Memtimin Hushur
Birinchi Bab: Tümen Süyi Qan Bolup Aqti
Tümen derya nere tartti,
Su ornida qanlar aqti.
Shahit bolup tarixqa,
Minglap nozung nezme qatti.
— Xelq dastani «Nozugum»din
Miladi 1927 – yili (dawguangning yettinchi yili) ching leshkerliri tümen deryasining Qeshqer shehiri teripidiki qirghiqini xan béyjingdin ewetken zembirekler bilen üch kündin béri qattiq topqa tutmaqta idi.
Bügün kéche tün yérimidin bashlap chiqqan boran, qum – topilarni uchritip kélip köz achquzmidi. Tang yorushi bilen ching leshkerliri deryadin nahayiti ongushluqla ötüp ketti. Ghojilar bu kéchidiki boranliq tün qarangghusini gheniymet bilip, öz eskerlirini élip aridin qachqanidi, deryaning bu qirghiqida peqet öy – makanlirini yawdin qoghdash üchün atlinip chiqqan xelq — suchilar, otunchilar, kasiplar, kichik élipsatarlar, Qeshqer medrisining yash talipliri, sheher etrapidiki yézilardin yighilghan déhqanlarla qépqalghanidi. Qolida tash – toqmaq, ara – gürjektin bashqa héchnéme bolmighan bu puqralar bilen toluq qorallan’ghan ching leshkerliri otturisida qattiq jeng bashlandi.
Ching xanidanliqining atliq leshkerliri üch tereptin shiddetlik basturup keldi. Xelq derya bilen sheher jaylashqan égiz yar otturisidiki boshluqqa qisilip qaldi. Héchkimge qéchip qutulush imkaniyiti yoq idi. Ölümning dehshetlik kölenggisi hemmining üstige yéyilip kelmekte idi. Bu shundaq jeng boldiki, ademler: beribir ölüm, bir düshmenni bolsimu oshuqraq öltürüp, merdane yiqilish kérek, dégen qarargha kéliship, düshmen’ge qarshi qehri bilen tashlandi… Düshmen atlirining achchiq kishneshliri, hawani késip ötken qilichlarning walildashliri, tash tégip, attin ghulap chüshüwatqan leshkerlerning peryadi, qilich tegken déhqanning yawgha qadalghan közi, «ya xuda, medet qil! » dep top ichide urulup – soqulup algha kétiwatqan aqsaqal ademning ruslan’ghan gewdisi, yiqilghan düshmenning qolidiki qilichni yuluwélip, uning étigha irghip miniwatqan yash yigitning nurluq chirayi, top ichidin chulwurini sörep chiqip qéchiwatqan igisiz atlar… Bularning hemmisi kishining köz aldidin demmudem ötüp turatti…
Bu ajayip jeng menzirisini toluq teswirleshke méning qelimim ajizliq qilidu. Kimiki heqiqiy ressam bolsa, qehrimanlarning endizisini mana mushu yerdin alsun; Kimiki chin sha’ir bolsa, küchlüklerge qarshi turushqa jür’et qilghan ashu küchsizler shenige dastan pütsun; Kimiki heqiqiy qelemkesh bolsa, qorallan’ghan yawgha qarshi shirdek étilghan bu addiy xelqning jasaritini yézip qaldursun…
Ching leshkerlirining qomandani qarshi qirghaqqa ötken leshkerlerning yéqilishigha qarap küchlük düshmen bilen élishiwatimen, dep oylap qaldi, u öz qoshunining hemmisini arqa – arqidin deryadin ötküzüp, bu jengge tashlidi, bir azdin kéyin bu qomandan meslihetchilirini egeshtürüp, nériraqtiki dönglükning üstige chiqip, uzun durbun bilen jeng meydanini közetkende, bashqiche ehwalni bayqap qaldi: minglighan atliq leshkerlerning otturisida qorshilip turghanlar — u oylighandek muntizim qorallan’ghan qoshun bolmastin, qollirigha tayaq – toqmaq tutqan addiy puqralar idi. Qomandan achchiq küldi – de, leshker bashliqlirigha, qarshiliq qilghanlirini rehim qilmay qirip tashlash, köplirini tirik esir élish buyruqini chüshürdi.
Ah, tümen deryasi! Shu küni sende su emes, qipqizil qan aqti, shu küni sen kimlerning el üchün ölümge merdane barghanliqini; Kimlerning xelqni yirtquchlar changgiligha tashlap, xatirjemlik izdep, xa’inlarche qachqanliqini kördüng. Axirqi minutta tümen boyida qilghanlar — gepni chong qilghan ghojamlar, saxta niqabtiki her xil «zat»lar emes, addiy xelq boldi. Chin qehriman peqet heqiqiy jeng künila sinilidu. Tarixning ötmüshi, haziri, kelgüsimu ene shundaq bolidu.
Ikkinchi Bab: Ching Leshkerliri Sheherde
Sen yilanmu kimni körseng
Chaqisen eylep azab,
Ya hoqushmu nege qonsang
Ushbu jay bolghay xarab,
— Seidi
Ching leshkerliri chüshke yéqin Qeshqer shehiri ichige basturup kirdi, qariqi derwaza tereptin kötürülgen ot qizil tili bilen asmanni yalaytti. Leshkerler kochida uchrighan herqandaq janni atqa cheylitip, qilich bilen chépip tashlidi, pütün sheherni naresidilerning yigha – zari, sarasimige chüshken xalayiqning qalaymiqan qéchishliri, ghaljirlashqan leshkerlerning qiyqas – chuqanliri qaplidi. Mazarlarning heywetlik gümbezliri pachaqlinip, meschit – medrisilerning asman’gha sozulghan munarliri ghulap chüshti. Sheherning is – tütekke qaplan’ghan asminida, yüzligen kepterler özlirining ilgiriki tinch makanini izdep, sersan bolup egishetti… Qatar – qatar ketken restiler, baylarning soda – sarayliri talan – taraj qilindi. Bu dehshetlik bulang – talang we qirghinchiliq üch kün dawam qildi.
Ching emeldarliri öz leshkerlirini Qeshqer shehiridiki meshhur chong baghlardin biri bolghan gülbaghqa orunlashturghanidi. Tötinchi küni etigende bu baghning heshemetlik chong derwazisi échilip, aldi bilen ikkidin sep tüzüshken 12 ret dumbaqchilar daqa – dumbaq chélip chiqishti. Ulardin 20 qedem arqisida ching xanidanliqining bayriqini kötürgen atliq leshkerler köründi, bayraqtin yene 20 qedemche nérida beshtin sep bolup tizilghan qoshun chiqip kelmekte idi. Bu ching emeldarlirining Qeshqer shehirining élin’ghanliqi sheripige ötküzülidighan «ghelibe namayishi»ning bashlinishi idi.
Qoshunning aldi teripide béyjing xanliqi ewetken sériq kiyimlik atliq leshkerler mangghan bolup, eng aldidiki égiz toruq at üstide aq saqalliq qéri général kéletti. Uni leshkerler «beyxuza yang darén» déyishetti. Qeshqer qozghilingini basturush üchün ili jyangjüni teripidin ewetilgen leshkerler bolsa, addiy kök matadin kiyim kiygen bolup, xanliq leshkerlirining arqisida, ularning atliri tozutqan topa – changlargha kömülüp, piyade, tertipsiz sörilip kéletti. Éli leshkerlirining qomandani chin’go tümen boyidiki jengde jénidin ayrilghanidi. Qoshun derwaza aldida toxtap, ölgen bu leshker béshining qariliqi üchün toqquz pay po atqandin kéyin sheher ichige qarap méngip ketti.
Ching qoshuni shu teriqide méngip, sheherning chong kochilirini aylinishqa bashlidi. Ahalining hemmisi öylirige békin’genidi. Bezide igisiz itlar kochini toghra késip ötüp qalatti. Yol üstiliride buzulghan imaretlerning yaghach – tashliri chéchilip yatatti. Yol yaqilirida sundurulghan ishikler, bulap quruqdap qoyulghan dukanlar, köyüp külge aylan’ghan restiler, tashlinip qalghan déhqan harwiliri, ölgen atlarning it yep yalingachlinip qalghan söngekliri közge chéliqatti.
Yang darén at üstide xiyalgha pétip kétip baratti. Uzun chöl yollirini bésip kélip qilghan bu urush uni xop charchatqanidi. Yak darénning pütün ömri dégüdek chin xandanliqi üchün herqaysi jaylardiki «topilang» larni tinchitip bérish bilen ötti. Uning uzun saqalliri ene shu yürüshler jeryanida aqardi. U öz leshkerliri bilen jenubiy junggodiki bambukzarliqlarda boldi. Qanche yillap gensuning sériq topiliq édirlirida at chapturup yürdi. Nechche yil top – top qotazlar yaylaydighan tibet taghlirida temtirep yürdi. Bu yürüshlerde uning astidiki at qanche qétim yenggüshlendi, ejel qanche qétimlap uning tumshuqi aldigha kélip, yene qaytip ketti… Shu ishlarni oylisa yang darén özini bir – ikki esir ömür körgendek hés qilatti. U axirqi yillarda shuni chüshinip yettiki, puqraning xandanliqqa qarshi qozghilishlirini basturup tügetkili bolmaydiken, bu ghowghalar öchmes uchqundek héli bu yerde yansa, héli u yerde yalqunjaytti.
Yang darén bu qétimqi jaza yürüshining axirqi yürüsh bolup qélishini xalaytti. U qérighan, harghan, zérikkenidi, uning bu qétimqi pilani — Qeshqer «topilang» chilirining bashliqini tirik tutup béyjinggha apirip, xandin chongraq in’am élip, ömrining axirqi künlirini paytexttiki heshemetlik baghlarda huzur – halawet bilen ötküzüsh idi.
Epsuski, tümen boyidiki jengde u «topilang» chilar bashliqini qachurup qoydi.
Yang darén ili leshkerlirining bashliqi chin’goning «eger bu sheherning sépili ichige kiriwalsam, ademlirining birini qoymay qirip tashlaymen! » dégen sözini eslidi, chin’go bu urushta tartqan ziyanlirigha chidimay, elemde shundaq dégenidi. Xanliqning «sheher élinsa leshkerlerning yérimi shu jayda qaldurulsun! » dégen buyruqi bar. Exmeq chin’go! Eger sheherdiki pütün adem qirip tashlansa, nechche minglighan leshkerlerni kim baqidu? … Chin’go özimu sheher sépili ichige qedem bésishqa ülgürelmidi. Tümen boyidiki jengde qawul tömürchi uni attin sörep chüshüp, choyun toqmaq bilen uning béshini yanjip tashlidi.
Yang darén héytgah meydanigha yétip kélip attin chüshti. Bu yerde uni sheherning ulughliridin ikki kishi bashlirini sanggilitip, qol qoshturup kütüp turatti. Bularning ichidiki pakar boyluq, qara saqalliq kelgen kishi sidiq ghoja bolup, u bu qétim ching leshkerlirige yol bashlap kelgenidi. Égiz boyluq, aq yüzlük, qériraq kelgen ikkinchi kishi abduréshit damolla dep atilatti. U Qeshqer xelqi ichide yüksek abruygha ige bir zat bolup, baylar, ghojilar, mötiwerler öz jénini daldigha élip, her terepke pitirap kétishken shu künlerde, u xelq ichide qalghanidi. U kishini leshkerler buyruqqa bina’en tünügün kéchidin béri izdep, aran tépip kélishkenidi.
Yang darén héytgah meschitining aldidiki égiz supigha chiqti, jamaning ichige isilghan yoghan qazanlarda puruqlap gösh qaynawatatti. Charsildap quruq otun köyüwatqan ochaqlarning aldida ashpezler aldirash idi, hawani pishqan gösh we daghlan’ghan may puriqi qaplighan bolup, bu yerde yang darén’gha alahide ziyapet teyyarlanmaqta idi.
— Hoy, qéni héliqi ademlerni buyaqqa keltürünglar!
Töwende turghan héliqi ikki kishi darénning aldigha keltürüldi, ular qorqunch bilen bir – birige qarap qoydi – de, darén turghan supining aldigha kélip, bu hökümdarning aghzidin qandaq dehshetlik gep chiqarkin, dep bashlirini égip, qulaqlirini ding tutup turushti.
— Ikkinglardin qaysingning mertiwisi chong? – dep soridi yang darén.
Sidiq ghoja abduréshit damollamni noqup aldigha chiqishqa sheret qildi, abduréshit damollam ünchiqmay aldigha bir qedem ilgirilep chiqti.
— Sheher xelqige méning buyruqumni yetküz! Ular öyliridin chiqip, ish – oqetlirini qilishsun, kimiki buzuqlargha egiship, xan’gha qarshi turidiken, kallisi élinip, sheher derwazisigha ésilidu.
— Xop! – dep bash lingshitti damollam.
— Ulargha éyt! Ular her ayda özige chüshken alwan – séliqni toluq beja qilip, leshkerlerni baqidu.
— Xop!
— Ulargha yene shunimu uqturup qoy! Bizning leshker bashliqlirimiz xotun, bala – chaqilirini yiraq yerlerde tashlap, silerning amanliqinglarni qoghdash üchün bu yerge yétip keldi, köpinchisi uzaq yillarghiche bu yerde bolidu. Ularning qaysibiri öylinishni xalisa, puqralar uninggha eng chirayliq qizlirini bersun.
— Mundaq qilishqa bolmaydu, – dédi damollam tatirip.
— Némishqa bolmaydu? !
— Bolmaydu, dégendin kéyin bolmaydu, men mundaq buyruqni xelqqe yetküzelmeymen!
Yang darén ghezeptin titrep ketti. Shu tapta yéngilgen xelqning bir wekili uning sözini ret qiliwatatti. Darén qolini arqisigha sunuwidi, uning keynide turghan on nechche muhapizetchi leshker qilichlirini tengla sughuruwélishti. Bir leshker öz qilichini ikki qollap darénning qoligha tutquzdi. Darén qolidiki parqirap turghan polat qilichini yerge tirep turup warqiridi:
— Bizning emeldarlirimiz silerdin qiz alsa zadi néme bolmaqchi? !
— Mana mundaq bolmaqchi!
Abduréshit damollam qoynidin ötkür xenjerni sughuruwélip yang darén’gha atti. Darénning arqisidiki bir muhapizetchi uni tosup ülgürgenidi, xenjer héliqi leshkerning neq péshanisige sanjilip, uni arqigha örüwetti. Abduréshit damollam leshkerning qolidin uchup chüshken qilichni shap qilip aldi – de, özining qarnini yérip tashlidi. Bu ishlarning hemmisi köz yumup achquchilik ariliqta bolup ötti. Yang darén qorqqinidin arqigha birnechche qedem dajip ketti. Abduréshit damollam héytgah meschitining supilirini qan’gha boyap, shu yerdila jan üzdi.
— Buning kallisini élip, sheher derwazisigha ésinglar! – dédi qomandan.
Bir jallat qilichini yalingachlighiniche yügürüp kélip, damollamning béshini késiwaldi – de, sheher derwazisigha qarap yügürdi.
Bayatin abduréshit damollamning yénida turghan sidiq ghoja emdi özining teqdirining qandaq bolushini bilelmey ghal – ghal titrep turatti. Yang darén uninggha köz tikishi bilenla u özini darénning ayighigha tashlidi.
— Buyruqlirini men özüm yetküzey, permanni ijra qilmay, puqraning heddi yoq.
— Hay! Mawuninggha bir jarchi bilen birnechche muhapizetchi qoshup béringlar. U sheherning hemme kochilirini qoymay aylinip, buyruqni yütküzsun!
Sidiq ghoja yéning bir tindi – de, ömilep qoyup, yang darén’gha tezim qildi. Andin arqisigha birnechche leshkerni egeshtürüp, héytgah meydanidin terep – terepke qarap sozulup ketken kochilarning birige qarap chapti.
Üchinchi Bab: Derwish
Dunyadin sen musapirdek
Yaki yoluchidek ötkin.
— Muhemmet
Üstige qopal toqulghan kanap rexttin uzun jende kiygen, paxpayghan chachliri béshidiki yirtiq kulasidin chiqip, yelkilirige chüshüp turghan diwane süpet bir kishi birinchi bolup, öz öyining ögziside peyda boldi. Quyash pütün etrapqa illiq nur töküp turatti. Héliqi kishi közlirini quyashning ötkür nuridin qachurup bir’az qisti – de, ögzidiki ghemsiz uchup yürgen kepterlerge dan chachti.
— Al janiwarlar! Yer yüzidiki ademlerning peylidin silermu ach qaldinglar.
Bu kishining namrat külbisi yar üstidiki égizlikte bolup, ögzige chiqip qarighanda, pütün Qeshqer shehiri dégüdek körünüp turatti, u kepterlerge dan tashlap bolup, xarabiliqqa aylan’ghan sheherge échinish bilen köz yügürtti. Sherqning gül tajisi bolghan bu qaynam – tashqinliq sheher hazir sükütke chökken bolup, peqet héytgah meydani tereptin ching leshkerlirining qalaymiqan warqirashqan awazi kéletti. Meschit — medrislerning kökte ésilip turidighan heywetlik gümbezliri, seltenetlik munarlar yiqilghan bolup, bu ésil imaretlerning ishik – dérize, tüwrüklirige oyulghan herxil neqishler, tam – toruslargha chékilgen nepis güller, özining rengdarliqi bilen közni chaqnitip turidighan kahishlar — sherq binakarliq sen’itining alemge dangliq bu nadir ülgilirining hemmisi mushu birnechche kün ichide köyüp külge aylan’ghanidi… Töwendiki tar, uzun kochilar, qatar ketken restiler ademsiz, chölderep turatti. Qéni bu kochilardiki qaynighan hayat, élipsatarlarning qizghin warqirashliri, miskerchiler baziridiki daranglighan bolqa awazliri, doghapchilarning «hem tatliq hem soghuq! » dep xéridar chaqirishliri, chayxanilardiki shawqunluq söhbetler, tün yérimidiki rawab awazi… Bularning hemmisi qeyerge uchtikin? ! …
— Jang! … Jang! … Jang! … Hay xalayiq! Anglimidim démenglar, yéngi darénning buyruqi! …
Jakarchining kochidin anglan’ghan bu awazi ögzidiki kishining xiyalini bölüwetti.
— Jang! … Jang! … Jang! … Xalayiq! Yéngi darén puqrani kechürüm qildi, silerni öyliringlardin chiqip ish – oqet qilishqa buyrudi! …
Héliqi kishi yiraqlap kétiwatqan jakarchining awazigha diqqet bilen qulaq saldi – de, bélini bir tal chige bilen baghlap, ögzidin chüshüp ketti. Bir hazadin kéyin, u dümbisige xalta tashlap, qollirigha sapayi bilen tayaq tutqiniche sheher kochilirida peyda boldi:
— Éh xudaning möminliri! I, qorqunchaq bendiler, ishikinglarni échinglar, manga nan béringlar, nan! …
Su we ozuqluqqa muhtaj bezi namratlarning ishik échip chiqqinini hésabqa almighanda, köpinche öylerning ishiki téxi ichidin mehkem taqaqliq idi. Chachliri gejgisige yéyilip chüshken héliqi kishi öymmu öy yürüp ishiklerni qéqip warqiraytti: — i, qorqunchaq bendiler, ishikinglarni échinglar, manga nan béringlar, nan! . .
— Hesen derwish, mana sanga nan, bu yerge kelgine!
Kichikkine derwaza üstidiki öyning dérizisi échilip, saqalliq bir kishining tatarghan chirayi peyda boldi. U kishi yuqirida turupla derwishning xaltisigha nan tashlidi.
— Derwish, éytqina, leshkerler yene adem öltürüwatamdu? Sen némishqa qorqmay, kochigha chiqip warqirap yürisen?
— chiwin qorighan yerge qonidu, ölüm qorqqan’gha yépishidu. Satirash usta, qorqmay öyüngdin chiqip dukiningni ach, xanning leshkerliri hemme ademni öltürüwetse, ularning qorsiqini kim baqidu? !
Derwish sapayisini sharaqlitip, yene ilgirilep ketti.
— Ey, xudaning yüreksiz bendiliri, ishikinglarni échinglar…
Yoldin ötüp kétiwatqan atliq ikki leshker derwishning yénidin ötkende heyran bolushup toxtap qaldi.
«U némidep warqirawatidu? – dep soridi biri yene biridin».
— Men nedin biley u némilerning tilini.
— Men uni chépip tashlaymen!
Mest leshker qolini qilichqa uzatqanidi, yénidiki buradiri uni tosudi.
— Qoy, u yene bizning yang darénning buyruqini yetküzüp yürgen adem bolup qalmisun. Yür, ittikrek bérip haraq tapayli.
Derwish özige yéqinlap kélip, qaytip ketken ejeldin xewersiz, sapayisini chélip kétip baratti. U bulaqbéshigha chüshüp kétidighan tar kochilarning birige egigende, aldigha bir talip bala chiqti.
— Hesen derwish, séni ustaz chaqiriwatidu.
Bala derwishni keng bir hoyligha bashlap kirdi. Hoylining etrapini aylandurup sélin’ghan tüwrüklük péshaywanlar astida qatar ketken hujrilar bar idi. Bu — mehelle ichidiki kichik medrislerning biri bolup, ilgiri bu yer talip balilarning shawqunluq awazliri bilen tolghan bolatti. Hazir hoyla jimjitliqqa chöküp, ishikliri ochuq qalghan hujrilar ghéribsinip turatti.
Bala bilen derwish hoylini otturisidin késip ötüp, kichik bir ishik arqiliq arqidiki baghqa chiqti.
Tam yaqilirigha anar köchiti tikilgen bu güllük baghning ishiki yénidiki chong üjme derixi etrapigha qoyuq saye tashlap turatti. Üjme astidiki supa üstige körpe bilen yastuq tashlan’ghan bolup, körpide saqallirini aq arilighan bir kishi yastuqqa yölinip olturatti.
— Essalamu eleykum!
— We’eleykum essalam, hesen, ebu qilghin, ornumdin turalmidim.
Olturghan kishi ornidin sel qozghilip, derwishning olturushigha jay körsetti. Derwish xaltisi bilen qolidiki sapayini üjme yénigha qoyup, supining bir burjikige kélip olturdi.
— Saqliqing yoqmu, qandaq? Közliring olturushup kétiptu yüsüp.
— Qeshqer xelqining béshigha éghir kün chüshti. Mana, manga birqanche kündin béri uyqu yoq. Men séning awazingni bu yerde turup anglidim. Sen salamet ikensen. Hesen, méning qizimdin xewiring barmu?
— Qizing nozuk bu jengde ayal emes, er boldi. Men uni tümen boyida at üstide kördüm, shundaq bir merdane perzent terbiyiliginingge apirin!
— U tirikmu?
— Tirik, epsus, u hazir düshmen qolida. Leshkerler tümen boyigha chiqqan minglap kishilerni qirip tashlidi. Alla ularning yatqan yérini jennette qilsun! Leshkerler yene nechche yüz kishini tirik tutup baghlap, hazir kona gülbaghda saqlap turuptu. Ularning ichidin yene qanchilirining kallisini késip, sheherning töt derwazisigha ésip qoydi. Paranglargha qarighanda, qalghanlirini ili terepke élip mangar imish.
Yüsüp ustazning közliridin taramlap yash töküldi.
— Könglühni buzma yüsüp, bu yalghuz Nozugumghila kelgen bala emes, bu éghir kün pütün Qeshqer xelqi üstige chüshti. Sen hörmetke layiq ata, öz naminggha munasip ustazsen, séning terbiyiligen perzenting, yétishtürgen shagirtliring elning béshigha apet kelgende, özlirining ada qilishigha tégishlik heqqini ada qildi.
— Sen ularni qachan élip mangidighanliqini bilemsen?
— Men sanga xewirini bérimen.
— Hesen, men sanga könglümdiki gépimni éytip qalay, belkim, men ölüp kétermen. Qizim nozuktin ayrildim. Sen men béqip chong qilghan yétim oghul baqini bilisen.
— Baqi chöl yollirida ching leshkerlirining béshigha apet sélip yürüptu. Xuda uninggha medet qilsun, yüsüp.
—Nozugum bilen ikkisini bille oqutup, bille terbiyiligenidim. Balilarning her ikkilisi bir – birige amraq bolup öskenidi. Méning ularning béshini qoshup qoyush niyitim bar idi.
— Alla séni yaxshi niyitingge yetküzsun!
— Hesen, sen xudaning erkin bendisi. Séning qediming yetmeydighan yer yoq. Sen bu sözlirimni könglüngde saqlap qal. Qizim xelqqe, öz muhebbitige sadiq bolsun, sen uninggha éyt, qiz üchün öz nomusini, pakliqini saqlash hemmidin ela, mana bu xenjerni bir amal qilip Nozugumgha yetküzüp bérersen.
Yüsüp ustaz yaltirap turghan qara sapliq xenjerni yastuq astidin élip derwish qoligha uzatti.
— Xosh. Men bu xenjerni, qilghan amanet sözliringni bir amal qilip Nozugumgha yetküzimen. Sözliringning menisige chüshendim. Yaxshi ata öz perzentige yaxshi terbiye bilen yaxshi söz qalduridu. Qéni yüsüp, mangimu atighiningni ber, menm yolumgha mangay.
— Sanga néme kérek hesen?
— Manga nan ber, nan!
— Xaltangda birnechche kün yetküdek nan turuptu. Bir kün yetküdek ozuqi turup tileshning durus emeslikini bilisen’ghu, hesen?
— Men ghérip külbemge kochida qalghan yétim balilardin on nechchini yighdim. Ulargha nan toshup yürimen. Qéni aldingdiki nandin ikkilenmey birni manga sun’ghin, özümmu kün boyi aghzimgha héchnéme salmidim. Mangimu hayatliq kérek. Kim bilidu, menmu Nozugum bilen bille oweyis 1 «uweyis — chighatayning kéyinki xanliqliridin biri, uning maziri ilida, xelq uni «sultani oweyis maziri» dep ataydu. » mazarliri terepke bararmen.
Derwish yüsüp ustaz bergen nandin bir burda oshtup aghzigha saldi – de, ornidin qozghaldi. U üjme yénidiki xaltisi bilen sapayisini qoligha élip yene sözlep ketti:
— Ésingdidur yüsüp, ikkimiz kichikimizdin bille oynap chong bolghan, bille oquduq. Kéyin, hayatta ikkimiz tallighan yol bir bolmidi. Sen buxara, iran, medinilerde boldung, ilim tehsil qilding, qaytip kélip mektep achting. Ilim – meripet bilen nadan xelqni terbiyilimek boldung, lékin bilimsiz yurt chongliri, yaqa yurtlardin mensep, mertiwe, bayliq izdep kelgen ghoja — ishanlar séni chetke qaqti, séning arqangdin pitne – pasat téridi. Sanga «bid’et» dep yala chaplidi. Sen azar yéding, aghriqchan bolup qalding, men bolsam nadanliq, qorqunchaqliq, wijdansizliq, kazzapliq, bir chishlem loqma, bir baldaq mensep — mewtiwe üchün bir – birini sétish we aldamchiliq höküm sürgen bu dunyadin bizar bolup, ademlerdin özümni chetke aldim. Sen bilisen, peyghember eleyhissalam abdulla ömer reziyallahu enhuning mürisdin silkip turup, uninggha: «dunyadin sen musapirdek yaki yoluchidek ötkin» dégenidi. Men ashu yolni tallidim. Mal – mülük, barliq dunyadin waz kéchip, seper xaltamni müremge tashlap, taghu deshtlerni kezdim. Yaratqan igem méni kech qoysa qoydi, ach qoymidi. Herbir mazar, herbir xaniqa, herbir ötengdiki qaynawatqan qazanda méningmu bir chishlem rizqim bar, manga uningdin ziyade nersimu kérek emes…
— Bizning arimizda yene bir kishi bar idi, hesen.
— Toghra, men sanga hazir shuni esletmekchidim. Bizning arimizda yene bir kishi bar idi, u ghojamlar ewladidin bolghan sidiq ghoja idi, u mensep we bayliq tépish yolida jan köydürdi, kéyin u chong mensepdarmu boldi. Heddi – hésabsiz bayliqqa érishti. Emma uning bu ametlik künliri uzaqqa barmidi. Ghojilarning bu qétimqi talishishida u yéngilip qachti we nomussizliq bilen bizning üstimizge qanliq qilich tutqan leshkerlerni bashlap keldi. Yéqinda u yene put – qolliri baghlan’ghan qullar we bayliq artilghan tögilerni élip mangidighan leshkerlerge yol bashlap iligha bérip, u yerdin chong mensep élip qaytip kelmekchi, u yash waqtida biz bilen heqiqet, wijdan, hörlük heqqide qéziship talash – tartish qilidighanidighu? َ kördüngmu, kimiki haramdin bayliqqa ériship, nepsining yoligha kirip ketse, uningdiki heqiqet üchün bolidighan qizghinliq öchidu. Peyghember eleyhissalam «jennetning derwazisigha bérip qarisam, jennetke kirgenlerning köpchiliki kembegheller iken. Baylar bolsa, hésab bérish üchün uning derwazisi aldida tosulup qaptu» dégenidi. Bayliq we mensepke bolghan héris, insandiki hemme yaxshi xisletlerni yütüp ketküchi ejdihadur. Men sidiq ghojining péyige chüshimen, uni öltürmigüche qoymaymen. Belkim, bu yolda özümmu ölüp kétermen, ölüm men üchün xushalliq. Ademler pütün hayatiy boyi bextini izdeydu. Emma ölümning özi bext ikenlikini chüshenmey, bu qéchip qutulghili bolmaydighan heqiqettin exmeqlerche qachidu. Kishini jahanning ghem – ghussisidin, jahandarchiliqning hiyle – mikirsidin xalas qilidighan ölümning özi xatirjemlik, uning özi bext. Xeyr, körüshkiche aman bol, yüsüp!
Tötinchi Bab: Xeyr, Ezizane Qeshqer
Xeyr qizim Nozugum,
Eqli taza yultuzum.
Külpet chüshti béshinggha,
Tutqun boldung qunduzum.
— Xelq dastani «Nozugum»din.
Tutqunlarni iligha élip mangidighan küni ching leshkerliri pütün sheher xelqini yarbagh derwazisi aldigha heydep chiqti. Ular xan’gha qarshi chiqquchilarning teqdiri qandaq bolidighanliqini körsitip, puqralarning yürikini qattiq bir mujimaqchidi. Derwaza aldidiki yéngidin ornitilghan égiz darda nechche onlighan adem bashliri pulanglap turatti. Leshkerler tümen boyidiki jengde tirik qolgha chüshkenler ichidin ishqa yaraydu, dep qarighanlirini talliwélip, qéri – chüri, balilarning hemmisini öltürüp bu yerge asqanidi. Derwaza aldigha yighilghan ademler ichide yektek kiygen aqsaqal bowaylar, közliri yashangghirighan momaylar, top ichide qistiliship yürgen yalingach balilar, qolliri qadaqlashqan kasiplar, aptapta qarayghan déhqanlar közge köprek chéliqatti. Ching emeldarliri sheher xelqige: «birmu jan qalmay yarbagh derwazisi aldigha chiqsun! » dep buyruq chüshürgen bolsimu, bu ademler ichide yashlar körünmeytti. Yéqinqi yillar ichide arqa – arqidin bolghan yéghiliqlar tüpeyli, yashlar ölüp tügigen, az qalghan bir qisim oghul – qizlarni xelq ching emeldarlirining közidin qachurup yoshurushqanidi.
«Keldi! Keldi! » dégen awazlar bilen teng ademler topi tewrinip, sheher derwazisi ichidiki yolgha aqti. Yiraqtin qoyuq chang kötürülüp, atliq leshkerler chépip kelmekte idi. Ular yopurulup kéliwatqan ademler topini rehimsiz qamchilap, atqa dessitip, ikki terepke sürüp yol achatti. Arqidin qatarliship kéliwatqan töge karwini köründi. Bu tögilerge yolda lazimetlik nersilerdin bashqa, qimmet bahaliq herxil mallar – baylarning dukanliridin buluwélishqan top – top yipek rextler, hindi, iran sodigerlirining soda sarayliridin musadire qilin’ghan türlük boyaq, ipar we bashqa puraqliq dora – dermanlar, xan’gha sowgha qilin’ghan altun – kümüsh, gilem, ésil mis jabduqlar, merwayit we bashqa qimmet bahaliq tashlar qachilarn’ghan sanduqlar artilghanidi. Bu mallarni yüzlep leshker quruqdap kelmekte idi.
Töge karwinining arqisidin bir – birige chétip baghlan’ghan nechche yüz tutqun sörilip kéletti. Bu sürgünlerning etrapini atliq leshkerler qorshighan bolup, ular qilichlirini yalingachlap, özlirige sürlük tüs bérishke tiriship gidiyip méngishatti.
— Hey xalayiq, yol béringlar! Bulardin ibret élinglar! Xan’gha qarshi qol kötürüsh chong gunah! … »
Sürgünler topi aldida palaqlap kéliwatqan pakar boyluq, saqalliq kelgen adem kaniyini kérip, ene shundaq warqirap kelmekte idi. Uning uzun perije chapini ayighigha yögiship, ittik méngishigha kashila qilatti. Arqidiki atliq leshker at üstidin éngiship, uni qamche bilen pat – pat noqup, chapsan méngishqa ündeytti.
— Sidiq ghoja! — dep ghezepke keldi yol chétidiki kishiler arisida turghan hesen derwish we, – tüfi, munapiq! — dep yerge tükürdi.
Tutqunlar sheher derwazisi aldigha toplan’ghan xalayiq arisidin ötkende, özlirining oghul – qizlirini tonughan ademler qol sunup qérindashlirigha ésildi, ching leshkerliri ularni atlarning köksi bilen urup yiqitip, atqa cheylitip ötüshke bashlidi, ayagh astidiki topiliq yol birdemdila qipqizil qan’gha boyaldi. Hesen derwish bu xorluqlarni körüshke chidimay közini mehkem yumdi… Shu chagh sürgünler ichidin bir qizning yangraq awazda éytqan naxshisi kötürüldi:
Ni yigitler, sulun qizlar,
Erk yolida qan’gha patti.
Zalim jallat, mesümlerning,
Bashlirigha qilich chapti.
… … .
Derwish uyqusidin oyghan’ghandek bolup közlirini yoghan achti. Qeshqer xelqi özining süyümlük perzentini tonudi. Nozugumning üstidiki uzun etles könglekning renggi kün nurida önggen bolup, uning uzun, qara chachliri saghrisidin éship tashlinip turatti. Chéke chachlirining arisidin chiqqan qizil qan, sol péshanisini boylap éqip chüshüp, qapqara qashliri üstide uyup qalghanidi. Qiz etraptiki qérindashlirigha toymay qaraytti we uning közliri top ichidin kimlernidu izdeytti.
Xeyr – xosh, derdmen dada,
Ghemgüzarim yaxshi qal.
Közlirim aqu qarisi,
Tende janim yaxshi qal.
Bille oynap bille ösken,
Yaru dostlar yaxshi qal.
Kindik qénim tökülgen,
Qeshqer shehirim yaxshi qal.
… . .
— Jénim qizim, séni xudaning özige tapshurdum. Xuda séning jimi müshkülüngni asan qilsun!
Top ichide turghan yüsüp ustaz qizigha telmürüp ene shundaq pichirlidi. U mushu birnechche kün ichide téximu jüdep ketkenidi. Yüsüp qizini bi’aram qilmasliq üchün top aldigha ötmidi. Özining titrep turghan qolliri bilen hasa tayiqini mehkem tutqiniche, ademler arqisida turup, qizigha béghishlighan eng yaxshi du’alirini, yürek sözlirini, toqughan nezmilirini pichirlap éytip qaldi…
Sürgünler yiraqlashqanséri qowm – qérindashliridin ayrilghan xelqning yigha – zari ewj aldi. Uzap kétiwatqan sürgünler demmudem arqisigha qarap, el – makanidin köz üzelmeytti… Bashlirini yalingachlan’ghan qilich astigha tutup kétiwatqan bu ademlerning teqdiri néme bolar? Ulargha yene öz yurtlirigha qaytip kélip, tümen deryasining lezzetlik suliridin ochumlap échishke nésip bolarmu? …
— Xeyr, ezizane Qeshqer!
— Xeyr ilim – meripet, hüner – sen’et makani!
Beshinchi Bab: Chayxanidiki Uchrishish
Atlarni toqup qoydum,
Purset kütüp yatarmen.
Yargha bergen ehdem bar,
Uni choqum taparmen.
— Xel dastani «Nozugum»din
Burutliri emdila xet tartishqa bashlighan bir yigit topiliq harwa yolida atliq kéliwatatti. Etrapidiki dalalarda chöl torghiyi churuqlishatti. Yiraqtiki toghraqliqlardin kakkuk awazi kéletti. Yoghan chaqliq yar – yar harwini heydep kétip barghan déhqan sozup naxsha éytatti. Uning naxshisi maysirighan chaqlarning ghichirlishi bilen qoshulup, achchiq bir peryadqa ochshiship kétetti. Atliq yigitning xiyali Qeshqerde uchup yüretti. Buningdin ikki yil ilgiri u shu yerdin yari bilen xoshliship chiqqanidi. Zilwa boyluq qiz shu chaghda, neqishlik derwazining qanitigha yölinip turup, yoghan shehla közliri bilen uni uzitip qalghanidi.
— Xeyr, Nozugum! Düshmen bosughida turghan chaghda öyde kitab waraqlap olturush yigitning ishi emes, men kettim, aman bolung! – dégenidi yigit shu chaghda:
— Men sizni tosmaymen. Choqum qaytip kéling! – dégenidi qiz.
Mana aridin ikki yilche ötti. Shu yillarda Qeshqer shehirining etrapi tinjimidi, yigitmu wede qilghan yarining qéshigha qaytip baralmidi. Uning küni teklimakanni yaqilap ketken chöl yollirida, ching leshkerlirige apet sélish bilen ötti. U bazarliri ademler bilen tolup turidighan shawqunluq qedimiy shehirini, qirghaqliri bükkide talliqlar bilen qaplan’ghan tümen deryasini, arqisida anarliq béghi bar hoylini, kichikidin béshini silap östürgen ustazini, epchil qoshaqlarni qoshup, naxsha qilip éytidighan qedirdan qizni bekmu séghin’ghanidi. Chöllerde échilghan dala gülliri, yégane anglinidighan kakkuk awazi, bahardiki yéshil maysilar, jenubtin qatarliship kéliwatqan qushlar… Bularning hemmisi yigitke ötken künlerni eslitip, uning séghinishini kücheytti. Ching leshkerlirining bu qétimqi basturushi yigitning Qeshqerge qaytish ümidini biraqla yoqqa chiqardi…
Yigit shundaq xiyallar bilen aqsu shehiri ichige yétip keldi. Sheher namratlar bilen tolup ketkenidi. Qol sunup turghan jul – jul kiyimlik tilemchiler qedemde bir uchraytti. Chong meschitning aldidiki seynada bir qéri meddah etrapigha adem yighalmay küchinip warqiraytti. Ademler kochilarning doqmushlirigha, chayxanilargha toplishiwalghan bolup, ching leshkerlirining Qeshqer shehiridiki qanliq qirghinchiliqi we bashqa wehimiler üstide qorqunchqa chüshüp parang qilishatti. Anglighuchilar üchün bu gepler jengnamilerdiki herqandaq riwayetlerdin qiziq we dehshetlik tuyulatti. Hemme jayni ensizchilik basqanidi. Yoghan sögetning sayiside chach éliwatqan «uzun qulaq» satirash etrapidikilerge Qeshqer shehiridin heydep kéliwatqan sürgünlerning bügün – etining ichide aqsu etrapidin ötidighanliqi heqqidiki eng yéngi xewerlerni sözlep, etrapigha oliship gep anglawatqanlarni heyrette qaldurup, huzurlanmaqta idi. Bazar restiliridiki ishikliri qara sirlan’ghan dukanlarda olturghan sodigerler teshwishke chüshüp, pokeyning arqisidin boyunlirini sozup, ötken – kechkenlerdin néme ish boluwatqanliqini sürüshtürüshetti.
Yigit étini yétilep, ademler topini arilimaqta idi. U bu yerdin hesen derwishni izdep yüretti. U derwishning aqsugha kelgenlikidin xewer tapqanidi. Qeshqerdiki weqeler toghrisida eng ishenchlik xewerni peqet hesen derwishlar sözlep bérishi mumkin idi. Yigit béshigha kulah, üstige uzun chapan kiygen herqandaq ademning aldigha ötüp qaraytti. Ademler toplan’ghan barliq sorun, hemme chayxanilargha bir – birlep kirip ötetti.
Atliq yigit aqsu shehiri ichini ene shundaq qédirip yürgende, hesen derwish sheher chétidiki xilwet bir chayxanigha kirip keldi. U chayxanichidin bir cheynek chay soridi. Chaychining özini diwane dep oylap qélishidin ensirep, dastixan’gha aldin birnechche yarmaq tashlidi. Chaychi chay keltürgendin kéyin, u qoynidin bir parche qattiq nan bilen bir siqim örük méghizini élip, petnusqa tökti – de, mustehkem chishliri bilen qattiq nanni kursulditip chaynap we her qétimda birnechche tal méghizni qoshup kap étip, ishtiha bilen ozuqlinishqa bashlidi. Yillar boyi otning aldida turup qaridap ketken puchuq cheynekning chéyi puraqliq hem lezzetlik idi. Issiq chay derwishning bedinini qizitip, harduqini alghandek boldi. Del shu chaghda, chayxana aldigha atliq bir kishi kélip toxtidi.
— Hey, chaychi ustam! Bu yerge derwish süpet bir méhman kelgendek boldimu?
— Qéni, attin chüsh inim. Shu tapta sen éytqandek bir kishi chay ichip olturuptu.
Yigit étidin sekrep chüshüp, atni ériq boyidiki sögetke baghlidi – de, atqa bir az yem bérip qoyushini tapilap, chaychining qoligha pul tutquzdi.
— Essalamu eleykum, hesen tagha! – yigit chayxanining qiysiyip ketken pakar ishikidin éngiship kirip, derwishning qélin chang basqan chapinining péshidin söydi.
— Saliming xudagha qobul bolsun, oghlum baqi.
Derwish, yigitning péshanisidin söyüp, uni ornidin turghuzdi.
— Silining aqsugha kelgenliridin xewer tépip, xushal bolup, pütün sheherni izdep chiqtim.
Derwish baqigha bir piyale chay quyup sözlidi:
— Warang – churung köp jayda pikir chéchilidu. Bikarchi tola orunda pitne – pasat köp bolidu. Taghang xaliraq jayni izdep, bu yerge kélip qaldi. Qéni, nan’gha éghiz tegkin!
Derwish bilen baqi chay ichkech paranglashti. Derwish Qeshqerde bolup ötken ishlarni qisqiche sözlep berdi.
— Ching leshkerliri Nozugumni sürgünler bilen bille ekéliwatidu. Men ularni shékerköl 1 «shékerköl — maralbéshining üstidiki bir köl. » boyidiki yolda yandap ötüp kettim. Ularni atliq 500 leshker qoruqdap kelmekte, séning ishliring qandaq? – dep sözini axirlashturdi derwish.
— Méning etrapimda on nechche kishi bar, hemmisi qorqumsiz yigitler. Biz bu etraptiki chöllerdin ötken herbir leshkerning jénigha xewp sélip yürüptimiz. Men Nozugumni ularning qolidin choqum ajritiwalimen, tagha! Bu yolda yaki men ölimen, yaki meqsitimge yétimen. Sili qeyerge qarap seper qildilikin, bilishke bolarmu?
— Men silerni izdep tapmaqchidim, nishanemge yettim. Méning meqsitim — xa’in sidiq ghojini jazalash, uning xelq aldidiki jinayiti chékidin ashti, u yene bu qétim iligha mangghan leshkerlerge yol bashlap kétip baridu. U ili jyangjün mehkimisidin chong mensep élip qaytmaqchi, men uning iplas hayatini öz qolum bilen burunraq tamamlashni xalaymen.
— Hebbelli! – baqi tügülgen mushtini dastixan üstige qoydi, – bu xa’in’gha jaza bérishni bizmu xéli burunla oyliship qoyghan.
— Shundaqmu?
— Elwette, biz uni bu qétim aman qoymaymiz.
— Xosh, undaqta séning aldingda ikki chong ish turuptu. Biri, ashiqingni yawning changgilidin qutuldurush ; Yene biri, xa’inning edibini bérish. Sen bu ikki chong ishning qaysisini aldi bilen orunlimaqchi?
Derwish öskileng qashliri astidiki ötkür közlirini baqigha tikti.
— Leshkerler aqsudin ötüp, aldimizdiki uzun chöl yollirigha chüshkende, xuda nésip qilsa, ademlirim bilen ulargha qaplandek tashlinip, hem xa’inni jazalaymen, hem Nozugumni qutulduruwalimen.
Hah! Hah! Hah! … – derwish saqallirini titritip külüp ketti, – xuda yaxshi niyitingge yetküzsun oghlum. Sen téxi yenila bala. On nechche adem bilen 500 kishilik chong qoshun’gha chéqilish — tuxumni tashqa urghan bilen barawer. Bilip qoy, yaxshi yol bashchi öz ademlirini xeterge bashlimaydu!
Baqi ornidin chachrap turup, derwishning qolini tutti.
— Tagha, oghulliri téxi gödek, éytsila, siliche qandaq qilghinimiz tüzük?
Derwish öz pilanini baqigha sözlidi. Ularning söhbiti shu teriqide yene yérim sa’etche dawamlashqandin kéyin, ular chaychi bilen xoshliship yolgha chiqti.
— Qéni oghlum, sen étinggha min, men piyade mangimen, xeyr, xuda salamet qilsa, sürgünlerdin bir kün ilgiri siler turghan yerge yétip barimen.
Baqi étigha ménip yolgha chüshti. Derwish arqisidin uning qarisi yitküche qarap qaldi.
Éh, yashliq! Sen tewekkülchilik, nadanliq, aldiraqsanliqqa oxshash herxil illetlerge kömülgen bolsangmu, yenila güzelsen! … Derwish shu tapta öziningmu yashliq künlirini eslidi. Bir chaghlarda u Qeshqer kochilirining biridiki égiz suwadan térekke yölinip kéche – kéchilep turghanidi. Tolun ay asmandin öz nurini séxiyliq bilen töketti. Yiraqlardin yoluchining sozup éytqan naxshisi anglinatti. Yash hesen udulidiki balixaniliq öyning penjirisige köz üzmey qaraytti. Bezide u körüshke teshna bolup yürgen jananning jamali penjiridin lip étip körünüp qalatti – de, yoqilip kétetti. Bichare hesen shuninggha bolsimu qana’et hasil qilip, xushal bolup qaytatti. Bu uning medriste oqup yürgen chaghliri idi. Sinchi molla bala taliptiki bu özgirishni bayqap qaldi. Bir küni u hesenning qizgha béghishlap yazghan shé’irlirini qolgha chüshürüwélip, uninggha 30 derre urghuzdi. Hesen muhebbetning bu deslepki achchiq sowghisini chishini chishlep turup qobul qildi. Bir yildin kéyin, uning ashiq bolghan qizi ölüp ketti. Lékin, bu qiz derwishning könglide bir ömür saqlinip qaldi. Yashliq némidégen yaxshi, birinchi muhebbetning oti qanchilik öchmes – he! … Hesen derwishning ésige shu tapta qaysibir sha’irning munu shé’iri kélip chüshti:
Epsuski, yigitlik mewsumi ötti,
Köklem uzap ketti, qish pesli yetti.
Yashliq dep atalghan u shadliq qushi,
Bilmidim, qachandur keldi we ketti…
«He, dunyagha kélip, ketmeydighan néme bar? » derwish achchiq bir küldi – de, sapayisini chélip yolgha chüshti.
Démek qay sari ezim etküng, manga yoq ixtiyar axir,
Qaza ilkige bermishmen inanu ixtiyarimni.
Tügendi eshik külgün emdi qalmish zerpirane yüz,
Pelek zulmi bedel qildi xazan birle baharimni. 1 «nege mangding dep sorima, ixtiyar özümde emes ixtiyar tizginimni teqdirning ilkige bergenmen. Qizilgüldek yashliqim tügep, zepiran chirayim qaldi, pelek zulumi baharimni xazan’gha aylanduruwetti. »
Altinchi bab: Qonalghuda
Muz dawanning yolidin,
Ötmeske amal barmu?
Ilixogha barghuche,
Jénimiz aman barmu?
—Xelq dastani «Nozugum»din.
Ching leshkerliri sürgünlerni qanchilik qamchilimisun, yol yenila awumidi. Kündüzliri chöl qattiq issip, qumluqta ayagh yötkep méngish azab bolatti. Mangalmay sörilip qalghanlarni leshkerler rehimsiz halda chépip tashlishatti. Bezide ölgen at we tögilerning yüklirinimu sürgünlerge artip qoyushatti. Chöl yolida arghamchidek sozulup kéliwatqan ademler üstide quzghunlar egip uchushatti. At – tögilerdin chiqiwatqan issiq tiniq, ademlerning bedinidin kötürülüwatqan achchiq ter puriqi, bularning hemmisi qoshulup kishining könglini aynitqudek sésiqchiliq peyda qilatti. Peqet köydürüp turghan quyash olturushqa bashlighandin kéyinla salqin chöl shamili peyda bolup, ademler qénip nepes éliship, yénikliship qalghandek bolatti.
Yerlik hökümetlerge «Qeshqer topilingi»ni bisiqturup qaytqan leshkerlerni yaxshi kütüwélish toghrisida yarliq chüshürülgenidi. Sürgünler bilen olja mallarni ekéliwatqan bu chong — qoshun chong – kichik bazarlargha yéqinlashqanda, yerlik emeldarlar ularning aldigha chiqatti, herbir öteng we qonalghularda kéliwatqanlar üchün aldin qazan ésilip turatti. Aldi bilen ching leshkerliri ghizalinip, andin ashqan – tashqan nersiler sürgünlerge üleshtürülüp bériletti. Bügün ular aldidiki ötengge yétip baralmay, chöldila toxtap qondi.
Leshkerler emeldarlar üchün aldirap – ténep birqanche kigiz öy tikishti. Tügiler ochuq daligha da’ire qilip chöktürülüp, sürgünler kéchisi qéchip ketmisun üchün putidin zenjirler bilen bir – birige chétip baghlinip, tögilerning otturisigha orunlashturuldi. Etrapta leshkerler gülxan yéqip yétishti.
Shu tapta, nériraqtiki chong gülxanning etrapigha birmunche leshkerler olishiwalghan bolup, otturida olturghan qériraq leshker néme toghrisididur qiziship hékaye qilip bériwatatti.
— He, shundaq qilip umu yiqildimu? – dep so’al qoyup aldiratti sözligüchini bir leshker.
— Pah, üchinchi adimimizmu qilich yep yiqildi. Biz birqanchimiz héliqi topilangchini qistap kelduq. Yéqinlap bérip qarisam, wah, téxi aghzidin anisining süti ketmigen bir shumtek iken. Men arqisidin kélip del uning boynigha qaritip qilich urdum, pah, qandaq boldi, bilmidim, qilich uning béshigha sel – pel tégipla ötüp ketti. Uning chökürüp kiyiwalghan tumiqi béshidin uchup ketti – de, uzun chéchi chuwulup arqigha chüshti. Bashta men «hoy, bu bizning törilirimizdin birerimu, qandaq? ! » dep chöchüp kettim. Obdan sepsalsam, aldimda turghini bir qiz iken. Men «wah» dewettim. Yénimda turghan birnechcheylenmu tengla «wah» dewétishti. Uning chéchigha qarap téngirqap qalghan leshkerlerning biri shu zamanla qilich yep yiqildi. Shu esnada, u étini déwitip, bizning qorshawimizni yérip chiqip ketmekchi bolghanidi, biz uninggha biraqla yopurulup bérip baghliwalduq. Pah, tazimu yaman némiken, men shu yéshimgha kélip, mundaq soqushqan ayalni körmigenidim.
— Némishqa uni shu yerdila chépip tashlimidinglar?
— Chépip tashlimaqchiduq, lékin leshker bashliqi uni körüp «pah, némidégen güzel néme bu! Uni iligha apirip, jyangjünning özigila sowgha qilip, in’am alimiz» dep qaldi. Suqushta ayallarning chirayi öz jénigha zamin bolghanliqini körgenidim. Bu qétim u özining güzelliki bilen aman qaldi.
— Yol boyi naxsha éytip kéliwatqan héliqi qiz shumu?
— He, özi shu!
Leshkerler Nozugumning tümen boyidiki jengde körsetken qehrimanliqliri heqqide hékaye qilishiwatqan chaghda, u sürgünler arisida, qongur chöl asminigha qarighiniche xiyal sürüp yatatti. Shu tapta, uning aghriqchan atisi néme qiliwatidikin? Nozugumning anisi kichik chéghida ölüp ketkenidi. Bu méhriban kishi uninggha hem ata, hem ana boldi, hazir uning halidin kimler xewer éliwatqandu? Baqichu, u qeyerlerde sergerdan bolup yüridighandu? …
Nozugum yol boyi qéchish xiyalini özidin néri qilalmidi. Lékin, leshkerlerning nazariti nahayiti qattiq idi. Nozugum pütün mungini naxsha qilip éytip keldi, u leshkerler tillisimu, ursimu éytiwerdi. Axir leshkerlermu urup – tillap zérikip, uning meylige qoyup berdi.
Nozugum xiyal bilen uyaq – buyaqqa örülüp uxliyalmidi. Chöl asminida sansiz yultuzlar jimirlaytti. Etraptin tögilerning pushuldashliri, atlarning ot yéyishliri, sürgünlerning ulugh — kichik tin’ghan awazliri anglinatti. Pat – pat, panus kötürgen qoruqchilar uyaq – buyaqqa ötüp qalatti. Tütep köyüwatqan gülxanlardin chöl ösümlükliri yiltizining puraqliq isi kélip dimaghqa urulatti. Kigiz öylerdin mest bolup qalghan leshker bashliqlirining warqirashliri anglinatti. «hey, shuning bilen méning yashliqim tügigenmidu? Iligha barghanda ajiz béshimgha néme künler chüsher? … » Nozugum shundaq hesretlik xiyallar bilen uyqugha ketti. U chüshide atisini kördi. Ata anarliq baghdiki supida olturup Nozugumni chaqiratti.
— Nozugum!
Nozugum bu awazdin oyghinip ketti.
— Nozugum qizim, bu sizmu?
Uni rasttinla biri chaqiriwatqandek qilatti. U ong yénigha örülüp, qéshida yükünüp olturghan saqalliq kishini körüp chöchüp ketti.
— Nozugum, qorqma qizim! Bu men — hesen derwish.
— Hesen tagha!
Hesen derwish qizning yénigha qiysaydi – de, uning aghzini aliqini bilen tosudi.
— Astiraq.
— Tagha, bu chüshümmu, ongummu? Sili bu yerge qandaq kélip qaldila?
— Chüshüng emes, ongung qizim. Chöl shamalliri manga silerning puriqinglarni yetküzdi. Qizim, manga egiship qéchip chiqip kételemsen?
— Tagha, bizning putlirimiz bir – birimizge chétip kishenlen’gen.
Hesen derwish Nozugumning ayighini silidi. Mustehkem tömür zenjir uning qoligha uruldi.
— xeyriyet! – dédi derwish, – gheyretlik bol, xuda sanga azadliq nésip qilghuche boshashma. Men bu terepke mangghanda atang sanga salam éytti. Séni pak bolsun, xelqige, muhebbitige sadiq bolsun, dédi. Bu atangning sanga ewetken sowghisi.
Nozugum derwishning qolidin éghir polat xenjerni aldi – de, yoshurdi.
— Qizim, éytqina, sidiq ghoja qeyerde? !
— Sidiq ghoja? ! – Nozugum seskinip ketti, – u yüzsiz héchkimning chirayigha tik turup qariyalmaydu. Leshkerlermu uni arigha almaydu. U aldi terepte körünüp turghan kigiz öylerning eng chétidikide yalghuz turidu.
— Xeyr qizim, aman bol!
Derwish qandaq téz peyda bolghan bolsa, qarangghuluq ichide yene shundaq téz ghayib boldi. Nozugum uningdin atisi, baqi we yene némiler toghrisida köp nersilerni sorimaqchidi, emma ülgürelmidi. Nozugumgha buning hemmisi bir tiniq ichide bolup ötken chüshtek bilindi. Lékin, bu chüsh emes idi. Uning qolida atisining ötkür xenjiri yaltirap turatti.
× × ×
Ching leshkerliri sidiq ghojining yoqalghanliqini tang yorughandin kéyinla sezdi. Ular sidiq ghojining özi qéchip ketkenliki yaki uni bashqilar élip qachqanliqini éniqliyalmidi. Sidiq ghojining yolda minidighan aq qashqiliq éti kigiz öy yénida baghlaqliq turatti. Ghojining özi bilen bille élip mangghan altun – kümüshlirimu öz jayidila qalghanidi. Leshkerler etrapqa at sélip, xéli yiraqlarghiche izdep béripmu quruq qaytishti. Kéchidin biri chiqqan chöl shamili qumlarni her terepke éqitip, hemme izlarni kömüp tashlighanidi…
Yettinchi Bab: Xain’gha Ölüm
Ata düshminini özüngge dost tutma.
— Xelq maqali
Égiz qum döwilirining arqisida turghan bu xarabe gümbez yiraqtin qarighan kishilerning közige chéliqmaytti. Qachandur bir chaghlarda bu yer heshemetlik xaniqa, meschit we tünekxanilar bilen awat idi. Mazargüy ashiqlar üchün yoghan dash qazanlar toxtimay qaynap turatti. Hazir etraptiki hemme nerse qum astida qalghan bolup, qaysibir ewliyagha atap sélin’ghan mushu égiz gümbezla choqchiyip chiqip qalghanidi. Gümbezning ichi – sirtigha aq gej bilen suwap chékilgen güller öchken, uning egme qilip yasalghan torusliridiki ajayip neqishler xireleshkenidi. Gümbezning sherqqe qarighan kichik ishikining yaghachliri her terepke qiyshiyip turatti. Baqining ademliri sidiq ghojini mana mushu gümbez aldigha ekélip tashlighanidi.
Qoli arqisigha baghlan’ghan sidiq ghoja yükünüp olturup, aldidiki kishilerge yalwurmaqta idi. Chirayliri aptapta qarayghan on nechche yigit uni ötkür közliri bilen közitip turatti.
— Rehim qilinglar oghullirim, xuda rehimdil bolghanlarni yaxshi köridu. Mendek bir asiy bendining bir qoshuq qénidin kéchinglar! …
— Tur ornungdin! – dep warqiridi baqi, — séning hayating özüngning bir qoshuq qénini tileshtin néri barmidi. Shu bir qoshuq qéning üchün talay bigunahlarning qénini sel qilip aqquzdung.
— Xuda azmas, biz xudaning azghuchi bendilirimiz, men azdim, méni kechürünglar.
— Séni u dunyagha barghanda allaning özi kechürsun, bizde sanga rehim qilish hoquqi yoq, xelq séni alliburunla ölümge höküm qilghan. Biz hökümni ijra qilghuchilarmiz.
Sidiq ghoja «way – dad» sélip, chölni béshigha kiydi. Gümbez ishikige yölinip turghan hesen derwish shu tapta chongqur xiyaligha chökkenidi. Uning köz aldidin tümen boyida tökülgen qanlar, qiriliwatqan xelqning ahu zari, Qeshqer shehiri derwazilirigha ésilghan bashlar, ching leshkerlirining qanliq qamchisi astida sörilip kéliwatqan sürgünler ötmekte idi. Sidiq ghojining yalwurup biljirlashliri derwishning jehlini qozghidi. Qiziq qan uning tomurlirigha tépip, qulaqliri wingildap ketti. U yénida turghan yigitning ghilipidin ötkür qilichni sughuruwaldi – de, gürsüldep dessep otturigha keldi.
— Qéni yigitler, uning qolini yéshiwétinglar. U qandaqla bolmisun, bir musulmanning balisi, ölüsh aldidin taharet éliwalsun.
Yigitlerdin biri kélip, sidiq ghojining qolini yéshiwetti, yene bir yigit uning aldigha bir qapaq su keltürdi. Lékin sidiq ghoja qoli boshishi bilenla héchnémige qarimay hesen derwishning aldigha étilip bérip, uning putini quchaqlidi.
— Hesen, séning adem öltürüshke qandaq qolung baridu. Xudadin qorqmamsen!?
— Allaning mubarek namini hemme teng éghizgha alidu, lékin kimning xudadin heqiqiy qorqup pak yashighanliqi peqet mehsher künila ayrilidu. Séni öltürüsh gunah bolsa, meyli, alla bu gunahni méning zimmemge yazsun!
— Éytqina, méning néme jinayitim bar? Xelqqe yamanliq qilish niyitim yoq idi. Leshkerler méni qilich astigha élip zorlidi.
— Abduréshit damollammu sanga oxshash zorlan’ghanidi. U düshmenning ayighida ömileshtin ölümni ela bildi.
— Shundaq, men qorqunchaq, men jinayitimni yuyimen.
— Iplas! Séning pütün hayating jinayet bilen tinip ketken. Sen uni öz qéning bilen yumighuche yuyup tügitelmeysen. Bir kün oshuq ömür körseng zimmengdiki jinayet bir ülüsh ashidu. Men séning hayatingni öz qolum bilen tamamlash üchün séni chöl boyi qoghlap keldim, qop ornungdin! Taharet élip, iman éytiwal. Ölüsh waqtida bolsimu ademdek öl!
Sidiq ghoja qum üstige özini tashlap, hörkirep yighlashqa bashlidi. U yoghan közlirini her terepke tashlap, jénimni qutuldurup qalidighan bashqa birer nerse yoqmidu? ! dep alaq – jalaq qaraytti. Awazining bariche peryad salatti. Kitabxan, choshqini öltürseng chirqirap jan béridu, heywetlik qarighayni kesseng, u ünchiqmay örülidu… Taqet qilalmighan derwish sidiq ghojini yerdin yuluwélip, qilich bilen bir urupla kallisini üzüp tashlidi, shuning bilen peryad awazi öchüp, goya gürkirep chiqiwatqan boran birdinla tinchip qalghandek etrapni éghir jimjitliq basti. Xa’inning késilgen béshi gümbez ishiki yénigha qangqip chüshüp, qomgha düm bolup pétip qalghanidi.
Derwish qolidiki qilichni yerge tashlidi.
— Hay, yigitler! Kélinglar, bu jesetni waqtida kömüwéteyli we uning qebrisi üstige hemmige ibret bolghudek bir söz yézip qaldurayli…
Éytishlargha qarighanda, kéyin bu yerdin ötken yoluchilar bu xarabe gümbezning yénida peyda bolup qalghan yéngi bir qebrini körgen. Qebre yénigha qoyulghan tashqa éniq qilip, «kimiki bu yerdin ötse, xa’in’gha lenet oqughay» dégen sözler oyulghaniken.
× × ×
Shu ishtin kéyin, sürgünlerni qutuldurup qélish üchün ularning qarisini yittürmey egiship kéliwatqan baqining yigitliri tün qarangghusidin paydilinip, ching leshkerlirige birnechche qétim hujum qildi. Emma, leshkerler san jehettin nahayiti üstün idi. Yigitler her qétimda on nechche düshmenni yer chishlitip, chékinip ghayip bolushqa mejbur bolatti.
Chöl qaplanlirining hujumidin aramsizlan’ghan leshker bashliqliri axir kéngiship, yüzdin oshuq leshkerni «qaraqchilar»ni qoghlap yoqitishqa ajratti. Qalghan leshkerler sürgünlerning méngishini ittiklitish üchün yol üstidiki mehellilerdin déhqanlarning ésheklirini bulap kélip, herbir éshekke ikkidin tutqunni — erni aldigha qaritip, ayalni arqigha qaritip olturghuzup baghlap, ularni jédellep heydidi… Bara – bara hawa salqinliship, taqir tagh, qumluqlar axirliship, payansiz otlaqlar, qarighayliq taghlar uchrashqa bashlidi. Sürgünler ili wadisigha yéqinlashmaqta idi.
«Qaraqchilar»ni qoghlashqa ajritilghan leshkerler baqining yigitliri bilen kichik bir tagh ichide doqurushup qaldi. Jallatlarning qiqas chuqini, tömür qorallarning bir – birige tégip jaranglishidin tagh qushliri ürküp hawagha kötürüldi. Bu qattiq jengde baqi éghir yaridar boldi. Könglige bir hiylini pükken hesen derwish yigitlerni chékinishke buyrudi.
Chöl yigitliri özlirini qoghlap kéliwatqan ching leshkerlirini bir körünüp, bir körünmey toptoghra üch kün egeshtürüp yürdi – de, andin ghayib bolushti. Ching leshkerliri özlirining aldan’ghanliqini chüshen’gende, teklimakanning barsa kelmes qumluqlirigha alliburun ichkirilep bolghanidi. Bu yerde ne su, ne giyah, ne hayatliqtin eser yoq idi. Kündüzliri qiziq quyash bash üstidin néri ketmey, méngilerni qaynitiwétetti. Kéchiliri dehshetlik boran kötürülüp, at – ulagh, ademlerni qumgha kömetti. Yigitler ching leshkerlirini epchillik bilen ene shundaq tirikla dozaxqa tashlidi. Bu yerdin birmu leshker yol tépip qaytip chiqalmidi.
Bir mezgil bu chöl asminini quzghunlar qaplidi. Uzun yillarghiche bu yerdin ötken yoluchilargha qilich, qalqanlar, qaghjirap ap’aq yaghachqa oxshiship qalghan ustixanlar uchrap turdi.
Sekkizinchi Bab: Qul Sodisi
Zalim dowang (dowang — ching xandanliqining eyni yillardiki padishahi dawguang) zar yighlatti.
Yoqsullarni köp qaqshatti.
Yash démidi yaki qéri,
Dargha asti, pulgha satti.
— Xelq dastani «Nozugum»din.
Iligha heydep kélin’gen sürgünler ghulja shehiri yénidiki sherqi yamulgha qamalghanidi. On kün ötkendin kéyin barliq gundixanilarning ishiki échilip, sürgünler yamul ichidiki keng bir meydan’gha élip chiqildi. Bu yer her qétim alte sheher din keltürülgen tutqunlarni satidighan resmiy bazar bolup qalghanidi. Bügün bu yerde ilining keng, munbet yer – süyini bölüshüwalghan zémindarlar, uzun chachliq töriler, bashlirigha égiz moza kiyip, qollirigha yelpügüch tutup, tawar chapanlirining peshlirini kötürüwalghan emeldarlar ighangship yüretti. Ularning beziliri üchün déhqan, beziliri üchün malchi, bezilirige kömür qazghuchi, bezisige öy chakiri we bezilirige bolsa chirayliq qizlar lazim idi. Sürgünler chiqishi bilen héliqi adem bédikliri her tereptin kélip olashti. Ular sürgünlerning ichini arilap, xuddi mal bazirida mal körgendek qarashturushqa bashlidi. Beziliri almaqchi bolghan adimini uyaq – buyaqqa örüp. Buljung göshlirini tutup körüp baqatti. Özlirining sétiliwatqanliqini körüp turghan sürgünler bu chidighusiz xorluqni ichige yutup, adem qélipidin chiqqan wehshiylerge ot chaqnap turghan közliri bilen lenet yaghduratti. Sodisi pütken baylar alghan ademlirining pulini tölep, chette turghan chaparmenlirining yardimi bilen ularni xuddi qassaplar mal baziridin mallarni heydep chiqip kétiwatqandek söreshtürüp élip méngishqa bashlidi.
Ilidiki chong emeldarlarning biri bolghan shisen daloyi xotunperes adem idi. U Qeshqerdin chirayliq qizlar keltürülüptu, dégen xewerni anglap, bu yerge özining mal alghuchisini ewetkenidi. Shisen daloyi ewetken adem — ju famililik pakar, sémiz néme bolup, bashqilar uni «ju pangza» deytti, ju pangza sürgünler ichidiki ayallargha bir – birlep qarap chiqqandin kéyin, Nozugumning aldigha kélip toxtap qaldi – de, «pah, adem balisimu mundaq qamlashqan bolidiken – he! » dewetti. Béshigha kelgen éghir künler we uzun yol azabi Nozugumning chirayini sarghaytqan bolsimu, uning pütün siyaqidin yenila yashliq we güzellik urghup turatti. Nozugumning qoyuq qara chachliri chigishlinip, könglekliri yirtilghanidi, u nazuk qolliri bilen köksining ochuq qalghan qismini ju pangzining hayasiz tikilgen közliridin dalda qildi.
— Hi! … Hi! … Hi! … — ju pangza hijayghiniche, sürgünlerni sétish ishini bashquruwatqan emeldarning yénigha ighanglap keldi, – bizning daloyigha ashu qizchaqni alsaq bolarmikin bahasi qanchidu?
— Daloyigha birer chentu qizini tartuq qildighanmu yolimiz bar idi, lékin yolda köp chiqimdar bolduq, bolmisa…
— Boldi, boldi, puli qanche?
— Daloyidin köp sorimaymiz, tapan heqqimiz üchün mana mushunchilikla birnerse bersengla bolidu.
Emeldar qol isharisi bilen Nozugumning bahasini oqturdi.
— Wah, bu bek öre bolup ketti. Bunchilik pulgha shundaq chentudin beshni sétiwalghili bolmamdu? !
— Özliri mal tonuydighan adem, körüp turupla, bu chentu qizi mushu mallarning aldi. Bahasigha chiqsa satimiz. Bolmisa, jyangjünning özigila sunsaqmu xéli in’amgha ige bolalaymiz.
— Boldi, gepni uzartmayli, munchilik altun – kümüsh tölisek qandaq?
Emeldar jupangza éytqan bahagha könmidi. U uzun qollirini jupangzining burnighiche sunup, Nozugumning xususiyetlirini sanap körsetti.
— Birinchidin, özi güzel, ikkinchidin, ishqa chéwer, üchinchidin, qamlashturup naxsha éytalaydu.
Ju pangza Nozugumgha yene bir qétim lap qilip qaridi – de:
— Hi… Hi… Hi! Boptu, undaq bolsa, mana munchilik sap altun töley, – dep bahani yene örletkinini isharet qildi.
Uzaq talishishtin kéyin, emeldar bilen ju pangza Nozugumning bahasini pütüshti. Parqirap turghan tillalar emeldarning aliqinigha tökülüshi bilenla ikki chaparmen kélip, Nozugumni söreshtürüp élip mangdi. Nozugumning aylap bille bolghan japakesh seperdashliridin ayrilishqa közi qiymaytti. Sürgünler yashqa tolghan közliri bilen uni uzatmaqta idi.
— Xeyr, salamet bolung Nozugum!
— Jahan zalimlarningla bolup ketmes? !
— Xeyr, aman bolsaq yene körüshermiz!
Nozugum köz chanaqliridiki yashni tutup qalalmidi. U ixtiyarsiz derd – elemlirini naxsha qilip éytti:
Ayni bulut tosuptu,
Yoltuzlarmu öchüptu.
Gör azabi ölüktin,
Tiriklerge köchüptu.
Béshimizda jallatlar,
Qilichini oynitar.
Bu dozaxtin nozukni,
Qandaq bir jan ajritar? !
— Hoy, hoy! – dep silkishtürdi Nozugumni ekitip barghan chaparmenler, – némanchila kakiraysen? Aldirima téxi, daloyining öyige barghanda naxshini taza éytiwalisen.
Toqquzinchi Bab: Toy
Ey zalim, yéter xelqqe azaring,
Qachan’ghiche qaynar bu bazaring?
Seltenet sürmek nekérek sanga?
Xelqni ezgendin ölgining ela!
— Seidi
Shisen daloyining ayal xizmetkarliri Nozugumni yuyundurup, uninggha bir qur yéngi kiyim kiydürgendin kéyin, ju pangza özining bu qétim qilghan sodisigha bekmu memnun boldi. Nozugumning topa – chang ichide qalghan chirayi pakizlinip, uning hösnige hösn qétilghanidi. Nozugumni daloyigha körsitish üchün daloyining yasidaq hoylisining otturisi bilen élip mangghanda uning chong – kichik xotunliri öz hujrilirining ishikliridin béshini chiqirip, heset bilen qarashti.
Nozugumni ekirgende shisen daloyi öyning töridiki kangda, qara tawar körpe üstide yanpashlap yétip epyün chékiwatatti. Shisen daloyi göshlük, keng yüzini chéchek izi qaplighan choqur idi. Ömri keng jungghar dalalirida zorawanliq qilip, qan kéchish bilen ötken bu zalimni kishiler arqisidin shisen maza 1 «shisen maza — shisen choqur. » dep atishatti. U éghir gewdisini teslikte qimirlitip, qiysiq közliri bilen Nozugumgha sinchilap qaridi. Nozugumning uzun, qara chéchi ghunche boyi bilen boyliship turatti. Uning qulaqlirining aldi – keyni we nazuk boyunlirida balilarningkidek meyin tükler éniq körünüp turatti. Qizning chirayi xunuk aq chiraylardin bolmay, yéqimliq, qaraqumchaq chiraylardin idi, uning pütün siyaqi nurlinip turghan qizil yaqutqa oxshishatti.
— He, yaraydu, bu taza men oylighinimdin iken, – dep ornidin turup ketti shisen maza.
Ju pangza yorghilighiniche daloyining aldigha kélip, sürgünlerni satqan emeldardin angliwalghan geplerni tekrarlap, Nozugumning xususiyetlirini sanashqa bashlidi.
— Hi… Hi… Hi! Mundaq chentu qizi kem tépilidu, anisi silidek ghojamlar üchünla tughqan – de, bu qétim kelgen qizlarning ichide aldi mushu iken, shunga bahasimu örirek boldi.
— Boldi, boldi. Kérek yoq!
— Shundaq, mal yaxshi, özi güzel, ishqa chéwer, yene nahayiti naxshichi iken, men uni naxsha éytquzup körüp aldim.
— Naxshichi? ! Ha… Ha… Ha! Qéni, uninggha éyit, uning naxshisini men bir anglap baqay.
Ju pangza shisen mazining telipini Nozugumgha terjime qilip berdi. Nozugum héchqandaq tartiship turmayla naxshisini bashliwetti.
Yurtumni men séghindim,
Atamni men séghindim.
Tirikmikin jan baqem?
Xewirini bilmidim.
Yurtumgha yételmesmen,
Atamni körelmesmen.
Baqemni körüp ölsem,
Hergiz arman qilmasmen.
Alte aydin yalghuzmen,
Qeshqer yolini bilmesmen.
Xuda méni saqlisa,
Sen zalimgha tegmesmen.
— Ha! Ha! Ha… U némidep naxsha éytti?
— U burun bundaq heshimetlik öylerni körmigenlikini, mundaq chirayliq kiyimlerni kiymigenlikini qoshaq qilip éytti. Silini maxtidi, – dédi ju pangza.
— He, yaxshi. Uning awazimu saz iken, manga zérikkende naxsha éytip bersun, uninggha éyt, u yol yürüp hardi. Bir – ikki kün obdan dem alsun, andin men uning üchün chong toy ötküzüp bérimen. U buningdinmu puzur öylerde turidu, téximu ésil kiyimlerni kiyidu.
Shisen maza xizmetkarini chaqirdi – de, tapan heqqi üchün ju pangzigha bir top güllük tawar bérishke buyrudi.
× × ×
Shisen maza Nozugumni körüp heqiqeten xushal bolghanidi. U uzundin béri mushundaq bir chirayliq, yash xotun’gha érishishni oylap yüretti. Emdi u bu güzel qizni yénida élip yürüp bashqa emeldarlarning közidin ot chiqiriwétishni oylighanda, xushalliqi chékige yetti. U Nozugumni resmiy toy qilip élish qararigha keldi. Alman – talman teyyarliq qilip, üchinchi küni toy bashliwetti.
Toygha yiraq – yéqindiki chong emeldarlarning hemmisi dégüdek chaqirildi. Ili jyangjüni özi kélelmigen bolsimu jyangjün mehkimisidin alahide sowghatlarni ewetip, shisen daloyining toyini qutluqlaydighanliqini bildürdi.
Toy küni ichkiri – tashqiri hoylidiki hujrilarning hemmisige joza raslandi. Arqidiki kichik öylerge alahide méhmanlar üchün epyün jabduqliri bilen majanglarni raslap qoyushmu untulup qélinmidi. Hoylilarning ichige aylandurup güllük panuslar ésildi. Muhapizetchi chériklergimu «ademgerchilik» yüzisidin bügün yéterlik haraq tarqitip bérildi. Kechke yéqin qoruning yoghan panuslar astida yorup turghan qara derwazisining aldigha chong – kichik mepiler tiqiliship qaldi. Toy nahayitimu qizip, ichishiwazliq tang yorughuche dawamlashti…
Shisen maza «yigit» üchün teyyarlan’ghan xas hujrigha tün yérimidin ashqanda kirip keldi. Bu chaghda u dégüdek mest bolup, öre dessep turalmaytti. Nozugum öyning töridiki chimildiq ichide, atisi hesen derwish arqiliq ewetken xenjerning sépini mehkem tutqiniche, mingbir xiyallar bilen olturatti. U atisi éytqan «pakliqini saqlash, muhebbitige sadiq bolush» dégen wesiyetlerning ehdisidin chiqarlarmu? !
Shisen maza ishik échip kirishi bilen Nozugumning yüriki ixtiyarsiz qattiq sélip ketti. Xizmetchiler shisen mazining sirtqi kiyimlirini saldurup qoyghandin kéyin bir – birlep chiqip kétishti. Shisen maza hijayghiniche chimildiq terepke qarap mangdi.
— Hi… Hi… Hi! Qiz, sen tartinma, — shisen maza chimildiqni qayridi, – qiz, sen yéqin kel. Yüriking némanche düpüldeydu? Qorquwatamsen?
Shisen mazining choqur yüzliri mestliktin öpkidek qizirip ésilghan bolup, aghzidin haraqning qangsiq puriqi buqsup turatti. U özini bashquralmay qizning üstige tashlandi we shu haman achchiq bir aghziqni hés qildi – de, «wayjan! » dep warqiriwetti. Nozugumning küch bilen urghan xenjiri uning yulunini üzüp tashlighanidi. Nozugum ikkinchi qétim xenjer urup, shisen mazining kökrikini bösüwetti. U xuddi ot üstidiki höl qowzaqtek tolghinip, chimildiq yénigha güp qilip chüshti. Bulduqlap étilip chiqiwatqan issiq qan daloyining ochuq qalghan aghzigha éqip kirishke bashlidi. Ömür boyi qan ichip toymighan bu jallat bügün özining toyida toydi…
Oninchi Bab: Qachqun
Yayi chiqti tutqili,
Ejdiha bolup yotqili.
Onlap yayi kéliptu,
Men nozukni yutqili.
— Nozugum qoshaqliridin
Nozugum shisen mazining öyidin qéchip chiqip, tün qarangghusida özining qayaqqa qarap kétip barghanliqini bilelmey méngiwerdi. Üstidiki éghir toyluq kiyimler uning ittik méngishigha kashila qilip, her qedemde u némilergidu putlishatti. Bara – bara öyler shalangliship, Nozugum bir uchuqchiliqqa chiqip qaldi. Éhtimal, bu etrap térilghu yer bolsa kérek, yiraqlardin itlarning ensiz hawshighan awazliri kéletti. Nozugum toxtap, üstidiki qan yuqi toy kiyimlirini sélip tashlidi – de, qolidiki bopisini yéship, özining kona kiyimlirini kiydi.
Qeyerlerdindur bulbul awazi kéletti, aldi tereptin salqin shamal urulatti. Kün chiqish terep biliner – bilinmes aqirip, yéngi bir tangdin belge bermekte idi. Nozugum seherning sap hawasini sümürüp, chongqur bir nepes aldi – de, gheyretlinip yene méngip ketti. U erkinlik manga rastinla qaytip kelgenmidu? ! dep hayajanlinatti.
Erkinlik! Sen ulugh we söyümlüksen, tömür qepeske solan’ghan sanga teshna qush bügün qepesni buzup chiqti, lékin u hazir qayaqqa uchushini, qeyerge qonushini bilmeydu. Bu yat yurtning ormmanliri, keng étizliri, her terepke qarap ketken yalghuz ayagh yolliri uninggha natonush, u öz yurtidiki qiziq topiliq yéza yollirini, layqip aqidighan tümen deryasini, Qeshqer shehirining wang – chungluq kochilirini tolimu séghin’ghan. U shu menzillerge yétip baralarmu? … Nozugum béshi üstidin uchup ötken qushlargha telmürüp qaridi. Uningmu shu tapta ashundaq bir jüp qaniti bolsa, u bulutlarghiche kötürülüp, Qeshqer terepke qarap biraqla uchup ketse…
Nozugum uchup emes, yenila méngip kétip baratti. U shiwaqliq keng bozni késip ötken yalghuz ayagh yol bilen töwenlep chüshüp, tuyuqsiz derya boyidin chiqip qaldi. Bu chaghda etrap yorup ketkenidi. Nozugum qirghaqlirighiche su bilen tolup éqiwatqan deryagha qarap heyran boldi. Öz ömride u mundaq mol suluq éqinni körmigenidi. Derya otturisidiki chatqallardin bir top su qushliri palaqship kötürüldi – de, közdin ghayib boldi. Nériraqtiki qirghaqta ap’aq saqalliq bir boway sugha tashlan’ghan qarmaq yiplirigha qarighiniche, xiyalgha chöküp olturatti. U arqidin kéliwatqan ayagh tiwishini anglap béshini kötürdi. Nozugummu aldida tuyuqsiz peyda bolup qalghan bu ademni körüp, chöchüp toxtidi.
— Essalam, ata!
— We’eleykum essalam, qizim, bu qaq seherde sen qeyerdin peyda bolup qalding? Chiraying bir qisma körünidu. Béshinggha kün chüshüp, özüngni deryagha tashlashqa chiqqan oxshimamsen?
Boway uzun yillardin béri bu qirghaqlarda béliqchiliq qilatti. Derd – elemge chidimay özini deryagha étiwalidighanlar uninggha köp uchrap turatti. Bezide uning tashlighan torigha béliq emes, derdmenlerning jesiti élinip chiqatti. Shunga, u bügün seherde asmandin chüshkendekla peyda bolup qalghan bu qizni choqum, özini deryagha tashlighili kelgen oxshaydu, dep oylap qaldi.
— Qoy qizim, peylingdin yan, özini öltürüwalghanlarni allamu yaxshi körmeydu. Özünggü sewri ber.
Nozugum néme déyishini bilmey yerge qarap turatti.
— Némishqa ünchiqmaysen? Qandaq ishlar séni bu yerge sörep chiqti. Manga sözlep bergine?
Nozugum béshigha kelgen külpetlerning qaysibirini éytip tügitelisun, u sözini tümen boyidiki jengdin bashlisunmu yaki chöl yolliridiki azabtinmu? Yaki öz nomusini bulghimaqchi bolghan yawuzni bügün kéche qandaq ujuqturghinini éytsunmu? …
Nozugum béshini kötürüp bowaygha qaridi. Musheqqetlik yillar bowayning égiz qeddini pükken bolup, deryadin urghan yénik shamal uning yipektek yumshaq saqallirini yelpüp turatti. Kim bilidu, köz aldida turghan ap’aq saqalliq bu boway seherde uchrighan xizirning özimu? … Nozugum birdinla özini toxtitalmay yighlap ketti – de, bowayning ayighigha özini atti we béshidin ötken künlerni uninggha birmubir sözlidi…
× × ×
Ching leshkerliri shisen mazining ölgenlikini peqet kün térek boyi örligen chaghdila bildi. Deslepte, daloyi taza mezze qilip uxlawatqan oxshaydu, dep héchkim kirip oyghitishqa jür’et qilalmidi, lékin kün obdanla örlep ketkende, uni oyghatmaymu bolmidi. Axsham kételmey qonup qalghan yüzlük méhmanlarning bezilirini qa’ide boyiche shisen daloyining özi uzitip qoyushi lazim idi. Daloyi chiqmighandin kéyin, ularni daloyining abroyluq xotuni lin tetey uzatti. Xoshlishiwatqan emeldarlarning beziliri menilik hijiyiship:
— Hich weqesi yoq. Daloyi bügün obdanraq uxliwalsun! – déyishti. Beziliri:
— Tetey! Kirip ajritip qoymisingiz, daloyi yash xotun’gha chapliship qalmisun yene, ha! Ha! Ha! … – dep ochuq zangliq qilishti.
Bu gepler lin teteyning seprasini örletti. U:
— Ohush, bu qéri yüzini daptek qilip, némanche chiqalmaydu? ! dédi – de, bérip ishikni qaqti. Ichidin héchqandaq shepe bolmighandin kéyin, u achchiq bilen ishikni bir ittirgenidi, ishik échilip ketti. Lin tetey milengzini qayrip öyge kiripla dehshetlik chirqiriwetti. Shisen maza chimildiqning yénida qanda chiliship yatatti.
Bu xewer jyangjün mehkimisidikilerni patiparaq qiliwetti. Shisen daloyining emeldarliq derijisini hésabqa alghanda uning ölümini béyjingdiki xanliq mehkimisige melum qilish lazim idi. Éli jyangjünni Nozugumni tirik tutup kélish üchün töt etrapqa chérik chiqardi.
Nozugumni izdep chiqqan chériklerning bir qismi derya boyigha yétip kelgende, béliqchi boway Nozugumni kona qolwiqi bilen alliqachan yolgha séliwetkenidi. Bowaydin Nozugumni sorap, uchurini alalmighan chérikler uning yikenler bilen yépilghan kepisini ongtey – tongtey qiliwétip ötüp kétishti.
Deryaning éqishigha qarap ittik kétip barghan qolwaqni chérikler kechke yéqin bayqap qaldi. Ellikke yéqin atliq chérikler kechke yéqin at saldurup qoghlap kelgende, Nozugum derya boyidiki qélin qumushluqqa mükünüp ülgürgenidi. Chérikler bash – ayighi körünmeydighan bu qedimki qomushluqni qanche qédiripmu Nozugumni tapalmidi. Kün olturup etrap qarangghulashmaqta idi. Chérikler Nozugumni qomushluq ichidin chiqirish üchün qomushqa ot qoyuwetti. Ot birdemdila olghuyup, gürüldep köyüshke bashlidi. Qipqizil yalqun asman’gha kötürülüp etrapni yorutuwetti. Deryaning süyi qizil qandek tawlinatti. Qirghaqqa toplan’ghan chérikler her terepke at chapturup, qalaymiqan chuqan sélishatti…
Nozugum tün qarangghusidin paydilinip qomushluqtin salamet qutulup chiqip, yene töwen’ge yol saldi. U dolqunlargha urulup toluq bir kéche aqti. Yene bir yéngi tang atti. Nozugum qoghlap kéliwatqan chériklerning arqida qalghanliqigha köz yetküzgendin kéyin, qolwaqni qirghaqqa tartti. Derya boyidin bashlan’ghan yantuluq yuqirilap bérip yiraqtiki qarighayliq taghqa ulishatti. Qarighayliq tagh choqqiliri köküch reng alghan bolup, tolimu chirayliq körünetti. Nozugum qirghaqqa chiqip yüz – közini yudi. U eplik bir jayni tépip, azraq su qaynitip ichip, isinishni izdeytti. Nozugum qolwaqtin béliqchi boway bergen mis kora bilen birnechche parche qattiq nanni aldi – de, korigha su élip, yuqirilap méngip ketti.
Nozugum qarighayliq tagh ichige kirip, özige panahliq jay izdidi. Qélin qarighayliq ichi téxi qarangghuliship turatti. Dimaghqa chirigen, nemxush tupraqning hidi urulatti. Qurup yiqilip, bir – birige chirmiship ketken qedimki yaghachlar yolni tosup turatti. Tinch yatqan say – jiralar, sirghip éqiwatqan tagh suliri kishige tolimu sirliq sézimlerni béghishlaytti. Nozugum yoghan bir qoram tashning arqisida qariyip körünüp turghan töshükni kördi. U siliq tashlar üstidin awaylap dessep ötüp, héliqi kamar ichige kirdi. 1 «shungqar téghining hazirqi sowét ittipaqi chégrisi ichide bir ghar bolup, uni hazirmu kishiler «Nozugum» ghari deydiken. » bu ichi xélila keng qarangghu ghar idi. Her halda, kündüzliri adem közidin, kéchiliri boran – chapqundin dalda bolghudek yer taptim, dep xoshal boldi Nozugum.
Nozugum etraptiki quruq otunlarni yighip, ghar aghzidiki qoram tashning aldigha gülxan yéqip, mis korini qoydi. U ikki kündin béri uxlimighan we aghzigha héchnéme salmighanidi. Lawuldap yéniwatqan otning tepti qizning bedinige rahet béghishlidi… Mushundaq chaghda birer tonush uchrisa – he! Aghriqchan atisi hazir néme qiliwatidikin? Baqem qeyerlerde yüridighandu? U chöl yollirida qalghanmidu yaki bu natonush yurtqa yétip kéleligenmidu? … Nozugum özige qattiq harghinliq yetkenlikini hés qildi. Uninggha birinchi bolup hujum qilghan «düshmen» uyqu boldi. U qoram tashqa yölinip olturup, xiyal bilen özining qandaq uxlap qalghanliqini sezmey qaldi…
Tagh ichini axturup yürgen chérikler qarighayliq ichidin kötürülüwatqan isni körgende, bu yerde birer malchining qara öyi bolsa kérek, dep oylap, gösh, qimiz teme qilip, atlirining bashlirini is chiqiwatqan terepke buridi.
Nozugum at tuyaqlirining tashlargha urulghan awazidin endikip oyghinip közini achqanda, yigirmige yéqin atliq chérik uning aldigha yétip chiqip bolghanidi. Nozugum birinchi bolup kelgen chérikke qaynawatqan mis korini élip atti – de, toshqandek bir irghipla gharning ichige kirip ketti.
Chérikler warqiriship, arqa – arqidin attin chüshti. Bu gharning aghzi tar idi. Nozugum ghar ichige kirip, uning kirish éghizi yénida tashqa chapliship turuwalghanidi. Uning qolida yene qara sapliq «ata xenjiri» parqirap turatti. Éngiship kirgen birinchi düshmen neq gholidin xenjer yédi, chérikning qolidin uchup chüshken qilich tashqa urulup jaranglap ketti. Nozugum chérikning bedinige chongqur patqan xenjerni sughuruwélishqa ülgürmidi. Bu sémiz chérik özining éghir gewdisi bilen xenjerni bille élip yiqildi we özining dermansiz qollirini sunup, Nozugumning putigha ésildi, Nozugum qarangghuluq ichidin yerge chüshken qilichni siypashturup derhal tapti – de, arqigha örülüp, chérikning köngleklirining étikige yépishqan qollirini bir urup üzüp tashlidi.
Ölgen chérikning ikki puti téxi gharning sirtida turatti. Qalghan chérikler uni putidin tartip sirtqa chiqiriwaldi. Bu chérikning bir qoli bilen béshining yérim qismi ghar ichide üzülüp qalghanidi. Dümbiside sépighiche pétip ketken xenjer turatti. Bu dehshetlik haletni körüp, héchkim ghar ichige qedem bésishqa jür’et qilalmidi. Chérikler bashliqi chériklerge warqirisa, chérikler bir – birini alidigha ittiretti. Chérikler bashliqi qanche zorlapmu öz ademlirini gharning éghizigha apiralmidi. Ichi qapqarangghu bolup turghan bu ghar hemmining közige ejel éghizi bolup körünetti. Shu tapta, gharning ichige kirish emes, uning aldidin yügürüp ötüp béqish üchünmu chong qehrimanliq kérek idi.
Nozugumning qorshiwélin’ghanliqi toghrisidiki xewer jyangjün mehkimisige yétip kélishi bilen jyangjün yene ikki yüzche chérikni taghqa chiqishqa buyrudi. Chüshke yéqin tagh ichini atliq chériklerning warang – churungi, atlarning kishneshliri qaplidi. Ürkügen tagh qushliri égiz örlep, bu tinch makanda peyda bolup qalghan yéngi «méhman» lar üstide heyran bolup egishetti.
Nozugumni tirik tutush jéngige qomandanliq qilidighan herbiy emeldar attin chüshüp, héliqi dehshetlik ghargha yiraqtin éngiship qarap, weziyetni közetti.
— Uning qolida qandaq qoral bar? – dep soridi herbiy emeldar.
— Düshmenning xenjiri olja élindi. Qurban bolghan adimimizning qilichi gharning ichide qaldi, – dep jawab berdi chérik bashliqi.
— Hoy eqilsizler, bu kichikkine töshüktin bir – birlep kirishidighan bolsang, u hemmingni qirip tashlimaydu? ! Önggürning aghzini buzunglar!
Chérikler lom tömürlerni tépip kéliship, gharning aghzini buzushqa bashlidi. Birer sa’et hepileshkendin kéyin, ghar aghzi öydek échildi. Ghar ichini yorutush üchün chérikler qarighay shaxlirini qarimaygha chilap, mesh’ellerni yéqishti. Herbiy emeldar mesh’el tutqan chériklerni aldigha, qalghanlarni arqigha tizip, ghar ichidiki «düshmen» ge qarshi qiqas – chuqan bilen heywetlik hujum bashliwetti. Bu yerde xuddi erebler yawrupagha yürüsh qilghandek, chinggizxanning ademliri seddichin sépilidin ötkendek heywetlik körünüsh shekillendi. Bir ajiz qizgha qarshi ikki yüzdin oshuq qoralliq esker sep tüzüp hujumgha ötidighan mundaq «ajayip» urush tarixtimu kem uchrisa kérek.
Herhalda ular «ghelibe» qildi. Chérikler ghar ichidin Nozugumni baghlap élip chiqqanda, yene bir qanche chérikning ölükimu bille chiqti. Nozugum ghar ichide herbir egilishlerde yoshurunup turup, ularni bir – birlep yiqitqanidi.
On Birinchi Bab: Moytungzida
Iningdek bolsa xotun salimi pak,
Bu manjular zulumi anga nédur bak.
Buningdek bolsa xuatunlarche aliy,
Tapar jennet buzenlerde kamali.
Nozugum rohigha heq rehmet éytsun,
Shéhit aliy muqami özre yetsun.
— Molla Bilal, «Nozugum»din.
Nozugum kürediki gherbiy yamulgha qamalghanidi. Xanning Nozugum toghrisidiki buyruqi 40 nechche künde aran yétip kélelidi. Xanliq möhür bésilghan bu hökümnamige «bu xet kéchide yétip barsa, kündüzge qaldurulmay öltürülsun ; Kündüzi yétip barsa kéchige qoymay öltürülsun! » dep yézilghanidi.
Jyangjün mehkimisi Nozugumni ghulja shehiri yénidiki moytungzida öltürüp, kallisini sheherge ésip, xelqqe ibret qilishni jakarlidi.
Moytungza sheherning sherqi teripidiki döng üstide idi. Bu küni moytungzigha baridighan chong yolda ademler sel bolup aqti. Ularning ichide ömrining tengdin tolisini kusida mükchiyip olturup ötküzgen mozduzlar, sheherning satirashliri, tömürchiler, qolliri sarghiyip ketken könchiler, etraptiki sehralardin kirgen aq malixayliq déhqanlar we bashqa hemme kesiptiki ademler tépilatti.
Nozugumning putigha éghir kishen, boynigha yaghach taqaq sélin’ghan bolup, uni üch at qétilghan qepeslik harwigha olturghuzup ekélishti. Chérikler yopurulup kéliwatqan xalayiqni rehimsiz qamchilap, ikki terepke sürüp yol achatti. Xelq bu batur qizni yaxshiraq körüwélish üchün top ichidin bashlirini sozushatti. Uni xeyrxahliq tuyghulirigha tolghan közliri bilen uzitishatti. Ching emeldarliri Nozugumning put – qollirini mehkem baghliwetken bolsimu, uning aghzini tosup qalalmidi. Qiz arzu – ümid we qayghulirini naxsha bilen éytip, xelqqe öz mungini töküp kéletti:
Manjularning yangzisi,
Ghulachche bar ghangzisi.
Chaqay désem chéqilmas,
Qolumdiki koyzisi.
Moytungzida chapqanda,
Men u yerde ölermen.
Mollilarning söziche,
Aliy shéhit bolurmen.
… . .
Ademler jimjitliqqa chöküp, egiship mangatti. Naxshining herbir sözi, naxsha éytiwatqan qizning herbir tiniqi ularning qelbige éqip kiriwatqandek tuyulatti, hemme bu ippetlik qizning teqdirige échinishatti. Uning qehrimanliqigha apirin oqushatti.
Döng üstidiki keng meydan’gha yétip kelgende, chérikler düpdügilek da’ire bolup kishilerni tosudi. Nozugumni bu da’ire otturisigha ekirip, harwidin chüshürdi, jallat bashliqi uni tizlinip olturushqa buyrughanda, qiz yüzini qiblige qaritip olturdi. Pütün meydan chongqur sükütke chökti. Shu tapta hemmining yürikini ghezep örteytti. Herkim bu yükünüp olturghan qizni qutuldurup qélishni izdeytti. Herkim öz ichide: «bu xorluq we zulumning chéki barmu? » dep mushtumini tügetti. Lékin, herbir wijdan igisidiki bu ghezep uchqunlirini birleshtürüp, güldürlep yan’ghan yalqun’gha aylanduridighan yol bashchi téxi bu meydanda yoq idi.
Bir jallat Nozugumning aldigha ötüp, qilichini shartilditip bileshke bashlidi, pütün meydanni ölüm wehimisi basti. Lékin, bu ölümning Nozugum üchün héchqanche dehshiti yoq idi. U toyluq chimildiq ichide shisen mazini pare – pare qilip tashlighan chéghidila özini bu ölümge atap qoyghanidi. Shu minutlarda u men ata wesiyitini orundiyalidimmu – yoq? Dégenni oylaytti. Özining pakliqi, zorawan küchlerge bash egmiginini oylighinida, u dunyada herqandaq qérindishimgha yoruq yüzüm bilen qariyalaymen, dep huzurlinatti. Nozugum ap’aq bulutlar bilen bézelgen köpkök asman’gha qarap külümsiridi. Shu chaghda, arqidin jallat bashliqining özi kélip, qizgha tuyuqsiz qilich urdi. Nozugumning béshi meydan’gha üzülüp chüshüp, uning uzun chachliri tupraq üstige yéyildi. Jallat bashliqi qan témip turghan qilichni yalap, ghilipigha saldi – de, ighanglap bérip, qizning késilgen béshini élip xaltigha tashlidi.
Nozugumning ölüm xewiri etrapqa uchqandek tarqaldi. Bu xewerni anglighan kozichining qolidin kozisi chüshüp chéqildi, chach éliwatqan satirashning qolliri toxtap qaldi, momaylar közidin taramlap yash töküldi. Bowaylar qolini du’agha kötürdi, tömürchi bolqisining sépigha éngikini tirep xiyalgha patti. Ara tutqan déhqan aq malixiyini béshidin élip ghezepte mijip tashlidi…
On Ikkinchi Bab: Qisas Kechikmeydu
Pelekke tengridek bolsam hökümran,
Pelekni tamamen qilattim gumran.
Yasayttim yéngidin shundaq bir pelek,
Yétetti meqsetke yaxshilar shu’an.
— Ömer Heyyam
Nozugum moytungzida chépilghan küni chüshtin kéyin, sépil yaqisi 1 «ghulja shehirining «sépil yaqisi» yénidiki hazirqi térek mazar mehellisi ornida öz waqtida tebi’iy téreklikler bolup, sheherning ademliri bu yerge aram alghili chiqattiken. » yénidiki chayxana aldigha bir top atliqlar kélip chüshti. Bu ademlerning üstiwéshini basqan qélin changgha qarap, ularning uzun yollarni bésip kelgen kishiler ikenlikini bilgili bolatti. Bular hesen derwish bilen baqi bashlighan yigitler idi. Ular azadirek olturup chay ichish üchün chayxanining arqisidiki talliqqa chiqishti. Talliqqa sheherning bir munche bikarchi ademliri yighilghanidi. Su boyidiki kichikkine supa üstide bir qéri sazende olturup, satar bilen neghme qiliwatatti. Baqining ademliri, bu yerde Nozugumning bügün chüshte öltürülgenlikini anglighandin kéyin, héchkimning gélidin bir chishlem nerse ötmidi, hemmisini éghir süküt basti…
Qéri sazende muqam éytmaqta idi. Satarning tariliridin chiqiwatqan nale muqamchining miskin awazi bilen qoshulup, anglighuchining yürikini titritetti. Kishining köz aldigha muradigha yételmigen ashiqning, baliliri ach – yalingach qalghan yoqsulning, judunluq künlerde kech qalghan yoluchining échinishliq hali kélip, köz yash töküwatqan anining peryadi anglan’ghandek bolatti. Közliri yumulghan muqamchining herbir tiniqida mingbir hesret ipadilinip, muqamning sözliri kishilerni chidamliq, sewrlik bolushqa ündeytti, éghir külpetlerge taqet qilishqa chaqiratti. Anglighuchilarni ghéribliq bésip, ularning bashliri barghanséri töwen chüshmekte idi.
Muqam toxtishi bilen hesen derwish ornidin des turdi – de, sorunni yérip ötüp, muqamchining aldigha bérip, uning qolidin satarni aldi.
— Bu nerse bügün’giche bizge peqet tesellila bérip keldi, birer qétimmu küreshke chaqirip baqmidi!
Derwish shundaq dédi – de, qolidiki satarni sépidin tutup, yénidiki térek kötikige bir urup péqish – péqish qiliwetti.
— Xalayiq! – dep ornidin turdi baqi, – biz Nozugumni qutuldurup qélish üchün uzun yollarni bésip kelgeniduq, kéchikiptuq, emma qisas kéchikmeydu. Biz bilen bille intiqam élishqa baralaydighanlar yürünglar!
Ademler dürride ornidin turup talagha qarap mangdi. Qéri sazende xuddi uyqudin oyghan’ghandek bolup, közlirini yoghan achqiniche, ularning arqisidin qarap qaldi.
Yigitler chayxana aldigha chiqip atlinishti – de, Nozugumni öltürüsh wezipisini orundap, kürege qaytqan jallatlarning arqisidin shiddet bilen at saldi.
× × ×
Kürege qaytqan chérikler bayanday sépiligha yétip kélip, qel’e ichide méhman boldi. Ular haraq – sharabqa yéterlik toyghandin kéyin, jyangjün’ge hökümning ijra bolghanliq xewirini bügündin qaldurmay yetküzüsh üchün, yene kéchilep yolgha chiqti.
Mest chérikler at üstide ighanglap kétip bérishatti. Qaysibirliri mügdeytti. Jallat bashliqining keypi chagh bolup, qandaqtur bir ahanggha ghingship kétip baratti. Ular bayanday bilen küre otturisidiki bu chighliq dala yolining neq otturisigha yétip kelgende, baqemning yoshurunup turghan yigitlirining hujumigha uchridi. Bu ish shunchilik tuyuqsiz yüz berdiki, chérikler néme ish bolghanliqini chüshinip, özlirini ongshap bolghuche tamamen qirilip boldi… Birqanche minutqa barmighan bu opur – topurchiliq jimip, igisiz qalghan atlar her terepke pitirap ketkende, baqem étidin chüshüp, chériklerning ölükini arilidi. Ay nuri herterepke qiysayghan chiraylarni, béshi qatliship yiqilghan atning saghrisini, téxi ghilipidin chiqishqa ülgürmigen qilichlarning neqishlik destilirini éniq yorutup turatti. Baqem jallat bashliqining jesitini izdep tapti – de, qilich bilen uning kallisini késiwélip atqa ghanjughilidi.
Baqemning ademliri shu yerdin qaytqiniche kéchilep toptoghra sheherge kirip, sheher yénidiki döngge ornitilghan dargha ésip qoyulghan Nozugumning béshini chüshürüwélip, uning ornigha jallat bashliqining béshini ésip qoyup ötüp kétishti.
Tang yorughanda, baqem öz yigitliri bilen qarighayliq tagh baghridiki keng bir chimenlikke kélip toxtidi. Ular Nozugumning mubarek béshini dala gülliri bilen qaplan’ghan mushu ochuqchiliqqa depne qilmaqchi bolushti. Baqem öz yarining béshidiki qan daghlirini köz yéshi bilen yuyup tazilighanidi. Qizning chirayi yenila norlinip, qapqara közliri külüp turatti. Ular qehrimanning béshini kömüp, qebre yénigha yoghan bir tashni belge qilip qoyushti.
Qebre yénida turghan hesen derwishning közliri yiraqqa béqip qisilghan bolup, uning yaki xiyal sürüwatqanliqini, yaki yighlawatqanliqini bilip bolmaytti.
— Bu qizimning hayati pütün bir dastan. Xelqimiz öz qehrimanini ewladtin – ewladqa untumaydu, – dédi derwish axir jimjitliqni buzup.
— Xeyr, sadaqetlik yarim! – dédi baqem we qilichini sughuruwélip, yénidiki tagh térikining égilip chüshken chong bir shéxini bir chépip, shirttide üzüwetti – de, étigha irghip mindi.
Buraderlerning hemmisi atlinishti.
— Xush, hesen tagha! Emdi qayaqqa tartimiz?
— Qolimizdiki qilichni mehkem tutayli. «kimiki qilichning destisini tutushqa jür’et qilalmisa, u uning ötkür tighigha duch kélidu». 1 «w. G. Yan: «chinggizxan» atlarning béshini tagh terepke buranglar, bu taghlar ichide ching xandanliqining zulumigha qarshi ezimetler gülxan yéqip turuptu, biz ularni tapayli. Bu téxi qisas élishning bashlinishi, – dédi derwish.
Xatime
Éhtimal, kitabxanlar hesen derwish bilen baqining kéyinki hayatining qandaq bolghinigha qiziqsa kérek, ularning herbirining hayati bir kitab bolidu. Lékin, men bu yerde qisqichila sözlep ötey.
Hesen derwish uzun tayiqini qoligha tutup, seper xaltisini mürisige artip, kishiler arisini arilap, ularni qozghilishqa, zalimlar textini gumran qilishqa chaqirip, yene birqanche yillardin kéyin alemdin ötti. Baqem bu ajayip ademni Nozugum qebrisige yandashturup depne qildi.
Aridin yene 30 yilche ötti. Ulugh teyping tyen’go inqilabining tesiri bilen ilida ching xandanliqining zulumigha qarshi büyük qozghilang partlidi. Kishilerning ichige tinip ketken derd – elimi ghezep – nepretke aylinip, biraqla étilip chiqti. Déhqan arisini, yaghachchi paltisini, tömürchi bazghinini — herkim qoligha chiqqan qoralni élip meydan’gha yügürdi… Shu künlerde, kishiler béshigha yirtiq kula, uchisigha konirap ketken uzun jende kiyge bir kishining at üstide baturlarche jeng qilip yürgenlikini körüshti. Xuddi wapat bolghan hesen derwish bu ulugh ishlardin tesirlinip, yene ademler arisigha qaytip kelgendek idi. Qoyuq qara saqalliq bu qorqumsiz kishi, eng xeterlik jaylargha özini uratti, düshmen leshkerlirini rehimsiz qilichlaytti. Bu ademning buningdin 30 yil ilgiriki yash baqem ikenliki héchkimningmu ésige kelmeytti. Baqem bu jeng künliride, hesen derwishning tewerrük kiyimlirini kiyip, atlinip chiqqanidi.
Küre yénida bolghan bir qétimliq qattiq jengdin kéyin, kishiler bu ademni yiqilghan halda körüshti. Uning etrapi chériklerning ölüki bilen tolghan bolup, bu uning qanchilik qaytmasliq bilen, merdane jeng qilghanliqining nishani idi. U qan ichide yatqan étigha yölinip qalghan bolup, qolliri qilichning destisini mehkem tutquniche qétip qalghanidi. Shu chaghda, bu yerge olashqan ademler yénigha atliq bir kishi kélip toxtap, attin chüshti. Kishiler topi ikkige bölünüp, aq malixay kiygen, bestlik bu ademge yol achti. Bu kishi ajayip serkerde sadir palwan idi. Sadir qehrimanning jesiti yénigha kélip, uninggha hürmet bilen éngiship, uning düshmen’ge qadalghan péti ochuq qalghan közlirini aliqini bilen siylap yumghuzdi we uning qolidin qilichini awaylap élip, top ichide turghan bir yigitke sundi:
— Buni tut yigit. Qehrimanning qilichi bilen düshmenni adaqqiche sür!
Kishiler bu jesetni hörmet bilen qoldin – qolgha élip kötürüshüp kétishti. Bu shéhitni yerlikke qoyidighan chaghda uning qoynidin bir parche xet chiqti. Xetke: «mubada men ölüp ketsem, jesitimni shimaliy tagh étikidiki bir jüp qebre yénigha qoyunglar» dep wesiyet qilin’ghanidi.
Kitabxan! Siz mendin: Ularning qebrisi hazirmu barmu? dep sorarsiz. Yillarning shamalliri bu qebrilerning topisini uchurtup ketti. U yerde hazir rengmureng tagh gülliri échilip turuptu. Emma, u üch kishi téxi hayat, qehriman tupraqqa kömülmeydu, xelqning qelbide yashaydu!
PDF Nusxisi: UEY ULY
Esli menbe: http://uyghur.co.uk
![12088578_962177810515830_1507220999234859690_n[1] copy](http://ankaenstitusu.com/wp-content/uploads/2016/04/12088578_962177810515830_1507220999234859690_n1-copy.jpg)
Tengritagh Akademiyesi 