Mana bu töwendikisi Uyghur Qeshqeriye dewlitining xeritisi! Mana bu Uyghuristan xelqige xuda teripidin irade qilinghan qutsal tupraqlardur!

Metbuatlarda we xeliq arisida qolluniliwatqan Uyghuristan we Sherqiy Türkistan dégen atalghularning her ikkisi birla menani bildüridighan isimlardur. Menisi Uyghurlarning Ata miras wetini, dégenliktur.
Bu ikki isimni qachandin tartip, kimlerning qollanghanliqini bilishtin awal, bu isimlarning nime üchün qollunilghanliqini bilish intayin muhim.
Bu isimlarni kishiler Uyghurlarning ejdatliridin tartip yashap kelgen ata miras qutsal tupraqlirini ipadilesh üchün qollunup kelgen.Her ikkisi Uyghurlarning wetini degenni bidüridu.
Birinchi dunya Urushidin ilgiri dunyani padishahlar hakimiyet ewlattin ewlatqa miras qalidighan manarxist tüzümler bilen idare qilip kelgen. Padishahliq tüzümning tereqqiyatigha egiship az sandiki baylar bilen köp sandiki namratlarning, az sandiki küchlük milletler bilen köp sandiki ajiz milletlerning ottursidiki periq chonguyup ketkechke hel qilghili bolmaydighan ziddiyetler ortigha chiqip, insanlar kirzis ichige patqanidi.
Shu dewirning serxilliri bolupmu ilghar milletler we ézilgen milletlerning munewerlri insanlarning béshigha kelgen kirzislarni hel qilishning yolliri heqqide izdinip, bezi nezeriyelerni otturgha qoyushqan.
Ilghar pikirlik milletler we shexisler:
Yüje rabbimizning qutsal iradisini yer sharigha hakim qilish;
ilim-penni tebiyetlerni, milletlerni we jemiyetlerni ilmiy rewishte pilanlashqa xizmet qildurush;
Ériqlarning, milletlerning, medeniyetlerning, dinlarning we köp xil tillarning ortaq güllinishige kapaletlik qilish;
Din we diniy jemiyetlering hemde peodalliq sistem teripidin himaye astigha élinghan aq söngeklerning tarixtin kelgen hakim mutleqliqige chek qoyush;
Yer sharidiki maddiy we meniwiy bayliqlardin teng behrimen bolup, ézish-ézilish bolmighan, bay bilen kembigheller ottursidiki periq eng zor derijide azayghan dunya berpa qilish;
Milletler ara hemkarliq, medeniyetler ara dostluq we dinlar ara diyalogni yolgha qoyup, urush qaynap ketken, milletler ara düshmenlik sewebidin qan kölige aylinip ketken dunyada tinchliqni emelge ashurush;
Qatarliq aily ghayiler asasida bir qatar pilanlarni tüzüp chiqqan.
Tüzüp chiqilghan pilanlarda ériqchiliq we Émperiyalizimgha qarshi turup, hoquqning yerlik milletlerge yaki yerlik milletlerge temsilchilik qilalaydighan milletlerge ötüshini tizlitish, peodalliq sistimini axirlashturup, jumhuriyetchilik tüzülmisige qanun arqiliq kapaletlik qilidighan kapitalistik yaki sotsiyalistik tüzümni tiklesh, diniy islahatlarni élip bérip, özini tengrining wekili, dunyaning igisi dewatqanlarning qolidiki hakimiyetni xeliqning yeni milletning démokrattik ussulda saylap chiqqan temsilchillirining qoligha tutquzush qatarliqlar yer alghan.
Wetinimizde islam sheriyiti bilen bashqurulidighan Uyghur Qeshqeriye Dewliti qurulghan dewirde xelqarada alla burun uninggha oxshaydighan sistimidiki chong-kichik dewletlerge keng-kölemde hojum bashlanghan alahiyde bir zaman idi. Yer sharida yéngidin yolgha qoyulghan bu sistémni Engilizlar, Gérmanlar we Gérman Jehudilliri (Ashkinazileri) qurup chiqqan. Bu dunyaning yéngi kün tertiwini belgüleydighan sistem Quyash Patmas émperiye dep atalghan Büyük Bértaniye émperiyesining bayriqi astida yolgha qoyulghan bolup, axirda hetta özliriningmu esirlep dawam qilghan jahangirlik enenisini yoqutiwétishnimu büyük meqsetlirining biri qilip qoyushqan idi.
Xelqaradiki insanperwerlikni, teng-barawerlikni, iqtisadiy tereqiyatni we ilim-penning tereqqiyatini ilgiri sürüp yer shari xaraktérliq yéngi tertip ornutushtin ibaret bu ulughwar pilanning türtkiside Babur émaratorluqi, Menching émperaturliqi, Charrusiye émperatorliqi, Fransiye Émparatorluqi, Osmaniye Émparatorliqi, Ispanie émparatorluqi qatarliq yüzligen munarxist tüzümler -Elbette özini Osmaniye émparatorluqining Sheriqtiki Parchisi dep atighan – Sherqiy Türkistan Qeshqeriye dewlitimu shu qatarda – aghdurulup ketti! Bu sistem dunyadiki melum bir dingha étiqat qilidighanlarning birliship bir dewlet qurushinila emes belki bir-biridn uzaq bolsimu bir tilda sözlishidighan milletlerningmu bir dewlet qurushini chetke qaqatti.
Shundaq bir xelqaraliq teqezza sewebidin pütün dunyaning eng serxil küchliri alla burunla yene qanche esir ilgirila dunyani bir yaki birqanche qutup arqiliq emes belki birqanche yüz hetta birqanche ming qutup arqiliq bashqurushni riyalliqqa aylandurushtin ibaret yéngi dunya tertiwi üchün küresh qiliwatidu!
Bu pilan yeni dunyawiy yéngi tertipni ishqa ashurush üchün qolluniliwatqan charilerni biz yipidin-yingnisighiche eynen éytip bérelmeymiz. Emma biz Uyghuristanliqlarningmu dunyawiy yéngi tertip ornitiwatqanlarning qatarida rol éliwatqanliqimizni unutmasliqimiz lazim!
Hemmidin échinishliq we tiragédiyelik bolghini bu yéngi dunyawiy sistémda yéngi Türükler, Yéngi Xitaylar,Yéngi Erepler we yéngi Yaponlar dunyagha keldi, emma yéngi Uyghurlar dunyagha kélelmidi.
Biz bezide bu chong sinariyede ijabiy personajning rolini alsaq, bezide selbiy personajning rolini éliwatimiz!Biz ularning ghayisi terepdari bolsaq alidighan rolimiz ijabiy, eger ularning yer shari xaraktérliq ghayisige qarshi tereptin chiqsaq rolimiz selbiy terepte bolidu. Hazirghiche ulargha qarshi turup ayaqata qalghan bir küch yoq! Büyük Bértaniye émparatorluqi, Charrussiye émparaturliqi, Menching émparaturliqi hetta shu dewletlerni yoq qiliwétish üchün özliri qurup chiqqan Sowetlar hakimiyitinimu öz ghayisige uyghun halda 20din artuq dewletke parchilap özi yiqitti!
Uyghur xelqimu eshu Rusche ittipaq we Xitayche ittipaqning rol alidighan sehnilerge yerleshtürülgen bolup, xelqara tertipke uyghun herket qilsa teqdiri Qazaq we Qirghizlarningkidek, xelqara tertipke qarshi herket qilsa teqdiri Mungghul yaki manjularningkidek bir terep qilinidu, dep qarap kélindi.
Menbelerge qarighanda Sherqiy Türkistan digen söz, Osmaniye émparatorliqining Sherqiy Girwiki, dégenni bildüridu. Bu isim ikki esirdin béri peqet chellide at chapturiwatqan Anadolu türüklirini xushal qilghanni hésapqa almighanda pütün dunya xelqini yetküche biaram qilghanni az dep kéyinki yérim esirde milliy musteqilliqini ming teste qolgha alghan Qazaq, Qirghiz, Üzbek, Türükmen we Tajikistan qatarliq türükiy qewimlernimu yetküdek sarasimge salmaqta!
Dunyadiki Uyghurlardin bashqa hemme milletler dunyawiy yéngi tertipte, xelqara éqimgha masliship özilirining yerlik milliy salahiyetliri arqiliq rol éliwatidu we menggü shundaq bolushni xalawatidu! Uyghurlar bolsa weziyet we dewirning arqisida qalghan muziy milletlirining qatarida din we ériq bayriqini kötüriwalghachqa, qeyerge barsa burnigha yep tarixta tikligen shanliq namini bir pulgha alghusiz qiliwaldi.
Ilim-pen sahemizde érqiy, diniy we milliy meselilerni xelqara sewiyede pilanliyalaydighan bir qoshunni téxiche berpa qilalmighanliqimizdin milliy inqilawimizning kursi chüshüp, bizni hichkim himaye qilmaydighan düshmen milletke aylinip qalduq!
Hazirqi dewletler milliy kimliki, medeniyiti, til-yéziqi we qanuniy heq-hoquqliri tehditke uchrighan, ang sewiyesi yoquri, érqiy, diniy, kultural we siyasiy meselilerde özini-özi idare qilalaydighan, bashqa milletlerni, dinlarni, medeniyetlerni we xelqara nazuk munasiwetlerni xelqara qanunlarning yol qoyghan dairiside bir terep qilalaydighan xeliqlerge uyghun körüliwatidu!
Bizdek tikishi bilen söküshining perqi yoq, ang sewiye jehette bekla dunyaning arqisida qalghan yüriki érqiy öchmenlik, diniy kemsitish we medeniyet jehettiki yeklimichilik bilen tolghanlar yoq qiliwétilish obyekti qilinghan milletler qatarigha kirgüzüp qoyulghandur! Shu seweptin bizning milliy inqilawimiz dunyawiy tinichliq, milletler ara dostluq we dinlar ara diyalogqa qarshi dep qaralghachqa qollashqa érishelmeywatidu.Bizge oxshash milliy édiologiyside ottura esirdiki diniy we érqiy belgülerni asasiy pelesepe qilghan peodalliq késilidin 21-yüz yildimu qutulalmighan orta esir milletlirining teqdiri bashqiche pilanlanghan bolup, zorawan millet teripidin qattiq basturup milliy, diniy we medeniyet alahiydilikini tüptin özgertip mejburiy shekilde assimilatsiyege ittiriwétishtur!
Biz atalirimizdin miras qalghan qutsal tupraqlirimizni jasaret bilen Uyghuristan, dep atayalmisaq milliy inqilap meghlup bolidu.Türük-Islam dunyasi eng köp bolghandimu kélgüsi 50 yil ichide texminen 2 milyon kuwadirat kélométir kilidighan zimindin we 30 milyonluq nopusidin quruq qalidu.Biz elbette bashqa milletlerning we arimizdin chiqqan pen alimlirining wetinimizni siyasiy, ilmiy we jughrapiylik éhtiyaj sewebidin Sherqiy Türkistan, Doghu Türkistan, East Türkistan we Osttürkistan dep atishighimu qarshi emes! Démekchi bolghinimiz wetinimizning mubarek ismini mumkin bolghan barliq imkanlar bilen Uyghur we Uyghuristandiki qérindash milletlerning tilida Uyghuristan, dep élishni offitsiyel shekilde talash-tartish we muressesiz halda békitiwitishimiz lazim!
Qazaqlar, Özbekler we bashqa milletler bizning wetinimizni qaysi nam bilen atishimizgha resmiy arlishalmaydu. Xeliq arisida ziddiyetlik pikirler otturgha chiqqini bilen waqitning ötüshi bilen heqiqet hemme kishi teripidin ortaq qobul qilinidu! Wetinimizdiki qérindash xeliqlerning qilidighan ikki milliy mejburiyiti bar: 1- Uyghuristanda Uyghurlarning jamaet pikirige boy sunush, 2- Özlirining étnik namida qurulghan qérindash jumhuriyetlerde shu yerdiki qérindashlirining rayigha masliship yashash.
Biz Uyghurlar tarixtin béri qérindash xeliqlerge öz xelqimizdek muamile qilip kelduq. Biz Uyghurlar tarixtin buyan köp xil milletler, dinlar we medeniyetlerning birlik we barawerlikini qoghdap kelduq! Bundin kéyinmu shundaq bolidu. Wetinimzdiki qan-qérindashlirimizning uxlimay chüsh körmeslikini, jiddiy siyasiy meselilerde Uyghuristanni Uyghur xelqidek pidakarliq bilen qoghdishini, nazuk xelqara meselilerde hésiyat, oy-pikir we ijtimayi jehetlerde özini xuddi qérindash Türkiy jumhuriyettiki uyghurlardek Uyghuristanning heqiqi temsilchilliri kimlikide yeni Uyghur dep étirap qilishini semimiy iltimas qilimiz!
Dunyada ikki Türkiye, Ikki Qazaqistan, ikki Üzbekistan bolmaydu. Uyghurlar barliq musteqil dewliti bar bolghan étnik topluqlardin periqliq bolghan étnik, kultural, diniy we érqiy alahiydiliklerge ige xeliq bolup ne xitaylar dewatqandek xitaylarning , ne arimizdiki ayrim sandiki diwenglik késilige giriptar bolghan bayqushlar dewatqandek türük millitimu emes!
Uyghurlar étnik, érqiy, diniy, til-yéziq we kultural tereptin bashqa herqandaq xeliqlerdin alahiyde periqlinip turidighan bir türkiy xeliq. Bizning siyasiy tereptin Xitaylar bilen, Étnik tereptin Türükler bilen, Din Tereptin Erepler bilen ayrim dewlet bolushimizgha tosqunluq qilghudek alahiyde bir alaqimiz yoq!
Uyghurlar milliy herkitide emel qiliwatqan pirinsipalliq meseliler uyghurlarning milliy mawjutluqi, étnik menpeetliri, til-yéziqi we medeniyitidin halqip ketken xelqaraliq meseliler bolghachqa, bu ishlarni Qazaq we Qirghizlarningkidek bir terep qilishta Uyghuristan xelqining arisida we xelqara jemiyette put tirep turghudek ammiwiy asasimiz yoq!
Biz ang-sewiye tereptin dunyawiy yéngi tertipke masliship mangalmighachqa birinchi we ikkinchi jumhuriyitimiz xitaylarning qoli arqiliq xuddi eshu bexitsiz Uyghur Qeshqeriye Dewlitidekla böshügide ojuqtiriwétildi.
Meselen ikkinchi jahan urushidin kéyin qurulghan dewletlerning hemmisi melum bir milletning meheliwiy til-yéziqi, medeniyti, örpi-aditi, milliy xaraktérni alghan-milliy medeniyiti bilen chirmiship ketken-diniy étiqadi we insaniy qanuniy hoquqlirini qoghdash üchün boldi.
Bizning milliy inqilawimizda Uyghurizimchiliq aldinqi pilan qilinip, qalghan itnik topluqlargha barawer muamile qilidighanliqimiz ekis etken weten ismi, bayraq we jumhuriyet sheklini alghan dewletchilik iddiysi ortaq étirap qilinmighachqa, dunyada téxi bizni mukemmel bir millet süpitide étirap qilidighanlarning sani anche köp emes! Biz addiysi hazirghiche dewlet belgüsi yeni giribi süpitide allaqachan yerlikige qoyulup kelmeske ketken Osmaniye Émparatorluqining dewlet armasini ishlitiwatimiz!
Biz wetinimizni Uyghuristan, milletning ismini Uyghur, dewlet tilini Uyghur tili, dewletni jumhuriyet , tüzümni barliq millet, din we kulturlarni qoghdaydighan démokirattik dep ochuq békitmigiche, erkinlik we hüriyetimizge asanliqche érishelmeymiz! Hermmidin muhimi xelqaradiki izzet-nepsimizni, wijdan-ghururimizni we shan-sheripimizni eng töwen derijide bolsimu qoghdiyalmaymiz!
Meselen: Anglashlargha qarighanda mekkidiki Uyghur Qeshqeriye Dewliti wexpisige Özbekler bilen Türkistanliqlar kirsun dep yézip qoyushuptudek. Bu yerde Uyghur Qeshqeriye Dewlitini issiq qanliri bilen qurghan Uyghurlarni hichnimige ige qilishmaydiken! Mana bu intayin yaxshi bir selbiy deris boluptu.Buningdin milliy kimlikini ochuq bekitelmigenlerning izzet-hürmitiningmu éniq békitilmeydighanliqi éniq körünüp turuptu.
Moshundaq qilishqanliri yaxshi boptu!
Uyghurlar közini achmisa rastinla bolmaydu! Beziler biz Sherqiy Türkistan dégen isimni özgertiwetsek Qazaqlar, Qirghizlar, Tajiklar we Munghullar nime deydu,-deydiken. Bizche biz Xinjang we Sherqiy Türkistan dégen düshmenler bizge tangghan bu isimlarni Uyghuristangha özgertiwetsek milletchi xitaylar, milletchi Qazaqlar, milletchi Qirghizlar, Milletchi Mungghullar, milletchi Tajiklar buningdin xushal bolidu! Eger xushal bolmisa Xtay dewlitidiki bashqa milletler qandaq qilghan bolsa shundaq qilidu…Qazaqistandiki Uyghurlar qandaq qilghan bolsa shundaq qilidu, Üzbekistandiki Uyghurlar qandaq qilghan bolsa shundaq qilidu!
Biz Sherqiy Türkistan digen isim üchün küresh qilamduq yaki wetinimizde özimizni özimiz idare qilidighan igilik hoquqluq bir dewlet üchün küresh qilamduq!?
Eger xitay mustemlikisidin azat bir dewlet qurulidighanla ish bolsa qandaq isimda bolishi muhim emes. Lékin dunyada herqandaq bir millet özining siyasiy, iqtisadiy we memuriy teqdirini özi yalghuzla belgüliyelmeydu.Dunyaning yéngi tertiwide Qazaqlarning, Qirghiz we Üzbeklerning meselisi qandaq bir terep qilinghan bolsa- Eger biz érqiy, étnik, diniy we kultural tereplerdin xataliship ketmigen teqdirde-Bizning teqdirimizmu shundaq békitilgen. Dimekchi bolghinimiz Uyghurlarning 10,000 yilliq qutsal tupraqlirida xitayistlar dewatandek xitay bilen qandash 14 millet, Pantürkistler dewatandek peqet Uyghurlarla emes belki yene….Pan islamistlar dewatqandek peqet Uyghurlam emes musulman uyghur yaki kapirlar….hetta Uyghurdin bashqa 100 millet bolup ketken…yene neler….bolghan teqdirdimu, bu yerde axirqi qararni bergüchi biz Uyghurlar bolimiz! Bizning sewebimizdin bu qutsal tupraqlarda bir dewlet qurulidu yaki bir millet yaki birqanche millet halak bolidu!
Eger Uyghurlar bu qutsal tupraqlarni Uyghuristan deyishke bugün jüret qilalmisa, undaq bir purset ikkinchi qétim hergiz kelmeydu.
Türük tupraqlirida yéngiche milliy namlar bilen qurulghan dewletler dunyaning bizge qilghan isharitidur!
Tengri biz uyghurlargha wede qilghan eshu eziz tupraqlarni Uyghuristan, digenlik beziler dégendek türüklikimizdin tanghanliq emes, beliki heqiqi ige chiqqanliq bolidu!
Uyghur digen söz bilgen ademler üchün yene bir shekildiki türük digen sözdur! Her ikkisining menisi bir. Emma Uyghurlar ejdadimiz Oghuz Kahanning bayriqi astigha toplanghan sheherleshken Türük qebililerlerning siyasiy ittipaqini körsütidu!
Uyghur Qeshqeriye Dewliti ornigha kelgüside bir künler kélip, Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti qurulghan teqdirdimu Uyghurning düshmenliri Uyghurlarni ushbu dewletke yenila ige qilishmaydu!
Bashqa yene bir achchiq heqiqet hem shuki Uyghurlar xeritidiki eshu eziz wetinini Uyghuristan nami bilen atimighan muddetche, ushbu Jughrapiyede Sherqiy Türkistan dep bir dewlet hem qettiy qurulmaydu!
Chünki Uyghurlarning 10 ming yilliq qutsal tupraqlirida eshu Sherqiy Türkistan namdiki bir dewlet qurulup qalmisun, dep arzu qilghan emperiyalist küchler wetinimiz Uyghuristanni bilip turup Sherqiy Türkistan, dep atighan we xelqimiz shu asasta qobul qilishqa mejbur bolghan!
Beziler millitim türük, dinim islam wetinim Sherqiy Türkistan degen shuarni yene küchep towlighili turdi. Ular Sherqiy Türkistan milliy kimliki dégen waqti ötken bir nersini bazargha séliwatidu. Sherqiy Türkistan milliy kimliki dep bir kimlik yoq! Uyghur dawasi digenlik nahayiti chong bir xataliq bolupla qalmay belki milliy dawamizgha qilinghan bir xiyanettur…Sherqiy Türkistan dawasi digenlikmu oxshashla xata bolup, bu Uyghur wetinide qurulidighan dewletni édiologiye tereptin xitylargha paydiliq shekilde yoqqa chiqiridu! Bizning dawayimiz Uyghuristandiki xitay milliy mustemlikisidin qutulushni xalaydighan barliq xeliqlerning yeni Uyghurlarni merkez qilghan Uyghuristan millitige ortaq bolghan xeliqlerning ortaq bolghan milliy herkitidur!Biz peqet Uyghurlar üchünla emes, özlirini Uyghuristan milliti deydighan yéngi bir millet üchün küresh qilimiz! Bu yéngi milletning terkiwide wetinimizge sadiq bolghan, Uyghuristanliq bolghanliqidin pexirlinidighan, xitaylarning milliy zulumigha chish tirniqighiche qarshi bolghan Uyghur we Türkiy bolmighan xeliqlermu bar bolishi mumkin…Hetta biz bilen hayat-mamatta birge bolushqa emeliy herkiti bilen qesem ichken we emeliy sinaqlardin ötken xitaylarmu shuning ichde…
Xitay tajawuzchilliri teripidin eziz wetinimiz Uyghuristangha bérilgen Xinjang digen isim milliy inqilawimiz üchün qanchilik ziyanliq bolghan bolsa, Sherqiy Türkistan degen isimmu shuninggha yete qopa derijide milliy inqilawimiz üchün paydisiz bolup keldi!
Dunyadiki milletlerning bir-biri bilen her xil munasiwetliri bar, bezilliri qan tereptin bezilliri din tereptin, bezilliri medeniyet tereptin tuqqan. Bezilliri yéqin bezilliri uzaq degendek….Uyghurlar Türkiy xeliqlerning ichide Iraniy xeliqler bilenmu qerindashliq béghi bolghan birdinbir xeliqtur… Iraniy xeliqler bilen bolghan til ortaqliqimiz bizning ulardin emes ularning bizdin alghanliqi tereptin teximu küchlük ipadilinidu. Bu munasiwetlerni tilgha élishimdiki sewep istan sözini parische deydighanlargha rediye berish üchündur. Istan sözi pak-pakiz Uyghurchedur….Parischida istan sözi Uyghurchdikidek keng türde qollunulmaydu….Qollunilghan bolsa dewlitini Iran demestin Iranistan deyti….Parischidiki istan degen söz Uyghur tilidiki istan digen sözning yiltizidin Irandiki Türüklerning wastisi bilen kelgen. Istan Uyghur tilidiki Astan, Astane, ast+ana, yiltiz, turghan jay…degen sözlerdin kelgen…Wetinimizni keypi hésiyatlargha bérilip emes özimizning tarixi, qan alahiyidiliki we medeniyet arqa körünishi tereptin etrepliq oylunup, layiq bir isim yeni Uyghuristan degen nam bilen atishimiz lazim! Sherqiy Türkistan, Uyghuriye, Dogu Turkistan Uyghur Eli, Uyghur diyari we uyghurland, xinjang, gherbiy diyar, xitay türkistani we wahakazalarni kishiler qollansa uning bizge alaqisi bolmighan bir sewebi bar ….Emma wijdanliq, eqilliq, bilimlik we aldin körer xelqimizning Uyghuristan digen isimni offitsiyel qollunishini we shundaq teshebbus qilishini terghip qilishimiz lazim!
Mana bu töwendikisi Uyghur Qeshqeriye dewlitining xeritisi! Mana bu Uyghuristan xelqige xuda teripidin irade qilinghan qutsal tupraqlardur!(K.Atahan)

Uyghuristan Kultur Merkizi
13.07.2017

Autori: Yüsüpchan Yasin‏

Terbiye ma’aripqa mensup qilinidu. Lékin, bu ikkisi ayrim – ‏ayrim uqum. Terbiye bilen ‏ma’arip otturisida hem ortaqliq hem ‏perqliq terep bar. Ular otturisidiki ortaqliq her ‏ikkisi ‏adem terbiyileshni meqset qilidu. Perqliq teripi bolsa terbiye ‏milliylikke ige ‏bolidu. Uning tarixi milletning hayatliq tarixi bilen ‏teng bashlan’ghan.‏‎ ‎ma’arip insaniyetke ‏ortaq bolidu. U insanlarning ‏medeniyettiki tereqqiyatining netijisi süpitide tarixning melum ‏bir ‏dewride meydan’gha kelgen. Mahiyet jehettin qarighanda, terbiye ‏insanning xaraktérini ‏yaritishni we yashash iqtidarini yitildürüshni, ‏yeni insan’gha adimiylik xususiyet ata ‏qilishni meqset qilidu. ‏démek, u insanning rohigha chétilidu. Ma’arip insan’gha tarixta ‏‏yaritilghan penning uqumlirini we bilimlirini bildürüshni asasiy ‏meqset qilidu. U insanning ‏mingisige chétilidu. Yuqirida ‏déyilginidek, terbiye ma’arip oqumi da’irisige kirgüzülgen ‏‏bolsimu, lékin ma’aripning pen’ge da’ir bilim birish xaraktéri ‏yenila asasiy orunda turidu. ‏shunga ma’arip déyilgende köpünche ‏insan’gha pen bilimlirini yetküzüsh közde tutilidu.‏
‏ melumki, her qandaq bir millet tarixning pütken teqdiri ‏boyiche yer yüzidiki belgilik bir ‏zimin parchisida hayatliq makanigha ‏irishken. Milletning irqiy alahidiliki we ashu hayatliq ‏makanidiki ‏maddiy we meniwiy imkaniyetler, milletning teqdir – qismetliri, ‏irishken ‏hayat tejribisi we mewjutluq éhtiyaji, millette ‏bashqilardin perqlinidighan hayatliq ‏chüshenchisi, étiqad, qimmet ‏qarash we milliy zoqni shekillendürgen. Shu seweplik, ‏milletlerning ‏yashashtiki ghayisimu biri birige oxshimaydu. Démek, her qandaq bir ‏millet bir xil ‏milliy medeniyet (kültür) ni yaratqan. Milliy medeniyet ‏din, exlaq, hoquq, eqil, ‏éstétika, iqtisad, til we pendin ‏ibaret sekkiz türlük hayatning bir birge maslashqan we ching ‏uyushqan ‏bir pütünlikidin ibaret. Sirttin qobul qilin’ghan her qandaq bir ‏medeniyet belgisi ‏milliy medeniyetke ashundaq maslashqan we ‏uyushqandila, andin u millet üchün paydiliq ‏amilgha aylinidu we ‏milliy medeniyetni ilgiri sürüsh rolini oynaydu.‏
‏ milliy medeniyet öz nöwitide millet bolup turushning asasiy ‏élméntigha we millet halitide ‏tereqqiy qilishning asasiy shertige ‏aylan’ghan. Buningdin bilishke boliduki, milletning wijdanida ‏mewjut ‏qimmet hökümlirining tamami shu milletning milliy medeniyitini hasil ‏qilidu. Terbiyining ‏wezipisi del milletning milliy medeniyitini shu ‏milletning her bir ezasida ipadilinidighan rohiy ‏adet (talant) ‏halitige keltürüshtur. Bashqiche qilghanda, terbiye milletning yaki ‏jem’iyetning öz ‏ezalirini özige oxshashlashturushini yaki ‏özining wekilige aylandurishini körsitidu. Bu ‏jeriyan tarixta ‏a’iliwiy turmush we jem’iyettiki türlük heriket, murasim we ‏pa’aliyetlerde ‏aldinqi ewlatlarni teqlid qilish yaki ulardin qobul ‏shekli bilen emelge ashqan. Bu arqiliq ‏terbiye héchqandaq bir ‏teshkiliy organning küchige muhtaj bolmayla, millet ezalirini ‏ortaq ‏tuyghu, ortaq wijdan, ortaq xaraktér, ortaq exlaq we ‏ortaq idi’al (ghaye)gha irishtürüp, ‏jem’iyetni tertip bozulush ‏we meniwiy bulghinishtin xali qilghan. Insanning qimmitinimu, bolupmu ‏‏uning yaxshi (semimiy-insanchil) yaki yaman (qebih – mustebit) ‏xususiyitini uninggha ‏singgen terbiye arqiliq ölcheshning sewebimu ‏mana shu. Hélimu buzulghan jem’iyetlerde terbiyining ‏bu jehettiki roli ‏téximu éniq hés qilinmaqta.‏
‏ emeliyettimu insandiki eng semimiy we eng sap tuyghu tunji ‏terbiye waqtida yitilishke ‏bashlaydu. Bala böshüktiki chaghda anining elliyi ‏arqiliq ana tilning tesirige uchraydu. Shu ‏seweplik kishilerning ‏eng söyidighini del ana til bolidu. Insanning rohini teshkil qilghan ‏‏tuyghu, étiqad, exlaq, zoq, wijdan we güzellik qarashliri del ashu til ‏arqiliq shu insan ‏yashawatqan we terbiyisni alghan jem’iyettin ‏kélidu. Shunga, nurghun sotsiyologlar millet oqumini til, dil, exlaq we güzellik tuyghusi jehettin ortaq bolghan ölchemlerde terbiyelengen insanlardin teshkillengen kishiler topi,  dep qaraydu. Bu ‏del millet irq, étning ‏menbe we qandashliqtin bekrek tuyghuni asas ‏qilidu, dégenliktur. Emeliyettimu her qandaq bir ‏insan öz hayatida ‏til, tuyghu, étiqad we zoq jehettin ortaq bolghan insanlar bilen ‏birlikte ‏yashashni xalaydu. Chünki, insanning xaraktéri tende emes, ‏rohta bolidu. Shunga, insanning ‏jismaniy alahidiliki irqqa tayansa, ‏meniwiy qiyapiti (meniwiy mahariti) özi terbiyisini ‏alghan guruh ‏yaki millettin kélidu. Aliksandir makidonowiskiy (iskender ‏zulqerneyin) ning ‏mundaq bir sözi bar: Méning heqiqi dadam Peliph emes, belki Aristotil, chünki birinchisi méning jismimning ikkinchisi méning rohimning barliqqa kélishige sewep bolghan. Oxshashla Mustapa Kamal Atatürükmu jismimning atisi Riza Alip ependi, rohimning Ziya Kök Alip dégen, iken. Heqiqeten, insan üchün meniwiy ‏mewjutluq maddiy mewjutluqning aldida turidu. ‏shuningdek terbiyining we ‏idi’al – ghayining milliy bolishi shert qilinidu. Normal bir insan ‏‏tuyghusi yitiliwatqan mezgilde qaysi milletning terbiyisini alsa, ‏uninggha shu milletning ‏tuyghusi singidu we shu milletning idi’ali– ghayisi ‏üchün küch chiqiridu. Idi’al – ghaye ‏insanning hayajan menbesini ‏teshkil qilidu. Halbuki, her qandaq bir insan üchün terbiyisini ‏‏almighan milletning idi’ali- ghayisi hergizmu uning hayajinini ‏qozghiyalmaydu hem shu insan ‏undaq milletning kichikkine bir hajiti ‏üchünmu küch chiqirishni xalimaydu. Eksiche ‏terbiyisini alghan ‏milletning idi’ali- ghayisi insanning rohini hayajan’gha salidu. Shu ‏kishimu ‏ashu milletning teqdiri üchün küch chiqiridu, hetta hayatini ‏qurban qilidu. Bext qarishimu bu ‏arqiliq qana’et tapidu. ‏uyghurlardiki Tarwuz ichide össeng yomulaq, terximek ichide össeng sozunchaq bolisen, itqa egeshseng hürüp, Arislangha egeshseng hörkireysen, dégen maqal – ‏temsillerde bir kishining rohiy dunyasining we ‏etrapqa tutqan pozitsiyisining qandaq bolishining ‏del shu kishi ‏yashighan jemi’iyet we ashu jem’iyettin alghan terbiye bilen ‏munasiwetlik ‏ikenliki nahayiti obrazliq chüshendürülgen . ‏
‏ tarixning melum bir basquchigha kelgende, milletning mewjutluq we ‏tereqqiyat éhtiyaji ashu ‏milletke özining we bashqilarning tarixta ‏irishken hayat, jemi’iyet we tebi’et heqqidiki ‏chüshenchilirini we ‏ijadiyetlirini milletning warislirigha tuyghu süpitidila emes, ‏belki yene ‏pikir we pen süpitide yetküzüsh arqiliq ularni yéngi bir ‏küch we yéngi bir menbege ‏aylandurushning zörürlikini hés qildurghan. ‏shuning bilen insaniyetning her sahede yaratqan ‏bilim we chüshenche – ‏uqumliri sisitémilashturulup, teshkillik shekilde belgilik bir mitod, ‏shekil ‏we usul boyiche yetküzilishke bashlighan. Mana bu pen bilimlirini ‏singdürüsh (oqutush)ni ‏meqset qilghan mektep ma’aripi. Démek, ‏terbiye insan’gha milliylikni singdürüsh meqsitide ‏meydan’gha kelgen. U ‏tuyghugha tayan’ghan we teshkiliy organsiz halda yürgüzilgen. Ma’arip ‏‏insan’gha pen bilimlirini we oqumlirini singdürüsh meqsitide meydan’gha ‏kelgen. U pikir- ‏mitodqa tayan’ghan we teshkiliy organning wasitisi ‏arqiliq yürgüzilgen.‏
Mektep barliqqa kelgendin kéyin terbiye ma’aripning terkiwige ‏qobul qilin’ghan we téximu ‏qaratmiliq we sistémiliq halda singdurulush ‏imkaniyitige irishken. Netijide ma’arip ‏insanni rohiy we bilim ‏jehettin kamaletke yetküzidighan asasiy wasite dep qaralghan. ‏démek, ‏ma’arip milliy medeniyet bilen milletler ara medeniyettin ‏ibaret ‏ikki amilning birleshmisidur. Yuqirida déyilginidek, terbiye ‏milliylikke ige bolghanliqi üchün ‏we insanda milliy süpet yaritishni ‏mexset qilghanliqi üchün, ma’aripta milliy terbiyige ‏qandaq ‏pozitsiye tutush mesilisi milletning kélichikini we shexsning ‏teqdirini belgilep ‏qoyidighan amilgha aylan’ghan. Elwette ma’aripta ‏terbiye tarix, edebiyat, pelsepe we sen’et ‏qatarliq jem’iyet ‏penliri (ijtima’iy penler) arqiliq singdürilidu. Milliy medeniyet ‏bundaq ‏pen sheklide yetküzülgende, uning menbesi, xaraktéri, ‏tereqqiyat jeriyani we hayati küchi ‏téximu éniq gewdilinip, milletni ‏chüshünish chongqurlishidu, milletke bolghan hörmet we baghlinish ‏téximu ‏küchiyidu. Ejdat bilen ewlad arisida, tarix bilen kelgüsi ‏otturisida hésyat we ‏pikir köwrüki yasighili bolidu. Milletning ‏zihniy quwitige, uning wujudidiki rohqa we küch-‏quwwetke qarita ‏ishenchning shekillinishimu peqet terbiye arqiliq milliy medeniyetning ‏singishi ‏netijiside meydan’gha kilidu. Milliy maarip déyilgende ‏közde tutilidighinimu noqul tilla ‏emes, yene terbiyining we jem’iyet ‏penlirining milliy xususiyetke ige bolishidur. Bu yerde ‏muhimi bu ‏penlerde milliylikning bolush yaki bolmasliqidur. Eger ma’aripta ‏jem’iyet penliri ‏milliyliktin xali halda otturigha chiqsa yaki ‏ma’arip bir idi’ologiye teripidin kontrol ‏qilinsa, roh bilen ‏bilimning maslishishi, yeni kitap bilen hayatning muwaziniti bozulup, ‏‏ademning oylighanliri tuyghusigha zadila uyghun kelmeydighan hadise yüz ‏biridu. Yeni pikir ‏bilen tuyghu dawamliq tipishidu. Terbiye milliy ‏medeniyetning shexslerning rohida ekis étishi ‏bolghanliqtin, bir ‏insanning rohi bashqa milletning bashqa dewrdiki milliy medeniyitining ‏‏terkipliri (yaki dashqalliri) bilen toldurulsa, shu kishi gerche her küni ‏we her sa’et özining ‏milliy medeniyiti ichide yashap tursimu, lékin ‏özining milliy medeniyitige yat ademge ‏aylinip qalidu. Shuning ‏bilen uning rohida qararsizliq, gheyretsizlik we xaraktérsizlik ‏‏hadisisi otturigha chiqidu. Shunga, tuyghugha mas kelgen pikir tirik pikir déyilse, ‏tuyghugha mas kelmigen pikir kölengge pikir déyilidu. Ma’aripta milliy terbiyidin mustesna ‏bolghanlar kallisi ‏pütünley külengge pikirler bilen tolup ketkechke, ularning gheyret ‏‏- ‏shija’iti éniq bir shekilde otturigha chiqalmaydu hem terk itilgen ‏we heriketsiz bir ehwalgha ‏chüshüp qalidu. Kishiler bilim jehettin ‏qanchiki yuqiri sewiyide bolishidin qet’iynezer, xaraktér ‏jehettin ‏ümitsiz, gumanxor, chüshkün we rohiy kisel ademge aylinip ‏qalidu we milliyliktin ‏shunche yiraqliship kitidu. Netijide milletning büyük ‏qimmet ölchemliri mesxire témisige ‏aylinip inkar qilinidu. ‏jem’iyetnimu exlaq krézisi qaplashqa bashlaydu. Démek, bundaq millette ‏‏bilimde eng kamaletke yetken kishi roh we exlaqta eng nachar adem ‏bolup chiqidu. ‏
‏ tarixta gérmanlar bilen én’glizlar terbiye bilen bilim birish- ‏ma’aripni, yeni tuyghu bilen ‏pikirni bir birige maslashturushta tunji ‏bolup utuq qazan’ghan milletlerdur. Bu milletlerdikige ‏oxshash ‏gherp‎ ‎we sherqtiki nughun döletlerde we milletlerde tedbiqliniwatqan ‏bashlan’ghuchta ‏terbiyini asas, bilim birishni qoshumche qilish, ottura ‏mektep basquchida terbiye bilen bilim ‏birishni teng orun’gha qoyush, ‏aliy ma’aripta bilimni sistémiliq yetküzüshtek ma’arip siyasiti ‏‏ularda bilim terbiyige egishidighan we pikir tuyghuning izidin ‏mangidighan tepekkur qorulmisini ‏shekillendürüp, millet ezalirini ‏xaraktéri éniq, rohi azade, ghurur we sherep tuyghusi ‏küchlük, ‏ejdatqa sadiq, milliy qedir – qimmetni etiwarlaydighan, ilmiy ‏salahiyiti üstün ‏we her ishta teshebbuskar kishilerge aylandurghan ‏we milliylikke shunche yéqinlashturghan. Démek, ‏bundaq milletlerde bilimde ‏eng kamaletke yetken kishi rohi eng pakiz we exlaqta eng ‏mukemmel ‏ademge aylan’ghan.‏
Buningdin melumki, terbiye insan’gha milliy medeniyetni singdürüsh ‏arqiliq uning rohini we ‏hésyatini terbiyilep, millet üchün ‏dorust we xetersiz ademni yaritidu. Bilim birish – ‏ma’arip ‏‏(oqutush) insanning méngisini we eqlini terbiyilep, millet üchün ‏kesp ehlini ‏yaritidu. Insan peqet mana shundaq pakiz roh we ‏zörür bilimge irishkendila, andin millet ‏üchün bir xil bayliqqa, bir ‏xil küchke we milliy istiqbal üchün kireklik menbege aylinidu.

http://www.akademiye.org/ug/?p=8692

 June 26, 2017 by admin /  0

http://healthylifestylehorizons.com/8-simple-tricks-improve-eyesight-without-laser-surgery-glasses/

http://www.eurovizyon.co.uk/dunya/english-penden-rahima-mahmuta-ornek-ceviri-odulu-h51681.html

Abdushükür Memtimin

Melumki, ottura we merkiziy asiya – eng qedimki bir antropologiyilik rayon, eng qedimki bir medeniyet rayoni, jümlidin sherq – gherb medeniyet alaqilirining eng qedimki bir belbéghi. Bu üch nuqta tüpeyli ottura we merkiziy asiya medeniyiti adettiki mehelliwiy medeniyet katégoriyisidin halqip, alemshumul tarixiy ehmiyetke ige bolghan. Biz ottura we merkiziy asiyaning qedimki tarixidin sherq we gherb xelqlirige alaqidar antropologiyilik, étnografiyilik amillarni bayqiyalaymiz. Biz ottura we merkiziy asiyaning qedimki medeniyitini tetqiq qilghinimizda, « gherb merkezlik » yaki « sherq merkezlik » nezeriyilirining intayin bir tereplimilik ikenlikini hés qilimiz. Amérika tarixchisi wilyam mikgowrin « merkiziy asiyadiki qedimki döletler » namliq kitabida bu heqte adilliq bilen mundaq dep yazghan : « uzaq yillardin buyan bizning yawropa medeniyitimizning köp qismi rim we grétsiye arqiliq meydan’gha kelgen dep étirap qilip kelgen iduq. . . Yéqinqi tetqiqat bilen arxé’ologiyilik éniqlashlar mundaq nezeriyining oydurma ikenlikini ispatlidi. . . Yawropa, hetta amérikining medeniy, siyasiy we iqtisadiy hayati merkiziy asiyaning küchlük tesirige uchrighan ».

Ottura we merkiziy asiya sherq we gherbning medeniyet tarixida, özige xas yaylaq xaraktérlik milliy uslub yaratqan, arilashma xaraktérlik medeniyet berpa qilghan, medeniyette köwrüklük rol oynighan. Bu üch nuqtini ottura we merkiziy asiya medeniyitining tarixiy xususiyiti dep qarash mumkin.
Yaylaq xaraktérlik medeniyet ottura we merkiziy asiya medeniyitining eslidiki milliy alahidiliki bolup, uyghur we bashqa ottura asiya xelqliri olturaqlashqandin kéyinmu dawamliq saqlan’ghan. Ottura we merkiziy asiya xelqliri üchün yaylaq – yurt, yaylaq – igilik, yaylaq – rétim we uslub bolup keldi. Uyghur we bashqa ottura asiya xelqliridiki turmush alahidilikliri, kishilik munasiwetliri, pikir we tesewwur xususiyetliri, edebiyat – sen’et uslubliri mushu yaylaq xaraktérini merkez qilghan. Ulardiki bir qatar turmush adetliri, méhmandostluq, tebi’ettin özgiche zoqlinish, meshrep we seyli ayem pa’aliyetliri, süt – qétiq, charwa hérisliqi qatarliqlar hemmidin ilgiri olturaqlashqan bu medeniyetlik millette yaylaq xaraktérining hazirmu éghir saqlan’ghanliqini körsitidu.
Arilashma xaraktérlik medeniyet uyghur we ottura asiya medeniyitidiki yene bir tarixiy xususiyet. Biz uyghur we ottura asiya medeniyitidin sherq we gherb medeniyitining köpligen amillirini, ularning özige xas tarixiy uslubta uniwérsal medeniyetni shekillendürgenlikini körimiz. Uyghurlar öz tarixida, asasliqi, shamanizm, ateshpereslik, buddizm, manixizm, nistur’anchiliq we islam dini qatarliq dinlargha étiqad qilghan. Ular grék yéziqi, soghdi yéziqi, xen yéziqi, orxun yéziqi, qedimki uyghur yéziqi we ereb yéziqi qatarliq asasliq yéziq shekilliridin paydilan’ghan. Manixizm we buddizm dinliri özi peyda bolghan jaygha qarighanda uyghurlar arisida téximu küchlük hamiyliqqa érishken. Uyghur we ottura asiya medeniyiti, grék medeniyitining öz’ara tesiri qoyuq bolghan.
Biz uyghur xelq éghiz edebiyatidiki epsane we meseller bilen grék we hindistan edebiyatidiki ézop meselliri, « kelile we démine » hékayilirining tolimu yéqin ikenlikini körimiz. Miladidin ilgiri jang chyen chang’en’ge élip ketken « mahadur muqami »bilen qedimki grék milodiyiliridiki « durus»milodiyisining hazirqi shinjangning qumul rayonidiki « ulugh dor muqami »ning tarixiy munasiwiti kishining diqqitini qozghaydu. Grékleshken medeniyet ( éllénizm ) dewride, ottura asiyada atalmish « sherq éllénizmi » tipidiki medeniyet höküm sürgen bolup, u epsane, din, pelsepe we binakarliq, neqqashliq, ressamliq, tiyatir sen’itide ipadilen’gen.

Tetqiqat netijiliri ottura asiya mey meshrepliri we mesxirewazliq tiyatirining grék i’unis bayramliri we maskara tiyatirliri bilen bille dawam qilghanliqini, buddizm sen’et yadikarliqlirida, bolupmu tash kémir sen’itide ottura asiya, ottura diyar, iran we grék güzel – sen’et uslubining küchlük arilashma peyda qilghanliqini körsetti. Mundaq arilashmichiliq uyghur edebiyati tarixidiki loqman, aristotil, pilaton, perhat – shérin, xisraw, rustem, siyawush, axrumazda, exremen qatarliqlar toghrisidiki teswirlerde gewdilinip taki hazirghiche éghizdin – éghizgha köchüp yürmekte.
Shunimu izahlash hajetki, ottura asiya medeniyiti qandaqtur her xil medeniyet uslublirining eynen, noqul, yüzeki arilishishi yaki addiyla öz’ara tesir körsitishi bolmastin, belki ottura asiya yerlik milliy medeniyitini gewde qilghan we bu medeniyet teripidin özleshtürülgen garmunik birikmidin ibaret. Atalmish éllinizm medeniyitimu noqul grék medeniyiti bolmastin, belki grék medeniyiti bilen iskender zulqerneyn qoshunliri yétip kelgen keng sherq medeniyitining alahide toqulmisidin ibaret. Grékler, kéyinche rimliqlar ottura asiya medeniyitini öz ichige alghan keng sherq medeniyitidin dawamliq ozuqlinip turdi, meshhur yipek yolidin ibaret xelq’araliq ghayet zor soda we medeniyet yoli arqiliq ottura asiya xelqlirining bir qatar diniy qarashliri xristiyan dinigha tesir körsetti. Baktiriyede shekillen’gen quyash ilahi métiragha séghinish kichik asiya, grétsiye, rim we u yerdin donay wadisi, qara déngiz sahili, hetta brétaniyediki xristiyan murasimlirigha tesir körsetken. Biz élimizning gherbke sayahet xatirisidiki sün wukung we ju bajyé obrazlirida qedimki ottura asiya epsaniwiy qehrimani métira bilen uning choshqa qiyapetlik yardemchisi wirtran’gadirning prototipini uchritimiz. Ottura asiya we sherq xelqlirining pelsepe, tibabetchilik we sen’et qarashliri gréklargha türlük yollar bilen tesir qilghan. Buninggha épograt, ipidikilning töt zat ( töt fizis ) qarashlirigha qara déngiz boyigha köchüp barghan sikiflar élip barghan « töt tadu » qarishining tesir körsetkenlikini tilgha élish kupaye.

Yawropaliqlarning medeniyet oyghinish dewride qedimki grék pelsepisi we tebi’et ilmi yadikarliqlirini ebu nesir farabi wekillikidiki ottura asiya alimlirini öz ichige alghan atalmish « ereb yéziqidiki aptorlar » arqiliq qayta tépiwalghanliqi tasadipiy bolmighan.
Ottura we merkiziy asiya xelqi eng deslep « at medeniyiti »ni ( jümlidin « qangqa medeniyiti » ) igiligenliki üchün uning eng qedimki ejdadliri keng yawro – asiya quruqluqida köp qétimliq yötkilish pa’aliyiti bilen shughullandi. Ular ottura we merkiziy asiyadin ibaret quruqluq qatnash békiti arqiliq sherq we gherbning bir qisim mehelliwiy medeniyetlirige, bolupmu grék – rim medeniyiti, kushan – kösen medeniyiti, süy – tang medeniyiti, ereb medeniyiti we yawropa medeniyet oyghinishidin ibaret alemshumul besh chong medeniyetning shekillinishige oxshimighan derijide hesse qoshti.
Uyghur xelqi we uning ottura we merkiziy asiyada yashighan ejdadliri uzaq we alahide tarixiy muhit ichide mol, renggareng maddiy, meniwiy medeniyet yaratqan. Uyghur xelqining binakarliqi, tash kémir sen’iti, heykeltarashliqi, ressamliq sen’iti, muzika we ussul sen’iti, terjimeshunasliqi, bolupmu mol éghiz edebiyati we kilassik yazma edebiyat bayliqi – yipek yolidiki bibaha bayliq bolup, bu xil meniwiy bayliq bilen tonushmay turup uyghur xelqining meniwiy ghezinisini we uning tarixiy qatlamlirini, shundaqla sherq we gherbning tereqqiyperwer en’eniwiy pikirlirining uyghur rohiyitidiki izchil ipadilirini yorutush mumkin emes.

Uyghur edebiyati – yipek yolining ottura liniyisidiki ülgilik edebiy til – uyghur edebiy tili bilen yaritilghan, xelq edebiyati we kilassik edebiyatining bay we renggareng zhanérliri bilen özini gewdilendürgen, öz aldigha izchil bir sistéma we uslub shekillendürgen.
Uyghur edebiyatining huli eng qedimki uyghur éghiz edebiyati bolup, u her xil téma, her xil behirdiki xelq qoshaqliri, xelq dastanliri, chöchek, letipe, tépishmaq, riwayet, epsane, maqal – temsil, eqliye sözliri qatarliq zhanérlarni öz ichige alidu. Biz uyghurlarda iptida’iy jama’e we uning axirqi dewrini ipadileydighan epsanilar, riwayetler, qehrimanliq dewri hékayetliri, her xil jeng, emgek, mersiye, medhiye, muhebbet, tenbiye, bayram – meshrep qoshaqlirining barliqini, her xil tarixiy qoshaqlarning tarixiy qatlam hasil qilghanliqini körimiz. Bu qoshaqlarning köpchiliki küchlük rétimdarliqqa ige bolup, naxsha – ussul, letipilerge tékist qilinidu. Uyghur éghiz edebiyati uzaq tarixta yipek yolida keng tarqalghan, gherb, sherq xelq edebiyatigha tesir körsetken we uningdin tesir alghan. Mesilen, quyash ilahi métira, su ilahi xubbi, jeng ilahi mirrix qatarliq xelq hékayiliri, kiristal kesh, béliq qiz qatarliq maqal- temsiller bashqa xelqler arisida saqlanmaqta. Yazma edebiyat – uyghur éghiz edebiyatigha ish qoshush, uni yuqiri kötürüsh, uning en’eniwiy xelqperwer we algha intilgüchi rohini qayta gewdilendürüsh asasida meydan’gha kelgen. Uyghur yazma edebiyati xelqning ölmes arzu we ghayilirini téiximu yuqiri bedi’iy wasitiler bilen gewdilendürgen bolup, xelq edebiyatining mehsulidin ibaret.

Yazma edebiyat uyghur edebiyati sistémisida nahayiti zor salmaqni igileydu. Uyghur yazma edebiyati ottura asiya kilassik edebiyatining eng deslepki, eng asasliq we eng tesirlik bir tarmiqidin ibaret. Uyghur edebiyatidiki « oghuzname », « chistani ilik beg » qehrimanliq dastani, orxun – yensey abidiliri, hetta mehmud qeshqerining «diwanu lughatit türk »te misal keltürülgen ajayip mol edebiy parchilar hazirmu bir qatar ottura asiya milletlirining qedimki medeniyet tarixini izahlashta birinchi qol matériyal bolup xizmet qilmaqta. Uyghurlarda yazma edebiyatning qachan bashlan’ghanliqi éniq emes, shundaqtimu budda sutiraliri, budda hékayiliri, budda shé’irlirining shinjangdiki terjimisi, ijadiy sherhiy terjimisi uyghur yazma edebiyatida körünerlik ipadisini tapqan. Biz kösen we bézekliktiki budda tash kémirlirigha sizilghan köpligen resimlerdin eyni zamandiki tesirlik hékaye we chöcheklerni körüwalalaymiz. Edebiyatshunaslar « altun yarugh »ning uyghurche nusxisini ene shu xil uyghur yazma edebiyatining bir ülgisi dep qarimaqta. Yéqindin béri edebiyatshunaslar « maytri simit » dirammisini ene shundaq yazma edebiyatning diramma zhanérigha misal qilip muhakime qilmaqta. Kültikin, tunyuquq, mangli’an, bilgi xaqan, külinchur, moyunchur menggü tashlirini, yazma edebiyat sheklige élin’ghan « oghuzname» époyisini uyghur yazma edebiyatining yene bir qatlam utuqi déyish mumkin. Aprinchur tikin, asix tutung, chisuya tutung, qalim keyshi, piratya yashidi, kiki, jümlidin « diwanu lughatit türk »te tilgha élin’ghan bir qatar yazma edebiyat nemuniliri uyghur yazma edebiyatining islamiyetkiche körünerlik rawajlan’ghanliqini ispatlaydu.

Yüsüp xas hajipning « qutadghu bilig » dastani uyghur yazma edebiyatining alemshumul tarixiy ehmiyetlik yéngi tereqqiyat dewrige qedem qoyghanliqini namayen qildi. Qara xanilarning « xaqaniye tili » dep atalghan qeshqeriye uyghur edebiy tili bu chaghda uyghur we ottura asiya edebiyatining ölchemlik tiligha aylan’ghan idi. Bir qatar ilmiy eserler, jümlidin exmet yüknekining didaktik dastani « etebetulheqayiq»mu xaqaniye uyghur tili bilen yézilghan.
Chaghatay tili nami bilen meshhur bolghan uyghur edebiy tili xaqaniye tilining dawami we rawaji. Uyghur edebiyati, bolupmu yazma edebiyat 13 – 14 – esirlerda ghayet zor tereqqiyatlargha érishti. Bu dewrde meydan’gha kelgen uyghur shé’iriyiti sherq kilassik edebiyatining eng munewwer netijiliridin biri bolup qaldi.
Nesirdin ranjuzi « qissesul ranjuzi»namliq esiri bilen uyghur yazma edebiyatida nesri – romanchiliqning ülgisini tiklidi. Atayi, sekkaki, lutipi we elishir nawayi qatarliqlar uyghur shé’iriyitide shé’iriy güzellikning mislisiz yüksek derijisini yaratti. Lutipining « gül we newruz » dastani shé’iriy romanchiliqning muqeddimisini achti.

Elishir nawayi uyghur edebiyati we ottura asiya medeniyet tarixida tengdashsiz ezimet, hazir 15 tomgha sighdurulghan nawayi eserliri uning köp tereplime talantini we bilim da’irisining kenglikini körsitidu. Nawayi lirik sha’ir süpitide 4263 ghezel ( sonét ), köpligen mustezad, muxemmes, museddes, terjibend, qit’e, ruba’i, lughiz, chistan, mu’emma, tuyuq ferdler yazghan. Nawayi sherq xemsechilikining eng aliy we shöhretlik wekili süpitide 57 ming misraliq besh chong dastan yaratqan, uning biri «heyretul ebrar »din ibaret didaktik dastan bolup, qalghan töti « perhat we shérin », « leyli – mejnun », «sebi seyyar », « seddi iskender » qatarliq töt chong shé’iriy romandur.

Elishir nawayi til, edebiyat, edebiyat nezeriyisi, edebiyat tarixi toghrisida xas eserler qaldurghan. Elishir nawayi yüsüp xas hajiptin kéyin uyghur edebiyati we pelsepiwiy pikir tereqqiyatidiki yene bir jahanshumul namayende.

Elishir nawayidin kéyin, uyghur edebiyati yüsüp xas hajip asas salghan, elishir nawayi zor derijide rawajlandurghan idiyiwiy mezmun we bedi’iy wasitilerni boylap dawamliq algha ilgirilep, uyghur yazma edebiyatining üzülmes dolqunluq éqimini hasil qildi. Se’idi, reshidi, amannisaxan, qédiri, ayazbik, xirqiti, zelili, nöbiti, muhemmed saiq kashigheri, xamush axun, abduréhim nizari, ziya’i, ghéribi, suburi, bilal nazimi, tejelli, abduxaliq uyghur, lutpulla mutellip qatarliq edibler mana mushu üzülmes dolqunluq éqinning her qaysi tarixiy dewrlerdiki asasliq wekilliri.
Yuqirida bayan qilin’ghanlardin uyghur edebiyati junggo köp milletlik edebiyatidiki nadir tarmaq ikenliki, shundaqla ottura asiya we sherq edebiyati munbiridiki qimmetlik bayliq ikenlikini körüwalghili bolidu. Uyghur edebiyati ghezinisini köp tereplime tonushturush we tetqiq qilish uyghurshunasliq tetqiqatidiki merkiziy halqa.

Uyghur edebiyati we uning barliq zhanérliri ré’alizm, romantizm, lirikizm we dirammatizmliq uslublar boyiche chinliq, yaxshiliq, güzellikning saxtiliq, yamanliq, xunüklükke qarshi küreshni izchil gewdilendürüp keldi hemde pütkül gherb we sherq xelqlirige ortaq bolghan ölmes kilassik témilarni özining bash idiyiwiy mezmuni qilip keldi. Uyghur edebiyati yaratqan oghuzxan, chistani ilik beg, kültikin, ikki tikin, ügdülmish, perhat, gül we newruz, nesirdin ependi, nazugum qatarliq meshhur bedi’iy pérsonazhlar ene uning tipik obrazi boldi.
Uyghur edebiyatining ghayiwiy mezmunliri ichide sherq we gherb tématikisining meshhur ülgilirini tépish mumkin. Elishir nawayi « perhat we shérin», « seddi iskender » namliq ikki shé’iriy romanida bu mesilige ülge tikligen.

Chin xaqanining oghli shahzade perhat iskender zulqerneyinning sherqqe yürüshide xoten shahigha bergen « jahannema » eyniki arqiliq ermen melikisi shérinning jamalini körüp ashiq bolidu. Sherqtin gherbke wisal sepiri bashlighan perhat chin xelqining hüner mahariti we grék mutepekkuri soqratning ügetken hékmiti bilen qorallinip shérinning muhebbitige na’il bolidu. Nawayi «seddi iskender » namliq shé’iriy romanida grék shahzadisi zulqerneyinning gherbtin sherqqe yürüsh qilghanliqini, uning aristotil pelsepisi we sherq xelqlirining daragha qarshi küreshte uninggha yardem qilghanliqigha tayinip sherqte adalet ornatqanliqini teswirleydu, elishir nawayi grék pelsepisining izzet – hürmiti tüpeyli tarixtiki iskender zulqerneyindin tüptin perqliq bolghan ghayiwiy padishah obrazi arqiliq sherq hakimmuetleqliqini mesxire qilghan. Chaghatay edebiyatida « rahetul qulup » ( qelb huzuri ) chin melikisi bilen gherb shahzadisi obrazini yaratqan idi.
Uyghur edebiyatining ghayiwiy mezmunliri ichide ghayiwiy jem’iyet we ghayiwiy padishah toghrisidiki otopik idiyiwiy téma alahide orun tutidu. Mundaq ghayiwiy jem’iyet we ghayiwiy padishah obrazi xelq éghiz edebiyatida izchil teswirlen’gendin tashqiri, yüsüp xas hajip, elishir nawayi, molla elem shehyari, muhemmed binni abdulla xarabati qatarliqlarning kilassik eserliride nuqtiliq gewdilen’gen.

Uyghur edebiyati uyghur meniwiy hayatining hemme tarmaqlirigha tutashqan, u mahiyette pelsepe, astronomiye, tibabetchilik, tarix we exlaqshunasliqtin ibaret. « oghuzname », « zepername », « sepername», « ghazat der mülük chin » qatarliq eserler bilen « tezkiri bughraxan », « tezkiri arslanxan », « tezkiri xojixan » qatarliqlar mahiyette bedi’iy shekilde yézilghan tarixtin ibaret. Biz köpligen didaktik eserlerdin, ruba’iy we qit’elerdin, maqal – temsillerdin mol pelsepiwiy, exlaqiy mezmunlarni biliwalalaymiz.
Uyghur edebiyatida terjime edebiyati uzaq tarixqa ige. Budda nomlirini terjime qilishta uyghurlarning ejdadliri körünerlik netije yaratqan. « altun yarugh » ijadiy terjimining muhim bir namayendisi, turpandin « maxapxarata », « ramayana » qatarliq hindistan dastanliri bilen« injil »ning terjime nusxiliri tépildi. «ming bir kéche », « kelile we démine », « shahname », « shüen juangning terjimihali », « qabusname », « zepername » qatarliq sherq edebiyatining meshhur eserlirini uyghurchigha terjime qilishta singqu seli tutung, lutipi, molla xamush, molla muhemmet tömüri, sirajidin mehmut qatarliq meshhur terjimeshunaslar ijadiy emgek singdürgen. Molla muhemmet tömüri terjimisidiki « kelile we démine » abdulla muqeffa ishligen esli nusxisidin mezmunluq chiqqan bolup, nurghunlighan pelsepiwiy we shé’iriy parchilar bilen bézelgen. Eyni terjime we bedi’iy ish qoshup terjime qilish uyghur terjime edebiyatidiki muhim bir en’eniwiy usul.

Uyghur edebiyatida farabining erebche, bawayi we tejellining parsche shé’ir yazghinidin bashqa, yene yüen sulalisi dewride seydul, sewinch qayar ( güen yünshi ), jamalidin, arqun sali, tikin sangya qatarliq edibler ichki ölkilerde yashap xenzu yéziqida eser yézip, xenzu edebiyatigha körünerlik töhpe qoshqan.
Uyghur edebiyatshunasliqi ilimning bir tarmiqi süpitide ötmüshte medrislerde ötülüp kelgen bolsimu, yéqinqi zamanda untulush halitige yéqinlap qalghanidi. Uyghur xelqi « oghuzname», « qutadghu bilig», « diwanu lughatit türk », « chahar diwan», « xemse », « diwan zelli », « diwan nizari » qatarliq asasliq kilassik edebiyat desturlirini keng neshir qilish pursitige ériship bolalmighan idi. Uyghur edebiyatshunasliqi tetqiqati her xil haqaretlik namlar astida teqip qilip kélin’genidi. Hazir uyghur edebiyati éghiz edebiyati we kilassik edebiyat, yéngi dewr edebiyati boyiche ayrim – ayrim ders qilip ötülüshke bashlidi, uyghur edebiyatining nadir eserliri neshir qilinishqa, tetqiq qilinishqa bashlidi.

Uyghur edebiyati yipek yolidiki bibaha bayliq. Biz uyghur edebiyati tetqiqatining her qaysi ellerde meydan’gha kélishini qarshi alimiz. Shübhisizki, uyghur edebiyatshunasliqi sherq we gherb medeniy alaqe tarixini yorutushta, yipek yoli medeniyiti we ottura asiya medeniyiti tarixini yorutushta yenimu zor imkaniyetlerni yaritip béridu.

Menbe: abdushükür muhemmed’imining yipek yolidiki bibaha bayliq -uyghur edebiyati

http://www.uyghurmail.com/Edebiyat/1663

http://www.sanalsosyal.com/canim-ogluma-kizima-mutlaka-okuyalim/

Kenitke üch künlük yerde bir derya bar iken.
Deryaning u teripide yirtquch bir ejdirha turidiken.
Kenittikiler esirlep ejdirhadin qorqupla yashaydiken.
Ademler qattiq qurghaqchiliq bolup ketsimu deryaning süyige yéqinlishishqa hergizmu pétinallmaydiken.
Ejdirha her yili bir qétim deryadin ötüp quramigha yetken qiz-yigitlerni yep kétidiken.
Ejdirha uxlisa etrapni qurghaqchiliq bésip, qehetchilik qaplap kétidiken.
Ejdirha uyqudin oyghansa qattiq boran chiqip, qara yamghur yaghidiken!
Ademler dayim dekke-dükke ichidila yashaydiken.
Künlerning biride kenitte bir bala dunyagha kéliptu.
Balining yüzi kündinmu nurluq iken.
Balining közi yultuzdekla chaqnap turidiken.
Balining chirayidin xisletlik bir yoruqluq parlap turidiken!
Bala tughulup üch kündin keyin mengiptu.
Bala tughulup üch aydin kéyin zuwangha képtu!
Bala tughulup üch yildin kéyin quramigha yétiptu!
Shu esnada qattiq boran chiqip, yene qara yamghur yéghishqa bashlaptu!
Yigit oq we yayisini élip derya boyigha yolgha chiqiptu…
Yigitning ata-anisi qan-qan yighlap:
-Xeyir boptu, bizgimu qilding, özenggimu qilding,-deptu…
Ademler köz yéshi qiliship yigitni uzutup qoyuptu.
Yigit üch kéche-kündüz mushaqetlik yol yürüptu…
Yigit derya boyigha az qalghan kéchisi ejdirha bilen doqurushup qaptu.
Yigit „Ya ölüm, ya körüm!“- dep warqirighiniche hojumgha ötüptu.
Birdinla hawa güldürlep qattiq chaqmaq chéqip kétiptu.
Etrap kündüzdikidekla yorup kétiptu.
Ejdirha yer kökni titretküdek birla hökürep yigitni dem tartip kétiptu!
Ademler we janiwarlar qorqqinidin qiya-chiya qilip her terepke qachqili turuptu.
Yigit ejdirhaning ichide turup, uning yürikini nishanlap atqan iken, oq del jayigha bérip tégiptu.
Birdinla tagh yiqilghandek qorqunchluq bir awaz kéliptu! Ademler qarisa ejdirha ölgen iken.
Kishiler xushalliqtin sekriship, külüshüp we churquriship kétiptu…
Ata-ana közliri yash we yürekliri qan halette etraptin oghlanni izdeshke bashlaptu…
Üch kün izleptu…üch ay izleptu, üch yil izleptu! Künler ötüptu, aylar ötüptu we yillar ötüptu… Oghlan yurtigha ikkinchilep qayitip kelmeptu…!

Autori: K.Atahan