmiş ve gümüş eşyaların Ural ile Prikamye bölgelerinde dinsel olaylarda kullanılması olgusunun bu tür eşyalarının büyük miktarlarda güneyden getirilmesine sebep olduğu görüşünü ifade etmiştir (2, 23). Bu araştırmacıların görüşlerine göre, görünürde Bartım köyü çevresinde büyük miktarlarda ithal mallarının toplandığı büyük bir ekonomik merkez var olmuştur (2, 25).

Daha önce ifade ettiğimiz gibi, Prikamye ve Orta Asya arasındaki ilişkiler genellikle Türkiler sayesinde gerçekleştirilmekteydi. Nitekim, daha milattan önceki dönemlerde hem Prikamye’de hem Orta Asya’da Türki dilli kavimler yaşamaktaydı. Bu hususta, Prikamye’de bulunan Horezm, Pardım (Parfyan) ve Kuşan madeni paralar ve gümüş eşyaların üzerindeki yazıların Türki dilinde oldukları gerçeği da fikir vermektedir. Bütün bunlar nümizmatik uzmanı olan A. G. Muhammadiyev’in çalışmalarıyla kanıtlanmaktadır (9, 36-83). Nitekim bu tür yazıların İran’i dili bazında okunması için verilen ve uzun yıllar sürmüş olan çalışmalar hiçbir sonuca ulaşmamıştır.

Eski Horezmiylerin, Pardıların ve Kuşanların ilgisini Prikamye bölgesine yönelten neydi sorusuna cevap bulmak kaldı. Bizim cevabımız: görünüyor ki, sadece kürkler değil, aynı zamanda Prikamye bölgesindeki yer altı gümüş zenginlikleri şeklindedir. Bugüne kadar bilim adamlar Prikamye’de bulunan gümüş paralar ve eşyaların bu bölgede gümüş madenlerin varlığı ile direkt ilişkili olduğunu farkedememiştir. Milattan çok daha öncelerinden itibaren Bulgar-Tatarların ataları gümüş üretimi ile uğraşmış ve bu da Orta Asyalı Horezmiylerin, Pardıların, Kuşanların ve İskandinavların-genel olarak Batı Avrupalıların dikkatlerini çekmiştir. Prikamye’de gümüş yataklarının var olduğu ve yerli halk gümüş üretimi ile uğraştığına dair bilgilere XIV. yüzyılından kalan eski Rus kaynaklarında da ulaşılmaktadır. Bu kaynaklarda “Zakam gümüşü” ‘nden ve Ural ile Prikamye bölgesindeki halktan gümüş vergisi alınmasından bahsedilmektedir (2, 5).

Prikamye bölgesindeki halkın gümüş üretiminin sonucunda bu bölgede gümüş ve belki de hazır gümüş eşyalar ticareti gelişmiştir. Zira, Horezmiylerin Prikamiye’ye hazır yazıları olan gümüş eşyaları getirmiş olmaları ihtimali mantıklı görünmediği için, büyük ihtimalle bu tür eşyalar bu bölgede-gümüş yataklarının yanı başında üretilmiştir. Prikamiye’de bu tür eşyaların bulunduğu bundan dolayıdır. Bu da Prikamiye’den değişik bölgelere doğru “gümüş” yollarının uzandığını göstermektedir. Ve bu yolların arasında Prikamiye ve Orta Asya’nın Türki kavimlerini bir birine bağlayan yol herhalde en önemlisidir.

Orta Asya’daki eski Türki dilli yerleşim alanın konularını incelerken geleneksel tarih biliminde Hint-İran’i olarak değerlendirilen Kuşanların gerçekte Türkiler ve daha somut olarak Beyaz Hunlar olduklarını ifade etmiştik. Farklı lehçe ortamlarında Kuşan/Kusan/Kaşan/Kasan/Kazan gibi etnonimin değişik fonetik varyasyonlarını taşıyan Kuşanlar, Orta Asya’da olduğu gibi İdil-Ural bölgesinde de Koşan, Kazan toponimleri ve Kaşan, Kazansu hidronimleri ile kendi etnik izlerini bırakmışlardır. Bu etnonimin İdil-Ural bölgesinde toponimler ve hidronimler şeklinde kalıcı bir hal alması büyük ihtimalle Kuşan İmparatorluğu’nun milattan sonra I-III. yüzyılları dönemindeki yükseliş devrinde gerçekleşmiştir.

İdil-Ural bölgesinde Orta Asyalıların da tarihsel hayatlarında aktif katılımı olan Sünlerin (Hunlar), Avarların (Aorslar) ve Alanların etnik izlerine de rastlanabilmektedir.

Geleneksel tarih biliminde, İdil-Ural bölgesinin Türkileşmesi güya Bulgarların gelişi ile ancak milattan sonra VII. yüzyılında gerçekleştiği ifade edilen görüşler tenkide değmezdir. Görüldüğü gibi İdil-Ural bölgesi en eski çağlardan itibaren Türki dilli bir yerleşim alanıdır.

Geleneksel tarihte Batı Sibirya da Türki dilli yerleşim alanı olarak sayılmamasına rağmen bölgedeki kavimler daha en eski çağlardan itibaren Ön Asya, Orta Asya ve İdil-Ural bölgelerindeki kavimlerle yakın ilişkili oldukları bilinmektedir.

Her şeyden önce Sibirya isminin kendi başına tarihsel olarak Türki etnonimi olan Subar/Suar/Sabir/Sibir’den geldiği gözönüne bulundurulması gerekmektedir. Kaldı ki, bu etnonimi taşıyan en eski halklar milattan önce IV-III. binyıllarında Ön Asya’da yaşamış, bunların temelinde oluşan As Huaraslar da milattan önce II. binyılında Orta Asya’da yaşamıştır. Subar/Sabirler ve Horasmiler için Hazar Denizi’nin kıyılarına çıkış gayet sıradan bir olgu olduğu için bunlar buradan Ural-Miass-Tobol-İrtiş-Oba nehirleri üzerinden Kuzey Okyanusu’na ulaşıp buradaki Karya Denizi’ni Kar Dingeze “Karlı Deniz” şeklinde isimlendirmişlerdir.

Sümerlerin ve Horasmilerin bir kısmının kendine verdikleri isim Kangar olduğunu hatırlayalım. Horasmiler ile birlikte Aslar (Huar+As) da vardı. Bu etnonimleri taşıyanlar, yani Kangarlar ve Aslar da Batı Sibirya’ya ulaşmış ve milattan önce VII. yüzyılında Enisey nehrinin kıyılarında güçlü bir devlet birliği oluşturmuşlardır. Kangaras adını taşıyan bu devlet milattan sonra V. yüzyıla kadar gelişmeye devam ederek kontrol ettiği topraklar Orta Asya’ya kadar ulaşmıştır. Kangarasların devleti farklı dönemlerde Keş, Kusan, Taşkent, Buhara, hatta Semarkand gibi değişik merkezlerden yönetilmiştir. Batı Sibirya’nın tümü Kangaras Devleti’nin sınırları içinde imiş. Bilim adamlarının görüşlerine göre bu devlet çok zengin Tagar arkeolojik kültürü bırakmıştır. Ayrıca ona Skif Halkları Konfederasyonu’nun önemli bir kısmı imiş gibi bakılmaktadır.

Bu şekilde eski Türki yerleşim alanlarına Küçük, Ön ve Orta Asya, Kafkas, Karadeniz’in kuzeyi-İdil-Ural ve Batı Sibirya bölgeleri de dahil edilmesi gerekmektedir.

Prof. Dr. Mir Fatih Zekiyev

Erkinlik üchün kök asmanni sétwilishning héch hajiti yoq, peqet we peqetla Rohimizni satmisaqla yétidu.

-Nelson Mandela

Autori: Hebibulla Ablimit

Chin sulasining padishasi Chiyenlung (1711-1799) ning eskerliri 1760-yilliri Üchturpangha bisip kilip, Elenurxan (Tarixtiki meshhur Iparxan) ni esirge ilip, Beyjinggha ilip kéttidu. Perizat süpetlik, Ipar puraydighan bu qiz bolsa Emir Muhemmetjan bilen Ezim Ezize pasha Xénimning newrisi idi. Elenurxanning rahéni özige mahil qilish üchün Padishaning Saray xoshametchilirining pal sélishi boyiche „Miwisi Altun, yopurmigha Kömush, shéxi Polat , hidiy Ipar“ bolghan Üchturpanning yerlik Jigde köchitini saraygha köchurush üchün leshker bishi Su Ching bilen Hakimbeg Ebeydullagha perman chushuridu.

Shu chaghalarda Hakimbeg Ebeydulla bilen Ambal Su Ching birliship, xalighanche Adem ölturup, Uyghur xelqining mal-mölkini bulap, Xotun-qizlirigha basqunchiliq qilghan bu zorawanliqidin, Üchturpan xelqining chidighuchiliqghi qalmighan idi. Zalimlar xelq ustidiki siliqni kün-künge köpeytip, xelqni bir tire, bir ustixan qilip qoyghan idi.

Bu chaghlarda Uyghur xotun-qizlar xatirjem tala tüzge chiqalmayti. Xan leshkerliri körgenla ayallargha xalighanche basqunchiliq qilatti. Bezide yamulda „Ziyapet“ namida ayallarni mejburi tutup kélip, heptilep ayallarni mejburi yamulgha solawalatti. Numus küchidin bash köturelmigen nurghun erler özlirini ölturwalghan idi.

Xeliq ichide yuz-abroyi bar inawetlik Rexmutulla digen késhining Gülzare digen chiralliq ayalinimu yamullagha solawilip, qoyup bermigenligi üchün, Rexmutullaning wijdani jidimay, yuriki örtulup, qan-zerdige tolup, partlash pursitini kutup turghan idi. Del mushu chaghlarda Su chingning naynaq oghli Su lun bilen Hakimbegning oghli Kamal ikkisi tamasha üchün Axsugha kétiwatqan yolda , qolida Kapaq köturup sugha chiqqan bir bozchining qizi Anargülni körup qilip, uninggha Su lun isilip, niyitini buzidu, Qiz pütun küchi bilen qarshiliq qilidu, del mushu chaghda Jüme namizidin qaytqan jamaet bu exwalni körup, u ikki lukchekni qattiq urup, qizni qutquzup qalidu. Bu ikki lukchek Mejit Imaming salasi bilen jini aman qilip, sheherge tikiwitidu. Bu exwal Rexmutullaning qattiq gheziwini qozghaydu chünki Anargül bolsa Rexmutullaning oghli Amanullaning söygini idi. Bu weqedin kiyin Amanulla segeglik bilen etrapigha jigerlik Uyghur yashlirini yéghip her ixtimalgha qarshi teyarliq köridu. Yashlarni Palta-keke, Kaltek-toxmaq, Qilich-orghaqlar bilen qorallandurup, teyarliq qilip, „Qoltuq“ digen taghliq rayongha chiqip kitidu.

Del shu chaghalrda Xandin “Jigde köchurush” permani yétip kélidu. Buning bilen Su ching we Ebeydulla suyqes tuzup, bu ishqa Rexmutulla bilen oghli Amanullani meshul qilip bikitidu. Ularning mexsidi bu ikkisini bu ishqa mes´hul qilip, yolgha séliwitip, Anargülni qolgha kelturush idi. Likin segek Amanulla bilen Anargül dadisi Rexmutullagha qozghilang qilish toghruluq mundaq xet yazidu.

Qara tashlar zar yighlaydu,
Bashqa chüshken dertlerge.
Serkerde bolung emdi,
Jandin toyghan xeliqlerge.

Jigdiliktin jeng bashlap,
Shéhit bolsaq arman yoq.
Bundin artuq chidarigha ,
Emdi bizde derman yoq.

Aqtuqayning séyida ,
Seldek aqsun qénimiz.
Erkinlik dep jan bersek,
Söyunmemdu jinimiz.

Del mushu chaghalar 1765-yli 2-ayning bashliri idi.
2-ayning 14-küni hasharchilar Jigde köchetlirini nechche yüzligen tagharlargha qachilap , yolgha chiqish üchün toplishidu we bularni uzutush üchün kelgen ayal-balilar köz yashlirini qilip, yighilghan chong meydan otturisigha bir qametlik, qeyser bir kishi zeberdes dessep kilip, ot chaqnat turghan ötkur Közi bilen hesretlik qan-yash tökuliwatqan qérindashlarning perishan yuzlirige tekshi nezer salidu. Bu kishi del Rexmutulla idi.
“Qirindashlar! Bugunki künde bizning bishimizgha chushuwatqan zulum-kulpetlerge saydiki qara tashlarmu nale qilishmaqta. Bu zulumgha qol qoshturup, “lebey “ dep turiwiremduq? Yaq, yaq! Emdi taqitimiz taq boldi. Bugundin bashlap men silerge Serkerde! Biz atlinayli, Jigede qachilanghan Maltaqlarni urup chiqinglar! Qolunglargha qoral ilinglar! Qini yurekliri zerdepke tolghan yurtdashlar, qel´ege qarap algha!” dep xitap qildi.
Qehriy-ghezipi téship turghan déxan yigitliri shuan awaz qoshup, herketke ötti. Buning bilen pütun xelq qozghulup shu künila qozghilangchilar sani onminggha yetti. Bu tarixtiki “Jigde yéghiliqi” dep nam alghan shalliq qozghilang idi.
Bu toghruluq bir shair mundaq yazidu:

Ilahim bendilerni munggha saldi,
Köchurup jigdilerni Tunggha saldi.
Tégip bashqa hemishe tayaq-toqmaq,
Yérip tenni tömur derre bilen choqmaq.

Zulum ashti, hashar-alwan kilip téz,
Ayaq asti qildi köp xotun – qiz.
Tugep taqet, uninggha sewir-imkan,
Déduq bolsun, pida bu jan, tökup qan.

Rexmutulla serkerde qozghilangchilarni üch chong liniye boyiche qel´ege qarap hujumgha öttishke buyridi. Buning bilen Qel´eni qorshawgha aldi. Etisi qel´edin ayalche yasinip, oghurluqche chiqqan Hakimbeg Ebeydulla bilen Ambalning oghli Su lunni Anargül bashliq qozghilangchilar qolgha aldu we helqning köz aldi qetle qildu.

Ambal Su ching bolsa azghina chirikliri bilen sipilning ichige solunup qaldu. Hayatidin umudini uzgen qanxor Ambal sipilning ichidiki derexqe esilip öliwaldu. Chirikler yamulning qoral iskilattidiki oq-dorilarni yéghip hemmisini özliri bilen teng partlitip halak bolushidu.

Gerche qozghilangchilar ghelbe qilghan bolsimi bu téxi jengning bashlinishi idi. Üchturpanni mudapiye qilishtin bashqa etraptiki rayonlardiki xelqni qozghash üchün küch ewetish lazim idi. Uning ustige bu etiyazliq tirilghu mezgili bolup, yerlerni aq tashlap qoyushqa hergiz bolmayti.
Dixanlar bir tereptin dixanchiliq ishliri bilen meshghul bolsa bir tereptin Üchturpani qoghdash ghimida idi . shu chaghda Qeshqet terptin Qeshqer ambili nurghun leshker tartip üchturpangha qarap yol alidu , Ben Taxey digen Aqsu ambilimu xan leshkerlirini bashlap yolgha chiqidu.

Rexmutulla bu xewerni anglap derhal urushqa teyarliq qildu, aridin bir ay ötkende urush sherq we gherip terptin tengla bashlinidu.

Rexmutullaning chong oghli Esmutulla Qeshqer tagh yolidin kelgen leshkerlerge torap zerbe birip, nurghun qoral olja aldu. Ikkinchi oghli Amanulla bolsa yéngi toy qilghan ayali Anargül bashchilighidiki qoshun bilen Aqsudin kelgen chirikler bilen qalliq jeng qildu. Ikki septiki bu urush bir hepte dawam qildu we ghelbe bilen axirlishidu.

Bu xewerni anglighan Kure jangjuni Üchturpangha 3 ming tallanghan xan qoshunini ewetidu. Bu qoshun üch terepke bölunup wujumgha ötidu. Aqsu saylighidin bésip kirgen xan qoshuni bilen Anargül bash bolghan qoshun tutushidu. Qexriman Anargül(bezi matiryallarda Mayimhan dep ilinghan) talliwalghan Alte qiz qoghdighuchisi bilen qeqrimanlarche jeng qilip, leshkerlerni axiri chikindurdu.

Walenki qattiq ghezepke kelgen Kure jangjuni axiri pütun küchini ishqa silip, jengge atlinidu, Üchturpan etrapida xan leshlerliri xundi qagha-quzghunlardek mingghildap kétidu. Yeni onminglighan qoshun top-zembirekler bilen wujumgha öttup, qattiq mudapide turghan qeriman Üchturban qozghilangchilarning sipini buzup tashlaydu.

Qeqriman Amannulla kindik qini tukulgen ashu mubarek tupraqta Xan eskerliri bilen qanliq jeng qilip, qeqrimanlarche Shéyit bolidu.

Qozghilangchilar aridiki bezi teslimchi munapiqlar teslimchilik yolini tutushqa bashlaydu likin Rexmutulla axirche jeng qilidighanlighini bildurup, qozghilangchilar bilen birge sipilgha chiqip jeng qilip, jengde Shéyit boldu. Urushqa chong oghli Esmutulla qomandalliq qildu likin xain Sabir bilen Shakir digenler özining rezil epti-beshirisini toluq ashkarlap, Esmutullani qolgha ilip, baghlap Xan leshkerlirige tapshurup teslip boldu. Buning bilen minglighan shéyitlarni bergen bu qozghilang teslimchilikning sewebi bilen meghlubiyetke uchrap ,tiragidiyelik axirlishidu.

Likin tarixta ajayip komidiyelik ishlar bolidiken, xan leshkerliri aldi bilen Teslimchi xain Sabir bilen Shakirni ölumge hukum qilip, kallisini aldu, buning bilen bu ikki xainning hayati shemendichilik bilen axirlishidu, Teslim bolushni xalimay uzul –késil jeng qilish terepteri bolghan Esmutullaning ölumi bolsa sereplik , xelqimiz menngu yan itidighan ölum boldu.

Bu Qozghilanggha qatnashqan Uyghurlarning uchten biri qirghin qilinghan bolup, 10 mingdek késhi Iligha surgun qilinidu, bu surgun qilinghanlarning yirimi yollarda ashliqtin, qehritan soghaqlarning destidin ölup kitidu. Yurtlirida qalghan ayal we ushshaq ballarning bishigha téximu éghir balayi apat kélidu.

Del mashu chaghda taghlarda shoshurnup yurgen Anar gül qayta yene teshkillinip öz etrapidiki 6 qiz bilen chin leshkerlirige qarshi partizanliq jeng élip baridu.

Anar gül nahayiti batur qelemdimu, elemdimu yitishken qiz bolup, özi nahayiti qamlashqan. Amannulla bilen az waqit birge bolghan chaghlardiki umidini, yashliq arzulirini, kelgusi üchün tuzgen pilanlirini yoshurghan bir jup kök közliride intiqam oti chaqnighan, bu adaletsizlike, qanxorlargha qarshi isyan qilip, tikmu-tik turghan ikki köksimu özige shunche yarashqan bu bahadir qiz qalghan Ghunche qiz, Zuhre gül, Qembernisa, Gül ayim, Externisa, Dilber qiz qatarliq 6 qiz bilen birge düshmenge tuyuqsiz zerbe birip, düshmen chirikliri ichide riwayetke aylinidu.

Xan leshkerliri arisida Anargül (Mayimxan) toghrisida “oq ötmeydighan ewliya Qiz” digen söz-chöchekler tarqaldu. Anargül bashchilighidiki 7 Qiz at chapturup, qilichlirini oynutup xan eskerliri arisigha bösup kirgende , xan leshkerlirining sipi buzulup, herterepke pitirlap qichishidu. 7 Qizning atliring tuyaqliridin chiqqan sadalar tagh baghridki sayliqlarni zil-zilgha salidu.

Shundaq qilip bu güzel 7 qizning partizanliq urushi üch ay dawam qilidu. Axiri bu zerbige chidimighan minglighan Xan leshkerliri tom zembirekler bilen qorallnip, Muljer taghlirini omumi yuzluk qorshawgha alidu. bu jessur 7 Qiz qet´i teslim bolmay düshmen bilen ilishidu we tik tagh choqqilirigha qarap ilgirleydu, arqidin minglighan Xan leshkerliri taqqa qarap yamishidu. Özlirige qattiq harduq yetken bu 7 bahadir qiz bedenliridiki yarilirining aghrighinimu tuymay, pütün küchi bilen taghalardiki quram tashlarni, chashqanlardek ömulep kiliwatqan chirikler ustige yaghdurup, yuzligen hezlek chiriklerning mijighini chiqirwitidu we küchluk tartilghan oqya kirechliridin chiqqan eng axirqi oqlar düshmenning yurikige gach qilip sanjilidu.

Emma tagh baghridki chirikler chebdas 7 Qizning nazuk tenliri ustige zembirek oqlirini yaghdurushqa bashlaydu. Zembirek oqlirining zerbisidin taghlardiki quram tashlar paxtidek tozushqa bashlaydu. Bu chaghda chirayidin taghdiki cholpandek nür tökup turidighan Zöhre gül éghir yarilinidu. Ghunche qiz bilen Dilber sepdishini derhal yölep qap-qara bulutlar qaplighan tagh choqqisigha qarap ilgirleydu.

Öz ghururining ayaq asti bolushigha bash egmigen, yatqa boy egmes iradini özige muqeddes dep bilgen bu natifan 7 Qiz düshmen bilen hayat-mamatliq ilishta kiyimliri jul-jul titilip ketken idi. Bu güzel nazuk bedenliri düshmen tighlirining zerbisidin tiliwitilgen bolup, yara éghizliridin chiqqan issiq qanliri bilen ippetlik pak bedenliri nemlengen idi. Muqedes itiqadning küchi bilen , chemdeslik bilen epchil herket qiliwatqan bahadir 7 qizning bu qeqrimanlighini köz aldighizgha keltursingiz ulargha alemche apirin oqumay turalamysiz.

Qorqmas, Shir yurek 7 Qizning Sumbul chachliri chuwulghan, lewliri qurughan, nepesliri siqilghan, közliri harghinliqtin olturghan bolsimu yenila qetí iradisidin yanmighan, teslimchilikni özige numus dep bilgen halette Tagh choqqisida merdane turidu. Tagh choqqisidiki gureldep chiqiwatqan qattiq soghaq shamal ularning chuwulghan qapqara chachlirini uchurtup turidu. Bu sumbul chachlar elwette muhebbet gülzarining ishikini emdila chekken emesmu? U yumran qap-qara chashlar téxi öz söygisining méhri bilen silishigha qanmighan idighu.

Bolsa bu yumran chashlar eng axirqi qitim öz yari bilen widalishiwatqandek perishte supetlik 7 Qizning qizil almidek yuzlirini , titrep turghan lewlirini toymay arqa-arqidin söyidu. Kök yuzide daim parlaydighan Quyashning paqiraq yuzini qaplighan qara bulutlar bolsa hesretlik widalishish yashliri bilen güzel 7 Qizning paqiraq chachlirini nemdeydu. Töwen terptin chiqiwatqan yuzligen Xan leshkerliri lesh purap ketken sisiq bedenliri bilen axiri érishken oljigha qol silish üchün yawuzluq bilen yiqinlap kilidu. Lékin jengqiwar 7 Qiz bu toxu yurek yallanma leshkerlerning yureklirni mujuwetken bolghachqa aldirap pitinalmaydu.

Uyghurning bahadir 7 Qizi Asman bilen ziminning arisida özlirini charisiz, amalsiz, ajiz hés qilishidu. Ular eng axirqi qitim Ana yurti ezizzane üch Turpanning güzel bu mubarek yuzige Muljer téghining choqqisidin yene bir qitim Umudliri sunghan halda nezer tashlaydu. Chirikler asta-asta sebirsizliq bilen qistap kélidu.

Bahadir 7 Qiz tagh choqqisining léwige kilip, töwen´ge qaraydu. Töwen terep cheksiz qarangghuluqqa tolghan tégi yoq Hang idi. bu hayatning güzellikliridin héch behriman bolalmighan 7 Qizning umutsiz közliri bir-birliri bilen eng axirqi qitim uchishidu. Pütün Tebiet bu adeletsizlikni, bu zulumni, bu namertlikni körup tursimu küchlukler, qanxorlar aldida béshini sélip, charasiz turidu. Peqet 7 Uyghur qizi, peqetla mashu qehriman 7 Qiz bu zulumgha, bu adaletsizlikke bash egmey, Yah léwide tik turidu.

Elwida Ana weten, elwida Uyghur millitim digen 7 xil nazuk awaz Tagh choqqisida yaghrap, kökke köturulup, ershini tétritidu, andin asta töwenlep pütün ana tupraqning yüzini sélaydu, tupraq ana bulargha guwa bolush üchün wede beridu. Shuning bilen tengla 7 qizning nazuk bedini hanggha shunquydu. Ana tupraq bir silkinip 7 Qizining mubarek pak bedini özining illiq aniliq baghrigha basidu.

Perizat 7 qizning qeqrimanliq bu rohi kökke köturilidu, köktiki bulutlargha qoshulup, yamghur danchilirigha aylinidu, her bir tamche bir söz, bir riwayet, bir epsane, bir dastan bolup ta bugunge qeder we emidi Uyghur millitining rohini paklaydu, rohini kökertidu.

Mana bu Tariximizdiki Bahadir 7 uyghur qizi.
Mana bu Adaletning yuzini qaranghuluqtin yoruqluqqa chiqirish üchün Zulumgha qarshi küresh qilghan Uyghur qizlirining rohi!.
Mana bu Millitimizning közidiki umudlirini, arzu-armanlirini yulup alghan zalimlargha qarshi küreshte öz hayatini qurban qilghan Uyghur qizlirining rohi!

Bu qeqrimanlarning ish-izliri , hékayiliri minglighan qeqriman Uyghur Oghul qizlarning hékayilirining peqet bir qismi .

Tarix bolsa hayatning eyniki, Tarix ewlatlarning ustazi.
Tarixtiki qeqrimanlarning ish-izlirini eslep turush bolsa dawamliq qilinghan ibadetke oxshaydu. Chünki Tarix insanni tepekkurge bashlap, insanning rohini paklaydu, insan rohining kirliship kétishtin saqlaydu.

25.07.2015 Gérmaniye(München)

Paydilanghan Matiryal:

Yazghuchi merhum Mesümjan Zulpiqar (25.10.1925 – 10.12.2012) akining „Serap“ namliq romani.

https://www.hongkongfp.com/2015/07/19/china-to-deport-foreigners-after-genghis-khan-documentary-misunderstanding/

Söyümlük tar yollarda, méhriban tar ishikler bilen yenila janiwarlarning könikidek tinjiq, qarangghu, betbuy we tar öylerge élip baridighan jemiyette bilindürmey özimizni özimiz jazalawatimiz!

Biz ademler jazalinishqa herqandaq mexluqqa qarighanda téximu layiq kélidighan bolup qalduq!