EKER HASTALARINA MÜJDE ! [MUTLAKA DENEYİN]

İşte diyabetin doğal tedavisi…
Dilimler halinde doğradığınız bamyayı bir bardak suyun içine koyun.Bardağın ağzını kapatın ve oda sıcaklığında gece boyunca bekletin.
Kahvaltıdan önce dilimlenmiş bamyaları çıkararak suyunu için.
İki hafta boyunca tekrarlayacağınız bu işlem sonucu şeker seviyenizin düştüğünü göreceksiniz….“
BAMYANIN DİĞER FAYDALARI…!
Sofralarımızda sıkça yer almayan fakat çok farklı yararları olan bamyanın faydalarını sizin için araştırdık. İşte bamyanın bilinmeyen 8 yararı…
Bamyanın 8 faydası!
1.Çözünür ve çözünmez lifler içerir. Çözünebilir lif metabolik toksinleri yok eder. Böylece kalp hastalığı riskini azaltır ve sindirim sistemi ile vücuttan dışarı zararlı toksinlerin atılmasını sağlar.
2.Ülseri önlemede önemli bir etkisi olan bamya, sindirim sistemindeki asidi nötralize eder.
3. Retinayı korur ve kataraktını önlemede büyük destek olur.
4.Stres ve depresyonu azaltırken, sinir sistemini korumaya da yardımcı olur.
5. İçerisinde bulunan C vitamini, güçlü bir bağışıklık sistemi oluşturmak için önemlidir.
6. K vitamini güçlü kemikler inşa etmek ve kemik yapısını korumak için gereklidir. Kan pıhtılaşma proteinlerinin üretimi için önemli bir etkendir.
7. Demir, kalsiyum, manganez ve magnezyum gibi mineraller ihtiva eder.
8. Kilo vermek isteyenler bamyayı tercih edebilir. Bamya, içeriğindeki yüksek lif oranı sayesinde tokluk hissi yaratır.
———————————
https://www.facebook.com/saglikhaberleri.com.tr

Autori: T. Hamut

Nahayiti burunqi ashu
Tögining quyruqidek kemtük yillarda
Chöldiki alwundek xire aylarda
Bir birige tutushup ketken perqsiz künlerde
Hemme adem bu dunyagha béshidin tartip kirgüziletti
Jigdining altun chéchiki bilen
Qumning mis danchiliri köngül aynighidek purayti
Jénigha ichi aghrimaydighan körümsiz ademler
Qishni bahargha soliwélip terep tereptin haqaretleyti
Ömilep mangidighan su shu chaghda bayqalghan
Erler ayallarning putigha, ayallar erlerning qoligha qarayti
Hemmila ademning sol qapiqi etigendila tartatti
Bir birige : sanga xudaning ichi aghrisun , déyishetti
Miwe oghrisi , kitab oghrisi we xotun oghrisi oghri hésablanmayti
Dunya héchkimge héchnémini wede qilmayti
Xuda qérilarning birinimu untup qalmayti
Er ayallar toy qilghachqila balilar tughulatti
Biz qachanliqqa chong bolimiz , dep sorisa balilar
Aptap chiqqan yekshenbe küni , deyti anilar
Biz qachanliqqa bextlik bolimiz , dep sorisa yashlar
Tögining quyruqi yerge yetkende , deyti chonglar
Yekshenbe küni aptap chiqmayti , tögining quyruqi yerge yetmeyti
Hemme ademning öyide birdin kona ochaq bar idi
Héchkimmu otini öchürüshke jür’et qilalmaydighan
Hemme ademning hoylisida birdin qarangghu quduq bar idi
Héchkimmu aghzini échishqa pétinalmaydighan
Hemme ademning qelbide birdin ghelite ümid bar idi
Héchkimmu aghzidin chiqirishni xalimaydighan …

U ashundaq bir chagh idi
Hazirmu pat pat dawamlishiwatqan

2015. yili 15. iyun

Autori: Hebibulla Ablimit

Qarahanlar Emperiysining dunyagha meshhur hökümdari Sultan Selchuq Bughrahan!

Dahilar Hunlargha yol körsitishi lazim,

Hunlarning umutsizlinip qilishigha hergiz yol qoymasliqi lazim.

-Hun tengriquti Atila han 

Dahi digen ikki yaki uningdin artuq shexsilerning bir yerge kélip, birlikte otturgha chiqishi we bir guruppa(Teshkilat, Partiye….) ezalirining tesiri netijiside belgilik bir paaliyet sheklige sewep bolush arqiliq otturgha chiqqan bir siyasiy uqumdur.

Dahi bolsa özi ait bolghan shu guruppa yaki shu Qewim(Amma, Xelq)ning bashqa ezaliridin roshen bir alahidilikke ige bolghan we bu guruppa paaliyetlirige özining idiyesini tesir qilduralaydighan alahide talantqa ige bir shexis.

Bu dahiliq alahidilikke ige bolghan shexis bashqa guruppa ezalirigha qarighanda téximu awan´gartliq rol oynaydighan, téximu alahide hörmetke sazawer bolghan, bu guruppa ezaliri we yaki özi ait bolghan Qewim ustidin özining hökumini ijra qilishqa mahir bolghan bir shexistur.

Dahilar bolsa guruppa yaki pütün ammigha tesir qilalaydu. Ular eqilliq, bilimlik, adaletlik, edep-exlaqliq, égghir-bésiq, jessur, mert,  mulayim mijezlik, wapadar, toghra sözluk, shepqetlik kélidu. Ular öz doslirining xataliqlirini (Munapiqliqtin bashqa) kechurup qilalaydu, shökret perezlik qilmasliqtek  bir qatar ésil alijanap xésletlerge ige bolidu.

Dunyada bir pütün mukemmel insan bolmaydu, xatasiz peqet Allagha xas süpettur. Emma Dahida yuqarda sanap ötken süpetler asasen toluq bolghandila keng xelq ammisini öz ettrapigha toplalaydu we öz Qewimmini közligen mexset üchün seperwer qilidu.

Dahi bolghan shexis öz Xelqini toluq chüshengen késhidur.

Jenubi Afriqa xelqining dahisi, Nobel téchliq mukapatigha érishkuchi Nelson Mandela özining „Erkinlik üchün uzun Seper“ namliq kitawida mundaq digen:“ Dahi digen  özi rexperlik qilghan xelqining pütün exwalini toluq chüshengen késhidur“

Dahi bolghan késhi öz xelqining tarixini, medeniyetini, külturini, qimmet qarishini, siyasi –pelsepesini we shu dewridiki siyasi, iqtisadi, ijdimaiy exwalinidin toluq xewerdar bolghan bolushi lazim. Mana mushundaq bolghandila andin öz xelqini toghra yolgha yéteklesh bilen birge öz xelqi ichidiki zidiyetlerni toghra hel qilip, özining parlaq idiyesi arqiliq qarangghuluqta qalghan öz Qewimining ichige nürluq chiraq yaqidu.

Dahi öz idiyesi yaki özi tewe bolghan gurupining idiyesi bilen élip baridighan paaliyet we yaki küresh arisidiki  munasiwetke chongqur exmiyet birishi lazim. Idiye bilen paaliyet (küresh) otturisidiki munasiwet tigi tektidin éytqanda insanning pütün ish-herketliri ustidiki oylighan oyliri bilen munasiwetlik bolghan bir tebiy hadisdur.

Dahi otturgha qoyghan idiyening mezmuni bilen élip barmaqchi bolghan paaliyet otturisiki munasiwet yaxshi bolghandila shu idiyening türkisidiki paaliyet  arqiliq yetmekchi bolghan axirqi nishangha toloq yetkini bolidu.

Eger Dahining asasi wezipisi  siyaset qilish bolsa u halda idiye bilen siyasi paaliyet arisidiki munasiwetning zörurligi hessilep ashidu. Idiye bilen siyasi paaliyet otturisiki munasiwetning mahiyiti axirda siyaset bilen shu milletning pelsepesi otturisidiki munasiwetke birip taqilidighanlighini otturgha qoymay turalmaymen. Chünki Dahi yurguziwatqan siyaset elwette shu xelq-ammisi bilen zich baghlanghan boludu,  élip biriwatqan siyasi paaliyetning keng dairlik bolushi we ortaq hayatliqni teshkil qilghan xelq-ammisining qabiliyet dairisi ichide boludu hemde shu xelq-ammisigha rexperlik qilish sewebi bilen élip birilghachqa shu xelqning yaki Milletning siyasi-pelsepesi bilen munasiwetlik bolidu.

Siyaset bolsa insanning aktip paaliyetlirining biri bolup, insanning pütün paaliyetliride aktip rol oynaydighanlighi üchün siyaset bilen shu milletning  pelsepesining otturisida zich munasiwet bolidu. Chünki siyaset shu milletning siyasi paaliyetliri üchün rol oynaydighan bir siyaset bolushi üchün shu milletning exlaq-pelsepesige uyghun bolushi lazim. Siyaset ikki insan otturisidiki exlaq munasiwitidin halqip pütün jemiyet derijisige köturulidighanlighi üchün siyaset yenila pelsepe derijisige köturilidu. Bu menidin  Dahi shu millet yaki xelqning  exlaqigha  ülge bolidighan bir shexistur.

Dahi yene bezide pütün bir milletning gunahlirini öz ustige alghan, özide tebiy bir alahidilikning barlighigha chongqur ichengen, xelqning  éghir böhran ichide  qalghan waqitlarda kökrek kérip otturgha chiqqan, öz xelqini maddi we meniwi böhrandin qutuldurush üchün özini atighan insanndur.

Dahilar bolsa özining qubandanliq qilish alhidiligi we shexsi obroyidin paydilinip xelqni bashquridu yaki bashqa mexsetlirige yétidu. Dahi mexsetni emelge ashurush üchün öz ara hemkarlishish, tézginlesh,  bashqurush, ammining küchini herketlendurush qatarliq wastilarni qollinidu. Dahi hergiz öz xelqige zorawanliq wastilarni qollanmaydu belki yene ijdimai munnasiwetke tayinidu we adaletlik bolidu. Bu toghrughuluq Hindi xelqining dahisi Mahatma Gandhi mundaq digen iken: “Heqsizlikke béqinip, pütün insanlarni arqamgha egeshturgendin, heq-adalet yolida méngip yalghuz qalghinip yaxshiraq!“

Yene u mundaq digen:“Adaletsiz réjimni adalet bilen öruwiteyli. alqishlighan xelqning aldigha qangha héch boyalmighan ikki qolimizni köturup chiqayli!“

Dahi özining ésil exlaqi, adaliti bilen, aldin-ala körush qabiliyiti bilen , özining keskinligi, jasaretligi, toghrulughi, eqil-parasiti bilen özining mehjutlughini, yuksek abroyini kapaletke ige qilidu. Mesilen: Peyghemberler,  Mahatma Gandhi,  Mustafa Kamal, Nelson Mandela, Exmetjan Qasim  …….

Bezide milletler öz nizamini yoqatqan waqitlarda Dahilargha muxtaj ikenligini tup mahiyettin hés qilidu. Para-para bolup chéxhilip ketken, ganggirap öz yolini tapalmighan bir Qewim öz dahilirining bashlighan yolida méngishqa razi bolidu. Bundaq chaghda dahi öz Qewimning ish-paaliyetlirini bashqurush meshulyitini we imtiyazgha ige toluq hoqoqluq shexis bolup hésaplinidu.  Bu bir  esirlerdin biri meydangha klegen Model yaki séstimdin otturgha chiqqan bir sotsial hadisdur. Héchbir Qewim yaki bir séstim öz Dahisining bashqilarning herketlirige , idiyelirige qarshi qollanghan tebbirlirini aldin ala perez qilip yételmeydu, buni Dahi bolghan shexis özi qarar qilip bikitidu. Shunga Dahilar bilen Rexperler(Saylam arqiliq otturgha chiqqan Reisler we bashqilar…) otturisida alahide perq bolidu.

Dahilar bolsa özining tughma qabiliyiti we ijdimaiy jemiyettin toplighan tejirbiliri arqiliq öz Qewimige alahide tesir qilip, öz idiyesini shu Qewim insanlirining qelbige chongqur tesir qildurghan alahide shexislerdur. Rexperlerde undaq bir qabiliyet bolmaydu, peqet qol astidikilerni wastiliq halda özige itaet qildurdu. Mundaqche qilip éytqanda huqoqning we ijra qiliwatqan qanunning  küchige tayinip, özige boy sunduridu.

Yene bir perq bolsa Dahi öz xelqining shu dewridiki siyasi we ijdimaiy weziyitini  nahayiti inchikilik bilen tetqit qilghan shexistur. Dahi yene öz xelqigini özige mayil qilisqa usta bolghan, ichki hésyatlirini chüshengen bir shexis. Mundaq tughma alahidilikke ige bolghan shexisler öz gurupisi(Partiye we Teshkilat..) ichide eng töwen qatlamda bolsimu yenila yuqarqidek alahidilikliring türkisi bilen öz eqlini ishqa silip shu tarixi sharaittin ustuqluq bilen paydilinip, eng yuquri derijige chiqalaydu we axirda rexperlik huqoqini qolgha alidu. Mesilen Adolf Hitler we bashqilar.

Adolf Hitler ene ashundaq tiptiki késhi bolup, umu öz waxtida xelqi bilen namaishqa chiqqan we oqta yarilanghan, öz etrapidikilerni we öz xelqige özini söydurgen emma  yuquri derijige chiqqandin kiyin qoligha tömur peley kéyip diktatturluq yolini tutup, tarixta kechurgusiz xataliq sadir qilghan we buning bedilini öz jini bilen ötigen. Tarixta mundaq tiptiki dahilar sanisaq xéle bar.

Insanda Dahilargha xas bir tughama qabiliyet bolmisa we etrapliq bir Pelsepewi bilimlerge ige bolmisa u shexis ming tiriship-térmiship siyaset qilsimu, huqoq perezlik qilip her-xil wastilarni qollansimu Dahi bolalmaydu.

Dahi yalghuz öz Qewimning nimini arzu qilidighanlighini bilishila kupaye qilmaydu belki bu arzuni emelge ashurush üchün öz idiyesini otturgha qoyushi we bu idiyeni shu Qewim qobul qilishi we axirda bu idiyening turkisi bilen Qewimning arzusini emelge ashurushi lazim. Bu arqiliq öz idiyesining toghrulughini emeliyette ispatlighan bolidu we öz jasaritini, eqil-parasitini öz Qewimi aldida namayen qilghan bolidu.  mana mushundaq shexisler tarixta  Dahi digen bu shereplik namgha muyesser bolghan.

Mana mushu küresh jeryanida Dahi bolghan shexis héchqandaq maddi bir mempetke ige bolushtek shexsi bir gherezde qet´i bolup baqmighan. özning pütün barlighini shu qewimning istiqpali üchün atighan. Shunga tarixta mundaq Dahilar öz Qewimi ichide nahyiti zor abroy qazanghan.

Mundaq yuksek abroygha ige Dahilar pütün pilanlirini özi yalghuz qilghan, gurupining siyasetlirini yalghuz özining eqil-parasitige taynip belgiligen, gurupidiki ezalarning huqoq dairisinimu özi yalghuzla belgiligen, öz-ara munasiwetlerni, paaliyetlerni peqetla özi belgiligen. Yalghuz özining buyruqi bilen pütün ammini seperwerlikke kelturgen.  Yuksek abroyning küchi bilen guruppa ezaliri   buyruqni shersiz ijra qilghan. Mundaq abroyluq Dahilar tarixta ulugh idiyelerni otturgha qoyghan we bu toghruluq nurghun ésil eserlerni kéyinki ewlatlargha yézip qaldurghan. Bundaq abroyluq Dahilar  yene nahayiti yuquri natixliq talentigimu ige bolup, öz nutuqliri arqiliq keng ammini öz etrapigha yéqqan.

Dahilar öz nutuqlirida Peyghemberlerning sözliri we bashqa Dahilarning tesirlik sözlirini neqil qilip sözlise nutuqi téximu jelip qilarliq bolidu. Mundaq natiqliqning roli öz nöwitide yéziqchiliqtinmu ustun bolup, xelqni oyghutushta zor rol oynaydu. Bu toghruluq dunya pelsepesining asaschiliridin Sokrates(Miladin burun 469- 399) mundaq digen: „ Natixliq yéziqchiliqtin téximu yaxshidur. yézilghan sözler insangha jawap qayturalmaydu. Eger u yézilghanlarni chüshunelmisingiz uni sizge derhal izahlap birelmeydu. Uning üchün yuzmu-yuz sözlesh uningdin artuqtur. Sözligen waxtighizda, anglawatqan késhilerning qandaq bir insanlar ikenligini oylushisiz.“

Yuksek shexsi Abroygha ige Dahilar öz Qewimi ichide özining dahiliq salahiyitini qoghdimisa yeni shexsiyetchi, men-menchi, mandi mempeetni ustun bilidighan, öz xelqining exwalini oylimaydighan bolup qalsa u dahi derhal öz salahitini yoqatqan bolidu. Bundaq exwal astida boghuluq yene shu xelqqe bolup, xelqning itipaqi buzulup, zor maddi we meniwi bohranning ichde qalidu. Chünki mundaq bir Qewim bashqa bir Dahini özige bash qilishni oylap baqmighanlighi üchün u Qewim charisiz qilip, igisi yoq padidek terep-terepke qachidu.

Meshhur siyasishunas we tarixchi Niccola Machiavelli mumdaq digen iken: „ Béshi yoq bir Qewimdin héch bir umud yoq !“

Dahi bolghan shexis özining abroyini saqlishi lazim. Öz abroyuni tökidighan zurur bolmighan ushshaq ishlargha arlashmaslighi lazim. Özining barlighini shu Qewim üchün atighan bolushi lazim chünki u shexis Tarixning  mejburyitini öz ustige alghan insandur. Bu tarixi mejburyetni ada qilish üchün öz xelqini küresh üchün bedel töwleshke yüzlendurishi shert. Buning üchün yenila shu Qewim ichide belgilik abroygha ige bolushi, Qewim ezaliri öz dahisigha hörmet körsitishi lazim.

Gérmaniyening Sotsilogiye alimi Max Weber mundaq deydu: „Pütün tarixi emeliyetler shuni ispatlidiki insanlar dawamliq mumkin bolmighan nersilerge érishishni oylimighan bolsa idi; mumkin bolghan nersilerge érishelmeyti. Biraq bularni qilish üchün insanlargha yenila bir dahi bolushi lazim yene u dahi hamde bir qeqriman bolushi lazim, eger qeqriman bolmisimu eng az digende qattiq umutsizlengen waqitlirida uni jasaretke kelturup tik tutidighan bir  yurekke ige bolushi lazim. Bugunki künde insanlargha kireklik bolghan nerse del mana mushu jasaretlik yurektur. Eger undaq bolmisa insanlar mumkin bolghan nersilergimu érishelmeydu.  Siyasetning chaqirighini  peqetla pilanlighan nersiler üchün bu dunyani nahayiti galwang we nahayiti addi dep qarighan halda qet´i ikilenmey ilgirligen késhiler orundiyalaydu. Peqet we peqetla pütün tosaqlarning aldida „Hemme nersige qarimay“ ilgirligen késhiler shu siyasetning chaqirighini emelleshturidu”

Dimek dahi hem jessur bolushi we her waqit öz helqige umud bexish etken shexis bolushi lazim. Tolostoy :“ Umud oyghaq insanning chüshidur“ digen . umutsiz insan yashashni bilmeydu. Shunga Dahi bolghan insan bashqilargha umud we ilham birishi lazim.

Dahi semimi bolushi lazim, hergiz öz xelqige yalghan sözlimesligi kirek. Öz alahidiliklirini bilginidek, öz kemchiliklirinimu bilishi lazim we bularni öz aldigha muwapiq hel qilishi lazim. Dahiliq peqet yol körsetkuchi, buyruq berguchila emes belki yene öz Dawasigha özini atighan we yéngi sheiylerni ügunup, uni öz helqige özleshturdighan alahidilikke ige bolghan bolushi lazim.

Dahilar tughma talantini jari qildurush bilen birge hayat emeliyitide öz xarektirini  we köz qarashlirini rawajlandurush Dahilarning öz-özini ijat qilish yollirining biridur.

Dahilar öz millitige cheksiz xizmet qilishni özining muqedes wezipisi qilghan bolup, bundaq insanlar öz millti üchün janlirini pida qilishtek QEQRIMAN bolushla yetmeydu, belki özige shermendilerche qilinghan töhmetlerge, özining sheripige we xasiyetlirini yerge urush üchün qilinghan herxil suyqeslerge qarshi jessur we aqil-parasetlik bolushi lazim.

Dahilar öz millitining özige xas tarixigha, sharaitigha, shu milletning siyasi-pelsepesige, exlaq-pelsepesige ,  milli ruhigha asasen siyaset belgilishi hergiz bashqa bir millet yaki memmliketlerning mempeeti üchün xizmet qilidighan idélogiyelerni köchurup ekilip, öz millitige tangidighan shexislerdin bolmasliqi lazim.

Dahilar öz millitining medeniyetining pul bilen emes belki ilim-irfan, iman, exlaq bilen rawajlinidighanlighini bilishi lazim. Medeniyet pulsizliqtin emes belki ilimsizliqtin, irfansizliqtin, imansizliqtin, exlaqsizliqtin xaraplishidighanlighini bilishi lazim. Shunga Dahilar aldi bilen öz qewimini meniwi bohrandin qutuldurushqa tirishishi lazim. Milletlerniing qutushlush herkiti wulining pelsepesi mana mushuningdin ibarettur.

Tarixta nahayiti köp impiraturluqlar qquruldi, nahayiti yukseldi peqet bularning héch biri pulning küchi bilen, özining köpligi bilen emes asaslighi özining könglidiki sap  menewiyet, iman  we  milletperwerligi bilen qurulghan. Tarixta zawalliqqa yoluqup yoqalghanliri bolsa pulsizliqtin, kembeghelliktin emes belki asaslighi meniwi jehettiki bulghunushtin yoqalghan.

Güzel exlaqqa, ilimge ige bolmighan, sap itiqat we milletperwer bolmighan, yuksek teshkilatchanliq, intizamgha ige emes Qewim  öz aldigha bir döwlet quralmaydu. Bolupmu bügünki dewride héch bir döwlet yalghuz qoral küchi tayinip, qan tökush bilen qurulmaydu we yashalmaydu. Shunga dahilar öz Qewmini aldi bilen menewi jehettin oyghutushqa, her xil meniwi késeller bilen  zeyileshken rohlarni dawalshqa exmiyet birishi lazim.

Döwlet bolsa insan Qewimliri meydangha kelturgen eng yuksek eserler, eng yuksek qurulmulardur. Bundaq bir ésil eserni meydangha kelturush üchün eng aldi bilen u Qewim yuksek itiqat exlaqigha ige bolushi, bir ghayige ige bolushi we yuksek teshkilatchan, itizamchan bolushi, sap kirleshmigen rohqa ige bolushi lazim.

Bugunki 21-esirde Tarixning téchliq bir dewige kérgenligini hergiz sözliyelmeymiz, belki eksiche heryer pitne-pasatchiliqqa, zorawanliqqa we adaletsizlikke tolghan bir zamanda yashawatimiz.

Mundaq bir tarixi sharaitta dunyadiki mehkum milletlerge bash bolghan Dahilar  özining ammiwi paaliyetliride simwolluq yéngi bir shekil yaritish mejburyitide. Buning üchün 20-esirdikidek bir yer shari xarektirlik paydisiz we „Axirqi urush“ qa béqinda bolup qalmay belki özlirining alahidilikige asasen bu „yéngi urushlargha „ arlashmighan halda ýengi bir „Quyash“ni keship qilishni oylishishi lazim. Yeni yéngi bir pikirni dunyasini meydangha kelturushi lazim.

Wallace Stevenning éytqinidek „Barghanla her yérde, uning dunyasi Quyashtur”  yeni yéngi bir umud. „Bu mumkindur, mumkin, mumkin bolushi lazim“ diyishimiz kérek. Yenila esla mesile yéngi bir térilish yolini tapmaq. Heqiqi bir yéngi qurulush imkani yaratmaq.

Birinji ademler quyashni söyer,

Ikkiji ademlar sayini söyer.

(Bernard Shaw)

29.08.2015 Germany-München

Bu Maqalini yézish üchün paydilanghan Matéryallar:

1. Nelson Mandela: “Der lange Weg zur Freiheit” yeni “ Erkinlik üchün uzun Seper” namliq kitap.

1. Alparslan TürkeSh:  „ Dava“ namliq kitap.

1. Alain Badiou: „Yéngi bir Siyaset üchün Pelsepe“ namliq kitap.

İşte uzun ve mutlu evliliğin 20 sırrı..

1- Aile içinde şakalaşmayı ihmal etmeyin
2- Eşiniz için bakımlı olun.
3- Ailenizin yanında eşinizi sevindiriniz. Övün, saygıyla anın.
4- Evliliğinize hiç kimseyi karıştırmayın. Etraftakilerin sözleriyle hareket etmeyin. Problemi evde çözün.
5- Aşırı kıskançlık duygusuyla bakmayın.
6- Sadece kendinizi haklı görmeyin. Bazen eşinizin de haklı olabileceğini düşünün. Ona fırsat verin. Sorun. Danışın.
7- Eşinizin akrabalarına saygı gösterin.
8- Eşinizin kusurunu örtün. Ortalıkta konuşmayın. Münasebetsizliği bile olsa kapatın. Eleştirmeyin ortalıkta.
9- Bazen eşinize beklemediği sürprizler yapın.
10- Sırlarını saklayın. Özeli hiç konuşmayın. Aile mahremiyeti, en önemli mahremiyettir. Kimseyi ortak etmeyin. Ortak olmak isteyen boşboğazlara müsaade etmeyin.
11- Eşinize bazen isabet ettiğinizi söyleyin.
12- Kibar ve nazik olun.
13- Eve girerken gülümseyin. Dışarıdakini dışarıda bırakın eve sıkıntı taşımayın.
14- Sinirlenince sükûneti koruyun.
15- Evde, çocuk bakımında eşinize yardımcı olun.
16- Onu sevdiğinizi söyleyin. Eşinize bazen bugün daha güzelsin deyin. Bunu demekle kıyamet kopmaz.
17- Ona güvenin.
18- Helal rızık yedirin.
19- Tatile eşinizle gidin. Lokantada yemek yerken bile ailenizle yiyiniz.
20- Ev işinde yardımcı olun.

Autori: Rahmanjan Awut Öz’hal

Yersharigha sayahetke kelgen tashqi pilanit adimidek
Lekming lekming idiyelerning qorshawidin qéchiwatqan
Qatar qatar mashinilarning arliridin shungghup kiliwatqan
Belkim soqrattek yumilaq bash
Hiyugudek telepchan
Balzaktek qalaymiqan kafqadek qorqunchaq
Sheherning ghiriplighini mesxire qilghanche
Qoghunluqta ow owlap yürgen aghmighandek
Hitirqash we endikish ichide
Neshterdek bishigha sanchiliwatqan kün nurida
Qaynawatqandek tupraqtin ün’gendek piyade yolda sanga uchrap qalidighini perhat tursun
Uning chihridiki cheksiz sulghunluqni hichkimdin izdep tapalmaysen
Hemmila perhat tursun tursun mihmanning balisi bulalmaydu
Ottuz yilning aldida ichip tashliwetken haraq botulkisining renggi özgermigendek
Perhat tursunning mihmandositlighi özgirip baqmidi ,
U lükchek emes emma ayaligha xewer qilipmu qoymay her zaman qelib derwazisini
Reqipliri üchünmu ochuq achalaydu
Perhat tursun yighlighandin better échinishliq külüp turup
Sini üyige teklip qilip mihman qilalaydu
U aghinidarchiliq üchün bizge mushitliship birelmeydu
Bizge yardemliship bulangchiliq qilalmaydu
Adem öltürüp birelmeydu
Likin üliwilishni sen’et dep qoyup
Hiyiqmastin ochuq ashkare
Reswalarche hayatqa muhebbet baghlap yashaydu
Gheripning tutuq hawasidin chüshkünlükni ügen’gen
Derdini sanga sözlep sini deritmen qilip qoyup
Sözligenlirini untup qilip yene yashawatqini perhat tursun
Soqiratning ülümide chaqnaydu
Eplatunning gürjikide atushqa birip xaman alidu
Kichide yol mangsa tolistuyning hassini ariyetke ilip üyige qaytidu
Dostuywiskining ülümidin zoqlinidu
Nitizining sarang bulup qélishigha heset qilidu yaki qilmaydu
Sartirining aghmichilighini eyiplimeydu
Uyghurning tonuridek hararet ichide qalghan sheherde dawamliq piyadiler yolida yüridu
Uning wélispiti yoq
Mashinisi yoq
Jinsiyet tetqiqatlirini
Ishtansiz yalingach kocha tüwruklirige qarap
Ayalliqning jelipkarlighgha teqqaslap yizip chiqidu
Perhat tursun barliq zorawan küch we idiyelerning
Qaq chüshtila numusigha tigidu
Xudayim mexsetsiz orunlashturghan bir jume küni yaki shenbide
Sanga piyadiler yolida choqum uchrap qalidu
Bahar called you.

Xelq meydani

Tahir hamut

Öre turup uxlaydighan dulduldek xeterlik men
Özümni da’im xelq meydanida körimen
Meydanning otturisidiki bayraq xadisi
Her küni bir ghérichtin igizleydu

Ténimdiki mital terkipler
Shübhilik nezerde bizni uzaqtin buyan közitip turghan peyghemberlerdek
Éghirliq peyda qilidu

Shamal olishiwalghan bu rast meydanda
Éhtiyat bilen
Natonush kishiler bir birige qarashqa
Emma körmeslikke tirishidu
Tonush kishiler bir biri bilen salamlishishqa
Emma paranglashmasliqqa tirishidu

Tuyuqsizla birmunche adem warang churung bilen
Yerning tégidin ünüp chiqidu
Ularning arisidiki
Puqrache kiyin’gen bir doxtur qeghezni qatlap ayrupilan yasap uchurmaqchi bolup méni körüp yaltiyip qalidu

Ey ré’alizimchi yüzler
Ey romantzimchi közler
Ey naturalizimchi héliqi yerler

Méning shöhretpereslikimge yantayaq bolghan xijilliqim
Kömülüp qalghan qiziqishlirim
Kétish yaki turushqa baghlan’ghan teshwishlirim
Hemmisi mushu xelq meydanigha jem bolghanda
Bir tal chéchim qolumgha chüshidu

Xatire munaridiki ashu qapartma heykeller!
Somkisigha aq yaghliq séliwalghan ashu kichik qizlar !
Jan üzüsh aldidiki ayalning sanggilighan ashu éngiki !
Ejeba ajrap ketken éngekni men tangamdimen ?
Puqrache kiyin’gen doxturning ketkinini
Chawak chalghach yügrewatqan halitini körmidinglarmu ?
Men kördüm we charlighuchi eskerlermu kördi
Siler némishqa körmeysiler?
Siler uning béshigha qaranglar
Bundaq meydandin kétishke
Emeliyette bir adem üchün ayaq bilen bashning perqi yoq

Bir chaghlarda
Bu meydanning burjikidiki derexlikte
Ölüp kétidighan bir ayal bilen uzun söyüshkenidim

Mana emdi 

Meydanning chétidiki kona textte olturdum
We shundaq xiyal aghzimdin chiqti :

Bu xelq meydanida
Bu muqeddes jayda
Kün tikleshken bu peytte
Kölenggengge qayt ey ayali ölüp ketken
Bichare padishah !

Hemme yerde xelq meydani bar
Lékin hemmila yerde öre turup uxlaydighan duldul yoq!

2015 yil 25 Iyun

Eskertish: Perhat Tursun chigirisi, waqti we makani yoq bir derwish edip….Uning üchün zamanning, makanning we milletning….eriq we rengning anche perqiy yoq….Emma lekin edebiyat bolmisa yashiyalmaydu…chünki özimu bir mengip yürgen edebiyat! Uni düshmenmu, dostmu oxshashla Perhat Tursun dep ataydu…

-Tengritagh Akademiyesi Rédaksiyoni

Autori:Korash Atahan

(Millet Üchün zindanlarda riyazet chékiwatqan qartallirimizning eziz xatirisige )

Bir sözüm bar silerge,
Hey tengritagh qartalliri, hey arislan yürek ezimetlirim.
Bilinglar ademning nochilliri hepside…
Chaqnap turidu chiraqtek zulmetlik qara kéchide!
Ademning nochilliri ichide…
Tuzkorlarning destidin,
Wapasiz dunyaning tetürlikidin,
Namertler, xumsilar, satqunlar
Tazim qilip düshmenlerge,
Kochilargha patmay yüriydu maldek emma siler hepside.
Ademning nochilliri ichide…
Allahning rehmiti yaghsa,
Shübhisiz jennetke aylinidu dozaqmu.
Xudayim körüp turidu heq we naheqni,
REB silerning yéninglarda gherip emes siler bizlerdek!

Bizans İmparatoru Maurice, İskit halkının karakterinden söz ederken bunlardan “sadece Türkler ve Avarların askerî bir sisteme sahip” olduklarından bahsederek bunların içerisinde de yalnızca Türklerin kendilerini savaş için hazırladıklarını belirtir.

Bozkır ikliminde yaşayan bir millet olan Türkler için bu sert iklim şartları, coğrafî faktörler, Orta Asya’daki diğer boy ve milletler arasındaki mücadeleler zorlu bir hayat tarzını gerektiriyordu. Bu çetin şartlar Türklerin savaşcı olarak yetişmesine sebep olmuş ve tarihte de “ordu-millet” olarak tanınmaları sonucunu doğurmuştur. Soğuk ve sert iklim şartlarında yaşayan insanlar, zor şartlara kolaylıkla alışabilirler. Maurice’in açıklamalarına göre de, Türkler, “her türlü yokluk ve kıtlığa, sıcağa ve soğuğa dayanıklıydılar”.

Maurice’in bu ifadeleri, Ammianus’un Hunlar hakkında yazmış olduğu karakteristik özelliklerle benzerlik göstermektedir. Bizans tarih yazarlarında, özellikle Maurice’in diğer milletler hakkındaki izahlarında, ırkî özellikler bakımından birbirine benzeyen toplulukları veya milletleri aynı kategoride değerlendirmek adeta bir gelenek haline gelmiştir.

Mesalâ Maurice, bir yandan kuzeybatı ülkelerinin insanları olan Lombartlar, Franklar ve bunlara benzeyen diğer milletleri (ki Tacitus’un Almanlar hakkında yazdıkları da Maurice’in Lombartlar ve Franklarla ilgili olarak söylediklerine benzemektedir) aynı grupta tanımlarken; Türkler (Göktürkler), Avarlar ve Karadeniz’in kuzeyindeki diğer bazı toplulukları da İskit olarak ifade etmiş ve bunların benzeyen özelliklerini de genelleştirmiştir.

Türklerin savaşa yatkın bir millet olmasının tek sebebi, tabii şartlar değildi elbette. Onların millî tabiatlarından kaynaklanan “bağımsızlıklarına olan düşkünlükleri” ve ayrı ayrı boylar halinde yaşama istekleri, birbirinin üstünlüğünü kabul etmeyen, fakat birbirine komşu olarak yaşayan boylar arasındaki mücadeleleri arttırmıştı. Bütün bu boylar arasında her biri lider olma sevdasına düşmüş ve bu mücadeleler Çin entrikaları ile körüklenerek Türk toplulukları arasındaki iç savaşlar yıllarca sürdürülmüştür.

Kendi aralarında bir araya gelmelerini engelleyen bir durum olarak ortaya çıkan “baş olma sevdası”nın üstesinden gelinemediği halde Türkler bir de Çin’i hakimiyet altına almaya çalışmışlar ancak bu konuda uzun süreli bir başarı sağlayamamışlardı. İşte bütün bu karakteristik özellikler ve çevre şartları Türklerin her an savaşa hazır olmalarını gerektiriyordu.

Böyle sert bir iklimde Türklerin savaşlarda ve ulaşımda en büyük yardımcısı atlardı. Maurice’e göre, Türk “Çocukları 3-4 yaşlarından itibaren koyun sırtında ata binme talimi yapar, erkek ve kız çocuklar daha sonra at üzerinde alıştırmalarına devam ederek erken yaşta iyi at binicileri olurlardı. Böylece yetişkin olduklarında büyük bir ustalıkla ata binerler, atı üzerinde yer, içer, uyur ve bütün günlerini geçirirlerdi. Hunlarda olduğu gibi Göktürkler de adeta yürümekte güçlük çekerlerdi”.

Türklerde atın toplum hayatında oynadığı rol hakkında elbette söylenecek çok şey vardır. Öncelikle Türkler, tabiatla mücadele ederken ona hakim olmayı sağlayacak en uygun vasıtaları da kullanmışlardı. Bunların da en başında geleni at idi. Yaşadıkları çevreye uygun hayat standardını ve tarzını at sayesinde geliştiren Türkler “atlı-göçebe medeniyet”i oluşturmuşlardır. Ancak konumuz itibariyle burada özellikle Bizans yazarlarının görüşlerine yer vereceğimizden atın Türk toplumundaki yerini detaylı bir şekilde ele almayacağız.

Maurice, Türklerin, kişi başına birkaç at olmak üzere savaş meydanına çok sayıda atı getirerek hem yiyecek ihtiyaçlarını karşıladıklarını ve hem de düşmana kalabalık bir ordunun kendilerine doğru geldiği hissini vererek hasımları arasında korku oluşturmaya çalıştıklarını anlatmaktadır.10 Türkler, Romalılar ve İranlılar gibi siper kazmazlardı. Atlarını çadırlarının yanına birbirine yakın bir şekilde bağlayıp sıralayarak savaş başlayıncaya kadar bu şekilde korunurlardı. Savaş meydanına getirilen atlar, özel zırhlarla örtülü olduklarından bir Türk askeri için onlar, savaş anında bir kalkan vazifesi gören bir koruyucuydu.

Savaş aleti olarak Türkler, zırh, kılıç, ok ve yay kullanırlardı. Diğer alanlarda olduğu gibi savaş aletlerinin yapımında da Türkler arasında demir önemli bir madendi. Türkler, Bizans elçilik heyetine ticaret yapmak amacıyla demir sunduklarından, Menandros, karşılaşmış oldukları diğer milletler içerisinde Türkleri demir madenleri ile tanımıştı.

‹‹kültür›› bilen ‹‹medeniyet›› tin ibaret bu ikki uqum 18- esirdin bashlap gherblik tarixshunaslar, mutepekkurlar, peylasoplar, jem’iyetshunaslar we medeniyetshunaslarning eserliride körülüshke bashlighan. Shuningdin kéyin bu ikki uqumning ipade qilidighan menisi, da’irisi we bir – biri bilen bolghan munasiwiti nurghun alimlarning tetqiqat témiliridin birige aylan’ghan. Bu heqtiki tetqiqatlarning chongqurlishishigha egiship, gherbte bu ikki uqumning menisi heqqidiki qarashlarda belgilik derijide ortaqliq shekillendi. Shuning bilen gherbning ilim saheside ‹‹culture››(kültür yaki kalchér), ‹‹sivilization›› (siwélayzeyshn) dégen ikki söz omumliship, jem’iyettiki nurghun ijtima’iy amillarni chüshinish we hel qilishta éniq bir uqum we métod meydan’gha keldi. 1915~1919- yillarda junggoda lushun we chén dushyu qatarliq ziyaliylar yétekchilik qilghan ‹‹yéngi medeniyet herikiti›› élip bérilip, xelq’aradiki nahayiti nurghun kilassik kitablar xenzu tiligha terjime qilindi. Ilghar ijtima’iy we pelsepiwiy qarashlar tonushturuldi. Shu qatarda in’gliz tilidiki ‹‹culture›› sözi xenzuche ‹‹文化›› dégen xet bilen, ‹‹sivilization›› sözi bolsa ‹‹文明›› dégen xet bilen ipade qilindi. Shuningdin bashlap hazirghiche xenzuche eserlerde bu ikki söz izchil qollinilip kelmekte.

‹‹kültür›› (文化) bilen ‹‹medeniyet›› (文明) tin ibaret bu ikki uqum bir milletning bir pütün hayatining maddi we meniwi tereplirini öz ichige alidu. Shunga, bu ikkisining hem ortaqliq hem perqliq teripi bar. Lékin, bularni oxshash bir uqum dep arilashturuwélishqa bolmaydu. Eger bu ikki uqum bir – birige arilashturiwétilse bir milletni chüshinishte we jem’iyettiki mesililerni hel qilishta éghir qiyinchiliq we ziddiyet peyda bolidu. Hetta milletler otturisidimu toqunush kélip chiqidu.

Hazir xenzu tilidiki bu ikki sözni uyghurchigha terjime qilghanda, til yéziq tarmaqliri ‹‹文化››ni ‹‹medeniyet››, ‹‹文明››ni ‹‹medeniylik›› dep atashni xéli omumlashturghan bolsimu, lékin bu yerde ‹‹medeniyet›› bilen ‹‹medeniylik›› dégen ikki söz emeliyette peqet bir xil uqumning ikki xil atilishigha aylinip qalghan, mezmun jehettin bolsa uninggha ‹‹文明›› dégen sözde ipade qiliniwatqan mena yüklinip qalghan. Shuning bilen eslide ‹‹kültür››(文化) sözi bilen ipade qilinishqa tégishlik bolghan uqumni ‹‹milliy medeniyet››(民族文化) dégen nam bilen ataydighan yene bir söz peyda bolghan.
Ilmiy muhitimizda omumlashqan bu ‹‹medeniyet›› sözi eslide uyghurlar islam dinigha étiqad qilghandin kéyin ereb tilidin uyghur tiligha kirgen. Uning esli shekli ‹‹medine›› bolup, menisi ‹‹güllen’gen››, ‹‹ronaq tapqan››, ‹‹sheher›› dégenliktur. Eslide bu sözde bir milletning melum bir dewrdiki omumiy tereqqiyat jeriyani we érishken netijisi nezerde tutulidu. Jem’iyetshunasliq pénide qobul qilin’ghan oqum boyiche éytqanda, uning menisi in’gliz tilida ‹‹sivilization›› (siwélayzeyshn), xenzu tilida ‹‹文明›› dégen xet bilen ipade qilin’ghan uqumgha tengdur. Lékin, bu uqum uyghur tiligha ‹‹medeniylik›› dégen söz bilen terjime qilinip, ‹‹medeniyet›› sözining süpet shekli ornida qollinilghachqa, uqum müjmelliki peyda boldi. Shuning bilen, eslide ikki söz bilen ipade qilin’ghan ikki uqum uyghur tilida ‹‹medeniyet››(文化), ‹‹medeniylik››(文明) we ‹‹milliy medeniyet››(民族文化) dégen namlarda atalghan üch uqum sheklide otturigha chiqti.
Elwette, bu jehettiki uqum müjmellikini hel qilish we bu ikki uqumni uyghur tilida qandaq söz bilen ipadilesh we ularning bir – biri bilen bolghan munasiwitini aydinglashturush heqqide yéqinqi yillardin béri nahayiti ehmiyetlik tetqiqatlarmu élip bérilip, in’gliz tilidiki ‹‹culture››, xenzu tilidiki ‹‹文化›› dégen sözlerni uyghur tilida ‹‹kültür›› dep atash, in’gliz tilida ‹‹sivilization››, xenzu tilida ‹‹文明›› dep atalghan sözni uyghur tilida ‹‹medeniyet›› dep atash tewsiye qilinmaqta. Emeliyettimu mushundaq atighanda, ilmiy sahediki uqum müjmellikini hel qilip, xelq’ara ilim sahesidiki uqum we chüshenchiler bilen ortaqlashqili hem ‹‹kültür›› (文化) bilen ‹‹medeniyet›› (文明) ning munasiwitini aydinglashturghili bolidu.

Aldi bilen, ‹‹kültür›› bilen ‹‹medeniyet››tin ibaret bu ikki uqumning da’irisi we xaraktérini éniq chüshen’gende, uningdin kéyin bu ikki uqumning munasiwiti we bir milletning hayatida totqan rolini aydinglashturghili bolidu. Yuqirida déyilginidek, bu mesile heqqide 18- esirning kéyinki yérimidin béri xelq’ara ilim saheside türlük qarashlar otturigha qoyulghan. Bu qarashlardiki diqqetni tartidighan ortaq nuqtilardin biri kültürning bir milletning özige xas bolghan turmush usuli we heriket shekli ikenlikidur. ‹‹kültür›› bilen ‹‹medeniyet›› otturisida hem ortaqliq hem perqliq terepler bar. Aldi bilen her ikkisi ijtima’iy hayatni öz ichige alidu. Ijtima’iy hayat bolsa din, exlaq, hoquq(siyasiy we qanun), eqil, éstétika, iqtisad, til we ilim-pen bilen munasiwetlik hayattur. Bu sekkiz türlük hayatning hemmisi ‹‹kültür›› dep atalghinidek, yene ‹‹medeniyet›› depmu atilidu. Medeniyet türlük milletlerning ortaq mehsulidur. Chünki, her qandaq medeniyet ashu medeniyetke érishken milletlerning ortaq bir hayatni bashtin kechürüsh jeriyanida yaritilidu. Shu seweblik, medeniyet xelq’araliq bolidu. Lékin, bir medeniyetning ashu medeniyetni meydan’gha keltürgen milletlerde alghan xas shekilliri bolsa ‹‹kültür›› dep atilidu. Shunga, kültür bilen medeniyet otturisida mundaq ortaqliq we perqliq terepler bar:

1-medeniyet xelq’araliq bolidu, kültür milliy bolidu.
2- medeniyet eqil we usul arqiliq yaritilidu. U sün’iy bolidu. Kültür bolsa tuyghu we ilhamgha tayinip meydan’gha kélidu. U tebi’iy shekillinidu.
3- medeniyet bir millettin bashqa bir milletke ötidu, lékin kültür ötüshmeydu.
4- bir millet medeniyitini özgerteleydu, lékin kültürini özgertelmeydu.
5- medeniyet iqtisadiy, qanuniy, diniy, exlaqiy pikirlerning toplimidur, kültür diniy, exlaqi, bedi’iy tuyghu qatarliqlarning toplimidur.
Démek, kültür bilen medeniyetni bir biridin ayrighan nerse, kültürning tuyghudin, medeniyetning chüshenchidin barliqqa kélishidur. Bashqiche éytqanda, kültür qelbke tayinidu, medeniyet méngige tayinidu. Mesilen, xelqning edebiy zoqidin meydan’gha kelgen mesel, chöchek, letipe, qoshaq, dastan qatarliqlar uyghur kültürige mensup, yüsüp xas hajipning chüshenchisi we iradisi boyiche belgilik bir edebiy shekilni asas qilip yézilghan ‹‹qutadghu bilig›› dastani uyghur medeniyitige mensuptur. Shuningdek, uyghurlarning sen’et tuyghusidin payda bolghan ‹‹ejem›› muzikisi uyghur kültürige mensup, qurban ibrahimning sen’et chüshenchisi boyiche ishlen’gen ‹‹méning rawabim›› dégen muzika uyghur medeniyitige mensup.

Kültür tuyghugha tayinip tebi’iy shekillen’gechke, uning tereqqiyatimu yene birer shexsning iradisige béqinmay tebi’iy halda meydan’gha kélidu, özgirishimu yene shexsning iradisige baghliq bolmaydu. Mesilen, bir tildiki sözlerni kishiler xalighanche bikar qilip, uning ornigha yéngi sözlerni yasap deslitelmeydu. Grammatikiliq xususiyetlirinimu kishiler xalighanche özgertip yéngi amillarni qoshalmaydu. Tildiki özgirish we tereqqiyat kishiler sezmigen halda tebi’iy otturigha chiqidu. Kültürning esli menbesi qelptur. Kültür qelptin chiqqan tuyghudin yaki hésyattin shekillen’gechke, uning milletning özige xas bolushtek alahidiliki bolidu, uningda milletning esli rohi namayan bolidu. Millet ezalirining xoshalliqi we meniwiy hozuri peqet kültür arqiliq qana’et tapidu. U kishilerni bir -birige baghlap turidu. Shunga, her qandaq millet kültürdin ayrilalmaydu, eger ayrilidiken özining mewjutluqini saqliyalmaydu. Jem’iyette meniwiy buzulush, tewrinish we muqimsizliq peyda bolidu. Tarixtiki meshhur rim impériyesi, ereb xelipiliki, iran shahinshahliqi, misir padishahliqi qatarliq nurghun qudretlik hakimiyetlerning gümran bolushi kültürge sel qarash we uningdin yiraqlashqanliqtin yüz bergen. Sabiq sowét ittipaqining tarqilip kétishidiki muhim seweblerning biri dölet ichidiki milletlerning kültürige ehmiyet bermey, rus medeniyitini dölet ichidiki milletlerning kültürige mejburi tangghanliqi idi. Netijide bu xil medeniyet siyasiti rus milliti bilen bashqa milletler otturisida naraziliq, ziddiyet we qarshilishishni peyda qilip, amérika bashchiliqidiki sowét ittipaqigha qarshi döletlerning arishilip, sowét ittipaqigha qarshi diplomatik urush qozghishigha sewep bolghan. Démek, kültür bilen milliy mewjutluq zich birikken bolidu. Her qandaq bir milletning hayati peqet kültürige tayinip normal dawamlishidu. Kültürning shekillinishide jughrapiyelik muhit we insan amili muhim rol oynaydu. Millet ezalirimu özi yashighan jughrapiyelik muhitning tesiri astidila öz kültürini yaratqachqa, her xil kültürler otturisida sélishturma qélishqa bolmaydu. Ularning birini ‹‹ilghar››, birini ‹‹qalaq›› dep ayrish ilmiy chüshenchige uyghun emes. Shunga, her qaysi milletlerning tereqqiyatini kültürni asas qilip bahalash toghra usul emes. Emma, kültürdimu özgirish bolidu. Biraq bu özgirish uning meniwiy asasliri we qimmet sistémiside emes, belki mu’essiseliride we dewriylik xususiyetke ige bezi maddiy belgiliride körülidu. Bu mu’essiseler we dewriylikke ige amillar ötmüshke mensup belgiler süpitide tarixqa aylinidu. Mesilen, nurghun ellerning kültüride ming yillap pen we din bilimliri bille oqutulghan skulastik oqush orunliri (medrise ma’aripi) dewrning ötüshi bilen emeldin qélip, uning ornini pen inistitutliri, uniwérsitétler we ilahiyet fakultétliri yaki diniy inistitutlar igellidi. Démek, bu oqutush mu’essisesining maddiy shekli tarixqa aylan’ghini bilen uning mahiyiti saqlandi. U yéngi bir zoq we yéngi bir chüshenche bilen zamaniwiy dewrge xas bir shekilde otturigha chiqti. Démek, ilmiy sahede yaki kishilerning aghzida ‹‹milliy medeniyet›› dep atilip kelgen nersiler eslide kültürdur. Kültürning alahidiliki milliylikni ipade qilishtur. Shunga, buni ‹‹milliy medeniyet›› démey, ‹‹kültür›› dep atishimiz kérek. Mesilen, ‹‹uyghur milliy medeniyiti›› démey, ‹‹uyghur kültüri›› dep atash toghridur.

Medeniyet bolsa eqil we usul arqiliq yaritilghachqa, mewjut shara’ittiki éhtiyajgha asasen uni xususiy iradige tayinip ijad qilishqa, mewjut halettikilirini téz yéngilashqa we hetta uningdin waz kéchishke bolidu, shuningdek yene uni bashqa milletlerdin qobul qilish zörüriyitimu bar. Medeniyetning esli menbesi méngidur. Shunga, medeniyet eqilge tayinip, shekil, métod, usul we charilerni asas qilip yaritilidu, xelq’ara qimmet ölchemlirige yétishni meqset qilidu. Elwette medeniyetning shekillinishi we yoqilishida bezi amillar bolidu. Jughrapiyelik muhit, insan amili, jem’iyet, iqtisadiy shara’it, köchüsh, sheherlishish qatarliqlar medeniyetning shekillinishide nahayiti muhim amil hésaplinidu, yene qimmet sistémisi, siyasiy we ijtima’iy tüzüm, til, qanun sistémisi, ma’arip, her xil éhtiyajlar, medeniyet miraslirigha warisliq qilish, qoghdinish we hujum, medeniyetning öz’ara tesiri qatarliqlarmu nahayiti aktip rol oynaydighan amillardur. Bu amillarni xulasilap éytqanda, medeniyet ötmüshtin qalghan miraslargha warisliq qilish, mewjut shara’itta ijadiy shekil bilen otturigha chiqirish we bashqa milletlerdin qobul qilishtek usullar arqiliq meydan’gha kélidu. Shunga, her xil medeniyetler otturisida sélishturma qélishqa, birini ‹‹ilghar››, birini ‹‹qalaq›› dep ayrishqa bolidu. Milletlerning tereqqiyat sewiyesimu peqet ular yaratqan medeniyetke asasen ölchinidu. Medeniyette algha bésishta milletler otturisida barawerlik, öz – ara chüshinish, bir – birining kültüri we xasliqigha hörmet qilishtek ijtima’iy halet mewjut bolushi kérek. Shu chaghda bir orunda yashawatqan milletler bir – birining medeniyitidiki ilghar amillarni, yéngiliqlarni tebi’iy halda qobul qilip, özining tereqqiyatini algha sürüshke paydiliq shara’it hazirlaydu. Buningdin melumki, kültür medeniyetning tereqqiyatigha hergizmu tosqun bolmaydu, eksiche kültürni ret qilidighan yaki uninggha zerbe biridighan her xil belgilime, qarar yaki siyasetler milletlerning medeniyette yüksilisige tosqun bolidu, milletlerning bir -birini chüshinishige, bir – birining medeniyitidiki ilghar tereplerni tebi’iy halda qobul qilishighimu paydisiz haletni peyda qilidu.

Démek, melum bir jem’iyetke a’it ijtima’iy pa’aliyetler we téxnikiliq qurulushlar ‹‹kültür››ni hasil qilidu. ‹‹medeniyet››bolsa bashqa bir menini ipade qilidu. Medeniyet milletler ara ortaq qimmet sewiyesige yükselgen chüshenche, heriket we turmush wasitilirining tamamidur. Bu ortaq qimmetlerning menbesi kültürdur. Mesilen, ‹‹gherb medeniyiti›› dégen chaghda, étiqad jehettin xristiyan dinigha ishinidighan milletlerning meniwiy – ijtima’iy qimmet ölchemliri bilen, tebi’iy pen’ge tayan’ghan téxnikisi nezerde tutulidu. Halbuki, gherb medeniyitidiki milletlerning her birining ayrim bir kültüri bar. Ular tebi’iy pen saheside oxshash bir xil chüshenchige ige, téxnikini yaritish we paydilinishta bir – birige yéqin usullarni qollinidu. Lékin bu milletler bashqa – bashqa tilda sözlishidu, örp-aditi, en’enisi, exlaq chüshenchiliri, edebiyati(shé’iriyiti, mejazi wasitilar, hetta letipiliri , chöchekliri, dastanliri), güzel sen’iti, folklori we kiyinish shekli bir xil emes. Hetta hemmisi xristiyan étiqatida bolsimu, bu din’ge bolghan mewqesi perqlinidu. Mana bu xil perqliq étiqad, xa’ish, chüshenche, tedbiqlash usuli we heriket shekilliri her bir milletning kültür terkiplirini teshkil qilidu. Shundaq bolghachqa, her bir millet bir xil kültürge ige bolidu. Bashqiche éytqanda, her bir kültür ayrim bir milletke wekillik qilidu. Uyghurlarmu özining tili, en’enisi, dini étiqadi, sen’iti, chüshenchisi, turmush usuli we weqelerge tutqan xususiy pozitsyesi bilen talay esirlerdin béri dawam qilip kelgen bir kültürge ige. Qisqisi, kültür xaraktér jehettin ‹‹xususiy››, medeniyet ‹‹omumiy›› bolidu. Medeniyet kültürdin meydan’gha kélidu. Bir kültürning mewjutluqi bir milletning mewjutluqini yaki bir milletning mewjutluqi bir kültürning mewjutluqini körsitidu.

Bu yerde medeniyetning ‹‹ilgiri sürüsh›› we ‹‹cheklesh›› rolinimu eskertish kérek. Medeniyetning eslide milletning tereqqiyatini ilgiri sürüsh we kültürini qoghdashtek alahidiliki bolidu. Elwette, eqilge tayan’ghan medeniyet choqum tuyghugha tayan’ghan kültürge uyghunlashqanda, yeni pikir(chüshenche) bilen hésyat bir – birige maslashqanda bu meqset emelge ashidu. Eger medeniyet kültürge mas kelmise, yeni pikir bilen hésyat bir birige zit kelse undaq medeniyet kültürni weyran qilish bilen birlikte shu xil kültürning igisi bolghan milletning meniwiy dunyasini, qimmet sistémisini we jem’iyet qurulmisini buzup, millet ezalirining rohiy we exlaqiy qiyapitini weyran bolush halitige, yeni millet ezalirini ishenchisiz, qararsiz, ümidsiz, iradisiz we boshang haletke chüshürüp qoyidu. Bashqiche éytqanda, kültür bilen medeniyet eslide bir – birige zit emes. Ular bir – birini shert qilidighan we bir – birini toluqlaydighan ikki uqumdur. Bir millet üchün éytqanda, kültür söyidighan, medeniyet hewes qilidighan nersilerdur. Kültür milletning mewjutluqini saqlaydu, medeniyet bolsa tereqqiy qilduridu, yeni kültür milletning ichki dunyasining mukemmellishishini, medeniyet bolsa tashqi tereqqiyatini, yeni tebi’et dunyasigha bolghan hökümranliqini körsitidu. Shunga, her qandaq millet medeniyet yaritishqa tirishidu. Yuqirida déyilginidek, medeniyet milletning kültürini asas qilsa hemde bashqa milletlerning medeniyitidin alghan terkiplermu ashu kültürge mas kelse, medeniyet kültürni qoghdighuchi bir qorghan’gha aylinidu, u chaghda milletmu yüksilidu, medeniyet jehette algha basidu. Eger milletning medeniyiti ajiz bolsa, bu medeniyet yat medeniyetning istilasi aldida tewrep kétidu, kültürning bahalash we tallash iqtidari yoqilidu, meniwiy küch we qimmet sistémisi boshap kétidu, kültür yat medeniyetning tamghisi bésilghan her qandaq bir terkipning hujumigha biwasite duch kélidu. Medeniyet éngi we terkipliri tewrep ketkenliki üchün yat medeniyet muhitidin yüksek tepekkurning netijiliri qobul qilinmaydu, emma paydisiz terkipler asanla éqip kiridu. Chünki, paydisiz nersilerning kirishi üchün yuksek tepekkurge we iradining küchige muraji’et qilishqa éhtiyaj tughulmaydu. Shuning bilen jem’iyette milletke, kültürge paydisiz, ötkünchi we ehmiyetsiz nersiler moda süpitide asasiy éqimni hasil qilidu. Milletmu tinch shekilde ze’iplishishke hetta gumran bolushqa yüzlinidu. Kültür bilen medeniyetning munasiwitini obrazliq teswirleydighan bolsaq, kültür chaqning ‹‹ich kamiri››, medeniyet bolsa ‹‹tash kamiri›› dur.

Démek, eger bir jem’iyette medeniyet kültürge mas kelmise yaki uninggha zerbe bérishtek mahiyetke ige bolsa, shu xil muhitta yashawatqan milletlerning ilmiy, penniy, pikriy(idiyiwiy) we iqtisadiy tereqqiyatida nahayiti roshen perq shekillinidu. Bu perq asta –asta milliy ziddiyetke qarap tereqqiy qilidu. Her xil xaraktérdiki weqeler yüz birishke bashlap, jem’iyette xatirijemlik bozulup, hemme yerni endishe qaplaydu. Bezide hetta düshmen döletler ariliship bu xil weziyettin ustiliq bilen paydilinishqa urinidu we siyasiy jehette parchilash oyunini oynaydu. Kültür uzun tarixiy tereqqiyatlar jeriyanida tebi’iy halda shekillen’genchke, ijtima’iy hayatta nahayiti chongqur yiltiz tartip, millet ezalirining hésyati we rohi bilen chemberches baghlan’ghan bolidu. Shunga, kültürge azraqla paydisiz bolghan her qandaq belgilime, qarar yaki siyasetler yürgüzülse keng xelqning könglige azar yétidu. Xelq hakimiyettin qattiq renjiydu. Hetta xelq hakimiyetke qet’iy ishenmeydighan halet shekillinidu. Hakimiyet bilen xelq otturisida hang shekillinidu. Uzun’gha barmay hakimiyet milletlerning himayisidin ayrilidu, her xil ziddiyet ewj alidu. Shunga, her qandaq bir dölet öz térritoriyesidiki türlük milletlerning kültürini qoghdap, hémaye qilip we uning tebi’iy halda tereqqiy qilishigha paydiliq bolghan siyasiy we ijtima’iy weziyetni yaratqandila ichki ziddiyettin we tashqi xewptin saqlinalaydu.
Elwette medeniyetmu yoqilish xewpige duch kélidu. Medeniyetning yoqulishida mundaq sewepler muhim rol oynaydu:

1- gé’ologiyelik yaki tebi’iy apetler(kelkün, yer tewresh, ot apiti qatarliqlar),
2- ékologiyelik tengpungluqning buzulushi, iqlimning jiddi özgirishi,
3- waba we shuninggha oxshash yuqumluq we bashqa saqaymas késelning tarqilishi,
4- énirgiye we xam eshya menbesining xorap tügishi
5- soda yolining özgirishi bilen bir memliket yaki bir rayonning iqtisadiy jehettiki ehmiyiti we küchini yoqitishi,
6- pikriy we exlaqiy hayatning buzulushi,
7- jem’iyet qurulmisining ajizlishishi(ishench tuyghusining tewrep kétishi, ümidsizlik, harghinliq, qorqunchaqliq, bizarliq, ézilen’gülük haletliri),
8-kirimning namuwapiq tarqilishi, yeni bayliqning adil bolmighan bir shekilde belgilik kishilerning qoligha merkezlishishi,
9- yat milletlerning istilasi,
10- yéngi ewladning öz medeniyitige ige bolmasliqi, uni béyitish, ilgiri sürüsh we qoghdashqa ehmiyet bermesliki.

Insaniyet hazirgha qeder töt chong medeniyet chembirikini bashtin ötküzüp keldi. Bular rim medeniyiti, islam medeniyiti, sherq asiya medeniyiti we gherb medeniyiti chembirikidin ibarettur. Dölitimizdiki 56 millet 56 xil kültürge ige bolush bilen birlikte, yene ularning medeniyiti sherqiy asiya medeniyiti bilen islam medeniyitidin ibaret ikki chong medeniyet chembirikige mensuptur. Shinjangda bu ikki xil medeniyet chembirikige mensup 13 millet yashimaqta. Démek, shinjangda 13 xil kültür we ikki chong medeniyet chembiriki mewjut. Bundaq köp xil kültür we medeniyetke mensup rayonda her xil milletler inaq, jem’iyet tertiwi muqim bolushtek weziyetni izchil saqlashta kültürning roli intayin zor.

Kültür bir milletning tili, étiqadi, örp-aditi, exlaqi, turmush usuli, sen’iti, jem’iyet teshkili qatarliq meniwiy hayatining omumiy toplimi bolghachqa, u bir yashash pirinsipi süpitide millet ezalirining herikitini közitip, nazaret qilip qilip turidu. U millet ezaliri üchün qet’iy emel qilishqa tégishlik hayatliq mizani hésaplinidu. Shunga, kültür ‹‹yéziqsiz qanun›› süpitide bir jem’iyetning tertiwini, muqimliqini, kishiler otturisidiki normal munasiwetni saqlashta nahayiti muhim bir wasite bolushtek rol oynaydu. Emma, bu jehette medeniyetning her waqit bundaq rol oynishi natayin. Mesilen, xelq ichidiki héchqandaq bir medeniyet terbiyesi almighan addiy bir adem kültürge mensup étiqad, exlaq yaki örp – adetning küchi bilen öz özini idare qilip, ijima’iy tertipke, jem’iyet amanliqigha ziyan salidighan ishni qilmaydu. Eksiche medeniyet terbiyesini alghan, qanunni chüshinidighan bezi rehbiriy kadirlardiki chiriklishish, paraxorluq qilmishlirining körülüshi bolsa ularda kültür éngining yeni, étiqad, exlaq yaki en’enining yoqalghanliqidur. Démek, insanda kültür bolmaydiken, undaq kishini medeniyetmu tizginliyelmeydu, özgertelmeydu, hetta bezide qanunmu tosup bolalmaydu. Kültürde ‹‹yaxshi›› we ‹‹yaman››, ‹‹toghra›› we ‹‹xata››, ‹‹dorust›› we ‹‹eyip››ning chek – chégrisi nahayiti éniq ayrilghan bolup, kishiler omumen ‹‹yaxshiliq››, ‹‹toghriliq››, ‹‹dorustluq››ni özige hayat pirinsipi qilishqa tirishidu. Shunga, kültür chongqur yiltiz tartqan jem’iyette kishiler meniwiy hozur ichide yashaydu, jem’iyet tertiwimu buzulmaydu. Yéqinqi yillardin béri dölitimizning ‹‹döletni exlaq bilen idare qilish››ni teshebbus qilishi del kültürning jem’iyet tertiwini saqlash we dölet idare qilishtiki rolining muhimliqini tekitleshtin ibarettur. Bu arqiliq téximu saghlam bir medeniy jem’iyet yaritishtur. Shunga, ilmizdiki her qaysi milletlerning kültürini qoghdash, asrash, qézish, retlesh, öginish we tetqiq qilishni dawamliq kücheytish, kültürni namayan qilidighan sorun we pa’aliyetlerni dawamliq köpeytish ilimizning tinchliq ichide yenimu qudret tépishidiki zörür wasitilardin biridur. Bolupmu her qaysi milletlerning kültürini qoghdash we kéyinki ewlatlargha yetküzüshte ma’arip tarmaqliri ‹‹kültür dersliki››ni tüzüp, uning her qaysi sahelirini pen süpitide shu milletning ottura we bashlan’ghuch mektep oqughuchilirigha sistémiliq bir shekilde ögetkende, kültürning roli we ehmiyiti téximu aydinglishidu. Kishilerning exlaqi we meniwiy süpiti téz ösidu. Jem’iyette her xil xurapiy eqidilerning yamrishining aldi élinidu, milletlerning bir -birini chüshinishi we bir birige bolghan hörmiti ashidu. Inaq jem’iyet berpa qilish qedimimu tézlishidu. Medeniyetke bolupmu kelgüsige, zamaniwiylishishqa, dunyagha yüzlinishte nahayiti paydiliq shara’it yaritilidu.(Yüsüpjan Yasin)
Menbe : kitap munbiri zhurnilining 2015-yili 1-sanidin élindi

Aotori: Cahit Sıtkı Tarancı

Yaş otuz beş! Yolun yarısı eder.
Dante gibi ortasındayız ömrün.
Delikanlı çağımızdaki cevher,
Yalvarmak, yakarmak nafile bugün,
Gözünün yaşına bakmadan gider
Şakaklarıma kar mı yağdı ne?
Benim mi Allahım bu çizgili yüz?
Ya gözler altındaki mor halkalar?
Neden böyle düşman görünüyorsunuz;
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?
Zamanla nasıl değişiyor insan!
Hangi resmime baksam ben değilim:
Nerde o günler, o şevk, o heyecan?
Bu güler yüzlü adam ben değilim
Yalandır kaygısız olduğum yalan.
Hayal meyal şeylerden ilk aşkımız;
Hatırası bile yabancı gelir.
Hayata beraber başladığımız
Dostlarla da yollar ayrıldı bir bir;
Gittikçe artıyor yalnızlığımız
Gökyüzünün başka rengi de varmış!
Geç farkettim taşın sert olduğunu.
Su insanı boğar, ateş yakarmış!
Her doğan günün bir dert olduğunu,
İnsan bu yaşa gelince anlarmış.
Ayva sarı nar kırmızı sonbahar!
Her yıl biraz daha benimsediğim.
Ne dönüp duruyor havada kuşlar?
Nerden çıktı bu cenaze? Ölen kim?
Bu kaçıncı bahçe gördüm tarumar.
N’eylesin ölüm herkesin başında.
Uyudun uyanamadın olacak
Kim bilir nerde, nasıl, kaç yaşında?
Bir namazlık saltanatın olacak.
Taht misali o musalla taşında.
Cahit Sıtkı Tarancı

Ügettim, Ügetkin Ügetsun!

Uyghur medeniyiti 10 ming yilliq shanliq tarixqa ige bolup,bügünki künde perde arqisidiki qarangghuluq küchler teripidin ortaq yoqutiwitish obyékti bolup qaldi.Ular Uyghur millitini, bir étnik topluq süpitide tarix sehnisidin süpürüp tashlashni meqset qilghan bolup, weten ichi we sitritida öz-ara hemkarliship herket qilmaqta!Xelqimiz milliy kimligi jümlidin milliy medeniyitini qoghdap qélish üchün bar imkanlarning hemmini ishqa séliwatqan bolsimu, her türlük tehditlerdin toluq qutulup ketkini yoq!

Biz Uyghurlar bilen paralil yaki oxshash jemiyette yashawatqan bir qisim milletler, milliy kimliki we milliy medeniyitini qoghdashta ijabiy qedemlerni alghan bolsa, biz Uyghurlar xuddi milliy kimlikimiz we medeniyitimizdin özligimizdin uzaqlishiwatqandek halette sistimliq we programmiliq shekilde yatlashturulmaqtamiz! Tibet we Tungganlargha qaraydighan bolsaq, ulardiki milliy iptixarning barghanche küchlinip bériwatqanliqini körümiz! Biz Uyghurlarning milliy kimliki bir tereptin düshmen küchlerning mexpiy pilanliri sewebidin ajizlishishqa qarap yüzlengen bolsa, yene bir tereptin bizning meniwiy medeniyet, maddiy medeniyet hadisillirige bérip chétilidighan qurulushlarni milliy alahiyidilikimizge uyghun shekilde pilanliyalmighanliqimizdin boliwatidu.

Biz Xitay we xitayning mustemlike rayonlirigha nisbeten ayrim bir étnik xeliqqe oxshighinimiz bilen, bashqa rayonlardiki xeliqler bilen bolghan perqimizni rushen békitelmigenlikimiz üchün, dunyada ayrim bir millet dégen obrazni téxi tikliyelmiduq!Diniy, kultural we siyasiy meselilerde milliy alahiydilikimizge alahiyde yer bérishke sel qarawatimiz! Biz milletchilikimiz yéterlik dep qaraymiz, emma biznning milliy iptixarliq tuyghumiz intayin ajizliship ketken bir dewirde yashawatimiz. Bügünki künde Uyghurda Tibet yaki tungganlarchilik milliy iptixar yétilgen bolsaidi, weten nahayiti tiz azat bghan bolatti.

Xelqimiz qanche ming yildin béri bügünki kündimu zamaniwiyliqini hich yoqatmighan, kötürüp yürüshke eplik, herqandaq kéyim-kéchek bilen maslishidighan, mol we renggareng milliy medeniyitimizde yaquttek julalap turghan türi köp, lahelinishi addiy we körkem doppini etiwarliq ata mirasliri qatarida qoghdap kelmekte.Uyghur doppisi méditsina, pelesepe, din, sennet, algébra, astirnomiye we tarix qatarliq köp xil ilimlargha munasiwetlik mezmunlar gireleshken bir eser bolup, uningdiki motiflarning hazirgha qeder siri échilghini yoq!

Uyghur doppilliri, her xilliqi, tikish we keshtilesh jehettiki pirinsipchanliqi we oxshashliqi jehettin alahiyde özgichilikke ége bolup, dunya medeniyet ghezinisidiki tengdashsiz mirastur!

Dunya milletlirining medeniyitide Uyghur xelqide bar bolghan doppining peqet bir türi yaki shu doppidiki melum bir motif(Milliy Imag) we yaki adettiki bir belgidek nerse bar bolghan bolsa özlirini alahiyde medeniyetlik sanaydu. Uni bayraqliri, dewlet giribi, milliy bankillirining simiwoli, pul we imfort-ikisport pay-cheklirining belgüsi…qatarliq nurghun tereplerde etiwarlap ishlitidu!

Xelqimiz ming yillardin béri milliy kimlikimizning belgüsi süpitide qoghdap kéliwatqan doppa medeniyiti zamanisigha layiq tereqqiy qildurulmighan bolup, buning seweplirining biri xelqimizning bash kéyimi enenisige yéterlik ehmiyet bermigenlikidin bolmaqta. Hazir arimizda shu qeder güzel doppimizni kiyishtin nomus qilidighan mangqurtlarmu az emes! Uyghur kéyim-kéchekliri tarixning dehshetlik buran-chapqunlirida éghir sinaqlardin ötken bolup, uning insan oghlining yaritilishi yeni jismaniy we rohiy alahiydilikini téximu güzelleshtüridighanliqi heqqidiki heyranliq xelqara jemiyette barghanche kücheymekte!

Doppa dunyadiki bash kéyimlirining ichide Uyghurlargha eng yarishidighan kéyim-kéchekning biri bolup, doppa kiygen erler söletlik, doppa kiygen qizlar sülketlik tesir béridu.Tariximizda medeniyet jehette arqida qélish, iqtisadiy jehette namratlishish, siyasiy jehette qul qilinish sewebidin, xelqimiz rohiy we jismaniy jehettin chuwalchaqliship, tashqiy körünishimiz tarixtikige oxshimayla qalghan bügünki künde, uyghurlarni bir étnik topluq yeni musteqqil millet qilip körsütidighan bayliqlirimizning biri doppa bolsimu, bezilerning bashqa milletlerni dorap kiygen bash kiyimliri ademning könglini élishturidu.Bundaqlar özining jismaniy we rohiy tereplerdiki eyiplirini doppa qatarliq milliy kéyim-kécheklirimiz bilen bizey démeydu, manglur xitaylardek yürse yüriduki,pakistanliq we afghanlarning kültektek bash kéyimini, éghi yoq ishtanlirini, we ereplerning xalta köyneklirini kiyiship,diwanidek setliship yürse yüriyduki, doppa kiygenlerni kemsitidu, doppigha yéqin kelmeydu, kéyishni teshebbus qilghanlardin yirginidu.

Nöwette Uyghur kiyimlirige Uyghurlarning qiziqishining töwen bolishi, Uyghur yémeklirige Uyghurlarning xéridar bolmasliqi milyonlighan qiz-yigitlirimizning ishsiz qélip, yat ellerde sersan-sergerdan bolup yürishinila keltürüp chiqarmay, milliy rohtin yatlishish hadisinimu keltürüp chiqarmaqta! Milliy rohiy ajiz xeliqlerde milliy iptixarliq tuyghusi ölüp, hemme tereptin yat milletlerge qulchiliq qilidighan ang yétilidu.Bu xil ang milletning iqtisadiy, siyasiy, sotsiyal we kultural enenisini buzup, étnik topluqlarning kolliktip yoqulishini keltürüp chiqiridu.Shu seweptin tehdit astidiki milletler, tarixiy enenilliri arqiliq milliy kimlikini muhapizet qilip, öz xelqining milliy iptixarini oyghutup turidu.

Men tordin Tungganlarning bir qétimliq diniy bayramda, milliy kéyim-kécheklirini qandaq istimal qilghanliqini körüp, biz Uyghurlarning bu jehette bek ajizlap ketkenlikimizni, yaki milliy medeniyitimizdin barghanche uzaqliship, bashqa köp-xil medeniyetlerning buzghunchiliqigha uchrawatanliqimizni hés qilip, intayin ghezeplendim!

Sen Uyghur bolsang bashqa ishlarni qilishtin awal, eng deslepte tungganlarning bu jehettiki alahiydiliki heqqide yaxshi oylan.Ularning kiyim-kéchekliri özige xas xususiyetke ige bolsimu, bu jehette Uyghur kéyim-kécheklirining qoligha su quyup bérelmeydu! Shunche mol medeniyetni özige yughurup, güzellikte tengdashsiz ülge yaratqan, Uyghur kéyim-kécheklirini tereqqiy qildurush, markilashturush, bashlamchiliq bilen sétiwelip ishlitishni her bir uyghur wijdaniy buruchum, dep qarisa, shu arqiliq milliy iptixarliq tuyghumizni küchlendürüp, milletning kélichigini kapaletke ige qilishning daghdam yolini achqili we iqtisadiy jehettin arqida qéliwatqan, namratliq destidin ingirawatqan xelqimizge ünümlik yar-yülek bolghili bolidu!

Biz milliy kéyim kécheklirimizge, folklorimiz we her türlük örpi-adetlirimizge heqiqiy ige chiqalisaq, hich bolmisa xitay ölkilliride éghir milliy xorluqqa uchrawatqan hede-singillirimizni xizmet we turaqliq iqtisadiy kirimgha ige qilip, ularni ar-nomus we qulluq zenjiridin azat qilalaymiz! Bu heqiqiten büyük bir milliy inqilap bolidu!

Töwendiki resimde tungganlar özlirining bash kéyimi bilen sürlük, heywetlik, küchlük, jasaretlik körüngen.Uyghurlar namaz oqughan camening aldida tartilghan resimlerge qarisa, u yerde xuddi xitay dölitidiki 56 milletning hemmisi bardek körinidu.Bu échinishliq hadisini özimiz keltürüp chiqarduq!Tungganlarning bir yerim milyart düshmen ichide qandaq tik turghanliqining özimu biz uyghurlar üchün qattiq oylunishqa tégishlik bir möjize bolup, uning seweplirining biri, ulardiki buninggha oxshaydighan milliy xususiyetlerdur!Qarang bu tungganlargha, bundaq bir milletni körgen düshmen qorqunch ichide qalidu!

Tungganlar xitayning destidin aldirap, bir milliy dewlet quralmasliqi mumkin, bu tungganlarning biz Uyghurlargha oxshimaydighan yéri, lékin ular diniy itiqatta tallighan yolining toghriliqi, emeliyetchanliqi, milliy iptixarliq tuyghusining küchlükliki, ejdatliri shekillendürgen milliy enenillirige bolghan tewrenmes sadaqiti qatarliqlar seweblerdin étnik, kultural, iqtisadiy we siyasiy heq hoquqlirini baturluq bilen qoghdap kéliwatidu!

Hey eziz millitim, doppa we shuninggha oxshighan milliy kéyim-kécheklirimiz, biz üchün peqet bir bash kéyimi emes!Uninggha tariximiz, medeniyitimiz, diniy itiqadimiz, milliy örpi-adetlirimiz, siysiy ghayimiz qatarliq nurghun heqiqetler yoshurunghan!

Uyghur kéyim-kéchekliri jümlidin Doppa uyghurlarning milletchilik éngining möjizige tolghan xezinisi! Bizni biz qilip turghini tilimiz, qénimiz, kulturimiz, dinimiz we ata miras wetinimiz! Doppa qatarliq milliyche kéyim-kécheklirimizning chirayimizni, hesiyatimizni, tuyghumizni, herkitimizni, pikirimizni, hayatiy küchimizni, ghayimizni qeyitsiz, sheritsiz dunyagha jakarlap turghan engüshter ikenligini Unutmayli! (K.Atahan)

11.08.14 Gérmaniye

*****

Humans have possible four general blood types: A, B, AB and O; this classification is derived, according to scientists from proteins which are found on the surface of cells which are designed to fight off bacteria and viruses in the human body. The vast majority of humans beings on this planet have these proteins which means they are Rh positive. But a minor group, the Rh Negative lacks these proteins. So how is this crucial difference explained scientifically? And why does it even exist? Throughout the years, several scientific studies have searched for this answer.

Now, scientists believe they have found out a fascinating thing in regards of Rh Positive and negative. According to this „scientific“ theory, in the distant past, extraterrestrial beings visited the Earth and created, through „genetic manipulation,“ the Rh Negative with an intention of creating a race of „slaves“.

The Basque people of Spain and France have the highest percentage of Rh negative blood. About 30% have (rr) Rh negative and about 60% carry one (r) negative gene.

But Aliens… really? According to investigators, this would explain why Rh negative mothers do not tolerate fetuses with RH Positive blood; thus, this radical, hard-to-explain, by most natural laws intolerance could derive from an ancient genetic modification why Rh positive and Rh negative groups tend to „repel“ each other instead of merging.

This theory goes back to ancient sumerian times, when a highly advanced „alien“ race came from elsewhere in the cosmos; The Anunnaki, building and creating the first human societies.

It is believed that these ancient beings planed and genetically altered primitive human species, creating stronger and more „adequate“ beings that were used as slaves in the distant past.

The Rh negative would be the legacy that the Anunnaki left on Earth among other things. Interestingly, the negative RH strain is characteristic, for example, of the British royal family, which has generated controversial theories about a possible extraterrestrial lineage. although this hypothesis has not been confirmed, the disturbing questions it generates floats in the air: how civilized world would react to the fact that a small portion of the Earth’s population has a genetic code that has been altered in the distant past by highly advanced extraterrestrial beings.

What if it is possible, after all of our „skeptical“ views that in the end, the Negative Rh group of people have a connection to „beings“ not from earth. What if there still is, a mysterious bond that connects them? How would life on Earth change?

Genesis 6:2 “The sons of God saw the daughters of men that they were fair; and took them wives, all of which they chose.”

Genesis 6:4 “God came into the daughters of men, and they bare children to them, and the same became mighty of old.” From the King James Bible: “menchildren – men of Israel, male children of God, not children of man – Ex. 34:23.” Ex. 34:7 states “The iniquity of the father will be unto the children unto the fourth generation.”

Akademik Alim Mirsultan Osman Ependi We Uning Éyitqanliri !

Mirsultan Osman ependi Uyghur xelqi jahanshomul alim Mehmut Qeshqiriydin kéyin yitishtürüp chiqqan  dunyawiy tilshunaslarning biri bolup, u ömrini uyghuristandiki türkiy xeliqlerning til tetqiqatigha jümlidin Türükiy tillarning yiltizi hésaplinidighan Uyghur tili tetqiqatigha béghishlap, hayatini mol mezmunluq ötküziwatqan hörmetke sazawer alimlirimizning biridur.
Meshhur alim, tilshunas Mirsultan osman ependi 1929-yili 7-ayning 31-küni hazirqi qazaqistanning Yarkent shehirige qarashliq Aqkent yézisida tughulghan.Mirsultan Osman ependi 1932-yili ata-anisi bilen bille Uyghuristanning Ghulja nahiyisige köchüp kelgen, 1935-yilidin 1940-yilighiche ghulja sheherlik Ayding bashlan’ghuch mektipide oqughan.Mirsultan Osman ependi 1943-yili Ghulja gimnaziyisini püttürgen. 1945-yilidin 1957-yilighiche Ghulja we Ürümchi qatarliq jaylarda  naburchik we korréktor bolup ishligen.

Mirsultan Osman ependi 1951-yilidin 1957-yilighiche, sabiq Merkiziy milletler institutining az sanliq millet kadirlirini yétishtürüsh kursida oqughan. Bir yildin kéyin shu mektepte oqutquchiliqqa teyinlinip, til fakultétidiki ikki qarar xitay oqughuchilargha uyghur tilidin ders bergen. Del mushu chaghda uning könglide  tilshunasliqqa dayir omumiy bilimlerni etrapliq igilesh, ana tilini yéngiwashtin akadémik sewiyede sistémiliq öginish we tetqiq qilish istiki qozghalghan.
Mirsultan osman ependi mushu arzuning türtkisi we oqutushning éhtiyaji bilen 50-yillarda uyushturulghan yerlik milletlerning til-yéziq ehwalini omumyüzlük tekshürüsh xizmet ömikining 6-etritige qatniship, 1955-yili Qeshqer wilayitide, 1956-yili küz hem qish Xoten wilayitide uyghur tilining di’alékt-shéwiliri heqqide ilmiy tekshürüsh élipbarghan.Mirsultan Osman ependi 1957-yili béyjingdin ana wetini Uyghuristangha qaytip kélip, 1965-yilighiche sabiq Uyghuristan (shinjang) institutining til-edebiyat fakultétidiki oqughuchilargha hazirqi zaman uyghur tili we omumiy tilshunasliq derslirini ötken.
Mirsultan Osman ependi bu jeryandimu ana til oqutushini janliq tilni tekshürüsh bilen zich birleshtürüp, 1960-yili yazda lopnurning Mirsali, Chara, Közlek, Tikenlik we Miren yézilirida, 1962-yili Turpan hem Ürümchilerde Uyghur tilining di’alékt-shiwilirini tekshürgen. Mirsultan Osman ependining tilshunas Nesrulla Yolboldi ependi bilen birlikte yazghan Hazirqi Zaman Uyghur Tili namliq üch qisimliq kitabi 1964-yili yéngi yéziqta neshir qilin’ghan.Mirsultan Osman ependi 1965-yilidin taki 1978-yilining axirlirighiche, Uyghuristan milletler til-yéziq komitétining tetqiqat bölümide uyghur til-yéziqi tetqiqati bilen shughullan’ghan. Shu mezgilde, 1965-yili yazda uyghur tilining fonétika mesililirini chöridep, Qeshqer hem Xotende neq meydan tekshürüsh élip barghan.
Mirsultan Osman ependi 1967-yili yaz we küzde, Qazaq tili boyiche ürümchining nensen rayonida, altay, künesning yaylaqlirida élip bérilghan dala tekshürüshige qatniship, bir munche til matériyali yighqan. Mirsultan Osman ependi  1978-yili 10-ayda Xitayning Tiyenjin sheride échilghan tunji qétimliq dewletlik tarixshunasliq yighinigha öz dewrining yitishken alimliri bilen birlikte qatnashqan. Shu qétimliq yighin milliy medeniyitimizning kéyinki tereqqiyatida hel qilghuch rol oynighan bolup, killassik eserlirimizni neshirge teyyarlash we yéngi bir dewirdiki tetqiqat témillirini békitish jehette ünümlük rol oynighan. Shu qétim Mirsultan Osman ependi qatarliq Türkiy tilliq  alimlarning teshebbuskarliqi bilen, dunya medeniyet xezinisidiki bibaha göher Diwanu Lughatit Türük we Qutadghu Bilikni hazirqi zaman uyghur hem xitay tillirigha terjime qilip neshir qilish, Uyghur edebiy tilini zamanisigha uyghun qéliplashturush we Uyghurning sistimiliq bir  tarixi kitabini yézish mesilisi küntertipke qoyulup muzakire qilinghan. Qedimqi eserlerni neshir qilish we yéngi ilmiy témilar asasida ilmiy tetqiqat yünülishini bikitish teklipliri tekshürüshtin ötüp, bu teklip we pilanlar memliketlik pelsepe-ijtima’iy pen tetqiqat projékti pilanigha resmiy kirgüzülgen. Bu projekit kéyin tebi’iy halda qurulush basquchida turiwatqan Uyghuristan ijtima’iy penler akadimiyisining nuqtiliq tetqiqat türi bolghan.
1979-yili, Mirsultan Osman ependining xizmiti Uyghuristan akadimiyisining til tetqiqat institutigha yötkelgen. Mirsultan Osman ependining Uyghuristan akadimiyisining til tetqiqat institutigha yötkelgenliki uning hayati armanlirining ishqa éshishining sewepchisi bolup qalghan. Uyghuristan akadimiyisining til tetqiqat instituti Mirsultan Osman ependidek ana tilgha ashiq her bir kespiy xadim üchün köngüldikidek meripet soruni idi. Mirsultan Osman ependi shuningdin bashlap énsiklopédiyilik nadir eser Diwanu Lughatit Türükni hazirqi zaman uyghur tilida neshirge hazirlap bésip tarqitish projekti guruppisida bashlamchiliq rolini jariy qildurup, üch tomluq bu katta eserning 2- we 3-tomlirining muherrirlikini qilghan.
Mirsultan Osman ependining dewirdashliri u heqte toxtulup: Mirsultan Osman ependining Diwanu lughatit türkni terjime qilish-neshirge teyyarlash jeryani, emeliyette, uyghurlarning uyghur tilini ilmiy we chongqur öginish-tetqiq qilish hem janliq tilni etrapliq tekshürüsh jeryani bolup qaldi. Mirsultan Osman ustaz Ibrahim Mut’iy bilen 1980-yili yazda Artush we Yéngisar nahiyiliride Diwangha a’it léksika mesililiri boyiche ilmiy tekshürüsh élip barghan, 1982-yili qeshqerde Diwanni neshirge teyyarlash xizmitini kitabiy bilimler bilen emeliy bilimlerni birleshtürüp muweppeqiyetlik netijige érishken,dep qaraydu.Ular yene biz uyghurlarda tirishqan ozar, tirishmighan tozar, dégen maqal bar. Töhpikar ustaz, netijilik tilshunash Mirsultan Osman ependining izdinish musapisi mushu hékmetlik sözning janliq delili bolalaydu, dep alimning xizmetlirige yüksek baha bergen…Uyghur tilshunasliqigha ayit ilmiy izdinishlerde Mirsultan Osman ependining töhpisi alahiyde yoquri bolup, uning zamandashliri alim heqqide toxtulup yene: Uning tilshunasliq ilmi, jümlidin uyghur tilshunasliqi üchün tökken qan-teri da’ire nuqtisidin tilshunasliqning her qaysi sahelirige, zaman nuqtisidin tarixning herqaysi dewirlirigiche tutiship kétidu-dep alimning mol ilmiy emgeklirini ijabiy mueyenleshtüridu.
Mirsultan Osman 1989-yili 8-ayda Uyghuristan aptonom rayonluq milletler til-yéziq xizmiti komitétining pen tetqiqat bashqarmisigha yötkelgen. Mirsultan Osman ependi bu organdimu bir qolda tetqiqatni, yene bir qolda til tekshürüshni ching tutqan. Mirsultan Osman ependi shu yilning axirida tilshunas Amine Ghappar xanim bilen birlikte Qarghiliq nahiyisining Paxpu yézisida neq meydan til tekshürüshi qilip, Qarghiliq nahiyisining Paxpu shéwisi toghrisida serlewhilik maqalini élan qilghan.
Mirsultan Osman ependi 1996-yili yazda, sherqiy Uyghuristandiki Qumul nahiyisining tömürti, aqtash yézilirida til tekshürgen. Mirsultan Osman etrapliq tekshürüsh, inchike tetqiq qilish hem hardim-taldim démey izdinish netijiside özi yalghuz we bashqilar bilen birlikte Hazirqi zaman uyghur tilidiki teqlid sözler toghrisida, Hazirqi zaman uyghur tilidiki rewishler toghrisida, Chaghatay dewri Uyghur tili toghrisidiki qarashlirimiz, Qutadghu bilikte ipade qilin’ghan edebiy til toghrisida, qatarliq bir munche  ilmiy maqalilarni élan qilghan.

Mirsultan Osman ependi yene Uyghurche-xenzuche lughet, Hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla lughiti, Hazirqi zaman uyghur edebiy tilining teleppuz lughiti, Hazirqi zaman uyghur tili di’aléktliri, Hazirqi zaman uyghur edebiy tilidiki tinish belgiler we ularning qollinilishi, Qisqiche tilshunasliq lughiti, Hazirqi zaman uyghur edebiy tili tawushlirining akustikiliq tetqiqati, Hazirqi zaman uyghur edebiy tilining imla we teleppuz lughiti, Hazirqi zaman uyghur tilining qumul shéwisi, Hazirqi zaman uyghur tilining lopnur di’alékti, Hazirqi zaman uyghur tilining xoten di’alékti… qatarliq yirik eserlerni özi yalghuz we bashqilar bilen wujudqa chiqarghan. Mirsultan Osman ependi pütün ömrini Uyghur tili tetqiqatigha atighan bolup, uning we oqughuchillirining izdinishliri uyghur medeniyet tarixida dewir bölgüch ehmiyetke ige bolup, u yashighan dewirdiki til we qedimiy eserler heqqidiki tetqiqatlirimiz we ilmiy emgeklirimiz netijiside Uyghur medeniyiti jümlidin Uyghur tili xelqarada bugünkidek tonuldi,  20- we 21-esirge layiq sewiyede ilmiy sherhiylendi.
Mirsultan Osman ependining  eserlerdin bir qanchisi Uyghuristan boyiche élip bérilghan pelsepe-ijtima’iy pen tetqiqat netijilirini bahalashta alahide derijilik, 1-we 2-derijilik mukapatlargha érishken. Mirsultan Osman ependi yene Jahanname, Uyghur shéwiliri sözlüki…qatarliq muhim eserlerning mes’ul muherrirlikini qilghan. 1985-we 1999-yilliri Uyghuristan uniwérsitétida échilghan chaghatay dewri Uyghur tili öginish kursigha chaghatay dewri Uyghur tili girammatikisidin deris ötken. Mirsultan Osman ependi yene 80-yillarning otturiliridin étibaren, yette qararliq 10 nechche aspirantqa hazirqi zaman uyghur tili di’aléktliri we chaghatay dewri Uyghur tili derslirini ötüp, uyghur tilshunasliqi boyiche magistir terbiyilesh xizmitigimu tégishlik hesse qoshqan.

Mirsultan Osman ependi Uyghuristan uniwérsitéti aspirantlirining magistirliq dissértatsiye yaqlash yighinlirida bahalighuchi bolghan. Mirsultan Osman ependi yene chet’ellerde ilmiy ziyaretlerde bolup hem ilmiy muhakime yighinlirigha qatniship, chet’eldiki kesipdashlargha özining tetqiqatliri heqqide bir qanche qétim léksiye sözligen. 1999-yili yaponiyining kiyoto uniwérsitétida Lopnur di’aléktining alahidiki toghrisida, dégen témida, 2000-yili türkiyide xoten di’alékti heqqide léksiye sözlep, léksiye anglighuchilarning qarshi élishi we yoquri bahasigha sazawer bolghan.

Mirsultan Osman ependi 1960-yili sabiq Uyghuristan institutining til fakultétida léktorluq ilmiy unwanigha, 1983-we 1987-yilliri kandidat tetqiqatchi we tetqiqatchi ilmiy unwanigha érishken. 1983-yili Uyghuristan boyiche munewwer mutexessis bolup bahalan’ghan. 1991-yili Xitay dewleti boyiche töhpe yaratqan munewwer mutexessis dep bahalinip, hazirgha qeder ilim dunyasining alahide muamilisidin behrimen bolup kelmekte. Mirsultan Osman ependi 1992-yili 3-ayda resmiy dem élishqa chiqqan bolsimu, emma uning tilshunasliq sahesidiki ottek qizghin tirishchanliqi hergiz  suslashmidi, qolidiki qelimi bir künmu  toxtimidi, yénidin shagirtliri üzülmidi, netijilirimu özlüksiz chiqip turiwatidu.

Mirsultan Osman ependi Diwanu lughatit türükni retlesh, neshr qilish, tetqiq qilish xizmitige qoshqan töhpisi üchün nurghun shan we shereplerge na’il boldi. 2005-yili qeshqerde échilghan Mehmud Qeshqiriy tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh memliketlik ilmiy muhakime yighinida Mirsultan Osman ependi bilen uning bilen dewirdash bolghan yene bashqa toqquz alimgha Diwanshunasliqtiki töhpilliri üchün shadetname bérildi. 2008-yili Uyghuristan uniwérsitétida échilghan Mehmud Qeshqiriy tughulghanliqining 1000 yilliqini xatirilesh ilmiy muhakime yighinida Mirsultan Osman ependi bilen Imin Tursun ependige diwanshunasliqtiki töhpisi üchün ton keydürüldi.

Alim Mirsultan Osman ependi, Ana til milletning mewjutluqining yiltizi. Ana tilni öginish, qollinish we rawajlandurush ene shu til arqiliq tili chiqqan her qandaq kishining bash tartip bolmaydighan mejburiyiti, burchi we ana til aldidiki qerzi,-dep qaraydu. Démisimu melum bir German alimi milliy roh we ana til heqqide toxtulup, bir milletning tili shu milletning rohi, bir milletning rohi shu milletning tilidur, deptiken.Mirsultan Osman ependi Uyghur tilining terkiwige qoshulup ketken bir shexis bolup, qedimqi eserler we Uyghur tili girammatikisi shundaqla Uyghur tili tilshunasliqi heqqide gep bolsa, uning ismini tilgha almay ötüp ketkili hergiz bolmaydu.Mirsultan Osman ependi  ana tilimizning sapliqi, mukemmelliki we tereqqiyati üchün muhim töhpilerni qoshqan, milletning aldidiki muqeddes burchini ada qilish üchün pidakarliq bilen izdengen aqilmanlirimizning biri bolup,U dangliq alim Abdushkur Memtiminning teripi boyinche éyitqandanda milletning rohigha, milletning rohidin milletning tiligha, milletning tilidin milletning rohigha ongushluq seper qilalighan mol hosulluq alimdur. Mirsultan Osman ependining yashinip qélishi, salametlikining barghanche yamanlishishi uning til tetqiqatidiki pidakarliq bilen izdinishlirini hergizmu aqsitalmidi.Mirsultan Osman ependi  xuddi yash waqtidikidekla hazirmu til tetqiqati xizmitige özini urup turidu. Mirsultan Osman ependi hazirmu yéshining bir yerge bérip qalghinigha qarimay, dewletlik we aptonom rayonluq tetqiqat témilirigha qatnishiwatidu we xizmetlerge yétekchilik qiliwatidu,- dep keng ilim sahesidikiler we oqurmenlerni alimning hazirqi hayati heqqide bilgelendürmekte .

Akademik Alim Mirsultan Osman Ependi özining hayati we ijadiyiti heqide toxtulup: Bu yil toptoghra 85 ke kirdim. Emeliy yéshimni sürüshtürsengler men alliqachan yüz yashtin éship kettim. Chünki türmidiki bir yilim on yilgha teng désem artuq ketmes. Türmidiki toqquz yilning tört yilini alte kilo éghirliqtiki kishen bilen ötküzdüm. Achliq, dehshetlik qiyin qistaqlar destidin ölüp qalmighinimgha heyranmen. Türmide urulghan qattiq shapilaq bir quliqimni pang qilip qoydi, yene bir quliqimmu qériliq destidin ajizlashti.

Men 83 yashqa kirgende newayining chahar diwanidin ikki tomni neshrge teyyarlidim. 84 yéshimda qutadghu bilikning perghane nusxisini neshirge teyyarlidim. 85 ke kirginimde ming bettin artuq diwan xarabatiyning tehrirlikini tügettim….Uningdin bashqa  on ikki muqam ili uslubining tékistlirini ishlep axiri yéqinda tügettim…

Qériliq, késellik terep tereptin qistap kéliwatidu. Aldimda taghdek döwilinip turghan ishlarni men bireylen tügitip bolushumgha közüm yetmidi. Yashlargha nurghun témilarni bérip baqtim…bu ishlarning dewirning ihtiyajigha uyghun  höddisidin chiqidighan héchkim chiqmidi…

Qilmaqchi bolghan ishlarni pütküzüp bolushqa közüm yetmey emdi aram alay-chu, dep qelimimni üch kün tashlighandim…qelemni tashlighan bu üch kün manga goya üch yildek bilindi. Manga qeghez, qelem, kitaptin bashqa yaxshi dost yoq iken. Barliq xushalliq manga ilim bilen shughullinishtin kélipdiken.

Milletning bir ishi bolsimu aziyip tursun, özüm qilalaydighan ishlarni bashqilargha qaldurup qoymay, yashlarning kelgüsidiki wezipisidin birni bolsimu azaytay, ularmu waqti kelgende bilip qalidu, dep oylidim. Men yene shundaq qilay, axirqi tiniqimghiche dawamlashtiray dewirdashlar we kelgüsining warisliri bu sahede  tosalghusiz ilgirilisun_ shu arqiliq hayatning, ilimning qimmitini bilsun…,-dep yézip özining weten-millet üchün ilmiy izdinish ichide ötken hayatini xulasileydu we ilim-pen sahesidiki dewirdashliri we yash ewlatlardin özining kütidighanlirini bashqa bir shekilde jiddiy, estayidil we semimiy shekilde otturgha qoyidu.

Mirsultan Osman ependining hayati harmay-talmay bir kishining küchi bilen on kishining ishini qilghan hayat bolup, qedirlishimiz, ülge qilishimiz we teshwiq qilishimizgha erziydu. Mirsultan Osman Ependi Quddus Xojamyarof, Abdushkur Memtimin we Uyghur informatik ilmigha öchmes töhpilerni qoshqan Hoshur Islam ependi  qatarliqlar bilen birge Uyghurlar 20-esirde yétishtürüp chiqqan aldinqi qatardiki serxil alimlirining biri bolush shertini hazirlighan yoruq yultuzimizning biridur. Mirsultan Osman ependi yoqarda ismi zikir qilinghan alimlirimiz bilen birge xelqara medeniyet saheside yoquri shöhret qazanghan bolup, bugün tarixning tirik shahidi süpitide arimizda yashawatidu.Mirsultan Osman ependi medeniyet tariximizda tilshunas  Mehmut Qeshqiriydin kéyin Uyghur xelqi yétishtürgen yene bir enisklopedik alim hésaplinidu.Mirsultan Osman ependi gerche Türükiy Tillar diwanidek bir eser yézip chiqmighan bolsimu, qilghan ilmiy emgekliri arqiliq medeniyitimzge diwandek qimmetlik töhpilerni qoshti. Mirsultan Osman ependining qedimki zaman türük tilirini, ottura zaman türük tillirini,  jümlidin Uyghur-Uzbek tillirini tetqiq qilish jehette qolgha keltürgen netijilliri ilim dunyasida menggü nur chéchip turghusi. (K.Atahan)

10.08.2015 Germaniye

2015-yili 8-ayning 4-küni ataqliq tilshunas mirsultan osman we uning bir qisim a’ile tawabi’atlirining mubarek qedimi qomulgha yetti. Buni anglighan qomuldiki ilim söyer rehberler alimimizning hörmitige dastixan sélip, uning qomuldiki ziyaritining muwappiqiyetlik tamamlinishi üchün etirapliq orunlashturushlarni qildi. Mirsultan ependimning qomuldiki pa’aliyetliri qomul wilayetlik, sheherlik gheyri maddiy medeniyet miraslirini qoghdash merkizining mes’olliri semet esra tura, yünüs ibrahimlarning köngül qoyup orunlashturushi bilen ghelbilik tamamlandi. 2015- yili 8-ayning 9-küni qomuldiki bir qisim rehberler we ziyaliylar qomul orda résturanigha jem bolup, pütün hayatini xelqimizning ilim, meripetige atighan pexirlik oghlanimiz tilshunas mirsultan osman ependige ton keygüzdi. El söygenni, el söyidu. Özining barliq hayatini xelqi üchün atighan bir bilim igisige ton emes, altun taj keydürsekmu kemlik qilidu.

Arislan abdullaning ton keydürüsh murasimidiki sözi

Essalamu eleykum, hürmetlik rehberler, ustazlar, yurtdashlar:
Bügün bizning yurtimizning bilim igilirini izzetlesh, ulughlash en’enisi boyiche, uyghur xelqining tewerrük alimini kütüwélish munasiwéti bilen bu sorun’gha jem bolduq. Bu tewerrük alimimiz bir pütün uyghur tilini her qaysi tarixi dewirliri boyiche pishiq ögen’gen we bu sahelerdiki mol netijiliri bilen dunyagha tonulghan ataghliq tilshunas, kilassik eserler tetqiqatidiki utuqliri bilen xelq’ara metnshunasliqning aldida kétiwatqan yitük metnshunas, özining tirishchanliqi, telepchanliqi, kemterliki bilen ziyaliylirimizgha örnek bolup kelgen, pütün zéhniy küchi we yürek qénini xelqimizning medeniyet we ma’arip ishlirigha bexshende qilghan, dunyawiy sewiyige ige talay netijiliri bilen ilim sorunining töridin orun élip kelgen nopuz igisi mirsultan osman ependidur.

Mirsultan ependining ilmiy netijilirini mundaq bir qanche jehettin yekünligili bolidu:
1-, diyalékt-shiwe tetqiqatidiki netijiliri
Mirsultan ependi 1950-yilidin kéyinki bir nechche qétimliq til tekshüresh jeryanida birinchi qol matéryallarni toplap, shu asasta uyghur tilining lopnor diyalékti, xeten diyalékti we merkizi dyalékttin ibaret üch chong diyaléktning periqlirini éniq ayrip chiqqan we bu üch diyaléktning da’irisini éniq békitken. « hazirqi zaman uyghur tilining diyaléktliri », « hazirqi zaman uyghur tilining xoten diyalékti », « hazirqi zaman uyghur tilining qomul shéwisi » qatarliq emgekler alimning 1957- yilidin taki 1988-yilighiche bolghan uzaq muddetlik izdinishlirining netijisidur. Mirsultan ependi mushu tetqiqatlar asasida qedimki uyghur tili we hazirqi zaman uyghur tilining diyalékt-shéwiliri toghrisida taki yéqinqi yillarghiche höküm sürüp kelgen bezi xata köz qarashlarni tüzetken. Rosiyelik s.y. Malof, ténishof qatarliq alimlarning lopnor diyalékti heqqidiki gumanlirigha, bérnishtam qatarliq alimlarning uyghur tilida uzun sozuq tawushlar bar dégen köz qarashlirigha keskin rediye bergen.
2-, imla we telleppuz tetqiqatidiki netijiliri
Mirsultan ependi uyghur tilining diyalékt-shéwiliri, qedimki uyghurche we chaghatayche yazma yadikarliqlarning tili toghrisidiki uzaq muddetlik tetqiqat netijilirini hazirqi zaman uyghur tilining imla we teleppuz qa’iydilirini békitish, turaqlashturush ishlirigha ilmiy tedbiqlighan. U 90-yillardin kéyin hazirqi zaman uyghur edebiy tilining qa’iydilirini békitishte merkiziy diyalékt bilen bashqa diyaléktlar otturisidiki munasiwetlerni we merkiziy diyaléktning shéwiliri otturisidiki munasiwetlerni toghra hel qilip, uyghur tilining uyghur-qarluq guruppisini teshkil qilghuchi qeshqer, xoten uyghurlirining tili bilen uyghur-oghuz guruppisini teshkil qilghuchi sherqiy we shimaliy shinjang uyghurlirining tilini bir ortaq edebiy til gewdisige uyushturghan.
3-, klassik eserler tetqiqatidiki netijiliri
Mirsultan ependi qedimki uyghur yazma yadikarliqliri we chaghatayche edebiy miraslarni öz ichige alghan klassik eserler tetqiqati bilenmu izchil shoghullinip, mehmud kashigherining « diwani lughatit-türk »ni, muteppekür sha’ir elshir newayining « chahar diwan »ni qatarliq dunyawiy eserlirini neshirge teyyarlash ishlirigha yétekchilik qilip, uyghurlar arisida klassik eserler tetqiqatining örnikini yaratqan we metnshunasliqning asasini tikligen. Bu yerde mirsultan ependining klassik eserler tetqiqatidiki ikki chong töhpisini alahide tilgha élip ötüsh tolimu zörür. Biri, mirsultan ependi ataqliq tilshunas merhum xemit tömür ependi bilen birlikte « chaghatay tili heqqidiki qarashlirimiz namliq » meshhur maqalisini élan qilip, klassik eserlerning tilini tetqiq qilishta yéngi mitod yaritish bilen birge, elshir newayining teweliki toghrisida dawamliship kelgen chigish mesililerni aydinglashturup, xelq’ara ilim sahesining étirapigha érishken. Yene biri, mirsultan ependi « qutadghubilig »ning üch xil köchürülme nusxsini neshir qilishning « qutadghubilig » tetqiqatini, bolupmu metin tetqiqatini chongqurlashturushta muhim ré’al ehmiyetke ige ikenlikini aldin we toluq chüshinip, 80 yashtin ashqanliqigha qarimay, salametlikining yaxshi bolmaywatqanliqigha baqmay, yüksek mes’oliyet tuyghusi bilen kündüzni kéchige ulap, kishini heyran qalduridighan gheyret we chidam bilen ishlep, « qutadghubilig » ning perghane nusxsini neshirge teyyarlidi. Hemmimizge melum, esli eser yaki esli qolyazmisi ghayip bolghan yaki tépilmighan, peqet bashqilar terpidin kéyin köchürülgen nusxiliri saqlan’ghan eserlerning esli tékistini békitish metinshunasliqtiki intayin müshkül bir ilmiy emgek bolup, u tetqiqatchidin eserdiki her bir sözni, her bir qoshumchini oxshimighan qolyazmilargha birmu bir sélishturushni, sözlerning, jümlidin qoshumchilarning oxshimighan dewirlerdiki wariyantlirini, meniliridiki inchike perqlerni pishshiq bilishini we eserning esli tékistide bu söz we qoshumchilardin qaysisining bolushi mumkinlikige ilmiy yosunda késim qilalishini telep qilidu. Démek, « qutadghubilig » ning perghane nusxsini neshirge teyyarlash ene ashundaq müshkül bir xil qayta ijadiy emgek. Mirsultan ependi « qutaghubilig » ge bolghan hörmiti we ilimge bolghan mes’uliyet tuyghusi bilen bu emgekke kiriship, « qutadghubilig » ning bashqa ellerde neshir qilin’ghan nusixilirida körülgen nurghun yétersizliklerni tüzitish asasida, uni xelq’araning nöwettiki eng yuqiri sewiyisidin ashurup neshirdin chiqardi, bu arqiliq élimizning qolyazma tetqiqatidiki sewiysini namayen qildi.

4-, mehmud kashigherining mazirini békitish jehettki töhpisi
Melumki « diwan » diki « opal » dégen sözni « abul » dep xata transkiripitsiye qilish, « diwan » da ipadilen’gen til pakitlirini nezerdin qesten saqit qilishtek gheyri ilmiy qilmishlar netijiside ottura asiya elliride. Mehmud kashigheriyning millet we yurt teweliki toghrisida her xil oydurmilar, burmilash bash kötergen we bir qisim yawropa alimlirigha hedep tesir körsitiwatqan 80-yillarda mirsultan ependi merhum alimimiz ibrahim muti’iy ependi bilen bille qeshqerdiki ziyaliylar we ölimalar arisida chongqur tekshüresh élip bérip, özlirining uzun yilliq izdinishliri we yazma pakitlar asasida qeshqerning yéngisheher nahiysidiki opal yézisigha jaylashqan hezriti mollam mazirining mehmud kashigherining maziri ikenlikini éniqlap chiqqan. Bu heqtiki tekshürüsh dokilati 1982-yili « tarim » zhurnilida élan qilin’ghandin kéyin memlikitimiz we sabiq sowétler ittipaqi penler akadémiyesi hem türkiye til akadémiyesi qatarliq orunlar bu doklatni terjime qilip dunyagha jakarlighan. Shuning bilen, mehmud kashigherining millet we yurt teweliki toghrisidiki oydurmilar we burmilashlarning baziri kasatlashqan.
Mirsultan ependi yene özining yürek qénini aliy ma’arip ishlirining tereqqiyatigha, her millet, her qaysi el perzentlirini terbiyeleshke bexshende qilghan telepchan ustaz. U shinjang uniwérsitéti we tekliplik piroféssori salahiyiti bilen, uniwérsitétining pen qurulishigha, oqutquchilarni chaghatay til – edebiyati boyiche terbiyileshke, magistér we doktor aspiranitlarni, shundaqla, chet’ellik oqughuchilarni terbiyileshke nahayti köp ejir singdürgen. Uning bu jehettiki ejir- emgekliri aliy mekteplerning derislikliride, munberliride, oqughuchilarning süpet-sapalirida we utuqlirida namayen bolmaqta.
Mirsultan ependi xelqimizning medeniyet-ma’arip ishlirigha qoshqan ene ashundaq töhpiliri bilen xelqning yüksek hörmitige we izzitige na’il bolup keldi, ilim sahesining toluq étirap qilishigha ériship keldi, shundaqla, memliket ichidila emes, xelq’aradimu zor shan-shereplerge musherrep boldi. Ötken yili mirsultan ependining türkiye hökümitining aliy mukapatigha érishkenliki, xelq’ara ilim saheside uning 85 yashqa tolghanliqini qutlap, mexsus bir ilmiy maqaliler toplimi neshir qilin’ghanliqi buning delilidur.

Mirsultan ependi 87 yashqa qedem qoyghanliqigha we salametlikining yaxshi bolmaywatqanliqigha qarimay hazirmu kishini heyran qalduridighan chidam bilen, « qutadghubilig » ning transkrépitsiyisi we énidikisi üstide japaliq ishlimekte.
Biz mirsultan ependidin pexirlinimiz, uning emgeklirige aprin oquymiz, uning toxtimay izdinidighan, ilimde sülhi qilmaydighan rohidin iptixarlinimiz we öginimiz. Uning ilim söyer qomul diyarigha qedem teshrip qilghanliqini qizghin qarshi alimiz, shundaqla, uning qomuldiki ziyaritining utuqluq bolushini, ténining salamet, a’ilisining bextlik bolushini, tetqiqatlirining téximu utuqluq bolushini chin könglimizdin tileymiz! axirida bügünki sorunni uyushturp, bizni mirsultan ependi bilen qomulda uchrashturghan, bizni yurtimizning töhpikar rehberliri, aqsaqalliri, ziyaliyliri bilen yüz körüshtürgen semet esra tura, yünüs ibrahim qatarliq buraderlirimizge, mushu sorun’gha jem bolghan yurtdashlargha semimiy rehmet éytimen.(Mujibul Raxman Erkim)
2015-yili8-ayning10-küni qomul

Ibin China dunyada Avicenna (/ˌævɨˈsɛnə/; Latinate form of Ibn-Sīnā (Persian: پور سینا / ابن سینا‎; Arabic: ابن سینا‎), full name Abū ʿAlī al-Ḥusayin ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Sīnā^[4] (Arabic: أبو علي الحسين ابن عبد الله ابن سينا; c. 980 – June 1037) was a Persian. dep tonulup keldi.Bundaq bolishigha uning saqlinip qalghan eserlirining Parische we Erepche bolghanliqi asasiy sewep bolghan bolup, bizning medeniyitimizning chekinishi we tarixiy namayendillirimizge ige chiqalmasliqimiz El-Farabiy we Ibin-Chinagha oxshash alimlirimizning bashqilarning bolup k´etishige sewep bolup kelmekte.Uning kimliki ispatlaydighan birinchi pakit uning ismi bolup, Ibin Sina dégenlik gherip we ottura sheriqtiki milletlerning tilida chinliqning perzenti dégenlik bolidu.Tarixta Uyghurlarning ejdatliri paaliyet qilip kelgen tengritagh hawzisi chin we chinimachin, yoquri chin, ottura chin we chin dep atalghanliqi hemmige ayan bir hadisidur.Tarixtiki chin/Sin, china/Sina we chinemachin/Sinemachin digenler hazirqidek Zhung Go yeni Zhung xua Renmin Gong Xe goni bildürmeystin belki Altay. tengritagh, kuinlun, pamir we altun taghlirining etrapigha jaylashqan  büyük chi we machinni/türkistanni körsütetti.

Ikkinchi ustaz, sheriqning yultuzi El- farabining shagirti, insiklopidik alim-Ebu Eli Ibni Sina miladi 980- yili awghust éyida gherbiy türkistanning muhim sheherliridin biri bolghan buxaraning Qormisun yézisida bir Uyghur/Türükmrn ailiside dunyagha kelgen: Uning ismi tarixta china/Sina we chinimachin/Machin dep atalghan Uyghur Élidin kelgen bolup, uning atisi  belexte wezipe ötewatqan Sina oghli Abdullah dewletmen we medeniyetlik Uyghur nesillik kishi idi.Miladi 999-yili qaraxaniylar sulalisi samanilar sulalisini özige béqindurghandin kéyinki dewride  China/Sina Oghli  Abdullah  buxaragha köchüp kelgen bolup, qaraxaniylar oghulliri hökümdari eyni chaghda uni döletning maliye xadimi qilip teyinligen idi. Ibin Ali, Ibin Abdullah, Ibin Sina/Uyghur oghli afshin nahiyeside Uyghur(türkmen) a’ilisidin bolghan yulduz isimlik bir qiz bilen toy qildi. Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Sīnā bolsa ene shu toydin kéyin Sina/China oghli Abdulla ailiside dunyagha kelgen idi. Uning esli ismi Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali bolup, kéyinche chong dadisining nesebige we ilim dunyasida qazanghan shöhritige  uyghun halda China/sinaliq, chinliq/ Uyghuristanliq oghli yeni Ibin Sina/China… dégen nam bilen atalghan.

China qedimqi türkche atalghu Chinedin kelgen bolup, hazirqi perghane oymanlighi, tarim oymanlighi we seydam oymanliqini yeni Uyghurlarning qedimqi ejdatliri asasliq paaliyet élip barghan jaylarni körsütüp kelgen jughrapiyning yer-jay ismidur. Chin, Chini-Machin atalghuliri  Türkistan digen atalghu qollinishtin ilgiri we uningdin kéyin öz-ara parallil halda qollunilghan. Chin yaki chini machindin kelgenlerni xoshna eller we yat milletler ular kelgen yaki tughulghan yurt isimliri bilen atighan. El-Farabiy, Mehmut Qeshqiri, Jalaliddin Rumi, Muhemmet Xarazemi qatarliqlarni shu isim bilen atighanlar köpinche shu yurt we sheherlerdin bolmighanlar bolup, alim we ediplerni bu xil atash ejdatlirimiz paaliyet élip barghan keng ketken asiya-yawropa quruqluqida enenige aylanghanidi.Eli oghli  Ibin Chinaning bowisi Ibin Chinadin ilgirila bu leqmni özige taqighan bolishimu mumkin.

Hazirqi Uyghuristan we eslidin bu tupraqqa tewe jaylarda yashighanlargha Sina/China  dégen ismining qollinilishi, türükler musulman bolushtin ilgiriki hadise bolup, Chine/Sinaning Uyghurlarda qedimdin béri qollunilip kélingen qedimi isim bolghanliqini nezerde tutqanda, Ibin Sina/Chinaning ejdatlirining munazirisiz halda sheherleshken Uyghur/oghuzlarning birer qebilsige tewe uruq ikenlikini biliwalghili bolidu. China/Sina we chine/Machin dégen söz qedimqi türk tilida chine, china …parqiraq jisim, nur chachquchi, tejribe qilmaq, sinimaq, sheriq, kün chiqish terep… dégendek menilerde qollunilghanliqi hemmige ayandur.Abū ʿAlī al-Ḥusayin ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā ismidiki mezkur China, Chine dégen isimning xitaylar Zhong Yuen dep ataydighan Zhunghua Renmin Gongxegoni bildüridighan China we Irandiki herqandaq Sina bilen munasiwetlik bir yer jay hem atallghular bilen biwaste hichqandaq baghlinishi yoq bolup, uning ilgiri 3 qitede seltenet sürgen ejdatlirimizning wetini büyük Uyghuristan tupraqlirini we kindik qéni tökülgen eziz yurt-makanlirini ipadileshte pexirlinip turup ishletken qutsal ibaridin kelgenliki ilim bilen aghdurup tashlighili bolmaydighan polattek pakitdur.
Hemmige melumki, yawropaning oxshimighan milletlerge mensup bolghan alim we edipliri qedimqi alimliri öz eserlirini eyni chaghdiki yawropaning edebiyat tili bolghan latinchide yazghinigha oxshash, Ebu Eli Ibin Chinamu qandashliri bolghan El-Farabi we Mehmut Qeshqiriylerge oxshashla eyni dewirde hemmidin yüksek bolghan üch qitege yéyilghan bir-biri bilen teqdirdash Türkiy hakimiyetlerning we milliy menpeetlerning ihtiyajidin  eserlirining bir qismini erebche, bir qismini parische yene bir qismini türükche we  yene bashqa qisimlirini bashqa tillarda yazghan idi.Eserlerni ana tilida emes gheyri tillarda yézish shu jaylarni menggü türüklerning seltiniti astida saqlap qélish we xitaydin rimghiche sozulghan soda yolini kontorulliqida tutush ihtiyajidin bolghan.Dunyawiy shöhret qazanghan  Abū ʿAlī al-Ḥusayin ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnāning öz eserlirini yoqarqidek ihtiyajdin düshmen milletlerning tilida yazghanliqi  kéyinche yeni 6-7yüz yildin kéyin ilim saheside Ebu Eli Ibin Chinaning etnik kélip chiqishi  heqqide bezi xata tonushlarning otturigha chiqishigha seweb boldi.

Ebu Eli Ibin China tughulup ösken buxara we belix sheherliri bolsa, alim Mahmut Qeshqiri we Abdushkur Memtimin eserliride tilgha alghan chin, machin, chine-machin we ottura chin bilen baghlinishliq bolghan qutsal makanlirimiz bolup,  shu dewrning Uyghurlari yashaydighan eng bayashat merkizi shehiri idi. Yipek yoli eshu sheherlerdin ötidighan bolghachqa, u sheherler bay we awat tijaret merkizi bolup hésablinatti. Bu dewirde Uyghurlar pütkül yipek yolini kontrul qilish üchün hemme yerge özining memuriy, eskiriy we ilimiy xadimlirini yerleshtürgen bolup, Ibin China/Sinaning Buwisi Abdulla yaki atasi Alining qarahanlar hakimiyiti teripidin buxara we belix qatarliq sheherlerge dewlet xizmitige teyinlengen qeshqer yaki xotenlik bir uyghur bolush ihtimalliqi bek yoquri.

Uyghurlar soda tijaret bilen bay bolupla qalmay büyük türkistanda ulugh medeniyetlerni berpa qilghan.Jahanshumul Alim Ibin China yashighan mezgilde  xoten, qeshqer, buxara we semerqendte nurghunlighan bilim ochaqliri, medrisler, ressetxanilar, metbehanilar we qeghez zawutliri qurulghan idi. Eyni dewirde Qarahanilar emperiyesi qurulghinigha anche uzaq bolmighinigha rahmen, Uyghurlar qedinki ejdatlirining qanche ming yilliq medeniyitige warisliq qilip  matématika, tebi’iy pen, astirnomiye we pelsepe qatarliq penlerde tillarda dastan bolidighan netijilerni yaratti. Qarahaniye dewride yene edebiyat-sennet, pelesepe,  muzika, minyatorluq, naxsha usul, keshtichilik , heykeltarashliq, binakarliq, gilem hem rexit toqush, oymichiliq qol hunerwenchilik qatarliqlarmu tereqqiy qilip meshhur alimlarning arqa-arqidin yétiship chiqidighan ochiqigha aylanghanidi…

Ibin China/Sinaning tilimizdiki heqiqi ezen chillap qoyulghan ismi éniq emes bolup, Ibin China/Sina u ilim-pende netije qazanghandin kéyin bashqilar teripidin inwan süpitide taqighan shanu- shewketlik nam bolishi ihtimalgha téximu yéqin. Ulugh alim Ibin China/Sina ana yurti chin yaki Machinda yeni china/Türkistan jughrapiyeside öginish we ilm tehsil ishliri bilen shughullunup gherip bilen sheriqning tepekkurini we ilim-pen muwapiqiyetlirini ghelbilik birleshtürüp tibabetchilik, fizika, matématika, muzika we pelsepede tarixta az körülidighan derijide shöhret qazanghan. Ibin Chinaning «Elqanun», «Kitabulshifa», «Danishname», «Risalei El Mosqi Gheyrimufi El Shifa»qatarliq eserliri pütün dunya pelesepisi we tibabetchilikige  chongqur tesir körsetken.

Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnāning muzika sahesidiki töhpisi El-Farabiygha oxshashla Uyghur 12 muqam we bashqa qérindash xeliqlerning muqamlirining tereqqiyatigha asas salghan we tesir körsetken bolup, muqamlarning ottura asiya yeni büyük türkistan tipini berpa qilghan . Ibni Chinaning edebiyat-sennet we tibabet ilimlirigha jiddiy tesir körsetken wekil xaraktirgha ige esiri  „Kitabulshifa“ bolup, uni dunya ilim sahesidikiler türükchidin pars tiligha terjime qilip, uning yene bir wekillik esiri „Danishname“ bilen birge neshir qilghan. Ibin China yene muzika we istitika heqqide „Kitabunnijad“ namliq esernimu yazghan. Ibin Chinaning „Kitabul Nijad“ digen eseri 1931-yili bir erep alimining neshirge hazirlishi netijiside Gérmaniyede neshir qilin’ghan.
Ulugh Alim Abdushkur Memtiminning qarishiche Ibin China El- Farabining shagirti we iz basari bolup,  u baliliq we yashliq mezgilide buxarada qarahanlar emparatorliqi dewride meydangha kelgen shanliq medeniyet hadisiliridin biwaste ozuqlan’ghan.  Mutepekkur Ibin China özining yuquri eserliride türkiy xeliqlerning on ikki möchel qarishi, Uyghur peylasop, muzikashunas Sujup, Afronchir Tékin, melike Jiwa qatarliqlarning muzikidiki  on ikki timpiramentliq sistimisigha we El-Farabining sadda matériyalistik pelesepisidiki  muqeddes qarishlirining en’enilirige warisliq qilip,  sheriq naxsha-muzikiliridiki on ikki türkümlük (muqamliq) küy sheklini yaratqan.

Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā türkiy xelqlerning bolupmu Uyghurlarning küyshünasliqidiki muzikiliq akustika, intérwal, rétim mesililiri toghrisida neziriywiy we emeliy ilmiy netijilerni neziriyiwileshtürüp, özidin kéyinki shu ilimlarning yol xeritisini hazirlashta shanliq netije qazanghan büyük alimlirimizning biri bolup, uning bu sahediki ghelbillirining özila, Ibin Chinaning dewlet, millet we medeniyet jehettiki kimlikini belgülesh we u heqtiki xata qarashlargha reddiye bérishte yétip ashidughan pakit we delil bolalaydu. El Hasan, ibin Ai, ibin abdulla Ibin China (heqiqi ismi sheripi namelum) Chinliq(Uyghur)Abdullaning Oghli, chinliq Abdullaning perzenti- Ibin China- El-Frabi, Mehmut Qeshqiri we Yüsüf Xas hajip we El-Xarazimi qatarliqlargha oxsashla milliy namayendillirimizning biri bolup, Ibin China uning hürmet nami bolishi ihtimalgha téximu yéqin.

El Hasan, ibin Ai, ibin abdulla Ibin China küyshunasliq tereptin otturigha qoyghan on ikki küy shekli mundaqlar:1.Rehawi, 2.Hüseyni, 3.Rast, 4.Hijaz, 5.Abucheshme, 6.Buzruk,7.Iraq, 8.Ispahan,9.Nawa, 10.Oshshaq,11.Zen’güle 12.Seliqe din ibarettur. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin China küyshunasliqta El-Farabiyning izini bésip ilgirilep, musikashunasliqimizni öz dewrige nisbeten güllep-yashnash dewrige sazawer qildi. Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā küyshunasliq tereptin otturigha qoyghan on ikki küy shekli yat milletlerning jümlidin hetta Uyghurdin bashqa qérindash xeliqlerningmu kulturida we muzikillirida kem uchraydu yaki hich uchrimaydu.
Yoqarqi namlar eyni waqitta  küylerning akostiliq orunlirini bildüridighan atalghu süpitide qollinilghan bolup kéyinche Uyghur 12 muqamining shekillinishi, muqamlarning isimlirining otturgha chiqishi qatarliqlargha jiddiy tesir körsetken. Ibin Chinaning ene shu muzika nezeriyisi asasida ezerbeyjanda yashighan muzikishunas Seyfiddin Abdulmo’imin Ibni Yüsüf El-urmawi (miladi1216-1294-yillar) „Kitab el-edwar“dégen esiride „küylerning on ikki muqami“ dégen atalghuni tunji bolup otturigha qoyghan. Démek, Abū ʿAlī al-Ḥusayn ibn ʿAbd Allāh ibn Al-Hasan ibn Ali ibn Chīnā büyük ustaz El- Farabigha  we Elshir Nawayigha oxshash, uyghur on ikki muqami hemde  qérindash xeliq muqamlirining tereqqiyati we sistémilishishi üchün öchmes töhpe qoshqan alimlardur.

Büyük alim Ibini Chinaning bizgiche yétip kelgen eserliri asasen dégüdek erebche peqet bir ikkisinila parische yazghan bolup bu uning türük tilida eser yazmighanliqini hergiz bildürmeydu. El-Farabiy we Mehmut Qeshqiriyning meshhur eserliridin peqet erepche yézilghanliri künimizge kelgen bilen, ejdatlirimizning Uyghurche yazghan esirliri millitimizning medeniyet tereptin chékinishi, jemiyitimizni jahalet we xurapatliqning qaplap kétishi we  ikki esirdin beri mustemlikichiler we diniy radikal küchlerning buzghunchiliqi tüpeylidin yoq qilinghan.Hetta tipik uyghurche yézilghan „Qutatqu Bilik“ we Jamal Qarshining „Qeshqeriye Tarixi“ qatarliq eserlirimu qanche ming qétim köchürüp tarqitilghinigha rahmen bizning ata wetinimiz  Uyghuristanda künimizgiche saqlinip qalalmighan.

Tetqiqatchilar „Ibin China pelesepide El-Farabining izini bésip mangghan we uni téximu béyitqan bolup, uning eserliride qedimqi Yiraq sheriq, Büyük Chin/Türkistan, Yunan we Ottura sheriq medeniyitining jewherlirini tapqili bolidu. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin China büyük Alim El-Farabiygha oxshashla Yunan pelesepisini islamgha maslashturushqa tirishqan bolup, bu jehette uni Farabiy bilen ghezzalining otturisidiki eng muhim ötkel, déyishke bolidu. El Hasan, ibin Ai, ibin abdulla Ibin China tibabettiki 600 yilliq hökümranliq dewridin bashqa yene pelsepidimu taki 19- esirge qeder yawropaliq peylasoplargha chungqur tesirlerni körsitip kelgen. Yawropada (Avisen) dep tonulghan Ibin China 1037- yili 21- Iyunda ilim dunyasida menggü untulmaydighan shan-shöhritini qaldürup allaning dergahigha seper qildi. Peqet Türki xelqiler emes hetta pütkül dunya özining  uningdin we uning insaniyetke qaldurup ketken ilmiy xezinilerdin intayin pexirlinidu we  iptixarlinidu. Biz uni chungqur hörmet bilen esleymiz“ dep yazidu.

Hazirqi zaman Uyghur tibabet mutexesisliri ejdadi  Ibin China heqqide toxtulup, “ Ulugh Alim Ibin Chinaning  ménin’git , ashqazan yarisi, öpke yallughi , yerqan(sériqliq chüshüsh ) qizil, chichek we her türlük jahil yarilar we bashqa késelliklerni shu qeder toghra we mupessel chüshendürüp bergenliki, rohiy késelliklerni éniqlash , dawalash saheside köp yéngiliq yaratqan.Ibin Chinaning yene jerrahliq (opiratsiye) sahesidiki ilmiy izdinishliri gheripche dawalashning shu tiptiki ilim-pen tereqqiyatining asasi bolup kéliglik .

Ibin Chinaning Insaniyet dorigerlikke qoshqan töhpisini alahiyde tilgha élishqa bolidu. Ibin China tewsiye qilghan dorilar esirler dawamida keng ishlitilip kélin’gen hem hazirghiche qimmitini yoqatmighan, dep yazidu. Uyghurlardin bügünki künde yitiship  chiqqan alimlar, hekimler yenila ejdadi hesaplanghan Ibin Chinagha ige bolup, uning qutsal kespini Uyghur tibabiti we küyshunasliqida izchil türde dawamlashturup kelmekte.

Uyghur mutexesisler El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning „Tébabet Qanuni“ dégen hemmidin dangliq esirini neshirge teyyarlighan bolup, ushbu kitabta alimning saqliqni saqlashqa a’it pikir – mulahizilirige , shuningdek keng tarqalghan ayrim késelliklerge , ularni dawalash üchün ishlitilidighan sadda we murekkep dorilar heqqidiki tepsilatlargha keng urun bérilgen . Uqurmenlerning sheriq tébabitining nezeriyiwi mesililiri heqqide özgiche tesewur qilishi üchün „Tibabet Qanuni“ning tébabet ilmining nezeriyiwi mesililirige béghishlan’ghan ayrim babliridinmu parchilar kirgüzüshni layiq tapqan. Kitaptiki addiy awam-puqralargha chüshinish qiyin bolghan bezi atalghu we kelimiler kitab axirida élipbe tertiwi asasida faksimal ölchemlerge uyghun halda akadémik sewiyese izahlanghan .

Uyghur milliy tibabitining yiltizi El-Farabi, Ibin-China we El-Broni qatarliqlargha bérip chétilidu.Uyghurlar öp-öz ejdadi hésaplanghan Ibin-Chinaning esirini bügünki kündimu  neshir qilish, tarqitish ishlirigha alaghiyde köngül bölmekte. Wetinimiz  Uyghuristanda neshir qilinghan Ibin China eserlirige yézighan bir kirish sözde:“Ottura esir sherq tébabitining eng mötiwer qamusi hésablan’ghan „Tébabet Qanuni“ning özbik we rus tillirigha terjime qilinip neshir qilin’ghanliqi Ibin Chinaning bu esirige bolghan xelqaraliq qiziqishni beqiyas ashurdi . Biraq shu qétimqi neshirde eserning toluq bésilmighanliqi keng uqurmenler ammisining bu kitabqa bolghan éhtiyajini qanduralmidi . Shularni hésabqa élip „Tibabet Qanuni“ning köpchilikni qiziqturidighan bablirini tallap élip, alahide kitab halitide neshir qililip keng oqurmenlerge sunushni layiq körduq“-dep yézildi.

El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning kim ikenliki eng aewal uning ismidinla melum bolup, uning ailiwi kélip chiqishi wetini Sina we China dep atalghan Uyghurlargha béripchétilidu. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning eng chong anséklopidik eserliri- His most famous works-Kitab al-Shifa (The Book of Healing) – a philosophical and scientific encyclopedia, and Al-Qanun fi al-Tibb  (The Canon of Medicine) – a medical encyclopedia.^[11][12][13] which became a standard medical textat many medieval universities^[14] and remained in use as late as 1650.^[15] In 1973, Avicenna’s Canon Of Medicine was reprinted in New York.-  “Tibabet Qanuni” /“AL-Qanun Fial-Tibb“ we „Eshshifa“ bolup hésablinidu. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning tibabetke a’it eserliri tibabet dunyasida taki 19-esirning axirisigha  qeder gherip dunyasida derislik süpitide qollinildi.

El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning eserliri 600 yilgha qeder gherb we sherqning tibabet saheside asasliq bilim métodi süpitide uniwersititlarda oqutulghan bolup, islam dunyasining we yawropaning pütün uniwérsitétlirida uning eserliri bashqa bir riqabetchisi bolmighan bir shekilde inawitini hazirghiche muapizrt qilip kelmekte. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin China insaniyet medeniyet tarixida peylasop, hekim, matimatikichi, astronom, muteppekkur, edip we muzikant qatarliq isimlari bilen ulughlinip keldi. El Hasan, ibin Ali, ibin abdulla Ibin Chinaning ejdatlirimizning emeliy kilinikiliq tejiribilliri arqiliq toplap, retlep chiqqan we tetqiq qilghan  her türlük késelliklerge muwapiq, dep qarighan  ritsipliri hazirqi zamaniwi dunyadimu peqet Uyghur tibabitidila emes, sheriq we gherip tibabetliridemu yer shari miqyasida omumiyüzlük qullunulup  kelinmekte.(Korash Atahan)

09.08.2015  Gérmaniye

Abduqadir damollam uyghurlar arysidin chiqqan meshhur islam alimi, uyghur yéngi ma’aripining asaschisi. Xelqperwer, meripetchi sha’ir abduqadir damolla 1862-yili qeshqer’atushning meshhet yézisida tughulup ,1924-yili alemdin ötken . Abduqadir damolla baliliq we ösmürlük yillirini öz yurtidiki mekteplerde oqush bilen ötküzüp , uningdin kéyin qeshqer we buxara medrisiliride uzaq muddet ilim tehsil qilghan . Ilim – pen bilen xelqni aqartish , wetenni qutquzush shu’ari astida barliq eqil – parasiti we küch – qudritini milliy ma’aripni islah qilish , yéngiche ilim – pen wh medeniyetni güllendurüshke serp qilip , «ammigha nesihet»,«zörür eqidiler», «gödeklerge telim», «heqiqet jewhiri», «edebiyatning achquchi», «ilmiy hésap» qatarliq köpligen ilmiy eserlerni we ilghar démokratik xahish singdürülgen yuqiri sewiyilik shé’irlarni yézip qaldurghan .
Yétimlarning ghemgüzari
Soghuq rasa ewjige chiqqan qish künlirining biride , abduqadir damollam hammam kochisidin ötüp kétiwétip , hammamning (moncha) ochiqi etrapida külge kömülüp yatqan bir top sergerdan balilarni körüp qalidu . Bu balilarning bash – közliri kül bilen bulghinip qapqara bolup ketken , ösüp – chigishliship ketken chachliri gedinige chüshken , yéling – yirtiq kiyimliridin qoraydek oruq bedenliri körünüp qalghan bolup , ular kündüzi nawayxana we ashpuzullarning aldida tilemchilik bilen qorsiqini toyghuzghandin kéyin , axshimi soghuqtin panahlinish üchün mushu yerde tüneytti .
Közliri qumchaqtek oynap turidighan bu ige – chaqisiz naresidilerning halini körüp , yürek – baghri ézilgen damollam : _ jénim balilirim , qeshqerdek bir chong sheherde halinglar mushu kün’ge qaldimu ? Yürünglar , men silerning qorsiqinglarni toyghuzup , muzlighan bedininglarni issitay ! _ dep , balilarni egeshtürüp ekitidu . Abduqadir damollamning ayali na’ile xénim yétim balilarni bu halda körüp , köz yéshini toxtitalmay qalidu we aniliq méhri bilen ularni issindurup yuyunduridu . Andin tamaq teyyarlap , échirqap ketken balilarning qorsiqini toyghuzidu . Damollam bu bashpanahsiz balilarni özi mudderslik qilidighan medrisning bikar hujrilirigha orunlashturghandin kéyin , öz xirajiti bilen ularni béqip , öz shagirtliri qatarida bilim élish pursitige ige qilidu .
Ammigha nesihet
Bir munche talip balilar qeshqer kochilirida kishilerge teshwiq wereqi tarqitip yüretti . Ötkünchiler yoldin toxtap : manga birni ! , manga birni ! diyiship , balilarning qolidiki qeghez parchilirini yuluwélishatti . Ularning arisidiki xet oquyalaydighanliri hösnxet sheklide danimu dane yézilghan we kishining diqqet nezirini maginittek özige tartidighan munu qurlarni hayajan bilen ünlük oqushatti .: …………bu dewr ilim meripet dewridur , jahalet we nadanliq dewri emestur . Se’i we gheyret waqtidur , susluq -bikarchiliq dewri emestur . Bashqa xelqler ilim – meripet kökide uchmaqta , su tektide üzmekte . Bizler bolsaq haman gheplet uyqusidadurmiz . Uyqu _ ölümning muqeddimisidur . Bu terzde dawamliq uxlimaq zawalliq we halakettur . Uyqudin bidar bolayli , hélihem waqit we purset bardur ……….
Teshwiq wereqisige yézilghini abduqadir damollamning nesiheti amma ( ammigha nesihet) digen esiri bolup , damollamning shagirtliri uni bir nechche yüz nusxa köchürüp chiqqanidi . Abduqadir damollamning nesiheti goya qarangghu rojeklerdin bösüp kirgen quyash nuridek xelq ammisining köngül qesirini nurlandurdi . Ularni gheplet uyqusidin oyghitip , küreshchanliq éngini östürdi . Shuning bilen abduqadir damollamning bashchiliqida chet’el jahan’gir küchlirining medeniyet tajawuzchiliqigha qarshi xelq kürishining yéngi dolquni kötürüldi .
Alimning ölümi
1924-yilining yer -jahanni zülmet qaplighan bir kéchisi abduqadir damollam öz kütüpxanisida olturup , ilmiy muta’ile qoynigha chöküp ketkenidi . Tosattin bir shepe anglan’ghandek boldi – de , damollam : kim ? Digen su’al bilen arqisigha burulup ülgürmestinla sham yoruqida wal -wul qilghan bir zeherlik pichaq alimning köksige sanjildi . Damollam susqina ingrap , otqashtek gilem üstige yiqildi . Weten – millet ishqida ot bolup köygen yalqunluq yürek bu ejellik zerbidin qansirap , asta – asta soqushtin toxtidi ! ………
Bu _ chet’el tajawuzchi küchliri , mute’esip rohaniylar we eksiyetchi hökümran da’iriliri birlikte pilanlighan rezil suyqestning ulargha yallan’ghan it yürek xa’in teripidin ishqa ashurulushi idi . Bu shum xewer bir pestila sheher – yézilargha pur ketti . Qeshqerdiki mudders – alimlar , yash taliplar , hunerwen -kasiplar we yéqin etraptiki yézilardin kirgen déhqanlar we yétim – yésirlarning hemmisi cheksiz qayghu – hesretke chökti .xelqning yigha – zari asman – pelekke kötürüldi . Héytgah meydani adem déngizigha aylandi .pütün el- yurt meripet asminidin biwaqit éqip ketken bu yolchi yultuz( qutup yultuzi) gha matem bildurdi !…….
Xelq ammisi özlirining bu danishmen alimini yadlap , uning shenige mundaq qoshaqlarni toqup chiqardi :
Taghu tashlar tewrinip ,
Qattiq chaqmaq chaqqanmu ?
Tümen derya suliri
Bugün tetür aqqanmu?
Ay tutulmas deptimiz ,
Kün tutulmas deptimiz .
Damollamgha deyüzler
Qest qilalmas deptimiz .
Damollam shéhit boldi ,
Yatar jayi béhish boldi .
Damollamgha qeshqerlik
Köp yighlap bihush boldi…..
Bu qoshaqlar meydan’gha kélip aridin anche uzun ötmeyla qushtek qanat chiqirip tengritéghining jenubi we shimaligha keng tarqilip ketti .

Abduqadir damolla hékmetliridin tallanma
1. Insanning qedir-qimmiti meyli u yaxshi emelni az qilsun yaki köp qilsun, güzel emeliytige baghliq.
2. Zamanning hateliri sanilidighan erler muhtajlarning hajitini rawa qilghan, derdmenlerning derdige yetken, binawalarning könglini alghan, heq
Sözni éytqan kishlerni himaye qilalighan erlerdur.
3. Alimlar öz ilmini etrapqa riyasiz tarqatsa, ularning herbir lewzidin qent-shéker tamsa, alem nurgha tolup zamanning qarangghusimu yoruytti.
4. Eqil igisi bolsang, quruq démey bu sözge qulaq sal:gheyret ehli da’im qana’etchan bolsa némidigen yaxshi? Bir misal barki, kishidin teme qilmaq goya öküzdin süt, muzdin ot teme qilghan bilen barawer.
5. Eger adem özining mexpiyetlikini özi ashkarilap bolup, uni ”yéyiwetti“ dep bashqilarni eyiplise, u exmeqtur. Chünki, özining mexpiyetlikini öz qelbi sighduralmisa bashqilarning qelbi qandaq sighduralisun?!
6. Toghra sözge ishenmey, xata sözge ishinip, özlirining ishenchisini pütünley yoqatqan qewm ehwalining yaxshilinishidin ümid kütüsh qiyin.
7. Gerche layaqetsiz yer bolsimu yaxshiliq térighin, yaxshilar qeyergila térilsun, zaye ketmeydu. Yaxshi ishqa gerche uzun zaman bolup ketken bolsimu, uning husulini peqet térighan kishila köridu.
8. Kitap oqughan kishi tepekkurni hemrah qilmay, kitapning sherh-izahlirighila’ésiliwalsa, goya bashlan’ghuch mektep oqughuchisigha aylinip qalidu.
9. Kishilerni hörmet qil, sen bashqilargha hörmet qilsangla, andin bashqilardin hörmet köreleysen.
10. Chirayning hösnige tolmiqi bilen tömürning parqiraq bolmiqi bilen
Yigitning pezilet sherti tolamdu? Yemendin chiqqan’gha delil bolamdu?
11. Kicheyu-kündüz méhnet bilen bolup, öz abroyini saqlisa, mundaq kishi eldin azar körmeydu, héch zaman xar bolmaydu.
12. Pesendilerge hergizmu méhribanliq körsetme, uni heddidin ashurup qoyisen. Qopalliq qil, ita’et qilip bash egken halda aldinggha kilidu. Shübhisizki, tömürni peqet otla yumshitidu, emma uninggha pütün déngiz süyini quysangmu yumshimaydu.
13. Eger sen süyüng exlet chüshken dep ichmiseng, ussuz qalisen. Qandaq kishining süyining hemmisi sap bolghan? Yene qandaq kishining hemme ishi durus dep qaralghan? Kishining eyiplirining sanalghanliqi ashu kishining peziletlik ikenlikining yéterlik ispatidur:
Herqandaq késelge tépilsimu em,
Yoq hergiz exmeqni saqaytar melhem.
14. Neps shundaq baladurki, eger eqil uninggha shahliq qilalmisa, u ademni ittinmu pesleshtürwétidu. Xuda, neps balasidin saqlighaysen.!!!
15. Barliq nersilerning temini qayta-qayta tétip kördüm.lékin, men tétighan nersiler ichide gadayliqtinmu temi achchiq nerse yoqken. Méni qayghugha salghan nersiler ichide düshmenning shadliqidin bashqisni tapalmidim.
16. Alim shagirtlirigha ilim ögetkende, gherezdin xaliy bolup, ulargha heqiqiy köngül qaratsa, zaman ehli neziri tar mollilardin qutulidu.
17. Ilim-meripetning qedir-qimmiti bolmighan jayda meripet ehli shöhriti yoqilip, xaru-zarliqqa yüzlinidu.
18. Gheplette da’im uxlimaq- yoqilish we ölüm yolidur.
19. Kishlerning yaxshi xisletlirini da’im hejwiy qilidighan kishi pezilet igilirining yürikini hejwiy bilen yara qilidighanlardur. Bundaqlarning hejwiysige tükürmek kérek.
20. Yaxshiliqqa yat, mal-dunyagha mayil bolup, altun-kümüshlerni közige sürtüp ötken ghéniler yaxshi yolda méngishtin bash tartqan jinayetkarlardur. Öz mélidin öshre-zakat ayrimighan baylar xiyanetkarlardur. Bundaqlarning qolidiki mal amanetdarning qolidiki malgha oxshash özige esqatmaydu. Ular ölidu. Méli qalidu.
21. Dunyada niyet-iqbali durus, küch-quwwitimu yéterlik nurghun ademler ötken. Emma ular da’im arzulirigha yételmigen. Yene nurghun ze’ip, ajiz kishilermu ötken. Ular arzu-isteklirige qénip, muradi dégüdek hasil bolup ötken.
22. Söz zinnettur, süküt bolsa xatirjemliktur. Shuning üchün köp sözlime. Men süküt qilghinimgha bir qétimmu pushayman yémidim. Emma, sözliginimge köp qétim pushayman yédim.
23. Hazir we kelgüsining bext-sa’adet we sharapetliri yaxshi niyet we yaxshi emeller bilen hasil bolidu.
24. Bilinglarki, bu zaman gheplet we biperwaliqning zamanisi emes, oyghinish we sezgürlük zamanisidur. Jahilliq we nadanliq dewri emes, ilim-meripet dewridur; Susluq we bikarchiliq waqti emes, tirishish we gheyret-ijtihat waqtidur.
25. Gül shunche baraqsan hem xush puraq échilghan bolsimu, axiri tuzup chéchilishtin xaliy bulalmidi. Ademning ömri shu gülning échilishidn tozughanchilik waqittur. Mushunchilik waqitni gheniymet bilmey, köngüllerni orunsiz reshik-hesret zerdabliri bilen upritishtin bizge néme payda bar?
26. Ilim bilen nijat tap, menggü yashnaysen.
27. Insanlarning yaxshisi kishler üstidiki éghirchiliqni irghitip tashlap, menpe’et yetküzgen kishidur. Eger qadir bulalisang, kishiler arisida yaxshi ishlardin bashqini qilma, barliq yiraq ishlardin yaman bol.
28. Herkimning yaman aqiwetke qélishigha özining pé’il-étibari sewepchidur.
29. Ittipaq-bölünmesliktur. Ilgirilesh-chékinmesliktur.
30. Su’al: insanning bext-sa’aditi we olughluqi néme bilen bolidu?
Jawap: heqiqet we rastchinliqqa egiship emel qilmaq bilen bolidu.
31. Kishilerning qolidiki nersilerni telep qilghuchi bolma. Dostlar sen bilen uchriship qélishtin qorqidu. Shübhiiszki, xarliq dégen kishilerdin bir nerse sorimaqtur. Gerche séning sorighining yol nede? Dégen su’al bolsimu.
32. Tebi’et dunyasining pütmes-tügimes bayliqliri himmetlik insanlarning emgekchan qolliri arqiliq dunyaning güzelliki üchün serp qilin’ghan. Shunga, bizning qiliwatqan we qilmaqchi bolghan ishlirimizmu dunyaning tereqqiyati we güzelliki üchün bolishi kérek.
33. Herqandaq bir ish yaxshi niyet bilen bolmisa, u qilche payda bermeyla qalmastin, belki yaman aqiwetke giriptar qilidu.
34. Su’al: milletning xar we zebun bolmiqigha sewep némidur?
Jawap: ikki nersidur: biri, bilimsizlik we nadanliq; Yene biri, tepriqichilik hem ixtilaptur.
35. Niyet qanche yaxshi bolsimu, paydiliq emeliyet bilen birleshtürülmise, kamaletke yételmeydu.
36. Qana’et ehli el ichide kishilerning elaliridin sanilidu. Herqanche izzetlik, ésilzade kishi bolsimu temexor bolsa, izziti nabut bolidu. Éti enqa atilidighanlarni zamandashlirimizdin kim körüptu?!… démek, qana’et ehli enqa kebi yüksek izzet-hörmetke sazawerdur.
37. Eqil, bilim we exlaq xarlan’ghan jayda neps nadanliqning üstünlükni igilishi muqerrer.
38. Biz üchün qimmetlik neq bayliq hésablinidighan ömrimiz ettigendin kechkiche ayighi chiqmaydighan reshik-xusumetler ichide éqin sudek ötüp ketti. Biz bolsaq, buningdin agahlandurghuchilargha pisent qilmay, gheplet ichide yashawatimiz.
39. Düshminingdin bir qétim éhtiyat qilsang, dostungdin ming qétim éhtiyat qil. Künlerning biride dostung düshmen’ge aylinip qalsa, ziyan sélishta düshmendin nechche hesse éship chüshidu.
40. Méning yurtum manga zulum qilghan teqdirdimu söyümlüktur. Méning xelqim manga béxilliq qilghan teqdirdimu séxiydur.
41. Eger közüng bashqilarning eyibini körsetse, sen közüngge bashqilarningmu közini bar dégin. Eger eqil igisi bolsang, bashqilarni eyiblimeytting. Eger özüngdiki eyipni köreliseng jim bulatting.
42. Muhebbet wapadarliqtin bashqa nerse emes. Muhebbet ehlige güzel exlaqliq, ésil tebi’etlik kishilerdin bashqisi kérek emes.
43. Herbir ish tirishchanliq we ijtihat bilen berpa bolidu.
44. Qoshnilargha pishkellik yetse, yardem bermeslik qoshna heqqini ada qilmighanliqtur:
Dost dégendek samandek seylide, baghda
Ayrilur dost-düshmen eng qiyin chaghda.
45. Buwaqlarning tughulghan chaghdiki yighiisi dunyaning uninggha özidiki nersilerni bildürgenlikidin bolidu. Undaq bolmisa, buwaqning qorsaqtin kengri jaygha chiqipmu yighlighinining sewebi néme? Bala dunyani körüpla duch kélidighan azaplarning tehditini hés qilghandek yighlap kétidu.
46. Dewr birxil halette turmaydu, bezide arqisini qilidu. Eger u séni sen yaqturmaydighan ishlargha uchrashtursimu sewr qil. Chünki dewr sewr qilmaydu.

Tashpütükning mezmunidin qarighanda bu tariximizdiki bir qétimliq nahayiti chong ichkiy urushtek qilidu.Chünki tarixiy kitaplarda Uyghurlar hökümdarlirini kahan deydu, beglirini Shad deydu, qomandanlirini Yabghu, deydu dep xatirlengen!Tonyukuk urush qilghanlarning bugünki Uyghurlarning biwaste ejdadi bolishi ihtimalgha yéqin…Bu belki Uyghur Köktürük dewlitining  deslepki Uyghur kahanliqini basturghan waqtidiki weqe bolishi mumkin! Bir qisim Uyghurlar 5-esirning axiri 6-esirning bashlirida Uyghur Köktürük sulalisigha qarshi isyan kötürüp, Uyghur kahani Ay Ujruning bashchiqida bir mezgil öz aldigha bir hakimiyet tikligen,tariximizdiki bu ichkiy urush we u keltürüp chiqarghan jarahet hazirghiche saqaymidi.Shu seweptin ejdatlirimiz „Ayrilghanni böre yer“, „Yalghuz atning chengi chiqmas, chengi chiqsimu déngi chiqmas“ , „Yaghi yandin, bala qérindashtin“ dégeniken!

Hewerchini keltürdi. Sözi shundaq idi: Yarish qebiliside yüzming esker toplandi, dédi.Bu sözni ishitken begler hem birlikte, qayitayli, qachmaq yéngilishning utanchidin yaxshidur, dédiler.Ben shundaq dédim: Men Bilge Tunyuquq, biz bu yerge Altay taghlirini asharaq kelduq.(Uyghurche)

Haberciyi getirdiler. Sözü şöyle idi: Yarış ovasında yüz bin asker toplandı dedi. Bu sözü işitince beğler, hep birlikte geri dönelim, kaçmak yenilmenin utancından daha iyidir dediler. Ben şöyle dedim; Ben, Bilge Tonyukuk: biz Altay dağlarını aşarak geldik. (Türükche)

Kök Tengri  bizbilendur. Nimidin qorquytuq? Jiqken dep qorqushimiz kérekmiken? Azizken, dep nichün özimizni küchümseymiz? Hujum qilayli, dédim. Uyghurche)

GÖK TANRI, bizimle beraberdir. Neden kaçıyoruz? Çoklar diye niçin korkuyoruz? Azız diye niçin kendimizi küçümsüyoruz? Hücum edelim dedim. Hücum ettik ve onları paramparça ettik. (Türükche)

Ikkinchi kün atesh kebi qizip keldiler. Soqashtuq. Bizdin ikki qat köp idiler. Köktengri lutufetkini üchün jiqken dep qorqmiduq we soqashtuq. Qaghanlarini, Shadlarini, Yabghularini….hemmisini yoq ettuq! Uyghurche)

İkinci gün ateş gibi kızıp geldiler. Savaştık. Bizden iki kat fazla idiler. GÖK TANRI lütfettiği için çok diye korkmadık ve savaştık. Kağanlarını, şadlarını, yabgularını, hepsini yok ettik! (Türükche)

BILGE TONYUKUK  yazmisi-731 Uyghurche) / BİLGE TONYUKUK yazıtı – 731(Türükche)