Birleshken Döletler Qurultiyi 1948-yil 12-ayning 10-küni 217 A (3) nomurluq qarari maqullandi hem élan qilindi
1948-yili 12-ayning 10-küni Birleshken Döletler Teshkilati Qurultiyi « Dunya Kishilik Hoquqi Xitabnamisi »ni maqullidi hem élan qildi. Tarixiy ehmiyetke ige bu « Xitabname » élan qilin’ghandin kéyin, Qurultay barliq eza döletlerning « Xitabname »ni keng kölemde teshwiq qilish hemde dölet we zéminning siyasiy ornini ayrimighan halda, asasliqi her derijilik mektep we bashqa maarip orunlirida küchep tarqitish, körsitish, oqush we tepsiliy bayan qilishlarni telep qildi. « Xitabname »ning toluq mezmuni töwendikiche :
Kirish söz
Insanlar ailisidiki barliq ezalarning xas izzet-hörmitini, barawer we waz kéchilmes hoquqini étirap qilish dunyawiy hörlük, heqqaniyet we ténchliqning asasi ikenlikini közde tutup,
Kishilik hoquqqa étibarsiz qarash we kemsitish insanlarning naraziliqini qozghap, zorawanliq heriketlirining kélip chiqishigha türtke bolghanliqini, wahalenki, her bir adem söz we étiqad erkinlikidin behriman bolidighan, wehime we namratliqtin mustesna dunyaning berpa bolushi awam xelqning eng aliy arzusi dep élan qilin’ghanliqini közde tutup,
Kishilerning zorawanliq we zulumgha qarshi qozghilishqa mejburlanmasliqi üchün kishilik hoquqni qanuniy tüzümler arqiliq qoghdashning muhimliqini közde tutup,
Döletler ara dostluq munasiwitini tereqqiy qildurushni ilgiri sürüshning zörürlikini közde tutup,
Birleshken Döletler xelqlirining kishilik asasiy hoquqi, insaniy izzet-hörmiti we qedir-qimmiti, er-ayallarning hoquq barawerlikige bolghan étiqadi Birleshken Döletler Teshkilatining Nizamnamisida qayta tekitlen’genlikini, xelqning birqeder keng dairidiki erkinlikte jemiyet tereqqiyatini ilgiri sürüsh we yaxshi turmush sharaiti berpa qilish iradisige kelgenlikini közde tutup,
Herqaysi eza döletlerning Birleshken Döletler Teshkilati bilen hemkarliship, kishilik hoquq we asasiy erkinlikning omumiyüzlük hörmetlinishi we emeliyleshtürülüshini qolgha keltürüsh üchün qesem bergenlikini közde tutup,
Bu erkinlik we heq-hoquqlar toghrisida ortaq chüshinish bolushning qesemlerni toluq orunlashta nahayiti muhim ikenlikini közde tutup,
Qurultay mezkur « Dunya Kishilik Hoquq Xitabnamisi »ni élan qilip, pütün xelq we herqaysi döletler tiriship emelge ashuridighan ortaq ölchem qilip békitti, shundaqla her bir adem we jemiyettiki barliq organlarning bu « Xitabname »ni her zaman eske élip, telim-terbiye arqiliq, kishilik hoquq we erkinlikning hörmetlinishini yükseldürüsh, dölet ichi we xelqaradiki tedrijiy ilgiri sürüsh tedbirliri arqiliq bu hoquq we erkinlikning herqaysi eza dölet xelqliri jümlidin shu döletning memuriy bashqurushidiki téritoriyide yashaydighan xelqler arisida omumiyüzlük we ünümlük étirap qilinishi we emiliyleshtürülishini kapaletlendürüshni ümid qilidu.
1- Madda
Herqandaq adem tughulishidinla hördur, izzet-hörmet we heq-hoquqta barawerdur. Ular eqil hem wijdan’gha ige, ular bir-birige qérindashliq roh bilen muamile qilishi kérek.
2- Madda
Her bir adem mezkur « Xitabname »de körsitilgen barliq heq-hoquq we erkinliktin behriman bolushqa hoquqluq bolup, irqi, renggi, jinsi, tili, dini, siyasiy közqarishi yaki herqandaq bashqa qarashliri, esli dölet yaki ijtimaiy teweliki, bayliqi, tughulushi we yaki bashqa herqandaq sharaitige qarap perqlendürülmeydu. Shuning bilen birge, bir adem özi tewe dölet yaki zéminning siyasiy, memuriy we yaki xelqaraliq ornining oxshimasliqi bilen perqlendürülmeydu, meyli bu zémin musteqil zémin bolsun, wakaliten bashquriliwatqan zémin bolsun, aptonomiyesiz zémin yaki bashqa herqandaq igilik hoquqi cheklimige uchrighan zémin bolushidin qet’iy nezer, perqliq qaralmaydu.
3- Madda
Hemme ademning yashash, erkin bolush we shexsiy bixeterlik kapalitidin behriman bolush hoquqi bar.
4- Madda
Herqandaq adem qul qilinip yaki qul ornida ishlitilmesliki kérek. Herqandaq shekildiki qulluq tüzüm yaki qul sodisi birdek men’iy qilinidu.
5- Madda
Herqandaq adem qiyin-qistaqqa, rehimsiz, insan qélipidin chiqqan, haqaretlik jaza yaki muamilige uchrimasliqi kérek.
6- Madda
Hemme ademning herqandaq jayda özining qanuniy salahiyitini étirap qildurush hoquqi bar.
7- Madda
Hemme adem qanun aldida barawer. Hemme ademning qanun teripidin perqlendürülmey barawer qoghdilish hoquqi bar. Herqandaq ademning mezkur « Xitabname »gha xilap herqandaq kemsitilish we bundaq kemsitilishke türtke bolghan herqandaq heriketlerge qarshi barawer qoghdilish hoquqi bar.
8- Madda
Herqandaq adem asasiy qanun we bashqa qanunlar teripidin étirap qilin’ghan asasiy hoquqi dehli-terüzge uchrighanda, döletning mes’ul edliye organlirining ünümlük chare qollinip, özini qoghdishigha hoquqluq.
9- Madda
Herqandaq adem xalighanche tutqun qilinmasliqi, türmige solanmasliqi yaki sürgün qilinmasliqi kérek.
10- Madda
Herqandaq adem musteqil we biterep sotning adil we ashkare halda soraq qilip, özining hoquq we mejburiyetlirini békitishi hemde öz üstidin qilin’ghan herqandaq eyibleshke qarita höküm chiqirishigha toluq barawer asasta hoquqluq.
11- Madda
1. Jinayi qilmish bilen eyiblen‘gen herqandaq adem özining aqlinishigha zörür kapaletlerge érishken ochuq sotta jinayiti qanuniy jehettin békitilgen’ge qeder gunahsiz dep qarilishqa hoquqluq.
2. Herqandaq ademning herqandaq qilmishi yaki qilmasliq herikiti yüz bergen chaghdiki dölet qanuni yaki xelq’ara qanun boyiche birdek jinayet shekillendürmigenlirini jinayi ishlar boyiche jinayetlik dep höküm qilishqa bolmaydu. Shundaqla jinayi jaza bergende, jinayet sadir bolghan chaghdiki tedbiqlinidighan qanuniy belgilimilerdin éghir jaza bérishke bolmaydu.
12- Madda
Herqandaq ademning shexsiy turmushi, ailisi, turalghu jayi yaki xet-alaqe munasiwetliri xalighanche dexli-terüzge üchrimasliqi, izzet-hörmiti we inawiti hujumgha uchrimasliqi kérek. Herqandaq adem bu xildiki dexli-terüz we hujumlargha uchrimasliq üchün qanun teripidin qoghdilishqa hoquqluq.
13- Madda
1. Herqandaq adem öz dölitide erkin köchüsh we turalghu jayini tallashqa hoquqluq.
2. Herqandaq adem herqandaq bir dölettin, jümlidin öz dölitidin kétishke hemde öz dölitige qaytip kélishke hoquqluq.
14- Madda
1. Herqandaq adem ziyankeshliktin saqlinish üchün bashqa dölette panahliq tilesh hem panahlinishqa hoquqluq.
2. Birleshken Döletler Teshkilatining asasiy meqsidi we prinsiplirigha heqiqeten we pakitliq xilap qilghanlar bu hoquqtin mehrumdur.
15- Madda
1. Herqandaq adem bir dölet tewelikige ige bolushqa hoquqluq.
2. Herqandaq adem dölet tewelikidin asassiz mehrum qilinmasliqi, shundaqla uning
dölet tewelikini özgertish hoquqi inkar qilinmasliqi kérek.
16- Madda
1. Yash quramigha yetken er-ayallarning irqi, döliti yaki dini héchqandaq cheklimige uchrimighan asasta toy qilish we aile qurush hoquqi bar. Ular nikah jehette, toy qilghan mezgilde we ajrashqanda barawer hoquqqa ige.
2. Er-ayal ikki terep öz ixtiyari hem toluq raziliqi bilen toy qilishi kérek.
3. Aile tebiiy we asasiy ijtimaiy birlik, u jemiyet we dölet teripidin qoghdilishqa heqliqtur.
17- Madda
1. Herqandaq adem özi yalghuz yaki bashqilar bilen birlikte mal-mülükke igidarchiliq qilish hoquqigha ige.
2. Herqandaq adem mal-mülkidin asassiz mehrum qilinmasliqi kérek.
18- Madda
Herqandaq adem idiyiwiy, wijdaniy we diniy erkinlik hoquqigha ige. Bu hoquq shu ademning dini yaki étiqadini özgertish erkinliki, shundaqla öz dinini yaki étiqadini diniy terbiye, emeliyet, namaz-ibadet we emirimerup bilen yalghuz yaki kolléktip halda ochuq-ashkara yaki mexpiy ipadilesh erkinlikini öz ichige alidu.
19- Madda
Herqandaq ademning musteqil pikir-qarashliri bolush we uni sherhilesh hoquqi bar. Herqandaq adem öz köz-qarashliri seweblik endishe qilmasliq we dölet chégrisi nezerge élinmighan halda, herqandaq taratqular arqiliq, uchur we idiyilerni izdesh, qobul qilish we tarqitish hoquqigha ige.
20- Madda
1. Herqandaq ademning ténchliq shekildiki yighilish we ténchliq teshkilatlirigha qatnishish hoquqi bar.
2. Héchqandaq adem melum bir teshkilatning ezasi bolushqa mejburlanmasliqi kérek.
21- Madda
1. Hemme adem biwaste yaki erkin tallighan wekili arqiliq döletni idare qilishqa qatnishishqa hoquqluq.
2. Hemme adem, barawer shert astida, öz dölitining hökümet organlirida xizmetke teyinlinishke hoquqluq.
3. Xelqning rayi hökümet hoquqining asasi bolushi kérek. Bu, qerellik we heqiqiy saylam arqiliq ipadilinishi, xelqning saylash erkinliki kapalenlendürülgen asasta, omumiyüzlük we barawer bilet tashlash hoquqigha asasen, isimsiz bilet tashlash yaki munasip erkin bilet tashlash tertipi bilen élip bérilishi kérek.
22- Madda
Her bir adem jemiyetning bir ezasi bolush süpiti bilen, ijtimaiy kapalettin behriman bolushqa hoquqluq. Bir döletning ijtimaiy kapaliti her bir ademning kishilik izzet-hörmiti we alahidilikining erkin yétilishi üchün zörür bolghan iqtisadiy, ijtimaiy we medeniy hoquqlardin memnun bolushni asas qilidu hem shu döletning tirishchanliqi we xelq’ara hemkarliq, herqaysi döletlerning qurulmisi we bayliq menbelirige munasip bolidu.
23- Madda
1. Hemme ademning ishlesh, kespini erkin tallash, adil we muwapiq xizmet sharaitidin behriman bolush hem ishsizliqqa qarshi qoghdinish hoquqi bar.
2. Hemme ademning herqandaq kemsitilishtin mustesna halda, oxshash xizmet üchün oxshash heq élish hoquqi bar.
3. Ishleydighan her bir ademning özi we aile tawabetlirining insandek yashaydighan muwapiq turmush sharaitini kapaletlendüridighan adil we muwapiq ish heqqidin behriman bolush, zörür bolghanda, bashqa shekildiki ijtimaiy kapaletlerdin qoshumche menpeetlinish hoquqi bar.
4. Herqandaq ademning öz menpeetini qoghdash üchün, bashqilar bilen birlikte ishchilar hoquqini yaqlaydighan uyushmilarni qurush yaki shundaq uyushmilargha eza bolush hoquqi bar.
24- Madda
Herqandaq ademning dem élish, köngül échish, bolupmu xizmet waqtining muwapiq bolushi we qerellik halda maashliq dem élish hoquqi bar.
25- Madda
1. Herqandaq ademning özi we aile tawabetlirining salametliki we parawanliqi jümlidin yémek-ichmek, kiyim-kéchek, turalghu öy, dawalinish we kéreklik ijtimaiy mulazimetler kapaletlendürülgen yéterlik turmush sewiyisige ige bolush hoquqi bar; Herqandaq adem ishsiz qalghanda, késel bolghanda, mejruh bolghanda, tul qalghanda, yashanghanda yaki öz kontrolliqidin halqighan sharaitlar seweblik tirikchilik iqtidarini yoqatqanda, ijtimaiy kapalettin behriman bolush hoquqi bar.
2. Anilar we balilarning alahide ghemxorluq we yardemge érishish hoquqi bar. Pütün balilar, meyli nikahtin tughulghan yaki nikahsiz tughulghan bolsun, hemmisi oxshash ijtimaiy kapalettin behriman bolushi kérek.
26- Madda
1. Hemme ademning mektepte oqush hoquqi bar. Mektepte oqush heqsiz, héchbolmighanda bashlan’ghuch we assasiy basquchta shundaq bolushi kérek. Bashlan’ghuch maarip mejburiy bolushi kérek. Téxnika we kespiy maarip omumlashturulushi, aliy maarip oqush netijisige asasen hemme ademge teng échiwétilishi kérek.
2. Maaripning meqsidi kishilerning shexsiylikini toluq rawajlandurush hemde kishilik hoquq we asasiy erkinlikke bolghan hörmitini kücheytishtur. Maarip arqiliq her qaysi döletler, her qaysi irqlar yaki herqaysi diniy guruhlar ara chüshinish, yol qoyush we dostluqni yükseldürüsh, shundaqla Birleshken Döletler Teshkilatining ténchliqni qoghdash jehettiki türlük heriketlirini ilgiri sürüsh kérek.
3. Perzentlerning qaysi türdiki oqushni tallishida ata-anilarning qarari muhim orunda turidu.
27- Madda
1. Herqandaq adem jemiyetning medeniy turmushigha aktip qatnishishqa, sen’ettin behirlinishke, ilim-penning tereqqiyatigha qatnishish we shu tereqqiyattin wujutqa kelgen menpeetlerdin behirlinish hoquqigha ige.
2. Her bir adem öz ijadiyitidiki ilmiy, bediiy yaki sen’et eserliridin barliqqa kelgen meniwiy we maddiy bayliqlirining qoghdilishigha hoquqluq.
28- Madda
Herqandaq adem jemiyette we xelq’arada mezkur « Xitabname »de körsitilgen hoquq we erkinlikning toluq emeliyleshtürülishini kapaletlendüridighan tertip bolushni telep qilish hoquqigha ige.
29- Madda
1. Herqandaq ademning öz xasliqini erkin we toluq tereqqiy qildurup yashawatqan jemiyetke nisbeten mejburiyiti bolidu.
2. Herqandaq adem öz hoquqini yürgüzgen we erkinlikidin behriman bolghanda, bashqilarning hoquqi we erkinlikini étirap qilish we hörmetleshni kapaletlendürüsh üchün tüzülgen qanunning cheklimisigila uchraydu. Bu, kishilerning bir démokratik dölette exlaq, ammiwiy tertip we omumiy parawanliq jehettiki toghra teleplirini qanaetlendürüsh üchün bolidu.
3. Bu hoquq we erkinlikler, herqandaq ehwal astida, Birleshken Döletler Teshkilatining meqset we prinsiplirigha qarshi ijra qilinmasliqi kérek.
30- Madda
Mezkur « Xitabname »ning herqandaq maddisini herqandaq dölet, guruh yaki shexsning mezkur « Xitabname »de körsitilgen hoquq we erkinlikke qarshi buzghunchiliq heriket yaki qilmishlargha qatnishish, ijra qilish hoquqi dep chüshinishke bolmaydu.
Nuriye Rahman terjime qildi.
Shiwitsariye, Jenve.
2020-yili 8-ayning 10-küni.
Tengritagh Akademiyesi 