Ghelyan Bilen Isyanning, Jihat Bilen Qozghilangning, Naraziliq Namayishi Bilen Milliy Inqilapning Arisida On Tagh Bar!

-Milliy Oyghunush Ürgütliri! 

Autori: Korash Atahan

Cave art by ancient Uyghurs-1

Autori: Ghalib Barat Erk

http://atlantisforschung.de/index.php?title=Col._James_Churchward_und_das_versunkene_Mu

Singqu seli tutung 10-esirde yashighan alim, unngigha oxshashla 8- , 9 -esirlerde yashighan dep perez qiliniwatqan uyghur alimi pértanrakshtmu öz tilini «türk tili» dep atighan.
Ottura esirde hökum surgen «xaqaniye» we «uyghur éli» téritoriyiliride yashighan xelq öz tilini ortaq halda «türk tili», özlirini bolsa «türk» dep atighan. Özlirining siyasiy hakimyetlirini «xaqaniye» we «uyghur éli» (on uyghur éli depmu atighan) dep atashqan. Mahmud kashgheri xaqaniyiliklerni «xaqaniye türkliri» dep atighandek, singqo seli tutung «türk-uyghur» dep atighan. Xuddi mahmud kashgheri «uyghur bir elning nami» diginidek «uyghur» siyasiy nam idi, yene bir jehettin jughrapiyilik nam idi. Lékin xelqni uyghur dep atimighan, ularning tili bolsa «uyghur tili» bolsa uyghur élidiki türklerning tili idi, ular mongghullargha xizmet qilghan chaghlarda musulmanlardin özlirini perqlendurush uchun dölet nami boyiche özlirini «uyghur» dep atashqan. Melum menidin éytqanda bu jughrapiyilik uqumgha ige siyasiy namdur. Shungimu mirza heyder korgani «tarixiy reshidi» namliq kitabida aqsuning sherqidiki rayonlarni «uyghuristan» dep yazghan.
Bu ikki xanliq térritoriyisidiki ahale birdem türk, birdem uyghur bolup qalidu? Undaqta mehmud kashigheri, yüsüp xas hajip, singqu séli tutung, pirtanrakshmu uyghur türk yeni bashqa millet bolup qalmamdu? Bu mesilige yünnen uniwérsitétining tarixshunasliri «junggodiki milletlerning tarixi» namliq uch tomluq kitabida orxun yensey wadisida tashqa oyup qaldurulghan tarixiy abidilirimizge asaslinip «menggü tashta mundaq déyilgen: toqquz uyghur, biz bilen bir millet, türkler bilen uyghurlar oxshash bir menbedin kélip chiqqan tarmaqtur, shunga menggü tashning bayqilishi bizge shübhisiz jawab berdi» dégen yekünni chiqarghan. W. Samurin tang dewridiki tarix kitablirigha asaslinip «uyghur» dégen bu nam köp hallarda siyasiy atalghu süpitide qollinilghan, intayin az chaghlarda melum qebile yaki melum parche tupraqni körsetken, kéyinche bir xelqqe we tilining namigha aylan’ghan, uni ishlitip qedimki türk tilining bir xilini perqlendürgen» dep yazidu.

https://de.wikipedia.org/wiki/Hunnen

Xitaylarning tarixchisi «hon tarixi», «türk tarixi» we «uyghur tarixi» dek kitablarning hemde köpligen ilmiy maqalilerning aptori bolghan proféssor lin gén «türk tarixi» namliq kitabida «uyghur = türk» dégen qarashni otturigha qoyidu. Biz bu nuqtilarni chüshinishimizde uyghur alimlirining birdek özlirini türk dése birde uyghur dep atashtiki muddi’asini chüshineleymiz.
Miladiye 10-esirde islam dini xaqaniye sultani sutuq bughraxan teripidin qobul qilinip keng kölemlik ghazatlar arqisida tedriji islamiyet xaqaniyide omumlishidu. Lékin xaqaniye uyghur élini islamlashturushqa ülgürmeyla yimirilidu. Aldi bilen qitanlarning andin mongghullarning istélasi bu ikki elni mustemlike we yérim mustemlikige aylanduridu. Emma shu istélachilar yene medeniyetlik ejdadlirimiz teripidin assilimatsiye qilinidu. Uyghur élining köpchilik ahalini hésabqa almighanda mongghullar bilen ejdadlirimizning arisida din eng chong tosalghu bolup qalidu.

Ene shundaq tarixi dewrde chinggizxan ewladi bolmish tughluq tömürxan miladiye 1348-yili textke chiqqandin kéyin mongghullarnila emes, barliq musulman bolmighan türklerni hem mejburiy halda islam dinigha kirgüzdi. Shundin bashlap ana tupraq altun diyarimizda yashaydighan ejdadlirimiz arisidiki idé’ologiye perqimu tügidi. Elwette ottura asiyadiki xelqler arisidiki til shéwisi perqini hésabqa almighanda birlikke keldi. Shundin bashlap elishir newa’i «muhakimetul lugheteyin» esiride we zohuriddin muhemmed babirning «baburname» side bir nechche jayda «uyghur» ibarisini tilgha alghinini hésabqa almighanda «türk» nami omumiy namgha aylinidu. Xelq özini «türk» yaki musulman dep atash bilen birge yurtning nami bilen xotenlik, qeshqerlik, lopluq, taranchi, dolanliq dégendek namlarda ataydu. Bu xil halet yaki mushu esirning aldinqi yérimining axirlirighiche dawamlishidu. Mushu esirdiki alimlardin abduqadir damollam, hüseyinxan tejellilermu özlirini «türk» dep atighan. Xitayche menbelerdimu 1884-yilidin ilgiri yurtimizmu musulmanlar yurti xuyjiyang (回疆) dep yazghan hemde ejdadlirimizni tungganlardin perqlendürüsh üchün chentu (缠头) dep atighan.

https://en.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6kt%C3%BCrks

«uyghur» dégen bu nam miladiye 1350-yillardin 1935-yillarghiche untulup uning izigha «türk» dégen esli nam qollinilghan. Shuning bilen birge özlirini yurt nami bilen perqliq atighan, musulman dep atashmu bir xil millet nami tüsini alghan. Undaqta «uyghur» dégen bu millet nami qandaqche qaytidin peyda bolup qaldi?
Bu mesilini aldi bilen xelq’ara weziyetke baghlap chüshinish mumkin. Miladiye 20-esirde dunya weziyitide ajayip özgirishler barliqqa keldi. Ching impériyisi aghdurulup jungxua min’go quruldi. Charrusiye aghdurulup tunji sotsiyalistik impériye sabiq sowét ittipaqi quruldi. Sowét impériyisi barliqqa kélishi bilenla özini pütkül dunyadiki ézilgüchilerning bashlamchisi dep élan qildi hemde türlük amallar bilen gherbiy türkistanni hakimiyiti astigha aldi. Pütkül ottura asiyani menggü ishghaliyet astida tutup turush üchün guruhlargha bolup idare qilish zörür bolup qaldi. Bu xuddi «uyghurlar yéngidin barliqqa kelgen millet gewdisi bolup, u tesewwur ichidiki tarixiy en’ene we yéqinqi siyasiy éhtiyaj tüpeylidin yerdashliqni biriktürüp bashqilar teripidin keship qilip chiqilghan» déyilgen’ge oxshash melum perqlerni asas qilip yéngi milletler yasap chiqildi. Netijide uyghur we özbek barliqqa kélip türk nami ottura asiyadin siqip chiqirildi.
Undaqta «uyghur» atalmisi qandaqche bu yéngi milletke nam qilip qobul qilindi? Qazaq akadémik t. Qaydaruw «1921-yili s. Malowning teshebbusi bilen tashkentte uyghur ziyaliylirining qurultiyi échildi. Yighin qatnashchiliri ezeldin mewjut bolup kéliwatqan uyghur dégen millet namini eslige keltürüshni, hemde sherqiy türkistandiki barliq uyghur xelqining ortaq nami qilishni birdek qollidi» deydu. Bu yighin 1921-yil 6-ayda échilghan bolup shu nuqtini ilmiy halda perez qilish mumkinki, yighinda rus uyghurshunasi malow özining uyghurshunasliqtiki shöhritidin paydilinip «uyghur» namini qaytidin otturigha chiqirip sherhilep, yighin ishtirakchilirini qayil qilghan. Chünki maluw akadémik radlowning shagirti bolup unwiréstétta oquwatqan chéghidin bashlap türk tili tetqiqat guruppisigha qatnashqan. 1909-yilidin 1911-yilighiche, 1913-yilidin 1915-yilighiche sherqiy türkistan we gensuda uyghurlarning (sérq uyghurlarnimu öz ichige alidu) til we folklorini tekshürgen. 1916-yili türk filologiyisi boyiche magistir bolghan. 1917-yilidin kéyin qazan, pétirborg, tashkent qatarliq jaylardiki aliy mekteplerde türk tili edebiyatidin ders otken. 1939-yili rusiye penler akadémiyisining muxbir akadémiki bolghan. U hayatida uyghurlargha a’it nurghun kitab we maqaliler élan qilghan.
Uyghur nami ene shundaq otturigha chüshüp qanunlashqan. 1924-yili sabiq sowét ittipaqida nopus tekshürüshtin bashlap bu nam körülüshke bashlighan. Undaqta bu nam qandaqche sabiq sowét ittipaqidin sherqiy türkistan’gha köchüp keldi? Bu nam békitilip qanunlashqandin kéyin metbu’at, teshwiqat wasitiliride élan qilinish bilen birge aliy ilimgahlarda qollinildi, mushu esirning bashliridin bashlap nurghunlighan ziyaliylirimiz ilim élish üchün sowétqa chiqip tedrijiy bu namni qobul qildi. Milletperwer, meripetperwer sha’irlirimiz memtili toxtihaji oghli tewpiqi we abduxaliq uyghurlar uyghur namni sowét ittipaqidin qobul qilghan. Bu mesilige qarita shwétsariyilik dangliq diplomat, uyghurshunas doktor gunnar yarring mundaq deydu: «20-esirning 30-yillirining axirliri sherqiy türkistanning jenubida «türk» namining ornigha «uyghur »nami dessidi, bu atalghuning teshebbuschisi s. E malow» («qeshqerge qayta bérish» qa qarang), u esiride uyghur namigha mushu esirning atalmisi süpitide mu’amile qilidu.

https://en.wikipedia.org/wiki/Uyghurs

«uyghur» atalghusi sherqiy türkistanda zadi qachandin bashlap qanunliship qollinildi? Bu heqte xarwart uniwérsitétini püttürgen turpan ékspéditsiyige qatnashqan jasyan lodés (1933-yili sherqiy türkistan’gha kelgen sowét diplomati apirasyw shinjang militarisi shijang sheripige bergen teklip ichide tarim wadisidiki amillarni 20-yillardiki lénin asas qilghan sowét ottura asiya xelqining millet tewelikini til tarix qurulmisigha asasen uyghur dep atash teklipini bergen bolushi mumkin» deydu. Shu chaghlarda qeshqerni merkez qilghan halda otturigha chiqqan «sherqiy türkistan islam jumhuriyiti» belkim sowét impériyisini chöchütüp qoyghan bolushi mumkin, chünki shu zamanning hiyle-mikir shahi, esheddiy fashist shéng shisey öz hakimiyitini mustehkemlesh üchün qizil fashist stalindin ibaret dunyawi shexske özini sadiq it qilip körsitip, bolshéwik bolghan idi. Sowét impériyisi nurghunlighan bolshiwiklarni ewetip uning hakimiyitini mustehkemleshke ghayet zor töhpilerni qoshti. 1934-yili jahan’girlikke qarshi uyushma qurulup bir mezgil ötkendin kéyin «chentu» dégen namni «uyghur» dep özgertish 2-nöwetlik awam xelq qurultiyida qanunlashturulghan. Qurultayda uyghur dégen namni xitayche teleppuz terjimisi mesilisimu otturigha chüshüp wéywu’ér 威武儿 dégendek layihilermu bar bolghan, buning menisi bolsa «aliyjanab, jasaretlik tengrining amraq perzenti» dégen menini bergen. Borhan shehidi «shinjangning 50 yili» namliq esiride «men yuwinbin bilen meslihet qiliship wéywu’ér 维吾尔 dep yazayli déyishken iduq. Ölkilik hökümetning yighinigha sunup maqullan’ghandin kéyin uyghurlarning namining resimi yazma shekli qilin’ghanidi. Shuningdin étibaren u bara-bara keng qollinildi» dep yazidu. Wéywu 维吾 bolsa méni himaye qil dégen menini bildüridu. Bu nam ene shundaq otturigha chüshidu. Qurultay mezgilide milletlerning namini özgertish bolghan. Burhan shehidining eslimisige asaslan’ghanda «bulut» ornigha «qirghiz» «nughay» ornigha «tatar» békitilgen. «junggo» atalmisini «xitay» dep terjime qilmay ahang boyiche atashmu békitilgen, taki 1949-yilighiche xenzu nami ornigha «xitay» dégen nam qollinilghan.

https://en.wikipedia.org/wiki/Kara-Khanid_Khanate
Xulase qilghanda, uyghur nami kéyin dégendimu miladiyidin töt esir ilgiriki dewrdinmu burun barliqqa kelgen bolup, köp hallarda siyasiy atalghu, dölet nami süpitide qollinilghan, intayin az sandiki chaghlarda qebile nami bolupmu qobul qilin’ghan. Ilgiri-kéyin bolup orxun uyghur xanliqining hemde uyghur élining nami bolghan. Texminen miladiye 1350-yilliri etrapida ishlitilishtin qalghan. Miladiye 1921-yili 6-mayda tashkentte ziyaliylar qurultiyida uyghurshunas maluwning teshebbusi bilen qarar qobul qilinip, sherqiy türkistan we ottura asiyadiki qismen ahalining nami süpitide békitilgen. 1924-yili sowét ittipaqidiki nopus tekshürüshtin bashlap qobul qilin’ghan, qollinishqa bashlighan. Sherqiy türkistanda bolsa shéng shisey mustebit hakimiyiti qurulghandin kéyin sowét ittipaqi mesilhetchilirining körsetmisi boyiche qobul qilinip, 2-qétimliq awam xelq qurultiyida (1934-yili) qanunlashturup qobul qilin’ghan hemde keng teshwiq qilin’ghan. Bu nam némishqa shunche tézla omumliship kétidu? Sewebi éniqki nurghunlighan sowét meslihetchiliri sherqiy türkistanda xizmet qilghandin bashqa nurghunlighan yashlar sowét ittipaqida bilim alghan. Ularning terbiyisini qobul qilghan, yene kélip «uyghur» nami qedimki yazma yadikarliqlarda körülgini üchün nahayiti tézla qobul qilinip omumlashqan, eyni chaghda sowét ittipaqi we shinjang ölkilik hökümetning qanuni wasite bilen qararlashturushmu rol oynighan.
Uyghurshunasliqning tereqqiy qilishi bilen nahayiti köp mesililer hel boldi, emma asasliqi ikki xil ajizliqqa yol qoyuldi, ulardin biri uyghur milliti bilen uyghur namini tengleshtürüp uyghurlarning pütkül tarixini uyghur namlan’ghan ashu gewdisinila izdesh. Yene bir ajizliq uyghurlarning tarixiy yazma yadikarliqlarni asasi süpitide paydilanmasliqta körülidu. Bu xil ajizliqlar uyghur alimlarning üzlüksiz yétiship chiqishigha egiship özgergüsi.
Izahlar:
Mehmud qeshqiri «türkiy tillar diwani» shinjang xelq neshriyati 1980-yil uyghurche neshri 1-tom 151-, 2- betler
«oghuzname» milletler neshriyati uyghurche neshri 1980-yil 30-bet
Molla nimetulla möjizi «tewarixi musqiyyun» uyghurche milletler neshriyati 1982-yil 26-bet.
Lyu yitang «uyghur tetqiqati» 1977-yil teywen xenzuche neshri 11-, 27 -bet
Zordun sabir «yawropagha seper», «tarim» 1988-yil 5-san 106-bet.
«uyghurlarning qisqiche tarixi» shinjang xelq neshriyati 1989-yil uyghurche neshri 92-bet
Yüsüp xas hajip «qutadghubilik» milletler neshriyati 1984-yil uyghurche neshri 92-bet
«tarim» zhurnili 1986-yili 2-san türklog israpil yüsüp teyyarlighan maqalige qarang
«junggodiki milletler tarixi» milletler neshriyati 1990-yili xenzuche neshri 2-qsiim 63-bet
Gratin « uyghurlarning kélip chiqishi » namliq maqaliside keltürgen neqil «shinjang ijtima’iy penler axbarati» 1992-yil 5-san 14-bet, 11-bet.
«qeshqer pédagogika instituti ilmiy zhurnili» uyghurche 1993-yil 4-san 75-bet
Burhan shehidi «shinjangning 50 yili» we «shinjang tarixiy matériyalliri» uyghurche 28-toplamgha qarang.

http://www.akademiye.org/ug/?p=9503

Millet, milliy heriket we diniy étiqat heqide köpligen munazirie we talash-tartishlar boliwatidu! Diniy étiqat meseliside pikir almashturush, munazire qilish yolluq! Emma küch qollunup bashqilargha tehdit selish qanunsizliqtur!
Tarixtin béri eqilsiz we bilimsiz milletlerni hemme yol meghlubiyetke, eqilliq we bilimlik milletlerni hemme yol ghelbige bashlap keldi! Xitaylar xelqimizni u yol bilenmu, bu yol bilenmu koldurlutup we buzek qilip keldi. Sewebi Maaripimiz arqida, milliy ang sewiyimiz yükselmigen, millitimiz mushu 21-yüz yildimu yenla bek nadan!

Yang Zingshin bolsa ewij éliwatqan yéngiliqqa köchüsh herkitini millitimizdin sir tutup, jahalet mehkumlirigha aylanghan beg-törilerni maddiy menpetler bilen sétiwélip, xelqimizni ilim-pen nuridin mehrum qilish arqiliq idare qildi.

Jing Shuren ertidin kechkiche epyun chekip xamush yürüp, Uyghuristan xelqini weten-milletke asiyliq qilighan, özini qul millet xitaylarning özgermes quli dep qaraydighan qazi-kalanlardin terkip tapqan yatlashqan bir sinipqa tayinip xurapat we konuluqlar arqiliq idare qildi.

Shingdoben eyni waqitta pütün Uyghuristanni qaplighan inqilap yalqunini öchürüsh üchün awal xeliqchil bir siyaset qildi, yéngi maaripqa yol qoydi. Keyin bir uxlap oyghunup teximu xeterlik bir alwastigha aylinip, milliy inqilawimizning yol belgüsini özgertip, birinchi qétimliq jumhuriyitimizni yétim qaldurup, yengi mekteplerni mutessip qazi-kalan we satqin mollalarning qoli bilen burunqidekla heptiyekxanigha aylandurup qoyup, dunya tereqiyat éqinigha qarshi kéme heydidi we oyghaq pikirlik ilghar ziyalilarni rehimsizlerche qirip tashlidi!
Gomendangchi xitaylar Milliy hesiyatimizdin we diniy esebiylikimizdin paydilinip xelqimizni qayta qurulghan yéngi jumhuriyetke qarshi küshkürtüp, pantürkchilik arqiliq dewletchilik ediologiymizni xelqimizning qoli arqiliq berbat qildi we milliy hakimiyetni yiqitip wetinimizni öz-aldigha hiligerlik bilen idare qildi. Goméndangchi xitaylarning milliy herkitimizge qaratqan aghdurmichiliq heriketliri ustiliq bilen  künimizge qeder dawamlashmaqta!
Komménist xitaylar özidin ilgirki xitay hakimiyetlirining yerlik esiri bolghan horun, qashshaq, xurapiy alahiydilikke ige, zamanning  arqisida qalghan yalangtösh uyghurlarni yölep turghuzup, kommunizim telimati arqiliq ularning kallisini yuyup-tarap millitimizning qanche ming yilliq ediologiysini éghir ziyangha uchratti.
Biz Uyghurlar 19-esirning axirlirigha kelgüche bolghan ariliqta özimizning tarixtin kelgen esil barliq esil engüshterlirimizni yoqutup qoyduq! Xitaylar Uyghur xelqini qul qilishta tarixtin béri ilgirkisi kéyinkisining ishigha warisliq qilip birdem xurapat arqiliq bizni aldisa, birdem muqedes islam dinimiz arqiliq bizni baplidi, birdem atistliq we kommunizim iddiysi arqiliq bizni qaymuqtirsa, birdem milliy hésiyatimzni özlirining kéngeymichilik istiratigiysi üchün süyistimal qilip bizni her qaysi sahelerde oxshashla jaylidi. Bizning yéngilishimizdiki asasiy sewep shanliq medeniyet tariximizdin kelgen parlaq milliy milodiyege egeshmeslik we ichimizdin yétilip chiqqan yiraqni körer nopuzlarning etrapida toplanmasliq boldi!
Xitaylar ikki esirdin béri millitimizni qul qilip kéliwatidu! Xitay tajawuzchilliri bu ishni özliri öz qoli bilen, öz küchige tayinip qildimu? Yaq, belki shu dewirde al pichaqni dese kes chochaqni deydighan özini rohban sinipning yaki milletchilikning we yene bedietchilikning wekili dewalghan milliy munapiqlarning qoli arqiliq qildi.
Bugünmu shu, xitaylar ustiliq bilen awal özlirining siyasiy istiratigiyesige layiq kelidighan teqwalar sinipini pilanliq yetishtürüp chiqti. Bu sirliq Teqwalar sinipi arqiliq xeliqni bolishiche qaymuqturdi. Andin bu atalmish teqwalarni hijretchige aylandurup özenglarni chetke elinglar dep xitay chigirisidin top-topi bilen yat ellerge yolgha saldi. Andin hichishtin xewiri yoq bigunah musulman xelqimizni radikal islam we teror balasi bilen eyiplep kolliktip jazalawatidu.
Emdi kélip béshimizgha bela bolghan islamiy oyghunush, dinni hemme yerde hakim qilish dep jar sélish u yaqta qalsun, ailide jaynamz, melide imam, yurtta birmu ülima qalmidi!
Hemmidin échinishliq bolghini Tughulghan baligha islamiy yol bilen isim qoyidighangha, ölgen ademning namizini chüshüridighanghimu adem yoq weziyet barliqa keldi!
Dunya bilip turup süküt qiliwatidu! Chünki Uyghurlar jazalimisa bolmaydighan bir xeterlik mawjudatqa aylandi! Xitaylar tinchliqni himaye qilighuchi, erkinlikning qoghdighuchisi, dégen ataqqa ige bolup, Birleshken Döletler Teshkilati, Xelqara Saqchi Teshkilati, Chigra Atlighan Insan Heqliri Teshkilati qatarliq orunlarda asasliq söz sayibi boliwaldi! Arimizdaki azghine shexsiy menpeet we nam shöhretke sétilghan munapiqlar bu rezaletni bilip turup körmeske saldi. Xitaylar éyitqandekla Az sandiki wetenperwer, milletperwer ezimetler her türlük yollar arqiliq yalghuz qalduruldi. Shundaq qilip Xitaylar yene ilgirkidekla bir chalmida ikki paxtekni urdi.
Xitaylar hazir xelqaraning térorgha qarshi mayiliqidin janliq paydilinip wetendiki Uyghurlarni intayin xeterlik qismaq ichige aldi, andin cheteldiki aktip qolchomaqchillirining hapila- shapila hemkarlishishi bilen milliy herketke qarshi herket qilip, hijretchilerni maldek heydep mejburi halda xelqara terorchilarning sepide atalmish dunya kapirlirigha qarshi jengk qilidighan jihatchilargha aylandurup, xitayning tüzgen pilanigha asasen ottura sheriqtiki bombalar tash-yamghurdek yeghiwatqan jengk meydanlirigha tashliwetti!
Xitaylar shundaq qilip hemmila tereptin ongushluq halda qoshlap meqsetke yetmekte! Bir xitay özi yalghuz xelqarani axirqi hésapta aldap, qarisa riyalliq emeliyette qesten toqup chiqirilghan eshu uzungha sozulidighan we asan axirlashmaydighan dirammada ghelbilik rol aldurup, Uyghur xelqining heqiqiten islamda qattiq radikallashqan we qolidin her bala kélidighan „Terorchi“ ikenlikige ishendürdi. Millitimizge ikki dunyaliq jennetni wede qilghan bu térorist alwastilar bir pütün xeliqni jehenemge tashliwétip, ikki-üchtin xotun we alte yettidin bigunah perzentlerni qara yetimge aylandurup iraq we Süriyede heriket qiliwatqan Amerikaning, Russiyening we Türkiyening hemde Seudi Erebistanning (Preziden Turamp bilen qilich oynitip ussul oynighan pilotliri heydigen) küreshchi ayripilanlirining dehshetlik bombardimanlirida toz-tupraqqa aylinip ketti.
Xitaylarning bu yéngi esiri hésaplinidighan atalmish méngisi yoyuwétilgen hijretchilerning hayat qalghanliri dunyaning her teripige Uyghur militi nami astida tarqalmaqta! Bu hijretchiler özini Uyghur deydu, ularning Uyghurliqigha özidin bashqa hichkim ishenmeydu!Ular özlirini musulman deydu, özidin bashqa hemme ademni hetta ata-anisinimu kapir deydu! Bu chüsh emes, bu bir échinishliq riyalliq! Bu meselide bashchsiz, igechaqisiz we qara yetim milletimiz yenila közini achmaywatidu! Közlirini echip xeliqara weziyetke uyghun herket qilmisa aqiwitimiz teximu dehshetlik shekilde yaman bolidu!
Hazir xelqara térorgha qarshi birleshme hojumda hayat qalghan hijretchiler Awropagha qeder tesirini kücheytip, gheriptiki milliy birlikimiz ichige yiltiz tartiwatidu. Uzaq ötmey ular teshkilatlarning alahiydilikini özgertip, gherip dunyasida uyghurlarning xitaylar sizip chiqqan resimini namayan qilsa, topidek sorulup ketken Uyghurlarning erkin dunyada put sighdap turghidek charisimu qalmaydu! Gherip dunyasi Xitaylarning Uyghurlargha zerbe bérishte ikkinji orta asiyasigha aylinip, Uyghurlar put-qoli matilip xitaygha ötküzüp bérilidighan malgha aylinidu!
Xitayning bu shum pilani op-ochuq su yüzide yündidek leylep yürsimu, Amerikining payitexti Washington, Gérmaniyening payitexiti Berlin, Awropaning payitexti Brüksilda we Engiliyening payitexti Londonda saqalni uzun qoyuwélip, ming yilliq musulmanliqni yashap kéliwatqan bichre Uyghurlarni kapir, dep haqaretleydighan, ularning béshigha sayiwen bolghan démokkratik dewletlerning hökümetliri heqqide eksiyetchi pikirlerni terghip qiliwatqan Insaniyet, millet we din düshmenliri peyda bolup qaldi.Bu xeterlik weziyette kim Uyghuristanliq, kim Uyghur, kim bizning heqiqi diniy qérindishimiz ikenlikini chongqur oylinishimiz lazim!Bizning milliy menpetimizge ziyan salghan, milliy bixeterlikimizge tehdit peyda qilghan, wetinimiz we xelqimiz bilen kari bolmighanlar bizning millitimizdin emestur!Bizning millitimizdin bolmighanlarning wabalini bizdin sürüshte qilghanlarning qilmishini milliy kemsitish bolaraq tonuymiz!
Shunga milliy herkitimizni xelqara teror we islamiy radikalizimdin uzaq tutishimiz, Méngisi zeherlen´gen atalmish hijretchilerning gherip dunyasigha integiratsiyon bolishi üchün yardemde bolishimiz, bir millet süpitide meydanimiz ochuq halda milletlerge dostluq, dinlargha hürmet, medeniyetlerge hemkarliq éngimizni yétildürishimiz, shu arqiliq xitaylar pilanlighan millitimiz we milliy herkitimizge qarshi yer shari xaraktérliq oyunni, yéterlik tedbirlerni ishqa sélip segeklik bilen buzup tashlishimiz lazim!

21-Noyabér 2017 Gérmaniye

Autori: Ahmet Ayxan Qoyunju

Özet: islam we démokratiye munaziresi künimizde estayidil tetqiqatlarni shekillendürgen mohim bir
Téma.islam bilen démokratiyening uyghunlishish we uyghunlashmasliq mesiliside gherp ijtima’i penchiliri bilen islamchi mutepekkurlarning ikki xil perqliq qarishi bar. Bu témida islam démokratiye bilen baghlinidu, dep qaraydighan gherp ilim ehli we islam mutepekkurliri bolghandek, islam bilen démokratiye baghlanmaydu dep tonuydighan islam we gherp ilimlikliri mewjut. Munaziridiki asasliq uqumlar hakimiyet, kéngesh, heqliqliq, ijma, ijtihat qatarliqlardin ibaret. Birinji xil qarashtikiler islamiy tékistlerge asasen analiz yürgüzüp allah hakimiyitining bendilerge hawale qilinmighanliqini ilgiri süridu.ular démokratiyening peqetla bir bashqurush shekli emes, bir yashash shekli, bir pelesepe ikenlikini tekitleydu. Buninggha qarshilar démokratiyening allah hakimiyitining tengdishi emeslikini, islamning nigizlik pirinsipida bir dölet sheklining tewsiye qilinmighanliqini, bu jehette insanlargha tarixi we ijtima’i shara’itlargha asasen tallash erkinliki bérilgenlikini qeyit qilishidu.
Achquchluq sözler: islam, démokratiye, hakimiyet, kéngesh, ijma, ijtihat
Kirish
Islam we démokratiye mesilisi islam dunyasining diqqitini bent qiliwatqan mohim munazire témilirining biri. Bu téma deslep osmanli impiraturliqining axirqi mezgilide, gherpning üstünliki ten élin’ghan mezgilde küntertipke qoyulghan. Bolupmu yawrupagha barghan oqughuchi we ziyalilarning u yerdiki tüzümning tesirini qobul qilishi bezi munazirilerge sewep bolghan idi. Bundaq munazirilerning bash témisi «islam dunyasi néme üchün keynide qaldi?» dégendin ibaret idi. Impiraturluqning yéqilishini xalimaydighan yazghuchi we mutepekkurlar islam dunyasining keynide qélishini mustebit tüzüm dep qarighan.
«hökümeti mutleq» (mutleq hakimiyet) déyilidighan, hakimiyetke chiqqan bir kishi ölmigiche ornigha bashqisi almashmaydighan tüzümni osmanli impiratorluqi we islam dunyasining xarap bolushigha sewep dep qaraydighan mutepekkurlar özliri körgen gherpning «hökümeti meshru» (kéngeshlik hakimiyet) tüzimini tereqqiyatning wastisi dep qarighan we uni islami uqumlar bilen chüshendürüshken. Yéngi osmanlilar déyilgen bu kishilerning iddiyesi kéyinche islamchilarningmu qobul qilishigha ériship delilliri qollinilishqa bashlighan. Emma deslepki islamchilar (dinni idologiyeleshtürgenler) qobul qilghan démokratiye heqqidiki bu deliller kéyinki waqitlarda otturigha chiqqan islamchilarning qarshi chiqishigha duch kelgen. Bundaq perqliq qarashlargha ular yashighan döletlerning iqtisadiy, siyasiy, ijtima’iy, kültürel shara’itliri tesir körsetken.
Islam-démokratiye munazirisige gherp alimliriningmu bezi qarashliri bar. Omumlashturup éytqanda islam bilen démokratiyening bir birige mas yaki emesliki heqqide ikki asasliq qarash bolup, biri maslishidu, yene biri maslashmaydu dégendin ibaret. Bu qarashlarning tereptarliri gherp alimliri we islam mutepekkurliri bolup arisida ortaqliq mewjut. Bu maqalening meqsidi yuqarqilarning qarashlirini sélishturup démokratiye chüshenchilirini ayan qilishtur. Maqalide awwal qarashlar teswirlinip, perqlerning menbesi éniqlinidu we démokratiye heqqidiki chüshenchilerning perqlinishige sewep bolghan amillar izahlinidu.
Bu tetqiqatqa obékit bolghan bir türküm mohim kishiler we eserler mewjut. Bular maqalimizde islam-démokratiye tartishmisigha körsetken tesirining chong kichiklikige asasen retke tizilip tilgha élinidu. Maqalidiki yene bir cheklimilik, démokratiye heqqidiki uqumlar bilen munasiwetlik. Démokratiyege mensup türlük perqliq chüshenche we shekiller mewjut bolsimu buninggha islam dunyasida peqet ikki xilla xahish bar. Biri démokratiyeni bir siyasi hökümranliq, bir idologiye we bir xil yashash shekli dep qarashtur. Yene biri bolsa uni bir bashqurush mixanizimi süpitide chüshinishtur. Islamiy heriket tereptarlirini ghidiqlighan démokratiye chüshenchisi we shekli bu maqalide mulahize qilinmaydu. Ularning chüshenchisimu yuqarqilarning birini menbe qilghan. Maqalining obékti bolghan islam-démokratiye munaziriside uqumlarning perqliq menbedin kélishi we perqliq chüshinilishi hel qilishqa tigishlik mesile. Maqalining birinji bölikide islam we siyasi arisidiki munasiwetning tarixi yüzi qisqiche tilgha élinidu. Démokratiyege yüzlen’gen bu munaziride musulmanlarning siyasiygha qandaq qarighanliqi bayan qilinidu. Ikkinchi bölümde islam démokratiye bilen maslashmaydu dégen qarash qelemge élinidu. Üchinchi bölümde islam démokratiye bilen maslishidu, dégen nuqtiniezer bayan qilinidu. Xulase qismida omumiy bir baha otturigha qoyulidu.
1.islam we siyasi tartishmisigha bir nezer
Islam dini bashqa dinlargha oxshash insanning axiret hayatinila emes, belki ikkila dunyadiki hayatini tertipke salidighan we menagha ige qilidighan dindur. Islam shexsning hayatidiki siyasiy, ijtima’iy, iqtisadiy we medeniyetke munasiwetlik barliq amillargha zörür tewsiyelerni sunidighan din bolghachqa, muhemmed eleyhissalam hem peyghember hemde bir dölet erbabi dep bilin’gen. Islam yene siyasiy heriketlergimu alaqidar bolghach, uning dölet mesililiri heqqidimu bir yürüsh tewsiyeliri bardur. Peyghember eleyhisalam wapat bolghiche uning mukemmel kishilik süpetliri we iqtidari seweplik hich bir siyasiy tartishma otturigha chiqmighan. Halbuki, u wapat bolupla siyasi perqler meydan’gha chiqqan we kimning xelipe bolushi heqqide ixtilap körülgen. Xelipilik munazirisi islam tarixda eng chong tesirge ige témilarning biri. Xelipining kim bolushi mesilesi deslepte siyasiy sahede qozghalghan bolsimu, kéyinche islamning mez’heplerge bölünishige qeder singip kirgen. Netijide, perqliq bolghan ikki xil bashqurush shekli shekillen’gen. Sünniler xelipilik en’enisini dawam qilsa shi’eler imamchiliq endizisini berpa qilghan. Sünnilerning qarishida xelipe layaqetke tayinip we ümmetning bey’itige asasen heqliq orun’gha érishidu. Shi’elerde imam allah tallighan bir kishi bolup mukemmel xarektirge ige bolushi, gunahsiz bolushi we alahide kishilik süpetlerge na’il bolushi kérek.
Kéyinki mezgillerde musulmanlarning köpinchisi sünni bolghini üchün xelipilik küchlük ijtima’i asasqa ige bolghan. Emma mu’awiye dewrige kelgende xelipilik padishahliqqa özgergen. Shuning bilen padishahliq en’enisi xelipilik tonigha orinip küchlükler xelipe bolidighan, xelipini teyinligüchi bir jama’et emes bir kishi bolsimu bolidighan, hakimiyettiki mirasxorluqning heqliq ikenliki qobul körülidighan boldi. Xelipilik dinning asasi we periz süpitide qobul qilin’ghan. Bu islamning siyasiy chüshenchiside bir munazirining meydan’gha kélishige sewep bolghan. Bekrek kalamchilar we islam peylasuplirining arisida yüz bergen bu munazire döletning xarektiri bilen munasiwetliktur. Kalamchilarning qarishiche dölet wehige asasen wajiptur. Islam peylasuplirining qarishiche dölet wehige asasen emes, insaniy hayat ihtiyajigha asaslan’ghan bir zörüriyettur. Shundin kéyin bu siyasiy tartishma periqliq tereptin qanat yéyishqa bashlighan. Bu tartishmani bügünki islamchilarmu perqliq shekilde dawamlashturmaqta. Bolupmu 70-yillardiki türkiyede mewdudi we se’id qutup eserliridin ilhamlan’ghan tewhidchi islam éqimi döletni islamgha toluq muyesser bolushtiki bir zörüriyet dep qaraydu. Ularning qarishiche «musulmanlarning xelipisiz ölüsh heqqi yoq». Emma döletni bir ilahiy tewsiye emes, insaniy zörüriyet dep qaraydighanlarmu bar.
19-esirdin itibaren izchil tartishilip kéliwatqan islam-siyasiy témisi alahide perqliq bir yolgha kirgen. Islam dunyasining gherp bilen uchrishishi we toqunushlarda yéngilishi musulmanlarning gherpni chüshinishi we estayidil mu’amile qilishigha sewep bolghan. Bolupmu osmanli impiratorluqining yéqilishini tosush üchün türlük tedbirlerge murajet qilin’ghan, bu tedbirler awwal armiyening andin bashqa tarmaqlarning zamaniwiyliqqa yüzlinishke bashlishi bilen netijelen’gen. Bu emeliy tedbirlerge munasiwetlik siyasiy shekilning qandaq bolushi, musulmanlarning néme üchün arqida qalghanliqi qatarliq nigizlik su’allar soralghan we jawabi heqqide izdinishler bolghan. Bundaq izdinishler jeryanida üch xil siyaset endizisi otturigha chiqqan bolup ular osmanlichiliq, islamchiliq we türkchiliktur. Bu dewirde yawrupagha oqughuchi chiqirilghan we döletni zamaniwiylashturmaq üchün yawrupa séstimini özleshtürüsh oylishilghan. Emma yawrupagha oqushqa chiqqanlar, qachqanlar we sürgün qilin’ghanlar siyasiy séstimidin bekrek tesir alghan.
Islam dunyasining néme wejidin keynide qalghanliqigha a’it jawaplarda eng mohim amillardin biri siyasy tüzülmidur. Arqida qélishqa istibidat hakimiyetni jawapkar dep qaraydighan ziyalilar mustebit we hakimmutleqchilik bilen küresh qilish niyitide yolluq bir hakimiyet telep qilghan we bu teleplirini türlük shekillerde otturigha qoyghan. Bolupmu yéngi osmanlilar déyilidighan ziyalilarning telepliri kéngesh hökümiti bolup bügünning ibariside démokratik tüzümdur. Yéngi osmanlilar démokratik ramka ichide impiratorluqni saqlap qélish üchün chare izdeshke kirishken. Islamchilarmu deslepte yéngi osmanlilarning chüshenchiliridin behirlen’gen, shundaqla démokratiye ularning «usuli meshweret» (kéngesh) ni tutqa qilghan tunji munazirisining mezmunini teshkil qilghan.
Shuning bilen tunji qétim osman impiriyesining yéqilish mezgilide küntertipke kelgen démokratiye 20-esir boyiche islam dunyasidiki mutepekkurlarni we heriketlerge tesirini singdürgen bir hadise bolghan. Osman impiriyesining yémirilishidin kéyinki jumhuriyet dewride bu zéminda yashighan musulmanlar bir milliy dölet ichide perqliq siyasi bazislarda yer alghan. Yéngi qurulghan jumhuriyetning gherplishish siyasiti seweplik türkiyediki islamiy siyasi heriket yimirilishke uchrighan. Bolupmu 1924-yili chiqirilghan üch qanun netijiside xelipilik emeldin qalghan, ma’arip we diyanet ministirliki qurulghan. Netijide islamchiliqni meydandin siqip chiqiridighan heriketler meydan’gha kelgen. Bashqa musulman ellerdiki islamiy heriketler bolsa musteqilliq heriketliri da’iriside dawam qilghan.
Burunqi osman impiriyesi teweside qurulghan yéngi milliy döletler we mustemlikichi ellerning siyasetliri islamchi chüshenche we heriketlerning gherpke we gherptin kelgen hadisilerge soghuq mu’amile qilishigha sewep boldi. Shuning bilen démokratiyemu gherpning mehsuli sanilip osmanli dewridikidin perqliq we shübhilik bilin’gen. Musulmanlar démokratiyeni gherpning xirisitiyanlashturush pilanining medeniyetleshtürüsh dégen yéngi nusqisi dep qarighan. Bundaq ijtima’i we siyasi shara’itlar da’iriside islamchilar teripidin tartishilghan démokratiye perqliq bahalansimu eng körinerlik bolghini, silam démokratiye bilen maslishidu we maslashmaydu, dégen ikki qarash gewdilik bolghan. Bu qarashlarning tayinidighan sewepliri perqliq. Islam bilen démokratiyening mas yaki emesliki heqqide gherp mutepekkurliri we musulman alimlarning perqliq qarashliri bar. Awwal gherp alimlirining, andin musulman alimlarning qarashlirigha nezer salayli.
A: islam démokratiye bilen maslashmaydu.
Islam bilen démokratiyening maslashmaydighanliqi heqqide gherp we musulman alimlirining qarashliri mewjut. Islamning démokratiye bilen maslashmaydighanliqini tekitligen kishilerning bayanliridiki zitliq ularning démokratiyeni libéral démokratiyege teng dep chüshinip qalghanliqidin bolghan. Bu tetqiqatta ismi tilgha élinidighan xantington, fukuyama, luwis qatarliqlarning qarashliri bir birige oxshishidu. Asasliq mesile islamning layiq(elmani), libiral qediriyetler (qimmet qarashlar) bilen kirishmesliki yaki islamiy qimmet qarashlarning libiral we layiq qimmet qarashlar bilen uyghunlashmasliqidur.
Gherplik ijtima’i penchilerde islam-démokratiye munasiwitide ikki perqliq xahish bar. Ularni qarashliri boyiche uyghunluq tereptarliri we uyghunsizliq tereptarliri dep ikkige ayrish mumkin. Islamning démokratiye bilen uyghunsizliqini tilgha alidighan gherp alimlirining delillirining mohimi allahning hökümranliqi mesilisi. Bolupmu ölimaning roli we sheri’et, uyghunsizliq tereptarlirining asasliq tayinidighan noqtiliridur. Gherp alimliridin xantingtonning qarishiche islam démokratiye bilen uyghun kelmeydu. Chünki islamdiki ölima we sheri’etning orni bu uyghunluqqa imkan bermeydu. Uningche gherpte dini nopuz bilen siyasi nopuz ayriwétilip islamda ayrilmighan, bu démokratiyening aldidiki eng chong tosalghuni teshkil qilidu. Démek, uning layiqliqni démokratiyening aldinqi sherti dep qarawatqanliqi chiqip turidu. Islamchilar ichidimu xantingtondek qaraydighanlar bar. Xantington insanlardiki asasliq perqning tüzüm we idologiyediki emes, medeniyettiki özgichilik seweplik kélip chiqidighan perq ikenlikini tekitleydu. Uning qarishiche shexsning xasliqi, erkinlik, kishilik hoquq, layiqliq (din bilen döletning ayrilishi) dégendek gherpche uqumlar islam, budda, kongzichiliq we hindi dinliridiki uqumlar bilen nigizidin perqlinidu. Uning qarishiche gherp üchün eng chong mesile islam esliyetchiliki emes, belki islamning özidur. Xantington musulmanlarning démokratiye berpa qilalmighan bilen, bu yolda méngishqa özige xas bir imkani barliqini tilgha alghan.
Amérikiliq alim fokuyamamu islam-démokratiye munaziriside mohim shexslerdin biri. Uning qarishiche sowétler ittipaqi yimirilgendin kéyin dunyada libiral démokratiye hakim bolup tarix xulase chiqirip bolghan. Bu insaniyet alimide libiralizimning (höriyetchilik) ghalip bolghanliqining bisharitidur. Libiralizimgha nisbeten bashqa bir tallash bolghan islam, xuddi libiralizim we komunizimgha oxshash belgilik exlaq mizanlirigha we siyasi, ijtima’i desturgha ige bir idologiyedur. Emma libiral démokratizimning qarshisigha chiqqudek dunyawiy tewsiyege qudritige ige emes, chünki islamning tewsiye qilidighini dini hökümranliq tipidiki dölet bolup musulman bolmighanlar üchün jelipkar bir tewsiye emestur. Shunga islam belkim démokratik bir hökümet tüzimi bilen maslishalishi mumkin, biraq erkinlik we erkin ibadet hoquqi bilen maslishalmaydu. Démek, fukuyamamu xantington’gha oxshash islamning libiral démokratiye bilen uyghunluqta bolalmaydighanliqini, belki özige xas bir islamiy démokratik tüzüm berpa qilalaydighanliqini qeyit qilghan.
Yuqarqi ikkeylendin bashqa bezi gherplik tetqiqatchilarmu islam bilen démokratiye arisidiki uyghunsizliqini tilgha élip, islami jem’iyetlerde bir démokratik bashqurush endizisining mumkin bolmighanliqini déyishidu. Mesilen, tarixchi toyinbining qarishiche démokratik tüzüm belgilik medeniyetning mehsuli bolup, xiristiyanche tüzüm iken, uningche sherq dunyasida démokratik tüzüm ornatqili bolmaydiken. Undin bashqa yene bezi tetqiqatchilar «islamdiki démokratiye we erkinlik kemtükliki pütünley yoqsulluq we nifit sewebidin emes, belki islamning özide mewjuttek körünidu».
Islamning démokratiye bilen uyghun kelmeydighanliqini yaqilighanlar yalghuz gherplik tetqiqatchilardila emes, belki musulman alimlar ichidimu bar. Bu bir tepekkur süpitidila emes, bir heriketning programmisi yaki bir partiyening nizamnamisi süpitidimu mewjud. Bu qarashtiki shexslerdin seyid qutup, mewdudi, muhemmed qutup qatarliqlarni körsetsek, heriketlerdin hizibuttehrir, selefiychilik, elqa’ide qatarliqlarni körsitish mumkin, partiyelerdin misirdiki ixwanul muslimin we pakistandiki jama’eti islamiye qatarliqlarni misal qilghili bolidu. Bularning ortaq bir qarishi islamda bir dölet endizisi bar dégendin ibaret. Bu dölet endizisidiki bezi alahidilikler démokratiye bilen baghlinidighandek körünsimu emma perqlinip turidu. Bundaq perqlerning nigizide hakimiyetning we qanun tüzüshning allahqa mensup ikenliki yatidu. Bu qarash hakimiyet xelqqe mensup dep qaraydighan démokratiye bilen toqunishidu, özige bashqiche qarashta bolghanlar shirik keltürüsh bilen eyiplinidu. Ularche démokratik elde tirikchilik qiliwatqan kishiler allahning hökmige emes, taghutning hökmige boysunup yashawatqanlar hisaplinidu. Islam ölimasi meqdisi en’am süresi 116-ayitidiki « eger sen zémindiki kishilerning köpinchisige ita’et qilsang, ular séni allahning yolidin azduridu» dégen mezmunni qollinip démokratiyening allahning hakimiyitige qarshi bendining hakimiyiti ikenlikini qeyit qilidu.
Islamning démokratiye bilen maslashmaydighanliqini tekitleydighanlarning eng mohim pikir menbesi mewdudi qarashliridur. Mewdudining qarishiche islam bilen gherp démokratiyesining hich bir uyghun kélidighan yéri yoqtur. Mesilige pelesepe noqtisidin qarighan mewdudiche bolghanda islam xelq hakimiyitini teshebbus qilidighan démokratiyini ret qilidu. Uningche islamda dölet allahning hakimiyiti we insanning xelipiliki üstige qurulidu. Bu mesilini u uluhiyet (yeni mutleq ilahliq) bilen rububiyetke baghlighan. U allahning mutleq igidarliqqa (rububiyet) ke ige ikenlikini, shu salahiyiti bilen bir ortaq mizan süpitide islamni insaniyetke sun’ghanliqini, allahning ilahliq süpitining bir nopuz ikenlikini, bu nopuzning parchilanmaydighanliqini tekitleydu. Emma mewdudi démokratiyeni bir asasiy qanunluq tüzüm dep tonup uning mahiyitini özgertishni yaqilighan. Uning öz sözi boyiche éytqanda démokratiyeni bir dini démokratik tüzüm süpitide, bir bashqurush shekli qilip qobul qilishqa bolidu. Ilahiy démokratik hakimiyet xelqqe pirinsipliq bir xojayinliq ata qilidu . Mesilen, sheri’ette éniq bir nas (ayet yaki hedis) nazil qilinmighan, emma qilinishi kérek bolghan mesilide bashqa naslargha zit bolmighan ehwalda ziddiyet we mesililer musulmanlarning ishtiraki we pikir birliki bilen hel qilinidu.
Mewdudining démokratiyege qarshi pikirliri uning deslepki köz qarashlirining ekis sadasidur. Mewdudi deslepte zamaniwiy bir döletning qurulishini toghra körgen we eyyupxan hakimiyitining zulumlirini yoqitish üchün démokratiye chaqiriqi ilan qilghan. 1955-yili özige bérilgen ölüm jazasi asasi qanun mehkimisi teripidin ret qilin’ghandin kéyin, hökümet, edliye we parlaménittin ibaret üch organ barawer we musteqil bolghan démokratik tüzümge mayil bolghan. Bashqa musulman alimlarmu mewdudi qurghan jama’eti islamiyning deslep démokratiyege qarshi chiqip kéyin destek bolghanliqini qeyit qilishidu.
Démokratiyege qarshi dunyawiy islam heriketlirining tunjisi misirda qurulghan musulman qérindashlar uyushmisidur. Bu uyushmining démokratiye qarishigha nezer salsaq bu heriketni démokratiyege qarshi bir noqtigha élip kelgini seyid qutuptur. Qutuptin burunqi yétekchilerdin hesen elbennamu siyasi témilarda pikir bayan qilghan, emma uning pikirliri qutupqa oxshash del we keskin bolmighan. Benna dewride we undin kéyinki dewirlerde ixwanul muslimin éniq bir siyasiy qarashni yaqilimighan, peqet layiqliq mesiliside ochuq bir positsiyege sahip bolghan. Bennaning qarishiche islam «hich shübhisizki itiqat, ibadet, weten, millet, memnuniyet, quwet, exlaq, madda, medeniyet we qanundur». Uningche islam bir pütünlük bolup layiqliq ramkisigha sighmaydu. Qutupning keskin pikirlirige sélishturup qaraydighan bolsaq, benna qarashlirining biraz ilastikiliq ikenlikini bayqaymiz.
Benna «islam we tinchliq» namliq mektubida démokratiyening mohim töhpisi barliqini, xelqler we döletler üchün hörlük we hör chüshenchiler bexsh etkenlikini, hörlük iddiyesini insan tepekkurigha singdürüshke imkan ata qilghanliqini, insan’gha özini tereqqiy qildurush küchi we erkinliki teqdim qilghanliqini bu in’amlarni körmeske salalmaydighanliqini tilgha alghan. Benna ashqun erkinlik we ashqun shexschilikning aqiwetliridin gétlir we mosolinni misal élip agahlandurghan. U gérmaniye we italiyediki démokratiyening kütülmigen netijilirini nezerge élip musulmanlargha gherpche démokratik endizidin bekrek, islamiy en’enige nezer sélishi kéreklikini tekitligen.
Bennaning qarishi boyiche démokratiyening asasi bolghan hör pikir we hör iradini, puqra bilen bashliqning qanunda barawerlikini, musulmanlar dinning asasi qilghan we islam tarixda emelge ashurghan. Shundaqlar erep yérim arilidiki sehra we chidirlarda bir mizan süpitide tedbiq qilghan. Bennaning qarishiche allah bashqurushta omumiy pirinsip we qa’idilerni békitken bolup ularni emelge ashurushta insan’ghan hörlük ata qilghanliqi üchün, buni emelge ashurghan dölet yolluq bir dölettur. Démokratik tüzümning alahidilikliridin biri bolghan asasiy qanun we awaz bérishni bahasiz bir muweppeqiyet süpitide mu’eyyenleshtürgen. Bu nuqtida démokratiye islamiy asaslargha tayan’ghan yolluq bir bashqurush endizisi terizide körülgenliki melum. Emma benna partiye tüzümige qarshi bolup uni xelqning birlikini buzidighan, öz-ara düshmenlik tughduridighan bir menbe dep qarighan.
Musulman qérindashlar uyushmisining yene bir pikir menbeisi bolghan se’id qutup bennadin perqliq qarashqa ige. Qutupning iddiyesi bügünki ashqun islamiy pikirlerning menbesi bolup hisaplinidu. U zamaniwiy dunyani islamning qarshisigha qoyup jahiliyet dunyasi dep qarighan, shundaqla özining neziridiki islamiy jem’iyetke tewe bolmighan barliq jem’iyetlerni jahiliyet jem’iyiti dep qarighan. Layiqliqqa qarshi bolghan qutup islamni bir pütün dep qarighan. Se’id qutup islamda din bilen döletning ayrilmaydighanliqini, dinning peqet bir itiqat we chüshenche emes, bir ijtima’iy tüzüm ikenlikini tekitligen. Qutupning qarishiche islamni xelqtin we ijtima’i hayattin ayrip chüshinilse toghra bolmaydu, islam ijtima’iy, iqtisadiy we qanuni sahelerde hakim qilinmaydiken bu din’gha ishen’gen kishilerni musulman dégili bolmaydu. Yuqarqi pirinsiplar emelge ashmay turup ibadet we bashqa pirinsiplargha emel qilghan teqdirdimu bir xelq musulman hisaplanmaydu. Bu pirinsiplarning béshi hakimiyettur, hakimiyet allahqa mensup bolup, qanunlarni tüzgüchi allahtur. Insan tüzgen barliq pirinsiplargha asasen qurulghan döletler islamgha uyghun emes. Bu qarashliri arqiliq se’id qutup démokratiyege qarshi bir taqabilliq shekillendürgen. Uningche parlamént allahqa mensup bolghan hakimiyetke chang salghan bir yer bolup qalghan.
Islam dunyasidiki démokratiyege qarshi yene bir küch hizibuttehrir herikiti we uning rehbiri taqiyuddin ennebhanidur. 1950-yillarda nebhani teripidin i’ordaniyede qurulghan hizibuttehrirning iddiyesi boyiche jem’iyet we döletning islamlashturilishi shert. Pütün musulmanlargha islam döliti qurush üchün küresh qilish perzdur. Partiyening tor bétidiki hizibuttehrirni tonushturidighan kitapqa qarighanda el’imran sürisining 104-ayitidiki (uyghurche terjimide 103-ayet) «silerning aranglarda kishilerni xeyirlik ishlargha dewet qilidighan, yaxshi ishlargha buyrup yaman ishlardin tosidighan bir jama’e bolsun; Ene shular meqsitige érishküchilerdur» dégen mezmun’gha asasen bu partiyening qurulghanliqi éytilidu. Partiyening qurulush meqsidi islam ümmitini tereqqiy qildurush, ularni kufriy pikirlerdin, tertiplerdin, hökümlerdin we kapir hakimiyettin qutqazmaqtur. Bu partiye démokratiyeni xelq üchün, xelq namida yürgüzilidighan bashqurush shekli dep chüshendürgen. Bu chüshenchige qarighanda irade, igidarliq we ijrachiliq xelqqe mensup. Xelqning igidarliqi mutleqtur. Xelqtin üstün hich bir küch we shexs mewjut emestur. Ularche yuqarqi mezmunlar démokratiyeni kupur hakimiyetke aylandurmaqta.
1960-yillardiki türkiyede bu qarashtikilerning wekili erjüment özqan bar idi. U kéyinche bu partiyedin ayrilghan emma ularning démokratiye heqqidiki qarashlirini terk etmigen. Özqanning qarishiche allahning qanunliri ornigha insanning qanunlirini ornatqan démokratik tüzüm islamgha uyghun emes. Gerche islamdimu kéngesh tüzimi bolsimu bu démokratiyediki kéngeshtin perqlinidu.
Islam dunyasida démokratiyege qarshi eng shiddetlik ot achqan heriket selefiychiliktur. Bügünki islam dunyasida qanat yayghan türlük islami heriketler eslige qaytish dégen teshebbusigha köre selefichilikke mensup. Emma bu yerde közde tutulghan mene radikal selefiyler qolliniliwatqan menadin perqliq. Bu maqalide tilgha élin’ghan selefiy atalghusi egeshküchilerning itiqadi, hayati we qiliqliri seweplik selefiy xarektirge ige bolghan en’eniwiy bir islamiy éqimni ipadilesh üchün qollinilidu. Hayatning hemme terepliride nas (qur’an we sünnet) merkez qilin’ghan bu chüshenchide insan til, exlaq, heqiqet we pikirler chaplan’ghan ajiz, shexsiyetsiz, özligidin bir ish qilish qabiliyiti bolmighan bir heykel, bir tashqa oxshash tesewwur qilinidu, shunga türlük tenqit we söküshlerge duchar bolmaqta. Tenqit we söküshlerge qarighanda selefiychilik eqilni nasqa qarshi qoyup nezerdin saqit qilidu, insaniyetning tarixi tejribe we hasilatlirini, medeniyettiki bayliqlarni ret qilidu, diniy chüshenchini söz we qiyapet asasida berpa qilishqa tirishidu. Shuning bilen bu noqtinezer hayatning we jem’iyetning asasini nezerge ilmaywatqandek körünidu.
Démokratiye heqqide keskin bir noqtinezerge ige bolghan selefiyler yéngiliqlarni dinda bolmighan bid’et dep qarighachqa burun mewjut bolmighan démokratiyege bir bid’et, hetta shirik we kufirgha yol achidighan bid’et dep qarighan. Selefichilikke mensup elmaqdisining «démokratiye bir dindur» atliq kitabi yuqarqi qarashning jakarlinishidur. Bu kitapta démokratiye bir taghutche bashqurush shekli qilip tonushturilidu. Siyasiylashqan islamiy éqimlarning merkezlik uqumi bolghan taghut qur’anda heddidin ashmaq, azghunluqta ezweylimek dégendek menilerde kélidu. Selefiy alimlardin essuri we maqdisigha köre köp menilik sözge aylinip qalghan taghut kelimisining bir menisi «allahning kitabi sirtida qanun tüzgen, höküm chiqarghan dölet bashliqliri, allahning kitabigha asaslanmighan idare qilish organliri, allahning kitabi bilen höküm chiqarmighan sot mehkimeliri, allahtin bashqigha ita’et qilghan we hökümlerge boysun’ghanlar» dégen menini bildüridu. Yene bir selefiy alim abdul’eziz binbaz démokratiyege munasiwetlik su’allargha allahning buyrighanlirigha asasen höküm qilmaydighan bir tüzüm dégen menide jawap bergen. Uning qarishiche bu tüzümde islamiy qanunlarning hakimliqini kapaletke ige qilidighan bir waste bolush imkaniyiti bolmisa, bu tüzümde namzat bolush we bu tüzüm üchün bilet tashlash kupur we shiriktur.
B. Islam démokratiye bilen maslishidu.
Islam-démokratiye munaziriside yene bir xahish bolsa islam bilen démokratiyening baghlinidighanliqi heqqidiki köz qarashtur. Bu qarashni yaqilaydighanlar ichide gherplik tetqiqatchilarmu, islam ölimalirimu mewjut. Démokratiyege a’it chüshenchilerde biri tüzüm süpitidiki démokratiye, yene biri bashqurush mixanizimi süpitidiki démokratiyedin ibaret ikki yüzlinish bar. Islamning démokratiye bilen baghlinidighanliqini yaqilaydighan islamchilar démokratiyeni bir tüzümdin bekrek bir xil bashqurush mixanizimi dep tebirleydu. Islamning démokratiye bilen baghlinidighanliqini yaqilaydighan kishilerning chiqish noqtisida üch mohim uqum bar. Bular shura(kéngesh), ijma we ijtihattin ibaret. Shura (kéngesh) uqumi söz süpitide « meslehetleshmek, pikir almashturmaq, teklip sorighan birige yol körsitish» meniliride kélidu. Islami eserlerdiki menisi bolsa bashqurghuchining munasiwetlik ishlarda shu ishlarning ehli bolghan kishilerdin meslehet élishini körsitidu. Bu menide islamning démokratiyege tetür kelmeydighanliqi sözlenmekte. Chünki bu uqum xelqning siyasiy qararlargha ishitirak qilish hoquqini öz ichige alidu. Bu menide deslepki dewridiki kéngesh tüzimi bügünki parlaméntning ornida bolghanliqi éniq. Kéngesh tüzimini démokratiye bilen islamning uyghunliqini tekitligenler qanchilik yaqilisa, démokratiyege qarshilarmu shunche köp tilgha alidu. Ularche démokratiye gherpche chüshenche bolup islamgha uyghun bolghan bashqurush shekli kéngeshtin ibarettur.
Islam démokratiyege uyghun dep qaraydighanlar köprek toxtilidighan ikkinji uqum ijmadur. Ijma köpchilikning qarari boyiche ish körüsh pirinsipi bolup islam démokratiyesining asasini teshkil qimaqta. Sünniylerning nezeride islam qanunchiliqdiki tört amilning birini teshkil qilghan ijma peyghembirimizning «ümmitim xatada ittipaqlashmaydu» dégen hedisi bilen asasqa ige qilinidu.
Üchinji mohim uqum bolghan ijtihatning söz menisi «pütün küchini chiqarmaq, tirishchanliq körsetmek, ching turmaq, japa chekmek» bolup «jehd» tin shaxlan’ghan. Hedislerde qazi yaki bashqurghuchining toghra hökümge érishish üchün qolidin kelgen amallarni qollinishi meniside kelgen. Fiqh ilimide «fiqihchining herqandaq bir sher’i höküm heqqide melumatqa érishmek üchün pütün zéhnini serp qilishi» sheklide izahlinidu. Ijtihat yéngidin duch kelgen ehwallargha chare tépish üchün mewjut asaslar we naslardin yolgha chiqip bulargha zit kelmeydighan jawaplargha ige bolush dégenliktur, shunga bu uqum islamning yéngiliqlar aldida turghun halette emes heriketchan halette turushigha kapalettur. Bu uqum yene démokratiyening mohimliqini tekitleydighan ölimalar üchün halqiliq bir uqumdur. Démokratiye tereptarlirining qarishiche allah siyaset we memuriyet heqqide omumi pirinsiplarni békitken we uni zaman’gha we shara’itqa qarap emelge ashurushni insan’gha hawale qilghan. Shunga démokratiye islamgha uyghun kelmigen ehwalda ijtihatqa taynilisa chare qilip ketkili bolidu. Démek, yuqarqi üch uqum ramkisida islam bilen démokratiyening uyghun kélidighanliqi urghuluq sözlenmekte.
Islam bilen démokratiyening uyghun kélidighanliqi heqqide eng mohim köz qarashlarni otturigha qoyuwatqan alimlardin ésposituni tilgha élish mumkin. (uning «islamiyetke lilla qarayli», «islam tehditi epsanidur» dégen ikki mehshhur kitabi uyghurchigha terjime qilin’ghan). Éspoisitoning qarishiche islam bilen démokratiye arisida muresse bolmaydu dep qarighuchilar, emeliyette tereqqiyat bilen layiqliq arisigha tenglik belgisi qoyuwalghuchilardur. Bu halda démokratiye gherpning chüshenchisige chiqirilidu,-de mesile peyda bolidu. Shuning bilen démokratiye gherpning medeniyet tajawuzchiliqi süpitide chüshinilidu. Shara’it perqliq bolghanliqi üchün démokratiyedek oxshash bir tüzüm perqliq shara’itta perqliq netijige érishidu. Musulmanlar dunyasining démokratiyelishishi shara’it mesilisidur. Islam bilen démokratiyening uyghunliqigha kelgende éspositoning qarishi boyiche xas shara’itlargha diqqet qilidighan bolsaq démokratiyening qarshisidiki kishilerdin bolghan mewdudimu islamiy bir démokratiyening mumkinlikidin söz échiwatqan bolidu. U qarshi chiqqan démokratiye gherpning emeliyitidiki layiq démokratiyedur. Ispositoning qarishiche islam özige xas shara’itliri ramkisida démokratiye bilen uyghunlishidu. Buni emelge ashuridighan amil islamdiki kéngesh, ijma we ijtihattur.
Islam bilen démokratiyening uyghunliqini tekitleydighan yene bir gherplik alim jos kasanowadur. Kasanowa sélishturma noqtinezerdin chiqip gherptiki dini jem’iyet we chirkawlarning démokratiyening moturigha aylan’ghanliqini misal élip islamdimu shundaq bolidighanliqini tekitleydu. U démokratik bir tüzüm üchün layiqliqning shert emeslikini, yawurpadimu démokratiye emelge ashqandin kéyin layiqlishishning bashlan’ghanliqini qeyit qilidu. Kasanowa islamiy bir démokratiyelishishning mumkin bolidighanliqini, mejburiy démokratiyeleshtürüshning layiqliqni qobul qilalmaydighanliqini bayan qilidu.
Islam dunyasidimu islam bilen démokratiyening uyghunlishidighanliqi peqet bolmighandimu zit emeslikini yaqilaydighan kishiler bar. Bulardin malik b. Nebi, rashid gannushi, abdulkerim surush we yusup qerzawi qatarliqlarni tilgha élish mumkin. Eslide bularning pikirlirinimu anche yéngi hisaplashqa bolmaydu. Islamchiliq idologiyesi otturigha chiqqan waqitlarda namiq kemal, eli su’awiy, jemaliddin afghani, muhemmed abduh qatarliq kishiler kéngeshlik hökümet namida démokratik teleplerde bolghan idi. Bügünki iddiyelermu yuqarqi pikirlerning dawami bolup hisaplinidu.
Islam bilen démokratiyening uyghun kélidighanliqini teshebbus qiliwatqan alimlardin biri malik b. Nebidur. U «islam we démokratiye» namliq esiride démokratiyening addi bir uqum ikenlikini tekitleshning xata bolidighanliqini eskertken. Uningche erebchidiki démokratiye uqumi fransozchidiki démokratiyening tebiridin terjime qilin’ghan bolup uni islam nuqtisidin chiqip tebirlesh tamamen mumkin. Malik nebining qarishiche démokratiye layiq démokratiye we islamiy démokratiye dep ikkige bölünidu. Layiq démokratiye insanda shexslik we ijtima’iyliqning barliqini tekitlise islamiy démokratiye insanda imanning barliqini otturigha qoyidu. Nebi birinji xil démokratiyeni tenqitlep uning insan bilen allah otturisidiki baghlinishini üzgenlikini tilgha alidu. Islamiy démokratiyening hem siyasiy, hemde ijtima’iy démokratiyeni öz ichige alghan bir jewher ikenlikini bayan qilidu. Uningche bu heqiqi démokratiyedur.
B. Nebining qarishiche musulmanlar islamdiki démokratiye mesliliri heqqide oylashqanda bügünki musulman ellirining endizisini emes, peyghembirimiz zamanidiki we kéyinki tört xelipe dewridiki heqiqi démokratik hayatning ülgisi bolghan islamiy en’enini nezerge élishi kérek. Islam-démokratiye munaziriside diqqet islamning mahiyitidin ayrilghan, tarixning qalduqi bolghan bügünki en’enige emes, islamning pirinsipliri heqiqi emelge ashqan esli en’enige chüshishi kérek.
Islam-démokratiye munazirisining axirqi yillardiki wekillirining biri gannushidur. Uning qarishiche dölet bixeterlikke kapaletlik qilinish sherti bilen kishilerning bir organ’gha ehdilik baghlinishidur. Uning qarishiche islam peyghember we sahabilerning tikligini boyiche milletke bir dölet endizisini teqdim qilidu. Shunga dölet muqeddes we mutleq birdinbir shekilge ige nerse emes. Uningche islamda bir démokratik tüzüm emelge ashidu. Démokratiye témisida islamchilar we islam düshmenlirining ortaq pikiri; Islam démokratiyege qarishidur dégendin ibaret. Uningche siyasy ilimdin bixewer islamchilar sözning oranini bilishke ülgürmeyla islamni démkratiyege qarshi qilip qoyghan we addiyla qilip «démokratiye xelqning bashqurushi, islam allahning bashqurishidur» dep xulasiligen. Uning qarishida zamaniwiyliqta musulmanlarningmu nisiwisi bar. Bu nisiwini ya amérikining ya fransiyening yaki en’giliyening qachisidin yiyish shert emes. Gherp tereqqiyatqa qedem qoyushta qedimki rim, girik we xiristiyanlarning iddiyeliridin paydilan’ghan. Musulmanlarning zamaniwiyliqqa layiqliqni yüklep gherpning ishikidin kirishi shert emes.
Gannushining qarishiche démokratiye islamlashsa bolidu, choqum libiral we layiq bir shekilni démokratiye dep qobul qilishning hajiti yoq. Uningche démokratiye shekil we mezmundin tüzülidu, libiralizim we layiqliq démokratiyening shekilliridin biri, mezmuni emes. Islam dunyasidiki hazirqi mesile démokratiyening islamni zeherlishi emes, démkratiyesiz islamning zeherlinishidur.
Islam dunyasida démokratiyege ijabi qaraydighan kishilerdin morukuluq alim muhemmed abid jebiridur. Uningche islam hem din hemde bir dölettur. Islamda din heqqide pirinsiplar bolghan’gha oxshash, dölet heqqidimu belgilik asaslar bar. Din özgermes pirinsipning wekili bolsa dölet özgirishchan pirinsiplarning wekilidur. Hadisiwiy we özgirishchan bir qurum hisaplan’ghan dölet dewirning shara’itlirigha asasen tertiplinidighan bir halette bolidu. Jebiri döletni insaniy igidarliqtiki hemkarliq dep tebirleydu. Shunga özini démokratiyege qarshi dep oylaydighan kishilerning éngidiki «allahning hakimiyiti yaki bendining hakimiyti» sheklidiki zitliq jebirining chüshenchiside mewjut emes. Gannushi bilen jebiri islam dunyasining eng chong meslisini démokratiye chüshinish we emelge ashurush mesilisi dep qaraydu. Ularning qarishiche démokratiye insaniyetning ortaq bayliqi, démokratiye bolmay turup islamdiki kéngesh emelge ashmaydu. Jebirining qarishiche layiqliq gherpning tarixi tejribilirining mehsuli, islam hem din hemde dölet bolghini üchün layiqliqqa imkaniyet bermeydu.
Jebiri kéngesh bilen démokratiyeni bir dep qarimaydu, chünki kéngeshtin chiqqan qararni xelipe qobul qisimu, qilmisimu bolidu. Axirqi hisapta yenila bir ademning dégini hisap.
Islam bilen démokratiyening zit emesliki heqqide pikirliri eng rushen we ötkür bolghan kishilerning biri zamanimizda hayat bolghan fiqh alimi yüsüp qaradawiydur. U islam bilen démokratiyening bir ikenlikini tekitleydu. Uning qarishida islamning pirinsipliri démokratyedinmu bekrek démokratiktur. Dunya hayatida körülgen yéngiliq we özgirishler islamning asaslirigha köre insanning ijtihat qilishigha qaldurulghan. Musulmanlar ijtihat wastisi bilen musulman bolmighanlarning tejribiliridin paydilinip zamanning shertlirige uyghun bir shekilni endize alsa bolidu. Uningche musulmanlar nezeriyewiy bir chüshenche we emeli bir chareni musulman bolmighanlardin qobul qilishqa bolidu, buninggha xendek urushi delil bolalaydu.
Yüsüp qerdawiiyning qarishiche démokratiyeni hakimiyet noqtisidin tenqit qilish ehmiyetsizdur. Chünki démokratiyeni teshebbus qiliwatqanlarning allahning hökümranliqini inkar qilishigha bir zörüriyet yoq. Démokratiyeni teshebbus qiliwatqanlarning qarshi turuwatqini allahning hökümranliqi emes, allahning hökümranliqini qelblerdin öchürüp tashlap insan qelbige insan’gha qul bolushni singdüriwatqan mustebitlerdur. Ularning nishani mustebitlikni yoqutush, zulumni emeldin qalurush, tengsizlikke xatime bérishtin ibaret. Shunga démokratiyeni allahning hakimiyitige zit dep chüshinish xawarichlarning pozitsiyesige maslashqanliqtur. Xawarichlarning hezriti elini qur’anning hakimiyitige dewet qilishi, eslidinla batilni meqset qilghan heq sözdur. Shunga qerzawiyning qarishiche islam démokratiyege zit bolmayla qalmay, shundaq bir tüzümning bolushini shert qilidu. Musulmanlar dunyasida bundaq qarashqa ige alimlardin yene abdukérim surush, hesen turabi, abdulwahab efendi, xurshid ehmed we ismi tilgha élinmighan bashqa alimlarmu bardur.
Xulase
Asasliq liniyege qarighanda maqalide islam we démokratiye munazirisidiki tört perqliq qatlamdin ikki perqliq xahish téma qilindi. Islamning démokratiyege uyghun emeslikini dawa qilidighan ilim ehli arisida hem islamchilar, hemde gherplik mutexesisler bardur. Gherplik alimlarning köz qarashliri qur’an ayetlirini analiz qilish netijiside shekillen’gen. Démokratiyege qarshi islamchilarning qarishimu oxshash menbege ige. Ularche démokratiye bendining, islam allahning hökümranliqi, shunga bu yerde hich bir uyghunluq mewjut emes. Islamning démokratiye bilen uyghunlishidighanliqini islam ölimaliri we gherplik alimlarmu tekitlimekte. Ularning delili démokratiyening choqum libiral, layiq bolushining shert emeslikidin ibaret. Ularche insaniy qimmet qarashlar islamiy ölchemlerge zitla bolmisa qobul qilishqa bolidu. Chünki peyghember eleyhisalam «ilim chinde bolsimu ögininglar» dégen. (beyheqi, 1410: 253) démokratiyening qimmet qarashlirini islamgha zit dep ret qilishning ornigha uni islamiy qarashlar bilen sherhileshmu mumkin. Islamning yigane bir sherhisi bolmighandek, démokratiyeningmu yek bir chüshendürishi yoq. Shunga islamgha uyghun démokratiyening bolushimu berheq.
Islam we démokratiye tartishmisida halqiliq noqta hakimiyet mesilisi. Hakimiyet allahqa mensup dégen qatlamning hakimiyet awamgha mensup dégen pikirni qobul qilishi mumkin emes. Ulargha köre qur’andiki ayetler köpchilikke egeshkenlerning taptin chiqidighanliqini körsetmekte. Démokratiye tereptarlirining pikriche allah qanunlirigha emel qilghan bir démokratik tüzüm, islami tüzüm bolalaydu.
Bu yerde démokratiyening menisi heqqide perqliq chüshenchiler mewjud. Birinji xil qarashtikilerge köre démokratiye peqetla bir bashqurush endizisi emes, belki yunandin menbelen’gen bir pelisepe, bir hayat sheklidin ibaret bolup tayinidighini insan merkezchiliki we libral qarashlardur. Ikkinchi xil qarashtikilerge köre démokratiye bir bashqurush shekli bolup meyli libiral démokratiye yaki sotsiyal démokratiye bolsun ularning islamgha xizmet qilish ihtimali bar. Jebirining qarishi boyiche démokratiye insaniy igidarliqtiki hemkarliq bolup allahning igidarliqigha shirik bolush dégen menide emes.
Munaziridiki yene bir mesile islamiy tékistlerge tayan’ghan chüshenche bilen tarixi tejrbilerni nezerge alghan, emeliyettin ötken chüshenche otturisidiki perqtur. Démokratiyege qarshilar noqtinezerlirini ispatlash üchün qur’an we hedistin deliller keltüridu. Mesilen, süre ma’idening 44-ayitide tilgha élin’ghan «allahning hökmi bilen höküm qilmighanlar kapirlardur» menisidiki ayet ularning delillirining menbesidur. Ular yene mushuninggha oxshash ayet we hedislerni oranigha baqmay üzüp élip qarashlirigha destek qilmaqta. Ikkinchi qarashtikiler bolsa köprek tarixi tejribe, emeliyet we peyghember eleyhisalamning hayati we deslepki tört xelipining islamni qandaq yolgha qoyghanliqidin örnek élip démokratiyening mustebitlikke qarighanda islamgha bekrek öz ikenlikini tilgha élishmaqta. Omumlashturup éytqanda démokratiyening islamgha uyghun ikenliki, kéngeshlik hakimiyetning dini eqidilerge bekrek kengrilik ata qilidighanliqini tekitlesh islam dunyasida küchlük bir sadagha aylanmaqta.
Buning sewebi biri démokratiyege qarshi bayraq kötürgen islamchilarning kechürmishi bolup, ulargha démokratiye bolmay turup mewjutluq pursiti bolmighan. Islam dunyasida yüz bériwatqan naheqchilik, dawam qiliwatqan zulum, kéngiyiwatqan xiyanet we tügimeywatqan tutqun qilishlar démokratiyening yaxshi yaki yamanliqidin emes, belki emelge ashmaywatqanliqidin ikenliki eqillerge ayding bolmaqta. Démokratiye özige qarshi islamchilarning mewjutluqi üchün panahgah bolmaqta.
Yene biri gherp dunyasida insanlarning chüshenche upuqlirining échilishi, islam nuqtisidin qiliniwatqan tenqitlerning ularning bilish da’irisini kéngeytishi, shuning netijiside erkin tepekkurning démokratiye heqqidiki dogmilarni yéngilishi sewep bolghan bolushi mumkin. Shundaqlar islamchilarningmu zamaniyliq, libiralizim we démokratiye heqqide izden’genliki we bezi pilkirlerni otturigha qoyghanliqi sewep bolghan bolushi mumkin./Abduweli Ayup terjimisi

Maqala AUtori Ahmet Ayxan Qoyunji Alp’arslan unéristiti pen-edebiyat inistituti jem’iyetshunasliq fakuliti oqutquchisi. Ahmetakoyuncu@hotmail.com

Autori: Abduweli Ayup

Kishilerning hayatta tenning, dilning hozurisiz yashiyalmaydighanliqi éniq. Tenning telepliri qan’ghan halette her da’im shundaq bir kishining, bir xewerning, hadisining, pa’aliyetning künlirimizge xushalliq ata qilishini arzu qilimiz. Bezide asayish turmush, rahet xanelerde külke chaxchaq we azadilik ichide yashawatqandek qilimizyu yene nimilerningdur kemlikini hés qilimiz.
Bezide hetta qedirdanlargha yölek, ajizlargha quwet, zalimlargha lehet yasighimiz kélidu. Xiyalimizda bolsimu özimiz, muhitimiz we kelgüsimizning xojayini bolup baqimiz. Köz bilen körgili, qol bilen tutqili bolmaydighan bir menzil da’im bizni telpündüridu. Shundaq bir yerde özimizge xas, arzuyimizgha munasip yashighumiz kélidu. Arman’gha chushluq darmanimiz bolmisimu armansiz yashap bolalmaymiz. Istigenlirimiz tumanliq bolsimu ésimizdin chiqiralmaymiz, mushularning bash axirini tepekkur qilip baqsaq isteklirimiz we érishkenlirimizning qatlamliq bolidighanliqi közimizge tashlinidu. Bir qarisa insan mushu qatlamlarning ichide bezide qatlinip, bezide halqip; Gahi nishandin ézip ézip, gahi menzillerde ézilip yashawatqandek tuyulidu.
Men hayattiki behrimenlikning qatlimini hozur, shadliq we menadin ibaret üchke ayridim.
Biz qoghlishiwatqan behrimenlikke qandaq ihtiyajlarning türtke boluwatqanliqini chüshinish üchün pisxologiyege murajet qilip baqtim. Pisxolog maslow insandiki ihtiyajni mundaq besh qatlamgha bölgen iken. Birinchi qatlam insanning fizologiyilik ihtiyaji bolup yémek-ichmek, issinish, kiyinish, köpiyish qatarliq éhtiyajlarni körsitidu. Ikkinchi qatlam bixeterlik éhtiyajidur. Üchinchi qatlam mensubiyet yaki muhebbet ihtiyaji. Yeni insan bir jemetke, jem’iyetke, bir milletke mensup bolup, bir yaki birqanche insan bilen ortaq héssiyattin behrilinip yashashqa ihtiyajliq. Tötinchi qatlam hörmetlinish we étirap éhtiyajidur. Beshinchi qatlam özini ispatlash éhtiyajidur. Maslowning nezeriyisi boyiche qarighanda insandiki hozurgha bolghan telpünüsh fizologiyilik we bixeterlik éhtiyaj sewebidin bolidu. Chirayliq kiyim, oxshighan tamaq, yumshaq kariwat we ewzel maddiy kapalet insan’gha hozur bighishlaydu. Ademni jismani we bixeterlik ihtiyaji hozurgha ündep turuwatqan bolidu.
Behrimenlikning ikkinji qatlimi shadliqtur. Shadliq bilen hozurning perqliq qatlamgha ayrilishidiki seweb, ikkisining halqiliq perqke ike bolghanliqida. Bu perq öginishtur. Insan fizologiyilik we bixeterlik ihtiyajini qandurup hozurlinish üchün öginishke muhtaj emes. Emma shadlinish üchün ögenmey bolmaydu. Bu hayattiki shadliq bilen hozurning birinchi perqi. Mesilen, bir adem top oynashning yaki oynighanni körüshning shadliqigha irishish üchün topqa qiziqqan yaki top meshiq qilghan bolushi kérek. Resim sizishning shadliqigha érishish üchün resimge heweskar yaki mahir bolushi berheq. Muziy ziyaritidin shadlinish üchün penlerdin xewerdar bolghan bolushi kérek. Démek shadliq öginish bilen qolgha kélidu.
Hozur bilen shadliqning ikkinchi perqi, hozur birdemlik bolidu. Shadliq uzaqqa dawamlishidu. Mesilen, tamaqning hozuri qorsaq toyghandin kéyin yoqaydu. Kiyimning hozuri ten’ge yarashqan yaki beden issighandin kéyin bilinmeydu. Uning üstige bundaq hozur chektin ashsa hozursizliqni peyda qilidu. Mesilen, tamaqning hozuri qorsaq toyghuche bolup bundaq hozurni qorsaq toyghandin kéyin dawam qilghili bolmaydu. Emma shadliq uzaqqa dawam qilidu, cheklimilikke ige bolmaydu mesilen, toptin xushalliq tapqan kishi bir ömür topchi yaki top mestanisi bolushi mumkin. Walistin hozurlan’ghan kishi shu tiptiki muzikilardin hayati boyi zoq élishi mumkin. Hozur bilen shadliqning yene bir perqi, shadliq ademning mijezini berpa qilidu yaki özgertidu. Mesilen, uzaqqa yügürüshke qiziqidighan ademning mijezi qeyserlikke qarap tereqqi qilidu. Ussul muzikigha bérilgen kishining keypiyatini tengshesh iqtidari küchlük bolidu. Barliq janliqlargha ortaq bolghan ihtiyajlargha yallinip yashashtiin herikettin shadlinish, ahanglardin xushalliq tépishni bilish menche behrimenliktiki yüksilishtur.
Bezi kishiler özi söygen bir makanni qurup chiqish we güllitish, özini qedirligenler we qedirdanlirini qownaq hayatqa érishtürüsh üchün tewekkül qilidu. Bu tewekküchilik jeryani ularning hayatigha mene ata qilidu. Yene beziler birer sahediki boshluqni toldurush we yaki etrapidiki özi söygen bir yaki bir top kishining hayatini özgertish bedilige menilik yashaydu. Bundaq kishiler pütkül hayatini menagha ige qilish üchün, köz aldidiki hozurdin, bashqilar rahetliniwatqan shadliqtin waqtinche yiraqlap yaki qol üzüp özining qudritini qézish, ispatlash üchün tirmishidu.
Hayatta beziler hozurnila qoghlishidu-yu shadliq üchün ögenmeydu. Beziler özining shadlinishni öginiwalghanliqi bilenla kupayilinip mena yaritishqa, ghaye tikleshke sel qaraydu. Emeliyette, ténimizning hozuri délimizning shadliqini azalatmighandek, bashqilarning hozurluq we shadiman hayati üchün ter töküsh ghayisimu kishini bashqisidin mehrum qoymaydu. Hazir kishiler duch kéliwatqan mesile behrimenlikning bir qatliminila hayatning meqsidi dep oyliwélip qalghanlirigha sel qarighanliqidur.
Xéli köp kishiler hozur üchün yashaydu. Ular tenning hozuri bolghan rahetpereslik, shehwet we keypichiliktin bashqa muzikidin, resimdin, tenherikettin, tewekkülchiliktin shadlinalighudek terbiyedin mehrum. Eger qimardin emes muzikidin, tamaqtin emes tenherikettin, gheywettin emes edebiyattin shadliq tapidighan kishiler köp bolghan bolsa idi ehwal jem’iyet tereqqiyatqa yüzlen’gen bolar édi.
Bir millette turmushtin hozur we shadliq izdeydighanlardin dunyadiki apet, iqtisadiy yüzlinish, ijtima’iy tengsizlik, insaniy hoquq, alemdiki mexpiyet, hayatliqning siri qatarliqlar heqqide izdinishtin mena tapidighanlar köprek bolsa édi, shu millet ezalirining hozur we shadliqi kapaletlik bolatti. Bügünki qorsaq toqluqi we köngül xoshluqi üchünla yashawatqanlar emeliyette dunyawiy yüzlinishni xulasilep etiki tereqqiyatni pilanlawatqanlarning alqinidiki oyunchuqlardur.
2015-yili yanwar.

Uyghur Tili we Bezi Shexsiy Yazmilirim Heqide Alahiyde Izahat bermisem bolmaydighan yerge yetti! Beziler méni ana tilimizgha hürmet qilmidi, eserliride Engilizche, Germanche we Türükchini ishlitip ketiwatidu, dep tenqitlewatidu! Mening arqamdin bu heqte söz-chöchek qilip yürgenler: Uyghur turup nimishqa Erepche, parische we xitayche ishlitimen, dep özige téxi sual qoyup baqmidi!
Til tereqqiy qilip we rawajlinip turidu. Tilning tereqiyatida nahayiti köp amillar paydiliq rol oynaydu!
Zörül tépilghanda chet tillardin bolupmu yiltizi Uyghur tiligha baghlinidighan Türkiy tillardin söz-kelimilerni özleshtürüsh hergiz xata emes.
Türkiy tillardiki bolupmu Anadolu türükchesidiki bezi söz we atalghular Uyghurchege qarighanda téximu uyghurchidur. Anadolu türükchisi arqiliq tilimizni béyitish kérek!
Uyghurlar esirlep dawamlashqan nadanliq we marip tereptiki chekinish sewebidin til jehette özining esli alahiydilikini qismen tereptin yoqutup qoyghan, bu bir riyaliq!
Uningdin bashqa uyghurchidiki erepche we parische söz we kelimilerning Türükchisini tapalisaq derhal uni ishlitishke adetlinishimiz we teshebbus qilishimiz lazim!
Uyghur tilidiki nurghun sözler esli haliti boyinche emes, aghzaki teleppuzlarning alahiydiliki boyinche xatirlengen. Bundaq söz we kelimilerning toghrisini bayqap qalsaq shu boyinche tüzütüp méngish tilshunasliq qayidisige uyghun kélidu.
Meselen: Musteqiliq emes Igemenlik. Qoghdash emes qorughdash, qoghdulush emes qorughdulush, Nashtiliq emes Nanachtiliq, qutulush emes qurtulush we azatliq emes miliy qurtulush…Qatarliqlar.Uningdin bashqa Uyghur tilida köp ishlitilidighan Karxana dégendek bezi sözler bashqa türükiy tillirida bashqiche selbiy mena anglatqanliqi üchün, u sözlerning ornigha muwapiq shekildeki yeni Firma, Kompaniy we Shirket dégendek bashqa menidash isimlarning ishlitilishi téximu yaxshi bolidu!

Uyghurche bezi tereplerdin uyghurchidin yiraqlap ketken. Biz bu meselilerni tediriji halda heqiqiy uyghurcheleshtürüp, Uyghur tilining türkiy tilar ichidiki tarixi nopuzini eslige keltürüsh üchün tirishchanliq körsütishimiz lazim!
Biz tilimizni zamaniwiylashturush, beyitish we tereqqiy qildurushta türkiy tilardin uzaqlashturmay eksiche yéqinlashturush üchün tirishchanliq körsütishimiz lazim dep qaraymen!
Bu ana tilni qérindash tillargha yéqinlashturush,beyitish we tereqiy qildurush ishi yalghuz shayir, yazghuchiliqqa emes eslide köpraq tilshunasliq xizmetlirige berip bekraq chetilidu…
Til bir izda toxtap qalidighan qatmal mesulat emes!
Til jemiyet tereqiyatining özgürishi, shert-sharayit we imkanlarning teqezzasi tüpeylidin barghanche yéngilinip baridu elbete!
Tebiyki bir milletning yazghuchilirining til we yéziqni beyitish we tereqqiy qildurushta oyanaydighan aktip rolini chetke qaqmasliq kérek! Uyghurchediki bezi yat tillardin kirgen söz we atalghularni qérindash türkiy xeliqlerning sözlükidin élip toluqlap tilimizni béyitish ana tilimizni qoghdashta téximu paydiliq bolidu! Yene Uningdin bashqa mening eserlirimdiki bezi morfologiylik, sintakisliq we ponitilikiliq alahiydililer uyghur tilining hazirqi zaman gramatkisigha uyghun kelmey qelishi mumkin. Men bezide shexsiy ijadiyitimde peqet Uyghur oqurmenlarnila emes, bashqa türkiy xeliqlerningmu oqup beherlinishini nezerge élipraq qelem tewritimen. Shu munasiwet bilen Uyghur oqurmenlerimdin töwenchilik bilen özürxaliq soraymen!
Rexmet!
Hürmet bilen: Korash Atahan
15.11.2017

http://www.haberinyeri.net/saglik/oksuruk-ve-bronsiti-tarihe-karistiran-ve-sadece-3-malzemeyle-hazirlanan-h1018.html

Autori: Qutluq Orda

Ana tilimizni jan tikip qoghdayli

Yil – 2017- 1-séntebir: tariximizdiki yene bir qara kündur

Xitay mustemlikichiliri, bu yil 1-séntebirdin bashlap, sherqiy türkistan tewesidiki barliq bashlan’ghuch we toluqsiz otra mekteplerde, uyghur tilini ishlitishni emeldin qaldururdi!

Bu men 2017-yili kirgendin buyan anglighan, wetendin ayighi üzülmey kéliwatqan shum xewerlerning ichidiki eng yaman, eng qorqununchluq, qubul qilish eng tes bir xewer idi! xuddi ata-anam we yaki bir tuqqan qérindashlirimdin birining ushtumtut ölüm xewirini anglighandek, tuyuqsiz, dunyadiki eng qimmetlik bir nersemdin ayrilip qalghan ademdek det-elemlik idim. Rohimda til bilen teswirligüsiz bir qorqunch, ghezep we charesizlik nere tartatti!

Uyghur tilining mekteplerde cheklinishi emilyette, ana tilimizning ölümge mehkum etilishi idi. Bu aqiwette, uyghur millitining bir pütün millet süpitide yoq bolup kétishidin dérek béretti!

Men bundin 20 yil burun wetendiki bir uyghur otra mektepte uyghur til-edebiyati oqutquchisi idim. Shu chaghda birsi manga «yene 20 yildin kéyin bu mektepte uyghur tili cheklinidu» dise, «yaq bu mümkin emes!» digen bolattim. Chünki men xitay mustemlikichilirining ezeldinla uyghurlarni asmilatsiye qilip tügütüsh qara niyitining barlighini bilip tursammu, niqawini bu qeder ochuq we bunchilik tez échip tashlishigha ishenmeyttim. «hich bolmisa xelqára jemiyettin tep tartidu, uyghurlarmu buninggha qarap turmaydu» dep oylayttim. Xatalashqinimni bildim.

2017-yil 1-séntebir, uyghurning ana tili, özi yaralghan ana wetinide cheklenegen, uyghur milli ma’aripigha üzül-késil xatime bérilgen échinishliq qara kün süpitide tariximizgha yézilidu!

Uyghur tilining cheklinishi – bir türlük til we medeniyet qirghinchilighidur!

Til, bir milletning milli kimligini teshkil qilidighan eng halqiliq amil. Bir milletning mlli mewjutlighini uning ana tilidin ayrip tesewwur qilish mümkin emes.

Uyghur tili, ikki ming yildin artuq yazma tarixqa ige, sinaqlardin otken, soz baylighi mol, ipadilesh küchige bay, güzel bir til. Tariximiz, medeniyitimiz mushu til bilen xatirlengen. Bu nuqtidin éytqanda, uyghurni uyghur qilghan – uyghurning tili! uyghur tili – uyghurluqumizning jeni!

Dunya medeniyet ghezinisige bibaha töhpe bolup qoshulghan miraslirimizdin «qutatqu bilig», nawayi eserliri, on ikki muqam tékstliri we yene ejdatlirimiz bizge miras qaldurup ketken köpligen tarixi, edebi, tibabetchilik we bashqa türlük sahe hem janérlardiki qimmetlik yadikarliqlar mushu til bilen xatirlengen. Uyghur tili, bügün dunyada hayat yashawatqan 10 nechche milyun uyghurning tili bolupla qalmay, bizdin burun yashighan tewerruk ejdatlirimiz, sultan sutuq bughraxan, mehmut qesgqiri, yüsüp xas hajip, elishir nawayi, melike ammannisaxan, abduréhim nizari, nuzumgum, sadir palwan, abduxaliq uyghur, lutpulla mutellip, muhemmet imin bughra, aburéhim otkur …..lerning tili, hem shundaqla, bizdin kéyin dunyagha kélidighan milyunlighan ewlatlirimizning teweruk ana tili !

B dt yerlik milletlerning heq-hoquqliri heqqidiki qayde-qanunlirida, her bir milletning oz-ana tilida oqush, terbiylinish hoquqining barlighi eniq békitilgen. Xitay özi tüzgen aptonomiye qanunliridimu uyghur tilining ma’arip, oqu-oqutushta ishlitilish hoquqi kapaletke ige qilin’ghan. Lékin xitay mustemlikichiliri bu qetim, ne bdt qanunlirigha ne özi tüzgen qanunlargha emel qilmidi.

Tarixtin beri mustemlikichi, zalim hakimyetlerning, öz hokümiranlighi astidiki milletlerni asmilatsiye qilip yoqutushta ishni ularning tilini yoqutushtin bashlighanlighi hichkimge sir emes. Xitaylar hem shulardin biri.

2000 -yillarning beshida ju kunrén isimlik bir neper yuqiri derijilik xitay emeldari yézip teyarlighan we kéyin ashkara bolup uyghurlar arisigha tarqilip ketken «shinjangdiki bölgünchilik mesilisi toghrisida yüzeki muhakime» digen dokilatta nahayti eniq qilip: «til bir milletning jeni, bir milletni köngüldikidek konturul qilishning eng yaxshi usuli – ularning tilini asta-asta yoqutushtin ibaret. Hu yawbang sadir qilghan eng chong xataliq shuki, uyghurlarning ana tilini erkin tereqi qildurushigha yol qoydi…» (1) diyilgen we uyghur tilini qandaq yoqutush heqqide tepsili teklip we chare-tedbirler otrugha qoyulghan. Axirqi 15 yilda xitaylar küchep yolgha qoyghan atalmish «shnji’ang sinipliri», «qosh tilliq ma’arip» we bügünki uyghur tilini mekteplerdin tamamen cheklesh tekliplirimu ashu dokilatta yer alghan.

Dimek, xitay bu qétim niqawini tamamen yirtip tashlidi, uyghur tilini, uyghur milli kimligini we uyghur millitini yoqutushtin ibaret qara niyitini uyghurlargha we dunyagha ashkara jakarlidi! shunga bu qétim uyghur tilining mekteplerde resmi yusunda cheklinishini, xitay mustemlikichi hakimyitining uyghur millitige yürgüzgen bir qétimliq til we medeniyet qirghinchilighi dep atisaq hergiz ashurwetken bolmaymiz!

Bügünki künde, her xil milletler we medeniyetlerning dunyada barawer mewjut bolup turushi teshebbus qiliniwatidu. Yoqulush xewpige duch kelgen qebile-milletler we ularning tillirini qoghdash üchün tirishchanliqlar körsütüliwatidu. Dunyadiki ilghar doletler we teshkilatlar, ademlernila emes, hetta nesli qurup kétiwatqan haywanatlar, qushlar we ösümlükerni qoghdash üchünmu nurghun maddi we meniwi kuchlerni serp qiliwatidu. Mushundaq bir dewrde, jahan medeniyitige öchmes tohpelerni qoshqan bir milletning tili- uyghur tili we bu tilni esirler boyi yashnitip kelgen uyghur milliti, xitaydin ibaret bir mustebit, zorawan hakimyet teripidin, zorluq bilen tarix sehipidin öchürülse, bu yalghuz biz uyghur milliti üchünla emes, belki pütün insanliq alimi we bügünki medeniy dunya üchün hem bir tragediye, bir zor yoqutushtur!

Milyonlighan sebi uyghur perzentliri – mejburi asmilatsiye siyasitining biwaste qurbanliridur!

Yéqinda ijmayi taratqularda bir nechche sekuntluq bir widéo körnüshi tarqaldi, uningda 3-4 yashlardiki bir omaq uyghur oghul balining yeslidiki xitay terbiychining ügütishi bilen «go chi» (dölet bayriqi) we guo xuy (dölet gérbi) digen xitayche sözlerni toghra teleppuz qilishta qanchilik qiyniliwatqanlighini, 10 qétimlap tekrarlapmu xitay oqutquchini razi qilalmighan chaghdiki bichare turqini körüp yürguüm échiship ketti. Mana bu, nöwette xitaylar nahayti zor meblegh selip, wetenning chet-yéza qishlaqlirighiche téz sürette omumlashturwatqan atalmish «qosh til» yeslisige bériwatqan 3-6 yash arisidiki minglighan uyghur perzentlirining béshigha chüshken kün!

Bu balilar, xotenning, qeshqerning we aqsuning 100% uyghur yashaydighan yeza-mehelliliride tughulghan, ana til-uyghur tilida tili chiqqan. Emdi ular 3-4 yeshidin bashlap yeslige berishqa, yeslide xitayche ügünüshke mejbur! rohi dunyasi goya bir parche aq qeghezged pak, bu dunyada milli zulum, asmilatsiye, tengsizlik, digen nersilerning mewjutlighini bilmeydighan we uni bilish hem chüshinish yéshidin texi uzaqta bolghan bu bighubar perzentlirimiz, uyghurdin ibaret mehküm bir milletning perzenti bop törelgenligi üchün baliliq hayatining eng ghemsiz, eng tatliq chaghlirii xitayche ügünüsh bésimi bilen nabut qilinidu. Bu bir pajie, uyghur tilining pajiesi, uyghur balilirining pajiesidur!

Bundin 10 yillar ilgiri, meripetperwer uyghur alimi, doktor erkin sidiq ependi, xitaylar eyni chaghda wetende yolgha qoyghan we yaxshi dep-teshwiq qiliwatqan atalmish «qosh tilliq maarip» heqqide keng izdengen we bu heqte bir qatar maqalilerni yezip weten ichidiki torlarda elan qilghan idi.(2) (bu yerde bu maqalilardiki mezmunlarni tepsili bayan qilishqa imkani yoq, texi oqup baqmighanlar we yaki qayta oqushni xalighanlar bu ulinishtin oquwalsa yaki saqliwelip keyin oquwalsa boludu)

Bu maqalilarda uyghur mektepliride yolgha quyliwatqan atalmish « qosh tilliq maarip»ning emilyette yekke tilliq, yeni xitay tili maaripi ikenligi, bundaq qilishning ilmilikke tamamen yat bolghan xata bir usul ikenligi, buning balilarning eqli tereqqiyati, derslerni özleshturishige tosalghularni peyda qilipla qalmay, belki balilarning rohi dunyasinimu eghir derijide zidileydighanlighi , balilargha ikkinchi yat tilni eng yaxshisi bashlan’ghuch 4-siniptin bashlap ügetse eng muwapiq bolidighanlighi….sözlengen we bu nurghun delil – pakitlar bilen sherhilep shüshendürülgen. Eyeni chaghda bu maqalilar wetendiki oqurmenler arisida zilzile peyda qilip, bir qetimliq uyghur tili we uyghur kimligi buyiche milli oyghunush dolqunini meydan’gha keltürgen bolup, uyghur tor betlerde qosh tilliq ma’aripning selbi aqiwetliri we ana tilmizni qoghdashning muhimlighi heqqide qizghin bes-munaziriler meydan’gha kelgen idi. Mana bügün aridin 10 yil ötüp, uyghur tili ma’ariptin tamamen süpürüp tashlandi.

Tesewwur qilish tes emeski, bügün sherqi türkistanda yürgüziliwatqan 100% xitaychilashqan ma’arip we uningda oquwatqan uyghur baliliri duch kelgen qiyinchiliqlar, besimlar hem buningdin peyda bolghan rohi zexme, bundin 9 yil burunqidin nechche hesse eghir boludu. Eyeni chaghda namda bolsimu «qosh tilliq maarip» idi. Uyghur til-edebiyat dersi bolsimu uyghurche otuletti. Uyghur oqughuchilar, hich bolmisa uyghurche sawadini chiqirish, «chin tümür batur», «ur toqmaq» qa oxshash bir qisim meshhur uyghur xelq chöchekliri, meselliri, nesirdin ependi we seley chaqqan letipiliri, sadir pelwan qoshaqlirigha oxshash uyghur edebiyati nemunilirini oqush we bu arqiliq oxshimighan dewrlerdiki uyghur turmush körnüshliri, eneniliri we medeniyiti bilen az-tola bolsimu tonushush we uni chüshinish pursiti bolatti. Emdi eshu kichikkine imkaniyetmu yoq qilindi!

Mushularni oylighanda, sherqiy turkistanki yesliler, bashlan’ghuch we toluqsiz otra mekteplerdiki milyunlighan sebi uyghur perzentliri, xitay mustemlikichilirining, uyghurlarni mejburi asmilatsiye qilish chong siyasi süyqestining biwaste qurbanliri, eng eghir ziyankeshlikke uchrughuchiliridur!

Bu qebih süyqestning nowettiki yene bir biwaste qurbanliri – uyghur oqutquchilardur! aldinqi 10 néchche yil dawamida yürgüzülgen atalmish «qosh tilliq ma’arip» siyasiti yolgha qoyulghan mezgilde, nurghun tejirbilik, qabil uyghur oqutquchilar xitayche ders berelmigenliki üchün, layaqetsiz oqutquchi hésaplinip, oqutush munbiridin mejburi qoghlan’ghan. Ulardin beziliri öz kespige hich alaqisi bolmighan kesplerge almishishqa, baldur pensiyege chiqishqa, hetta ishtin ayrilishqa mejburlan’ghan. Ularning ornigha xitay oqutquchilar seplengen. Emdilikete putun dersler xitayche otyulidighan bolghan sharaitta, qép qalghan az birqisim uyghur oqutquchilarningmu peydin-pey oqutush munbiridin ayrilishi, ularning ornigha ichki ölkilirdin xitaylar kélip orunlaydighanlighi éniq.

Yene 50 yildin kéyin, wetende uyghurche sozliyeleydighan uyghurdin qanchilgi qalar?

Maaripta ishlitilmeydighan, mekteplerde qollunulmighan tilning mewjutlighi uzun’gha barmaydu. Xitayning yéqinda élan qilghan, atalmish shinjiang uyghur aptonum rayunning ma’arip tereqqiyat pilanida korsitilishche, xitay yéqin kelgüside sherqiy turkistanda 15 yilliq mejburi maaripni omumlashturidiken. Buning 3 yili yesli, 12 yili toluqsiz we toluq otra mektep bolup, 2020-yilghiche yeslige kirish nispitini 98% ke, toluq otrida oqush nispitini 90 % ke yetküzmekchiken. (3) bu digenlik, hazir oqush yeshigha yetken we bundin keyin tughulidighan uyghur perzentlerning 90% tin kopi 3-4 yeshidin bashlap 15 yil mejburi xitayche oquydu, terbilinidu digen söz!
Tesewwur qilip béqing, eger hemme ishlar xitay pilan qilghandek bolsa, yene 20 yildin keyin, uyghur nupusining xéle zor qismini teshkil qilidighan bu bir ewlad uyghurlar chong adem bolup jemiyetke qedem qoyudu. Ular xitayche sözleydighan, uyghurche sözliyelmeydighan yaki yerim-yata sözleydighan, uyghurche oqushni we yézishni bilmeydighan, uyghur medeniyitige qizziqmaydighan, tamam yengi bir ewlat uyghur, teximu toghrisi yengi bir ewlad xitaylashqan uyghur bolup yetiship chiqidu! u chaghda korudighan adem yoq –dep uyghurche telwizor qanalliri yepilidu, uyghurche oquyalaydighanlar azlap ketkenligi üchün, uyghurche gezit-jornal, kitaplar bir-birlep neshir qilinishtin toxtaydu.

Yene 50 yildin keyinchu? Hazir hayat yashawatqan, uygurche sözleydighan uyghurlarning mutleq köp qismi ölup tügeydu, hayat yashawatqanlarning mutleq kopchiligi uyghurche sozliyelmeydighan boludu, 100 yildin keyinchu? …

Biperwaliqmu yaki charisizlikmu?

1952-yili 21 –fewral küni, eyni chaghda pakistanning bir qismi bolghan sherqiy bengal (hazirqi béngal döliti) ning merkizi dakadiki ali mektep oqughuchiliri, béngal tilining ordu tili bilen barawer dölet tili supitide etirap qilinishini telep qilip tinchliq namayishi elip baridu. Saqchilar namayishchilargha oq chiqirip neq meydanda birqanche namayishchi oqughuchini etip oltüridu. Bu weqe eyni waqitta xelqarada intayin chong tesir qozghighan bolup, shundin kéyinki zamanlarda ana tilni qoghdash kürishining simwoli süpitide dunyagha tunuludu. 1999 –yili b dt pen, ma’arip we medeniyet uyushmisi (UNCO) eshu weqeni, weqede hayatini qurban qilghan oqughuchilarni xatirlesh yüstidin, 21-fewralni xelqara «ana til» kuni qilip bekitti. «ana til» künining yene bir meqsidi, kop xil tillarning teng mewjut bolup turushi, barawer téreqqiy qilishni teshebbus qilish, shuningdek, oxshimighan til we medeniyetler arisiki özara chüshünüsh, hörmet we alaqini ilgiri surush idi. 2000-yildin bashlap «ana til» kuni dunya miqyasida xatirlinip kelmetkete.

Uyghur tilining wetinidiki mekteplerde cheklengenliki heqqidiki xewer dunyagha melum bolghili üch ay, resmi ijra qilinishqa bashlighil ay bop qaldi. Bu munasiwet bilen weten ichide xuddi bundin 65 yil burun dakada yüz bergendikidek birer namayish, narazliq herkiti yüz bergini yoq. Elwette sherqiy türkistanni xitay dolet terori qaplighan bügünkidek künde bundaq bir ishni wetendikilerdin kütüsh taza adilliq bolmaslighi mümkin. Emma tamamen süküt qilish we jim-jitla qubul qilishmu ademning kallisidin ötmeydu. Hazir wetende uyghur bolushtin bashqa hich bir gunahi bolmighan 10 minglarche uyghur bigunah qamilwatqan ehwalda, «yetip ölgüche etip öl» digendek, azdur köptur bir narazliq, bir qarshiliq inkasini bildürüsh zörür idi. Nawada shundaq bir ish bolghan we bu ish dunyagha ashkara bolghan bolsa, buning nöwette uyghur tili we uyghurlar duch keliwatqan éghir we xeterlik weziyetni dunyagha anglitish we xitayning qara niyitini pash qilishta mislisiz roli bolghan bolatti! undin bashqa bundaq bir narazliq wetendiki uyghurlardin chiqsa, buning tesiri, biz cheteldiki uyghurlar uyghur tilining cheklinishini dunyagha anglitish üchün qiliwatqan we qilmaqchi bolghan herqandaq ishtin 100 hesse artuq bolatti!

Tolimu epsus, 2017-yili 1-sentebir- yeni xitay mustemlikichiliri, uyghur ana tilimizni öz ana wetinimizde chekligen, uyghur tilliq ma’aripimiz üzül-késil berbat qilin’ghan mushusndaq bir echinishliq qara kün – adettiki bir kündek, hich ish bolmighandek, jim-jitla otüp ketti!

Esli bu kün, uyghur tarixigha qan-yash bilen yezilidighan bir kün bolushi kerekti! bu kün, bügün hayat yashawatqan, özini uyghurmen digen her bir uyghurning uyghurluq yürikige, uning uyghurluq wijdanigha bir qara henjer urulghan kün idi! we bu zerbidin her bir uyghur silkinip qayta oyghinidighan, dunyagha uyghur bolup qayta köz achidighan bir kün bolushi kerekti!!

Epsuski, chetelde yashawatqan uyghurlarning inkasimu bar bilen yoqning arlighida boldi. Hazirghiche bu heqte torlarda birqanche parche yazma elan qilish, dunya uyghur qurultiyi bdt ning munasiwetlik orghanlirigha weziyetni anglitish we bu heqte imza toplash ishliri qilindi.

8-öktebir küni merkizi istanbuldiki uyghur akadémiyesi bilen amérikaning filadilfiye shtatidiki dréksél uniwérsitétining birlikete uyushturushi bilen «muhajirettiki uyghurlar we ularning ma’aripi» namliq ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Yighinda uyghur ana tilining wetende cheklinish mesilsisi we uyghur tilini qandaq saqlap qélish mesilisige munasiwetlik muhim téma muhakime qilindi. Belkim bu, uyghur tilining cheklengenlikige qarta, yeqinqi ikki aydin beri chetlede qilin’ghan mushu sahediki eng muhim we eng ehmiyetlik bir paliyet bolsa kerek.

Tilimizni qutquzup qélish üchun nime qilishimiz kérek we nime qilalaymiz?

Nöwette weten ichidiki uyghurlar bolsun yaki cheteldiki uyghurlar bolsun, birer ish qilish arqiliq xitayni, uyghur tilini cheklesh qararini bikar qilishqa mejbur qilalaydighan bir imkaniyetke ige emes. Bdt we bashqa xelqara orghanlar, amreka yaki yawropa itpaqi doletliriningmu bu mesilide xitayni ochuq tenqit qilish we xitaygha «bu qilmishingni toxtat» diyshidin ümüt kütkili bolmaydu.

Emma, buningliq bilen bel qoyiwetmesligimiz, ümütsizlenmesligimiz, tilimizdin waz kechmesligimiz kerek! chünki, uyghur tili bizning tilimiz, özimizning muqqeddes ana tili! meyli weten ichidiki yaki cheteldiki uyghurlar bolsun, hemmimizning ana tilimizni saqlap qelish üchün bir ish qilish mes’ulyitimiz we mejburyitimiz bar.

(1) buning üchun, her bir uyghur aldi bilen özini bir qetimliq rohi teyarliq basquchidin ötküzishi kerek. Bu digenlik, her bir uyghur milli kimligimiz, yeni uyghurlighimiz üstide qayta bir oylinishi, uyghur tilining uyghur milli kimligining jeni, uyghurlarning millet süpitide mewjut bolup turishining aldinqi sherti ikenligini bilishi, özide milli burch, mesulyet tuyghusi yetuldurushi kerek!,

Mesilen, weten ichidikilerni eytsaq, xitay tilimizni ma’arip-mekteplirimizde chekligini bilen, öyde, kocha-koy, yighilishlar..da chekligini yoq. Shundaq bir kün, yeni xitaylar ana tilimizda sözleshni aililerdimu chekleydighan- kün kelishtin burun, her bir uyghur alilisi ana tilimizni qoghdaydighan, saqlap qalidighan bir mustehkem qorghanliq rolini oynishi kerek! buning üchün, her bir uyghur ata-ana, öyde balirigha ana tilda sözleshni, oqush we yézishni ügütishni bash tartip bolmas mesulyitim we mejburyitim dep bilishi lazim!

(2) bundaq bir mesulyet we mejburiyet weten sirtida yashawatqan uyghurlar üchünmu oxshashla muhim. Buningdin sirt, weten sirtida yashawatqan uyghurlar, özliri bashlamchi bolup ailide, perzentliri bilen, uyghurlar yighilghan bashqa sorunlarda bashqa uyghurlar bilen chuqum uyghur tilida sozleshni, bir milli mesulyet dep qarishi, ozliri turiwatqan doletlerdiki, melum sanda uyghurlar yashaydighan jaylarda chuqum bir uyghur ana til mektiwi/sinpi échip, perzentlirini shenbe –yekshenbe we dem elish künliride shu ana til mektiwige apirishi kerek. Bu ishni herbir dölettiki uyghur teshkilatliri özining eng muhim xizmetlirining biri dep tunushi we mesul bolushi lazim. Uyghur teshkilati bolmighan dölet yaki jaylarda uqumushluq uyghur ziyaliliri, jamaet erbapliri, chonglirimiz bash bolsa boludu.

(3) dunya uyghur qurultiyi we bashqa merkizi teshkilatlirimiz, bdt we bashqa herqaysi xelqara teshkilatlar, organlargha uyghur tili we uyghurlar duch keliwatqan xeterlik weziyetni anglitishi, bu heqte dokilatalrni yollishi, ularni xitayning ana tilimizni cheklesh qilmishini eyipleshke chaqirishi, bu organlarda uyghur tilini qoghdash heqqide bezi qararnamilerning elinishini qolgha kelturishi kerek.

(4) her qaysi döletlerdiki uyghur teshkilatliri, özliri turushluq doletlrdiki xitay elchixana, konsulxanilirining aldida narazliq namayishlirini elip berishi, shu döletlerdiki hökümet, parlament we munasiwetlik teshkilat-organlargha ehwalni anglitishi, dokilatalrni yollishi, uyghur tilini qoghdap qelish heqqidiki muhakime yighinlirini uyushturushi, bu arqiliq hokumet we teshkilatlar we uyghurlargha hisdashliq qilidighan kishlerni xitayning ana tilimizni cheklesh qilmishini eyipleshke chaqirishi, uyghur tilini qoghdash heqqide bezi qararnamilerning elinishini qolgha kelturish üchün tirishchanliq körsütüshi kerek.

(5) chet’ellerde yashawatqan barche wetenperwer, milletperwer ziyalilirimiz, uyghur milli kimligi heqqide, ana tilimizni söyüsh, uni qoghdash we saqlap qélish heqqide maqale, nutuqlarni teyarlap, uni ijtimayi taratqularda, torlarda, jamaet yighilghan chong-kichik sorunlarda keng tarqitishi, sözlep chüshendürüshi, bu arqiliq chet’eldi uyghurlar arisida, uyghur tilini qoghdash we qutquzushni merkez qilghan bir qetimliq milli oyghunush herkitini meydan’gha keltürshi lazim. Mümkin bolsa, bu xil teshwiqatni weten ichigimu yetküzüshning imkanliri üstide izdinip béqish kérek.

Xulasse qilip éytqanda, uyghur milliti bügün, öz tarixidiki eng qorqunuchluq, eng eghir bir heterge, yeni millet süpitide yoq bolup ketish xewpige duch keldi! bundaq bir heter bizge, hichqachan bügünkidek yéqin we bu qeder küchlük bop baqqan emes.

Ana tilimizni saqlap qelish, millitimizning bu heterdin qutulup qélish yaki qalalmasliqning achquchi. Shundaq iken, qet’i waz kechmeslik, jiddi herketke ötüsh we qolimizdin kelishiche bir ish qilish yaki uning eksche waz kechish, perwasizliq we hich ish qilmay turiwélish – her bir uyghurning uyghurluq wijdanini sinaydighan bir imtihandur, halas!

Izahlar: (1) «uyghurlarni bashturush we yoqutushqa ait ichki höjjetler»

(2) http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinc6_QoshTil2.htm

http://www.meripet.com/Sohbet1/Erkinb2.htm)

(3) http://www.rfa.org/uyghur/qisqa_xewer/uyghurda-15yilliq-maarip-

10072017233949.html

Yil 2017-25-oktebir

1. Heqiqetning düshmini: Xurapat bolsa heqiqetning yalghanchiliqtinmu küchlükrek bolghan düshmini.
2. Tetür jahan: adette alliqandaq bir mutepekkurning idiyisi özimizningkige oxshimay qalghan chaghda biz uni eyiblep kétimiz; Biraq, uning idiyisi özimizningkige oxshap qalghan chaghda andin uni eyiblisek téximu eqilge uyghun bolar idi.
3. Xasliqi bar adem: bir ademning pirinsip boyiche ish körüshi emes, belki öz mijezi boyiche ish körüshi u ademni özige xas xaraktérge igidek qilip körsitidu.
4. Zörüriyet: bir ademde töwendiki ikkisining biri bolmisa bolmaydu : ya bolmisa tughma mulayim mijez, ya bolmisa sen’et we paraset teripidin mulayimlashturulghan mijez.

5 . Nersilerge bolghan qizghinliq: özining qizghinliqini ilim-pen, wetenning güllep yashnishi, meripetchilik, sen’et qatarliq  nersilerge béghishlighan ademde bashqa ademlerge nisbeten tüzük qizghinliq qalmaydu, hetta biz dewatqan bashqa ademler del ashu nersilerni namayan qilip biridighan alim, siyasi’on, peylasop we sen’etkar bolghan teqdirdimu shundaq bolidu.

6. Herikettiki salmaqliq: xuddi sharqiratmining süyi peske chüshüp bolghandin kiyin bara-bara astilap, kéngiyip tinch aqqan’gha oxshash, ulugh zatlarmu iradisining küchlük hayajanni bésip turup salmaq heriket qilidu.

7. Tiyiz: bir nersini shu nersining eng chongqurliqighiche chüshen’gen adem u nersige dawamliq sadaqet körsitelmeydu. Chünki u nersining chongqurluqi yoruqluqqa élip chiqilghan haman, uningdiki rezil tereplermu billila yoruqluqqa chiqidu .
8. Idi’alizimchilarning xam xiyali: barliq idi’alizimchilar özining qiliwatqan ishini bashqilarning qiliwatqan ishidin xélila ulughwar dep tesewwur qilidu; Biraq , ular özining qiliwatqan ishni ronaq tapquzimen deydiken choqum bashqa kesiplerge lazim bolidighan sésiq gende-süydüklerge öziningmu éhtiyajliq bolidighanliqigha ishinishni xalimaydu .
9. Özini bilish: ademde öz özige qilinidighan hujumigha qarita intayin mustehkem bir mudapi’e qorghini bolidu, adette u peqet bu qorghanning sirtqi yüzinila köreleydu; Dostliri yaki düshmenliri qorghan ichidiki xa’in’gha aylinip uni mexpiy yol bilen heqiqiy qorghan’gha bashlap barmisa, u bu heqiqiy qorghanni menggü bayqiyalmaydu.
10. Muwapiq kesip: egerde kishiler özi qiliwatqan kesipning bashqa kesiplerge qarighanda téximu muhimraq ikenlikige ishinelmise, u halda u bu kesipni dawamlashturushqa amalsiz qalidu; Ayallar özining söyginige qaritamu mushundaq oyda .

11.aliyjanap roh: omumen qilip éyitqanda, aliyjap bolghan rohiyet yaxshi teb’iyetlik bolup, uningda bashqilargha bolghan gumanxorluq we ishenmeslik yoq yaki az bolidu; Del mushu sewebtin,  nepsaniyetchilik bilen muweppeqiyet qazan’ghan hakawur kishiler aliyjanap  rohni pes köridu .

12. Nishan we yol: nurghun kishiler yolgha chiqqandin kiyin shu yolda jahilliq bilen ching turiwalidu, emma öz nishanida unchilik ching turalmaydu.
13. Shexsiy hayatning kishini ghezeplendüridighan yéri: özige xas shexsiy ölchem boyiche yashighan her qandaq kishi da’im bashqilarni qattiq ghezeplendüridu, chünki u kishining öz-özige bolghan adettin tashqiri telipi we mu’amilisi sewebidin, bashqilar özini bekla adettiki ademdek hés qilip töwen orun’gha chüshüp qalidu.
14. Ulughluqning imtiyazi: ulugh kishiler eng erzimes sowghattinmu cheksiz xushalliq tapalaydu. Mana bu ularning imtiyazi .

15: bilip-bilmey ésil bolup qilish: egerde bir kishi he désila bashqilardin bir  nerse ündürüwélishqa emes belki bashqilargha özini béghishlashqa könüp qalghan bolsa, u halda u kishi özimu bilip-bilmey ésil bolup qalidu .

16.qehriman bolushning sherti:  egerde bir kishi qehriman bolimen deydiken, undaqta uning hazirqi reqibi bolmish yilan awal ejderhagha aylinishi kérek; Undaq bolmaydiken, uni qehriman qilidighan’gha tüzükrek reqib kemchil bolup qalidu .

17. Dostluq: behirlinilgen hésdashliq we échinish emes, belki behirlinilgen xushalliqla dostlarni dost qilidu .
18. Kötürülgen we peseygen dolqundin paydilinish: heqiqiy ilimge érishish üchün, kishiler özining ichki dunyasida kötürülgen, shundaqla ularni melum bir nersige bashlighan dolqundin paydilinishni bilishi kérek ; Oxshashla, melum bir basquchqa kelgende pesiyip ularni shu nersidin yiraqlashturidighan dolqundin paydilinishnimu bilishi kérek.

19 .öz-özidin xushalliq tépish: kishiler «kespingdin xushalliq tap » déyishidu. Biraq heqiqet bolsa «kesipni waste qilip turup öz-özidin xushalliq tépish.»

20. Kemter adem: bashqa kishilerge kemterlik bilen mu’amile qilidighan adem , hamini bashqa nersiler (dölet , jem’iyet , insaniyet yaki dewr) ge tekebburluq bilen qaraydu . Bu ularning öch élishi.
21. Hesetxorluq: hesetxorluq bolsa insan rohining ewriti. Bundaq oxshitishni yenimu bekrek « oxshitish » mumkin .
22. Bizarliq: bizarliq bolsa bedendiki bir xil késellik bolup, bizni bizar qilghan nersini menbesidin yoq qilghan teqdirdimu, bizarliqning özi shuningliq bilen tügimeydu.

23 .eng yaxshi niqablan’ghan saxtipezlik: özi toghrisida zinhar söz achmasliq bolsa nahayitimu yaxshi niqablan’ghan saxtipezlik  .

24.heqiqetning wekili: heqiqetni sözlesh xeterlik bolghan chaghda emes, belki heqiqet tétiqsizliship mezzisi qalmighan chaghda, uning qoghdighuchisini tépish eng  teske toxtaydu.

25. Düshmen’ge yoluqqandinmu bekrek awarigerchilik: melum sewebler tüpeylidin, tayini yoq kishiler «he» dep qoysa bizning «hu» dep egishishimizge toghra kelgende, ular bizning tepekkurimizni düshmendinmu bekrek qiynaydu.
26. Tebi’et qoynida: biz keng tebi’etning qoynigha kérip kétishni bekmu xalaymiz . Chünki biz toghrisida tebi’etning héchqandaq köz qarishi yoq.

27 .her bir adem bir nerside bashqilardin üstün: medeniy jem’iyette, her bir adem özini kem dégende bir sahede bashqilardin üstün turidighandek hés qilidu; Mushuning özi barliq yaxshi niyet we aq köngüllükning asasi. Shundaq qilip bashqilarning yardimini qobul qilghanda u xijilchiliq hés qilmaydu; Chünki melum bir xil ehwalda umu bashqilargha yardemde bolalishi mumkin.

28. Tesellige muhtaj bolushning sewebi: birer yéqinimiz alemdin ötkende, biz he dégendila bashqilarning tesellisige muhtaj bolimiz; Tesellige muhtaj bolushimiz qayghu-hesritimizni yenggillitish üchün emes, belki qayghu-hesritimizning shunchiwala asan we téz yenggillep qalghanliqigha bir asas tépish üchün .

29.öz  eqidisige sadaqetmen bolush: nurghun ishlarni qilishni könglige pükken adem, özining adettiki köz qarishini özgertmey dégüdek yashaydu ; Melum   bir iddiye üchün xizmet qilidighan her qandaq ademmu shundaq qilidu, u ezeldin shu idiyening özini tekshürüp körmeydu, undaq qilidighan’gha uning cholisi yoq. Derweqe, hetta shu idiyeni muhakime qilishni tesewwur qilishqimu uning qiziqishi yoq .

30. Exlaq we miqdar: bir ademni bashqa bir ademge qarighanda exlaqliq déyish peqetla uning meqset nishanining miqdar jehettiki bekrek chongluqigha qaritilghan . Héliqi «bashqa bir adem » özini ushshaq-chüshshek ishlargha gol qilip yürgenliki üchünla töwen körülidu.
31. Hayatliqning mehsulati bolghan hayat: bir kishi özining ilmini qanchilik derijide béyitip, qanchilik derijide chongqurlashturmisun, meyli u öziche özining parasitini qanchilik derijide obiyéktip hés qilmisun, axirqi hésabta uning érishidighini peqetla özining terjimhalidin ibaret .
32. Polattek muqerrer heqiqet: tarixtin qarighanda, insanlar atalmish «polattek muqerrer heqiqet » ning polatmu emes, muqerrermu emeslikini bilip yetti .
33. Bashtin ötken tejribe: bir nersining «eqilge uyghun emes»liki uning mewjut emeslikining ispati emes, belki uning mewjutliqining bir sherti.

34.heqiqet: bu ay bu künlerde künlerde héchkim «jan’gha zamin heqiqet» sewebidin ölüp qalmaydu, chünki zeher qayturghuch dégen jiq.

35. Eng eqelliy közitish: heqiqetni ilgiri sürüsh bilen insaniyetning bexit sa’aditini qolgha keltürüsh arisida héchqandaq aldin békitilgen muqerrer maslishishchanliq yoq .
36. Insanning qismiti: chongqurraq oylan’ghanliki adem shuni bilip yitiduki, meyli chiqarghan hökümde yaki qilghan ishida bolsun, u her waqit xata .
37. Séhriger heqiqet: bir chaghlarda xataliq haywanlarni insanlargha aylandurghan idi; Bügünki künde heqiqet insanlarni qaytidin haywan’gha aylandurwételermu?
38. Medeniyitimizning xetiri: medeniyetni medeniyet yoli bilen weyran qilidighan bir zamanda yashawatimiz.
39. Ulughluq démek yol körsitish dimektur: her qandaq derya éqini peqet özigila tayinip emes, belki nurghun tarmaq éqinlarni özige qoshuwélip algha qarap éqishqa tayinip andin ulugh we büyük bolidu. Ulugh rohlarmu mushundaq. Muhim bolghini uning yol körsitishi; Shuningdin kéyin bashqa rohlar mushu yolgha qarap qoshulup mangidu. U rohlarning tughma talanti barmu-yoq, bu muhim emes .
40. Ze’ipleshken wijdan: özining pütkül insaniyet üchün neqeder muhimliqi toghrisida bolushiche gep sétip yürgen kishilerning adettiki élim-bérim ishliridiki wediside turush we kélishmge ri’aye qilish qatarliq jehetlerdiki wijdani tolimu ze’ip kélidu .
41. Söyülüshni xalash: bashqilardin özini söyüshni telep qilish uchigha chiqqan tekebburluq.
42. Bashqilarni mensitmeslik: bir bolsa öz meqsitini ishqa ashurush üchün hemme kishige keng qorsaqliq qilish, bir bolsa zadila keng qorsaqliq qilmasliq bashqilarni pes körüshning eng roshen ipadisi.
43. Jidelxorning shagirti: kishilerni öz-özidin ghezeplendürüp öz-özige öch qiliwétidighan her qandaq bir ademning keynidin da’im bir top kishiler egiship yüridu.
44. Untughaqliq: tepekkurgha hérismen kishiler özining béshidin ötken ishlarni asanla untup qalidu, biraq shu ishlar peyda qilghan tepekkurning özini untup qalmaydu.
45. Bir pikirde ching turush: bir bolsa shu idiyeni özi oylap chiqqanliqtin öz-özidin pexirlen’genliki üchün, bir bolsa shu iddiyeni tiriship-tirmiship aran dégende chüshiniwalghanliqi üchünla, kishiler shu idiyege rodupaydek chaplishidu ; Shundaq qilip, melum xil idiyede ching turush peqet we peqet shöhretperesliktinla ibaret xalas.
46. Yoruqluqtin qéchish: yaxshiliq qilghanlar bilen yamanliq qilghanlar oxshashla alaqizadilik ichide yoruqluqtin qachidu: yamanliq qilghanlar yamanliqining ashkarilan’ghandin kéyin jazalinip azap-oqubet tartishidin qorqidu; Yaxshiliq qilghanlar bolsa yaxshiliqi ashkarilan’ghandin kéyin özining yaxshiliq qilishtin tapqan xushalliqining shuningliq bilen tügishidin ensireydu . Chünki yaxshiliqning ashkarilinishidin kelgen shöhretpereslik bilen yaxshiliq qilishtin kelgen xushalliq bir biri bilen esla pétishmaydu.
47. Bir künning uzunluqi: egerde bir ademning sighdurushqa tégishlik nurghun ish-küshliri bar bolsa, undaqta bir künningmu yüzligen yanchuqi bar, hemmini sighduriwételeydu.
48. Talantliq zalim: eger roh bir xil yawayi arzu hewesning türtkiside toxtimastin özini zalimliqqa ündise hemde bu xil ottek qizghinliq dawamlashsa, undaqta, sen’et we siyasettiki anchikim talantliqlarmu axirigha kélip tosalghusiz bir teb’iy küchke aylinidu.
49. Düshmenning hayati: düshmen bilen küresh qilish üchünla yashaydighan kishilerge nisbeten éytqanda, düshmenning hayat turushi ular üchün paydiliq.
50. Téximu muhim: chüshendürülüshke amalsiz, müjmel mesililer chüshendürülgen, éniq mesililerge qarighanda téximu muhim dep qarilidu.

51 . Mulazimetni bahalash: bashqilar teminligen mulazimetni bizge qanchiliq qimmiti barliqi bilen emes, belki shu mulazimetke ularning qanchilik baha chaplighanliqi bilen bahalaydikenmiz.

52. Bexitsizlik: bexitsizlikni shu qeder shereplik hés qilimizki, xuddi bext we xushalliq bolsa yüzekiylik, iradisizlik we peskeshlikning alamitidek, birersi bizge «siz némidigen bexitlik » dégen haman reddiye bérip kétimiz.
53. Qorqunchning xiyali obrazi: bir adem hasirap-hömüdigen halda chidashliq bérelmey dep qalghanda, zeherxende ademsiman jinlar uning öshnisige miniwaldi.
54. Kishini bizar qilidighan reqibning qimmiti: bezide bizning melum bir idiyide ching turushimizning birdinbir sewebi shuki , mushu idiyining reqibi bizni ajayip bizar qilidu .
55. Kesipning paydisi: bir xil kesip bizni héchnimini oylimas qiliwétidu, mana bu uning eng zor paydisi. Chünki kesip dégen bir qorghan bolup, dunyaning teshwish we ghem endishisi dégenler bizge hujum qilghanda, biz shu qorghanning keynige chikineleymiz .

56.talant: bezi kishiler özige bek chong nishanlarni békitiwetkenliki üchün, uning talanti emeliyette bar bolghinidin kichikrek körünidu .

57.yashliq: yashliqtiki chaghlar kishini yirgendüridu. Chünki u chaghlarda birer ishni bashqa élip chiqish  mumkin bolmayla qalmastin, eqilghimu uyghun emes.

58. Bek ulugh nishan: jama’et aldida özining ulughwar nishani barliqini jakarliwetken adem, kéyin özi yalghuz qalghanda bu nishan’gha yételmeydighanliqini hés qilidu, biraq uningda bu nishanni ochuq ashkare qayturuwalidighan jasaret bolmighanliqtin, muqerrer yosunda bir saxtipezge aylinidu.
59. Éqinda: küchlük éqin nurghun tash-shéghillarni we shax-shumbilarni éqitip mangidu; Büyük rohlarmu nurghun hamaqet we xunük rohlarni özige jelip qilidu.
60. Idiye erkinlikining xetiri: eger bir kishi özining idiyisini erkin qilish üchün tiriship-tirmashsa, undaqta uning hés-hayajanliri we hewes-xahishlirimu bu xil erkinliktin menpe’etlinishni mexpiy ümid qilidu.
61. Rohning körünüshi: eger biraw tepekkurgha hérismen bolsa, uning chirayila emes, bedinimu güzelliship kétidu.
62. Anglash we körüsh quwwiti nachar: körüsh quwwiti nachar kishilerning köridighini haman bashqilarningkidin az bolidu; Anglash quwwiti nachar kishilerning anglaydighini haman bashqilarningkidin köp bolidu.
63. Shöhretpereslikning xushalliqi: shöhretperes kishiler bashqilardin üstün turushnila emes, belki özini bashqilardin üstün hés qilishnimu arzu qilidu, shunglashqa u bashqilarnimu, özinimu aldashtin yanmaydu. U bashqilarning özige qandaq qarishigha emes, belki bashqilarning qarishigha özining qandaq qaraydighanliqigha bekrek köngül bölidu.
64. Bashqiche shöhretpereslik: özini chong chaghlaydighan kishiler aghrip qalghanda téximu shöhretperes bolup kétidu, chünki u sirtqi dunyadiki kishilerning özige bolghan bahasi arqiliq özining késel jeryanida yoqitip qoyghanlirini toluqlimaqchi bolidu.
65. Parasetlik adem: paraset izdep yürgen ademning parasiti yoq.
66. Teshekkürning arghamchisi: shundaq qul rohlarmu barki, bashqilarning özige qilghan yardimini ömür boyi untuyalmay, axirqi hésabta özini teshekkürning arghamchisi bilen boghup öltüridu.
67. Bisharetchilik hüniri: adettiki kishilerning ish-herikitidin aldin bisharet bérish üchün, biz ularni «ongushsiz shara’ittin qutulush yolida imkanqeder az zéhnini serp qilidu» dep perez qilishimiz kérek.
68. Birdinbir insaniy hoquq: en’enidin chetnigen kishi en’ene dahiylirigha atalghan nezir-chiraghdiki qurbanliqqa aylinidu; En’enide ching turghan kishi en’enining quligha aylinidu. Bu ikki xil ehwalning her ikkilisi halaketke bashlaydu.
69. Haywandinmu pes: bir adem awazini qoyup bérip külgen chéghida, uning qopalliqi barliq haywanlarni bésip chüshidu.

70.yüzeki bilim: melum xil chet’el tilini azraqla sözliyeleydighan ademning buningdin tapidighan xushalliqi bu xil tilni toluq sözliyeleydighan ademningkidin köp bolidu; Kishilerning bilishi yüze bolghansiri bilishtin shunche shadlinidu.

71.xeterlik yardem: shundaq ademlermu barki, bashqilargha yardem qilish üchünla ular kishilerning hayatini qiyinlashturiwétidu. Xristiyan murtliri buning misali.

72. Tirishchanliq we mes’uliyetchanliq: tirishchanliq bilen mes’uliyetchanliq bir-birige düshmen. Tirishchanliq pishmighan méwini üzimen dep turuwalidu, mes’uliyetchanliq bolsa méwe shéxida turiwérip sésip ketküche uni üzmeydu.
73. Guman: özimiz sighdurushni xalimighan ademlerdin gumanlinip baqimiz.
74. Purset yoq: bezi kishiler özi ümid qilghan yosunda yaxshi bolush üchün bir ömür peyt kütidu.
75. Dosti yoq: kishilerning dostining yoqluqi ularning tekebburluqi we hesetxorluqidin bolidu. Nurghun kishilerning dostining bolghanliqi peqetla dostida heset qilghudek nersining yoqluqini ipadileydu xalas.
76. Köp xilliqning xetiri: bir xil talantning köp bolushi bir xil talantning az bolghinidin xeterlik; Üch putluq üstel töt putluq üstelge qarighanda muqim turidu.
77. Ülge: özini bashqilargha nemune qilip tiklep bermekchi bolghan adem choqum öz pezilitige azdur-köptur hamaqetlikni qoshuwétishi kérek. Shundaq bolghandila andin bashqilar uningdin öginipla qalmastin, belki yene uningdin éship kételeydu, bu kishiler tolimu yaqturidighan bir ish.
78. Nishan’gha aylinip qilish: köpinche halda, bashqilarning bizge yaghdurghan zeherxende gep sözliri emeliyette bizge qaritilghan emes, belki ularning bashqa alliqandaq sewebler tüpeylidin ghezeplen’genliki yaki yirgen’genlikining ipadisi.
79. Asanla ten bérish: eger bir adem ötmüshni yirginchlik dep tesewwur qilishqa adetlen’genla bolsa, undaqta uning arzusining ishqa asmasliqi uni jiq xapa qilalmaydu.
80. Xeter ichide: bir mashinining soquwétishidin özimizni ongushluq qachurup uh dep turghan ashu deqiqide, bizning yene bir mashina teripidin soquwétilish éhtimalliqimiz eng chong.
81. Muhebbet we nepret: muhebbet we nepretning özi esli qarighu emes, ularni özliri élip yürgen ot qarighu qilidu.
82. Düshminidin paydilinish: özining heqiqiy qimmitini jahan’gha toluq bildürelmigen kishi qatrap yürüp özige düshmen izdeydu, andin «mushu düshmenni yengsemla jahan méning qimmitini tonup yétidu» dep özige teselliy béridu. Shundaq qilip uning jasariti urghup ishenchisi ashidu.
83. Töwe qilish: melum bir kishining aldida gunahimizgha iqrar bolup töwe qilghandin kéyin, biz gunahimizni untuymiz, biraq töwimizni anglap olturghan kishi gunahimizni untumaydu.
84. Yalqun ichidiki xunüklük: ot yalquni özining ichini sirttiki nersilerni yorutqandek yorutalmaydu; Danishmenlermu shundaq.
85. Özimizning qarishimiz: kishiler bizdin melum nerse toghrisidiki köz qarishimizni sorap qalsa, kallimizgha birinchi bolup kélidighini heqiqiy özimizning qarishimiz emes, belki en’ene, ijtima’iy orun yaki kélip chiqishimiz bizge ögetken köz qarash. Özimizning heqiqiy köz qarishimiz bizge asanliqche ayan bolmaydu.
86. Séhirlik shöhret: hawarayi toghrisda aldin melumat birip 3 qétim uda toghra chiqip qalghan adem rohining chongqur qatlamlirida özining bisharetchilik hüniri barliqigha chinpütüp qalidu. Bizning shöhretpereslikimizni qandursila, uning séhir-jadu yaki gheyriy eqildin kelgen nerse ikenliki bilen hésabliship olturmaymiz.
87. Yérim-yarta bilish: yérim-yarta bilim pütün-sürük bilimge qarighanda bekrek muweppiqiyet qazinidu, chünki yérim-yata bilim shey’ilerni eslidiki halitidin addiylashturup körsitidu, shundaq qilip tolimu chüshinishlik hem qayil qilarliq idiyelerni keltürüp chiqiridu.
88. Shehid (heqiqet yolida qurban bolghuchi): shehidning shagiriti shehidtinmu bekrek azab chékidu.
89. Hayatliq sa’iti: hayatliq tolimu kemdin kem uchraydighan, bibaha hem ulugh bolghan yigane deqiqilerdin shundaqla bu deqiqilerning arisidiki cheksiz bolghan bosh waqitlardin teshkil tapidu, ariliqtiki bu waqitlarning eng yaxshiliriningmu peqet sayisila kallimizda qipqalidu. Muhebbet, bahar pesli, güzel mélodiye, taghlar, ay, déngiz qatarliqlar eng köp bolghandimu peqet birla qétim bizning chin yürikimizge sözliyeleydu. Nurghun kishiler bundaq deqiqige érishelmeydu, ularning hayati peqetla chin hayatning güzel simfoniyesining ariliqidiki bir bosh waqit xalas.
90. Bir kündiki tunji tepekkur: her bir künni yaxshi bashlashning eng toghra usuli bolsa mushu künde özining héch bolmighanda birer ademge xushalliq ata qilalash-qilalmasliqi üstide tepekkur qilish. Eger kishiler her küni seher turup du’a-tilawet qilishning ornigha mushu ishni qilghan bolsa, insanlarning küni köp yaxshilip kétetti.
91. Peylasopchaq: eger biz melum bir mutepekkurning idiyisi bilen yéngila uchrashqan bolsaq, undaqta yolda méngiwatqan waqtimizda özimizni xuddi pütünley yéngilinip qalghandek, ulughliship ketkendek hés qilimiz, chünki biz uchratqan kishilerning hemmisi bu idiyeni uqmaydu, shuning bilen biz barliq nersilerge yéngi ölchem bilen höküm chiqirimiz; Özimizche melum bir qanunni bilgendin kéyin choqum sotchidek heriket qilishimiz kérektek oylap qalimiz.
92. Söyüshni öginish: biz söyüshni, aq köngüllükni hem mulayimliqni öginishimiz kérek, buni kichik waqtimizdin bashlishimiz kérek; Eger muhit yaki ma’arip bizge bu xil terbiyeni bermise, bizning rohimiz qaghjirap méhir-muhebbetlik kishiler ijad qilghan yéqimliq keshpiyatlardinmu behirlinelmeydighan halgha chüshüp qalimiz; Shuninggha oxshash, eger biraw rawurus bir nepretlen’güchi bolushni xalisa, öchmenliknimu öginishi we yétildürüshi kérek. Undaq bolmaydiken, nepretning biximu barghansiri soliship qurup kétidu.
93. Erkin tepekkurning xetiri: erkin tepekkurning huzuri xuddi qishqaqni qashlighan chaghdiki huzurgha oxshaydu; Qichishishqa chidiyalmay qashlaymiz, deslepte rahet hés qilimiz, andin qashlighan jaydin bir yara éghizi peyda bolidu, bu yara aghrip aram bermeydu; Axirqi hésabta erkin tepekkur bizning hayatliq pozitsiyemiz we kishilik alaqimizgha parakendichilik sélip bizni qiynaydu.
94. Hazirdin sughurulup chiqish: köz aldimizdiki hayattin anche-munche özimizni tartip élip, qedimiy zamanlardiki dunyagha qarap shungghushning paydisi chong: qedimki dunyada turup hazirqi dunyagha qarighinimizda, biz uning toluq shekilini tunji qétim körüp yétimiz. Shuning bilen uninggha qayta yéqinlashqinimizda, bizni uni ezeldin uningdin ayrilip baqmighanlargha qarighanda obdanraq chüshineleymiz.
95. Qurbanliq: kichik qurbanliqtin chong qurbanliq yaxshi. Chünki bizning bergen qurbanliqimiz chong bolghanda, öz-özimizge choqunush arqiliq qurbanliqning ornini toluqliyalaymiz, biraq qurbanliqimiz kichik bolghanda, bundaq qilishqa amal bolmaydu.
96. Ah, woltér! ah, adimiylik! ah, galwangliq! heqiqetke we heqiqet izdigüchilerge deydighan gep bar. Eger izden’güchiler bekla adimiyliship ketse, «yaxshiliq qilish üchünla heqiqet izdise», méning deydighinim, ular héchnéme tapalmaydu.

Neshirge Teyarlighuchi: Memtimin Obul

Autori: IZ

Milli mujadilige shexsning temasi emes, belki Milli ideal we Milli sherep sewep bolidu.

(Mustapa Kamal)

 Autori: Nabijan Tursun

(1)

Sherqiy Türkistan Jumhuriyitining Jumhur Reyisi Huja Niyaz Hajim Hezretliri. Huja Niyaz Hajim Hezretliri 1933-yildin 1944-yilghiche uyghur élining siyasiy kontrolluqini qoligha éliwalghan liyawningliq xitay shéng shiseyning qest mqilishigha uchrap öltürülge.

 Shwéd arxipidin süretke élin’ghan

http://www.rfa.org/uyghur/tarix-bugun/tarix-bugun-10192017174414.html?encoding=latin

 (2)

 

Autori: Zulhayat Ötkür

1890-yilliridin bashlap shiwét ékispiditsiyichilirining qedimi ziminimizgha tekken bolup, swén hédin (1865-1952) tunji qétim himalaya téghidin ötüp ottura asiyagha ékispiditsiye sepiride bolghan tunji shiwétisiyilik ékispiditsiyichi. U tunji qétim 1893-,1897 yilliri tarim oymanliqi, pamir igizliki tekliman chöllikide qédirip tekshürüshte bolghan bolup, shundin kéyin u ottura asiyagha töt qétim ékispiditsiyede bolghan, jümlidin 1927-yilidin 1935-yilghiche yene bir qétim shiwétsiye-junggo ékispiditsiye ömiki bilen birlikte yene bir qétim tekshürüshte bolghan.U ziminimizda kiroran qedimiy xarabisini bayqashqa oxshash töhpilerni yaratqandin bashqa yene nurghunlighan tarixiy, arxélogiyilik we étnografik matériyallarni gherp ellirige élip kelgen. Uning élip kelgen yurtimizgha a’it kündilik xatire, xerite, foto resim, haywanat we ösümlük ewrishkisi qatarliqlar hazir shiwétsiye étnografiye muziyi we tebi’et tarix muziyida saqlanmaqta.
1892-1938-yilghiche shiwét mssiyonirlar jemiyitining teshkillishi bilen shiwit missiyonirliri qeshqer, yarkent we yéngisarlarda missiyonirliq pa’aliyetliride bolghan. Eyni waqitta eqidisi küchlük bolghan bu musulmanlarni xiristiyan’gha aylandurush anche asan ish emesidi. Shuning bilen missiyonérlar dawalash, dariltam- mektep échish,qol hünerwen terbiyilesh qatarliq téxnikiliq yardem ishliri bilen shughullinidu we 1912-yili qeshqerde basma zawuti qurup chiqidu. Shiwétsiyilik meshhur diplomat, tilshunas alim gunnar yarring (1907-2002) til öginish meqsdide qeshqerge kélidu. U qeshqerde missiyonirlar bazisida turidu we shu jeryanda yerlik xelqtin we missiyonérlarning i’ane qilghan nughun kündilik xatire, xet-chek, tartqan resim , shundaqla qeshqerdiki missiyon basma zawutida bésilghan türlük edebiy eserler, kaléndar, ziyaret léntisi, négatip, derslik kitap, gézit, jurnal qatarliq matiriyallarni shiwétsiyige élip kélip, bir qismini lund uniwétsitéti kütüpxanisgha i’ana qilidu. Bu saqlanmilar dunya boyiche hazirghiche saqlan’ghan üchinchi chong uyghurlargha a’it qol yazma toplimi bolup 1100 témidiki 560 parche qol yazmidin terkip tapidu. Bu xil bayliqlar bizning 150 yilliq tarixiy, medeniy miraslirimizni tetqiq qilish, izdinishte nahayiti qimmetlik matériyal bolup saqlanmaqta. Qol yazmilar peqet filologiyilik, tarixiy tetqiqat qimmitige ige bolupla qalmay yene öz dewridiki Uyghuristan jem’iyitining diniy weziyiti, tibbiy dawalash, qanun tüzüm, qol hünerwenchilik, mistisizim qatarliq weziyitini chüshinish, tetqiq qilishtimu zor qimmetke ige.
Men özümning shiwitsiye xanliq kütüpxanisi, shiwitsiye döletlik arxipi, missiyonirlar chérkawi arxibxanisi, étnografiye muziyi qatarliq orunlargha bérip yuqiriqi qol yazma, resimlerni körüshke, ün alghu léntilirini anglash pursitige ige boldum. Qol yazmilarning beziliri xoten qeghizige, beziliri ros we shiwit qeghezlirige yézip qaldurulghan iken. Ularning 75%i chaghatay dewrining aldi keynidiki uyghur tilida yézilghan .
Men shiwétsiyede saqlan’ghan bir qisim matiriyallargha asasen uyghur yéqinqi zaman kiyim kéchekliri toghrisida azraq izdendim.
Uyghurlarning yürüsh turushi, kiyinishke étibarbérishi, we qol hünerwenchilik, déhqanchiliq, ishlepchiqirish usulliridiki özgichilikler missiyonirlar we arxéloglarning diqqitini tartqan we bu heqte xatire qaldurghan. Matériyallargha asaslan’ghanda uyghurlarning ejdadliri miladi 2-esirdin bashlapla yung, yipek we ösümlük talaliridin kiyim kiyishni bashlighan. Bu shu zamandila uyghurlarning toqumichiliq, boyaqchiliq, charwichiliq we qol hünerwenchilikining tereqqiy qilghanliqini, tarixta özgiche xas uslub yaratqanliqidin dérek béridu.
Uyghur kiyim kécheklirining jinsiy ayrimiliq, yash-qoram, pesil we sorun’gha qarap ayrilishi nahayiti éniq bolup, reng, matériyal, we pason jehettin roshen perqqe ige.
Ayallar igenliri eyni waqittiki missiyonérlardin biri bolghan sigrid. Högbérg (Sigrid Högberg) ning qaldurghan kündilik xatirisige asaslan’ghanda, uyghur ayalliri kiyim-kéchek we zibu zinnetke hérismen bolup, ularni hetta ijtima’iy orunni belgileshning ölchimi dep qarighan. Peqet kiyim kéchek, yasinishtinla ayallarning qaysisining xojayin we qaysisining mulazim ikenlikige höküm qilghili bolidighan bolup, meyli xojayin ayal yaki mulazimlar bolsun hemmisining aghzidin oxshashla qopal tillarni anglash we bolmighur ish heriketlerni uchritish mumkin emes. Shunga uyghur jemiyitide xojayin bilen malaylar otturisida gherp elliridikige oxshimaydighan bir xil yéqin, qoyuq munasiwet bolup, malaylar shu a’ilning barliq pinhan sirlirini saqliyalaydu we a’ilide yüz bergen barliq qutluq ishlardin shundaqla jengge jidellerdin xewer tépip turidu
«kiyimlerning bayani» dégen qol yazmigha asasen bay ayallarning yürüsh- turushi mundaq teswirlinidu: uyghur ayalliri altun halqa, altun taj we etles köynekni eng yaqturidu. Ular yene tawar, duxawa wechekmenlerdimu oshuqigha kélidighan köynek tiktürüp kiyishni we türlük matériyallardin tikilgen shalwar kiyishni yaxshi köridu. Andin ular yene kiyimning töpige aq renglik perije yéngi uzun perije we kiyidu, lékin uning yéngini sapmaydu. Béshigha bolsa lichek salidu. Lékin xoten we yerkennte bolsa perije orimaydu, ular töt chasa kélidighan hindistan dakisidin taki tapinigha kelgüdek lichek artishidighan bolup, bu xil lichek behri dep atilidu. Gerdish dep atilidighan yene bir xil lichek bolup, pütünley keshte bilen tikilgen. Uyghur ayalliri yaz peslide tolisi nepis meshüt libaslardin kiyim kiyse, qish peslide yénik körpilerdin tikilgen juwilarni tikküzüp, izme tügmilirige üch misqalliq tengigini tügme qilip kiyidu.
Burunqi zamanda uyghur ayallliri peqet qizil rengnila wekil xaraktérige ige dep oylaytti. Lékin hazir ular renggareng renglerde kiyinidighan bolup reng cheklimisi yoq.
Uyghur ayal kiyim kéchekliride yaqa közge tashlinip turidighan bolup, adette chongraq yaqini yaqturishidu. Ayallar kengrek shalwar kiyidighan bolup, paxtiliq shimni tar qilip kiyidu, we qur (belwagh)bilen bélidin baghliwalidu. Ular yene tizigha yaki oshuqigha kélidighan türlük rengidiki rextlerdin özara ulap tikilgen quraq ishtanlarnimu kiyishidu.
Uyghur ayalliri yene burunqi zamanlarda baftu dep atilidighan bir xil chapan kiyidighan bolup, tamamen yingnide ilmidozluq bilen meshüt yipta gül tikip teyyarlinatti. Ular hetta ötüklirige we sapma keshlirigimu kalatun yipta gül chékip kiyishetti.
Ular yene kiyimlirining yaqa we peshlirige kök paxta rexttin esterlik qilip kiyim kiyishidu, bu kiyimni téximu qélipqa kirgüzüp, sipta we julaliq körsitidu.
Uyghur ayallar kiyim kéchekliri ichide yash qizlar bilen toy qilghan juwanlarning kiyinish adetlirimu roshen perqlinidu. Juwan bolush üchün alahide méhman chaqirip, qoy öltürüp, yéngi igenlerni teyyarlap, juwan toyi bérilidu we juwanche könglek yeni iraqiy kiyip uning üstidin üch chi uzunluqtiki pota bilen baghliwalidu. Juwanche kiyimler adetta yandin tügmilinidighan bolup, neshpüt shekillik yoghan tügmiler békitilgen. Tügmiler altun’gha besh dane qizil yaqut olturghuzup, chörisige yéshil yaquttin zinnet bérilgen shekilde yasalghan.
Yuqiriqi bayanlardin köriwélishqa boliduki, uyghur ayalliri ezeldin kiyimlikning matériyaligha we turmushqa qolayliq, sorun’gha mas kélishke ehmiyet bérip kelgen.
Yene bir missyonir mariya lowisaning 1912-yili 14-aprilda a’ilisige yazghan bir parche xétide öz waqtidiki qeshqerdiki missionérlar doxturxanisigha kélip dawalan’ghan uyghur ayalirining paxta, qélin yipek we duxawilardin uzun köynek kiyidighanliqi, ularning merwayit, zire, yaqutlardin zibu- zinnet taqaydighanliqini bayan qilidu.
Undin bashqa ayallar kiyimliridin yene nimche, xentaze (xenzutilidin kirgen), jiletke qatarliq kiyimlermu bar.
Erler Kéyim-kéchekliri (igenliri)

Uyghur erliri tolisi xesidin tikilgen köynek we tamballarni kiyishni yaqturidu. Asasliqi külreng, qara we aq renglik kiyimlerni kiyishidu. Yaz künliri köynekning sirtigha yektek yaki kenzur dep atilidighan ton kiyishidu we belwaq bilen tonini baghliwalidu. Bu xil belwaghlar qizil, yéshil, sériq, qara we aq renglerde bolidu. Yashlar qizil we béghirrengge oxshash ochuq renglerde, yashan’ghanlar tutuqraq renglerde pota baghlaydu.Eng üstige paxtisiz yolluq yipek beqesem chapan kiyidu. Erlerning kiyimliride peqetla birla izma we birla tügme bolidu. Balilar we yashlar bolsa, kenzur tonni köprek kiyidu,shuninggha munasip saqal buruti bar kishiler yektek kiyidu. Peqet yektek we kenzurningla yanchuqi bolidu, qalghan kiyimlerge yanchuq sélinmaydu.
Uyghurlarning belwaq baghlash örp aditi arxélogiyilik tarixiy matériyallardimu xatirilen’gen bolup, dangliq toqulma mutexesisi wiwi silwan (1870- 1961Vivi Sylwan) siwén hédin we bérymanlarkiroran xarabiliqidin tépilghan. Shiwétsiyige élip kelgen toqulma buyumlargha asasen, yézip chiqqan «kiroran yung toqulmiliri» namliq kitabida, yung yip, shoyna, boquch digen sözlerni köp qétim tilgha alghan.
Wiwi silwan kirorandin tépilghan momyalarning kiyim kéchekliri üstide toxtilip, eyni waqitta er we ayallar téridin tikilgen, tizigha kélidighan aldi ochuq kiyimlerni kiyip, yung yiptin éshilgen belwaqlar bilen baghliwalidighanliqini , ayallarning tonining erlerge qarighanda kengrek bolighighanliqini bayan qilidu. Yawropada bolsa, bu xil aldi ochuq tonni peqet baliliq ayallarla kiyidighan bolup, chünki bu ularning bala émitishige qolayliq idi.

Shiwitsiyilik arxélog Folke Bergman (1902-1946) qum derya déltisidin tépilghan qewrilerdiki kiyim kécheklerni mundq teswirleydu: aldida ikki péshi bar, aldi ochuq kiyim boyalmghan aq yung yiptin toqulghan bolup, yipning kengliki 2m m ,belwagh qizil renglik yiptin bosh qilip toqulghan bolup, yipning kengliki 4 m m kélidu. Kiyimlerning toqulush sen’itimu uni heyran qaldurghan. U yene kiyimlerning nahayiti siliq toqulishigha we süpitining yuqiriliqigha qarap, töge yaki bashqa haywanlarning yungidin emes, qoy yungidin toqulghinini ispatlap chiqqan shundaqla shu xil qoylarning irqinng kawkaz-paris irqidiki qoylar ikienlikini qiyas qilip, shu tupraqta yashighan kishilerning déhqanchiliq bilen shughullinidighanliqinni, we töge, at, ishek qatarliq haywanlarni baqidighanliqini, derya boyida béliqchiliq qilidighanliqini, we köp qisim kishilerning qomushluqta yaki tüzlenglikte owchiliq qiliidighanliqnimu otturigha qoyghan.Diqqet qilishqa tégishlik yene bir pakit shuki, yungchiliq ularning asasliq soda obékti bolup, ichkiri ölkilerde eyni dewrde téxi undaq téxnika yoq bolghachqa, asasliqi shularni yung toqumichiliq buyumliri bilen teminlep kelgen.
Bash kiyimler
Uyghurlarning bash kiyimliridin tumaq, kula, doppa, posma, telpek qatarliqlar bolup, uyghurlarning yashash muhiti we milliy terkiplirining özgirip turishgha egiship qalpaq, selle, qulaqcha qatarliqlarmu uchraydu.
Mötiwer kishiler hindistan dakisidin béshigha selle yögeydu, yashlar bolsa söser, tülke, körpe we bulghun tériliridin tumaq kiyishidu.
Erlerning tumaqliri kök renglik yipek yaki paxta rextte tikilidu we shekli gümbez shekilde bolidu.
Ayallar kemchet tumaq kiyishni yaqturidu, ularning tumaqliri gümbez shekilde bolup, nisbeten éghir bolidu.Uyghur ayallirining doppilirimu shundaq gümbez shekilde bolup,adette tawar we kimxap dep atilidighan bir xil paxta arilash yipek rextte tikilidu. Kéyinche ular semerqent doppilirinimu yaqturup kiyidighan bolushup, doppilirini altun ilghuch bilen chachqa qisishiwalatti.
Uyghur ayallirining zibu-zinnetke amraqliqi we ehmiyet béridighanliqimu missyonirlarning xatiriside xatirlen’gen bolup, eger uyghur ayalliri birersi yéngi bir xil zibu zinnet taqisa qalghanlirimu derhal shundaq zibu zinnetni izlep tapmighuche köngli aram tapmaydu, bu xil hérismenlik shu derijide küchlük ikenki bezide a’ilide ziddiyet peyda qilip, ajrishshqa élip baridu dep teswirligen.
Uyghur ayalliri qulaqlirigha altun halqa, bashlirigha altun taj, bileklirige altun we kümüsh bileyzük hemde barmaqlirigha qizil we yéshil yaquttin, zumret tashlardin üzük taqashni yaxshi köridu.
Lopnur tewesidin tépilghan qewre toghriliq matiriyallardimu er jesetning bilikide yung yipqa ötküzülgen tash monchaq bileyzük, ayal jesetning bilikide bolsa, renglik yipqa ötküzülgen ushshaq peyler we tashlardin yaslghan bileyzük tépilghan.
Buningdin eyni zamanlardila xelqimizning éstétik qarishigha ige bolup, öz güzelliklirini namayen qilishni we jelpkar bolushni közligenlikini köriwalalaymiz.
Uyghur ayalliri ichide yene chach örüsh örp aditi bolup, kichik qizlar üch tal yaki besh tal örüme örüydu. Bezide ular özlirining chachlirini we qotazning quyruqidin örüme yasap chachlirigha chachliq qilip séliwalidu. Ular besh tal örüme chachni özara chétish üchün qehriwa we kümüshlerdin chétiq yasap chachlirigha taqiwalidu. Bu besh tal chachning tomluqi choqum bilektek bolushi kérek idi, shu chaghdila ularning güzelliki namayen bolidu dep qarilatti. Netijide ular nahayiti éghir bolup ketken chachlirini kötürüshelmey sel keynige dajipmu méngishatti.
Wiwi silwan (Vivi Sylwan) yene shu qum derya wadisidin tépilghan 36-nomurluq qewridiki ayal jesetning bash kiyimliri toghriliq munularni bayan qilidu: bu jeset béshigha ich bashliq we tash bashliqtin ibaret ikki bash kiyim kiygen, ich bashliq saghuchqa mayil yungdin toqulghan bolup, yumilaq shekilde bashqa chapliship turidighan hem qulaqni yépip turidighan bolup, igizliki texminen cm27 kélidu.
Tash bashliqmu nahayiti isil kigiz doppa bolup, toqulishi dégendek siliq bolmisimu lékin ching we mezmut idi. Üstide qizil renglik chuchisi, bulghun térisi we uzun peyler qatarliq zinnetliri baridi.

Wén’giriyilik arxélog awrél stéyin( Aurel Stein(1862-1943 we swén hédinlarning tetqiqatitigha qarighandimu xoten we chaqiliq rayonlirida mushu xil kigiz toqush téxnikisi mewjüt iken.
Méningche uyghur doppilirining gümbez sheklini élishi kéyinki waqitta qaraxanilar dewrige kelgende islamning qobul qilinishigha’egiship mimarchiliq, ressamliq, neqqashliq sen’etlirige gümbez eqidisi singip kirishi bilen teng, kishilerning turmushigha we éstétik qarishigha biwaste tesir körsütüp tedriji gümbez sheklini alghan bolushi mumkin.Men bu qiyasimni töwendiki yene bir tarixy pakit arqiliq kücheytmekchimen.
Yuqirida bayan qilin’ghan tarixiy pakitlardin yene 500 yil qedimiy bolghan yeni miladining 1-esirliride mewjüt bolghan turpan su béshidin tépilghan qewrige qarighanda, ayal jeset nahayiti keng bolghan qizil, sériq, qongur renglik, toghrisigha yolluq yung kiyim kiygen bolup, béshigha qara renglik, uchluq xuddi qizil muchqa oxshash shekillik bashliq kiygen.Bu xuddi xiristiyanlarning erwahlar bayrimidiki riwayitidiki süpürgige minip kélidighan séhirlik jadugerning béshidiki doppisigha oxshaytti. Én’gilis tilidiki séhir digen menidiki magic digen söz parischidiki pop digen menini bildüridighan magus digen sözdin kélip chiqqan. Séhrigerlerdigende biz adette astronomiiye, astrologiye yeni yultuzlar tetqiqati, tibbiy bilimlerge ige, rohiy dunya bilen alaqe qilalaydighan, we shamal qatarliq tebi’et hadisilirini kontrol qilalaydighan, béshigha igiz doppa kiyiwalidighan kishilerni köz aldimizgha keltürimiz.
Undaqta turpandi tépilghan jesetler bilen parislarning öz ara bir, munasiwiti barmu qandaq? Digen su’al tughulidu.
Ottura asiya we hazirqi Uyghuristan qedimdin tartip bir ériqqa tewe her xil xeliqler olturaqlashqan zémin idi. Türkiy til séstimisidiki milletlerdin sirt yene ulargbha qandash bashqa milletlermu bu zéminda uzaq muddet yashap, büyük türkistanning iqtisadiy, medeniy hayatida muhim rol oynighan.
Tarim oymanliqidin tépilghan yazma we arxilogiylik yadikarliqlirdin qedimki Ariyanlarning bir tarmiqi bolghan toxar we soghdilar yéziqida yézilghan budda, maniy, néstoriyan yadikarliqliri tépilghan. Bulardin qarighanda eyni waqitta bostanliqning jenubi teripde pütünley toxar, yawchi we soghdixeliqlirining tesiri küchlük bolghan. Asta- asta bu xil milletler türkliship , uyghurliship ketken, shuning bilen ularning medeniyitimu uyghur medeniyitining bir terkibiy qismiy bolup qalghan.
Shundaq, tarixiy shara’it we jughrapiyilik muhittin bashqa, milliy terkipning murekkeplikimu uyghur medeniyitining köp menbelek bolushini belgiligen.
Tilshuna s proféssor Victor H.Mair. Ning tetqiqatigha asaslan’ghanda gensu bilen ottura asiyaning chégrisidiki dunxuang digen sözmu qedimqi ariyan tilidin kélip chiqqanken. Xenzu tilidiki «dun» xéti «ot» terkibini öz ichige alidiken. Bu qedimqi ejdatlirimizning otni xewer yetküzüsh üchün qollinishidek aditidin kélip chiqqanliqini delilligen.
Yuqiriqi pakitlargha asasen turpandin tépilghan jesetning béshidiki konus shekillik doppining soghdi dinining tesiridin kélip chiqqanliqigha höküm qilishqa bolidu.
Ayaq kiyimliri
Uyghur ayaq kiyimliri ichide ötük, kalach, mese, sapma kesh qatarliqlar bolup, ular qoy, öchke, yaki kala tériliride tikilidu.
Erlerning ayaq kiyimliri erenche dep atilidu, ayallarning ayaq kiyimliri zipane dep atilidu, bu belki ayalllarning nazakitini ipadileydighan teswiriy söz “ziba“ digendin kélip chiqqan bolushi mümkin. Balilarning ayaq kiyimliri bolsa bachkine dep atilidu.
“mozdozluq risalisi“ de bayan qilinishiche, mozdozlar özliiri ishlitidighan xurumlarni töwendikidek atap kelgen: qirim (öchke térisi), buze (ashlan’ghan öchke térisi), kön (xurumning omumiy atilishi), sayra (qasraq tére), bisho (bir xil ayaqning ichige élinidighan xurum), chighirin (inek térisi), ufuki (bir xil alahide xurum), bulyari (qizil qongur renglik xurum), bu risalide yene bir ayaqning pütüp chiqish jeryani mundaq bayan qilin’ghan:
Mozduz mese tikken chaqitta rextni endizning töpiside qoyup tikidu, yingnini saqdoz dep atilidighan bigizchining yardimide sanchip turup, yipni tartidu. Andin gülching dep atilidighan renglik xurumni tikidu, andin bésho dep atilidighan r ext bilen ichi teripige ester qilip, belchide esterning igiz pes yerlirini tüzleydu. Andin qélipke tartip,chem késip mixlap, chemdoz dep atilidighan deresh (bigiz) bilen tilip pashnisigha yetkende, pashnidoz dep etilidighan yene bir xil bigiz bilen tikidu. Rextni tikidighan waqitta dezgir dep atilidighan tasma bilen tartip qoyidu, andin ayaqning qonchigha sang (bir xil yaghach) chéchip, muadérdon deydighan yaghach eswap bilen siliqlap, uni yene palpushtek bilen pedazlap teyyar qilidu.
Ayaq kiyimler toghrisida tarixiy matiriyallardimu ejdatlirimizning eqil parasetlik ikenliki namayen qilin’ghan bolup, yene shu qum derya wadisidin tépilghan qewriler toghrisidiki tetqiqatlargha murajet qilidighan bolsaq, qewridiki er we ayallarning ayaqliri kala térisidin chem qoyulup, métal yingne ishlitip ustiliq tikilgenliki bayan qilinidu. Erenche ayaq kiyimining ong we sol payliri oxshash qilip tikilgen, ayalchisining ong we sol payliri perqliq idi. Ayaqlarning ichige qoy térisidin ester sélin’ghan.
Rextlerning ishlepchiqirilishi heqqide

Ejdatlirimiz türlük nepis, julaliq, sipta rextlerni ishlepchiqarghan bolup, bapkarliq, sergezchilik we boyaqchiliq téxnikisi yüksek rawajlan’ghan. Ayrim ayrim halda “bapkarchi, sergezchi we boyaqchiining bayani“ gha qaraydighan bolsaq, bir qisim hazir özimiz yoqutup qoyghan shundaqla bashqa milletlerning ölge élishigha ilham bolup kelgen bir qisim téxnikilarni bayqaymiz.
Rext toqush mashinisi tegwa dep atilidu. Qomushtili yiplarni qatar tizip, her qomushning yipining uchini bir taldin élip kanare digen ushshaq qozuqlarni qatar sanchip yiplarning uchini tajlap (ongshap), qozuqlargha ilip bolghanda yoghan bir kallek yip qilip uni patlap tartidu we un bilen patlaydu. Münggüzdin yasalüan bu nerse moka dep atilidu. Yipni qoyidighan bir neyche bar, bu deftin dep atilidu. Yene bir yip rextni basidighan neyche pika dep atildu. Teyyar bolghan xamni yögydighan yaghach türge dep atilidu. Yipni kérip béridighan yene bir xil eswap tiy dep atilidu, deftini kötirip turidighan jayi göle dep atilidu. Yipning qétini ajritip béridighan üch parche yaghach oynaghuch dep atilidu.
Andin rextler sergezchige apirip bérilidu. Ularning ishlitidighan eswabi kup we jamdur. Xamni yene rextni zemchige chilap alghandin kéyin kaltekte xamni yögep chiqip xamning süyini chiqirish üchün lazim qilidu. Ular tamgha bésip aq bilen qizil rengni, kök bilen aq taki yéshil bilen aq renglerni hasil qilidu. Ular bu xil téxnika bilen shahtawa, chekmen lerni bésip chiqiridu. Ular sergezchilikke zemche, buzghun (piste yaghichi), urédan (robiye boyiqi), beqem (braziliye yaghichi), sap kislata we surme qatarliq xemiyiwiy, méniral we tebi’iy eshyalarni qollan’ghan.
Axirida boyaqchilar ishlitidighan eswaplar sergezchiler ishlitidighan eswaplargha asasen oxshaydighan bolup kup, jam, lékchap we shikechap qatarliqlar bar. Lékin boyaqichlar bir xil alahide tum sösün rengni ishlitidu, sergezchiler bolsa yéshil, qizil, zembeqiy (gül samsaq rengigi), kök, sériq, qara, shaptul reng , qongur rep qatarliq köp xil renglerni ishlitidu.

Wiwi silwan kiroran xarabilridiki toqulma buyumlar toghrisida yazghan kitabida yene kiroran toqumichiliq usulining nahayiti özgiche bolup, bu xil téxnika eyni waqitta junggoda tang dewridin burun qollinilmighanliqi, bu xil téxnikining melum xil wastiler bilen ottura asiyadin ottura déngizning sherqidiki döletlerge kelgenlikii ikki rayonda qollanghan ussullarning shu zamanda qollan’ghan téxnikilar bilen öz-ara ortaqliq barliqini qiyas qilghan. Boyaqchiliq téxnikisidimu tuz, kislata we ösümlükler, tupraqtin élin’ghan bezi maddilarni qollan’ghanliqini ispatlighan.7
Démek alahide tarixiy shara’it, jughrapiyilik muhit we milliy terkip qatarliq shertler uyghur medeniyitining köp menbelek bolushini belgiligen. Bu xil köp menbelek xaraktér diniy étiqad, exlaqiy chüshenche, til yéziq, edebiyat sen’et, örp adet, turmush usuli qatarliq jehetlerde roshen ipadilen’gen. Jümlidin kiyim kéchek medeniyitimizmu ichki tashqi jehette keng qobul qilish, özlüksiz yéngiliq yaritishtin ibaret xususiyetke ige bolup kelmekte.
Axirida, men shiwétsiyide saqlan’ghan yurtimiz toghriliq tarixiy, medeniy miraslarning uyghur medeniyitini, tarixini tetqiq qilghuchi, izden’güchi we qiziqquchilargha bu xil matériyallarni ulargha yetküzüsh pursitige ige bolghinimdin özümni cheksiz bextlik his qilidighanliqimni bildürimen.

Shiwitsiyidki Uyghurgha Ayit Asare-etiqilerdin Medeniyitimizge Bir Nezer

Aptori: Eziz Eysa Elkün

Quyash parlighan seherde bük- baraqsanliq derexler arisidiki qushlarning wichirlap sayrashliri kishige bügünki bu bir künningmu biz arqimizda aldirash qaldurup ketken herqandaq bir kündin qélishmaydighan, qimmetlik hayat öz menisini kamaletke yétip ipadileydighan, güzellikke we ehmiyetlik demlerge tolidighan yene bir yap yéngi bir künning bashliniwatqanlighidin köngullerni mestxush qilatti.
Men ushbu minutlarda shundaq bir rohluq keypiyatta idimki kichik qizimni qolidin yétilep, uninggha dunya heqqide qiziq we güzel hékayilerni éytip bergech, uni aldirash mektepke élip kétiwatattim. Piyadiler yoli xélila tar bolghachqa adette uch adem teng yandiship mangalmaytti. Eger aldimizda birer adem astaraq kétip barghan bolsa, u ademning aldigha ötüp yolingizni tizrek dawamlashturushingiz üchün «merhemet, kechürüng, manga yol bergen bolsingiz!» digendek tekellup geplerni qilip yol sorishimiz kérek idi.
Teliyimizge bizning aldimizda bowaq harwisi ittirip, méning qizim bilen teng yashtiki bir kichik qizni bille élip kétip barghan bir yash ayal uchurdi. Bu ayalni men bir qanche yillardin buyan tonuyttim. Bu ayal a’ilisi bilen méning qizim ikkinchi sinipta oquwatqanda bizning mehellige fransiyening nis (Nice) shehridin köchüp kelgen idi. Bu ayalning qizi bilen méning qizim shuningdin buyan bir sinipta oqup kéliwatatti. Bu ayalning ismi lusié (Lucie) bolup, milliti fransuz idi. Biz adette uchriship qalsaq tekellupluq salam – sa’etlirimizni ayashmayttuq.
Men lusié xanimgha arqisidin yitishiwalghandin kéyin, uning yanfonida widé’o téléfon arqiliq bir yashan’ghan sériq chachliq ayal bilen qizghin paranglishiwatqinini kördum- de uninggha dexli qilmasliq üchün gep- söz qilmay yénidin ötüp kétey dep oylidim yu emma mundaq qilsam men yaxshi tonuydighan bir kishige etigendila qilghan edepsizlikim bolup qélishidin ensiridim we uninggha pesrek awazda « – xeyrlik seher lusié! » dédim. U mu manga jawaben tebessum bilen eynen sözni tekrarlidi we qoshumche qilip “-kechürüng, men apam bilen widé’o téléfon arqiliq paranglishiwatattim.» dédi bir xil özurluk qiyapette.
« -kérek yoq lusié, siz néme dégen bexitlik he, siz xalighan waqtingizda widé’o téléfon arqiliq ata- aningiz bilen sözlisheleysiz, yene siz xalighanda ata- aningizni yoqlap baralaysiz… sizning öyingizge bérishingizgha wizimu ketmeydu….» dédim we yene bir nimilerni démekchi boldum yu – lusié xénimge kulumsirigech yandiship uning aldigha ötüp qizim bilen yolimizni dawam qiliwerduq. Emma men lusié ning aldigha ötüp 100 métirche mangghandin kéyin kesme yolda yoldin ötüsh üchün qizil chiraghning yéshil chiraghqa almishishini kütüp turup qaldim. Shu esnada hayal bolmayla lusié arqimizdin kélip bizge yétishiwaldi we mendin ejeblinish ichide soridi:
« -kechürüng, sizning manga héli néme déginimiz ésimde, emma u chaghda men téléfonda apam bilen sözlishiwatqan bolghachqa sizge waqtida jawap qayturalmidim.» dédi.
U gépini tügitip turushigha biz kütüwatqan chiragh yéshilgha almashti. Biz hemmimiz aldirash ikki yénimizgha qarighach balilirimizning qollirini mehkem tutup yoldin öttuq. Lusié yene sözni dawamlashturdi.
« – eger men xata anglimighan bolsam sizning manga ‘siz néme dégen bexitlik, ata- aningiz bilen téléfonda körusheleydikensiz’ déginingizni chüshinelmidim. Bu sizning néme déginingiz? Siz ata- aningiz bilen téléfonda körüshüp sözlishelmemsiz? Sizning ata – aningiz yashaydighan uyghur dölitige widé’o téléfoni qilsingiz bek qimmet toxtamdu ye? …. » dégendek bir talay so’allarni yaghduruwetti.
Méning keypim sel jiddiyleshkendek idi. Shundaqtimu erkinlikning mamuq böshükide toghulghan we chong bolghan, sherqning «sotsiyalizm», «kommunizm», «milliy bölgünchilik» dégendek siyasiy sepsetelirini anche yaxshi chüshünüp ketmeydighan bu yawrupaliq ésil- zade xénimgha emdi özümning néme üchün ata- anam bilen téléfonda körushelmeydighanliqimni sewrchanliq bilen chüshendurushum zörür idi.
«- yaq, lusié, ish siz éytqandek undaq addiy emes, men adette téléfon qilsam téléfon heqqi sizning fransiyige qilghan téléfon heqqingizdinmu erzan toxtaydu. Men hazir ata anam bilen téléfonda sözleshmigili bir qanche ay boldi. Uruq -tuqqanlirimgha téléfon qilmighili bir qanche yillar boldi. Hetta wetinimdiki balamghimu hazir téléfon qilalmaymen … tuqqanlirimgha téléfon qilsam jawap bermeydu. Ata – anamgha téléfon qilsam, méning özlirige téléfon qilmasliqimni éytti chünki saqchilar kélip ularning mendin kelgen téléfon’gha jawap bermeslikini, eger jawap bérip téléfonda men bilen sözleshse jazalinidighanliqi heqqide tehdit séliptu. Men mundaq désem bügünki DNA dunyasida mushundaqmu ish barmu dep méning gépimge ishenmeslikingiz mumkin emma men sizge dunyada teripidin untuluwatqan, yardemchisiz qéliwatqan bir mezlum xelqining bügünki künde béshidin ötküzüwatqan kürminglighan elemlirining peqet özüm bilgen birnila éytishqa qadir boluwatimen … bolupmu méning dölitim 1949- yili mustemlikige mehkum bolghandin kéyin hazirghiche mustemlike siyasiti bilen bashquruwatqan, men toghulghan eshu dölette insanliqning qedri qimmet bahasi hemmidin erzan. Démekchi bolghinim u yerde qanun ademni emes, adem qanunni bashquridu. Dunyada nopusi eng köp bu dölet puqralirining hemmisi quldek yashaydu … shunga hökümet we saqchilar xalighiniche yanchuqidin qanun chiqirip kishilerning eng eqelliy bolghan téléfonda öz perzentliri bilen sözlishish hoquqidin tartip, néme kiyish, néme yiyishgiche, hetta qandaq tilda sözlishishgiche bolghan bir ademde tughulishidinla teb’iy bar bolidighan hoquqining birinimu qoymay tartiwalghan. Mana bu dölet téxi birleshken döletler teshkilatidiki besh döletning biri hésablinidu. U dölet özining insanliqqa qarshi sadir qiliwatqan jinayetliridin hazir nomus tuyghusini hés qilmaydu, emma tarix hamini ulardin jawab alidu. Kishini bek epsuslanduridighini shuki dunya, bolupmu gherbtiki démokratik döletler özining iqtisadiy menpe’etini aldinqi orun’gha qoyup, hazir hemmige köz yumup, mushundaq insanliqqa qarshi bir dölet bilen shériklik munasiwitide boluwatidu. Dunyadiki bir qisim döletlerning pul üchün özlirining insaniy qimmet, exlaq we pezilitini sétiwétishi kishini tolimu chöchütidu. Sizge men burun éytqan, méning millitim uyghur, siz yaxshi bilidighan tibetlerge qoshna we teqdirimizmu ulargha oxshap qalidu. Men eshu uyghur dégen milletning pushtidin bolghanmen ….»
Lusié xanim gépimni diqqet bilen anglap kétiwatatti. Men sözümni mushu yerde toxtitishimgha ulapla u gep bashlidi.
« – sizning éytqanliringizgha zadila ishen’güm kelmeywatidu…. Bügünki dunyada mushundaq ish barmu? U yerdiki saqchilar ademlerning téléfonda kim bilen sözlishidin tartip bashquramdu? Men heyranmen. Men uyghurlarni uniwérsitétta oquwatqan waqtimda tibetler arqiliq bilgen idim. Shu chaghda silerge köp hésdashliq bildurgentim. Bügünki künde bir dölet bir milletni bu qedermu xorlighan barmu? Siler musulman bolghachqa xitay hökümiti özining musulman puqraliridin qorqup mushundaq qiliwatamdu? Emma bir insanning diniy étiqadi bilen téléfonda sözlishishning néme munasiwiti bolsun. Eger bu ish rast bolsa bu men hazirghiche anglighan bir dölet hakimiyitining öz puqralirigha yürgüzgen eng uchigha chiqqan radikal siyaset désem hergizmu ashuruwetkenlik bolmighudek. »
Lusié xanim gépini toxtatqan waqitta biz alliburun mektepning derwazisigha kélip qalghan iduq.
« – bolidu, wetiningizde boluwatqan bu köngülsiz ishlardin méni xewer qilghiningizdin memnun boldum. Siz eger xalisingiz biz yene bashqa bir küni bu heqte paranglisharmiz. Rasit, méning bir muxbir dostum bar, u asiyaning siyasitige qiziqidu, eger xalisingiz sizni uning bilen tonushturay. Insanliq hoquqidin mehrum yashawatqan uyghurlar üchün az bolsimu qolumdin kelginini qilalisam bu méning sherpimdur. Rehmet sizge! küningiznng xeyirlik bolishini tileymen!» dédi aldirash bowaq harwisini ittirip mektep derwazisidin kirgech. Menmu tekellup sözlerni qilip lusié xanim bilen xoshlashtim. Qizimni sinipi aldida kütüp turghan mes’ul oqutquchigha tapshurup arqamgha qayttim.
Méning ikki putum ikki qizimni yeslidin tartip taki 6- sinipni püttürgiche künde bir yaki ikki qétim qatraydighan, shu qeder konirap ketkendek bilinidighan bu piyadiler yolida xuddi juwazgha kön’gen kalidek méni érenlik bilen kötürüp élip mangmaqta idi emma eqil-idrikim bolsa ikki ay ilgiri apam bilen eng axirqi qétim téléfonda sözleshken eslimilerge baghlinip halsirayti, wujudumni qandaqtur söz bilen ipadiligusiz bir xil achchiq hesiret, iztirapliq azablar toxtimay köyduretti.
« -héllo ! essalamu eleykum! qandaq ehwalingiz apa, salamet turwatamsiler? Atamning ehwali qandaq? Bügün ornidin turalidimu? Mehelle ichi ténch- aman ….. »
Hayatida nurghun issiq- soghuq kechmishlerni béshidin ötküzgen, turmushning halawitidin köre azab-oqubetlirini köprek tartqan, özining bu dunyaliq birdin bir yalghuz perzentidin ayrilip, bala otida ming ölüp, ming tirilip, bügün’ge qeder alahezel 20 yilni sebir qilish bilen yashap, ete kélidighan künning yaxshi bir kün bolidighanliqigha ümid bilen telmürüp ötküzgen bu japakesh anining yigha arlash boghuq awazi téléfonda üzülüp – üzülüp ekis sadalar ichide boghuq angliniwatatti.
« – balam, biz yaxshi turduq … atingizdin ensirimeng. Atingiz yéqinqi künlerdin buyan siritqa méngip chiqalmas bolup qaldi … men dorisini waqtida ichkuziwatimen …. Jénim balam, désem tilim köyidu, démisem esli köyidu … manga bu gepni sizge déyish tashtinmu éghir kéliwatidu … jénim balam, siz mundin kéyin bizge bir mezgil téléfon qilmighan bolsingiz … siz her qétim téléfon qilghanda saqchilar shu waqittila öyge kélip ‘baliliri bilen sözlimisile, bolmisa aqiwiti yaxshi bolmaydu, yuqiridin bizge shundaq buyruq bar…’ dewatidu. Hazirgha qeder ikki yil bolup ashti, her heptining axirida siz téléfon qilghandin kéyinla mehellidiki saqchilargha ularning telipi boyiche sizning téléfon qilghanliqingizni téléfon qilip melum qilip kéliwatattim …. Bumu emdi ulargha yetmigen oxshaydu… jénim balam, men emdi qana’et qilip qaldim, her yer bolsa xudaning yéri, men sizdin ming mertiwe razi…. Siz baliliringiz bilen xatirjem, bexitlik yashisingiz men xatirjem bolimen … sizni allahqa tapshurdum jénim balam … »
Apamning yigha arlash gépi téléfonning üzülgendin kéyinki du..du … dut signali ichide ghayib boldi. Bu del 2017- yili roza héyitidin bir hepte burunqi shenbe küni idi.
Shu qétimqi téléfonda sözlishishimizdin kéyinki bir heptini perishanliq we teshwishler ichide ming teste ötküzdüm. Bügünmu oxshash yene shu shenbe küni idi. Awal ata-anamning oy téléfon’gha téléfon qildim, jawap yoq. Kéyin apamning yanfonigha téléfon qildim. Uningdin bir haza changchil muzikisi chiqqandin kéyin “du … du … dut “ signali bilen téléfon üzüldi. Apam éniqki na’ilajliqta méning téléfonni jawabsiz qaldurghan idi … .
Men bu éti ulugh sheher london’gha kelginimde 30 yashning qarisini alghan, qelbimge ulughwar aramanlarni pükken, dunya we hayatning séhrlirige ottek qizghinliq bilen telpünidighan, asarettiki ézilgen xelqimge hetta pütün dunyadiki zulum ichide azab chékiwatqan xelqlerge adalet tépishtek ulughwar ghayilerni özümge nishan qilghan bir jenggiwar pidayi emesmidim? Ejiba bügünki kün’ge kelgende men néme boldum? Men xelqimge néme qilip bérelidim? Xelqimning insandek yashash hoquqini qoghdash, öz tupriqida adalet, heqqaniyetke érishishige emes, belki insanliqning eng addiy hoqoqliridin hésablinidighan özümning yashan’ghanda baqquchisi yoq yalghuz qalghan ata- anam bilen ayda bir qétim bolsimu téléfonda ularning hayat yaki ölgenlikini bilish hoqoqidinmu mehrum bolup qéliwatimen’ghu?
Éniqki bügün yürikimge pighan payxan salghan idi. Men mushundaq azablan’ghan, rohsizlan’ghan waqtimda eger özümni tutuwalalmisam qelbim qétida eslidinla oxchup turidighan isyankar rohim bu qétim wujudumdin partlap chiqip kétidighandekla qilatti….oy pikrim men turuwatqan makandin shu qeder uzaqliship ketkechkimu özümning öyge qandaq kélip qalghanliqinimu sézelmey qaptimen. Aldimdiki hayat ri’alliqigha boysunushum, perishanliqini eqilge, eqilni heriketke, heriketni emeliyetke aylandurushum muqerrer shert idi chünki men emdi qanliri hemishe qizip turidighan, qaynaq héssiyat boyiche ish köridighan tentek bir yash emes idim.
Kechte bir künlük ishni tügitip, harghin öyge qaytip keldim. Ishikni échip tapsidin atlap öy ichige kirishimge ottura mektepke oquydighan chong qizim aldimgha yügürüp kélip méni quchaqlighandin kéyin «-dada, dada, sizge éytidighan bir xosh xewer bar … » diginiche én’glizche wichirlap sözleshke bashlidi.
«- dada, bügün mu’ellim bizge jughrapiye derside hemmimizning özimizni tonushturup, ata-animizning qeyerdin en’gliyige kelgenlikini we shu döletning jughrapiyisi heqqide bilidighanlirimizni éytip bérishimizni orunlashturghan idi. Men shuning bilen ‘eger men méning dadam sherqiy türkistandin kelgen désem mu’ellim hetta siniptiki sawaqdashlirim bu döletni bilmise, men sawaqdashlirimning aldida mesxirige qalarmenmu‘ dep ensirep kettim. Kéyin manga tonushturush nöwiti kelgende ‘méning dadam uyghur, sherqiy türkistandin … u dölet hazir musteqil emes… u yerning hawa kilimati qurghaq ….‘ dep chushendursem, teliyimge bizning mu’ellim özining uyghurlarni we ularning döliti sherqiy türkistanni yaxshi bilidighanliqini éytti. Bu gepni anglap men bek xosh bolup kettim…. Sawaqdashlirimmu emdi méning dadamning qaysi dölettin kelgenlikini bilidighan boldi … » dep hayajan bilen toxtimay sözleytti.
« – méning söyümlük, eqilliq qizim, siz toghra jawab béripsiz. Sherqiy türkistan dadingizning hem sizning mustemlikide qalghan wetinidur ! u döletni hich bir zaman untumang, dadingiz shu dölet bilen sizning dadingiz bolup yashaydu! » dédim men qizimning péshanisige söyüp turup.
4- awghust, 2017- yili londonda yézildi.