Autori: Korash Atahan

Milliy til-yéziq bir milletning jéni. Öz til-yéziqi bolmighan milletlerning milliy mawjutluqidin söz achqilimu bolmaydu. Milletning mawjut bolup turishini, shu milletning medeniyet tereqqiyati belgüleydu.Medeniyet tereqqiyati shu milletning milliy til-yéziqini aldinqi shert qilidu.Milliy til-yéziqisiz milliy medeniyetning mawjut bolup turishi we rawajlinishini hergiz tesewur qilghili bolmaydu.

Bir milletning til-yéziqi shu milletning kolléktip pissixikisi, shu milletning milliy xaraktéri, shu milletning milliy tepekkuri we shu milletning hayatliq pelesepisining menbiyidur. Milletlerning hés-tuyghuliridin chüshenche, chüshencheliridin pikir, pikirleridin idiye, idiyeleridin medeniyetler köklep chiqidu.Yoqarqilarning hemmisi til-yéziq wastisi arqiliq emelge ashidu.

Biz ejdatlirimizning hés-tuyghusi, chüshenchisi we pikirliridin insha qilinghan medeniyet baghchisida yashaymiz.Bizdin bashqa dunya milletlirimu ejdatliridin miras qalghan medeniyetler bostanliqida öz-ara keskin riqabet ichide hayat kechüridu. Milletlerning ottursidiki uzaqqa sozulghan bu riqabet we küreshte özidin yatlashqanlar asta-asta yoqalsa, milliy qediriyetlirige sadiq bolghanliri tediriji küchlinidu we qudret tapidu!

Bu yilqi xelqara ana til bayrimi munasiwiti bilen Uyghurlarning milliy mawjutliqining, Uyghurlarning milliy medeniyitining we Uyghurlarning diniy etiqadining jiddiy xeterge duch kelgenlikidin ibaret nazuk tema üstide azraq oylinip qaldim.

Til-yeziq bir milletning milliy mewjutliqining hul teshi. Emma unutmasliq kerekki eger Uyghur tili we yeziqi milliy edioligiyimizdin chetnep ketken bolsa uning keltürüp chiqarghan boshluquni toldurmaq asan emes. Uyghur tili we yeziqi milliy edioligiyimizdin chetnep ketken bolsa, u halda milliy til-yeziqimizning bar bolghini milliy mewjutliqimizni qoghdap qelishta özining ijabiy rolini keskinlik bilen oyniyalmay qalidu.

Dunyadiki bashqa milletlerge oxshashla biz uyghurlarning til-yeziq, örpi-adet, diniy etiqat, ilim-pen, edebiyat-sennet, pelesepe, iqtisat we bashqa tereplerdin ming yillardin beri shekillengen özimizge xas bir enenisi bar. Bu en-ene ilgirki herqandaq dewirdikige qarighanda teximu küchlük teqezza bilen beyitish we tereqqiy qildurushqa muhtaj boliwatidu.

Dunya tereqiyatigha egiship milliy medeniyitimizde jümlidin ediologiymizde yengi-yengi hadisiler köpüyiwatqan bolsimu, u milliy tepekkurimizning shallishidin ötküzülmigenliki üchün xuddi exlet döwisidek millitimizning kolliktip pissixik we meniwiy saghlamliqigha ekis tesir körsütiwatidu.

Biz Uyghurlar gerche her türlük seweplerdin medeniyet saheside bezi ilgirleshlerni qolgha keltürgen bolsaqmu, yat we yengi pikirlerni we etiqat hadisilirini emiliyitimiz we ehtiyajimizgha uyghun bir terep qilalmiduq.Bashqa milletlerdin siyasiy, iqtisad we maarip qatarliq tereplerde barghanche arqida qalghanliqimizdin, millitimiz hazirqi zaman dunya tereqqiyatigha masliship bolalmay xelqimiz ademni chöchitidighan jiddiy riqabet qaynimida qaymuqup qaldi.

Mushundaq bir waqitta millitimizning milliy mawjutliqini heqiqi qoghdap qalidighan zamaniwiy pikir we iddiyni ishlepchiqirip, millitimizni qudret tapquzidighan toghra yolni tepish biz ziyalilarning bash tartip bolmaydighan ulughwar wezipimiz.

Kishilerning nime deyishidin qetiy nezer, peqet iddiyela dunyani üzil-kesil özgertiwetidu – deptiken Engiliz danishmeni Robin Willyamis. Robin Willyamis bu heqte toghra eytidu. Muellesep künimizde urush meydanlirida emes belki pikir meydanlirida teximu köp qan töküliwatidu. Qudretlik milletler yeni engilizlar, Germanlar we Yehudiylar Uyghurlar u yaqta tursun hetta hindi, erep we xitaygha oxshash arqida qalghan bashqa xeliqlernimu yengidin qurup chiqiwatidu.Ular dunyaning yengi kün tertibi projektige tehdit bolush ihtimali bolghan xeliqlerni ajizlashturup, dinni süyistimal qilip qarshiliq körsütiwatqan isyanchilarni ittipaqdash küchlerdin paydilinip yoqutiwetip baridu, yaki ishenchlik dep qaralghan xeliqlerge qoshuwetipbaridu.

Wetinimiz xitay mustemlikisige chüshüp qalghan bir esirge yeqin waqittin bashlap Tereqqiy qilghan döletler, birleshken milletler teshkilati, Awropa ittipaqi we Shimaliy atlantik ehdi teshkilati qatarliqlar Illuminati dep atalghan millettin, dindin we yerlik medeniyetlerdin halqighan qarangghuluqtiki sirliq küch, dep qarap kelingen elim-pen we texnologiyeni pütünley monopol qiliwalghan, qolini nerge sunsa yetidighan eshu xelqaraliq teshkilatning kontrolliqida turiwatidu.

Gheriptiki we Sheriqtiki siyasiyonlar, milyarderlar we alimlar Illuminati tüzgen yer shari xarakterliq istrategiylik pilanlirining türtkiside dunyawiy yengi tertipni ornutush üchün qanche yüz yildin beri dunyaning herqaysi jaylirida paaliyet qilip keldi. Uyghur qeshqeriye dewlitini, birinchi we ikkinchi jumhuriyitimizni yiqitqanlar xitaylar emes, eshu xelqaraliq teshkilat idi. Ular özige tehdit bolidighan pan türükchi we pan islamchi milletlerni arqa-arqidin yiqitip, sheriqning kesel körpilliri dep atalghan xitayni yülep turghuzup, xitaylarning bugünkidek güllinishige imkan yaritip berdi. Biz pexirlinidighan nobel mukapati Illuminatilar teripidin berilidu!

Illuminatilar dunyani özgertish üchün tömür qurallar emes, xuddi bombidek küchlük pikir we iddiyeler kerek, dep qarap, dunyawiy xarakterliq maarip we tereqqiyatqa meblegh selip, dunyani idare qilishning yengi yolliri heqqide küresh qiliwatidu.

Illuminatilar mueyyen bir etnik topluqqa, dingha yaki medeniyetke mensup emes bolup, dunya milletlirini özige mujessemligen ghayet zor xelqaraliq murekkep teshkilattur! Illuminatiylar oxshimighan eriq, din we medeniyetke tewe serxil ademlerdin teshkillengen bolup, ularning düshmini yat bir medeniyet, bir din yaki bir xeliq emes, belki az-kam besh esirdin beri yolgha qoyulup keliniwatqan dunyawiy yengi tertip programmisigha qarshi septe turghanlardur!

Tereqqiy qilghan milletler, we sermayisi qanche milyarttin ashidighan xelqaraliq gigant Firmilar Illuminati dep atalghan dunyawiy küchlerning yar-yülek bolishi arqisida milletlerni, özlirining bixeterlikige uyghun shekilde qaytidin tertipke turghuziwatidu. Illuminati diniy etiqatlarni, yerlik ediologiylerni bashqiche qilip eyitqanda dunyani, asiyani jümlidin biz uyghurlarnimu özgertip qurup chiqiwatidu.Biz bolsaq buni bilmestin, Xitay qatarliq ata düshmenlirimiz we ottura sheriqtiki milliy menpeetliri üchün bizni kozur qilip oynaydighanlarning astirittin orunlighan muzikillirigha kelse-kelmes dessep ussul oynap, yer sharidiki herqandaq dewlet we teshkilatlardinmu yoquri orunda turidighan dunya ittipaqi (dunya dewliti) ning qanche yüz yilliq pilanlirigha qarshi at chapturushqa herismen halda yashawatimiz!Bundaq ketiwersek pishanimizdiki qulluq tamghisi öchüp ketish u yaqta tursun, hetta bir millet süpitide yer sharidin yoq bolup ketimiz!

Pütün dunyadiki ilim-pen muessesiliri, Universitilar, inistetutlar we akademiyeler, eskiriy qoshunlar we chong xelqaraliq Firmalarning hemmisi yolgha qoyghan yer shari xarakterliq projektler, oxshimighan medeniyet, din we til yeziqqa ige yerlik xeliqlerning naraziliqini qozghighachqa, ulargha qarshi bezide rohaniyetchilik, bezide medeniyet yeklimichiliki, bezide eriqchiliq tüsini alghan quralliq isyanlar bash kötüridu.

Bezide bu xil isyanlarni Illuminatilar özliri pilanlap, nöwettiki zerbe nishani qilinghan rayonlargha besip kiridu. Uyghurlar Sowetler ittipaqi tarqilip ketishtin awal we keyin tekrar-tekrar mana mushundaq hadisilerde dunyawiy küchning emes, meheliwiy küchlerning sépidin yer elip qalghanliqi üchün, dayim siyasettin ibaret qimar sorunida utturiwetiwatidu. Awal Türüklerge, andin Sowetlerge, andin Ereplerge arqidin Amerikigha sozulghan ümid qollirining hawada leylep qelishliri, millitimizning bilimsizliki, nadanliq we xurapiyliqidin bashqa nerse emes!

Keyinki ikki yüz yildin beri Uyghurlar xelqaradiki yoqarqidek qutuplarning sürkülishi jeryanida arqa-arqidin xata zamanda, xata küchler bilen xata meydanlarda turup qalghanliqidin hazirgha qeder milliy musteqilliqimizgha hich bolmighandimu tibetlerchilek nisbiy musteqilliqimizghimu erishelmiduq. Bundaq bolishidiki asasiy sewep tinimizdikisi, tilimizdikisi bir bolghini bilen eng muhimi dilimizdikisi bir bolmighanliqidindur.

Biz Uyghurlar qarmaqqa bir millettek körünginimiz bilen ediologiye jehettin hili xitaylargha, heli ereplerge, heli Ruslargha, heli hindiylargha, heli mungghullargha oxshap qalghanliqimizdin ishlar ilgiri basmidi. Xelqarada jiddiy özgürüsh bolup, mezlum milletlerning beshigha amet qardek yaghqanda bizning beshimizgha külpet yaghdi.

Bizning siyasiy teqdirimizge tesir körsütiwatqanlar, milliy istiqbalimiz heqqide bizge paydiliq pikir qilmay, bizni Xitay, Rus, Erep, Hindiy… we shuningdek bashqa xeliqlerning qoshumchisi qatarida körüp muamile qildi.Ular bizdiki bilimsizlik, ditsizliq, xurapatliq we nadanliqni körüp, xitayning qilghanliri, qiliwatqanliri we qilmaqchi bolghanliri toghraiken, dep qaldi. Demokratiye we kishlik hoquq, dep jar salidighan qarangghuluqtiki eshu küchler xelqara Uyghur kirzisini bir terep qilishta bizge paydiliq emes, xitaygha paydiliq yol tutti.

Illuminatining Xelqara emperiyalizim qaniti millitimizning ichidin chiqqan ziyalilarni weten ichi we siritida xitayning bizni qaytidin özige qoshuwelish axirida assilimatsiye qilip eritiwetish istirategiysige uyghun herket qilishqa mejburlap, charisiz, ige-chaqisiz, nadan awam-xelqimizni zawalliq aqiwiti alla burun pilanlanghan xelqara islamiy jihat sepige ittiriwatidu! Ularning meqsidi derhal hoshumizni tapmisaq qanche ming yilliq shanliq tarixqa ige Uyghurlarni topidek sorup bir qismini Xitaylargha, bir qismini Ereplerge, bir qismini ajiz Türkiy qewimlerge qoshuwetip qarap olturushtin bashqa nerse bolmay qalidu.

Medeniyetler, dinlar we etnik topluqlarni süyistimal qilghan qarangghuluqtiki küchler insaniyetke yengi-yengi kirzislarni bexshende qilip, ajiz milletlerni jümlidin Uyghur millitini pikir tereptin özige layiqlashturup özgertip chiqish üchün sheytandek herket qiliwatidu.Düshmenlirimiz ige-chaqisiz dunyagha sorulup ketiwatqan xelqimizni erqiy, diniy we mezzep sheklini alghan shiker yalitilghan yaman gherezliri arqiliq aldap we talan-taraj qilip özining kimlikini untuldurup, ulughwar milliy ghayilliri üchün bir qedemmu mangalmaydighan halgha chüshürüp qoydi!

Uzaq musapilik oylighanda uyghurlar xelqarada uchrawatqan tehditler, xitay mustemlikisi astidaki Uyghuristanda yashawatqan xelqimizningkidin anche köp periqlinip ketmeydu.Her ikkisining aqiwitide oxshashla yoqulup ketishtin ibaret yaman aqiwet körünüwatidu. Bu tereptin qarighanda millitimiz xuddi ishghal astidiki wetinimizdikige oxshashla hür dunyada yeni chet-ellerdimu eghir tiragediyelik jeryanlarni bashtin kechürmekte.Diqqet qilmisaq halimiz teximu yaman bolidu.

Ilgiri millitimiz dunyagha anche tonulmighan idi. Hazir her türlük seweplerdin dunyagha tonulushqa bashliduq.Insaniyet özining terkiwidiki Uyghur digen etnik türkiy topluqni yeqindin küzütüp, bizning artuqchiliqimiz bilen kemchilikimzge baha beriwatidu.Dunyani bashquriwatqanlar hich bolmighanda kelichekte bashquridighanlar bar. Ular milletlerge xuddi bir shexiske baha bergendek baha beridu. Ular Insaniyetning ortaq menpeetliri, dunya tinichliq we ilim-penning tereqqiyati üchün nimini xalisa qilalaydu. Ularning neziride pütkül insaniyet we yer shari ularning mülüki. Biz Uyghurlar ularning neziride pilanlirigha uyghun kelsek insan, kelmisek nerse yaki mal!Ular wetinimizni, yer asti we üsti bayliqlirimizni insaniyetning ortaq muliki hesaplaydu.Ular oylap, Uyghurlar musteqil bolsa bizge qanchilik paydisi bar, Xitaylargha beqinsa qanchilik ziyini bar, dep muzakire qilip, erqiy we diniy tereptiki peylimizning yamanliqidin wijdansiz, teslimchi we qul mijez xitaylarni talliwelish arqiliq, uzaqtiki maddiy menpeetlirini qoghdap qalidu!

Illuminati xelqara jamaetchilik ortaq qoghdawatqan yer shari xarakterliq chong teshkilat bolup, herqaysi dewletlerning siyasiy, iqtisadiy we medeniy formulasi ular teripidin tüzilidu. Ular tekitlewatqan „medeniyetler ara hemkarliq, dinlar ara diyalog“ elbette dunyawiy tinchliq, dostluq we tereqqiyatni ilgiri sürüsh üchün otturgha etilghan! Dunyawiy yengi tertipke qarshi turghan shexis we dewletlerning ottura sheriqte qandaq aqiwetlerge qalghanliqi hemmimizge melum. Dunya serxilliri bizni dunyawiy eqimgha qarshi, eniq mewqesi yoq, insaniyetning düshmini dep qarap, bizge hesidashliq qilmay nepretlense, yardem qilmay öz menpeetlirini nezerde tutup, düshmen milletlerning arisigha qoshiwetse, xelqimizni her xil shekilde bölüp tarqitiwetip, pikir dunyasimizni igiliwalsa bu wetenning ishghal astigha chüshüp qalghanidinmu better yaman aqiwetlerni keltürüp chiqiridu.

Birqanche yidin buyan wetendin bashlanghan qach-qachtin keyin, mezlum millitimizning wetini xitaylar terepidin mustemlike qilinghini yetmigendek, oxshimighan dewletlerdiki düshmen küchler millitimizning rohiy dunyasigha hujum bashlidi! Weten ichi we siritida yitekchi bir iddiye, yetekchi bir küch we ortaq bolghan yetekchi ghaye bolmighachqa, xelqimiz gerche ortaq bir tilni qolliniwatqan bolsimu, pikir we dunyaqarash tereptin barghanche parchilanip ketiwatidu.

Demisimu Uyghurlar hazir bir tilda sözleydighan, qandash we ortaq örpi-adetke ige xeliq turuqluq, siyasiy besim, chetke qeqilish, medeniyet sapasidiki periq, itiqat jehettiki nizahlar we yerlik milletlerning tesirige uchrash netijiside öz-ara bashqa milletlerdek muamile qilishidighan bolup qaldi.Siyasiy, iqtisadiy, diniy we sotsiyal goruppilarning arisidiki periq binormalliship, kolliktip milliy pissixologiyimizde kesellik alametliri körülüshke bashlidi.

Xelqarada bizge ayit yüz beriwatqan türlük hadisiler sewebidin millitimizni bilidighanlarning köpüyishige egiship, xeyim-xetermu parallil halda küchiyishke bashlidi. Millitimiz chekidin ashqan xitay zulumidin qechip, dunyada öz-ara periqliq bolghan 100 din artuq dewlet we rayongha chechilip ketti.Wetensiz we bash-panasiz qalghan sergerdan xelqimiz dini we tili bizge yeqin hem yiraq bolghan emma yat bir ediologiye hökmaranliqidiki milletlerning arisida yashawatidu. Yat elde Uyghurlar yerlik xeliqlerge maslashqanche bashqa rayonlarda hetta wetende yashawatqan qeni, tili, yeziqi, örpi-aditi we xuy peyli oxshap ketidighan etnik qerindashliri yeni öz millitidin barghanche yatliship ketip baridu.

Qeni, tili, yeziqi, dini we örpi-adetliri oxshash turup bu yatlishishni keltürüp chiqiriwatqan asasiy amil, ularning bu xil kirzisqa qarshi özige xas iddiysining bolmasliqidin qaynaqliniwatidu. Dunyada diniy we penniy jehettin nurghun toghralar bar, bu toghrilar – hetta islamiy ehkamlarmu shuning ichide- Uyghurlarning tepekkuri bilen tasqilip, pishshiqlap ishlepchiqirilghandin keyin qobul qilinmay, eksinche gheripliklerning, sheriq we ottura sheriqliqlerning tepekkur endiziliri asasida chala we dogma halda qobul qilinghan bolsa til-yeziqimiz ortaq bolghan bilen ish-herkitimiz bir-birimizni inkar qilidighan teximu xeterlik düshmenge aylinimiz-de yaghi yandin, bela qerindashtin degendekla hadise yüz beridu.

Qattiq epsuslinish ichide shuni eytimenki, biz Uyghurlar alliburun bir milletni shekillendüridighan eng asasliq birqanche amildin mehrum qalduq. Uyghur degen ismimizla qalghandek bolup qaldi, ortaq pikir we iddiymizni eghir boran-chapqunlargha berdashliq bereligudek insha qilalmiduq. Milliy musteqilliq herkitimiz xuddi xitay tajawuzchilliri zeherxendilik bilen eyitqandek „Bir uchum yaman niyettiki kishilerningla qilidighan ishi“ bolup qaldi. Medeniyet dep yat medeniyet we diniy eqimlarni menbege qarap baqmay qara qoyuq qobul qilip, renggimiz, teletimiz, yürüsh-turushimiz we pikirimiz ejdatlirimiz u yaqta tursun, bugünki kündimu öz-ara yatliship ketti. Millitimizning bir qismi ereplerning pan erepchiliki üchün gumashtiliq qilidighan, bir qismi xitaylarning etnik kengeymichiliki üchün asiylarche qurban beridighan, bir qismi öler-tirilishige qarimay gheriptiki xitay bilen eghiz-burun yaliship hemkarlishiwatqan düshmen küchlerning ghalchiliqini qilidighan bolup ketti. Xelqimizning arisida milliy istiqbalidin gumanlinip, ümitsizlik patqiqigha petip, bir-biri bilen ittipaqlishalmaydighan bash-bashtaq, bashchisiz, yetekchisiz halettiki, ilgiri körülüp baqmighan derijidiki natonush we qorqunchluq milliy kirzis patqiqi peyda boldi.

Iddiyler dunyasida yüz beriwatqan shiddetlik urushlarda tola chayqilip, rohiy we jismaniy tengpungliqimizni yoqutup qoyiwatamduq qandaq?! Dunya milletliri hergiz körüngendek emes. Dunyadiki qudretlik milletler bashqa eriqtiki, bashqa dinlardiki we bashqa ediologiyediki milletlerning ichidiki ajiz xeliqlerni we ayrim sandiki kishilerni setiwelip – ularni istrategiylik pilanliri asasida teshkilatlandurup, milliy engimizdiki meniwiy teritoriyimizge kengeymichilik qilmaqta.

Xelqara Emperiyalizimi teshkilatlandurulghan milletlerni bezide eshu yerlik milletning özige qarshi, bezide özlirining menpeetlirige putlikashang bolidighan küchlerge qarshi ishqa seliwatidu. Shunga qerindash yaki dindash dep aldinip yürüwermestin, qandaq dindash, qandaq qerindash, qandaq dost dep özimizdin sorishimiz we oylishimiz, yatlarning nersillirini milliy yol bashlighuchillirimizning yetekchilikide, milliy tepekkur ghelwirimizdin ötküzüp qobul qilishimiz, waqtinche menpeetlerni dep, milliy istiqbalimizni otqa tashlashtin bar küchimiz bilen saqlinip qelishimiz lazim!

Millitimiz allaburun özi bilmeydighan küchlerning yeqin we uzaqtin konturul qilishigha maruz qaldi.Bu küchlerning eng chongi millitimizni yengi dunya tertiwige uyghun yashashni telep qiliwatidu.Millitimiz insaniyet tereqqiyatigha qarshi, rayon xarakterliq menpeetler qazinida qaynawatqan, arqa körünishi namelum bolghan qandash we dindash körinidighan yaman küchlerning tesiridin qutulup, xelqara jamaetchilik bilen toghra bolghan bir metodta hemkarlashmighachqa hessilep bedel tölep ketiwatidu. Biz xelqimizning milliy teghdiri meseliside u yaki bu emes, peqet özimiz bolmay turup, xitay zulumidin qutulup, siyasiy jehettin qeddimizni tikliyelmeymiz.Shunga qazini we morisi bashqa bolghan qandashlirimiz we dindashlirimiz bilen bolghan her türlük munasiwetlerni azatliq küreshlirimiz we milliy istiqbalimizgha uyghun shekilde pilanlishimiz intayin muhim.

Arimizdiki xelqara emperiyal küchlerining tutamidin xata xulase chiqiriwalghan, meheliwiy diniy we etnik isyanlarning shaxshaxchilliri arqa körünishi dindash yaki qandash bolghan menbesi namelum siyasiy küchlerning qol-chomaqchilirigha aylinip, Uyghurlarning janijan menpeetlirini Xitaylar bashta Erepler, Engilizlar, Ruslar we nezer dayirisi tar bir qisim Türkiy xeliqlerning dastixinidiki lox göshke aylandurup qoyiwatidu.

Shuningdek paydisiz hadisiler aqiwitide milliy we tarixiy düshmenlirimiz, yeni düshmen küchler we milliy munapiqlar Uyghur xelqini öz nepsi üchün dessep ötüdighan köwrükke oxshutup herket qeliwatidu!Xelqara küchler, milliy düshmenlirimiz we bizni kozur qilip oynawatqanlar, biz üchün eng muqeddes bolghan ümmetchilik, wetenperwerlik, eriqchiliq we milletchilik hes-tuyghuliridin ustiliq bilen paydilinip, ikki putimizni kötürüp tartqusiz bala-qazalar patqiqigha paturup qoydi.

Perde arqisidiki bu bir top paydisiz küchlerning bezilliri bilen birliship, bezillirini yengishimiz lazim!Bizni diniy we etnik qerindashliq bayriqini kötürüp chiqip aldawatqanlar, dawayimizgha ziyan seliwatqanlar we arimizdin chiqqan setilma mangqurtlar bilen yer shari xaraktirliq til-bürüktirip, millitimizni biz xalighan shekilde dunyawiy yengi tertip asasida emes belki özliri xalighan shekilde xemirdek yughurup, shexsiy gherezliri üchün öltürülidighan qurbanliqqa aylandurup qoyishining aldini elishimiz lazim!

Biz til, din, exlaq we medeniyitimizdin berpa bolghan ulusal dunyamizni ular istimal qiliwatqan din, eksiyetchi pelesepe we pashistik siyasetler bilen emes, ejdatlirimizdin her xil yollar bilen bolupmu folklor we yazma edebiyat arqiliq miras qalghan bibaha engüshterler arqiliq qoghdap qelishning yollirini tapalaymiz!

Tejirbiler ispatlidiki ata miras wetinimizde we uyghurlar tarqilip olturaqlashqan rayonlarda milliy medeniyetimiz, örpi-adetimiz we til-yeziqimizsiz milliy mawjutluqimizni, dinimizni  jümlidin azatliq herkitimizning potinsiyal küchini qoghdap qalalmaymiz! Dunya intayin tiz tereqqiy qiliwatidu. Biz Uyghurlar toxtap qalghan kallimiz bilen ming qilsaqmu dunyaning pikir, téxnilogiye we maarip tereptiki bu süritige aldirap –uchqirap yitishelmeymiz.Biz awal bu riyalliqni étirap qilishimiz lazim! Bizning kélichigimizning yeni siyasiy, iqtisadiy we medeniy hayatimizning normisini biz emes, xelqaradiki ediologiye, din, maarip we téxnilogiyening yülinishi we tereqqiyatini belgüleydighanlar pilanlaydu.

Millitimizni teshkil qilghan omumiy xeliqqe éytidighinimiz, millitimiz yaki millitimiz teshkil qilghan qurulushlar dunyaning kélichigini pilanlaydighan we belgüleydighanlarning qatarigha kirgini yoq. Biz Uyghurlar insaniyet terkiwidiki özlirining ichkiy ishliriningmu höddisidin chiqalmaywatqan bir topluqqa aylinip qalduq. Bar bolghan herqandaq bir küchimiz xelqimizni toghra bir yolgha yétekliyelmeywatqan halette turiwatidu. Eng muhimi biz özimizni özimiz tonushimiz lazim! Millitim Uyghur, dinim islam, wetinim Sherqiy Türkistan, dep qoyushla kupaye qilmaydu! Millitimiz qudret tapsun deydikenmiz özimizni, özgini we dunyani chongqurlap tonushimiz lazim.

Biz bir millet bolghinimiz bilen öz aldimizgha hakimiyitimiz yoq, biz musulman bolghinimiz bilen bashqa musulmanlardek hür emes, biz 21-esirde yashawatqan bir xelq bolghinimiz bilen ang sewiyemiz ilghar milletler uyaqta tursun, arqida qalghan nurghun milletlerningkidinmu téxi arqida. Bundaqken millet, medeniyet, din we maarip qatarliq tereplerdin bilidighanlirimiz pütkül insaniyetke paydiliq bolush uyaqta tursun, özimizning bu heqtiki qiyinchiliqlirimizni hel qilishqimu yetmeydu.

Biz yashawatqan bu dewir söyümlük peyghember ependimiz Muhammed Sellellahu Eleyhi Wesellem, milliy inqilapchi Tömür Xelipe, zulumgha qarshi ezimet Ghuja Niyaz Hajim,  millitimizning béshigha qonghan dewlet qushi Sabit Dewmulla we shir yürek Elihan Törem dewri emes. U dewir alla qachan ötüp ketti we kelmeslikke ketti.Bugünki ishlarni, ötüp ketken herqandaq bir dewirdikige qarap pilanlighili we élip barghili bolmaydu.

Bir ademge oxshashla, bir milletning qilalaydighini we bir milletning qilalmaydighini bar. Hazir Uyghurlardin yitiship chiqqan ziyalilarning, alimlarning we siyasetchilerning qiliwatqanliri eqilge uyghun pilanlanmighachqa  millitimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy teqdirige passip tesir körsütiwatidu. Biz öz qolimiz bilen özimizning milliy menpeetlirimizni otqa tashlaydighan ghelite mexluq bolup qalduq!

Uyghur ziyalilargha éytidighinimiz: Hey ziyalilar, siler bir aliy mektepning diplomisini élip, yaxshi bir xizmetke kirip, xotun-balanglar bilen tükünglarni parqiritip yashash üchünla yaritilghanmu?!Qaranglar xelqimiz bekla yaman künde qaldi, hich ish bolmighandek yürüwermenglar! Undaq qilmanglar, bu bexitsiz milletning teqdirini oylanglar! Biz mushu xelqning ewladi, millet bizning, weten bizning, uningsiz mewjutliqimiz we qedri-qimmitimizni tesewwur qilghili bolmaydu.Wetenning béshigha éghir kün chüshti, xeliqimiz bizge muhtaj boldi, ularni azatliqigha we igilik hoquqigha qawushturush üchün siyasiy, iqtisadiy we idiologiye jehettin milliy enenilirimiz we siyasiy iradimizge uyghun shekilde qolmu-qol izdineyli!

Uyghur ülimalirigha éytidighinimiz: Hey Uyghur ülimaliri, millitimiz üchün tarixta tillarda dastan bolghanlarning warisliri siler millitinglargha xitap qiliwatamsiler, barliq musulmanlargha xitap qiliwatamsiler yaki pütün insanlargha xitap qiliwatamsiler?!Siler kim, kimning ewladi!?Zadi milletni nime qilsun deysiler!?

Silerge eytip qoyayli bir qanche süreni yadiliwalghanliq yaki bir qanche hedisni ügüniwalghanliq bir milletni siyasiy, iqtisadiy we medeniy tereptin pütünley yéteklesh üchün yétishmeydu. Bir milletning milliy medeniyitini, siyasiy hüriyitini we diniy étiqadini peqetla dinni qural qilipla saqlap qalghili bolmaydu.

Siler körünüshte islamiy tereptin telim-terbiye élip bériwatqandek qilghan bilen, emeliyette insaniyetni, musulmanlarni uyaqata qoyup turayli, öz xelqimiznimu  toghra bolghan bir yölünüshke yitekliyelmidinglar.Chünki siler alemlerning yaratquchisining eng nadir eserliridin biri bolghan Uyghuristan xelqining yürek soqushigha diqqet qilmidinglar. Siler islamiy ehkamlarni quraniy kerimning rohigha, milliy medeniyitimizning tereqqiyat qanuniyitige we xelqara jemiyetning jümlidin ilghar pikirlik musulmanlarning bizdin kütkenlirige layiqlashturalmidinglar. Siler millitimiz qutsal islam dinigha kirgendin kéyinki tereqqiyatimizning milliy alahiydiliklirimiz bilen diniy alahiydiliklirimizning öz-ara yughurulup peyda bolghan muhteshem bir barliq ikenlikini isinglardin chiqirip qoymanglar! Silerning dinimizni milliy menpeetimizge, bashqa milletlerning menpeetlirige we dunyaning tinichliqigha qarshi sherhiyligenlikinglarning özi   xelqimizning qaymuqup qélishi we düshmen küchlerning islamiy eqidillirimizni süyistimal qilip, xelqimizning ilgirdin tartip normal dawamliship kéliwatqan islamiy hayatini buzghunchiliqqa uchrutishi we millitimizning orunsiz qirilip kétishidek qebih yaman aqiwetlerning kélip chiqishigha sewpchi bolmaqta.

Emdi siyaset meydanidikilerge azraq éytidighinimiz bar: Eslide siyaset meydanida biz bu yerde alahiyde objékt qilghudek bir küchmu yoq. Siyaset meydani dep xitap qilinishi üchün küchlük partiyeler, teshkilatlar we teshkilatchilar bolishi kérek! Ularning siyasiy, iqtisadiy we pelesepiwiy qarashliri bolishi kérek. Bizde ziyalilar bilen Ülimalardin teshkillinidighan siyaset meydani téxi resmiy shekillenmigechke, ziyalilar bilen Ülimalargha éytidighanlirimiz, téxi öz aldigha külem shekillendürelmigen siyaset meydanigha qaritilghandur!

Hey ziyalilar, ülimalar; siyasetchiler silerning pen, din we siyaset saheside qiliwatqininglar bir qarmaqqa ilimning we islamning rohigha uyghundek körüngini bilen, emeliyette ilmiy exlaq we islamiy  eqidilerge, musulmanliq we milletchilikke éghir ziyan salmaqta. Millitimiz aldidiki buruchinglarni ada qilalmaywatisiler. Birsinglar yat milletlerning azghina puligha yallinip ishlep, xelqinglarni untup ketken bolsanglar, yene biringlar bilimsizliktin xelqimizni xelqara téror balasigha ittiriwatisiler! Yene biringlar xelqimizni küchlük milletlerning xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we eskiriy munasiwetlirining qurbanigha aylanduriwetip qoyiwatisiler! Xelqimiz silerni mushundaq qilsun dep tughqanmu, béqip östürgenmu, terbiylep qatargha qoshqanmu!?Siler sépi üzidin xeyirsiz ewlat bolup qaldinglar!Qiliwatan ishinglar xeliqni yighlitiwatamdu yaki küldüriwatamdu, ish qilghanda dayim dengsep béqinglar!

Xitay tarixtiki herqandaq chaghdikidinmu wehshiyliship ketti.Millitimizge ige chiqmisaq, obrazini yaxshilimisaq, mangidighan yolimizni tapmisaq uzaqqa qalmay kölimi ikki milyon kuwadirat kelometirgha yétidighan Uyghuristan kapir xitaylarning menggülük mülikige aylinip kétidu we özlirini ming yildin béri musulman, dep sanap kelgen 20 milyondin ashidighan xeliq tarix sehnisidin yoqulup ketidu.

Millitimiz tarixta oxshimighan dewirlerni bashtin kechürgen, parlaq medeniyet yaratqan we küchlük dewletlerni qurghan. Qanche ming yil jeryanida Uyghur xelqi tölinidighan bedelning qandaq bolishidin qettiynezer, milliy kimliki we milliy medeniyitini qoghdashni her dayim aldinqi kün tertipke qoyup kelgen. Tariximizda El-Farabiy, Yüsüp Has Hajiptek, Ahmet Yükneki, Ahmet Yeswiydek, Ibin Sina, El-Bironiydek, Jalalidin Rumiy, Muhemmed El- Harazimidek we Ulughbeg, Alshir Newayidek milliy we islamiy alimlar yitiship chiqip, jahalet qaplap turghan asminimizni qanche esirlerdin béri parlaq yultuzlardek yorutup kelmekte. Ejdatlirimiz millitimiz muqeddes islam dini bilen shereplengendin kéyinki ming yildin artuq tarixta, milliy kimlik bilen diniy kimlik ottursidiki nazuk munasiwetni aqilane shekilde bir terep qilip keldi.

Xelqimizdin yétiship chiqqan ziyalilar, ülimalar we diniy terghibatchilar milliy medeniyitimizni qurghan ejdatlirimizdinmu teqwa, eqilliq we bilimlik emes!Bizning meniwiyet binasimizni apiride qilghanlarning bizge qaldurup ketken enenilliridin ayrilsaq halak bolimiz. Bugünki dunyada bizning qilmaqchi bolghanlirimizgha dua qilip, namaz oqupla yetkili bolmaydu. Biz diniy ülimalirimiz we diniy terghibatchilirimizdin kemter bolushni, penniy bilimlerni ixlas bilen ügünüshni, xelqara weziyetni toghra mölcherlep, özini chaghlap ish qilishni, milliy kimlikimizge sel qarimasliqini, arqa körünishi qarngghu bolghan düshmen küchlerning dépigha azraq usul oynashni, diniy telim-terbiyede eng awal milliy menpetimizni chiqish qilishini ümit qilimiz.

Bugünki  Uyghur ziyaliliri we diniy ülimaliri tariximizdiki hetta bügünki dewirdiki  bashqa milletlerdin yétiship chiqqan ziyali we ülimalarning derijisige téxi yetkini yoq. Biz bir diplomgha ériship, ikki sürini ügüniwélip, bir heptiyekni yadiliwélip ilmiy we islamiy jehettin dapqa chüshken mayaqtek diringshighinimiz bilen, ilimiy qanuniyetlerni quraniy kerimning rohini dewliti bar bolghan qérindash xeliqlerchilik aldirap hezim qilalmaymiz! Biz Uyghurlar özimizning eng kichik ishlirimizning höddisidin chiqalmay turup, xelqaradiki ériq, din we siyasetlerge ayit zor hadisilerning ichige kiriwalsaq ötüp ketken axmaqliq, hamaqetlik we kazzapliq bolidu.

Hey qérindashlar, diqqitinglarni bugünki dewirdiki dunyawiy ilghar pikir we tereqqiyatlargha, milliy iradenglar üchün paydiliq bolghan emeliy imkanlargha we aranglardin yétiship chiqqan serxillargha béringlar, ulargha xitap qilayli we ulargha egisheyli!Bashqa milletler milletni qudret tapquzushta ilghar netijilerni yaratti.Bizmu niyet qilsaq bashqilar qilghanni qilalaymiz! Nimening xata, nimining toghriliqini, nime qilishimizning lazimliqini, qaysi yolda mangsaq ghelbe qilghili bolidighanliqini yat milletler we bashqa milletlerning ilmiy we diniy tereptin yol bashchilliri emes, özimizning ilim we din saheside yüksek telim-terbiye körgen munewer ewlatlirimiz bizge körsütüp bérish üchün yol izdishi we tirishishi kérek.

Millitimiz 21-yüz yilgha kelgende ilim we din saheside nahayiti zor bir qoshun yétishtürüp chiqti. Bu qoshunni milliy irade we milliy ediologiyege xizmet qildurush ishini ilmiy pilanlashqa küchishimiz lazim. Xelqimizni milletni qudret tapquzushqa we  yétekleshte tereqqiy qilghan milletlerni örnek qilishimiz, xelqaradiki özimizdin bekla chong dewlet we rayon atlighan diniy we érqiy ishlargha chat kériwalmay belki dewliti bar bolghan Üzbek, Qazaq, Qirghiz, Türükmen we Türük qatarliq qérindash xeliqlerning diniy jemiyetlirining mitodini xelqimiz arisida emiliyleshtürüshimiz lazim. Bizni hazirqi milliy, diniy we siyasiy kirzistin qutuldurup qélishta, xeliqmizge qan we din tereptin qérindash bolghan dewletlerning diniy étiqat, milliy kimlik we siyasiy teqdir qatarliq tereplerdin sizghan yol xeritisidinmu üstün turidighan bir küch yoq!

Millitimizni etnik, iqtisadiy, siyasiy we diniy kirzislardin qutuldurush üchün xelqimiz „Netije qazanghanlar“, dep pexirlinip turup teriplewatqan ilim we din saheside yétiship chiqqan biz yoqurda tilgha alghan akademik qara közlerning wezipisi hemmidin eghir! Bu menidin elip eyitqanda ilim-pen sahesidiki dunyawiy maddiy we meniwiy ozuqlarni millitimiz yetishtürüp chiqqan netije qazanghan, yoquri derijilik terbiye körgen pem-parasetlik ziyalilarning, we ilghar pikirlik diniy ülimalarning ilim-pen sahesidiki millitimizge paydiliq bilghan yéngiliqlarni qanche-ming yilliq tejribe-sawaqlar we milliy enenilirimizning ölchemliri asasida xelqimizge yetküzüp turishidinmu toghra yol yoq! Xelqimiz bolupmu akademik insanlirimiz herqaysi sahelerde qanat yaydurilidighan wetini, milliti, tili we dinini qoghdash kürishide, milliy menpetlirimizning tüwrügi bolghan milliy iradimiz tereptin keliwatqan muqeddes awazgha jiddiy qulaq selishi kerek!

21.02.2017 Germaniye

Autori: Eziz Eysa Elkün

Közüngdin tamche yéshing sirghisa,
Yürikim sen billen bille yighlaydu …
Söygechke séni nepsimge qoshup,
Ashiq sewdasi méni tilghaydu.

Közüngdin tamche yéshing sirghisa,
Me özümni yarimas sézimen.
Sanga dil azari yetmisun dep,
Qelbimdin eng güzel ünche tizimen.

Közüngdin tamche yéshing sirghisa,
Özümni eyibkar bengwash bilimen …
Sendiki nazliq mende bolmighach,
Nadanliq kochisida pighan chékimen!

Söydüm séni yar qelender kebi,
Derwish ashiqing söyüshke hazir.
Lékin közüngdin yéshing aqmisun,
Bolay perwaneng yéninggha zahir!

Közüngdin tamche yéshing sirghisa,
Yürikim sen bilen bille sirghiydu…
Bilmey chong boldum qandaq söyüshni,
Qeddimni söygü yoli silkiydu!

Közüngdin tamche yéshing sirghisa,
Muhebbet baghidin gül suluydu.
Sen éytma hayatning kemlikini,
Söygüdin qelbimiz teng illiydu!

2017 yili 19- Féwral, Xongkong

Autori: Abduweli Tursun

Chin tömürning éti qeyerde,
Tépildimu misran qilichi ?
Mextumsula yighlaydu yene,
Derd bolghachqa sudiki chéchi.

Bosughidin ketmey jaduger,
Aramini qoymidi qizning.
Xumar bolup shérin qénigha,
Wujudini xarlidi qizning.

Tinalmaydu öyide mezlum,
Mel’un momay jebrisi bilen.
Közliride adaqqi ümid,
Bérer berdash sebrisi bilen.

Telmüridu penjire taman,
Chin tömürning yoligha qarap.
Sulghan chéhri yillar baghrida,
Yürikide qaynaydu zerdap.

Hörlük üchün kéchip hemmidin,
Qachqan idi mungghul élidin.
Sugha tashlap ikki jénini ,
Qutulghanti yatning qolidin.

Singlisining hédini hédlap ,
Chin tömürning közi échilghan.
Hörlük téngi atqan pesilge ,
Téxi yéngi qedem bésilghan.

Gheplet basqan melum bir kéche,
Külüp keldi jaduger momay.
Shérin-suxen sözler keypide,
Mextumsula uxlidi tuymay.

Esli chala üzülgech béshi,
Tiriliptu jaduger yene.
Xumar qilip mextumsulani ,
Atliniptu héliger yene.

Mestxush bolup yatqan güzelni,
Hédliridin tonuptu mel’un.
Tuydurmastin chin tömürgimu ,
Élip qachti bir qara quyun.

Shundin buyan mehküm bichare,
Qanlirini shoraydu momay.
Telmüridu mezlum talagha,
Akisidin xeber alalmay.

Chin tömürmu yighlap yürermish ,
Singlisining derdi-otida.
Yene ema bolup qaptumish,
Pushaymanning achchiq yéshida.

Pighan bilen éytarmish yene:
„bashni chala kesken gunahim.
Ibret bolsun kéyinkilerge,
Kechmishlirim-hesretlik ahim“

2017.02.19 Germaniye

Yücel TANAY (Gazeteci-Yazar)

(Yenilenme ve Türkçülük)

Büyük Türkistan coğrafyası’nda Türkçülük ve Türk Milliyetçiliği akımı, Ceditçilik (Yenileşme) ve kendine yeniden dönme düşünce ve hereketi ile birlikte ve bu isimle ortaya çıkmıştır.

 

Türk dünyası 16. yüzyılda Türk tarihinin en güçlü ve en uzun ömürlü devleti Osmanlı İmparatorluğu ile en parlak devrini yaşarken, diğer yandan kuzeydeki Türkler, Ruslar tarafından esaret altına alınıyon ve toprakları işgal ediliyordu. Altınordu İmparatorluğu’nun (1240-1502) dağılması döneminde bu bölgede Kazan (1437-1552), Kırım (1460-1783), Astırahan (1466-1556), Kasım (1445-1681) ve Sibir (1220-1598) isimleri ile Hanlıklar kurulmuştur.
İç mücadelelerini sona erdiren Ruslar, batının tekniğinden, Türk hanlıkları arasındaki kavgalardan ve her hanlığın kendi içindeki entrikalardan faydalanarak 1552 yılında Kazan Hanlığını ele geçirdi. Böylece Rusya tarihinde yeni bir devir açılmış oldu. Kazan Hanlığı uzun bir zaman Rusların, İdil boyunca Hazar Denizi’ne doğru ilerlemelerine ve Aşağı Ural sahasında yayılmasına en büyük engel teşkil etmekteydi. Kazan’ın düşmesiyle Rusların geniş ölçüde Türk illerini istilası imkan dahiline girdi. Kazan’ın işgal edilmesi ile birlikte Rus devlet sınırlarının pek kısa zaman içinde Hazar Denizi kıyılarına, Kafkaslara dayanmasını sağladığı gibi, Ural sahasının da Rusların eline geçmesiyle, Sibir ve Türkistan istikametinde Rus yayılışına geniş imkanlar açılmış oldu (Devlet 1999: 3).
Kazan, Rus hakimiyet alanına girdikten sonra 1556’da Astırahan Hanlığı da Moskova’nın eline geçmiş, sonra da, Ruslar bir taraftan Kafkaslarda Terek Nehri boyuna, diğer yandan Azak kalesine yakın sahaya kadar sokulmuşlardı. 1558-1582 yılları arasında yapılan silahlı mücadelelerin neticesinde ise Sibir Hanlığı’nın bağımsızlığı sonra erdi ve 1598’de tamamen Rusların eline geçti. 1604’te Astırahan ve Kırım arasında yaşayan Nogaylar Rus hakimiyeti altına girdi. 1628’de Yukarı Yenisey boyundaki Kırgızlar Rus hakimiyetini tanıdılar. 1783’te Kırım ilhak edildi. 1859’da Kuzey Kafkasya, 1865’te Taşkent, 1868’de Buhara Hanlığı Rus idaresine girdi. 1873’te Hive Hanlığı ve 1876’da Hokant Hanlığı aynı akıbete uğradılar. 1880-1884’te Türkmenistan’ın Ruslar tarafından zapt edilmesi ile başlıca Uygurların yaşadığı Doğu Türkistan hariç, Türk ülkelerinin hepsi Rusların eline geçmiş oldu (Devlet 1999: 4).
Türkistan’ın tamamına yakınının, Rusların hakimiyetine geçmesinden sonra, Türklere karşı Ruslaştırma politikaları uygulanmaya başlanmaktadır. Özellikle 1800’lü yılların ortalarında başlatılan Panslavizm uygulamaları, Ruslaştırma ve Ortodokslaştırmaya yönelik zorlamalar Çarlık Rusyası içinde kalan Türklerde, varlığını koruyabilmenin tek yolunun “milli değerlere dönmek” olduğu düşüncesini ortaya çıkarmıştır (Andican 1996: 111).
Türkistan’ı Rus istilasına götüren, belki de en başta geleni, kalıplaşmış dini öğretimden başkasına yer vermeyen, eskiye körü körüne bağlı, mutaassıp ve şekilci usuldeki mektep ve medrese sistemlerinin yüzyıllarca hiç değişmeden süregelmesi olmuştur (Yarkın 1966: 78).
Türkistanlı aydınlar, 19. Yüzyılın sonlarına doğru Türkistan’ın neden Rus esaretine düştüğünü sorgulamaya başlamışlardı. Bu özeleştiri sonucunda aydınlar, Türkistan’ın cehalet, taassup ve teknolojik gerilik yüzünden bağımsızlığı kaybettiği sonucuna varmışlar, bundan kurtulmak için de Avrupa teknolojisiyle Türk kültürünün kaynaştırılması gerektiğini ileri sürmüşlerdi.
Türkistan, Rus işgaline uğradıktan sonra ise, medeniyet getirici olduğunu iddia eden Çarlığın sömürge idaresi, Türkistan’ın yerli halkının aydınlatılmasına ve fen bilimlerinin yayılmasına yardımcı olma yerine, tersine çürümüş eski usul mektep ve medreselerin hiçbir yenilik ve reform yapılmadan devamına gayret etmekte idi. Sömürgeci Rus idaresinin bütün bu çabaları halkı bilgisiz, dünyadan habersiz, geri ve karanlık durumda tutmak içindi. Çar Rusyası, modern bilgi vermeden, yalnız Rusça okuma ve yazma öğreten Rus-yerli okullarını açmakla, dünyadan habersiz, yarım yamalak Rusça okuyup yazan, menfaatlerle Rus idaresine bağlı ve Rus’a hayran tercümanlar yetiştirmeyi düşünüyordu. Halk cehalet içerisindeydi ve iktisaden sömürülme sonucu, geniş halk kitleleri fakirleşmekte ve hayat şartları güçleşmekteydi (Yarkın 1966: 79).
Bu sebeplerden dolayı, ilk olarak yenilikler eğitim alanında başlamış, ilmi zihniyetin terk edildiği, köhne ve dar kalıplar içinde sadece dini eğitimin yapıldığı eski mekteplerin yerine tüm ilimlerin öğretileceği bir eğitim sistemi gerekliği ortaya çıkmıştır.
Diğer taraftan da, Rus Ortodoks kilisesi misyonerleri ve özel maksatlarla yetiştirilmiş bilim adamları, halkı dilinden, milli kültür ve ananelerinden ayırarak, Ruslaştırmak için zemin hazırlamaktaydılar. Özellikle şarkiyatçı bilim adamı olan İlminski ve onun yetiştirdiği Ostroumov gibi misyonerler, Türkleri Ruslaştırmak için, öncelikle Türkleri boy boy ayırıp kültürel yönden ayırmak amacıyla her boya ayrı ayrı Rus alfabelerini uygulamaya ve sonra da mahalli şiveler üzerinde durarak, bunların birbiri ile irtibatı olmayan müstakil yazı dilleri haline getirmeye çalışmışlardır. Bu tipik örnekle Rusya’nın Türkleri birbirinden ayırma, ortak edebi dil yerine, boy şivelerini yazı dili olarak geliştirme ve bunları milli kültür ve ananelerinden mahrum etme amacıyla yaptıkları ortadadır (Yarkın 1966: 79).
Böyle bir ortamda, Türkistan’da eğitim kurumlarını yenileştirmek, halkı eğitmek, bilinçlendirmek amacı güden “Çeditçilik” ortaya çıkmıştır. Çeditçilik hareketi, İsmail Gaspıralı’nın 1884 yılında şahsen açtığı ilk cedit okuluyla hız kazanarak hareketlenmiştir. Ardından 1902 yılında Münevver Kari’nin Taşkent’te ilk Usul-i Cedit okulunu açmasıyla Türkistan’da yayılmaya başladı. Birkaç yıl sonra Mahmut Behbudi, Semerkant’ta bu yeni metotlarla eğitim yapan okulu açtı. 1900-1915 yılları arasında Türkistan Genel Valiliği’nde 80’e yakın ve Buhara Emirliğinde 57 yeni Usul-i Cedit okulu açılmıştır. Yeni 1918 sonunda Türkistan’da 328 Usul-i Cedit okulunun açıldığı görülmektedir (Uçar 2008).
Usul-i Cedit okullarının tüm Türkistan’da yayılmasıyla bu okullardan Türkistan’ın her yerinden gelen yüzlerce öğrenci yetişmiş ve bu öğrenciler yeni okulları açıp halkı bilinçlendirme çalışmalarına başlamışlardır. Bu yenileşme hareketi zamanla milli istiklal mücadelesi halini almıştır. Ceditçiler, dernekler kurarak teşkilatlanmışlar ve fikirlerini daha iyi yaymak amacıyla gazete ve dergiler çıkarmışlardır.

Türkistan aydınlarının çoğunun desteklediği Ceditçilik hareketi, ilk önce kültürel bir yenileşme hareketi olarak ortaya çıkmış fakat Rusların, Türklere karşı yaptığı baskı ve asimilasyon politikaları sonrasında siyasi bir nitelik kazanmakta, eğitimde ve kültürde reform hareketleriyle başlayıp, Türkçülük hareketlerine dönüşmüştür. Bunun sonucunda usul-i cedit okullarında Pantürkist ve Panislamist siyasal hareketlerine duyarlı öğrenciler yetişmiştir.
Rusya Türklerinin canlanmasında büyük rol oynayan Türkçü ve reformcu lider İsmail Gaspıralı, Slav milliyetçiliğiyle karşı karşıya kalan Kuzey Türklerinin kendi varlığını koruyabilmeleri için “Türk Milliyetçiliği” fikrini gündeme getirmişlerdir. Kırım’da İsmail Gaspıralı ile başlatılan “dilde, fikirde, işte birlik” sloganı yalnızca Çarlık Rusyası sınırları içerisinde kalan Müslüman Türklerin değil, bütün dünyadaki Türklerin belli çizgiler dahilinde bir hedefe yönelmelerini ve ciddi bir dayanışma içerisine girmelerini amaçlıyordu (Andican 1996: 126).
Özbek Türklerinin Türkistan Genelindeki Yenilenme ve Maarif Hareketinin Öncülerinden Münevver Karı

İsmail Gaspıralı, 1883 yılında Tercüman adlı gazetesini çıkarmaya başlamıştır. Tercüman, Rusya’da yayınlanan ilk Türk gazetesi olmakla beraber oynadığı rol bakımından en başta gelmektedir. 10 Nisan 1883’ten 1918 yılına kadar 35 yıl yayına devam eden “Tercüman”, Kahire’den Kaşgar’a, Kazan’dan Hindistan’a kadar yayılıyordu. Osmanlı Ülkesinde de takip edilmekteydi. Tercüman, Türk basın hayatında en fazla dağılan ve en çok okunan gazeteydi. Neşir hayatına başlarken 300 abonesi vardı. 1885’te bu sayı 1000’e çıktı, bunun 300’ü Kırım’da, 300’ü İdil Ural’da, 150’si Dağıstan’da, 50’si Sibirya’da, 200’ü Türkistan’da idi; daha sonraları Türkiye’ye beş bin nüsha yollandığı söylenmektedir (Devlet 1999: 18).
Türkistan ’da milliyetçilik, Ceditçilik hareketi ile kendini göstermiş, yeni metotla çalışan okullar açılırken bölgedeki Türk basını da meyvelerini vermiştir. 1905 yılında ilk cedit gazetesi Taşkent’te “Urta Aziya’nın Ömürguzarligi (Orta Asya’nın Görüşü) yayın hayatına başlamıştı. Ceditçiler 1906 yılına gelindiğinde “Terakki ve “Hurşid” adlı gazeteler aracılığıyla amaçlarını halka anlatmaya çalışıyordu.
Ceditçilik düşüncesi Türkistan’da ilk olarak Bozkır Genel Valiliği’nde (bugünkü Kazakistan ve Kuzey Kırgızistan) etkisini gösterdi. İdil-Ural bölgesindeki Ceditçi medreselerde okuyan Kazak öğrencilerin mezun olmaya başlamasıyla birlikte, Kazak düşünce hayatında Ceditçi aydın sınıfı oluşmaya başladı. Bu düşünce ilk olarak Kazakistan’da 19 yüzyılın sonlarına doğru muhafazakar Kazak şairleri ve ozanları tarafından ifade edildi. Ceditçilik düşüncesi ile birlikte gelişen yeni usul eğitimden etkilenen ozanlar, yazmış oldukları şiirlerle usul-i cedit eğitimini övdüler. Bu ozanların başında Ebubekir Kerderi gelmektedir. Kerderi, Tatar Ceditçilerin açtığı usul-i cedit okullarını taktirle karşılayarak bu tür okulların Kazakistan’da açılması için çaba gösterdi.
Kerderi’ye göre Kazak bozkırının ağırlaşan ekonomik şartları, geleneksel eğitim metotlarıyla Rus sömürüsüne ve asimilasyonuna karşı koymak imkansızdı. Bu sebeple bir an önce eğitim alanında reformlar yapılmalıydı. Hatta canlanmaya başlayan Alaş Orda Hareketine Osmanlı’nın koruması altında birleşmelerini önerdi. Bu tür aydınlar 20. yüzyılın başında Türkistan’ın eğitim ve basın hayatında Ceditçi düşüncenin temsilcisi oldular. Bunlar arasında Mağcan Cumabayev, Tahir Comartbayev, İşangali Arabayev, Mustafa Orazyev, Bekmuhammet Serkabayev, Mustakım Maldıyev, Beyimbet Maylin, Muhammetcan Şeralin gibi aydınlar bulunmaktadır.
Ceditçilik hareketi, Türkistan Genel Valiliğinde bir çok aydının desteklediği bir hareket olarak, Münevver Kari’nin önderliğinde çalışmalarına başlamış ve fikirlerini halka yaymak amacıyla bir çok dergi ve gazete çıkarmışlardır. Bu gazetelerin en önemlilerinden olan “Şöhret” ve Sada-i Türkistan Taşkent’te, Behbudi ve arkadaşlarının çıkardığı “Semerkand” ve “Ayna” dergileri Semerkand’da, Sada-i Fergana, İl Bayrağı, Yurt gibi gazeteler Fergana’da yayınlandı. 1905-1907 yıllarında 14 gazete ve dergi ve birçok kitap-broşür neşredildi. Bu yayınlarla Zevki, Fıtrat ve Mukimi gibi şairlerde Türk birliğini savunan yenileşme fikirlerini işleyen eserler vermişlerdir.
Ceditçiler, İslamcı olan ve eski eğitim sistemini savunan, milliyetçiliğe karşı olan Kadimciler; aynı zamanda Ruslar ile iş birliği yaparak bağımsızlık fikirlerine de karşı çıkıyorlardı. Ancak Rus Çarlığı’nın yıkılması sonucunda, Bolşeviklerin iktidara gelmesi ve Buhara Emirliği ile Kadimcilerin işbirliği içinde olması Ceditçileri bu süreçte sağ ve sol olarak iki gruba ayırıyor, sol Ceditçiler Buhara Komünist Partisi’nden Özbekistan Komünist Partisi’ne giden bir süreçte parti üyesi olacaklar, ancak hemen hemen hepsi önde gelen harekette önderlik, rehberlik edenler 1937 kanlı tasfiyesinde “Pan-Türkist” ve “Türkçü suçlamasıyla toplu olarak kurşuna dizileceklerdir. Sağ ceditçilerse Afganistan, Türkiye ve Pakistan’a kaçmak zorunda kalacaklar, Enver Paşa’nın başına geçtiği Türkistan İstiklal Mücadelesi’ni destekleyecek, Basmacılarla aynı safta vuruşacaklardır (Ülkü 2002: 27).
Türk Dünyası’nda yenileşme hareketi olarak başlayan Çeditçilik, 19. yüzyılın sonlarına doğru, İsmail Gaspıralı tarafından ortaya atılan düşüncelerin etkisiyle M. Çokay, Behbudi, Mahsudi, Münevver Kari gibi aydınlar tarafından siyasi zemine taşınmıştır. Rusya’nın baskıcı yönetimi, Türklere karşı başlattığı asimilasyon politikaları ve sömürgeci zorbalığına karşı milli kurtuluş savaşı veren, Türk birliğini savunan ve Türkçülük yapan bir ideoloji haline dönüşmüştür.
Türk halklarını bulunduğu yüzyılın şartlarına göre yeniden yapılandırma amacıyla başlayan Ceditçilik, zamanla politik alanı da kapsamış ve milli aydınlanmayı da getirmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda Türkçülük temelinde, Türk toplumunun önde gelen kısmında, milli birlik ve mücadele bilincini uyandırmayı başarmıştır.
Yazımı, verdiği milli mücadele sırasında, yıllarca hapis yatan, sürgüne giden, yine de yılmayan ve Stalin tarafından kurşunlanarak şehit edilen, Türkistan’ın en önemli Ceditçilerinden, Kazak aydını Mağcan Cumabayev’in, Çanakkale Savaşı sırasında Türkiye Türklerine aşkla ve Türk birliğine hasretle kaleme aldığı ve Ceditçilerin fikriyatını tam anlamıyla yansıtması bakımından da önemli olan “Alısdagı Bavrıma” (Uzaktaki Kardeşime) adlı şiiri ile bitiriyorum.
Uzakta ağır azap çeken kardeşim!
Kurumuş lale gibi çöken kardeşim!
Etrafını sarmış düşman ortasında
Göl gibi göz yaşını döken kardeşim!
Önünü ağır kaygı örtmüş kardeşim!
Ömrünce yaddan cefa görmüş kardeşim!
Hor bakan, yüreği taş, kötü düşman
Diri diri derini soymuş kardeşim!
Ey pirim! Değil miydi Altın Altay
Anamız bizim? Bizlerse birer tay,
Bağrında, yürümedik mi serazat?
Yüzümüz değil miydi ışık saçan ay?
Alaca altın aşık atışmadık mı?
Tepişip bir döşekte yatışmadık mı?
Anamız olan Altay’ın ak sütünden
Beraber emip, beraber tatışmadık mı?
Akmadı mı bizim için dupduru bulak,
Şarıldayıp şarıl şarıl dağdan inerek?
Hazırdı uçan kuş, kopan yel gibi
Dilesek bir bir atlar, tıpkı Burak!
Altay’ın altın günü nazlanarak
Gelince, sen pars gibi bir er olarak,
Akdeniz, Karadeniz ötelerine,
Kardeşim, gittin beni bırakarak!
Ben kaldım yavru balaban, kanat açamam,
Uçam diye davransam, bir türlü uçamam,
Yön bulduran, yol gösteren can kalmadı;
Yavuz düşman koyar mı şimdi beni vurmadan?
Kurşunlar genç yüreğime saplandı,
Günahsız taze kanım su gibi aktı;
Kansız kalıp, kuruyup bayıldım,
Karanlık mahbese sıkıca kapattı.
Görmüyorum artık gece gezdiğimiz kırı, ovayı,
Gündüz güneşi, gece gümüş nurlu ayı;
Nazlı nazlı ipek kundaklara sarmalayıp
Bizi büyüten altın anam Altay’ı
Ey pirim! Ayrıldık mı ulu bütünden?
Dağılmayıp yılmayan yağan oklardan
Türk’ün pars gibi yüreği varken
Gerçekten korkak kul mu olduk sinip düşmandan?
Kudretli olmak isteyen Türk’ün canı
Gerçekten bitap düşüp kalmadı mı hali?
Yürekteki ateş söndü mü, kurudu mu
Damarında kaynayan atalar kanı?
Kardeşim! Sen o yanda, ben bu yanda,
Kaygıdan kan yutuyoruz, bizim adımıza
Layık mı kul olup durmak, haydi gel gidelim
Altay’a ata mirası altın tahta.
Türkistan’da Türkçülüğü, Türk milliyetçiliğini Ceditçiler savunurken, İslamcılığı savunan Kadimciler Ruslar ile işbirliği de yaparak bağımsızlık fikirlerine de karşı çıkıyorlardı.Tıpkı, Ulusal kurtuluş savaşında Anadolu emperyalistlerin işgaline uğrayınca,İşgalcilerle işbirliği yapan Türkiye’deki bir takım İslamcilerı gibi …

Türkistanda Ceditçilik hareketi Türkistanda hiç bir zaman etkisini kaybetmedi Sovyet-Rusya Döneminde bile 1917 Bolşevik devriminin dört büyüklerinden biri olan Sultan Galiyev Ceditçilik hareketini Marksizmle harmanlıyarak yeniden yorumlayarak enerjetik materyalizm adını verdiği Türkçü bir düşünce ortaya koymuştur, Turar Riskul gibi Türkistanlı Turancı- Milli Komünist önderler hep ceditçiliğin peşinde giden önderlerdir.
Kaynaklar :
[1] Ahad Andican, değişim Sürecinde Türk Dünyası,(İstanbul:Emre yayınları,1996),s.111.
[2] Cengiz Çağla, Azerbaycan’da Milliyetçilik ve Politika,(İstanbul:Bağlam Yayınları,2002),s.30.
[3] Baymirza Hayıt, SSCB’deki Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri,(İstanbul:Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,1987),s.80.
[4] Mehmet Eröz, Marksizm Leninizm ve Tenkidi (İstanbul:İrfan Yayınları,1978),s.324.
[5] Baymirza Hayıt,a.g.e.,s.81.
[6] Bennigsen ve Quelquejay’de aktaran Cengiz Çağla, a.g.e. ,s.41.
[7] Ahad Andican,a.g.e.,s.126.
[8] Baymirza Hayıt, a.g.e.,s.83.
[9] G. Göksu Özdoğan. “Sovyetlerden Bağımsız Cumhuriyetlere:Uluslaşmanın Dinamikleri”,Bağımsızlığın İlk Yılları,(Yayına Hazırlayan:Büşra Ersanlı Behar, Ankara:Kültür Bakanlığı Yayınları,1994),s.29.
[10] Cengiz Çağla, a.g.e. ,s.42.
[11] Baymirza Hayıt, a.g.e.,s.84.
[12] Mehmet Eröz, a.g.e.,s.326.
[13] Baymirza Hayıt, a.g.e.,s.85.
[14] Baymirza Hayıt, a.g.e.,s.80. ve Mehmet Eröz,a.g.e.,s.324.
[15] G. Göksu Özdoğan, a.g.e.,s.30.
[16] 1905 İhtilali ve Rus-Japon savaşının sonuçları ile Ceditçilik arasındaki ilişki için bakınız. İklil Kurban,
“Türkistan’da Ceditçilikten Türkçülüğe ”Türk Yurdu,37(Eylül 1990), s.41.
[17] Daha geniş bilgi için bakınız.Fuat Uçar, “Sosyal-Kültürel-İdeolojik ve Siyasi Tarih Yönleri İle ‘Üç Tarz-ı
Siyaset’ ”Trabzon Türk Ocağı Bülteni, Sayı:2-3, (Şubat-Mart 1996), s.4-6.ayrıca; Fuat Uçar, ‘Gündemdeki Alt-
Üst Kimlik Tartışmalarına Yusuf Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset Adlı Makalesi Işığında Farklı Bir
Bakış’ İleri, Sayı:28, (Ocak-Şubat-Mart 2006), s.213-228.
[18] İrfan Ülkü, Moskova ‘yla İslam arasında Orta Asya, (İstanbul)
http://www.uyghurnet.org/turkistanda-turkculuk-harekaticed…/

http://www.turkmensani.net/tr-tr/index.php?option=com_content&view=article&id=3409%3A2017-02-02-16-27-38&catid=48%3Aduenya&Itemid=127

Kayseri’deki kazılarda, Anadolu’da kadınların 4 bin yı öncesine dayanan bazı hakları olduğu yazılı tabletlerde ortaya çıktı

Kayseri’deki Kültepe-Kaniş Karum ören yerinde yapılan kazılar Anadolu’da 4 bin yıl önce kadınların bazı haklarının yazılı olarak varlığını ortaya koydu. Bulunan tabletlerde kadının evlenme, boşanma, miras ve nafaka konularındaki hakları yazıyor.

Kayseri’deki Kültepe-Kaniş Karum ören yerinde Ankara Üniversitesi öğretim görevlileri hummalı bir çalışma yürütüyor.

67 yıldır süren kazı çalışmaları sonucunda elde edilen bulgular, tam 4 bin yıl öncesinde kadın hakları, hukuk ya da ticaretin nasıl olduğuna ışık tutuyor.

Prof. Dr. Fikri Kulakoğlu’nun yönetimindeki kazı çalışmalarında görev yapan Asuriyolog Yard. Doç. Dr. Hakan Erol ve Yard. Doç. Dr. Murat Çayır konu ile ilgili bilgi verdi.

Akademisyenlerin verdiği bilgiye göre, MÖ 1950-MÖ 1750 yıllarında okuma yazmanın Batı’ya oranla gelişmiş olduğu Anadolu topraklarında, 23 binin üzerinde ticari anlaşma ve hukuksal belge bulunuyor. Bugünkü şirketlerin muhasebe kayıtlarını aratmayacak tabletler, UNESCO dünya bellek listesi tarafından koruma altına alınmayı bekliyor.

MÖ 1950 – MÖ 1750 yıllarında Anadolu’nun göbeğinde yazılan Kültepe tabletleri arasında evlenme, boşanma, miras, nafaka ve evlat alma gibi aile içi hukukuyla alakalı belgeler bulunuyor. İşte hukuksal anlamda büyük önem taşıyan belgelerin içerikleri:

–  O yıllarda Asurlularla Anadolu halkının evlilikleri sonlanırsa, boşanma mukaveleleri karşılıklı anlaşma esasına dayanıyor.

İkinci eş yasak

–  Tabletlerde ikinci bir eş almanın yasak olduğu, alındığı takdirde de erkeklerin para cezasına çarptırılacağı bilgisi yer alıyor.

–  Belgelerde, boşanma durumunda her iki tarafın da hukuki hakları olduğu bilgisi yer alıyor.

–  Boşanma sonrası tarafların din veya ırk fark etmeden gönlü kimi isterse onunla evlenebileceği, herhangi bir kısıtlamanın olmadığı belirtiliyor.

 

Nafaka hakkı var

–  Tabletlerde yer alan boşanma belgelerinde mal paylaşımı, miras ve nafaka konularına değiniliyor. Evli bir çiftin boşanması durumunda, evin her ikisinin olduğu, öldükleri zaman evlerinin çocuklarına kalacağı gibi bilgiler buunuyor.

–  Günümüzde de boşanmaların en önemli sorunları arasında gösterilen ‘nafaka’, o yıllarda ‘hukuk çerçevesinde’ işleniyor.

–  Eşlerinden boşanan kadınların ileride geçim sorunu yaşamaması için ‘nafaka’ aldığı bilgisi tabletlerde yer alıyor.

–  Bir çiftin boşanma belgesinde, erkeğin kadına ekonomik yardım sağlayacağı sözünün verilmesi, kadın erkek eşitliğinin o yıllarda da varlığını gösteriyor.

–  Günümüzde Anadolu’nun bazı yörelerinde yaygın olan, kocası ölen kadının kayınpederi veya kayınbiraderi ile evlendirilmesi geleneğinin o yıllarda var olduğuna dair hiçbir iz olmaması ise eski Anadolu’nun hukuksal gücünü ortaya koyuyor.

–  Miras konusunda ise, ‘çocukların anne ve babalarına bakma yükümlülüğü olduğu ve mirasın anca anne ve baba öldükten sonra paylaşılabileceği’ bilgileri yer alıyor.

–  Miras yüzünden çıkan kardeş kavgalarıyla ilgili hukuksal düzenlemeler mahkemeye taşınıyor. Durum, o dönemin hukuksal gücünü ortaya koyuyor.

(Dünya Taşlardan/ Milliyet)

Autori: Abdushükür Memtimin

Muqeddime
Insan-uchur subyékti iqtidarigha ige ijtima’iy haywan. U, ozuqlinish we bixeterlik uchurighila emes, yene zaman, makan xaraktérlik tamghiliq uchur iqtidarigha ige.
Kitab–yüksek uchur we muqeddes tamghidin ibaret. Insaniyet yazma tarix we kitab sehipilirige bilish we ipadilesh jewherlirini yéziq arqiliq qaldurushtin ilgiri öz turmushi, alem qarashliri we rohiyet örkeshlirini qiya tashlargha, qorchaq yaki tash–söngek, bronza buyumlirigha, kahish qachilargha her xil qiyapetlik yaki simwolluq resim, tamgha-belgiler bilen chékishken, maqal-temsil, epsane-riwayet, mesel-chöchek, naxsha-qoshaq sheklide eqil desturliri üzüshken. Mana bular kitab sheklige kirmigen «kitab»tin ibaret.
Hazirghiche yéziq sheklidiki eng qedimki kitab–ikki derya-dejle we frat ariliqigha köchüp kelgen xelqlerning miladidin 3000 yillar ilgiriki laydin bina we qesirler yasighanda lay taxtilargha yézilghan «paytext qurghuchi gilgamish» dastanidin ibaret. Bu tunji uchluq tayaqche-qelem bilen lay taxtilargha yézilghan «kitab»tin bashqa, yene miladidin 18 esir ilgiri mix yéziq bilen yézilghan «kitab» babil shahi hammurabining 282 maddiliq qanun desturi hésablinidu.
Qeghezning ixtira qilinishighiche, tére we mexsus teyyarlan’ghan taxta-tarishilar kitabchiliqning asasiy wasitisi bolghan. Qeghezning ixtira qilinishi kitabchiliq tarixida inqilab xaraktérlik özgirish peyda qildi. Shundin bashlap xanliq saraylarda mexsus mirzaxanilar qurulup, eserler qelem bilen köchürülidighan boldi. Kéyinche, yaghachqa xet oyush arqiliq kitab-risalilerning nusxisini köpeytish, arqidinla tash metbe’e keship qilindi. Mix metbe’e hazirqi zaman kitabchiliqini resmiy neshriyat kitabchiliqigha aylandurdi. Kéyinche mix metbe’echilik qoghushun tayaqchilirigha asaslinidighan boldi. Bügünki künde éléktronluq metbe’e téxnikisi meydan’gha kélip keng omumlashmaqta. Metbe’echilik téxnikisining dawamliq rawajlinishi xuddi kino we téléwizordek jem’iyet neshriyatchiliqi bilen a’ile neshriyatchiliqi bille saqlan’ghan yéngi tüzülmining yéqindila ré’alliqqa aylinidighanliqidin dérek bermekte. Bu, insanning ulugh uchur iqtidarining dolqunsiman tesir da’irisini zaman we makan jehette yéngi pellige kötürgüsi.
Kitab-ulugh rohiyet xezinisi
Kitab-keng menide insaniyetning bilish tarixi we insanning tesewwur boshluqining sehipileshken sheklidin ibaret. Kitab aldi bilen insan qelbidiki ka’inat. Yaxshi kutupxana heqiqiy menisi bilen ka’inatning jahanname eyniki bolup, bu eynekte öz sergüzeshtilirimizdin halqighan dunyawiy mahiyetler jilwilinidu.
Insan kitab arqiliqla pütkül tarixni qiyasiy halette bashtin kechüridu. En’gliyelik mutepekkur békon éytqandek «kitab qimmet bahaliq yükni ejdadtin ewladqa yetküzidighan kéme.» kitab bizni munewwer medeniyetning izahlighuchisi, warisi qilidu.
Pütün maddiy rozigharlar, binalar, bankilar, sheher we memliketler, hetta pütün sürük milletlermu yoqilip kétidu, peqet kitab yoqalmaydu. Biz kitab sharapitidin qedimki epsane-riwayetlerni, xanidanliqlar qissilirini, pelsepe jewherlirini, edebiyat-sen’et durdanilirini bileleymiz. Insan yaratqan möjiziler ichide menggülük hayatqa ige möjize peqet kitabtur. Kitab insaniyet tarixining ölmes rohi, ulugh tarixiy simalarning heqiqet yalqunlirini tiriklik dergahida menggü yélinjitip turidighan muqeddes ochaq. Eger kitab bolmighan bolsa, dunyani minglighan quyashmu jahalet azabidin qutuldurushi mumkin bolmighan bolatti! mushu menidin éytqanda, pütkül ilim-pen, medeniyet we tarix birla xezinige ige, u bolsimu ulugh rohiyet qesiri bolghan kitabtin ibaret.
Kitab-her bir shexsning meniwi fondi we uning kamalet guwahnamisi. Qedimki rim natiqi tistiron «kitabsiz öy–jansiz ten» dep toghra éytqan. Kitabsiz shexs meyli u bay, mirasxor yaki altun xezine igisi bolsun, u bextsiz we bextsizlikidin xewersiz nadandur, u 100 yil yashisimu, medeniyet tarixidin sawatsiz ömriköte bende hésablinidu.
Kitab öz ashiqigha chinliq, yaxshiliq, güzellik we uzun ömür bexsh étidu. Nadanning bir esirlik ömri bilimlik kishining yérim esirlik ömridin köp qisqa hésablinidu. Kitab qelbni paklaydu, uning insan’gha béghishlighan nur-nusritini her qandaq zinnet buyumlirimu peyda qilalmaydu. U qelbni nurlandurup, közi we sözige muqeddeslik nuri ata qilidu. Kitab ashnaliri xuddi almastek yarqin bolsa, nadanliq ijilliri be’eyni göshiyip turghan qara tashqa oxshaydu.
Kitab-milletning medeniyet deryasi we meniwi qiyapet mektipi. Labolbi toghra éytidu: «tereqqiyatning omumiy kölimi her bir millet ahalisining oquwatqan kitablirining sani bilen ölchinidu.» namratliqtin qutulushning yoli pul téjesh emes, belki nadanliqtin qutulush we bu yolda kitab bilen hepilishishtur. Tarix ispatlidiki, milletlerning qelb bayliqi bilen qol ilkidiki bayliq toghra tanasiptur. «awwal ta’am, andin kalam» dégen eqidige chaplishiwalghan millet gadayliqqa we uning bash jinayetchisi bolghan nadanliqqa chin eqide baghlighan millettur. Nadanliqqa qarshi atlinishqa jür’et qilghandila bext yoli échilidu, bu, epsane emes, polattek heqiqettur. Pul tapqanda öyini közni chaqnitidighan gilem we zinnet buyumliri bilen bézigen a’ile bilen öyini kitab ishkapliri bilen bézigen a’ilining qimmiti perqliqtur. Tereqqiy qilghan ellerdiki a’ililer öz qira’etxanisigha ige bolup, ular ronaq tapqanséri kitab sétiwalidu, ular we ularning perzentliri kitab muhitida ösidu, örleydu. Qalaq ellerdiki a’ililer buning eksiche bolidu. Öyini eynek tam, rengdar gilem we ishret jahaziliri bilen bézigen a’ile kishilirining meniwi dunyasi xunük bolidu, ular meghrur, tentek, pulperes, söletwaz bolup, özliri we perzentliri tézdin chüshkünlishidu. Bu jehettiki misallar köz aldimizda tolup yétiptu!
Kitab-loqman hékim, kitab-rustem palwan, kitab-bext qushi enqa. Bu addiy teswir emes, belki menggülük heqiqet!
Ang, qarash, istil, pozitsiye, muhakime, edeb-exlaq, étiqad we chare-tedbir jehetlerde bir qatar normalsizliq, hetta buzulush, chirish hadisiliri yüz béridu. Bezide maddiy medeniyet we meniwi medeniyettiki tekshisizlik, mesilen, noqul maddiy tapawetni yaki noqul qanuniy jazalashni miqdari jehette utuq-netije dep qarash we eks halda bu jehette ümidsizlikke bérilidighan ehwallar xéli kengtasha hawagha aylinidu.
Ré’al turmushimizda, kishilik munasiwetlirimizde körülüwatqan bezi binormal ahwallar bizni pakitqa ige qilidu, mesilen, yashlardiki yuqiri istémal qizghinliqi, hörmetsizlik, oqughuchilardiki yasanchuqluq, oyun-tamashigha bérilip kétip köngül qoyup oqumasliq, oqutquchilargha oqutush, ilmiy tetqiqat sirtidiki kirim bésimi, ular duchar boluwatqan hörmetsizlik we kemsitishler, neshriyatchiliq qiyinchiliqi, neshr epkarliridiki iqtisadiy ünüm qoghliship selbiy xahishtiki basma buyumlirining yamrap kétishi, dost tartishishlar, dawalinish qiyinchiliqi, «éti ulugh, suprisi quruq» dorilarning köplüki, sehiye exlaqidiki normalsizliq, a’ililerdiki maddiy parawanliqni ölchem qilip qayta teshkillinish xahishi, köp qirliq sirtqa bérilish hadisiliri, kirim-chiqim aldida temtirep qélish rohiyiti, wehakazalar bu xil ijtima’iy we meniwi buzulushning bir qismi.
Qarighanda, maddiy parawanliq qoghlishish, meniwi turmushni toluqlashqa sel qarash, maddiy medeniyetni közde tutup öz-özini nezerde tutalmasliq, maddiy medeniyet riqabitige alahide étibar bérish, uning négizi bolghan ma’arip riqabitige axirqi sahe qatarida mu’amile qilish, ré’alliqni körüp, tejribe-sawaqlarni we yiraqni körelmeslik hadisilirini bir warqirapla inkar qilghili bolmaydighandek qilidu. Bu, waqitliqla mewjut bolup turidighan hadise bolup, bir mezgil ewjirep ketsimu, lékin beribir tüzülüshke yüzlinidighan hadise. Tarix–ikki xil medeniyetni arqaq we örüsh qilip toqulidighan uzun hékaye. Uningda yüz bergen hadisilerning hemmisi u mu’eyyenleshtüridighan ebediylik abidiliri bolushi natayin.
Ikki medeniyet muwaziniti we ijtima’iy bext
Tarixta mu’eyyen ijtima’iy, iqtisadiy güllinish bashlinishi bilen exlaqiy buzulush yüz bergen tipik misallar köp bolghan, mesilen, güllen’gen chünchyu (eminiye) dewridiki edeb-exlaq chüshkünlüki kong fuzining exlaq we insanperwerlik qarashlirini, chü yüenning nezmilirini keltürüp chiqarghan. Qedimki grétsiyediki exlaqiy köngülsizlikler soqrat we platonning étika we ma’arip qarashlirini shekillendürgen. Ottura esir ereb impériyesi dewridiki meniwi buzulush «ming bir kéche» hékayiliride öz ipadisini tapqan. Qaraxaniylar xanliqi dewride yézilghan dastan «qutadghubilik»te zamanning buzulghanliqi hesretlik misralar bilen bayan qilin’ghan. Yawropa meripetchilik herikiti dewridiki ulugh mutepekkurlarning biri bolghan montéskyu özi ghayiwi jem’iyet süpitide teshebbus qilghan burzhu’a jem’iyitide yüz bergen meniwi chüshkünlüktin peryad chekken. Bu nuqtini maw zédung «mana bu shundaq jahan» dégen misragha yighinchaqlighan.
Kitab déngizi we ghewwasliq mahariti
Dewrimizdiki kitab shu qeder köpeydiki, uni reqem bilen ipadileshmu müshkül boldi. Emma hélimu kitab yüzige chiqmighan boshluqlar nahayiti nurghun. Derweqe, «kitabni achsila menpe’et béridu», emma kitab déngizida qandaq jawahirat yighidighan ghewwas bolush, bu muhim maharet.
Kitablarni déngiz qiliwetken nerse esli menbe, asasiy nezeriye, mutepekkurane muhakime qilghuchi kitablarning köplüki bolmastin, belki tarmaqlatma, yeshme, weqe bayan, ich pushuqi, qurashturma kitablarning kitab bazirigha kelkündek kirip kélishidin boldi. Bu hal her bir eqil igisidin kitab perq étish we kitab tallash iqtidarigha ige bolushni telep qilidu. Éytish kérekki, heqiqiy danishmenler kitabni hemmidin köp körgen kishiler bolushi natayin, heqiqiy alimlarmu eng nurghun kitab yazghan kishiler bolushimu shert emes. Bu bizge xuddi sugha tashlan’ghan nersilerning chöküshi yaki leylishi makan we zaman jehette birdek bolmaydighanliqigha oxshash bir heqiqetni, yeni kitablar bir qanche siziq we qatlam, tür we qimmetke bölünidighanliqini uqturidu.
Kitab oqughuchi kishi üchün, omumen weziyet we siyasetke a’it kitab-matériyallardin tashqiri, üch xil kitab oqush tewsiye qilinidu:
Birinchi, asasiy bilim kitabliri. Bu xil kitablar ikki türge bölünidu, yeni choqum aliy melumatliq sewiyege érishish üchün shert-baldaq bolghan kitablar bilen melum sahe boyiche izdinish, tetqiqat élip bérish üchün lazim bolghan kitab-matériyallardin ibaret.
Ikkinchi, bilim qurulmisini béyitquchi kitablar. Bu xuddi awi’amatkigha yandash yürgen paraxot-kémilerge oxshash alaqidar obyéktlardin bilim we uchur béghishlighuchi kitablar bolup, asasiy bilim kitablirining tashqi postini teshkil qilidu.
Üchinchi, bedi’iy lezzet béghishlighuchi kitablar. Bu xil kitablargha edebiyat-sen’etke a’it eser yaki oyun-körgezmiler, kishilik turmushqa a’it örnek, qollanma, meslihet bergüchi kitablar kiridu.
Méningche, kitablarni tallap körüsh bilen udul kelginiche körüsh, qatlam, nuqta, chember tüzülmisige ayrip körüsh bilen xalighanche körüshning kitab körgüchige béridighan tesiri, bolupmu nechche on yilda muntizm oqutup ixtisas igilirini terbiyelep chiqishqa sélishturghanda hasil qilidighan ünümi oxshash bolmaydu.
Kitab körüsh éghir zéhniy emgek, shuningdek yene köngüllük sayahet. Her xil kitablargha bolghan kitab körüsh telipi we usuli birdek bolmaydu. Bir qur körüp qoyidighan, melum bab we sehipilirini tallap köridighan, tepsiliy köridighan, tekrar köridighan kitablar bolidu. Bezi kitablarning peqet munderijilirini waraqlapla, uning aptorining bilim qurulmisini nezerde tutup qoyup qoyulidu. Omumen tepsiliy we tekrar körülidighan kitablar üchün mexsus waqit, qelem-xatire hazirlinidu. Undaq kitablarning bir qanchisini bir yürüsh qilip, sistémiliq körgen yaxshi. Shexsen men bundaq kitablarni rengdar qelem bilen xet, belge, siziq qoyup boyiwétishni yaxshi körimen, uningdin bilim, ilham we köchme tesewwurgha ige bolimen, bu xuddi yalqundin ot tutashturghandek bir ish bu xil kitablarda chüshinishlik bolmighan atalghu, muhakime we tebirlerning uchrishi nahayiti yaxshi ehwal. Bu, kitab körgüchining özide yoq yéngi bilimge duch kélishi bolup, bundaq ehwalda lughet-qollanmilarning yardimi bilen bu bilimni özleshtürüwélish lazim. Sen hemishe ammibab, gézit sewiyesidiki chüshinishlik matériyallarni yaxshi körseng menggü öz izinggha sekrep qéliwérisen. Méningche, tügmen’gen oxshash xususiyetke ige bolup qélish yaxshi ehwal emes, lughet axturushqa mejbur bolghiningda horunluq bilen kayimay yéngi bir baldaq kötürülüsh aldida turghandek rohlan!
Mu’eyyen medeniyet sewiyesige ige bir ziyaliy üchün kitab oqush aldida «éhtimal méning xata bolushi mumkin» dégen qarashta bolushning paydisi nahayiti chong bolidu. Eksi halda oqughanda u kitabtin héchnerse yuqmasliqi, hetta «bu erzimes eser iken» dégen qarash tughulushi mumkin.
Kitab medeniyiti we milletning meniwi qiyapiti
Kitab oqush meqset emes, wasite. Barliq telim-terbiyening tüp meqsitige oxshashla, kitab oqushtiki meqsetmu musteqil tepekkur qilish iqtidarini yükseldürüshtin ibaret. Tepekkur iqtidarining omumiyüzlik yuqiri kötürülüshi milletning meniwi qiyapitini tüzesh we yükseldürüshning asasliq bir halqisi.
Shuni éniq éytish kérekki, kitab oqushtin meqset noqul alim bolush emes. Muhimi heqiqiy adem bolush bolup, buni omumiy xelqqe kötürüp éytqanda, pütün milletning bilimlik, rohiy dunyasi bay yéngi ewladlirini yétildürüshtin ibaret. Bu, shexsning kitab oqushi, a’ililerning kitab zapisigha ige bolushi, mekteplerning kitab terbiyesi we neshriyatlarning kitab chiqirishi qatarliq bir qanche terepning ortaq meqset we ghayide pa’al maslishishini telep qilidu.
Biz «yéngi yipek yoli» échilish alametliri bilen tolghan dewrde yashawatimiz. Ösmürler, yashlar, yashan’ghanlar, erler, ayallar kitab oqushi, kitab üstide paranglishishi, hemme a’ililerde kitab ishkapliri, kitab öyliri berpa qilinishi, perzentler üchün yaxshi kitab muhiti yaritilishi we bu xil zörüriyet chongqur hés qilinishi lazim. Öyge kitabning kirishi zibu-zinnet we perdaz buyumlirining kirishidin awwal we ewzel orun’gha qoyulidiken, ijtima’iy we a’iliwi bext bizge tebessum qilishqa bashlaydu. Bizde nadan halettiki bayashadliq bilen emes, medeniy halettiki bayashadliq bilen iptixarlinidighan keypiyat turghuzulghini yaxshi. Bilish kérekki, medeniyetsiz a’ililerge chüshken enqa (bext qushi)ning sayisi birdemlikla!
Neshriyatchiliq milletning meniwi qiyapiti we kamalitini yuqiri kötürüshte ghayet muhim «meniwi riziq dergahi!» gézit-zhurnal, neshriyat muherrirliri milliy medeniyet binakarliqining muqeddes burch öteydighan inzhénérliri. Ular xuddi din qissiliride sözlen’gen mala’ikilerdek yiraqni körerlikke, texirsiz waqit qarishigha we muqeddes pakliqqa, danishmenlerdek xelqqe, eqilge, bilimge, heqiqetke bolghan otluq muhebbetke, binakarlardek qurulush matériyallirini tallash, orunlashturush, nurlandurush iqtidarigha, gé’ologlardek japa chékip bayliq izdep tépish rohigha ige bolidiken, xelqimizning «meniwi riziq dergahi» pidakar töhpikarlar sariyigha aylinidu.
Neshriyatchiliq xelq tarixida ming yillar medhiyilinidighan yaki hesretlinidighan halqiliq orunda turidu. U adettiki férma yaki soda shirkiti emes, xelqimiz tarixida xettatlar bir qanche abide we turpan tékistlirini yézip qaldurmighan bolsa, yüzligen diwanlarni köchürüp qaldurmighan bolsa biz qaysi yultuzlar bilen medeniyet asminimizni yorutqan bolattuq! ?
Neshr epkar–istratégiyelik binakarliq. U ul asas, nuqta, da’ire, ichki-sirtqi chemberni perqliq hem etrapliq pilanlashni telep qilidu. Neshr epkar–milliy medeniyetke tarixiy xaraktérlik qan ishlepchiqarghuchi organ.
Xatime
Bazar igilikige yüzlinish medeniyet, ma’arip, kitab oqush we ilim-penning erzimeslikini körsetmeydu, ehwal del uning eksichidur, bizning maddiy we meniwi medeniyette, iqtisadiy we kitabiy bayliqta zamaniwiy sewiyege kötürülüshimizni teqezza qilidu. Bahar özi shamal emes, emma bahar shamal bilen kélidu. Yéngi shey’iler tola hallarda özining debdebisi we chang-tozanliri teripidin roshen körünmeydu. Hazirqi bir mezgillik hoduqushmu shundaq.
Kitab–insaniyet öz qoli bilen bina qilghan heqiqiy we birdinbir el’éhram. U hemmini, pütkül mahiyet we hadisilerni özige jughlighan. Kitabqa teng kélidighan insaniyet jughlighan ikkinchi bir xezine mewjut emes! buningdin xewersizlik kishilik dunyasida téngirqap yürüshtin bashqa nerse emes!

http://www.akademiye.org/ug/?p=7815