Uchur dunyasining tereqqiyatigha egiship intérnét tor dunyasi mewhum bolushigha qarimastin hayatning bir parchisi halgha aylinip ketti. Dunyadiki yéngi uchur we melumatlarni emdi alqinimizdiki téléfun we yaki kompiyutér bilen shu haman bileleymiz. Emma kishilerning kompiyutér, téléfun we aypéd dégen’ge oxshash téxnika jihazlarni ishlitish jeriyanida özlirige alaqidar uchur melumatlar saqlinidu. Bu melumatlarning mexpiyetliki beziliri kishilerning xususiy ishlirigha munasiwetlik bolsa beziliri teshkilat yaki muhim dölet derijilik höjjetler bilen munasiwetlik bolidu.
Mutexesislerning bildürüshiche, bezi kompiyotér mutexesisliri yeni xakkérlar melumet oghurlash üchün intérnét baghlan’ghan her qandaq kompiyutérgha bimalal kireleydiken.
Bügün men ishlewatqan kompiyutérgha birsi kirishke orundi emma jasusqa qarshi programma arqiliq tusiwitildi. Yeni kirishke roxset qilinmidi. Buningdin xewiri yoq nurghun kishiler belki kompiyutérlirigha xitay jasuslirining kirip xususiy melumatlirini oghurlighanliqidin xewiri bolmisa kérek. Bügün méning kompyutérim manga bir uchur körsetti. U uchurda sizning komputérgha uzaqtin bir kishi kirishke orun’ghan idi mékafi bixeterlik programmisi kirishni tosup qoydi. Komputérigha kirmekchi bolghan kishining a pi nomuri mushu dep bir numurni körsetti. Men u numurni ay pi numurini tépish dégen programma arqiliq tekshürüp chiqtim, netijide u numur béyjingning chiqti we u kishining turushluq rayon , kocha we binaning ornining xeritisini manga körsitip berdi.
Démekchi bolghinim, xitay tor jasusliri méning kompiyutérimgha kirishke urundi emma küchlük jasusqa qarshi programmining qarshiliqigha uchirap kirelmidi.
Shuning üchün her qandaq kompiyutérgha küchlük anti jasus yani jasusqa qarshi programma yükleshni tewsiye qilimen bolupmu intérnét baghlan’ghan kompiyutérlargha bashqilarning kirishi bek asan bolup bixeterliki yoq démektur. Sherqiy türkistan dawasigha alaqidar uchur yazghan yaki sherqiy türkistan teshkilatlirining rehberliri ishiltiwatqan kompiyutérlarda choqum jasusqa qarshi küchlük programmilar yüklen’gen bolushi kérek, yüklimigenlerge jasusqa qarshi programma yükleshni tewsiye qilimen. Kompiyutérlardiki muhim mexpi dep qarilidighan höjjet, filim, resim we yaki awaz bolsa uni qoshumche diskke köchürüp kompiyutérdin öchürwitishni, mexpiyetliki bolghan höjjetlerni komputérda saqlimasliqni tewsiye qilimen.
Kompiyutérgha jasusqa qarshi programma yükleshte, McAfee Internet security ve yaki Super Anti Spyware dégen programmilarni yükleshni tewsiye qilimen. McAfee Internet security programmisi jasuslarni tosidu we yaki kiriwalghan jasus we wirus programmilarni tutup öchiridu. Super Anti Spyware dégen programma bolsa kompéyutérgha kiriwalghan her qandaq jasus programmini tutup tazilaydu. Bu programma tordin heqsiz chüshürüp ishletkili bolidu, 15 künlük heqsiz ishleydu 15 kündin kéyin bir yilliqini 20 dollargha sétiwélip ishletse bolidu. Deslepki qedemde bu programmini yüklep ishletküchiler 15 kün boyiche kompiyutérgha kiriwalghan jasuslarni tazilap béridu. Shuning üchün deslepki qedemde jasus we wirus bar yoqliqini bu mushu programmini yükligendin kéyin bu programmigha tekshürüsh buyriqi bérilse komputérni tekshürüp jasus bolsa tutup hemmini sanap dep béridu, ular tazlash buyriqi bérilgende hemme jasusni birla waqitta kompiyutérdin tazilap béridu.
Sürettiki bügün méning kompiyutérgha kirmekchi bolghan jasusning ay pi nomuri we u ay numuri kirishke orun’ghan jasusning béyjingdiki adrés xeritisi.
Musa baytash

*Azap, teshwish, endishe we qorqunch hayatliq, ghurur we wijdan ishidur.

*Azap, teshwish, endishe we qorqunchtin hergiz waysimang, uning üchün rabingizge minglarche teshekkür éyiting we pexirlening.

1
Tarixning her bir doqmushida ötmüsh amilliri bilen kelgüsining bésharetliri bir-birige zich gireliship kétidu. Uyghur hazirqi zaman jem’iyitining tereqqiyat éhtiyaji yéqinqi zaman jem’iyitidiki ötkür ijtima’iy ziddiyetlerde yétilgen murekkep medeniyet idi’ologiyisige warisliq qilip we uni rawajlandurup, inqilabiy jenggiwarliq we milliy oyghinish éngini gewdilendüridighan hazirqi zaman edebiyat alahidilikini yaratti.
Uyghur hazirqi zaman jem’iyiti qoyuq fé’odalliq tüske ige en’eniwi yéqinqi zaman jem’iyitidin rawajlinip, hazirqi zaman sotsiyalizim tüzümige ötken jem’iyet. Bu dewr edebiyati tarixtiki her qandaq dewr edebiyatigha qarighanda, jem’iyetküreshlirini yarqin ipadilep, xelqni fé’odalizim zulimi mute’essiplikke qarshi küreshke chaqirip, azadliq, tereqqiyat we yéngiliqqa intilish iddiyiliri bilen xaraktérlendi hemde milliy shekli, mezmuni, istétik qimmitini zor derijide kéngeytti. U aldi bilen uyghur hazirqi zaman tarixidiki zor siyasiy weqelerge nepesdash bolghan ma’arip, medeniyet-aqartish heriketlirini özige menbe we asasqilghan halda barliqqa keldi.
2
Qaraxaniylar dewride türkiy tilliq xelqler medeniyitining altun dewrini achqan uyghur medeniyiti yeken-se’idiye xanliqining emin yillirida yene bir qétim ronaq tapqandin kéyin, xojilarning teriqet chümperdisige oralghan siyasiy tumanliri qoynida ghayip bolup, junggharlarning zulmetlik doziqigha tashlandi. Tarim asminini qaplighan jahalet tumanliri ilgiri nur chachqan medeniyet merkezlirini xarablashturup,awat meripet böshüklirini chölsiritip qoyghan, hemme yaqni nadanliq, jahilliq we yoqsizliq ilkide ingrighan xelqning ahu-zari qaplighanidi. Bu chaghda jahanning yene bir chéti-yawropada qanat yayghan sana’et-téxnika inqilabi hemde islahat dolqunliri shiddetlik éqim yasap, yéngi ilim-pen we medeniyet chaqiriqliri mehkum xelqlerning bext-sa’aditidin dérek bergüchi altun qongghuraq bolup jaranglidi. Uning yangraq üni dunyaning yiraq sherqide-tarim wadisida qedim xarabilerge qoshulup uyqugha gherq bolghan bu xelqni ghaye, xam-xiyal chüshlirige aldan’ghan bihush uyqudin oyghatti. Millet, wetenning teqdiri, istiqbaligha qayghuridighan meripetperwer, tereqqiyperwer sodigerler karxanichilar we ziyaliylar arqa-arqidin asiya-yawropa qit’esidiki ereb, hindi, türkiy we én’giliz ellirige bérip. Bu jem’iyette barliqqa kelgen tömüryol, zawut-fabrika, matorluq mashinilar, yéngiche ma’arip we yéngi weziyetni körüp, chüshinish hasil qilip, ularning biwaste tesirige uchridi hem ulardin chongqur ilhamlandi[①].
Milliy ma’arip medeniyet we téxnikining milletning tereqqiyatidiki jiddiy zörürlükini chongqur hés qilghan hüseyin musa haji (1884-1926-yillar) bilen bawudun musa haji(1851-1928) öz yénidin pul chiqirip tarixta «hüseyniye mektipi» dep atalghan tunji penniy mektep- atush iksaq mektipini 1885-yili qurup chiqti[②].uninggha egiship qeshqer, yerken, turpan, ili qatarliq jaylarda arqa-arqidin zawut-fabrikilar, karxana-shirketler qurulup, milliy soda-sana’etning deslepki qedemde shekillen’genlikini ipadilidi[③].hazirqi zaman jem’iyitidiki ilim-meripet, medeniyet aqartish herikiti we’ichki-tashqi siyasiy tesirler uyghur pisxikisining chongqur tragédiyilik qaynimidatunjuqup kétiwatqan hayatliq isteklirini qutquzup, özini qudret tapquzush wemedeniyet güllinish éngini östürdi we milliy oyghinish éngini teshwiq qilidighan milliy démokratik edebiyatning ilghar xahishi meydan’gha keldi.
Xuddi yéqinqi zaman yawropa kapitalizimining fé’odalizimgha qarshi küresh qilishtiki meniwi qorali insanperwerlik bolghanidek, hazirqi zaman uyghur jem’iyitining meniwiyitide chongqur yiltiz tartqan milliy oyghinish éngi yéqinqi zaman edebiyatidiki «ghériplar hékayati», «nuzugum», «zepername» qatarliq bedi’iy eserlerning iddiye en’enisi süpitide hazirqi zaman edebiyatida hesretlik keypiyat ichide ölümni teswirleydighan ijadiyet yüzlinishini yéngi muweppeqiyetlerge érishtürdi. Shundaq bolghachqa, bu xil edebiyat xahishi sirttin kirgen medeniyet éngining köchürülmisi bolmastin, belki hazirqi zaman uyghur jem’iyitidiki ré’al ziddiyetler hemde fé’odalizim jahalitidin yéngi bir ijtima’iy formatsiyige qarap ilgiriligen, en’eniwi, békinme, qalaq jem’iyettin échiwétilgen,zamaniwi jem’iyetke ilgiriligen yéqinqi zaman edebiyat en’enisining dawami,rawaji we yuqiri pellige kötürülishi hésablinidu. Qutluq haji shewqi (1876-1937)uyghur yéngi ma’arip we medeniyet aqartish herikitining qeyser jengchisi, uyghur hazirqi zaman edebiyatida metbu’atchiliq we shé’iriy ijadiyette milliy oyghinishni ilgiri sürgen sha’ir. Uning chet ellerdiki oqush we ziyariti unimol bilimge ige qilipla qalmay, bu ellerning tereqqiyati we islahatliri yéngipikirge ige qilip, uni yéngiliq we tereqqiyatni qollaydighan ilghar pikirlik jama’t erbabigha aylandurghan. 1918-yili bawudun musabayning pul chiqirishi bilen«metbe’i xurshid, metbe’i nur» namliq metbe’eni sirttin kirgüzüp, qeshqerde tunji gézit- «ang géziti»ni dunyagha keltürdi[④]. Bugézitte u medeniyet düshmenlirige qarshi xelq éngini oyghitidighan jenggiwarsadalarni yangratti. Sha’ir:
Bir qilich berse «xuda» kes! dep uninggha buyrusam,
Üzse xelqim boynidin xarliq kishen-zenjirini.
Ger xarabken el-weten kallamni üzsun u qilich,
Körmisun shewqi közi qulluqta el teqdirini…
Dep xitab qilip, el-wetenni qulluqtin qutuldurush yolida bash egmey küresh qildi. «ang géziti» düshmen küchlerning bésimi bilen toxtap qalghandin kéyin 1933-yili«erkin hayat géziti»ni, 1934-yilidin bashlap «yéngi hayat géziti»ni neshir qilip[⑤],düshmenlerge ejellik zerbe berdi. Yéngiche mektep, yéngi neshir epkarliri we yéngiköz qarashlar jem’iyettiki yéngi démokratik xelqchil iddiyilerni algha sürüp, eksiyetchi hökümetning rezil mahiyitini échip tashlighanliqtin, pütün hayatini’uyghur xelqining éngini qorallandurush üchün béghishlighan bu medeniyet jengchisinishéng shiseyning eksiyetchil dahiyliri 1937-yili qeshqer türmiside otta köydürüppaji’elik qetle qildi. Bu dewr medeniyet sépide qutluq haji shewqi bilen billeküresh qilghan yene bir meshhur namayende-meripetperwer ma’aripchi, wetenperwe rdémokrat, jama’et erbabi abduqadir binni abdulwaris qeshqiri (1862-1924)bolup, xususen hazirqi zaman edebiyatining asaschilirining biridur. Abduqadirda molla medeniyet aqartish herikitide qeshqerni merkez qilip qanat yaydurghanma’arip, metbu’atchiliq we edebiy ijadiyette bir yürüsh islahatchiliq teshebbusliri arqiliq milliy oyghinishning tüp yüzlinishini belgilep bérishke hesse qoshqan. Pen-ma’arip arqiliq milletni qudret tapquzush yolida eyni chaghdikimektep oqushluqlirini tüzüsh, yéngilash bilen bir waqitta, xelqning paraset rojeklirini achidighan ötkür pikirlik shé’ir hem nezeriye risaliliri arqiliqdewr mesililirige qawab bergenidi. Abduqadir damolla öz wetininingtajawuzchilar tapini astida depsende qilinip, xelqning siyasiy we meniwi qulluqta qalghanliqining heqiqiy menbi’ini chongqur chüshen’genidi. U yene bir munche terbiyiwi eserlerni yézip, xelqni nadanliq qoynidin yoruqluqqa élip chiqidighanparlaq yolgha yéteklidi. Jahan’girlarning tajawuzchiliqigha, yerlik mute’essipdindarlar, saxtipez sopi-ishanlargha, xushametchi, teslimichi, ikki yüzlimichi munapiqlargha qarshi qet’iy küresh qildi[⑥].1924-yili jahan’girlarning yerlik küchler bilen til biriktürishi arqisidasüyqestke uchrap qurban boldi.
Bu mudhishyillarda uyghurlar siyasiy we medeniyet hoquqidin mehrum bolupla qalmay,iqtisadiy jehettimu éghir kirizisqa duch keldi. Alwang-yasaq, baj-séliqlarning éghir, türi köplikidin xelq yelkisini qoram tash bésiwalghandek halgha chüshüpqalghan idi. Yang zingshin dewride chong pomishchik, bay sodigerler arqiliq, shundaqla’eyni chaghdiki ijtima’iy turmushta saqlinip kéliwatqan yurtwazliq köz qarishidinpaydilinip ularni bir-birini cheklep turidighan qilip qoydi[⑦]. Buning bilenla qalmay, u shinjangda milliy ma’arip we medeniyetning ösüshini cheklep, tereqqiyatini boghup, xelqni ilim-pen yéngiliqliridin mehrum qaldurup, ottura asiya we ichki rayonlardin kélidighan yéngi uchurlarni qattiq qamal qilipcheklidi. 1927-yili bu alwastini yer yutqandin kéyin, onigha chiqqan jin shurin’uning izidin bésip milliy yeklesh we kemsitishni téximu kücheytti.
Xuddi rus tenqidchisi érlin: «ijtima’iy erkinliktin mehrum bolghan rus xelqige nisbeten edebiyat birdinbir munber. Bu munberde xelq özlirining ghezeplikchuqanliri hem wijdaniy sadasini jakarliyalaydu»[⑧] dep éytqandek, hazirqi zaman alahide tarixiy muhitta yaritilghan uyghur edebiyatida hesretlik keypiyat ichide ölümni teswirlep, milliy oyghinish rohibilen insanperwerlikni birleshtürdi. Baldur oyghan’ghan sha’ir, yazghuchilirimiz bu héssiyatni qedimki uyghur ziyaliylirigha oxshash ghayiwi romantika yaki lirik söygü témiliri sheklide dewrge yoputup, xiyal-arzu derijiside toxtap qalmaydu.belki yéqinqi dewrde asta-asta kötürülgen tenqidiy ré’alizm xahishi hem isyankarliq rohini yükseklikke kötürüp, ré’al inqilab körishining emeliyitigepütünley birleshtüriwétidu. Bu jehette abduxaliq uyghur (1901-1933) ijadiyiti’eng wekillikke ige. «abduxaliq uyghur shé’irliri»[⑨]20-30-yillar uyghur shé’iriyitining nadir nemunisi. Abduxaliq uyghur xelqniyéteklep nadanliqqa, fé’odalizim zulimi we eksiyetchil hakimiyetke qarshi janmu-jan élishqan medeniyet sehnisining isyankar jengchisi, milliy démokratik inqilabchi we sha’ir. Shunga uning shé’irliri küchlük jenggiwarliq, köreshchanliq we oyghinish éngi bilen sughirildi. Uning «oyghan», «yaz tüni», «istimes», «yejüji-mejuji»gha oxshash shé’irlirida diniy xurapat, jahalet, fé’odalizimni qattiq söküp, xelqni meripet arqiliq oyghinishqa chaqirdi.
3
1933-yili«12-aprél» siyasiy özgirishi» we xojiniyaz haji qozghilingi yüz bergendin kéyin shinjang weziyitide burulush boldi. Uyghur ma’aripi we medeniyet herikitidimu körünerlik özgirishler peyda boldi. Bu dewr gherb jahan’girliri junggogha tajawuzqiliwatqan, dölet ichide gomindang-kompartiye urushiwatqan, gherbiy shimalda jangpéyyüen bilen ma jungying birlishiwalghan ehwal astida, shinjangda jin ornini’igiligen shéng shisey hökümitining murekkep ziddiyetlerge yoluqushini bésharetlep turatti[⑩].bundaq ehwalda hakimiyetni tutup turush üchün sowétler hökümiti bilenhemkarlishishqa mejbur bolup, 1935-yili sowét kompartiyisige üch türlük shertniqoyup hemkarlashti. Nenjing hökümiti bilen alaqini saqlap qalghan asastamusteqil bolush siyasitini ijra qilip, gomindang we kompartiye bilen hemkarlashti[11]hemde «chégra-mudapi’e armiyisi»ni «jahan’girlikke qarshi turush armiyisi»ge,«jahan’girlikke qarshi turush teshkilati»ni «alte büyük siyasetni himaye qilish’ittipaqi»[12]gha özgertip, mawzédungning «birinchi awghust birlik sep muraji’etnamisi»ni himayeqilidighanliqini bildürdi. Bu siyasiy burulushning türtkiside jem’iyet nispiymuqimliship, ma’arip, ilim-pen, yéngi uchur we yéngi medeniyet ishliri bezitereqqiyatlargha érishti. Hemme jaylarda darilmu’ellimin, téxnika-kespiy mektepler we ottura mektepler qurulup, hökümetning siyasiy apparatliri nispiymuntizimlashti. Ölke, wilayet we nahiyelerde sana’i nefise, drama-tiyatir ömekliri we gézit-zhurnal we metbu’atchiliq ishliri yene bir qétim yuqiri dolqun’gha kötürüldi[13]. Butebi’iy halda hazirqi zaman edebiyatining 30-yillardiki munbiride milliy oyghinish éngini yéngiche shekilde ipadilep yuqiri pellige kötürdi. Ma’arip wemedeniyet oyghinish herikitining bu mezgildiki meshhur wekilliri memtili toxtaji,xemit wekili, abdulla rozi, lin jilu qatarliqlar bolup, eyni dewrde bashlamchiliq rolini oynidi.
Memtili toxtaji (1901-1937) bu sepning aldida mangghan meshhur ma’aripchi we sha’irlarning biri idi. U 30-yillardiki yéngi mektep oqughuchilirigha özi yézip ahanggha salghan shé’irni oqutup, atush-qeshqer xelqini oyghatqanidi. Bu japaliq yillardiki azadliq inqilabining küresh telipi bu dewrning sana’i nefise, drama-tiyatirchiliq we neshriyatchiliq saheside ehmed ziya’i, nimshéhit, ziya semidi, qasimjan qembiri, zunun qadiri qatarliq sha’ir, edibler, dramatorglarni edebiyat munbirige élip chiqti. Shunglashqa 30-40-yillar uyghur edebiyatidiki milliy’oyghinish éngi aldi bilen tiyatirchiliqtin bashlandi[14].
Qeshqerde sana’i nefiseni barliqqa keltürüp wilayetlik naxsha-ussul tiyatir ömikining deslepki asasini qurghan xelq sen’etkari abdulla turdi ikki oghli-dawut abdulla we semet abdullani bille élip sowét ittipaqdash jumhuriyetliride tatar, özbék tiyatir sen’iti we naxsha-muzikiliri bilen tonushup qaytip kelgendin kéyi, 30-40-yillarda qeshqerde xelqni oyghitidighan naxsha-ussul we tiyatirlarni ishlep, rézhisorluq qilip we oynap medeniyetning janlinishigha küchlüktesir körsetkenidi[15]. Shuninggha egiship shinjangning her qaysi jayliridiki sana’i nefise terkibidiki uyushmilarda«satirach», «chékimlikning aqiwiti», «shermendiler» namliq tiyatirlar ishlinipqoyuldi. Lin jiluning «sada» dramisi, klassik dastanlardin özgertip ishlen’gen«leyli-mejnun», «perhat-shérin», «ghérib-senem» dramiliri, qasimjan qembirining«aldamchi téwip», «zeynepke töhmet» qatarliq drama, opéraliri bir dewrdiki’oxshimighan kishilerning hayat sergüzeshtisi, teqdiri asasida jenggiwarliq rohinigewdilendürüp, milliy oyghinish éngini ipadilep berdi. Ular ijad etkenyillar pütün shinjangning ijtima’iy ehwalida dawalghush yüz bérip erkinlik,azadliq pikirliri bu azapliq ré’alliqqa yüzlen’gen halda hayatning hemmesahelirige chétilip ketkenidi.
Shunga’azapliq héssiyat ichide ölümni teswirlesh ularning hayat musapisi we’ijadiyitide yuqiri kötürüldi. Sha’ir nimshéhit ermiya éli damolla (1906-1972)deslepki ijadiyitide klassik dastan «leyli-mejnun» we «perhad-shérin»ni’opéralashtururp[16],erkin muhebbet we azadliqqa telpünüsh héssiyatini ipadiligen bolsa,40-yillarda «büyük junggo», «asarette turup qalghanlargha xitab», «aldida»,«qebridin awaz» qatarliq shé’irlar arqiliq meripetni teshwiq qilip,fé’odalizim, jahiliyetni qarilap, azadliq inqilabigha awaz qoshti. Qelbidikiküchlük hesretlik keypiyatni yüksek wetenperwerlikning inkasi süpitide anayurtining teqdiri bilen birleshtürüp, uning qan deryasigha aylan’ghan échinishliqhaligha qayghurdi. Düshmenlerning ölüm halakitining muqerrerlikini körsitip, xelqkörishige ilham berdi.
Sha’irxelqni düshmen mikridin hoshyar turushqa, sülhlirige aldinip qalmay jengni’axirighiche keskin dawam qilip mustebit hakimiyetning yiltizidin qomurup, yerbilen yeksen qilishqa chaqirdi; Xelqni, xelqning mung-hesritini, azap-külpetliri,arzu-tileklirini shé’irlirigha mezmun jéni qilip, xelqqe teqdirdash bolup yashidi.bu mezgilde alim we sha’ir ehmed ziya’i «tozimas chéchekler», «ladax yolidakarwan», «wijdan we muhakime» qatarliq shé’ir toplamliri we tenqidiy mulahizilik’eserliride[17]weten azadliqi chaqiriqini towlap, heq-adaletni küylep öz xelqi, wetinigebolghan sadaqitini mundaq éytqanidi:
Yurt’el üchün tartqan azabni,
Shahliqtextige qiyas etkülük.
Xelqyolidiki bir minut tuyghu,
Mingyilliq rahet üchün yetkülük.
Elningbextini közlep ey ziya,
Yighlisayighlap, külse külgülük.
Ehmedziya’i 1944-yili yazghan «rabiye-se’idin» opérasining témisi eynen tarixtin’élin’ghan bolup, uyghur klassik edebiyatida abduréhim nizari shu namliq dastanibilen yüksek sherepke sazawer bolghanidi. Ehmed ziya’i bu weqelikni hazirqizaman jem’iyitige ekélip uni erkinlik, azadliq, heqqaniyet, barawerlik, chinmuhebbetni ulughlashqa qaritip, téximu isyankar rohni ipadilidi.qehrimanlarning halakiti kishiler qelbide küchlük zilzile qozghap, tragidiyilikgüzellikning qimmitini namayan qilidu. Bu hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki’oyghinish éngining istétik alahidilikining melum bir qismi, elwette.
4
2-dunya’urushi partlighandin kéyin, shéng shisey özining saxtiliq niqabini yirtip tashlap’alwasti qiyapitini ashkarilidi. Sowét ittipaqi we junggo kompartiyisidin yüz’örüp, atalmish «6 büyük siyaset»ni emeldin qaldurdi. Ottura asiyada oqupkirgen we medeniyet herikiti bilen shughulliniwatqan ilghar pikirlik ziyaliylarhemde wijdan ehlining her qandiqini keng da’iride tutqun qildi, yoshurun halda’öltürdi yaki türkümlep qetile qildi. Nenjing hökümitining xenzu-zangzu milletliri’ishliri ministiri wujungshin shéng shiseyning ornigha ölke re’isi bolghandin kéyin,milliy kemsitish we chetke qéqishni éghirlashturiwetti. Mushundaq weziyette1944-yili 11-ayda ili, altay, tarbaghatay wilayetlirini asas qilghan üchwilayet qoralliq milliy körishi partlidi[18].urush tumanliri bilen qaplan’ghan bu yillarda uyghur edebiyati jenggiwarliqinitéximu östürüp, inqilab ghelbisini teswirlep, inqilab qehrimanlirinimedhiyelep, xelqimizning azadliq körishige medet, ilham berdi. Qehrimanlar’obrazini we qehrimanliq rohini teshwiq qildi. Bu mezgildiki edebiyatnetijiliri edebiyatimizning xelqni oyghitishtiki yüksek qimmitini namayan qildi.buning wekilliridin biri lutpulla mutellip ijadiyitidur. U öz eserliride azadliq,erkinlikni medhiylep, jahalet, ézilishke qarshi turdi. Dunya weziyiti, junggo weshinjangning omumiy weziyitini asas qilip türlük bésim, xewp-xeter,qiyin-qistaqlargha bash egmey weten azadliqi, her milletning ittipaqliqiniküylidi. Qeyerge barsa shu jayda inqilab mesh’ilini köterdi. U junggokompartiyisige chongqur eqide baghlighachqa, uni hemmidin bek ulughlidi. Uni xelqhem weten azadliqining nijadliq yultuzi dep qarap heqiqiy koministik roh bilenmedhiyilidi. Lutpulla mutellipning aldinqilar orunliyalmighan inqilabni özzimmisige élip dawam qilishigha türtke bolghan ichki küch-uning öz xelqi bashtinkechürgen échinishliq tarixiy izliri heqqidiki tonushi idi:
Xelqim’uzaq yillar jebru-japalar chékip keldi,
Zulumdestidin köz yéshi deryadek éqip keldi.
Qancheret qozghaldi erkinlik, azadliq izdep,
Yételmeymeqsetke shum qara taghlar bésip keldi.
Lutpullamutellip 1942-yili ürümchide yazghan «muhebbet we nepret» namliq dastanidaboway, momay we uning oghli bilen oghlining söygüni otturisidiki muhebbet,sadaqet we wijdaniy burch mesililirini otturigha qoyup, ana tupraqqa bolghanchongqur méhri-muhebbiti, xelqchil iddiyisini hesretlik süküt ichide ipadilep,chin muhebbetning ölümnimu bash egdüridighanliqidek hökümni otturigha qoydi.uning qelbidiki azad tanggha bolghan teshnaliq yürikining ichki qatlamliridikihesretlik pighanni kücheytti.
Lutpullamutellip aqsugha barghandin tartip, ta gomindang eksiyetchiliri teripidin qetliqilin’ghan’gha qeder bir yaqtin aqsuda sana’i nefise uyushmisi qurup sha’ir’abdulla rozi bilen bille «ögey ana», «tahir-zöhre» gha oxshash drama-opéralarni yézip, sehnileshtürüp we rol élip xelqni oyghatsa, yene birtereptin shé’irni qoral qilip düshmenlerge ejellik zerbe berdi. Hayatining’axirqi nepsigiche qehrimanliq ülgisini tiklidi.
Démek,hesretlik keypiyat ichide ölümni bedi’iy ipadilep ijtima’iy, pelsepiwipikirlerni dewrge türtke qilish— uyghur hazirqi zaman edebiyat ijadiyitidiki bir iddiyiwi dolqun süpitide yüksek derijidiki oyghinish éngini namayan qildi. Uniyéngi dewrge sowgha qildi. Tebi’iyki bu roh yéngi dewr we edebiyat iddiyisi üchün yuqiri istétik qimmetni jari qilduridu.(Iqbal Tursun)
(«shinjang pidagogika uniwérsitéti ilmiy zhurnili»ning 2000-yilliq 3-sanidin élindi)

[①] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom (hazirqi zaman edebiyati qismi)shinjang ma’arip neshriyati, 1995-yil uyghurche neshri, 32-betke qaralsun.
[②] abdulla talip: «uyghur ma’arip tariiidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil’uyghurche neshri 82-betke qaralsun.
[③] abdulla talip: «uyghur ma’arip tariiidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri 82-betke qaralsun.
Nurmuhemmet zaman:«uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 34-betke qaralsun.[④]
[⑤] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 18-betke qaralsun.
[⑥] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi», 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil uyghurche neshri 18-betke qaralsun.
[⑦] «uyghurlarning qisqiche tarixi», dölet milletler ishliri komitéti teshkillep tüzdürgen, milletler neshriyati, 1990-yili uyghurche neshri510-bet.
[⑧] érlin:«edebiyat toghrisida», dewr neshriyati, 1992-yil xenzuche neshri 58-bet.
[⑨] «abduxaliq uyghur shé’irliri», shinjang xelq neshriyati, 1988-yil neshri.
[⑩] «shinjang tarix matériyalliri» 16, 17-qisimlar, shinjang xelq neshriyati, 1985-, 1986-yillar neshri we «uyghurlarning qisqiche tarixi»gha qaralsun.
[11] jangjijung: «ürümchi söhbitidin shinjang tinch azad bolghan’gha qeder», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri.
[12] jangjijung: «ürümchi söhbitidin shinjang tinch azad bolghan’gha qeder», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri.
[13] abdulla talip: «uyghur ma’arip tarixidin ochériklar», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri, 101-,108-betlerge qaralsun.
[14] nurmuhemmet zaman: «uyghur edebiyati tarixi» 4-tom, shinjang ma’arip neshriyati 1995-yil’uyghurche neshri 21-betke qaralsun.
[15] «shinjang sen’iti»zhurnili, 1985-yilliq 3-sanigha qaralsun.
[16] nimshéhit:«ming öy we perhad-shérin», qeshqer uyghur neshriyati 1987-yil neshri.
[17] ehmed ziya’i: «tozimas chéchekler» shinjang xelq neshriyati, «rabiye- se’idin» milletler neshriyati, 1985-yil neshri, uyghurche.
[18] «shinjang tarix matériyalliri» (14-, 15-, 16-qisimlar) shinjang xelq neshriyati uyghurche neshri.

Autori:

-1-

2003- yili özbékistanning paytexti tashkent shehiridiki „sherq neshiriyati“ 1944- yili ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitining re’isi elixan törining „türkistan qayghusi“ namliq kitabini özbék tilida neshir qildi.
Eser 1966- 1973- yilliri yézilghan bolup, bu mu’ellipning hayatining axirqi basquchliri bolushigha qarimay, u pütün imkaniyetliri bilen mexpiy rewishte mezkur esirini yézip püttürgen. Mirzaqamaq shara’itida tamamlan’ghan „türkistan qayghusi“ da elixan törining hayat musapisining aldinqi basquchliri yeni ghuljida qozghalghan milliy azadliq inqilabighiche bolghan waqit ichide ottura asiyada we uyghur élide körgen bilgenliri teswirlinidu. Eserde yene elixan törining millet, siyaset, din we medeniyet qarashlirimu ekis etken bolup, uning neziride türkistanning ikki qisimi yeni sherqiy türkistan bilen gherbiy türkistan ayrilmas bir gewdidur. Shunga u öz esirige türkistan qayghusi dep nam qoyghan.
Elixan törining kéyinki pa’aliyetliri
1944-yilidin 1949- yilighiche dawamlashqan sherqiy türkistan jumhuriyitining re’is jumhuri elixan töre saghuniy 1946-yili 6-ayning otturlirida sowét ittipaqining ghuljida turushluq razwétka xadimliri teripidin mexpiy rewishte „sizni qorghasta özbékistan kommunistlar partiyisining birinchi sékritari osman yüsüpow kütüwatidu. Sözlishidighan muhim ishlar bar „dégen teklip bilen aldap, sowét ittipaqigha élip chiqip kétilgendin kéyin, hayatining qalghan qisimini tashkent shehiride ötküzidu. Elixan töre saghuniy bu jeryanda „tömür tüzükliri“, „muzika risalisi“, „nawadir ul weqe“ qatarliq bir qanche eserni paris we ereb tilidin özbékchige terjime qilidu hemde „türkistan qayghusi“,“ diwan saghuniy“ qatarliq eserlirini yazidu.
Elixan töre eyni waqitta öz hayatini qattiq sowét tüzümi astida, mirza qamaqta ötküzgen bolup, uning jemiyet bilen keng alaqe qilishi, öz eserlirini erkin türde élan qilishi zor cheklimilerge uchrighan bolushigha qarimay, u öz ghayisi we idiyisini ekis ettüridighan shé’irlarni shuningdek bashqa eserlerni yézip qaldurghan. U, bu eserlerning haman bir küni yoruqluqqa chiqishigha ishen’gen shuningdek sowét tüzümini öz ichige alghan barliq diktaturuluq , mustebit sistémilarning haman zawalliqqa yüzlinidighanliqini aldin körgen idi.
Elixan töre öz esirini yézishni tengri we millet aldidiki qerz dep bilgen
Elixan töre saghuniy türkistan qayghusi namliq kitabining muqeddimiside özining néme sewebtin bu eserni yazghanliqi we néme sewebtin uninggha türkistan qayghusi dep nam bergenlikini chüshendürüp, özining bu eserni yézishigha allah we millet aldidiki ada qilishqa tégishlik burchi türtke bolghanliqini körsitidu. Elixan töre bu heqte mundaq dep bayan qilidu:
„men eli saghuniy yashliq-yigitlik künlirimdin bashlap, erebi, farisi tillarni toluq rewishte özleshtürgen idim. Zamanning manga körsetken tosqunluqlirigha qarimay, tengrining yardimide keng kölemde dini, tibbi, we tarixi melumatlargha ige boldum. Erebche, farischilarni yézish, shé’ir éytish qabiliyiti mende bolsimu, lékin men öz türkiy ana tilimni bashqa tillardin artuqraq kördüm. Chünki, qaysi bir milletning ana tili öz wezipisini ötelmey, bashqa yat tillar aldida meghlubiyetke uchrap tiz pükse, undaq millet anche uzun’gha qalmay insaniy hoquqlardin ayrilghan halda uning hayat deptiri üstige qara xet yézilishi shübhisizdur. Undaq milletler peqet wetenliridinla emes, belki pütün barliqi bilen tarix yüzidin yoqilishqa mejbur bolidu. Yuqirida bayan qilin’ghan sözlerge qarap, özümde toplighan peziletlerdin tarix ilmini tallap aldim. Chünki, shu hazirqi dewrimiz 1966-yilida öz wetinide turup ghérb bolghan xelqimiz üchün tarix ilmi béliqqa- su kérek bolghandek kérek ikenlikini men uzundin buyan sezgen idim“.
„ötmüsh tarixini untup hazirqi tarixini tonumighan bir millet, qarangghuda qalghan, qolida tayiqi yoq kor kishi kebi qayaqqa ayaq bésishni bilelmey, düshmenning yéteklishige egiship kétishke mejbur bolidu. Ochuq pikirlik sezgür weten oghlanlari tarixning qandaq zörür ikenlikini méning shu sözlirimdin ilham élip chongqur chüshinishliri kérek“.
„emdi wetinim méni söymisimu, men uni söygenlikimdin, olusum méni mesitmisimu, men uni mensitkenlikimdin, weten üstide boliwatqan tarixiy özgirishlerni we hem buning kélechektiki yaxshi-yaman netijilirini körsitip, weten balilirigha ülge bolghidek, bashqilar buningdin ibret alghudek, bir tarixiy eser yézishqa kirishtim. Biraq men peqetqina islamperes emes idim.Belki yarilishimdinla  Insanperes idim“.

Elixan töre özbékistan heqqide eser yézishtin köre sherqiy türkistan heqqide yézishni zörür dep bilgen.
Elixan töre hayatining muhim qisimini uyghur élide ötküzgen bolup, u mezkur elning siyasiy tarixida muhim orun tutqan shexs idi.
Elixan töre esirining kirish söz qisimida yene özining bu eserni yézish jeryanida qanchilighan derdlik köz yashlirining qeghezler üstige tökülgenlikini, shu sewebtin eserni „türkistan qayghusi“ dep atighanliqini eskertidu.
Elwette, bu yerde éytiliwatqini élixan törining adettiki köz yashliri emes, belki u özi eqide baghlighan ghayisi üchün tökülgen yashlar, türkistandin ibaret bu keng zéminning azadliqi, erkinliki üchün azablan’ghan qelb zarliri idi.
Elixan töre yene öz esirini eslide hazirqi özbékistan dep atalghan uning wetini heqqide yézishni oylashqan bolsimu, biraq bu yerlerde axirqi waqitlarda yüz bergen éghir hadisiler, dehshetlik weqeler, tégi yoq déngiz kebi tügimes dastan bolghanliqi üchün waqtinche bolsimu, ularni qoyup turushni qarar qilghan. U bu heqte mundaq dep yazghan:
„shu künlerde ejdihar aghzigha kélip qalghan, bizdin baldurraq yütüp kétilish aldida turghan sherqiy türkistan heqqide yazmaqni ela kördüm. Chünki, bu yerde 1931-yilidin 1946-yilighiche bolup ötken ulugh tarixiy weqelerge özüm bashchiliq qilip, emgikim singgen, közüm körgen idi. Bashqa wijdansizlar kebi tarix yüzini qarilashtin saqlinip ötken hadisilerde bolghan weqelerni héch yaqqa burimastin eyni, toghra yézishni lazim taptim. Lékin, bu ikki ölkining tarixi, siyasiy ehwalliri bir-biri bilen nahayiti baghlinishliq idi . Men pütün dunyani küresh meydanigha chaqirghan sowét hakimiyitining 1917-yili qurulghan künidin bashlap, 1931-yillarghiche ötken dehshet-wehshiy künlerni azraq bolsimu, yeni goya déngizning bir qetrisi kebi bolsimu yézip chiqmiqimni tarixiy wezipem dep bildim. Shuning üchün cheksiz qudretlik ulugh tengrige séghin’ghan halda sherqiy türkistan’gha otkünümde körgenlirimni, qilghan ishlirimni bayan qilmaqchi bolup, sözge kirishtim.
Elixan töre shuningdin kéyin, özining hayat sergüzeshtiliri heqqidiki bayanlirini bashlaydu.
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre öz hayatining axirqi
Yillirida tashkentte yézip püttürgen „türkistan qayghusi“ namliq eslime xaraktérliq esirining 1-tomining deslepki babini „qeshqerge ötüsh“ dep atighan.
Aptor bu bapta özining néme sewebtin qeshqerge kétishke mejbur bolghanliqi shuningdek 1917- 1920- yillirida rusiyide yüz bergen char padishahni aghdurush we uningdin kéyinki, sowét hakimiyitini tiklesh heriketliri jeryanida ottura asiyada yüz bergen dehshetlik weqeler heqqide bayan qilidu.
Elixan törining neziridiki bolshiwiklerning mahiyiti
Elixan töre sowét bolshiwik hakimiyitige chish tirniqighiche öch bolup, uning bayan qilishiche, buningdiki seweb bolshiwiklerning eyni waqittiki shepqetsizlikliri, xelqni siniplargha ayrish bilen tepriqichiliq, milliy ayrimichiliq qilghanliqliri we bashqilar idi. Elixan töre saghuniy öz bayanlirini mundaq dep bashlaydu:
– hayat tarixi-insanlarning sinipiy küreshliridin ibaret dégen xata pikir karl marks teripidin otturigha qoyulghan künidin bashlap, xelq ichide keng kölemde hesed otliri qozghilip, insanlar alimige pitne-pasatlar ishiki échilghan idi. Bu pikirni qarighularche qobul qilghuchi ademlerning qoligha hökümet ötkendin kéyin, xelq otturisidiki sinipiy ayrimichiliqni we xususiy mülükni yoqitish üchün, ishchilar hakimiyiti namidin dehshetlik qanunlarni chiqardi.
– uning netijiside qara ishchi, nadan déhqanlardin bashqa xelq ichide heqliq(qanunluq) we (qanunsiz)heqsiz dégen pitne ghewghasi bashlandi. Dindarlarning sözi boyiche allahning iradisi, dehrilerning sözi boyiche, tebi’et qanunigha qarshi turup, hayatliq alimide barawer hoquqi bilen yaritilghan insanlar ichidin bir qisimini, özliri chiqarghan xiyaliy qanunlirigha asaslinip,ularni hayatliq hoquqliridin pütünley mehrum qildi. Bu arqiliq étilghan-chépilghan gunahsiz kishilerning hésabi yoq idi. Ulardin éship qalghan qanunsizlar we hem qéchip yürüp qolgha chüshmigen kishiler heqqide her türlük jazalar belgilendi. Bezilirining barliq bayliqliri(nersiliri) musadire qilinip, bala-chaqiliri kochilargha heydilip, özliri yiraq yerlerge sürgün qilindi. Ularning köpliri qisqa we uzun muddetlik qamaqlargha élinip, éghir ishlargha sélindi. Xelq otturisidiki bezi bir ademlerni qorqitish we aldash yolliri bilen yoshurun xizmetlerge baghlidi.
– urush-tillash we qiynashlar dehshitidin imanliq -imansin, wijdanliq-wijdansiz kishiler, bu mensepperes jalladlar aldida (bir tekis) turushqa mejbur idi. Chünki, tapshuruqlar toluq rewishte béjirilmise, ular üchün belgilen’gen éghir jazalarning derhal emelge éshishi shübhisiz idi. Héch qandaq gunahsiz, özlirige qarshi dep bilgen kishilerni shepe chiqmas yer asti öylerge kirgüzüp, qiynash astida öltürüsh kebi wehshilikler adettiki ishlardin idi. Bu jallatlarning qoligha chüshken bextsiz mezlumlar, qiynashning qattiqliqidin köngülliridiki sözliri, kömülgen mallirini yoshurup qélish buyaqta tursun ömride anglimighan, kishing xiyallarigha kirmeydighan siyasiy töhmet sözlirini iqrar qilishqa mejbur bolghanliqliridin, ularning köpliri paji’elik halak boldi“.
Elixan töre bir mezgil tungganlar arisida yoshurun yashighan
Elixan töre öz yurti toqmaqta turalmay, bir mezgil suquluq dégen jaydiki tungganlar arisida yashaydu. Bu tungganlar eslide yaqup beg qozghilingi zo zongtang teripidin basturulghandin kéyin, qeshqeriyidin qéchip ötken beyyangxuning egeshküchiliri idi.
Elixan töre tungganlarning himayisige we hörmitige érishidu. Buningdiki seweb uning diniy bilimila emes, belki raschil, semimiy bir insan ikenliki idi. U tunggan xelqighe hem yuqiri baha béridu. Elixan töre tungganlarning qozghilang heriketliri heqqide mundaq dep yazidu:
– inqilab bashlan’ghan dewrliride közge körünerlik kishiler öz öylirige sigmighanliqidin men hem oz wetini toqmaq shehiride turalmastin bizdin yüz chaqirim yiraqtiki suquluq dégen jayda, tungganlarning ichide kün kechürüshke mejbur boldum. Chünki buxara oqushini shu zaman aditi boyiche püttürüp, qaytqinimda diniy ilim oqughuchiliri az bolsimu shularning ichide tépilar idi. Buning üstige ular bashqilargha qarighanda her jehettin bizlerge yardemchi idi. Tunggan xelqining kélip chiqishi, tarixini orni kelgende elwette yétishimiz bizning wezipilirimizdur.
-1919-yilining axirlirida pishpekke qarashliq qara balta, aqsu kebi 18 rus qishliqi birleshken halda bolshiwéklerge qarhsi qozghilang köterdi. Bayliqqa toshqan pishpek, suquluq tungganliri hem chüshenmesliktin bu ishqa ariliship qaldi, netijide tartquluq pütünley ularnig üstige chüshüp, eng éghir zerbilik kaltekler bularning bashlirida oynitildi. Shundaq qilip, qizil armiye besh yüz öylükke yetmigen suquluq tungganliridin sekkiz yüz kishini heydep kélip, bazar otturisida pilimotqa tutti. Ular ichidin oq tegmey qalghan yaki yaridar bolup, jéni chiqmay turghanlarni qizil eskerler arilap yürüp, neyzilep öltürdi, qozghilangchilar merkizi bolghan besh ming chamiliq aqsuluq ruslardin ilgiri- kéyin bolup, ölüm jazasi körgenlirim ottuzdin ashmighan idi.
Allah saqlisa bala yoq dégendek shu yili suquluqqa bérishtin méni saqlap, bu kebi netijisiz, qanliq qozghilang apetliridin özi asrap qaldi. Shu weqe bolghanda men toqmaqtin sekkiz chaqirim shimal tereptiki tunggan qishliqi qaraqongghuz meschitide idim. Pishpek, suquluq qachaqliri qilich, miltiq kebi barliq qorallirini kötürgen halda tonighan-tonimighan arilash meni izdep, kirip kélishti. Buni körgen meshchit qowmliri öz bashliridin qorqushup, we yana meni ayighanliqliridin ularni bu yerde qondurmasliq üchün meslihet körsetken bolsimu, biraq men buninggha raziliq bildürmidim. Bu kebi zor apetlerdin méni nechche qétim saqlap qalghan méhriban tengrim iltipatigha ishen’genlikimdin bu mezlumlarni erlerche ochuq chiray bilen qarshi élip, sunuq köngüllirini kötürdüm. Ular bu yerde yoshurup élish imkaniyitining yoqluqidin , ilgiri-axiri ikki -üch kün turushqandin kéyin, almuta, yerkent chégriliri arqiliq ghuljigha otmekchi bolup ketti“.
Élixan töre xatirisidiki tungganlar
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti prézidénti, elixan töre saghuniy 1919- yili qirghizistanning issiq köl etrapida yüz bergen rus, tunggan we qirghiz qatarliq milletlerning bolshiwiklerge qarshi qoralliq qozghilang heriketlirining meghlubiyet seweblirini xulasilashqa tirishidu. U suquluq rayonidiki tunggan musulmanlirining peqet özlirining iradisi we étiqadigha tayinipla, özidin qudretlik düshmen’ge qarshi jeng qilghan bolsimu, biraq paji’elik meghlubiyetke we dehshetlik qirghinchiliqqa uchrighanliqigha nisbeten qattiq échinishini ipade qilidu.
Heqiqeten, tarixiy pakitlargha qarighanda, sowet hakimiyiti tiklen’gen deslepki yillarda ottura asiyadiki her qaysi milletlerning qattiq qarshiliqlirigha duch kelgen bolup, keng kölemlik qoralliq qozghilanglar partlighan idi. Bu musteqilliq küreshlirige özbék, qirghiz, tunggan, uyghur we bashqa milletlerning hemmisi ishtirak qilghan bolup, bu heriketler sowet hakimiyiti teripidin taki 90- yillarghiche „basmichilar herikiti“ dep haqaretlinip kelgen.
Shu qétimqi qozghilanglar sowet kommunist qoshunlirining serkerdisi frunzi teripidin
Dehshetlik türde basturulghan bolup, yette sudiki bir qanche on uyghur yéziliridiki uyghurlarmu qizil armiye teripidin kolléktip halda qirghin qilin’ghan idi. Bu weqe tarixta“ atu weqesi“ dep atalghan . Démek, elixan töre ene shu paji’eler heqqide yézishni millet aldidiki mejburiyet dep bilgen.
Elixan töre 1919- yili issiq köl etrapida yüz bergen kommunistlargha qarshi bir meydan qozghilangning paji’elik meghlubiyet bilen axirlashqanliqigha nisbeten intayin échinish héssiyatida bolidu. Uning bayan qilishiche gerche bu qozghilanggha issiq köl boyliridiki yézilarda olturushluq ruslarmu qoshulghan bolsimu, biraq ular qizil armiye teripidin qirghinchiliqqa uchrimaydu ,peqet ottuz nechche kishila ölümge höküm qilinidu xalas. Emma qozghilanggha awaz qoshqan bashqa musulman milletler jümlidin tungganlar dehshetlik türde kolléktip qirghinchiliqlargha duchar bolidu.
Yégen tuzni qayturush yolida
Elixan töre bu chaghda tungganlar arisida turiwatqan bolup, u dadilliq bilen bir qanche shagirtlirini élip, suquluqtiki weqe yüz bergen jaygha bérip, palaketke yoluqqan xelqtin hal sorash qararigha kélidu. U bu heqte mundaq bayan qilidu:
„suquluq tungganlirining tuzlirini yep, yaxshiliqlirini köp körgen idim. Ularning ichide ishenchilik shagirtlirim we dostlirim köp idi. Bundaq waqitlarda bérish xeterlik bolsimu, biraq chidap turalmay üch töt shagirtim bilen bir harwa adem bolup, suquluq terepke yol alduq. Pishpekke kelgiche tunggan qel’esi yol üstide bolghanliqidin, uni arilap ötüshke toghra keldi. Yéqinliship barghan sayning boyidiki köz körgen köngülsiz nersilerni til sözlep, qelem yézip chidiyalmaydu. Muntizim eskerlerge, qoralliq qoshun’gha, tili bölek, dini bölek bir qanche top quruq qol, qara küch kishiler qandaqmu taqabil turalisun?“
Elixan töre saghuniy eyni waqitta tunggan qatarliq qozghilang kötürgen xelqning peqet öz ghorurliri we rohigha tayinipla qudretlik düshmen’ge qarshi jengge atlan’ghanliqining orunsiz qurban bérishke élip kelgenlikige nisbeten nahayiti échinip, buning tejribe-sawaqlirini yekünleshke tirishidu.
Éghir paji’edin tughulghan tejribiler
Elixan töre suquluq weqesidin hés qilghan tejribiliri heqqide mundaq dep bayan
Qilidu:
“ ilah teripidin tebi’et alimige ewetilgen ulugh peyghemberlerge we shu tebi’et qanunlirigha boysunmastin bashqa héch chariler yoqtur. Urush penlirining qanuni boyiche, eskerlerning sani, qoral- jabduq we eskiri intizamliri, eng bolmighanda düshmenningkidin töwen we az bolmasliqi birinchi sherttur. Eger shu shara’it qolgha kelse, u halda diniy, milliy haqaretke boysunmastin ,düshmen’ge qarshi qoralgha qol sunush, elwette perz bolidu. Bundaq imkaniyet bolmighan teqdirde , orunsiz urushtin saqlinip, waqtinche sebir qilishtin bashqa chara yoqtur. Biz hazir shundaq shara’itsiz, éghir ehwal astida turuptimiz, mehelle kochisidin ötüwatqinimizda yol boylap, bulang-talang qalduqliri, chéchilip yatqan nersiler, köydürüwétilgen imaretler ichide weyran bolup, yiqilip yatqan tamlar közge tashlinatti. Bularni körüp, köz yashlirimiz qurimastin shu yürgünimizche mezlumlar qanliri bilen boyalghan suquluq qishliqigha kirduq. Bu weqe yüz béripla barghinimiz üchün, musulmanlarning étilghan-chépilghanliri, kocha qanliri tazilan’ghan bolsimu, biraq qirghinchiliqning bashqa belgiliri téxi yoqalmighan idi. Saqchi kishiliri bizning bashqa yaqtin kelgenlikimizni körüp, aldimizni tosup, idarisigha élip bardi. Ölgenlerning xotun-qizliri, yétim balilirigha atalghan bir qanche kiyim-kécheklerni körsitip, özlirimizning yardem bérish üchün kelgenlikimizni bildürduq. Kéyin, yol xetlirimizni tekshürüp bizge ruxset qilghan bolsimu, emma yenila arimizda ishenmeslik peyda bolup, xéli köp söz boldi“.
Mehkumluqtin qutulush yollirini izdesh
Elixan törining yézishiche, u hemrahliri bilen ming teslikte weqe yüz bergen jaygha bérip, palaketke uchrighan xelqtin hal soraydu. Biraq, shuningdin kéyin, hökümet terep uning péyigha chüshidu hemde derhal qeshqer terepke ötüp kétip panahlinish qararigha kélidu:

„melumdurki, mehkumluqta ézilgen, qoralsiz, duduqlap qalghan tillar, ghelibe zulumliri bilen meghrurluniwatqan, her birining tumshuqidin tongguz qurti chüshüwatqan qoralliq, hakim tillar(shaxdam tillar) aldida néme déyelisun? Shuning bilen ghalip düshmen aldidin qandaq qilip bolmisun qutulup chiqqinimizdin kéyin, yardemge élip kelgen azdur-köptur nersilirimizni tarqattuq. Ölgenlerning a’ililirige köz yéshimiz bilen qira’et oqup, köngül éyttuq. Bu paydisiz urushta méning öz shagirtlirimdin yigirmidin artuq kishi shéhit bolghan idi. Bulardin eng chonglirining yéshi ottuzdin ashmighan idi. Shundaq qilip, bu jayda ikki-üch kün turghinimizdin kéyin, yene toqmaqqa qaytip kelduq“.
„qishning ötüshi yéqinliship, yerdin kökatlar yéngighina bash kötergen idi. Bir küni etigenliki, kocha ishikimizdin birsining chaqirghan awazi anglandi. Qarisam, öz mehellimizdiki mirzabay dégen kishi iken. U méni körgech, közige yash élip,“ sizge yaxshiliqlardin bashqini tilimeymiz, hazirqi hökümet aldida anglighinim boyiche, üstingizdin her türlük xewerler bar oxshaydu. Emdiki meslihet shuki, bezi ishlar yüz bergüche, orun özgertip, bashqa yerde turushingiz yaxshiraqtek körünidu“ -dédi. Uning bu sözidin oylinip, qandaqla bolmisun bir éhtiyat sewebidin, yat bir hökümet tupriqigha ötmekchi bolup, seper teyyarliqigha kirishtim“. Lékin, bashqa chégrilar bizdin yiraq bolghanliqtin, qeshqer terepke ötüshni maqul kördüm. Janpida shagirtlirimdin tunggan dawud xoja men bilen seperdash bolup yolgha chüshtuq“.
Tarixiy pakitlargha asaslan’ghanda 1918- 1920- yillirida ottura asiyada sowét hakimiyiti tiklinish jeryanida lénin rehberlikidiki sowét hakimiyiti we qizil armiye qattiq qarshiliqlargha duch kélidu. Bu qarshiliqlar qanliq basturulghandin kéyin, köp sandiki qazaq, qirghiz, uyghur, özbék we bashqa milletlerning qarshiliq idiyisidiki kishiliri uyghur éligha qéchip kélip bir mezgil panahlinish arqiliq, kéyin qaytidin küch toplap, sowét hakimiyitini yoqatmaqchi bolidu. Bu kishilerning terkibi türlük bolup, ular mal-mülki musadire qilin’ghan yuqiri qatlam kishiliri, musteqilliq pikirlirige ige ziyaliylar, bolshéwiklargha qarshi turghuchilar we weqege qatnashqan addiy puqralar hem bashqilar idi. Elixan töre ene shularning biri idi.
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre „türkistan qayghusi“ namliq kitabining bash qisimida özining bolshéwiklarning ziyankeshlikidin saqlinish üchün qeshqerge kétish jeryanida yolda körgen weqelerni esleydu.
U tarixchi bolush süpiti bilen özi tughulghan toqmaq shehiri jümlidin balasaghun qatarliq jaylarning tarixi heqqide bayan qilip, özige xas köz qarashlarni otturigha qoyidu, uning qarishiche, balasaghun qedimki uyghur-oghuz medeniyitining merkezliridin biridur.
Musheqqetlik yollar
Elixan törining qeshqer sepiride uninggha hemrah bolghanlardin biri uning tunggan Oqughuchisi we yene bir neper adem idi. U sepirini mundaq bayan qilidu:
„yene öz sözimizge kéleyli. Toqmaqtin chiqip, toghra sherqqe qarap chimqurghan, buralsay, elariq, toyghaq, meydantal, quwaqi arqiliq méngip, qaraghow-qochqargha kelduq. Bu yerdin yürgünimizche bir nechche qonalghularni bésip ötüp, dolan dawinidin éship, narin süyi boyidiki narin shehirige kirduq. Bu töt teripi chong taghlar bilen oralghan eldur. Ruslar türkistanni bésiwalghandin kéyin, sherqiy türkistan’gha kirish qestige teyyarliq körüsh üchün narin süyi boyigha bir qel’e bina qilghan idi. Alataw we tiyanshan tagh-tizmilirining eng qélinlashqan orni we köchme qirghiz türklirining qaynighan jayi gherbiy -jenubi özbékistan, sherqiy jenubiy uyghuristan bolghanliqidin buning siyasiy ehmiyiti zordur. Bu yerdin chiqip arisi 45 chaqirim chanisida kélidighan ot béshi qishliqigha yétip kélip, tashkentlik tuyaqbay hajining öyige méhman bolup chüshtuq. U toqmaqta uzun turghan , öz mehellimizdin ketken kishi idi. Bu yerning töt teripi égiz taghlar bilen oralghan bolsimu, emma dalasi keng we otlaq-yaylaqliri köp idi. Ularning ichide arpa, aqsu dégen yerlerning chöpi küchlük, qimizi köp bolushta dangqi’i chiqqan idi. Ot béshida ikki kün turghandin kéyin, shu yerde qoshulghan qoshmaq hajim bilen üch kishi yoldash bolup, yolgha chüshtuq.
Böre aghzidin qutulush
Elixan töre qoshmet hajim qatarliq hemrahliri bilen chong yolda mangmay, mexpiy-kichik yollar bilen mangidu. Buningdiki seweb, etrapni chégra saqlighuchi bolshéwik eskerliri qaplap ketken bolup, egerde ularning qoligha chüshüp qalghanda ,ularning oltürilishi mumkin idi.
Elixan töre bu sepiri heqqidiki bayanlirini mundaq dawamlashturidu:
„aldimizda bir qonalghu tashrabatta chégra qarawulliri-qirghiz shamirqan , rus chudir bashliq bir nechche esker barliqini bilduq. Bular aldidin ötüshte yolxéti miz yoqliqidin, qoshmaqhajimning mesliheti boyiche, toghra yolni qaldurup, béloshow dégen oghri yol bilen ketmekchi bolduq.yolda kétiwatqanimizda yiraqta at yétilep kéliwatqan bir kishining qarisi köründi. Chong yoldin u yolgha burulghan waqtimizda aldimizdin kéliwatqan u kishi yiraqtin isharet bilen bizni chaqirdi. Uning bu chaqirishidin addiy kishi bolmisa kérek dep aldigha barduq. Qarisaq, chégra saqchiliri bashliqi -qirghiz shamirqan iken. Bizni körüsh bilen“ hey siler qandaq kishisiler? Ochuq chong yolni qoyup yépiq kichik yolgha kirisiler? Qéni bu yaqqa ötünglar“ dep bizni bashlighiniche yol üstidiki karwan saraygha chüshürdi. Shu arida qayaqtindur ikki-üch qirghiz yigitliri bilen ilgiriki sipahlardek béligha kümüsh bellik, yénigha egri qilich asqan shu yerlik qirghizlarning bashliqimu yétip keldi. Buni körgen qoshmaq hajimning közliri alaq-jalaq bolup,“ hey tang , ishlirimiz qandaq bolar? Sorap qalsa yol xétimiz yoq, allah saqlisun ! bizni qayturup narindiki jallatlargha tapshurup berse, waqit yaman, éghir künlerge qalmighiduq“dédi.
Toghra, buning déginidek u künlerde ishchi-kembegheller hakimiyiti qurulghanliqtin, erzimigen nerse bahanisi bilen öltürüsh ishlirini, insanning eng ulugh hoquqlirini inkar qilip, ong -solni ayriyalmighan ishchi-qoshchilarning qollirigha tapshurghan idi. Xelq ichide azdur -köptur chüshinishchan , közge körünerlik, barliq kishiler inqilab düshmenliri hésablinatti. Ularning qarishiche ,heqsiz dep qaralghan ademler jazagha tartilishtin saqlinish üchün bu bicharilerning , u kündiki hakimlargha özliridin bashqa héch qandaq guwah-ispat kérek emes idi.
Elixan töre qatarliqlar yerlik qirghiz saqchilirining adimigerchiliki we yardimige sazawer bolup, bixeter halda düshmening qolidin qutulup qeshqer chégrisidin ötüwalidu.u öz seperliride özining allahqa bolghan semimiy étiqadi tüpeylidin her qachan allahning saqlishigha ériship, qiyinchiliqlar we xeterler üstidin ghalip chiqqanliqini bayan qilidu.
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy özining 1966-1973-yilliri arisida yazghan „türkistan qayghusi“ namliq kitabining birinchi babida bolshéwiklarning ziyankeshlikidin qutulush üchün qeshqerge qéchip bérip panahlinish yolida tartqan japa musheqqetliri hemde özining seper jeryanida hés qilghanliri heqqide nahayiti tesirlik we tepsili bayan qilidu.
Elixan töre seper jeryanida saqchilarning qoligha chüshüp qalghan bolsimu, lékin ularning yardimi arqiliq öz sepirini dawamlashturushqa muweppeq bolidu. Biraq, bu tagh yolliri nahayiti müshkül bolghanliqtin, köp qiyinchiliqlar we xeterlerge duch kélidu. Emma u yenila xeterdin qutulup, saq salamet kona chégra qorghini tash rabatqa kéliwélip, u jayda turiwatqan uyghur, qirghiz qatarliq musapirlarning yardimige sazawer bolidu.
Müshkül seperde tughulghan oylar
Elixan töre saghuniy öz bayanlirini mundaq dawamlashturidu:
„etisi ornumdin turghanda qarisam, konidin qalghan tashrabat dégen tarixi saray aldigha kelgen ikenmiz. Buning birinchi binasini qeshqer hakimi muhemmed xan qurghan idi. U, sheybanilardin kéyinki, 1006-hijriyide wapat bolghan buxara padishahi meshhur abdullaxanning zamandéshi idi. Sherqiy we gherbiy türkistan soda-tijaret karwanlirini qaraqchilar hujumliridin saqlash üchün her ikki hökümdar özara kéliship shu orunda közetküchi esker qoyghan iken. Emma, buning qandaq netije bergenliki melum emes. Men bu yerdin ötken waqitta héch nerse qalmighan bolsimu, biraq aldi tereptiki kirish ishiki üstige bir ikki gezlik taxta tashlar qoyulghan. Otturidiki uzun yölkenning her ikki chétige yasalghan texminen qiriqtek gümbezlik öylerning belgiliri bar bolup, uning qible teripide yüz kishi yatqudek méhrabliq öy üsti oyulup ketken chong gümbizi bilen bille turatti. Shulargha qarighanda, bu bina öz waqtida xéli heshemetlik qurulush bolghan bolsa kérek.
„qarang! oghuz, uyghur, kebi qehriman türk ulusining balilirini ! angsizliq, bilimsizlikliridin bügünki künde qol putlirigha qulluq we esirlik kishenliri sélin’ghan halda insaniy hoquqliridin pütünley ayrilghan idi. Basqunchi düshmenlerning hésabigha öz ana wetenliride turup, qandaq xar-zarliq bilen haywanlarche erksiz we mejburiyet qamchisi astida ishlep yürmekte -he?
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy
Yene öz sözimizge kéleyluq. Etisi hemmimiz on kishi bolup, tashrabat dawinidin éship, chadir köl boyigha chüshtuq. Bu bash -ayighi körünup turidighan, aylanmisi ottuz-qiriq chaqirim kelgüdek kichikrek köl iken, yolning yéqinigha qarap, yéngidin érishke bashlighan köl muzlirini késip ötüp, toraqat saraygha chüshtuq. Bu yerde bir öylük saraychi uyghurdin bashqa ,xitay hökümiti teripidin qoyulghan héch kishi yoq iken. Bir kéche yétip, etisi qeshqer chégrisidiki töyün töpe dégen jaygha kelginimizde yolimiz ikkige ayrildi. Udul ketsek, chaqmaq qarawul dégen orun bar bolup, yol tekshürgüchi xitaylar shu yerde turidiken. Shuning üchün biz üch kishi bashqa yoldashlirimizning mesliheti boyiche, sol qol terepke burulup, qara töpe dawinigha qarap yol alduq. Dawan astigha kelginimizde, 1800- yillardiki qeshqer hakimi yaqupbegdin qalghan qarawul qorghini yénidin ötüshke toghra keldi. Aridin uzaq dewrler ötmigenliktin qel’e binaliri köp buzulup ketmigen iken. Bu xarabe közimizge körünishi bilen ikki türkistanning ilgiriki tarixini könglümdin ötküzüp, emdiki qayghuluq ehwalliri üstide uzaq oylinip qaldim“ .
Angsizliq we bilimsizlik oghuz we uyghur balilirining bextsizlikidur
Elixan töre saghuniy özining bu esirini yézishta paydilan’ghan bir özgiche uslubi shuki, u her bir muhim weqege duch kelgende millet we wetenning béshigha chüshken külpetlik künlerning sewebliri heqqide pikir yürgüzidu hemde shunchilik bichare halgha qalghan ikki türkistan xelqlirining ötmüshtiki shereplik tarixi bilen mewjut xarab halitini sélitishturidu.
Tarix bilimlirini yaxshi igiligen elixan töre özi körgen her bir yurt we jay heqqide tarixi melumat bérishke adetlen’gen idi. U mundaq tepekkür qildu.
Quran hökümliri asasen üch ishqa toxtalghan: birinchi, ittipaqliq, ikkinchi zamaniwi ilim – hüner öginip, her ishning sewebini imkaniyetning bérishiche toluqlash, üchinchi dushmenning aldida ölümdin qorqmasliq. Mana shu üch nersige hayatliq alimide her kim ige bolghan iken, démek öz wetenlirini pütün insaniy hoquqlirini basqunchi düshmenler hujumliridin saqliyalaydu. Epsuski, biz yéqin ötmüshimizde yirginchlik ittipaqsizliq tüpeylidin öz dölitimizdin ayrilduq.
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy
„qarang! oghuz, uyghur, kebi qehriman türk ulusining balilirini ! angsizliq, bilimsizlikliridin bügünki künde qol putlirigha qulluq we esirlik kishenliri sélin’ghan halda insaniy hoquqliridin pütünley ayrilghan idi. Basqunchi düshmenlerning hésabigha öz ana wetenliride turup, qandaq xar-zarliq bilen haywanlarche erksiz we mejburiyet qamchisi astida ishlep yürmekte -he?
Ulugh qudret igisi allahdek xudasi bar, pütün alemge rehmet keltürgen muhemmed eleyhissala dek yol bashchisi bar, xuda qanuni bolghan islam dinidek dini bar musulmanlarning bu kebi xorluqqa qélishi, qur’an hökümige qarighanda mumkin emestur. Chünki, qur’anning éytishiche, islam dini-ilahiy bir qanundurki, buni toluqi bilen emelge ashurghuchi musulmanlar her ikki dunya dölitige ige bolidu elwette. Bu sözning heqliqige héch shek yoqtur.
Islam dölitining ehwali yeni hezret ömer derwidiki islamning shan-shewkiti bu
Sözni éniq ispatlaydu. Türkiye sultani sultan sulayman dewrde dégüdek pütün yawropa hökümetliri islam padishahining buyruqigha boysun’ghan idi. Peyghembirimiz sallallahu wessalam “ bu ümmitim awwalda néme bilen kötürülgen bolsa, axirisida hem shuning bilen kötürilidu“ dédi, melumdurki, rasululla dewridin bashlap, islamning tereqqiyati dawamida, qur’an hökümi islam padishahliri aldidiki birinchi qollanma bolghan idi.
Emdi yuqiridiki sözlerdin ochuq, melum boldiki ilim hünerde arqida qélip, bashqilarning ayaq astida ézilgen musulmanlar qur’an hökümini emelge ashuralmisimu, heqiqi islamdim héch qachan tanmighan.
Ittipaqsizliq paji’ening menbesidur
Elixan töre islamning hökümi shuningdek iman we islam hem uning millet we weten bilen bolghan munasiwetliri heqqide etrapliq pikir yürgüzgen alim bolush süpiti bilen iman, millet we wetendin ibaret bu uqumlarning bir-birin ayrilmasliqi lazimliqini sherhleydu. U öz köz qarashlirini mundaq xulasilighan halda otturigha qoyidu.
Qur’an hökümliri asasen üch ishqa toxtalghan:
Birinchi, ittipaqliq, ikkinchi zamaniwi ilim – hüner öginip, her ishning sewebini imkaniyetning bérishiche toluqlash, üchinchi dushmenning aldida ölümdin qorqmasliq. Mana shu üch nersige hayatliq alimide her kim ige bolghan iken, démek öz wetenlirini pütün insaniy hoquqlirini basqunchi düshmenler hujumliridin saqliyalaydu. Epsuski, biz yéqin ötmüshimizde yirginchlik ittipaqsizliq tüpeylidin öz dölitimizdin ayrilduq.
1840- yillardin bashlap ruslar orta asiyani istila qilishqa bashlidi, bu yerde uch xanliq bar idi, buxara emirliki, qoqand we xiwe xanliqliri, yawropda ilim medeniyet tereqqiy qilip, pütün insaniyet alimige oyghinish urughini chéchishqa bashlighan bir dewrde bu xanliqlar xurapat patqiqigha pétip, jahillarning hökümranliqi tiklen’gen idi. Néme üchün qabiliyetlik weten oghlanliri özlirining eziz ömürlirini buxaraning qedimki kona medrisliride erebiy -farisi tillarni öginish bilenla ötküzdi?“
(ümidwar)
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining „türkistan qayghusi“ namliq kitabining deslepki betliride, özining 1919- yili qeshqerge qéchip barghandin kéyin, u jayda körgen-bilgenliri we hés qilghanliri heqqide bayan qilidu.
Tunji qedemler
Elixan töre ming bir japada hemrahliri bilen birlikte atushqa kélip, u jayda bir qanche kün turghandin kéyin qeshqerge qedem bésip, yéngi hayatini bashlaydu. U bu heqte mundaq bayan qilidu:
„yene öz sözimizge kéleyluq, shundaq qilip, astin atushta yoldishimiz qoshmaq hajimning öyide ikki kün dem alghandin kéyin, qeshqer shehirige chüshmekchi bolup, yolgha chiqtuq. Kün issiq bolghanning üstige chang-tozang ichide qiriq besh chaqirimche yol yürüp, sheher ichige kirduq. Bu yerlik kishilerdin toqmaqqa qatnap turghan sodigerler köp bolghanliqidin tonush-bilishlirimiz jiq bolsimu, biraq ularning öylirige chüshmestin, yarbagh derwazisi sariyida bizni kütüp turghan toqmaqliq yoldashlirimizningkige chüshtuq.“
Elixan töre qeshqerge kelgendin kéyin, bu jaydiki uyghurlarning ehwalining perghane wadisidikidin nechche hesse better ikenliki, angsizliq, bilimsizlik qaplap ketkenliki hetta, bu jaydimu qoshna ottura asiyada yüz bergen bolshéwikler inqilabining tesirlirining yétip kéliwatqanliqi heqqide toxtilidu. Elixan töre esli bolshéwikler idiyisige qattiq qarshi turghan adem bolghanliqi üchün bundaq idiyining uyghurlar arisigha tarqilishini xalimaydu hemde ularning qérindash özbéklerdin ibret élishi lazimliqini tekitleydu.
Elixan törining tunji tesiratliri
Elixan töre qeshqerge qedem basqanda hés qilghan öz chüshenchiliri heqqide mundaq dep yazidu:
„shu künlerde, yeni miladi 1920- yili, ichki- tashqi dehriyler birliship, chirigen emirler dölitini aghdurup, buxarani bésiwalghan idi. Perghane sheherlirining her biride pütün qishlaq xelqliri qozghilip, „basmichi“lar namidiki qozghilangchilar bash köterdi. Netijide bigunah xelq béshigha qiyamet chüshti. Bulardin wetenperwer, angliq we ilghar pikirlik baylar étilip-chépilip ölükliri tashliwétildi. Qalghanlirining köp qisimi ölümdinmu artuq qiynilip, türmilerde uzun waqit yatquzulghandin kéyin, yiraq yerlerge sürgün qilinip, eng éghir ishlargha sélindi. Ularning aldi yigirme besh, eng kéyini on yilgha sürgün qilin’ghanliqtin ularning yüzdin biri qaytip keldi. Ularning u yerlerde salametlikliri buzulghanliqi sewebidin, hayat qaytip kelgenlerning sani nahayiti az idi.
Rusiye tupriqida kötürülgen pitne wolqanliri pütün memliketni qaplap, uning uchqunliri chégra tashqirisighimu chüshken idi. Mana shundaq éghir ehwal, qiyin künlerde chongqur pikir, katta ümidler bilen qeshqerge kélishim idi. Qarisam, bu yerdiki angsizliq, bilimsizlik balasi bizdin yüz derije artuq iken. Buni körüp, oylighan oylirim buzulup, özüm heyranliqta qaldim. Bolmisa, shu künliri qeshqerde ayet-hedis tefsiri, her türlük diniy ilim oqutquchiliri yüzlep, oqughuchilar nechche minglap bar idi. Pütün özbékistan, qirghizistan sheherlirini qaplighan uyghur sodigerliri bu yerlerde bolup ötken we boluwatqan xelq üstidiki dehshetlik ishlarni közliri körüp, özlirimu béshidin ötküzgen idi. Eslide ming anglighandin köre, bir qétim körgenning tesiri artuq bolushi kérek idi.
Emdi shunisi qiziq, eng heyran qalarliq ish shuki, uyghurlar özlirining qan-qérindashliri bolghan özbéklerning béshigha kelgen shundaq zor apet balalarni körüp we bilip turup angsizliq, bilimsizlik kasapitidin buning tesiridin qilche ibret almidi. Chünki, bu shum meslekning rawajlinishigha ikki nerse yeni kembeghelchilik we angsizliq seweb bolghan elwette. Bular rusiye tupriqida we sherqiy türkistan hem xitayda toluq tépilghanliqi üchün dehriyler buningdin paydilinip, shu buzuq mesleklirini bu jaylardimu rawajlandurghan idi. Netijide bu qoral küchi bilen mejburiyet arqiliq xelq boynigha yüklinip, shu kün’giche xelqning boynidin chüshürülmes éghir yük bolup qaldi. Bu yerde qanche tursammu, emma manga hemkar bolghudek, kélechek üchün qayghurghan bir kishini bolsimu körelmidim.“
Qeshqerdin qaytish
Elixan töre qeshqerdiki angsizliq we nadanliqlarni körgendin kéyin nahayiti échinip, nadanliq we angsizliqning bir millet üchün neqeder paji’elik we apetlik ikenlikini jezimleshtürüp mundaq xulase chiqiridu:
„éngi échilmighan, bilimsiz bir millet öz düshmenliri aldida qushxanigha heydiliwatqan bir top haywandin héch qandaq perqi yoqtur. Insanning özige eng yéqin halaketlik düshmini angsizliq, ilimsizliktur.“
Elixan töre axiri anche uzun ötmey qeshqerdin qaytip kétidu. U özining néme üchün qaytip ketkenliki heqqide toxtilip, buningdiki sewebning qeshqerdiki qalaqliqlar tüpeylidin özige bu jayda yoldash bolidighan bir kishini tapalmaydighanliqigha közi yetkenliki ikenlikini körsitidu. Uning üstige bu chaghda qoqan yerlik milletlerning qoqan aptonomiye hökümiti qurulghan bolup, u yéngidin tesis qilin’ghan milliy mejliske öz akisi alimxan törining eza bolghanliqi bilen bir mezgil uning yénida turmaqchi bolghan. Biraq, qoqan aptonomiye hökümiti tashkentni merkez qilghan bolshéwiklerning qizil armiye qoshunliri teripidin aghdurulup, qoqan xelqi qanliq basturulidu hemde qoqan aptonomiye hökümitining rehberliri jazalinidu.
U özining qeshqerdin kétishi heqqide mundaq deydu:
„pütün uyghuristanni qaplighan shuninggha oxshash angsizliq apitini körüp, u yerdin ümidim üzülüp, nachar, yéngidin ot éliwatqan pitne ochiqi ichidiki öz yurtum toqmaqqa qaytip keldim“.
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy türkistan qayghusi namliq kitabining ikkinchi babida özining qeshqerdin qaytip kelgendin kéyinki tesiratliri heqqide toxtilidu. Qoyuq pelsepiwi pikirler bilen tolghan mezkur babta sabiq re’is jumhur elixan töre türkiy xelqlerning ana makani bolghan bu bipayan türkistanda néme üchün musteqil dölet shekillinelmidi? Dégen nuqta üstide pikir yürgüzidu.
Milliy héssiyatliridin ayrilghan millet munqerzlik héngigha chüshüp halak bolidu
Elixan törining qarishiche, türkistanda bir musteqil döletning peyda bolalmasliqidiki sewebler türlük bolup, kéyinki waqitlarda türkistan, bolupmu türkistanning bir qisimi bolghan özbékistan char rusiye teripidin ,uningdin kéyin bolsa sowét rusiyisi teripidin igilinip, musteqilsiz yashidi, bularning hemmiside minglighan özini türkistanliq we özbék dep atighan ademler ruslar üchün xizmet qilip, ularning öz millitini qul qilishigha maslashti we yardemleshti.
Elixan töre saghuniy sowét ittipaqining kontrolluqi astidiki özbékistan dep atalghan bu tupraq we öz milliti bolghan özbékler heqqide mundaq deydu:
„biz bolsaq, heqiqette bolshéwikler hökümiti qurulghandin bashlap, yalghuz milliy , dini weteniy heqlirimizla emes belki, insaniy hoquqlirimizdinmu pütünley ayrilghan axirqi erksiz haywanlar qatarida ishleshke mejbur bolduq. Bir milletning öz hoquqliri pütünley öz qoligha tapshurulmighach, özbékistan nami qeghez üstige yézilishi bilen yaki bashqilarning yükini kötergen, harwisini tartqan ishek-atlardek bir munche özbék namidiki wijdansiz, quruq heykellerni öz meqsetlirini yolgha keltürüsh üchün orunduq üstige olturghuzup qoyush bilen u millet qandaqmu özini azadliqqa chiqtuq déyeleydu? Belki bundaq milletler ene shundaq xiyanet perdiliri astida pütün héssiyatliridin ayrilghan halda yem bolup, yütülüp, axiri munqerzlik héngigha yiqilip halak bolushi shübhisizdur“.
Chongqur pelsepiwi we diniy pikirlerni birleshtürüshning ülgisi hésablan’ghan elixan töre saghuniyning qarishiche, bir millet milliy tuyghusidin we imanidin ayrilghanda yaki bu qimmetlik tuyghular ajizlighanda ene shundaq paji’elerge giriptar bolidu. Elixan töre milliy tuyghuning milliy mewjudiyettiki roli heqqide toxtilip mundaq deydu:
„lékin ötken ulugh peylasoplarning éytishlirigha qarighanda tarixiy tejribilerning körsitishiche, her qandaq bir millet öz milliy dölitidin ayrilip, uning hökümiti yoqilidiken, hökümet igisi bolghan kelgindilerning köpiyishi hésabigha ularning nesilliri yilsayin azlap, eng axirida pütünley yütülüp kétilishi emeliyette körülgendur. Öz hakimiyitidin ayrildi démek- zawalliqqa yüzlendi démektur. Shu sewebtin dunyadiki angliq, medeniy milletler öz hakimiyitini saqlap qélish üchün nechche milyonlap qurban bérishke teyyardur. Halbuki, her bir milletke iman-islamni saqlash qur’an hökümi boyiche qanchilik perz bolsa, shuninggha oxshash özligini we öz millitini saqlashmu shunchilik perzdur. Chünki peyghembirimiz sallallahu wessalam qaysi bir kishi öz atisini tashlap, bashqa birawning balisimen dése yaki bir millet tili, dini, örp-adetliri bashqiche ikkinchi bir milletke yütülüp ketse, mana shundaq ishqa naraziliq bildürüp, ulargha lenet oqughan idi. Milliy héssiyatini yoqutup, öz millitidin ayrilish qur’an hökümi boyiche haramdur.“
Elixan töre dinsizlikke qarshi küresh qilghan idi
Tarixiy tejribilerning körsitishiche, her qandaq bir millet öz milliy dölitidin ayrilip, uning hökümiti yoqilidiken, hökümet igisi bolghan kelgindilerning köpiyishi hésabigha ularning nesilliri yilsayin azlap, eng axirida pütünley yütülüp kétilishi emeliyette körülgendur. Öz hakimiyitidin ayrildi démek- zawalliqqa yüzlendi démektur. Shu sewebtin dunyadiki angliq, medeniy milletler öz hakimiyitini saqlap qélish üchün nechche milyonlap qurban bérishke teyyardur.

-2-
Elixan töre özining qeshqerdin qaytqandin kéyinki künlirining tepsilati heqqide mundaq yazidu:
„yene öz sözimizge kéleyluq, qeshqer sepiridin qaytip kelginimdin kéyin, merhum atimiz shakirxan töre xojining nesihetliri boyiche yazda déhqanchiliq qilip, qishta tungganlar arisida diniy xizmetler bilen ömür ötküzdüm“.
Elixan törining bayan qilishiche, 1921- yili lénin rehberlikidiki sowét rusiyisi ottura asiya xelqlirige bir qatar diniy erkinlik siyasetlirini élan qilidu. Shu yili léninning nami bilen yézilghan ottura asiya xelqlirining diniy étiqad erkinlikige yol qoyidighanliqi heqqidiki sho’ar élan qilin’ghanda u, pursettin paydilinip, toqmaq qatarliq jaylardiki chong meschitlerde imamliq qilish jeryanda dinsizlikke qarshi teshwiqatlarni élip baridu. Netijide, 1922- yili hökümet teripidin qolgha élinip, bishkek shehiridiki türmige tashlinidu. U, bu jeryanda lénin rehberlikidiki kommunistlar teripidin éytilghan sözlerning hemmisining yalghanliqini heqiqi tonup yétidu. Elixan töre bir ay türmide yatqandin kéyin boshutulup, öz yurti toqmaqqa qaytidu hemde taki 1930- yillarghiche shu jayda yashaydu.
Elixan törining neziridiki insan hoquqi chüshenchiliri
Elixan töre saghuniyning öz esirini yézishta qollan’ghan özgiche bir uslubi shuki, u her qandaq weqeni we mu’eyyen dewr-shara’itni addiyla teswirlep ötmestin belki, eshu weqe we shara’itning kélip chiqish sewebliri hemde uning ijtima’iy hayatqa körsitishi mumkin bolghan tesirliri hem bashqa bir qatar mesililerning tüp asasi heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyushqa tirishidu. Shunga u eyni waqittiki medeniyet , din we siyasiy chüshenchiler heqqidimu analiz yürgüzidu. Elixan töre insan hoquqi heqqide pikir yürgüzüp uninggha mundaq tebir béridu:
„hayatliq alimide eng ulugh we aliy derijilik yaritilghan nerse shübhisizki shu insandur. Shuning üchün insan hoquqlirini eng yuqiri derijide saqlash heqiqiy medeniyetning ayrilmas bir qismidur“. …“melumki, dunyada yashighan her bir kishining eng qimmetlik we qizghinip saqlaydighan besh nersisi bolidu. Birinchi- jéni, kéyinkiliri bolsa, dini, mal-mülki, a’ilisi we ana wetinidur. Mana bu besh nersini saqlash üchün angliq insanlar qandaq küresh qilidu? Dunyaning her bir yéride tökülgen we tökülüwatqan insan qanliri köz aldimizda körünüp turidu. Bu paji’elerning birdin-bir sewebi shu yuqirida éytilghan nersidin bashqa emestur.
1944- yili ghulja shehiride qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre saghuniy „türkistan qayghusi“ namliq kitabida özining béshidin ötken kechürmishliri heqqidiki bayanlirini dawamlashturup, qeshqerdin qaytip kelgendin kéyin, ilgiri kéyin endijan, toqmaq we qara qol sheherliride élip barghan pa’aliyetliri hemde körgen-bilgenliri we hés qilghanliri heqqide bayan qilidu.
Ghuljigha kétish sepirige atlinish
Uning otturigha qoyishiche, ottura asiyadiki qozghilangchilarning heriketliri basturulup, melum yillar ötken bolsimu, biraq xelqning bolshéwiklargha bolghan qarshiliqliri héch qachan toxtap qalmighan.
Eshu yillarda perghane wilayitide keng tonulghan islam alimi nasirxan töre we uning oghulliri bir qisim kishilerge rehberlik qilip kommunistlargha qarshi qozghilang kötüridu. Biraq bu qoralliq qozghilang basturulup, nasirxan töre hemde uning oghulliri tutqun qilinip, ölümge buyrulidu.
Elixan törining bayan qilishiche, bu chaghda u toqmaqta yashawatqan bolup, bu weqedin xewersiz bolsimu, biraq hökümet uningdin gumanlinip, bir kéchide uni tutup, qattiq qiyin-qistaqlargha élip soraq qilidu. Üch ayliq türme hayatini bashtin kechürgen elixan töre yene türmidin boshap, öz yurtigha qaytip kélidu shuningdek qaytidin öz yurtini terk étip, uyghur éligha ketmekchi bolidu. U bu heqte mundaq dep bayan qilidu:
„emdi bu yerde turushning öz béshim yaki diniy pa’aliyetlirim üchün xeterlik ikenlikini éniq chüshinishim idi. Shuning üchün ghulja terepke ketmekchi boluwatqan dostlardin abish dégen qirghizni tépip, uning bilen seperdash bolushqa wediliship, ikkimiz qol élishtuq. Kéyin bek mexpiy halda seper teyyarliqlirini qilishqa bashlidim. At-ulaq, ozuq-tülük teyyarlidim, 1930- yilining séntebir éyining bashlirida qol élishqan yoldishim abish keldi. Men shu künlerde toqmaqtin alte chaqirim yiraqtiki shor töpediki yérimde déhqanchiliq ishliri bilen shughullinip yürgen idim. Ishlirim chala bolsimu, pilanimning buzulmasliqi üchün hemmisini tengrige tapshurup, xupten namizimni ötügendin kéyin, chala qazaq kishilerdin abduréshid xoja, tunggan mokémir, seperdash qirghiz abish qatarliq töt kishi atlinip, toqmaqqa yétip kelduq.“
Shundaq qilip, elixan töre seperdashliri bilen melum bir kéchisi öz öyige kélip,
Bala-waqiliri bilen xoshlishidu. Közliridin bichariliq yashliri tökülüp turghan perzentlirining yigha-zariliri, ularning “ siz ketsingiz biz qandaq yashaymiz“ dégen nale -peryadliri aldida yüriki ézilgen elixan töre néme bolsam meyli, balilirim bilen qélip, béshimgha kelgenni körey depmu oylaydu,. Biraq u özige hay bérip, bundaq qilghanda belki, eshu baliliridin ebediy ayrilishi mumkinlikige közi yétip, qetiy irade bilen seperge atlinidu.
U özining we özige oxshash minglighan kishilerning oz a’ilisini, perzentlirini tashlap, jan qayghusigha qélishigha seweb bolghan amillar heqqide pikir yürgüzüp, buning kommunistlar ikenlikini körsitidu.
Yashlargha éytilghan qelb sözliri
1930- yili, elixan töre öz wetinini axirqi qétim terk étip, uyghur diyarigha keldi.u ,ilgiri-kéyin uyghurlarning 30- yillardiki siyasiy weqelirini öz közi bilen kördi we bu jaydimu türmige tashlandi. 40- yillardiki milliy azadliq inqilabigha rehberlik qilip, sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti boldi. Elixan tore özining qelb sözlirini iz’har qilip mundaq dep yazidu:
„köz achqan künimdin buyan qozghalghan meqsitim sherqiy türkistan azadliqidur. Sherqiy türkistanning azadliqi qanchilighan weten balilirining tökülgen muqeddes yash qanliri hésabigha qolgha kelgen idi. Ne chare? Özini ézilgen -yenchilgen xelqlerni zalimlardin qutquzghuchi, dunya boyiche hoquqsiz -mezlumlargha yardem bergüchi hésablighan aldamchi, kazzab stalin hökümiti alte milyon uyghur musulmanlirini öz paydisi üchün qurban qildi. Qoyni börining aghzidin qutquzdi, lékin kechqurun uning qol-putlirini baghlap qassapqa tapshurup berdi“
Elixan töre yene özining néme üchün mundaq qelb sözlirini yazidighanliqi we néme üchün öz xelqidiki ajizliqlarni tenqid qilidighanliqigha izahat bérip mundaq deydu:
„emdi bashtin ayaq bundaq paji’elik tarixiy sözlerni yézishimdin közligen méning tüp meqsitim quruq söz qilish emes ,belki pütün insaniy hoquqliridin mehrum qilin’ghan öz wetenliride turup, ghérib bolghan türkistan xelqini, yeni hazirqi we kélechektiki weten yashlirini agahlandurup ,ularni ölüm uyqusidin oyghutushtur. Könglümdiki mungluq qayghulurumni qelem uchidin töküp yazghan bu kitabimni oqughuchi we anglighuchi wetenperwer, milletsöyer qehriman balilirimizgha méning tapshuruqum shuki tilim uchidin emes , dertlik dilim ichidin chiqirip yazghan yalqunluq sözlirimni peqet oqupla qoymastin her bir éghiz sözümni tehlil qilip ,uning heqqide pikir yürgüzsun! . Insaniyet tereqqiyati emes ,medeniyet tereqqiyat bolghan 20- esirimizde’iki insanlar milliy, weteniy, diniy hoquqlirini saqlash üchün qaysi nersilerni qolgha keltürüshi zörür ikenlikini yaxshi chüshünüp uning charisini qilsun !“.
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining türkistan qayghusi namliq kitabida bayan qilishiche, u sowét hökümitining zulmidin qutulush üchün 1930-yilining séntebir aylirida uyghur diyarigha ketmekchi bolup, yolgha chiqqan bolsimu, biraq türlük qiyinchiliqlar we sowét chégra qoghdighuchi eskerlirining qattiq qamal qilishi tüpeylidin chégridin ötelmey öz yurtigha qaytip kélishke mejbur bolidu.
Emma, uning ehwalidin xewer tapqan bolshéwik hökümiti uni tutup, bishkektiki türmige tashlaydu. Qattiq türme azabliri, qiyin-qistaqlar uning iradisini boysunduralmaydu. Eyni waqitta, sowét hökümiti eng xeterlik jinayetchi dep qarighanlarni sibiriyining yiraq jayliridiki ormanliqlargha sürgün qilip, éghir emgeklerge salatti. Sowét hökümiti elixan törini 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilip, sibiriyige sürgün qilidighanlar tizimlikige kirgüzidu. Lékin, u pursettin paydilinip, türmidin qéchip, tungganlarning himayisi astida bir mezgil yoshurunup yürgendin kéyin, sherqiy türkistan terepke qayta qachidu.
Shan- shewketning yoqilishidiki sewebler
Elixan töre özining qachqunluq hayatida körgenliri we hés qilghanliri heqqide tepekkür qilip, tarixta shunche qudretlik bolghan türk millitining ewladi hésablan’ghan xelqlerning bu künlerde ajizliship, shan- shewkitini yoqitip, öz wetenlirige ige bolalmay qéchip yürüshke mejbur bolghanliqidin qattiq échinidu. U, buning sewebliri heqqide pikir yürgüzüp mundaq höküm qilidu:
Milliy hakimiyitimizdin hazirche ayrilghan bolsaqmu, biraq milliy héssiyatimizdin ayrilmay, uni saqlap qalsaq kélechek düshmenlerge yütülüp kétishtin özimizni qutquzup qalalaymiz. Emdi bu meqsetke yétish üchün qoyulghan mesililirimzning eng birinchi sherti til mesilisidur. Eger biz til- edebiyatimizni rawajlandurup, uning qedir -qimmitini ashurup, bashqa medeniy milletler derijisige yetküzelisek, mana bu chaghda millitimiz we milliy héssiyatlirimiz da’imiy rewishte tereqqi qilip saqlan’ghusidur. Eger bundaq bolmaydiken ,belki eksiche öz ana tilining qedrige yetmey, uninggha ehmiyet bermeydikenmiz, u chaghda uzaqqa barmay öz tillirimizdin ebediy ayrilip qalimiz. Ene shundaq öz ana tilidin ayrilish milliy héssiyatni yoqitishning netijisidur. Bu ish insaniyet alimidiki eng zor xiyanet hésablinidu.
Elixan töre bir milletning bichare halgha chüshüp qélishigha köpinche hallarda özliri seweb bolidighanliqi, özliridiki iradisizlik, angsizliq shuningdek musulman millet bolsimu, emma , öz imanigha sadiq bolmasliq qatarliq illetlerningmu muhim rol oynaydighanliqini sherhleydu. U, özining köpinche analizlirida sherqiy we gherbiy türkistandiki uyghur we özbék xelqlirining omumiy ehwalini asas qilip pikir yürgüzidu.
Milliy héssiyat we milliy til- milliy mewjutluqning kapaliti
Elixan töre saghuniy milliy héssiyat bilen tilning milliy mewjutluqtiki roli heqqide mundaq pikir qilidu:
„milliy hakimiyitimizdin hazirche ayrilghan bolsaqmu, biraq milliy héssiyatimizdin ayrilmay, uni saqlap qalsaq kélechek düshmenlerge yütülüp kétishtin özimizni qutquzup qalalaymiz. Emdi bu meqsetke yétish üchün qoyulghan mesililirimzning eng birinchi sherti til mesilisidur. Eger biz til -edebiyatimizni rawajlandurup, uning qedir -qimmitini ashurup, bashqa medeniy milletler derijisige yetküzelisek, mana bu chaghda millitimiz we milliy héssiyatlirimiz da’imiy rewishte tereqqi qilip saqlan’ghusidur. Eger bundaq bolmaydiken ,belki eksiche öz ana tilining qedrige yetmey, uninggha ehmiyet bermeydikenmiz, u chaghda uzaqqa barmay öz tillirimizdin ebediy ayrilip qalimiz. Ene shundaq öz ana tilidin ayrilish milliy héssiyatni yoqitishning netijisidur. Bu ish insaniyet alimidiki eng zor xiyanet hésablinidu. Bundaq boldi démek ulugh türkistan xelqi- turan nesli basqunchilarning arzusi boyiche yoqilip, munqerzlikke uchrap, ularning tarix sehipisidiki shan -shereplik nam-nishanliri öchürilidu démektur, buningdin allah saqlisun!“.
Elixan törining neziride til bir millet üchün enggüshter bolup, tilsiz we dinsiz millet mewjut bolmaydu, milliy héssiyat bilen til zich birleshken. Til yoqalsa, milliy héssiyat yoqilidu, milliy héssiyat yoqalsa, til hem milletning özimu yoqilidu.
U mundaq dep xulase qilidu:
„düshmen’ge yütülüshtin saqlinishning eng küchlük qorali shu ikki nersidin ibaret – birinchisi diniy ixlas, ikkinchisi milliy hésdur. Eger qaysi bir millet bu héslargha malal yetküzmey , yaxshi saqlaydiken, undaq millet düshmen teripidin yütülüp kétishi mumkin emestur.“
Til we milliy edebiyatni rawajlandurushmu nahayiti muhimdur
Elixan töre bu heqte sözini dawamlashturup mundaq deydu:
„biz öz milliy héssiyatimizni dawamliq saqlap qélishimiz üchün kéreklik, zörür tillarni özleshtürüsh bilen birge yene öz ana tilimizgha qattiq ehmiyet bérip, milliy edebiyatimizni yuqiri kötürüp, ilim we medeniyet tilliri derijisige yetküzüshimiz lazim. Mana shundaq qilghandila bizler aldimizda éghzini échip teyyarlinip yatqan qizil ejdiharning yütüshidin özimizni saqlap qalalaymiz. Til-edebiyatimiz qanchilik ösüp tereqqi tapidiken , ilim-meripetmu shunchilik rawajliniwéridu.“
„bir millet öz hayatiy hoquqlirini kéreklik shara’itlar bilen qolgha keltürüsh üchün u milletning aliy himmetlik oghlanliri pidayilarche mal we jénini ayimay, bu yolda her qanche qiyinchiliq peyda bolsimu ,uninggha qarshi kökrek kérip, chidamliq bilen ish élip baridiken, ene shu chaghdila heqiqetni küchke ige qilip, öz meqsetlirige yételeydu.“
Elixan tore saghuniy 1931- yili ili wadisigha yétip kélip, ghulja shehiridiki yéqin dostlirining öyige chüshüp panahlinidu. Shundaq qilip, uning uyghur élining yéqinqi zaman siyasiy tarixidiki muhim weqelerge ishtirak qilish hetta rehberlik qilish hayati bashlinidu. (ümidwar)
Birodarim aybek, siz keltirgan kitob muqowasi krill alifbosida ekan, shu krill alifbosida bosilgan asarni shundayicha qo’yishning iloji yo’qmi?
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan töre özining 1966- 1973-yillirida yézip tamamlighan, emma peqet u wapat bolup, 27 yildin kéyin neshir qilinishqa muweppeq bolghan esiri“ türkistan qayghusi“ da özining 1931- yili ikkinchi qétim uyghur diyarigha kelgendin kéyin bashlan’ghan murekkep hayati heqqide mexsus bayan qilidu.
Elixan törining ghulja tesiratliri
Elixan törining teswirliri astida biz 1931- yilidiki ghuljining ijtima’i-
Medeniy hayatini köz aldimizgha keltürüshke muweppeq bolimiz. Süydingdin ötüp, bir qanche kündin kéyin ghulja shehirige yétip kelgen elixan töre toqmaq uyghurliridin bolghan almasbék hajining oghulliridin turdaxunbék isimlik kishining öyige chüshidu.
Uyghur bayliridin hésablan’ghan turdaxun beg elixan törini nahayiti qizghin kütiwélip, aliy hörmet bilen mu’amile qilidu hemde eyni waqitta ghuljigha nami chiqqan baylar, qazi-mufti axunlar shuningdek jemiyetning bashqa katta erbablirini méhman’gha chaqirip, elixan törini tonushturup, ziyapetler béridu. Shuningdin kéyin elixan töre bu „yuqiri qatlam“ uyghurlarning ésil méhmini süpitide qoldin-qolgha ötüp, qizghin kütiwélinidu. Emma, bu qizghin kütiwélishlar, bayashat ziyapetler elixan törining yürek azablirini yoqitalmaydu. Buningdiki seweb uning köz aldidiki bu hayat uyghurlarning heqiqi hayati bolmastin, emeliyette milyonlighan uyghurlar milliy xorluq, nadanliq we zulum ichide yashimaqta idi. Elixan töre öz millitining ehwali bilen hésablashmay, öz kündilik hayatidiki rahet- paraghet bilenla bolup ketken mezkur uyghurlargha échinip mundaq dep bayan qilidu:
„lékin, aylarche, yillarche dawamlashqan mundaq ziyapetlerde körgen hörmetler we süpetleshler könglümdiki derdlik jarahetlirimge shipaliq bérish emes, belki uninggha tuz quyghandek sézilmekte idi. Chünki, chong-kichik bay sodigerler, mufti-elem axunlar bashliq pütün xelq gheplet uyqusida yatqan, jahalet patqiqigha pütünley patqan idi. Uning üstige iqtisadiy tozaq-qapqanlari her qedemde, halaket oriliri perdilen’gen halda her yerge qézilghan idi. Ularning héch qaysiliri buninggha perwa qilmay, bu halaket orilirini perwanidek aylinip, öz janlirini qurban qiliwatatti“.
Elixan törining yézishiche, eyni waqitta ghulja shehiridiki ahalining mutleq köpchilikini uyghurlar teshkil qilghan bolup, uningdin qalsa yene tunggan, qazaq, qirghiz, qalmaq, shiwe we solon qatarliqlar bar idi. Bulardin bashqa yene özbék, rus we noghay(tatar) qachaqlirimu mewjut bolup, musulmanlar ichide noghaylar zamaniwi chüshenchilerge ige xelq bolghandin sirt bashqa musulmanlar ichide bilim igiliri cheklik, xelq omumiy yüzlük nadanliq patqiqigha patqan idi.
Elixan töre yene bu yerdiki qachaq özbékler heqqide toxtilip mundaq deydu: “ rusiye tereptin kelgen köngli kor özbék bay- sodigerliri héch nerse körmigendek, özlirini soda ishlirigha perwanilarche urmaqta „.
Elixan törining bayan qilishiche, eyni waqitta sowét ittipaqidin kélidighan mallar ichide haraqning sodisi yaxshi bolghanliqi üchün islam dinida haraq ichishning haram qilin’ghanliqila emes, belki haram nersining sétilishiningmu haram qilin’ghanliqigha qarimay, bir qisim bay sodigerler halaldin haramni artuq körüp, haraq sodisigha kiriship ketken idi. Elixan töre özbék sodigerlirini öz ichige alghan ularning bu sodisini „halaldin haramgha aylinip ketti „dep tenqid qilidu.
Elixan töre özi qedem basqan bu tupraqni sherqiy türkistan yaki uyghuristan dep atighan
Elixan töre „türkistan qayghusi“ namliq kitabida yene özining ghulja sepiride körgen u jaydiki qazaq qérindashlarning ehwalliri heqqidimu bayan qilidu. Uning otturigha qoyishiche, eyni waqitta qazaqlar intayin éghir zulumgha uchrighan bolup, ularning turmushi nahayiti éghirchiliqta ötken iken.
U, sowét hökümitining 1930- 1931- yilliri pütün ashliqlarni ambarlargha yighiwélishi bilen qazaqistanda acharchiliq peyda qilghanliqi, netijide köpligen qazaq, qirghiz we bashqilarning qirilip ketkenliki heqqide bayan qilidu. Uning qarishiche, qazaq-qirghizlar sowét rusiyisining qolidiki xelqler ichide eng qattiq azab chekken xelq bolushigha qarimay, kéyinki waqitlarda özlirining bu teqdirini untup, ruslishishqa, öz ana medeniyiti we tillirini untushqa yüzlen’gen bolup, elixan töre buningdin échinip, mundaq dep yazidu:
„ana tilidin ayrildi démek, insanliq hoquqini saqliyalmay, hayatliq alimide bashqilarning hésabigha yashighanliqtin munqerzlikke uchrap, tarix yüzidin pütünley öchürüldi démektur. Emdi buning birdin- bir charisi diniy hésliri yoqalghan bolsimu, milliy héslirini saqlash üchün türlük yosunda ana til edebiyatlirini yuqiri kötirip, ilmiy tillar qatarigha yetküzüsh lazim“
Elixan töre axirida uyghur diyaridiki xelqning bu xil medeniyette arqida qalghan, nadan qiyapitini özgertishning chariliri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu hemde özining tarixchigha xas alahidilikini jari qildurup, ili wadisi jümlidin ghulja shehiri we uning etrapining qedimiy tarixliri heqqide toxtilip, bu yurtning ezeldinla türkiy xelqlerge tewe zéminliki, bu jaydiki taranchilar dep atalghan xelqning emeliyette eshu qedimiy medeniyet yaratqan uyghurlar ikenlikini körsitidu.
Elixan töre “ türkistan qayghusi“ namliq esiride uyghur diyarini sherqiy
Türkistan yaki uyghuristan dep ataydu. Uning neziride uyghuristan yaki sherqiy türkistan omumiy türkistanning bir qisimidur. U, uyghuristanning heqiqi igisi bolghan uyghur xelqinining éghir zulum ichide ötmüshtiki shan-shewkitini yoqitip, nadanliq we jahalet patqiqigha chongqur patqanliqigha chongqur échinip, qelbi cheksiz azablinidu.
1944- yili ghuljida qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining re’isi elixan töre özining „türkistan qayghusi“ namliq kitabida yene 1931- yili qumul qozghilingining tesiri bilen pütün uyghur diyari miqyasida yüz bergen uyghur milliy azadliq inqilabi heqqide xéli etrapliq bayan qilidu.
Inqilab ilhamliri
1931- yili qumul qozghilingi yüz bergende elixan töre ghuljida bolup, u xoja niyaz hajim rehberlikidiki bu inqilab heqqide köp anglaydu. Uning bayan qilishiche, eyni waqitta xoja niyaz hajimning qehrimanliqliri, qozghilangchilarning qomul, turpan qatarliq jaylarni azad qilghanliqi qatarliq weqelerge a’it türlük uchurlar ili wilayiti da’irisidiki xelq arisighimu yétip kelgen. Uningdin bashqa yene uyghur qozghilangchiliri bilen tunggan qozghilangchilirining birleshkenliki bolupmu, majungying bilen xoja niyaz hajimning hemkarliship, ürümchi etrapidiki jaylarda jing shurén qoshunlirini köp qétim yenggenliki heqqidiki melumatlardin ilhamlan’ghan bir qisim ghulja tungganliri hem bashqa musulmanlar xitay chiriklirige qarshi küreshke atlinidu.
Bu yerde elixan töre özining ghuljidiki weqelerni öz közi bilen körgenlikini emma, bashqa jaylardiki weqelerni peqet anglighanliqini eskertish bilen birge öz tesiratlirini otturigha qoyidu. Uning qarishiche, 30- yillardiki keng kölemlik milliy azadliq inqilabining kélip chiqishidiki asasiy seweb uyghur qatarliq milletlerning xitay militaristlirining zulmigha uchrighanliqi, xitaylarning bu jaydiki xelqlerge nisbeten wehshiyane zulum qilish, kemsitish siyasiti yürgüzgenlikidur. Lékin, elixan törining tehlil qilishiche, sowét ittipaqi deslepki waqitlarda sherqiy türkistanni bésiwélip, özi bilen hemkarlashmighan xitay militaristi jing shurénni yoqitip, uning ornigha sowét peres xitaylarni dessetmekchi bolidu hemde shéng shiseyni yölep, ölkining hoquqini uning qoligha tapshuridu. Sowét ittipaqi özining meqsitige yétish üchün qozghilangchilar arisigha, bolupmu tungganlar bilen uyghurlar arisigha köp ziddiyet oti yaqidu hemde biwaste qizil armiyisini kirgüzüp, xitaylargha yardemliship, bu jaydiki sowétke qarshi uyghur we tunggan qatarliq milletlerning qozghilangchilirini basturidu.
Elixan törining otturigha qoyushiche, rus armiyisi nahayiti wehshi bolup, ghulja qatarliq jaylarda nurghunlighan bigunah ademlerni qirghin qilidu. Hetta a’ile boyiche qirip tashlash weqelirinimu sadir qilidu. Rus eskerlirining bu qirghinchiliqi ghulja xelqighe éghir balayi-apetlerni élip kelgenliki üchün özining hayatidin ensirigen elixan töre axiri yoshurunche ghuljidin ayrilip, muz dawan arqiliq tengri taghlirining jenubigha ötüp ketmekchi bolidu.
Elixan törining hökümiche, paji’ening menbesi ittipaqsizliqtur
Elixan töre 30- yillarda pütün uyghur diyarida partlighan qozghilanglar heqqide öz köz qarishini otturigha qoyup, axirida bu ölkide yenila xitay hakimiyitining qayta ornishigha seweb bolghan amillarning musulmanlar arisidiki ittipaqsizliq ikenliki, xoja niyaz hajim bilen ma jungying arisidiki ziddiyetningmu balayi -apetlerge asas bolghanliqini körsitidu.
Elixan törining chüshinishiche, eyni waqitta sabit damollam qatarliqlar qeshqerde milliy hakimiyet qurghan bolsimu, biraq ular ittipaqsizliqni tügitelmidi. Bir-birige béqinmaydighan bir qanche guruppa qozghilangchilarning öz ara ziddiyetlishishi düshmenge purset yaritip berdi. Emma, elixan töre musulmanchiliq idiyisidin chiqish qilip turup, „majungyingni pütün sherqiy türkistan musulmanlirini azad qilish qurbigha ige qehriman“ dep medhiyilep, tungganlarn aqlash pozitsiyiside bolidu. Uning ornigha xoja niyaz hajim we mahmud muhiti qatarliq uyghur qozghilangchi rehberlerni pitne-pasatlargha ishinip tungganlar bilen bolghan ittipaqliqni buzghan dep tenqid qilidu.
Elwette, elixan töre bu qozghilanglargha biwaste qatnashmighanliqi, ene shu rehbiri kishiler bilen biwaste uchrashmighanliqi hemde söhbette bolmighanliqi üchün uyghur -tunggan ish birlikini lilla meydanda turup, bahalashta cheklimige uchrighan. U peqet islamiyettiki ittipaqliq we bergen wedige wapa qilish idiyisige tayan’ghan. Uning arzusi boyiche, meyli xojan niyaz hajim, meyli majungying bolsun her ikkilisila musulman bolghanliqi üchün bergen wedilirige wapa qilishi kérek, düshmenlerning pitne-pasatlirigha, aldamchiliqigha ishenmesliki lazim idi.
Elixan törining qarishiche, uyghurlar bilen tungganlar arisida ziddiyetlerning peyda
Bolushi hetta küchiyip, bir-birini qirghin qilish derijisige yétip, netijide bu ikki küchning hemmisiningla meghlup bolup, xitaylarning ölke hakimiyitini igilishi sowét ittipaq kommunistlirining öz meqsitige yétish üchün qollan’ghan rezil wasitisi we oyunidin ibaret. Uyghurlar özlirining nadanliqi tüpeylidin bu hile-neyrenglerni sézelmey, düshmenge aldan’ghan. (ümidwar)
1944- yili 12- noyabirda qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining re’isi elixan töre özining 60- 70- yillarda tashkentte yazghan „türkistan qayghusi“ namliq kitabining birinchi tomida 30- yillardiki keng kölemlik uyghur milliy azadliq inqilabi heqqide köp toxtilidu shuningdek bu küreshning meghlubiyet sewebliri heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu.
Elixan törining neziride ulugh siyasiy ishning höddisin chiqqudek yétük rehber yoq idi
1931- 1933- yilliri pütün uyghur diyarida xitay hakimiyitini pachaqlap tashlap, milliy azadliqni qolgha keltürüsh aldida turghan uyghur xelqining sowét ittipaqining rehimsiz tashqi siyasiy oyunlirining qurbanigha aylinip, qaytidin shéng shiseydek jallatlarning qoligha chüshüp qalghan paji’elik qismetliridin intayin échin’ghan elixan töre saghuniy özining “ türkistan qayghusi“ namliq kitabida uyghurlarning bu meghlubiyitini xulasilep mundaq yekün’ge kelgen:
„ikkinchi buxara dep atalghan qeshqerdin tartip, pütün alte sheher-uyghuristan ölkiside bu kebi ulugh siyasi ishning höddisidin chiqqudek yétük bir adem yoq idi. Shuning üchün bichare musulmanlar shunchilik éghir bölgünchiliklerge uchrighan idi. Chünki, dölet qurush üchün kérek bolghan eswablar qollirida teyyar bolsimu, lékin uni öz ornida ishlitelikidek ustilar yoq bolghach, uningdin paydinalmidi. Buning üstige qizil mekkarlar, musulmanlarning özara ittipaqliri bilen quruluwatqan yéngi hökümetni birer döletning wasitisi bilen dunyagha tonulup qalmisun dep, buning charilirini qilishqa qattiq kirishken idi. U künlerde qeshqerde sowét rusiyisige qarshi en’giliye elchixanisimu ishlimekte idi. Yerlik xelqtin teshkiliy rewishte ish élip barghuchi siyasiy kishilerning yoqliqidin we hem jughrapiyiwi ornimiz medeniyet alimidin bek yiraqta turghanliqtin, biz ikki türkistan yerlik xelqi esirler boyi kötürülgen shu inqilablardin yéterlik rewishte paydilinalmay qalduq. Shuninggha köre , bizlerning teqdirimiz öz düshmenlirimiz -qara-qizil ejdiharlarning paydisigha muwapiq halda belgilenmekte idi“.
Elixan töre xelqning béshigha chüshken bu éghir künlerge nahayiti échinsimu, lékin yenila kélechekke bolghan ümid-ishenchisini yoqatmighanliqini körsitip, öz héssiyatini mundaq shé’ir misraliri arqiliq ipade qilidu:
Ümidsiz bolma hey saghuniy, ümidning körmigi bardur,qarangghu kéche tamamidin quyashning chiqmiqi bardur.
Küchlük tedbirkarlardin teshkillen’gen bir siyasiy jemiyet kérek idi
Elixan töre eyni waqittiki sherqiy türkistanning siyasiy weziyitini tehlil qilip, her qaysi qozghilangchi guruppilar arisidiki ittipaqsizliq we bash-bashtaqliqni tügitip, intizamliq we mustehkem hökümet teshkili qurghandila azadliqni kapaletke ige qilish mumkinlikini körsitip mundaq deydu:
„birdin bir yol, eger men oylighandek, pütün xelqqe sözi ötidighan abroyluq, dahiyliq süpitigimu ige bolghan, zamanisini chüshen’gen tedbirkarlardin bir küchlük siyasi jemiyet qurulghan bolsa, kéyin bu jemiyet arqiliq qeshqerdiki bashqa bir küchlük dölet wekili bilen kéliship, tertiplik rewishte ish élip bérip, pütün uyghuristan namidin xelqning telipige maslashqan heqiqiy islamiyet asasida hökümet qurulsa, weten baliliri özara ittipaqliqini mustehkemlep, küchlük bir herbiy qomandanliq teshkil qilip we mumkin qeder uni yaxshi qorallar bilen qorallandurup, éhtiyatliq bilen ish élip bérilghandila öz hökümitini qolgha élishi mumkin bolar idi“.
Emmma elixan törining bu arzusi 30- yillar shara’itida emelge ashmidi. Xuddi shuninggha oxshash sabit damollam, muhemmed imin bughra, mahmut muhiti , meqsut muhiti we xoja niyaz hajim qatarliq köpligen xelq rehberliri milletni azadliqqa érishtürüsh yollirini we usullirini izdep, her xil chare -tedbirlerni qollan’ghan bolsimu shundaqla reqipliri hésablan’ghan xitay militarstlirini yéngip, ölkining mutleq köp qisimini azad qilghan bolsimu, biraq tashqi küchler jümlidin birinchi bolup, stalin rehberlikidiki moskwa hökümitining uyghur xelqining azadliqini xalimighanliqi we uni özlirining ottura asiyadiki hökümranliqigha nisbeten xeterlik dep qarighanliqi üchün beribir uni qurban qiliwetti, uyghurlargha emes, eksiche xitay militarstlirigha yardem bérip, uyghurlarning tökülgen qanlirini zaye qiliwetti.
Elixan töre saghuniy shuningdin kéyin, 1937- yilidiki shéng shiseyning dehshetlik zulumini öz közi bilen köridu .shéng shisey keng kölemlik qolgha élishni bashlighanda shu qatarda elixan törinimu tutmaqchi bolidu, bir küni kéchide bir top saqchilar elixan törining öyige kélip ishikni qaqidu, uning oghli asilxan weziyetni mölcherlep, dadisi elixan törini qachuriwétidu. Netijide élixan töre mehellisidiki kishilerning yoshurushi bilen ikki ayni ötküzidu, paylaqchilar her qanche qilipmu, elixan törini tapalmaydu. Elixan töre axiri ghuljida turush mumkinchiliki yoqliqini bilip, yultuz arqiliq tengri taghlirining jenubigha ötüp kétish sepirige atlinip, axiri ming bir japalarni chékip, kuchargha yétip kélidu. (ümidwar)
Elixan töre 1937- yilining yaz aylirida ming bir japalarni chékip, türlük xeterler we qiyinchiliqlarni bashtin kechürüp, aman -ésen tengri taghliridin ötüp kuchargha yétip kélidu. U seper jeryanida yultuz dégen jaydiki mongghullarning yardimige érishidu.
Kuchargha ötüsh sepiri
Seweb qil, seweb qilghuchini unutma!heqiqet shuki, uningdin waz kechme!saghuniy atang qilidu nesihet,chüshen’genler bundin alghay ibret.
Déme: „özgermes alem- ish tamamdur“, ne bolghay etiki kün , uni kim bilur .özgertmekke hayatingni seweb qil,wetenni qutquzushning charisini qil .
Charining birinchisi ilim-meripettur,jahalet béshigha toqmaq we tayaqtur.ayridi bizni jahalet wetendin,wetenla emes, hem janu-tendin
Bolghuluq boldi, kimlikingni unutma hergiz,unutma , hey oghul özbéklikingni.yütülüp ketmey saqla sen millitingni,qutqaz qulluqqa chüshken bu élingni.
Saqlimisang tilingni ger ,yüter séni düshmen,tashlar séni u ayaqlirigha hem qul qilar.yütmekke teyyar séni bu ejdihar,hey! aq-qarini ayrimas balilar.
Ne boldi, uyghuristan, ach közüngni, közüng ach! özbékistan, kör özüngni.ne erding, emdi ne boldung, qarap baq, qachan bir yerde bolghan jüp bilen taq.
Perishtige yéqin bolghay musulman, eger din bolsa, bu hökümi qur’an. Bil we saqla diningni hey musulman, bundin juda bolghan’gha ming pushayman.
Saghuniy ata qildi bundaq nesihet ejep emes, kishiler alsa ibret.
– sherqiy türkistan jumhuriyitining re’isi alixan töre
Eyni waqitta yultuz yayliqi ili wadisi bilen tarim wadisini tutashturidighan muhim karwan ötkelliridin biri bolup, bu jaygha orunlashqan mongghul charwichiliri ikki tereptin ötidighan uyghur sodigerlirini kütüwélish, ulargha yol bashlash we mal-charwa tépip bérish qatarliq ishlar bilen shughullinatti. Elixan törining „türkistan qayghusi“ da yézishiche, bu mongghullarning pütün turmushta ishlitidighan buyumliri, göshtin bashqa ozuq-tülükliri ili we tarim wadisidin kélidighan uyghur sodigerliri arqiliq teminlen’gen bolghachqa, ular yoluchilarning bixeterlikini qoghdash hem ularni saq-salamet dawanlardin ötküzüp qoyushqa kapaletlik qilatti. Ghuljidiki shéng shisey saqchilirining qolgha élishidin qorup qéchip chiqqan elixan töre özi tenha halda tengri taghlirining étekliridiki yaylaq we dawanlarda jenubqa ötidighan yol izdep, köp azap cheksimu, biraq allahqa bolghan ishenchisini yoqatmay, da’im allahni yad étip, allahtin nijatliq tileydu shuningdek axirida uyghur sodigerlirige yoluqup, ularning qizghin kütüwélishi we yardem bérishige muyesser bolidu.
Yaqup begning chégra qorghinidiki oylar
Elixan törining bayan qilishiche, ular tengri taghlirining jenubiy étigige ötkende kuchargha yéqin jaydiki seksen kéchik we qirghiz ashow dégen jaylargha yétip kélip, dem alidu. Bu jayda eyni waqitta yette sheher dölitini berpa qilip, pütün qeshqeriyini 14 yil musteqil idare qilghan yaqup beg hakimiyitining chégra qorghanlirining xarabiliri saqlinip qalghan idi. Mezkur ikki- üch yüz kishige jay bolghidek chong qorghan xarabisi eyni waqitta yoluchilarning chüshidighan ötüngige aylan’ghan iken.
Uning yézishiche, qorghanning peshtaqliri, tamliri we bashqa qalduqliridin uning eyni waqitta nahayiti heywetlik he xéli yuqiri binakarliq mahariti bilen yasalghanliqini körüwélishqa bolidiken.
Elixan töre yaqup begning qazan’ghan jeng netijiliri we shan-shewkitidin iptixarliq
Hés qilish bilen qorghan tupraqlirini közige sürtüp , weten yolida öz janliridin ayrilghan ezimetlerge bolghan hörmitini we séghinishini ipade qilip, du’a qilidu.
Elixan töre eyni waqitta 14 yil weten hoquqini öz qolida tutup, düshmenlerni yer bilen yeksan qilghan yaqup beg baha bérip, uning meghlubiyitidin échinip mundaq deydu:
„öz waqtidiki ehwallargha qarap, merhumni( yaqup begni) bir tereptin teqdirligen bolsam, ikkinchi tereptin tenqidiy qarashlirimdin özümni saqliyalmidim. Chünki, öz zamanisida pütün shara’itlar qolgha keltürülgen idi. U ikki nöwet london’gha, ikki nöwet türkiye sultani abdulezizge elchiler ewetti. London elchiliri birinchi bérishte 12 ming, ikkinchi bérishte 24 ming pereng miltiqi élip qaytti. Bular öz zamanisidiki zamaniwi qorallarning aldi hésablan’ghanliqtin, peqet xitay qoralliridinla emes, belki eshu zamanda bizni bésiwalghan rus qoralliridinmu yaxshiraq idi. Buning üstige waqit hem uning üchün qolayliq bolup, en’giliye bilen rusiye döletliri arisidiki riqabet keskinliki üzlüksiz rewishte ösmekte idi. Mana shuninggha oxshash qolay pursetler ötüp, etrapta qarap turghan küchlük yardemchiler uning qolida turup, bulardin paydilinish yollirini tapalmidi“
Elixan töre axirida yaqup begke bolghan échinishini bildürüp, mundaq deydu.“ démek 14 yilliq dölet bashliqi, eger chin iradilik bir siyasiy qomandan bolsa, qolida qanun-nizamliri, qorallan’ghan 40 minggha yéqin islam eskiri tursa, öz dölitini kafir düshmen’ge qandaq tapshurup bersun-he?“
Azabliq musapidin tughulghan wesiyet
Elixan töre saghuniy eyni waqitta shunche qudret tépip, düshmenlirini qoghlap chiqirip, öz-özige xoja bolghan bu hakimiyetning yaqup begning ene shundaq xatasi tüpeylidin qaytidin düshmen teripidin axirlashturulup, wetenning qaytidin mustemlikilikke, xelqning qaytidin qul qilinish teqdirige duchar bolghanliqigha échinsimu, emma azadliq yolidin qetiy ümid üzmeslikni tekitlep, wesiyet teriqiside béyitliri bilen bayan qilidu.
Sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining re’is jumhuri elixan töre özining „türkistan qayghusi“ namliq kitabining axirini kucharda qolgha élinip, aqsu türmisige yötkilishi jeryani bilen tügitidu.
Elixan töre oxshashla shéng shiseyning jazasigha uchrighan idi
Elixan töre saghuniy 1937- yilining axirilirida kucharda qolgha élin’ghandin kéyin, bir mezgil kuchar türmiside tutup turilidu hemde qattiq qiyin-qistaqlargha élinidu. Elixan töre saqchilargha özining kuchargha kélishidiki seweblerni chüshendürüp, özining téwip ikenlikini, xotenge hindistanning dorilirini sétiwélish üchün mangghanliqini éytidu. Biraq, shéng shiseyning saqchi da’irilirining qollirida elixan torining matériyalliri toluq bolghanliqi üchün, ular uni aqsudiki bash saqchi orginigha ewetidu.
Elixan töre kitabida bayan qilishiche, uni ikki uyghur we bir qirghiz saqchi bashliqi aqsugha yalap élip baridu, yol üstide uning bilen birge élip méngilghan turaxun isimlik uyghur elixan torige qéchip kétish teklipini bergen bolsimu, emma u weziyetning nahayiti xeterlik ikenlikini mölcherlep, tewekkül qilishqa qoshulmaydu. Elixan töre özining aqsu türmisige qamalghan waqtining 1938-yilining awghust ayliri ikenlikini éytidu.
Uning bayan qilishiche, 1937- yilidin bashlap, 1938- 1939- yilliri shéng shiseyning sowét ittipaqining himayisi astida xelq üstidin eng dehshetlik terror élip barghan waqitliri bolup, bu chaghda jemiyetning hemme tebiqisidiki, her xil idiyidiki ademler türkümlep qolgha élin’ghan.
Elixan torining yézishiche, uning bilen aqsu türmiside yatqanlarning ichide, qazi, mufti-elem axunlardin bashlap, imam axun, mezin axun qatarliq diniy sahening ademliri hemde hökümet üchün ishligen shangyo, beg, yurt aqsaqili qatarliqlarmu bar idi. Elixan töre bularning hemmisini héch ishtin xewiri yoq qara -qosaq ademler idi dep teripleydu.
Elixan töre aqsu türmisige qamalghan waqitta shéng shisey pütün uyghur diyari boyiche qolgha élish we öltürüshni bashlighan bolup, bu qirghinchiliqta xoja niyaz hajim, sabit damolla qatarliq sherqiy türkistan jumhuriyitini qurushqa qatnashqanlarning hemmisi dégüdek öltürüldi. Hetta shéng shisey bilen birliship, uning hökümiti üchün xizmet qilghanlarmu saq qalmidi. Shéng shiseyning qolida eyni waqitta 100 mingdin artuq ademning öltürülgenliki heqqide uchurlar bar bolsimu, emma bu sanning bu melumattin xélila köp bolushi mölcherlinidu.
„türkistan qayghusi“ ning 2- kitabi neshirge teyyarlanmaqta
Sherqiy türkistan jumhuriyitining prézidénti elixan torining „türkistan qayghusi“ namliq kitabining axirqi betliri aqsu türmisidiki ishlar bilen axirlishidu. Emma , kitabning axirqi söz qisimda kitabni neshirge teyyarlighan elixan torining newrisi uwayisxan elixan torining néme üchün bu kitabni shu yerde toxtatqanliqini chüshendürüp, elixan torining özining aqsu türmisidin qandaq chiqqanliqi we qandaq qilip, ghuljigha ketkenliki shuningdek milliy inqilabning bashlinishi we jeryani heqqidiki bezi biwaste özi bilidighan ishlarni oghli asilxan torige sözlep bergenlikini emma, uni téxi resmi kitab sheklige keltürüshke ülgürmey, 1976- yili, 29- féwral küni wapat bolghanliqini bayan qilidu.
Elixan töre perzentlirige axirqi wesiyet teriqiside “ türkistan qayghusi“ ni resmi kitab qilip chiqirip, weten balilirigha yetküzüshni perzentliridin telep qilidu hemde bu kitabning uyghurche, özbékche, qirghizche tillarda neshir qilinip, türkistan perzentlirining uning qaldurghan wesiyetliridin sawaq élishini ümid qilidighanliqi bildüridu.
Türkistan qayghusi namliq bu kitabni neshirge teyyarlighuchi yeni elixan törining newrisi uwayisxan ependining otturigha qoyushiche, ular hazir elixan törining 1946- yilighiche bolghan ariliqtiki pa’aliyetlirini ekis ettüridighan “ türkistan qayghusi“ ning 2- kitabini yoruqluqqa chiqirish üchün tirishiwétiptu. (Ümidwar)

Tengritagh Akademiyesi 

21.02.2017

Class: Tengri Tagh
Name: —
Unit type: Support Carrier / Battlegroup flagship
Ships of the line: —
Manufacturer: Anatolia Ship Yards
Operator: United Defense Forces
First deployment: Unknown
Dimensions: 380 meters
Wingspan: N/A
Weight: Unknown
Propulsion: 2x Main thruster; Many x Maneuver Thruster;
Equipment and design features: Sensors, range unknown;
Fixed armaments:

12x 2-barrel 180cm Beam Cannon;
24x 3-barrel 32mm AA auto cannon;

Mobile weapons: 24 mobile suits standard compliment
Launch catapults: One linear catapult located on front left bow, one dual catapult located central bow and two single catapults located on surface deck;

As a potential design to soon take the place of the Behemoth class super carrier, the Tengri Tagh class ship exceeds what its predecessor couldn’t do. While the ships compliment in mobile suits is much lower, the ships ability to fight is why it has been chosen as the „soon to be“ Replacement. Equipped with several beam cannons and AA guns, this ships current role is to provide an extra kick in fleet strength. Take note that as this ship can support up to 24 machines standard compliment, and during times of major events the surface deck will be used for mobbile suits to to stand on. The Tengri Tagh class has also been chosen as the choice for ceremonial events.

http://z8.invisionfree.com/Battle_Mech_RPG_2/ar/t198.htm

Autori:Weten Oghlani

1890-yilliridin bashlap shiwét ékispiditsiyichilirining qedimi ziminimizgha tekken bolup, swén hédin (1865-1952) tunji qétim himalaya téghidin ötüp ottura asiyagha ékispiditsiye sepiride bolghan tunji shiwétisiyilik ékispiditsiyichi. U tunji qétim 1893-,1897 yilliri tarim oymanliqi, pamir igizliki tekliman chöllikide qédirip tekshürüshte bolghan bolup, shundin kéyin u ottura asiyagha töt qétim ékispiditsiyede bolghan, jümlidin 1927-yilidin 1935-yilghiche yene bir qétim shiwétsiye-junggo ékispiditsiye ömiki bilen birlikte yene bir qétim tekshürüshte bolghan.U ziminimizda kiroran qedimiy xarabisini bayqashqa oxshash töhpilerni yaratqandin bashqa yene nurghunlighan tarixiy, arxélogiyilik we étnografik matériyallarni gherp ellirige élip kelgen. Uning élip kelgen yurtimizgha a’it kündilik xatire, xerite, foto resim, haywanat we ösümlük ewrishkisi qatarliqlar hazir shiwétsiye étnografiye muziyi we tebi’et tarix muziyida saqlanmaqta.
1892-1938-yilghiche shiwét mssiyonirlar jemiyitining teshkillishi bilen shiwit missiyonirliri qeshqer, yarkent we yéngisarlarda missiyonirliq pa’aliyetliride bolghan. Eyni waqitta eqidisi küchlük bolghan bu musulmanlarni xiristiyan’gha aylandurush anche asan ish emesidi. Shuning bilen missiyonérlar dawalash, dariltam- mektep échish,qol hünerwen terbiyilesh qatarliq téxnikiliq yardem ishliri bilen shughullinidu we 1912-yili qeshqerde basma zawuti qurup chiqidu. Shiwétsiyilik meshhur diplomat, tilshunas alim gunnar yarring (1907-2002) til öginish meqsdide qeshqerge kélidu. U qeshqerde missiyonirlar bazisida turidu we shu jeryanda yerlik xelqtin we missiyonérlarning i’ane qilghan nughun kündilik xatire, xet-chek, tartqan resim , shundaqla qeshqerdiki missiyon basma zawutida bésilghan türlük edebiy eserler, kaléndar, ziyaret léntisi, négatip, derslik kitap, gézit, jurnal qatarliq matiriyallarni shiwétsiyige élip kélip, bir qismini lund uniwétsitéti kütüpxanisgha i’ana qilidu. Bu saqlanmilar dunya boyiche hazirghiche saqlan’ghan üchinchi chong uyghurlargha a’it qol yazma toplimi bolup 1100 témidiki 560 parche qol yazmidin terkip tapidu. Bu xil bayliqlar bizning 150 yilliq tarixiy, medeniy miraslirimizni tetqiq qilish, izdinishte nahayiti qimmetlik matériyal bolup saqlanmaqta. Qol yazmilar peqet filologiyilik, tarixiy tetqiqat qimmitige ige bolupla qalmay yene öz dewridiki Uyghuristan jem’iyitining diniy weziyiti, tibbiy dawalash, qanun tüzüm, qol hünerwenchilik, mistisizim qatarliq weziyitini chüshinish, tetqiq qilishtimu zor qimmetke ige.
Men özümning shiwitsiye xanliq kütüpxanisi, shiwitsiye döletlik arxipi, missiyonirlar chérkawi arxibxanisi, étnografiye muziyi qatarliq orunlargha bérip yuqiriqi qol yazma, resimlerni körüshke, ün alghu léntilirini anglash pursitige ige boldum. Qol yazmilarning beziliri xoten qeghizige, beziliri ros we shiwit qeghezlirige yézip qaldurulghan iken. Ularning 75%i chaghatay dewrining aldi keynidiki uyghur tilida yézilghan .
Men shiwétsiyede saqlan’ghan bir qisim matiriyallargha asasen uyghur yéqinqi zaman kiyim kéchekliri toghriisida azraq izdendim.
Uyghurlarning yürüsh turushi, kiyinishke étibarbérishi, we qol hünerwenchilik, déhqanchiliq, ishlepchiqirish usulliridiki özgichilikler missiyonirlar we arxéloglarning diqqitini tartqan we bu heqte xatire qaldurghan. Matériyallargha asaslan’ghanda uyghurlarning ejdadliri miladi 2-esirdin bashlapla yung, yipek we ösümlük talaliridin kiyim kiyishni bashlighan. Bu shu zamandila uyghurlarning toqumichiliq, boyaqchiliq, charwichiliq we qol hünerwenchilikining tereqqiy qilghanliqini, tarixta özgiche xas uslub yaratqanliqidin dérek béridu.
Uyghur kiyim kécheklirining jinsiy ayrimiliq, yash-qoram, pesil we sorun’gha qarap ayrilishi nahayiti éniq bolup, reng, matériyal, we pason jehettin roshen perqqe ige.
Ayallar igenliri eyni waqittiki missiyonérlardin biri bolghan sigrid. Högbérg (Sigrid Högberg) ning qaldurghan kündilik xatirisige asaslan’ghanda, uyghur ayalliri kiyim-kéchek we zibu zinnetke hérismen bolup, ularni hetta ijtima’iy orunni belgileshning ölchimi dep qarighan. Peqet kiyim kéchek, yasinishtinla ayallarning qaysisining xojayin we qaysisining mulazim ikenlikige höküm qilghili bolidighan bolup, meyli xojayin ayal yaki mulazimlar bolsun hemmisining aghzidin oxshashla qopal tillarni anglash we bolmighur ish heriketlerni uchritish mumkin emes. Shunga uyghur jemiyitide xojayin bilen malaylar otturisida gherp elliridikige oxshimaydighan bir xil yéqin, qoyuq munasiwet bolup, malaylar shu a’ilning barliq pinhan sirlirini saqliyalaydu we a’ilide yüz bergen barliq qutluq ishlardin shundaqla jengge jidellerdin xewer tépip turidu
«kiyimlerning bayani» dégen qol yazmigha asasen bay ayallarning yürüsh- turushi mundaq teswirlinidu: uyghur ayalliri altun halqa, altun taj we etles köynekni eng yaqturidu. Ular yene tawar, duxawa wechekmenlerdimu oshuqigha kélidighan köynek tiktürüp kiyishni we türlük matériyallardin tikilgen shalwar kiyishni yaxshi köridu. Andin ular yene kiyimning töpige aq renglik perije yéngi uzun perije we kiyidu, lékin uning yéngini sapmaydu. Béshigha bolsa lichek salidu. Lékin xoten we yerkennte bolsa perije orimaydu, ular töt chasa kélidighan hindistan dakisidin taki tapinigha kelgüdek lichek artishidighan bolup, bu xil lichek behri dep atilidu. Gerdish dep atilidighan yene bir xil lichek bolup, pütünley keshte bilen tikilgen. Uyghur ayalliri yaz peslide tolisi nepis meshüt libaslardin kiyim kiyse, qish peslide yénik körpilerdin tikilgen juwilarni tikküzüp, izme tügmilirige üch misqalliq tengigini tügme qilip kiyidu.
Burunqi zamanda uyghur ayallliri peqet qizil rengnila wekil xaraktérige ige dep oylaytti. Lékin hazir ular renggareng renglerde kiyinidighan bolup reng cheklimisi yoq.
Uyghur ayal kiyim kéchekliride yaqa közge tashlinip turidighan bolup, adette chongraq yaqini yaqturishidu. Ayallar kengrek shalwar kiyidighan bolup, paxtiliq shimni tar qilip kiyidu, we qur (belwagh)bilen bélidin baghliwalidu. Ular yene tizigha yaki oshuqigha kélidighan türlük rengidiki rextlerdin özara ulap tikilgen quraq ishtanlarnimu kiyishidu.
Uyghur ayalliri yene burunqi zamanlarda baftu dep atilidighan bir xil chapan kiyidighan bolup, tamamen yingnide ilmidozluq bilen meshüt yipta gül tikip teyyarlinatti. Ular hetta ötüklirige we sapma keshlirigimu kalatun yipta gül chékip kiyishetti.
Ular yene kiyimlirining yaqa we peshlirige kök paxta rexttin esterlik qilip kiyim kiyishidu, bu kiyimni téximu qélipqa kirgüzüp, sipta we julaliq körsitidu.
Uyghur ayallar kiyim kéchekliri ichide yash qizlar bilen toy qilghan juwanlarning kiyinish adetlirimu roshen perqlinidu. Juwan bolush üchün alahide méhman chaqirip, qoy öltürüp, yéngi igenlerni teyyarlap, juwan toyi bérilidu we juwanche könglek yeni iraqiy kiyip uning üstidin üch chi uzunluqtiki pota bilen baghliwalidu. Juwanche kiyimler adetta yandin tügmilinidighan bolup, neshpüt shekillik yoghan tügmiler békitilgen. Tügmiler altun’gha besh dane qizil yaqut olturghuzup, chörisige yéshil yaquttin zinnet bérilgen shekilde yasalghan.
Yuqiriqi bayanlardin köriwélishqa boliduki, uyghur ayalliri ezeldin kiyimlikning matériyaligha we turmushqa qolayliq, sorun’gha mas kélishke ehmiyet bérip kelgen.
Yene bir missyonir mariya lowisaning 1912-yili 14-aprilda a’ilisige yazghan bir parche xétide öz waqtidiki qeshqerdiki missionérlar doxturxanisigha kélip dawalan’ghan uyghur ayalirining paxta, qélin yipek we duxawilardin uzun köynek kiyidighanliqi, ularning merwayit, zire, yaqutlardin zibu- zinnet taqaydighanliqini bayan qilidu.
Undin bashqa ayallar kiyimliridin yene nimche, xentaze (xenzutilidin kirgen), jiletke qatarliq kiyimlermu bar.
Erler igenliri
Uyghur erliri tolisi xesidin tikilgen köynek we tamballarni kiyishni yaqturidu. Asasliqi külreng, qara we aq renglik kiyimlerni kiyishidu. Yaz künliri köynekning sirtigha yektek yaki kenzur dep atilidighan ton kiyishidu we belwaq bilen tonini baghliwalidu. Bu xil belwaghlar qizil, yéshil, sériq, qara we aq renglerde bolidu. Yashlar qizil we béghirrengge oxshash ochuq renglerde, yashan’ghanlar tutuqraq renglerde pota baghlaydu.Eng üstige paxtisiz yolluq yipek beqesem chapan kiyidu. Erlerning kiyimliride peqetla birla izma we birla tügme bolidu. Balilar we yashlar bolsa, kenzur tonni köprek kiyidu,shuninggha munasip saqal buruti bar kishiler yektek kiyidu. Peqet yektek we kenzurningla yanchuqi bolidu, qalghan kiyimlerge yanchuq sélinmaydu.
Uyghurlarning belwaq baghlash örp aditi arxélogiyilik tarixiy matériyallardimu xatirilen’gen bolup, dangliq toqulma mutexesisi wiwi silwan (1870- 1961Vivi Sylwan) siwén hédin we bérymanlarkiroran xarabiliqidin tépilghan. Shiwétsiyige élip kelgen toqulma buyumlargha asasen, yézip chiqqan «kiroran yung toqulmiliri» namliq kitabida, yung yip, shoyna, boquch digen sözlerni köp qétim tilgha alghan.
Wiwi silwan kirorandin tépilghan momyalarning kiyim kéchekliri üstide toxtilip, eyni waqitta er we ayallar téridin tikilgen, tizigha kélidighan aldi ochuq kiyimlerni kiyip, yung yiptin éshilgen belwaqlar bilen baghliwalidighanliqini , ayallarning tonining erlerge qarighanda kengrek bolighighanliqini bayan qilidu. Yawropada bolsa, bu xil aldi ochuq tonni peqet baliliq ayallarla kiyidighan bolup, chünki bu ularning bala émitishige qolayliq idi.
Shiwitsiyilik arxélog Folke Bergman (1902-1946) qum derya déltisidin tépilghan qewrilerdiki kiyim kécheklerni mundq teswirleydu: aldida ikki péshi bar, aldi ochuq kiyim boyalmghan aq yung yiptin toqulghan bolup, yipning kengliki 2m m ,belwagh qizil renglik yiptin bosh qilip toqulghan bolup, yipning kengliki 4 m m kélidu. Kiyimlerning toqulush sen’itimu uni heyran qaldurghan. U yene kiyimlerning nahayiti siliq toqulishigha we süpitining yuqiriliqigha qarap, töge yaki bashqa haywanlarning yungidin emes, qoy yungidin toqulghinini ispatlap chiqqan shundaqla shu xil qoylarning irqinng kawkaz-paris irqidiki qoylar ikienlikini qiyas qilip, shu tupraqta yashighan kishilerning déhqanchiliq bilen shughullinidighanliqinni, we töge, at, ishek qatarliq haywanlarni baqidighanliqini, derya boyida béliqchiliq qilidighanliqini, we köp qisim kishilerning qomushluqta yaki tüzlenglikte owchiliq qiliidighanliqnimu otturigha qoyghan.Diqqet qilishqa tégishlik yene bir pakit shuki, yungchiliq ularning asasliq soda obékti bolup, ichkiri ölkilerde eyni dewrde téxi undaq téxnika yoq bolghachqa, asasliqi shularni yung toqumichiliq buyumliri bilen teminlep kelgen.
Bash kiyimler
Uyghurlarning bash kiyimliridin tumaq, kula, doppa, posma, telpek qatarliqlar bolup, uyghurlarning yashash muhiti we milliy terkiplirining özgirip turishgha egiship qalpaq, selle, qulaqcha qatarliqlarmu uchraydu.
Mötiwer kishiler hindistan dakisidin béshigha selle yögeydu, yashlar bolsa söser, tülke, körpe we bulghun tériliridin tumaq kiyishidu.
Erlerning tumaqliri kök renglik yipek yaki paxta rextte tikilidu we shekli gümbez shekilde bolidu.
Ayallar kemchet tumaq kiyishni yaqturidu, ularning tumaqliri gümbez shekilde bolup, nisbeten éghir bolidu.Uyghur ayallirining doppilirimu shundaq gümbez shekilde bolup,adette tawar we kimxap dep atilidighan bir xil paxta arilash yipek rextte tikilidu. Kéyinche ular semerqent doppilirinimu yaqturup kiyidighan bolushup, doppilirini altun ilghuch bilen chachqa qisishiwalatti.
Uyghur ayallirining zibu-zinnetke amraqliqi we ehmiyet béridighanliqimu missyonirlarning xatiriside xatirlen’gen bolup, eger uyghur ayalliri birersi yéngi bir xil zibu zinnet taqisa qalghanlirimu derhal shundaq zibu zinnetni izlep tapmighuche köngli aram tapmaydu, bu xil hérismenlik shu derijide küchlük ikenki bezide a’ilide ziddiyet peyda qilip, ajrishshqa élip baridu dep teswirligen.
Uyghur ayalliri qulaqlirigha altun halqa, bashlirigha altun taj, bileklirige altun we kümüsh bileyzük hemde barmaqlirigha qizil we yéshil yaquttin, zumret tashlardin üzük taqashni yaxshi köridu.
Lopnur tewesidin tépilghan qewre toghriliq matiriyallardimu er jesetning bilikide yung yipqa ötküzülgen tash monchaq bileyzük, ayal jesetning bilikide bolsa, renglik yipqa ötküzülgen ushshaq peyler we tashlardin yaslghan bileyzük tépilghan.
Buningdin eyni zamanlardila xelqimizning éstétik qarishigha ige bolup, öz güzelliklirini namayen qilishni we jelpkar bolushni közligenlikini köriwalalaymiz.
Uyghur ayalliri ichide yene chach örüsh örp aditi bolup, kichik qizlar üch tal yaki besh tal örüme örüydu. Bezide ular özlirining chachlirini we qotazning quyruqidin örüme yasap chachlirigha chachliq qilip séliwalidu. Ular besh tal örüme chachni özara chétish üchün qehriwa we kümüshlerdin chétiq yasap chachlirigha taqiwalidu. Bu besh tal chachning tomluqi choqum bilektek bolushi kérek idi, shu chaghdila ularning güzelliki namayen bolidu dep qarilatti. Netijide ular nahayiti éghir bolup ketken chachlirini kötürüshelmey sel keynige dajipmu méngishatti.
Wiwi silwan (Vivi Sylwan) yene shu qum derya wadisidin tépilghan 36-nomurluq qewridiki ayal jesetning bash kiyimliri toghriliq munularni bayan qilidu: bu jeset béshigha ich bashliq we tash bashliqtin ibaret ikki bash kiyim kiygen, ich bashliq saghuchqa mayil yungdin toqulghan bolup, yumilaq shekilde bashqa chapliship turidighan hem qulaqni yépip turidighan bolup, igizliki texminen cm27 kélidu.
Tash bashliqmu nahayiti isil kigiz doppa bolup, toqulishi dégendek siliq bolmisimu lékin ching we mezmut idi. Üstide qizil renglik chuchisi, bulghun térisi we uzun peyler qatarliq zinnetliri baridi.
Wén’giriyilik arxélog awrél stéyin( Aurel Stein(1862-1943 we swén hédinlarning tetqiqatitigha qarighandimu xoten we chaqiliq rayonlirida mushu xil kigiz toqush téxnikisi mewjüt iken.
Méningche uyghur doppilirining gümbez sheklini élishi kéyinki waqitta qaraxanilar dewrige kelgende islamning qobul qilinishigha’egiship mimarchiliq, ressamliq, neqqashliq sen’etlirige gümbez eqidisi singip kirishi bilen teng, kishilerning turmushigha we éstétik qarishigha biwaste tesir körsütüp tedriji gümbez sheklini alghan bolushi mumkin.Men bu qiyasimni töwendiki yene bir tarixy pakit arqiliq kücheytmekchimen.
Yuqirida bayan qilin’ghan tarixiy pakitlardin yene 500 yil qedimiy bolghan yeni miladining 1-esirliride mewjüt bolghan turpan su béshidin tépilghan qewrige qarighanda, ayal jeset nahayiti keng bolghan qizil, sériq, qongur renglik, toghrisigha yolluq yung kiyim kiygen bolup, béshigha qara renglik, uchluq xuddi qizil muchqa oxshash shekillik bashliq kiygen.Bu xuddi xiristiyanlarning erwahlar bayrimidiki riwayitidiki süpürgige minip kélidighan séhirlik jadugerning béshidiki doppisigha oxshaytti. Én’gilis tilidiki séhir digen menidiki magic digen söz parischidiki pop digen menini bildüridighan magus digen sözdin kélip chiqqan. Séhrigerlerdigende biz adette astronomiiye, astrologiye yeni yultuzlar tetqiqati, tibbiy bilimlerge ige, rohiy dunya bilen alaqe qilalaydighan, we shamal qatarliq tebi’et hadisilirini kontrol qilalaydighan, béshigha igiz doppa kiyiwalidighan kishilerni köz aldimizgha keltürimiz.
Undaqta turpandi tépilghan jesetler bilen parislarning öz ara bir, munasiwiti barmu qandaq? Digen su’al tughulidu.
Ottura asiya we hazirqi Uyghuristan qedimdin tartip bir ériqqa tewe her xil xeliqler olturaqlashqan zémin idi. Türkiy til séstimisidiki milletlerdin sirt yene ulargbha qandash bashqa milletlermu bu zéminda uzaq muddet yashap, büyük türkistanning iqtisadiy, medeniy hayatida muhim rol oynighan.
Tarim oymanliqidin tépilghan yazma we arxilogiylik yadikarliqlirdin qedimki Ariyanlarning bir tarmiqi bolghan toxar we soghdilar yéziqida yézilghan budda, maniy, néstoriyan yadikarliqliri tépilghan. Bulardin qarighanda eyni waqitta bostanliqning jenubi teripde pütünley toxar, yawchi we soghdixeliqlirining tesiri küchlük bolghan. Asta- asta bu xil milletler türkliship , uyghurliship ketken, shuning bilen ularning medeniyitimu uyghur medeniyitining bir terkibiy qismiy bolup qalghan.
Shundaq, tarixiy shara’it we jughrapiyilik muhittin bashqa, milliy terkipning murekkeplikimu uyghur medeniyitining köp menbelek bolushini belgiligen.
Tilshuna s proféssor Victor H.Mair. Ning tetqiqatigha asaslan’ghanda gensu bilen ottura asiyaning chégrisidiki dunxuang digen sözmu qedimqi ariyan tilidin kélip chiqqanken. Xenzu tilidiki «dun» xéti «ot» terkibini öz ichige alidiken. Bu qedimqi ejdatlirimizning otni xewer yetküzüsh üchün qollinishidek aditidin kélip chiqqanliqini delilligen.
Yuqiriqi pakitlargha asasen turpandin tépilghan jesetning béshidiki konus shekillik doppining soghdi dinining tesiridin kélip chiqqanliqigha höküm qilishqa bolidu.
Ayaq kiyimliri
Uyghur ayaq kiyimliri ichide ötük, kalach, mese, sapma kesh qatarliqlar bolup, ular qoy, öchke, yaki kala tériliride tikilidu.
Erlerning ayaq kiyimliri erenche dep atilidu, ayallarning ayaq kiyimliri zipane dep atilidu, bu belki ayalllarning nazakitini ipadileydighan teswiriy söz “ziba“ digendin kélip chiqqan bolushi mümkin. Balilarning ayaq kiyimliri bolsa bachkine dep atilidu.
“mozdozluq risalisi“ de bayan qilinishiche, mozdozlar özliiri ishlitidighan xurumlarni töwendikidek atap kelgen: qirim (öchke térisi), buze (ashlan’ghan öchke térisi), kön (xurumning omumiy atilishi), sayra (qasraq tére), bisho (bir xil ayaqning ichige élinidighan xurum), chighirin (inek térisi), ufuki (bir xil alahide xurum), bulyari (qizil qongur renglik xurum), bu risalide yene bir ayaqning pütüp chiqish jeryani mundaq bayan qilin’ghan:
Mozduz mese tikken chaqitta rextni endizning töpiside qoyup tikidu, yingnini saqdoz dep atilidighan bigizchining yardimide sanchip turup, yipni tartidu. Andin gülching dep atilidighan renglik xurumni tikidu, andin bésho dep atilidighan r ext bilen ichi teripige ester qilip, belchide esterning igiz pes yerlirini tüzleydu. Andin qélipke tartip,chem késip mixlap, chemdoz dep atilidighan deresh (bigiz) bilen tilip pashnisigha yetkende, pashnidoz dep etilidighan yene bir xil bigiz bilen tikidu. Rextni tikidighan waqitta dezgir dep atilidighan tasma bilen tartip qoyidu, andin ayaqning qonchigha sang (bir xil yaghach) chéchip, muadérdon deydighan yaghach eswap bilen siliqlap, uni yene palpushtek bilen pedazlap teyyar qilidu.
Ayaq kiyimler toghrisida tarixiy matiriyallardimu ejdatlirimizning eqil parasetlik ikenliki namayen qilin’ghan bolup, yene shu qum derya wadisidin tépilghan qewriler toghrisidiki tetqiqatlargha murajet qilidighan bolsaq, qewridiki er we ayallarning ayaqliri kala térisidin chem qoyulup, métal yingne ishlitip ustiliq tikilgenliki bayan qilinidu. Erenche ayaq kiyimining ong we sol payliri oxshash qilip tikilgen, ayalchisining ong we sol payliri perqliq idi. Ayaqlarning ichige qoy térisidin ester sélin’ghan.
Rextlerning ishlepchiqirilishi heqqide
Ejdatlirimiz türlük nepis, julaliq, sipta rextlerni ishlepchiqarghan bolup, bapkarliq, sergezchilik we boyaqchiliq téxnikisi yüksek rawajlan’ghan. Ayrim ayrim halda “bapkarchi, sergezchi we boyaqchiining bayani“ gha qaraydighan bolsaq, bir qisim hazir özimiz yoqutup qoyghan shundaqla bashqa milletlerning ölge élishigha ilham bolup kelgen bir qisim téxnikilarni bayqaymiz.
Rext toqush mashinisi tegwa dep atilidu. Qomushtili yiplarni qatar tizip, her qomushning yipining uchini bir taldin élip kanare digen ushshaq qozuqlarni qatar sanchip yiplarning uchini tajlap (ongshap), qozuqlargha ilip bolghanda yoghan bir kallek yip qilip uni patlap tartidu we un bilen patlaydu. Münggüzdin yasalüan bu nerse moka dep atilidu. Yipni qoyidighan bir neyche bar, bu deftin dep atilidu. Yene bir yip rextni basidighan neyche pika dep atildu. Teyyar bolghan xamni yögydighan yaghach türge dep atilidu. Yipni kérip béridighan yene bir xil eswap tiy dep atilidu, deftini kötirip turidighan jayi göle dep atilidu. Yipning qétini ajritip béridighan üch parche yaghach oynaghuch dep atilidu.
Andin rextler sergezchige apirip bérilidu. Ularning ishlitidighan eswabi kup we jamdur. Xamni yene rextni zemchige chilap alghandin kéyin kaltekte xamni yögep chiqip xamning süyini chiqirish üchün lazim qilidu. Ular tamgha bésip aq bilen qizil rengni, kök bilen aq taki yéshil bilen aq renglerni hasil qilidu. Ular bu xil téxnika bilen shahtawa, chekmen lerni bésip chiqiridu. Ular sergezchilikke zemche, buzghun (piste yaghichi), urédan (robiye boyiqi), beqem (braziliye yaghichi), sap kislata we surme qatarliq xemiyiwiy, méniral we tebi’iy eshyalarni qollan’ghan.
Axirida boyaqchilar ishlitidighan eswaplar sergezchiler ishlitidighan eswaplargha asasen oxshaydighan bolup kup, jam, lékchap we shikechap qatarliqlar bar. Lékin boyaqichlar bir xil alahide tum sösün rengni ishlitidu, sergezchiler bolsa yéshil, qizil, zembeqiy (gül samsaq rengigi), kök, sériq, qara, shaptul reng , qongur rep qatarliq kö p xil renglerni ishlitidu.
Wiwi silwan kiroran xarabilridiki toqulma buyumlar toghrisida yazghan kitabida yene kiroran toqumichiliq usulining nahayiti özgiche bolup, bu xil téxnika eyni waqitta junggoda tang dewridin burun qollinilmighanliqi, bu xil téxnikining melum xil wastiler bilen ottura asiyadin ottura déngizning sherqidiki döletlerge kelgenlikii ikki rayonda qollanghan ussullarning shu zamanda qollan’ghan téxnikilar bilen öz-ara ortaqliq barliqini qiyas qilghan. Boyaqchiliq téxnikisidimu tuz, kislata we ösümlükler, tupraqtin élin’ghan bezi maddilarni qollan’ghanliqini ispatlighan.7
Démek alahide tarixiy shara’it, jughrapiyilik muhit we milliy terkip qatarliq shertler uyghur medeniyitining köp menbelek bolushini belgiligen. Bu xil köp menbelek xaraktér diniy étiqad, exlaqiy chüshenche, til yéziq, edebiyat sen’et, örp adet, turmush usuli qatarliq jehetlerde roshen ipadilen’gen. Jümlidin kiyim kéchek medeniyitimizmu ichki tashqi jehette keng qobul qilish, özlüksiz yéngiliq yaritishtin ibaret xususiyetke ige bolup kelmekte.
Axirida, men shiwétsiyide saqlan’ghan yurtimiz toghriliq tarixiy, medeniy miraslarning uyghur medeniyitini, tarixini tetqiq qilghuchi, izden’güchi we qiziqquchilargha bu xil matériyallarni ulargha yetküzüsh pursitige ige bolghinimdin özümni cheksiz bextlik his qilidighanliqimni bildürimen.(Zulhayat ötkür)

Xejle, Xainlar Xejle

Shundaq bir parlaq heqiqet  ilim dunyasigha ayandurki, dunyada mewjut 7000 xildin artuq tilda sözlishidighan insanlarning tarixiy tereqqiyati we medeniy hayat sewiyisi nurghun tarixiy jeryanlar bilen zich munasiwetlik ikenligini  körsetti

Insaniyetning qedimki ejdatlirigha munasiwetlik bolghan tetqiqati üchün 50 nechche yilliq hayatini serp qilip pulattek délillarni toplighan in’giliz tarixshunasi, arxé’olog jeymz chéchword ((James Churchwardning bu sahediki tetqiqatliri netijiside yézilghan wekillik xarektirge ige kitawi « mu qurughluqi » da , insaniyet texminen buningdin 200 ming yil burun « mu qurughluqi » da peyda bolghanlighi sözlinidu.
Aptor bu kitawida insanlarning allah ta’ala teripidin yaritilghanlighini nahayiti yaxshi delilligen.
Aptor bu kitawida, yene uyghurlarning insaniyet medeniyitining peyda bolishigha mustehkem asaslarni salghan yadroluq millet ikenligini, démek parlaq insaniy medeniyetning tunji qedimqi ustazi del uyghurlar ikenligini , uyghurlar  « buyuk uyghur impériyisi» i qurup asya we yawrupa qit’elirini özleshtürgenligini we ilim – penning herqaysi saheliride, eng yüksek derijide güllinishni wujutqa keltürgenligini alahide söyünüsh bilen tilgha élip , bu impériyining térituriyisi , qudriti , tesiri we dölet qurulmisi heqqidiki tepsilatlarni köpligen tarixiy hemde arxé’ologiyilik pakitlar bilen etrapliq otturigha qoyup , « uyghurlar medeniyet jehette eng ilghar xelq bolup , astronomiye , métallorgiye , toqumichiliq sana’iti , binakarliq , matématika , zira’et yétishtürüsh , ma’arip , doxturluq  tibabet we bashqa jehetlerde bilimlik xelq idi , yipek , taxta we métal üstige xilmu  xil gül – neqshlerni chiqirishning ustiliri idi . Altun , kümüsh , bronza ( tuch ) we séghiz topilardin heykel yasiyalaytti. Bu , misir tarixining bashlinishidin ilgiriki ehwallar idi » dep körsitidu .Xeritige qarang:

Mana buningdin melumki , uyghurlar mana shundaq qudretlik émpiriye halitide dunyani bashqurghan we ajayip qimmetlik medeniyetlerni meydan’gha keltürüp , pütkül dunyagha ma’arip , ilim – pen , medeniyet – sen’et we bashqa jehetlerde alahide etwa ustaz bolup tunulghan.
Aptor shu kitawida uyghurlarning zamanimizdiki köpligen milletlerning shekillinishining menbi’i bolghan bir millet ikenligi toghrisida mundaq dep yazidu : « héch qandaq shübhilenmey éytish kérekki , sherqiy yawrupa milletliri taghlarning hasil bolishidin aman qalghan uyghur xelqining ewlatliridur …Silawyanlar , téwtonlar , kélitlar , irlandiyilikler , brétonlar we basiklar  bularning hemmisi < ئۇيغۇر > dégen yiltizdin millet bolup shekillen’genler. Brétonlar, basiklar we heqiqiy irlandiyilikler yawrupagha kelgen uyghur xelqining magéntliq apet we taghlarning hasil bolishidin aman qalghanlarning ewlatliri bolup hésaplinidu.»
Aptor kitawida zamanimizdiki hindistanliqlar we parslarning millet bolup shekillinish tarixini mundaq sherhiligen : « uyghur impériyisining gherbiy  jenubida taghlar hasil bolghandin kéyin , aman qalghan uyghur xelqining ewlatliri , émpiriye halak bolup 8  10 ming yildin kéyin tentenilik rewishte qayta tarixiy sehnige chiqti . Ular dawanlar arqéliq tüzlengliklerge yol élip , özlirining taghlardiki makanlirini töt türküm bolup tashlap kétishti . … Taghlardin birinchi türkümde hindiqush taghlirida yashighan uyghurlar chüshken . ,… Bular kéyin hindu  ariyanlar süpitide melum boldi . …. Bu köchüsh miladididn ilgiriki 2000  1800  yilliri bashlinip , miladidin 1500  yili ayaqlashqan . Uyghurlarning ewlatliri bolghan bu hindu – ariyanlar nechche yüz yil dawamida , awghanistan we keshmir arqiliq hindistan wadiliri yönilishide algha ilgirlep , axiri u yerlerning heqiqiy turghunliri bolghan naga– mayalarni siqip chiqirip , pütkül shimaliy hindistanni öz ilkige aldi …. Bu , hindistanda hemmila yerge tarqalghan hazirqi insan tipining shekillinishige élip keldi . Texminen shu dewrde uyghurlarning shimalidiraq yashighanliri , pes dawanlar arqiliq iran dalasi bilen paris qoltughining sherqiy  shimal qirghiqidiki rayunlargha chüshken . Bu uyghurlar kéyinrek parslar dep ataldi . Uyghurlarning yene bir qismi ongay ötkellerdin ötüp , kaspiy déngizining jenubigha , ermenistan we zagros taghlirining sherqidiki midiye dep atilidighan yerlerge orunlashti . Bu yerge orunlashqan uyghurlar bolsa midiyanlar namini aldi . Midiyanlarmu , parslarmu « mu quruqlighi » da yashighan « ax raya » qebililiridin uyghurlar arqiliq peyda bolghan ariyanlardur . Ular yanila tinch okyandin ötüp asya we yawrupada öz qudritini namayan qilghan buyuk uyghur émpiriyisining kéyinki ewlatliri bolup hésaplinidu . Bu xelqlerning irqi te’elluqlighi , tili we dini bir  birige nahayiti oxshushup kétidu . Ular ezeldinla bir xelq tursa , bashqiche bolishi mumkinmidi ? »
Elbetteki , bügünki uyghur milliti bilen hindi , pars milletlirining tili , örp – adetliri , turmush usuli , chiray shekli , beden tüzülishi qatarliq jehetlerdiki köpligen oxshashliqlar bizni aptor « qédimqi qurughluq mu » namliq kitawida otturigha qoyghan köz qarashlargha qarita salmaq mu’amilide bolushqa indeydu …. !
Aptor bu kitawida « insanlarning eslidiki wetini (« mu qurughluqi ») barliq qedimqi yéziqlarning achquchi » dep yézip , buninggha munasiwetlik pakit  delillirini otturigha qoyup , « séhirlik yéziq » mesiliside uyghurlarni derhalla tilgha élip , « uyghurlar bolsa adette sanlarni ipadilesh üchün tik yaki tüz siziqlardin paydilan’ghan,…» dep körsitidu .
Aptor « muning qutsal simwolliri » namliq kitawida bolsa : « pütkül mu medeniyiti dewridiki insanlar uyghurlarningkini asasliq halda tallighan . ……. Uyghurlarning étiqat , bilim , ijtima’iy hayat , insan bilen tebi’et otturisidiki tengpungluq , insan bilen ka’inat arisidiki qurulmilar jehettin qaldurup ketken asaslar nahayiti toghra », dep yazidu .
Melumki , insaniyet medeniyitining peyda bolush tarixi we tunji makani toghruluq yawrupa tarixchiliri qédimqi misir , babilon , gritsiye we rim émpiriyisi , andin qalsa junggu we hindistanni tilgha élishidu .
Emma jeymz chéchwod 50 yilliq izdinishlirining semerilik méwisi bolghan « uluq uyghur émpiriyisi » namliq kitawida buni ret qilip , mundaq deydu : « uyghurlar mundin 20000 yil burunla medeniyetning yuqéri pellisige yetken . Ular astronomiye , kanchiliq toqumichiliq , arxéologiye , matématika , yéza égiligi , yéziq , tibabetchilik we bashqa penlerni biletti . Ular yipek , métal we yaghachtin heshemetlik buyumlarni teyyarlashqa mahir idi . Altun , kümüsh , brunza we laydin heykellerni yasaytti . Bularning hemmisi misir medeniyiti peyda bolushtin ilgiri yüz bergen . Qédimiy grék , xaldéy , wawilonlar , parslar , misirliqlar we hindilarning medeniyiti qédimiy « mu » dewride yaritilghan uyghur medeniyiti asasida peyda bolghan .» ( uyghurche neshri , 14 – bet ) yuqérida körüp ötken türkche séximimu buning bir delilidur.
Shuninggha mas we uyghun rewishte , türkiyining «erginequn» (Ergine Qun) gézitide muherrem qilich teripidin «shi’ende qurulghan uyghur el’ihrami» namliq bir parche nahayiti qimmetlik  maqale élan qilin’ghan bolup , maqalide , « uyghur rayunida bayqalghan , yasilish dewri misir el’ihramidin 100 nechche yil burun bolghan , misirdiki el’éhramdin téximu igiz hem heywetlik bolghan el’éhramni yasighuchi xelq heqiqiy uyghur türkliridur . Bu rayun’gha kirish junggu hökümiti teripidin pütünley cheklen’gen . Chünki bu pramidilarning ichide proto  türk (Proto – Türk) yazmiliri mewjut . Bu rayun’gha hetta arxé’ologlarning kirishigimu qet’iy ruxset qilinmaydu . Chünki bu sirliq el’éhramlar  dunya tarixining qayta yézilishigha sewepchi bolup qélishi mumkin . Bügünki kün’ge qeder junggu chégrisi ichidiki shi’endin 100 kilométir yiraqliqtiki chinlishen téghi üstide qédimqi uyghurlar teripidin bina qilin’ghan 100 din artuq kichik el’éhramlar we igizligi 300 mitirdin igiz el’éhramlar mewjut . Bu el’éhramlarni tekshürüp – tetqiq qilish üchün 1994 – yili shenshi rayunida bir tetqiqat sayahiti élip barghan girmaniyilik alim hartwég hawstof  özining resim albomidin bir qanche resimning xelqqe körsitilishige ruxset qilin’ghan . Hawstofning qarishiche , piramidilarning bina qilinish tarixi eng az miladidin ilgiriki 2500 yillar etrapididur . Bu rayunning cheklen’gen rayun qilinip élan qilin’ghanlighi seweplik pramidalarning ichidiki misir piramidiliridinmu yuqéri téxnika bilen mumyalashturulghan jesetler we qédimqi türkche yazmilar heqqide tetqiqat élip bérish mumkin bolmaywatidu » déyilgen .
Tüwendiki resimler mana shu piramidalarning bir qismining körünüshliri :

Mana mushuning üzidinla uyghurlarning ma’arip , ilim – pen , téxnika we medeniyet – sen’et jehette qanchilik ilgiri ikenligi we qanchilik ilghar sewiyige yetkenligini nahayiti rushen köriwalghili bolidu .
Del shundaq bolghachqa , uyghurlar  hergizmu  orxun wadisidin tépilghan miladi Ⅸ esirge te’elluq uyghur yazma yadikarliqlirida déyilgendek « … Miladi Ⅸ esirdin bashlap yéziq qollunushqa bashlighan » , « ular miladi 840 – yili urxun wadisidin shinjanggha köchüp kelgende qédimqi uyghur yézighinimu bu rayun’gha bille élip kelgen » bolmastin , belki « mu quruqlighi » dewridila dunyagha kelgen we yéziq qollinishni eng baldur bashlap medeniyette eng aldinqi qatarda turghan éqil-parasetlik buyuk millettur!
Uyghurlar mana shundaq nahayiti uzaq zamanlardin bashlapla yéziq qollunup seltenetlik medeniyetlerni wujutqa keltürüp insaniy yashashning yollirini körsitiwatqanda , bashqilar xilmu – xil det – talash , jengge – jideller bilen aware idi , hetta bezi milletler ishtan kiyishni bilmey yawayi haywanlardek yashiwatatti . Bu heqte türkche ishlen’gen « boz qirning oyghinishi » namliq xeritide tepsili chüshenchiler birilip , uyghurlargha nispiten , « urush – jidelning ornigha edebiyat » mawzusi bilen uyghurlarning güzel insaniy hayatni eng burun bashlighanlighi , qedimi  tekkenla yerde ilim – meripet güllirining poreklep échilghanlighi qizghin  medhilinip , « …. Shundaq qilip uyghurlar türk , mungghul qewmliri ichide buyuk , ilghar bir qewm ikenligini namayan qildi , chinggizxan zamanigha kelgendimu ular qewmlerning terbiyichiliri bolghan idi . …. » déyilidu . Bu bahagha nahayiti yéqin halda fransiyilik  meshhur ottura asyashunas tarixchi grasér ependimu  1930 – yilliri yazghan « yaylaq impériyiliri » namliq kitawida qédimqi uyghurlar üstide toxtulup , « uyghurlar türk , mungghul xelqliri ichide eng ilghar xelq bolup , chinggizxan dewrige kelgendimu yanila terbiyiligüchilerdin idi » dep yazghan bolsa , amérikiliq tetqiqatchi dénis snor ependi  1960 – yilliri yazghan « ichki quruqluq asya » namliq kitawida uyghurlarni « türk tilida sözlishidighan musulman bolmighan xelqler ichide héch qaysisi uyghurlar yetken medeniyet derijisige yitelmigen » dep teripligen idi. Derweqe tarixta chinggizxandek qudretlik jahankeshtlermu bilim we éqil – parasette uyghur katip – baxshilirini ustaz tutqan we uyghur yézighini ögünüshke buyruq chüshürgen idi . Shuning bilen uyghur yézighi mungghullarning dölet yézighi bolup qalghan idi.
Ilim heqiqitige ottek muhebbetlik yene qanchilighan alimlarmu barki , ularmu uyghurlar we uyghur tili heqqide nahayiti qimmetlik eserlerni yézip nahayiti yüksek bahalarni bergen . Bulardin shwétsiyilik meshhur tilshunas gunnar yaring « uyghur tili » namliq 4 tomluq kitawini yazghan bolsa , gérmaniyilik proféssor gaba’in xanim uyghurlarning tarixi , diniy étiqadi , til – yézighi we medeniyet – sen’iti üstide tetqiqat élip bérishqa pütün ömrini béghishlighanki , ömürwayet turmushluq bolmay alemdin ötken we ajayip qimmetlik ilmiy netijilerni yaratqan bolup , uning « qédimqi uyghur tili » , « qédimqi türkiy tillar » , « hazirqi zaman türkiy tilliri» …… Qatarliq 10 nechche parche ilmiy esiri , 200 parchidin artuq ilmiy maqale we teqrizliri bar .
Ulardin bashqa türk alim , proféssorlardin meshhur proféssor doktur oktay sinan oghli mundaq deydu : « bizning tariximizning yaxshi tetqiq qilinishi üchün in’gilizchini bilidighan emes , uyghurchini bilidighan minglighan mutexesislerni yétishtürüp on minglighan wesiqilerni tetqiq qildurush lazim . » ( tetqiqatchi yazghuchi turghay tüpekchi oghli : « proféssor doktur oktay sinan oghli we türkche » , 289 – 290 – betler ) ,« uyghur türkliri dunyaning hazirqi we ötmüshidiki eng buyuk , eng insaniy medeniyitini yaratqan idi . Insanning bayashatliqi , huzuri we bext – sa’aditini asas qilghan dölet hakimiyiti chüshenchisini otturigha qoyup yurt sorighanlarmu uyghurlardur . Bashqa türk döletliri we axirida osmanliqlarmu hakimiyet bashqurushni ularning usuli buyiche dawamlashturghan . » ( shu kitap , 252 – bet ) ,  « türk dunyasi , hetta pütkül insanlar  uyghurlargha köp jehettin qerzdar . Uyghurlar eng buyuk medeniyetlerni meydan’gha keltürgen . Dunya buyiche insanning bext – sa’adetlik bolishini aldiniqi rette qoyghan dölet bashqurush éngini we tüzülmisini , nurghunlighan sen’et we téxnikini , eng ilghar tériqchiliq we sughurush we bostanlashturush usullirini ular ijat qilghan . Osmanliqni öz ichige alghan kéyinki türk döletlirining buyuk muwappiqiyetliri mana shu uyghurlardin kelgen … 20 yil burun yapuniyidiki jiddiy izdinishlirim jeryanida yapunlarning diqqiti qozghaldi . Hazir ular tetqiqatini bashliwetti . Biz yapunlar bilen birliship « uyghurlarni tetqiq qilish merkizi » ni qurishimiz lazim . Osmanliq arxip belgilirini tetqiq qilidighan bir bilim qoshunining yénida yene uyghur tili , yézighi we tarixi buyiche köpligen mutexesislerni  tézlikte  yétishtürishimiz lazim .» ( shu kitap , 283 – bet )
Oyghurshunas alim axmet jafer oghlimu « türk tili tarixi » , « qédimqi uyghur tili lughiti» namliq kitaplirida oyghurla we uyghur til – yézighi toghruluq keng sehipe ajritip tepsili melumat bergen . Bu yerde qisqiche köridighan bolsaq , « 5 – esirdin bashlap ilgiri öz qebililiri bilen , xéli kiyin bolsa qoshulghan bashqa türk qebililiri bilen siyasi birlikni meydan’gha keltürgen uyghurlar ottura asya türk tili we medeniyitining tereqqiy qilishi we tarqilishida nahayiti muhim rollarni oynighan .» ( « türk tili tarixi » ( 150 – bet ) , « ottura asyadiki eng bay mezmundiki türk edebiyati uyghur yézighi bilen wujutqa kelgen .» ( shu kitap , 169 – bet ) , deydu axmet jafer oghli .
Emdi , türkiye jumhuriyitining kona medeniyet ménistiri namik kemal zeybek ependi mundaq deydu : « …. Türkiyide qolliniliwatqan ‹uygharliq› sözining eslisimu ‹uyghurluq› tur . …. « hazirqi zaman tarixi » insaniyet tarixini eng köp 6 – 7 ming yil keynige qayturup sümerler bilen bashlinidu . … Emma tarixni téximu keynige süriwatqan tetqiqatchilarmu bar . Mesilen , « mu » ( MU ) uygharlighi namliq ilmiy maqalini köridighan bolsaq , uningda , bügün yashiwatqan dunyamizgha 12 ming yil burun hakim bolghan , dunyani bashqurghan bir impératurluq bar bolup , uning ismi uyghur impératurlighidin ibaret ….. Dégen uluq ilmiy heqiqet alahide otturigha qoyulghan » , « qollina – qollina ögünüp qalghan ashu « uygharliq » dégen sözge bir qarap baqaylimu ? Buning eslisi « uyghurluq » tur . «uyghurluq» dégen söz bir’az özgertilish arqéliq mana shundaq «uygharliq» déyilidighan bolup qalghan . … Bu uyghurlar zadi kim ? … Nime üchün uyghurluq ? Chünki , mundin 12 ming yil ilgiri asya we yawrupani uyghurlar bashqurghan we pütkül xelqlerge «uygharliq» ni élip kelgen idi . Bilin’gen pütkül medeniyetlerning tunji menbi’imu uyghurlar idi . …. Ata türk nime dédi ? Xosh , tarixiy qarashlirini ilgiri sürgenler uyghurlarni nege baghlaydu ? Jeymz chéchwod « mu uygharlighi » deydu we « mu qit’esi » qarishini otturigha qoyidu . Ata türkmu yuqéri qabiliyiti , alahide sezgü küchi we heqiqiy ilmiy tehlilliri bilen uyghurlarning atilirining ottura we sherqiy asyada yashighanlighini otturigha qoyidu . 50 ming yil burun ottura asyada bir – birige tutash déngizlardin terkip tapqan bir ichki déngiz bar idi . Bu ichki déngizning etrapida körkem bir medeniyet ( uygharliq ) bar idi. Bu uygharliq amérika qit’esini öz ichige alghan halda pütkül dunyani idare qildi , tesirlendürdi we uygharliqni tarqatti. …. » ( namik kemal zeybek : « anatoliyege qachan kelduq ? » )
Yene , meshhur tarixshunas morgan ependi : « dunya medeniyitining achquchi tarim derya wadisigha kömüglüktur . Qachan shu achquch tépilidiken , dunya medeniyitining sirimu shu chaghda échilidu .» dégen bolsa , rus alimi kuznitsof : « ottura asyani dunya medeniyitining bir ochighi deydikenmiz , shu medeniyetni yaratquchilar uyghurlar ikenligini onutmasliqimiz kérek .» dep alahide izahlaydu .
Emdi , uyghur xelqining 11– esirde ötken meshhur alimi , türkilog mehmut qeshqéri alemshumul shah eser « türkiy tillar diwani » ni yézip , uyghurlar we ularning tili , medeniyiti we bashqa türlük saheler bilen munasiwetlik bolghan ajayip qimmetlik chüshenchilerni otturigha qoyup , sherq medeniyet oyghunishining tunji basquchini we uyghur medeniyitining birinchi altun dewrini yaratqan idi . « türkiy tillar diwani » yawrupa ilim – pen alimide , bolupmu türkilogiye saheside zor weqe hésaplan’ghan idi . Bu heqte yézilghan némische , wén’girche , rusche in’gilizche kitap we maqalilar heddi – hésapsiz . Xususen , nöwette « türkiy tillar diwani » seweplik alimning yüksek hörmiti üchün b d t buyilni mehmut qeshqérining xatirlinish yili qilip békitti !
Meshhur sha’ir , tilshunas we xettat mirza elishir nawayimu uyghur tilining ajayip uluqwar til ikenligi toghrisida « ikki til toghrisida muhakime » namliq meshhur esirini yézip , özini tip qilghan halda sherq medeniyet oyghunishining ikkinchi basquchini we uyghur medeniyitining yene bir qétim güllen’gen altun dewrini yaritishqa qattiq küch serp qilghan idi .
Yene uyghur xelqining 11 – esirde yashighan buyuk mutepekkür sha’iri yüsüp xas hajip chong hejimlik dastan « qutatqu bilik » ( bext – sa’adetke érishtürgüchi bilim ) ni yazghan bolup , bu eser ilmiy we bede’iy qimmiti bilen jahan medeniyiti sehniside insaniyet tepekkürining isil durdaniliridin bolghan meshhur shah eserler qatarida uzundin buyan pexri orun tutup kelmekte . Yüsüp xas hajip bu esiride adil qanun yürgüzüsh , bilim , éqil – paraset we exlaqni izzetlesh asasiy mezmun qilin’ghan ijtima’iy ghayini otturigha qoyudu . Bu eser til we shé’iriy uslup jehettiki alahidiliki bilen uyghur shé’iriyitining 11 – esirdila xéli yuqéri sewiyige yetkenligini ispatlaydu .
Yene körsek , mundin 2 – 3 ming yillar burun asya – yawrupa chong quruqlighi otturisida shekillinishke bashlighan , kéyinki waqitlarda junggudin rimghiche bolghan keng rayunlar we nurghun memiliketler otturisida siyasi , iqtisadi , soda munasiwiti , dostane bérish – kélish we medeniyet almashturush pa’aliyiti keng da’iride élip bérilghan we yerlik ahalilar teripidin ‹ karwan yoli › déyilse , tarixta oynighan mislisiz katta roligha asasen ‹ dostluq yoli › , ‹ altun köbrük › dep teriplen’gen , uyghur xelqining bu yolning shekillinishi üchün qoshqan alemshumul töhpisige asasen girmaniyilik férdinant fon richtxofin teripidin tunji qétim « yipek yoli » déyilgen yolmu bar .
Bu yerde emdi shunimu alahide söyünüsh bilen tilgha élip ötimenki , 2005  yili 2 – ayda en’giliyide en’giliye xan jemeti sen’et akadémiyisi teripidin « türkiy xelqlerning ming yilliq sepiri » téma qilin’ghan körgezme uyushturulghan bolup , bu körgezme 1930 – yilidin buyan londonda oyushturulghan eng chong körgezme hésaplinidu . Körgezmige kök türk , uyghur , selchuq xanlighi we osmaniye émpiriyisige a’it tarixiy yadégarliqlar qoyulghan we türkiy xelqlerge a’it 370 parche asare – etiqe körgezme qilin’ghan . Bular nyuyorktiki mitropolitan muziyi , pétérsborgdiki hérmitagé muziyi , parizhdiki lur muziyi we bezi kishilerning qolidiki eserlerdin toplan’ghan . Körgezmide uyghurlargha a’it medeniy yadigarliqlar eng köp bolup , uyghurlargha a’it ming öy resimliri , turpan we qumul qatarliq yerlerdin tépilghan qédimqi uyghurlargha a’it tékistler , uyghurlargha a’it bolghan ölükler kitawi , iriq bitik , oghuzxan dastanining esli nusxisi , wiyana döletlik muziyxanidin élip kélin’gen qutatqubilikning esli nusxisi , béritaniye muziyxanisidin tallan’ghan uyghurche tékistler we herqaysi muziyxanilardin élip kélin’gen uyghur döliti mezgilidiki nurghun medeniy yadigarliqlar bar bolup, körgezmide birinchi sepke uyghurlarning tizilghan !!!
Bu jehettiki tepsiliy melumatlargha tüwendiki adrés arqiliq tuluq érishkili bolidu :

http://www.Turks.Org.Uk/index.Php?Pid=8

.Emdi tüwendikilernimu körüp qoyung :

Xelqaradiki uyghurlargha munasiwetlik bolghan muhim eserler munderijisi

19-esirlerde gherpliklerning eyni waqitta téxi ichilmighan ottora we shimali asiya ichki qurughliqigha bolghan kuchluk qiziqishi, shundaqla turluk siyasi -iqtisadi mesililer sewebidin köpligen chet’ellik ikispitiditsiyichiler asiya ichki quruqluqigha ichkirlep kirip turluk tekshurush pa’aliyetlirini ilip bérishi netijiside , mezkur rayondin köpligen tarixi medini yadikarliqlarni bayqighan we ularni öz memliketlirige ilip ketken. Mana mushu «oljilar»ning turtkiside ottora we shimali asiyadiki milletlerning tarixi, mediniyiti, tili qatarliq mesililerni tetqiq qilish qizghinliqi gherp elliride nahayiti ewj ilip ketken. Köpligen sherqshunaslar, altay-oralshunaslar, turkshunaslar we  uyghurshunaslar  yitiship chiqip, az bolmighan ijadi emgeklerni qilish arqiliq, ottora we shimali asiya xelqlirining tarixi we mediniyitini putun dunyagha namayen qilghan.
Töwendikiler mana shu jehettiki bir qisim muhim eserlerning aptorlirining munderijisi :
1.Choqan welixanow(1837-1865 , qazaq ): «choqan welixanow maqaliler toplimi»;
Choqan welixanow hazirqi rosiyege qarashliq sibiriyidiki omib shehiride toghulghan bolup, qazaq . U char rosiye hökumitining orunlashturishi buyiche eyni waqititki uyghur diyarigha kilip nurghun tekshurush xizmetlirini ilip barghan.
2. N.M. Pirzhiwaliski(1839-1888 , rus) : «ossoriye»(sibiriyeni tekshurush ç) ;«zeysandin yolgha chiqip qumul arqiliq shizang, xuangxining bash iqinigha birish» (tekshurush doklati);
3. W. Bartold (1869-1930 , rus ) : «mungghul istilachiliri dewridiki turkistan»,« ottora asiya tarixi heqqide omumiy eserler», «turk-mungghul xelqlirining tarixi we filologiyisi – ottora asiya, yiraq sherq»,«sherqshunasliqqa a’it eserler»,« yette su tarixi ochérikliri »,«ottura asiyadiki ékispiditsiye doklati », « türkistan »,« mongghullar istilasidin ilgiriki türkistan »,« qirghizlar », « türki we mongghul xelqlirining tarixi » ;
4. W.W.Radlof (1837-1918 , rus  ) : «sibiriye», «sibiriyidiki qedimqi izlar», «turki tillar di’alikt loghitining sinaq nosxisi», «herqaysi turki qebililerning ighiz edibiyat eserliridin tallanma» ;
5.S.I.Malof(1880-1957 , rus ) : «qedimqi turki wesiqiler», «siriq uyghur tilining morfoligiyisi we sintaksis», «altun yarugh», «qumul shiwisi», «lopnur shiwisi» ;
6. P.K. Kozilof(1863-1935 , rus ) : «mungghuliye amdu we uluk sheher qaraxoto»;
7.A. N. Birnishtam (1910-1956 ,rus ) : «honlar tarixining ochiriki», « 6-, 8-esirlerdiki urxun-insay turklirining ijtima’i-iqtisadi qurulmisi», «yettesu arxilogiye toplimi», «ughuzxan riwayitidiki tarixi heqiqet» ;
8. A.N. Kiropatkin ( rus ): «qeshqeriye»;
9. I.Y. Bichurin ( rus , 20-esir) : «qedimqi ottora asiyada yashighan milletlerning tarixigha a’it matiriyallar»;
10. A.M. Shirbak ( rus , 20-esir) : «tilshunasliqta altay qiyasi»,«shinjangdin tipilghan 10-,13-esirlerdiki turkche tikistlerning giramatikisidin ochiriklar»,«yingidin bayqalghan ronikche tikistler» ;
11.Baskakof ( rus , 20-esir) : «altay tilliri», «turki tillar»;
12. D.I.Tixonow ( rus , 20-esir) ;1966 – yili « 10- 14- esirlerdiki uyghurlarning ijtima’iy, iqtisadiy qurulmisi » digen eserni yézip élan qilip, uyghurlarning bu dewr tarixi heqqidiki tetqiqatni téximu chongqurlashturdi. Yene shu sowét ittipaqi alimi malyawkin 1983- yili « 9- 12- esirlerdiki uyghur döletliri » digen eserni yazghan bolsa, sowét ittipaqi alimliri 1988- yilidin bashlap tixwiniski we litwiniskilarning bash muherrirlikide kolléktip halda köp tomluq « qedimqi we ottura esir dewridiki shinjang tarixi » digen eserni yézip töt tomni neshrdin chiqardi.
Bu eserde gherptiki alimlarning uyghur diyari we uyghurlarning tarixi heqqidiki eng yéngi tetqiqat netijilirini özige mujessemleshtürgen bolup, bu eserning birinchi tom altinchi bapida qedimqi yunan, rimlarning eserliridiki shinjang tarixigha a’it matériyallardin zor miqdarda paydilinip, élimizning peqet xenzuche tarixi matériyallarghila tayinidighan tarixchilarning közini échip qoydi.
13.S.W. Kilyashtorni (20-esir) : «qedimqi turk yiziqidiki abidiler» ;
14.    A. G. Maliywkin(20-esir): «8-esirdiki turpan xandanliqi», «9-esirning kiynki yirimidiki gensu uyghurliri we tangghutlar» , «840-848-yilliridiki uyghurlar we jonggo», «9-,12-esirlerdiki uyghur döletliri» ;
15. W.M. Nasiliw (20-esir) : «urxun-yinsey yadikarliqlirining tili», «urxun yiziqida xatirlen’gen turki tildiki yadikarliqlar» ;
16. N.F. Katanof (xakas turkliridin kilip chiqqan) : <كۇن چىقىش ئۇيغۇرلىرىنىڭ تۇرمۇشى>;
17. Yakubowiski : 1947- yili « erep, paris menbeliridiki idiqut ulugh uyghur éli  (9- 10- esirler) » digen maqalisini élan qildi. U bu maqalisida erep we paris tilidiki yazma matériyallar arqiliq turpandiki idiqut ulugh uyghur élining 9- 10- esirlerdiki tarixini bayan qilghan.
18.Girum girzhimaylo: « junggoning gherbidiki sayahet xatiriliri». Bu eserning 2- tomida tengritaghning shimalining ötken dewrlerdiki tarixi heqqide mexsus toxtalghan. Bu eserdimu yuqérida tilgha élin’ghan girigoriyowning esirige oxshash uyghurlartarixi heqqidiki matériyallar kirgüzülüsh bilen birge bu eserlerge birmu-bir izah yazghan;
19. Pirawuslawiye épiskopi bichurin : « qedimqi wehazirqi zamandiki jungghar oymanliqi we türkistanning omumiy ehwali » we « qedimqi shirqi türkistanning milletler tarixigha da’ir matériyallar »;
20.Birétschnéydér : « ottura esirdiki uyghurlar» ;
21. Dossan : « mongghul tarixi  chinggizxandin tömürlenggiche » ( uyghurlar tarixigha chétilidu).
Yapuniye:

1. Nishi tokojiro(1847-1912) : «ottora asiya xatiriliri» ;
2.Otani ko’ol(1876-1948) : «gherbi yurtning arxilogiyilik resim shejerisi», «yingi gherpke sayahet» ;
3.  Xinotsu tomu (1866-1920) : «ili xatiriliri» ;
4. Matsuda toshi’o (1903-1983): «köchmen milletlerning tarixi», «ottora asiya tarixi», «qedimqi tengri tighining tarix-jughrapiyisi»;
5.Omimora xiroshi(20-esir): «qedimqi uyghur yiziqidiki tilxet we höjjetler toplimi».
6. Nishixama juntaru(20-esir) : «qedimqi dunxuang putukliri», «uyghurche budda kilassik eserliri», «gherbi rayon mediniyitige da’ir matiriyallarning retlinishi we tetqiqat» ;
7. Yamada nobo (20-esir) : «qedimqi uyghurche matiriyallar we ularning sherhi», «qedimqi uyghurche toxtam wesiqiler toplimi»,«qedimqi uyghurche soda-sitiq toxtamnamilirining formati», «istambul unwirsititi kutupxanisida saqliniwatqan gherbi yurtqa a’it yadikarliqlar», «otani ikispiditsiye etriti ilip kelgen uyghurche yadikarliqlarning munderijisi» ;
8. Mori masa’o(20-esir) : «qedimqi uyghurche qanun wesiqilerge a’it mesililer», «qedimqi uyghurche teklik sitish toxtamnamisi», «böguxan we quju», «urxun yadikarliqlirining tonulishi», «elshir nawayi»;
9. Oda yotin(20-esir) : «qedimqi uyghur yiziqidiki sekkiz yukmek heqqide izdinish» ;
10.Kodara kogi(20-esir) : «shiwitsiye milli moziyida saqliniwatqan qedimqi uyghurche yadikarliqlarning waqitliq tizimliki» ;
11.Shugayto masaxiro(20-esir): qedimqi uyghurche yadikarliqlarning tetqiq qilinishi»,«buyuk biritaniye muziyidiki qedimqi uyghurche qolyazmilar» ;
12.Xamada masami(20-esir,chaghatay wesiqiliri tetqiqatchisi) : «zepername»(kucha dihqanlar inqilabi toghrisiki eser we bu toghirliq tetqiqat), «tarixi eminiye», «ghazat dermuluk chin heqqide», «ili kirzisi we uyghurlar», «xoten tarixi» ;
13. Manu iyji (20-esir) : «baburnamining sihri kuchi», «tarixi reshidi»,«babur we hirat» ;
14.Moriya sotaka’o (20-esir) : «dunxuangdin tipilghan yuen dewridiki qedimqi uyghurche budda rahipliri yazmiliri» ;
15.Xanida toro(20-esir) : «tang solalisi bilen uyghurlarning munasiwiti heqqide tetqiqat», «turkler we budda dini», «uyghurche buddizim kilassik eserliri», «gherbi yurt mediniyet tarixi», «turpandin tipilghan mani muxlisliri tilawetname parchisi» ;

Gérmaniye:

1.Albirt fon likok (1860-1930) :  «shinjangning mediniyet xeritisi», «sherqi turkistanning yer asti bayliqliri», «idiqut» ;
2.A. Gronwidil (1856-1935) : «qedimqi kucha», «giritsiye, turkistandiki qedimqi budda ibadetxaniliri»;
3. Fon gaba’in (1901-1993 , ayal) : gérmaniyelik anni fon gaba’in (1901- 1993) pütün ömrini uyghur tili, medeniyiti, tarixi, dini we sen’itini tetqiq qilishqa béghishlidi we bu heqte ilgiri – kéyin bolup 300 parchidin artuq eser yazghan bolup, pütün dunya étirap qilghan uyghurshunasliqning asaschiliridin biri, u aldinqi esirning 20- yilliridin bashlap, ustazi w. Bang bilen birliship 6 tomluq « türkche (uyghurche) turpan tékistliri » we « qedimqi uyghur tilidiki < سامىتسو ئاچارىنىڭ تەرجىمھالى> (shüenzangning terjimihali) » digen eserlerni teyyarlidi. 1941- yili dewr bölgüch ehmiyetke ige esiri « qedimqi türk tili (uyghur tili) girammatikisi » digen eserni yazdi. 60- yillardin kéyin u özining tetqiqat yönilishini asasliqi uyghurlarning tarixi, medeniyiti, diniy étiqadi we sen’itige qaratti hem bu jehette shanliq netijilerni qolgha keltürdi. U aldinqi esirning 40- yillirining axiri 50- yillirining béshida « qedimqi türkler hayatida sheherning roli»,«uyghurlarning deslepki mezgildiki tarixi », « türk we uyghurlar arisidiki buddizim », « qedimqi uyghurlarning yilnamisi », « ottura asiyada buddizim », « idiqut ulugh uyghur éli », « turpandin bayqalghan buyumlardiki metbechilik téxnikisi », « idiqut ulugh uyghur élide turmush » (ikki tom), « ottura asiyashunasliqqa kirish » qatarliq muhim eserlerni yazdi. Uyghur sen’et tarixi heqqide abide xaraktirlik eser « uyghurlarning buddizim sen’iti » we «uyghurche yézilghan budda sutraliridiki yaghach oyma qisturma süretler heqqide tetqiqat» qatarliq eserlerni yézip chiqti.
4. Omiliyan pritsak (20-esir) : «turki edibiyatining asasliri», «qaraxanilar döliti», «ughuz yabghu impiriyisining weyran bolishi». «qarluqlardin qaraxanilar dölitigiche» ;
5. J. Markward (20-esir) : «qedimqi turklerde yilname», «komanlar» ;
6.Imirsak (20-esir) : «sak tilining girammatikisi ustide tetqiqat», «udun yiziqidiki altun yaruq nomi»;
7. Hirman wambiri (20-esir) : «chaghatay tili heqqide tetqiqat», «semerqent tarixi»;
8. Willi ban’g (20-esir) : «turkche turpan tikistliri» ;

Rosiye we girmaniyedin bashqa eller

1. Sitansilas zholin (1797-1873, firansiye) : «sherqi turk tarixigha a’it matiriyallar» ;
2.Awril siteyin (1862-1943 , en’giliye tewelikidiki win’giriyilik) : «gherbi rayon»,«gherbi rayon arxilogiyisi»;
3.W.Tomsin(1842-1927, daniye) : «urxun-insay yadikarliqlirini yiship oqushtin deslepki netije» ;
4.Siiwin hidin(1865-1952 , shiwitsariye) : «ottora asiyani kisip ötush», «jonggoning gherbi shimalini tekshurushtin doklat», «1899-1902- yillarda asiyani tekshurushtin ilmi netijiler» ;
5.Gunnar yaring (1907-? Shiwitsiye) :«ottora’asiyaheqqide chöchek riwayetler», «uyghurshunasliq», «uyghur til tetqiqatigha a’it matiriyallar», «shiwitsiyidiki turkshunasliq», «jenubi shinjangdiki shiwitsiye missionirlirining xewerliride tilgha ilin’ghan itnugirafik mesililer», «ottora asiyadiki turki xelqlerning en-belgiliridiki alahidilikler», «qeshqerge qayta seper»;
6.Idwar yuhannis(1865-1918 fransiye) : «gherbi turk tarixigha da’ir matiriyallar»,«mani dinining jonggogha tarqilishi» ;
7. Ribni girot(1906-1968 , fransiye) : «turk xanliqining menggu tashliri toghrisida muhakime»;
8. Dabri dé tirsant(1826-1893 , fransiye) : «jonggo yaylaqliri we gherbi yurttiki islam dini»;
9. Monik ma’ilarid(20-esir,fransyelik ayal tetqiqatchi) : «kuchardiki qedimqi izlar», «gherbi yurttiki ming öy we imaretler», «qedimqi idiqut xanliqining maddi mediniyiti» ;
10.Légéti (20-esir, win’giriye) : «atillaning nesepnamisi we honlardiki tun’gus nami», «turk tilining loghet fond tarixi» ;
11.K.Brokilman(20-esir,win’giriye): «qedimqi turkistan itnugirafiyisi»,«mehmud qeshqiri bayanidiki 11-esirdiki turki tillar we quwmlar»;
12.W. Grosit(20-esir, fransiye) : «yaylaq impiriyisi» ;
13. Jeymz  hamilton(20-esir, amirika): «besh dewrge a’it uyghur tarixi matiriyalliri», «ikki tikin hikayisi heqqide», « 9-,10- esirlerge a’it qedimqi uyghur yiziqidiki dunxuang tikistliri», «9-,10- esirlerge a’it turkche-sughdiche dunxuang tikistliri» ;
14.Zhan pol roksi(20-esir,fransiye):«altay tilliridiki milletlerde sirliq haywan we ösumlukler»,«altay tilliq milletlerdiki ulum-yitim»,«turk we mungghul tilidiki milletlerning dinliri» ;
15.J. Kilawsin(20-esir, en’giliye) : «turk we mungghul tilliri tetqiqati», «13-esirdin burunqi turki tillarning itmologiye loghiti» ;
16. X.W.Bil(20-esir,en’giliye) : «udun tékistliri» ;
17.K.Sizigild(20-esir,win’giriye): «turki tilliq uruq qebililer we ularning tilliridiki bulunush», «kawkaz honliri we awarlar», «qarluqlarning millet teweliki» ;
18.D.Sinoz(20-esir, win’giriye, oral-altay ilmi jemiyitinng sabiq re’isi) : «turkche budda höjjetlirining omomi munderijisi»,«5-esirde milletlerning kuchushliri», «ughuzxan dastani heqqide», «turk impiriyisining tarixi roli» ;
19.N.Isidu (20-esir,win’giriye): «790-791-yilliridiki beshbaliqtiki uyghur we tubutler» ;
20. Bazin (20-esir, fransiye) : « qedimqi turklerde kalindarchiliq» ;
21. Charliz bolgir (firansiye): «yaqupbekning terjimihali»;
22. Hamilton (esli amérikiliq bolup, 1974 -yili fransiye dölet tewelikige ötken ,  fransiyelik tarixshunas) 1954- yili doktorluq ilmiy maqalisi « besh dewr mezgilidiki uyghurlar » digen esirini élan qildurdi. Arqidin 1971- yili u yene « dunxuangdin tépilghan ikki tékinning hikayisi » digen esiri arqiliq türk edebiyatshunasliqi boyiche doktorluq unwanigha érishti. 1983- yili yene ikki tomluq büyük esiri « dunxuangdin tépilghan qedimqi uyghur yazma yadikarliqliri heqqide tetqiqat » digen esiri arqiliq firansiye dölet doktorluq unwanigha érishti. U öz ömride mexsus eselerdin bashqa yene nechche on parche ilmiy maqalilerni élan qilghan bolup, uning ichide wekil xaraktirige ige bolghini « toqquz oghuz we on uyghurlar heqqide tetqiqat » digen esiri bolup, uyghurshunasliq tetqiqatida muhim orun tutidu;
23.Samolin (amérikiliq alim) : 1964- yili « 12- esirdin burunqi sherqi türkistan » digen eserni yézip chiqti, u bu esirini 1961- yili yazghan doktorluq ilmiy maqalisi « tarim oymanliqining türklishishi » digen esirige asasen yazghan bolup, uyghur tarixini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige;
24.Kordir : (firansiyelik xenzushunas ) . Uning « junggoning omumiy tarixi » digen esirining ikkinchi tomida pütünley digüdek türkler we mongghullarning tarixi bayan qilin’ghan. Uyghur tarixi;
25.Giré’ossét : (fransiyelik alim ) : « yiraq sherq tarixi » we « bozqir émpiriyiliri »;
26. Gubél ( fransuz) : u 1739- yili uyghur tarixigha munasiwetlik bolghan « mongghul tarixi » namliq eserni yazghan;
27. Déguyginis : (fransuz) « hunlar we türklerning étnik menbesi heqqide tetqiqat»,    töt tomluq katta eser « hunlar, türkler we mongghullarning omumiy tarixi »
28.Kilaprot: 19- esirning bashlirida parizhda némis tilidiki meshhur esiri «uyghurlarning til – yéziqi heqqide tetqiqat »i élan qilindi,

Turkiye

(uyghur jemiytige bir qeder chong tesir körsetken eserler birildi)

1.Kazimbik eli(19-esir, turkiyede tunji bolup uyghurlar toghrisida tetqiqat ilip barghan  tetqiqatchi): «uyghurlar toghrisida tetqiqat» ;
2.Ehmet rifat : «turki tillar diwani» (tunji bolup mezkur eserning turkche nosxiisni chiqirip, diwanshunasliqqa asas salghuchi);
3.Zeki welidi tughan(20-esir): «bironining qelimi astidiki shimaldiki milletler»;
4. Rishid rehmet arat(20-esir) : «turk tilidiki turpan yadikarliqliri», «qedimqi turk hoquq wesiqiliri», «qedimqi turk shi’iriyiti» ;
5.Rishat genji: «qaraxanilarning dölet teshkilati» ;
6.Sinash tigin: «uyghur yiziqida yizilghan qaraxanilar dewrige a’it yer höjjetliri» ;
7.Ehmet atesh: «farabi eserliri munderijisi» ;
8.Yusup ziya : «11-,12- esirlerdiki qaraxanilar we mawera’unnehir islam hoquqchi-liri» ;
9.Kuprulzad muhemmet fu’ad : «qaraxanilar yaki xaqaniye döliti»;
10 .Xelil inalchiq: «qutatqu bilikte turki we iran yurtdarchiliq neziriysi we en’eniliri» ;
11. Ibrahim kafes : «qutatqubilik we uning mediniyet tariximizdiki orni» ;

       Xelqaradiki uyghurshunasliq tetqiqatigha alaqidar bezi ilmiy organlar

1. Win’giriye penler akadimiyesi kutupxanisi
2.    Girmaniye hamburg unwirsititi uyghurshunasliq bulum
3.  Parizh milli kutupxanisi
4.  En’giliye buyuk biritaniye muziyi
5.  Rosiye san pitirborg muziyi
6.  Yapuniye tokyo döletlik muziyi
7.  Shiwitsiye milli muziyi
8.  Amérika xarward unwirsititi ottora asiya ilmi jemiyiti
9.  Amérika washin’giton unwirsititi asiya til-edibiyat fakoltiti turki tillar tetqiqat orni
10.Amérika hindi’ana unwirsititi oral-altayshunasliq fakoltiti ottora asiya tetqiqat orni
11.Istambul unwirsititi kutupxanisi
12.Qazaqistan penler akadémiyesi uyghurshunasliq tetqiqat orni
13.Tashkent sherqshunasiliq tetqiqat yurti
14.Özbikistan penler akadimiyisi «ebureyhan bironi» sherqshunasliq tetqiqat orni

Emdi biz obdanraq oylunup köreyli , bu inkas we qisqa bayanlar zadi uyghurlar we uyghur til – yézighining alemshumul tarixiy roli we katta shan – sheripini munazire telep qilmaydighan derijide ispatlimamdu ?
Zadi , eger uyghurlarning mana shundaq yüksek insaniy xarektirining rushen ipadilinishige imkan béridighan ajayip mukemmel we güzel  til – yéziq iqtidari bolmighan bolsa dunya alimlirining shunchiwala diqqet – étibarini qozghiyalishi , belki yüksek medhiye tüsini alghan qimmetlik bahaliri meydan’gha kélishi mumkinmidi ?
Zadi , eger uyghurlar mana ene shundaq tengdashsiz yüksek qabiliyitini izchil jari qildurush imkanlirigha dawamliq ige bolghan bolsa ma’arip , medeniyet , pen – téxnika , edebiyat – sen’et we bashqa sahelerde insaniyet üchün téximu zor töhpilerni qoshmaslighi mumkinmidi ?
Zadi , uyghurlar we uyghur til – yézighigha birilgendek mana shundaq yüksek medhiyiwiy bahalar yene qaysi millet we qaysi til – yéziqqa birilgen ???
Barmu ???!!!
Tarix shahitki , yoq , yoq , yoq !!!!!!
Tüwende , tetqiqatchilarning in’giliz we xitay tili toghrisidiki bezi pikir – chüshen- chilirini bayan qilish bilen bu jehettiki yekünimizning toghrilighini yenimu ilgirligen halda ispatlap ötimen.
Köridighan bolsaq ,
In’giliz tili toghrisida meshhur türk alimi proféssor doktur oktay sinan oghli mundaq deydu: « in’giliz tili  bilim tili bolalmaydu…. Türkiyining resmi tili köpchülükning ana tili bolghan türkchidur. Türkiyining bölünüp ketmesligining, ezeldin – ebetkiche mewjut bolup turishining asasi türkchidur. Chet’el tili zörür tépilghanlargha ögütüshte telim – terbiye tilini in’gilizche qilish – mahiyette türkchini yoqitish, türkiyini parchilash, türk dunyasida til we medeniyet birligining yéngiwashtin tereqqiy qilishining aldini élish, türk namini tarixtin öchürüsh, türk yashlirini jahil, ölük yadlighuchi, mixanizim we gosh kalla , mustemlikichilik rohqa ige qilish üchündur. Tarixning eng qorqunchluq we xa’iyane oyunliridin biri bolghan bu oyun’gha waste bolghanlar yaxshi oylinip baqqay! … Siyasi we iqtisadiy jehettin ma’arip tilining chet’elche bolishi telim – terbiye menbelirimizning israp bolishigha yol échiwatidu. Nurghunlighan mekteplerge kirish tes boliwatqanda, üch yilliq tuluq ottura mektepni teyyarliq sinipi qoshup tört yaki besh yil, töt yilliq ünwérstni besh yilliq qiliwatimiz. Bu bir tereptin oqughuchilarning kesip igellesh waxti üchün , yene bir tereptin telim – terbiye menbeliri üchün , yene bir tereptin bolsa mektepke kirmigenler üchün nahayiti chong israp!» , «uzun yillap amérikida yashighan bir bilim ehli bolush süpitim bilen in’gilizchining neqeder «qaqas, chöl» kebi til ikenligige shahit boldum…..In’gilizlar dunya buyiche eng irqchi, ehli selp , emma uni bek pezilet halitide körsetken millet. Bu jehette gherpliklerning hemmisi oxshash. Ular insanliqtin éghiz achidu, emma insanliq bilen alaqisi yoq. In’gilizlar indiyanlarni halak qilghan, ispaniyelikler pütkül jenubi amérikining medeniyitini yoqatqan , kitaplirini köydürüp tashlighan. Bu hadisiler izchil dawamlishiwatidu ….In’gilizlar bilim we téxnika términlirini latinche we kona yunanchidin alidu. Chünki 4-5 tilning buzushi seweplik , bir qanche yüz yilliqla ötmüshi bolghan én’gilizchining özidin términ hasil qilish iqtidari yoq…….Her yashtiki türk yashliri! yillardin buyan üstimizde oynawatqan xa’inliq oyunliri seweplik rohsizlanmanglar. Qarangghu gharda yéqilghan bir tal serengge etrapni yurutup qandaq körsiteligen bolsa , toghruluq nuri bizge heqiqet we yolini ene shundaq körsitidu. Her – bir yéngi keshpiyat, her-bir yéngi téxnikini insanlarni ézish üchün emes, millitimizning , türk dunyasining we insaniyetning maddiy we meniwiy rahet-paraghiti üchün ishlitimiz. Chünki, ata-bowilirimizdin we nechche ming yilliq asya we kéyin üch qit’eni ittipaqlashturidighan bayliq we yer asti medeniyetlirimizdin katta bir köngül, bir insaniy ang we  insaniy muhebbet miras qalghan.»(turgay tüpekchi oghli: «proféssor doktur oktay sinan oghli we türkche»)
Xosh emdi xenzu tili heqqidiki inkaslarni körüp baqayli:
Bu heqte fuden unwérsiti junggu edebiyati til goruppisi teripidin kölléktip tüzülgen «til toghruluq asasiy bilim» namliq kitapta mundaq déyilidu: «tarixta xenzu yézighining nahayiti chong töhpisi bar, emma uningda éghir kemchilikler mewjut. Buning eng közge körinerligi, uning tildin ayrilghanlighidur…. Xenzu yézighi xenzu tilini eng yaxshi , toghra xatirliyelemdu, yoq __ bu intayin éghir bir mesile. Xenzu yézighi mena ipadiligüchi yéziq bolup, uning her – bir xéti bir shekilge ige. Shuningdek bu xetlerning sheklini körüsh bilenla tawushini oqughili bolmaydu. Tawushni oqush bilenla yazghili bolmaydu we sheklini körüp tawushni oqush bilen téxi uning menisini chüshen’gili bolmaydu. Shuning üchün bu xetlerni bir – birlep ölük yadiliwélish kérek. Bu hal xenzu yézighini ögünüsh we qollunushta nahayiti chong qiyinchiliqlarni keltüridu. Lushun ependi öz waxtida mundaq dégen idi: « bizning jungguning yézighi keng ammigha mertiwe , iqtisadiy cheklimiliridin bashqa yene bir igiz bosugha – qéyinchiliqni qoshmaqta. Mushu bosughidin ötüsh üchünla on nechche yillap waqt serp qilmisa uni bésip ötkili bolmaydu.(«lushun eserliri», 6-tom, xenzuche neshri, 74- bet). Derweqe xenzu yézighida töt qiyinchiliq bar. Ular : ögünüsh qiyin, tunush qiyin, este saqlash qiyin, yézish qiyin dégenlerdin ibaret bolup, heqiqiten ösmürlerni terbiyilesh, chonglarning nsawadini chiqirish ishi we sawatsizliqni yuyush xizmitide éghir yük bolup qaldi. …..Ikkinchin xenzu yézighi qurulush ishlirining éhtiyajigha we medeniyet, pen – téxnika tereqqiyatigha maslishishta nahayiti zor tusalghu bolmaqta. ….Hazirqi zaman xenzu tili fonima séstimisining addilishishi , lughet terkiwining köp bughumlishishi we grammatikisining téximu yaxshilinishi bir tereptin hazirqi taq bughumluq menani ipadileydighan katekche shekildiki xenzu yézighining hazirqi zaman xenzu tilini toghra xatirlesh wezipisini yaxshi orundiyalmaydighanlighini ispatlidi….» (shu kitap, 71 – 76 betler.)
Mana ehwal.
Qisqisi bu melumatlarni tehlil qilish arqéliq , heqiqiy bilim tili del uyghur tili ikenligini  chungqur hés qilghili bolidu, elbette.
Heqiqetni tunimighuchilar we inkar qilghuchilar bu ré’alliqni her qanche qilsimu esla we esla  yoqétiwitelmeydu . Chünki , « tarix  bir milletning qénini , heqqini , mewjudiyitini hich bir zaman inkar qilmaydu . » ( mustafa kamal ata türk ) .
Shuning üchün biz jenabiy allah menggülük muqeddes ana til süpitide ata qilghan söyümlük ana til  yézighimizning alemshumul qudritini izchil halda ebediy jari qildurush üchün kallimiz kitishidinmu qorqmay jénimizni péda qilishimiz  bu insanliq alimidiki menggülük shan – zeperlik tarixiy , pak imaniy we otluq wijdaniy burchimizdur !!!

http://bbs.alkin.cn/read.php?tid=18401&page=1

Autori: Yarqin

Fransiyening 18.esirge ait peylasopi Montesquie “issiq belwaghning insanliri horun bolidu”digen neziriyeni otturigha qoyghan idi. İssiq belwagh digen yerler ottura sheriq, Shimali we orta Afiriqa, sherqi jenubi Asiya, jenubi Amerika qit’elirini öz ichige alatti. 18.esirde bu ziminlarning hemmisi mustemlike astidiki ziminlar idi. keyin bu neziriyege yene gherip peylosopliri “chöl xelqi mediniyet yaritish qabiliyitige ige emes” digen neziryeni qoshup qoydi. Chöl xelqi ottora sheriq, Shimali Afiriqa we Uyghurlarni merkez qilghan ottura asiya rayonlirini körsitishi mumkin idi.

Bugün Afriqida hemme dölet musteqil. biraq yenila yoqsul. Jenubiy Asiyadiki Pakistan, Afghanistan, Bin’gal yanila kembeghilliktin qutulup kitelgini yoq. Ottura sheriqtiki nefit xojayini döletlerdimu kembeghillik yenila eghir.

20.Esirdiki Shanggang bien Xitay yaki Sin’gapor bilen Xitay arisidiki ixtisadi periq, issiq belwaghning insanlirining horun, horunlighi seweptin kembeghil qelish neziriyesini aghdurup tashlidi.

İsrailning chöl ichide yaratqan kuchluk döliti, pen-texnikisi, keyinki waqitlarda chöl otturisida güllen’gen Dubeyning pütün dunyaning diqqitini jelip qilghudek tereqqiyatqa erishishi “chöl xelqi mediniyet yaritalmaydu”digen neziriyening asasi yoqlighini ispatlidi.

Undaqta mesile qayerde?

Uyghurlar, Teklimakan we jong’ghar chölliri etirapidiki kichik bostanliqlarda yashaydighan bir millet. Bügün Uyghurlarning bir puti 15.esirge, bir puti 21.esirge dessep turmaqta . Gerche bir puti 21.esirde turiwatqan bolsimu, gewdisining asasi qismi 20. we uningdin burunqi esirlerde turiwatidu.

Ötmüsh esirlerning patqighi we milliy mustemlikining eghir zenjir-kishenliri, Uyghurlarning kelechekke qarap ilgirlesh yolidiki eng zor tebii tosalghulardur.

Uyghurlarning wetinide, Uyghurlarning köz aldida, Uyghurlarning közining yeghini yep parlawatqan sanaet we texnilogiye tereqqiyatliri hechqachan Uyghurlargha telluq bolmidi we bolmaydu.

Bayashatliq ichidiki yuqsulluq, tereqqiyat ichidiki qalaqliq, ilgharliq ichidiki nadanliq…Uyghur millitining qismitige aylandi.

Hemme hoquq we imkaniyetlerdin mehrum qaldurulghan Uyghurlar, mustemlike Xen hakimiyiti we köchmen Xen aqsungekliri teripidin “Uyghurlar horun”, “kembeghellik Uyghurlarning horunlighining netijisi” digen qara tamghini Uyghurlarning yüzige besishtin xijilliq his qilmidi.

Bir milletning yuqsul , qalaq qelishidiki sewep nime? Mustemlike asaritide qelishmu? milletning ichki qismidiki nadanliq, horunluq, xurapatliq amillirimu yaki jughrapiyelik sharaitmu?

18. we 19.esirdiki gherip alimliri “Engiliyening hakimiyiti astidiki dölet we milletlerning güllep-yashnaydu”ghanlighi toghrisida köpligen kitaplarni yazghan idi.

Bugünki Amerika, Kanada, Awusturaliye musteqillighini engiliyedin alghan döletler bolup, heqiqeten güllep-yashnighan döletlerdur. biraq bu döletlerning nupus nispitige qaraydighan bolsaq , mutlaq köp qisim ahalisi Angiala-sakson milletliridur. yiltizi yawropaliqtur. dini xiristiyandur.

Yiltizi Yawropaliq bolmighan, dini xirstiyan emes Shanggang, Singapor, İsrail… qatarliqlarmu Engile mustemlikisi astidin chiqqan yerler. bu dölet we rayonlarningmu güllep-yashnighanlighini körüp turuptimiz.

Engiliye mustemlike qilghan dölet yaki milletlerge qandaq tüzüm elip kelgenligi tetqiq qilishqa erziydu. biraq bizning temimiz bu emes.

Tarixta Xitay millitini boysundurghan yaki qisman boysundurghan Mongghol, Tibet, Uyghurlar dewirning ötüshi netijiside Xitay milliti teripidin boysunduruldi. Bugün bu milletler yoqsul we qalaq qaldi hetta milliy yoqulush tehdidige duch kelmekte.

Engiliyening mustemlikisi bolghan Shanggang bilen musteqil xitay döliti ichidiki Guangjuning 1980.yilliridiki selishturmisida Guangju, Shanggangdin 80-100 yil arqida idi.

Bugünmu ikki sheherning arisidiki maddiwiy we mediniy periq 40 yilda tügishi mumkin(eger Guangjuning tereqqiyat sür’iti dexlisiz halda bugünkidek ilgirliyelise)

Sherqi Turkistanni öz ichige alghan ottura asiyadiki Türki xelqler musteqil yashighan dewirlerde, sheher-yeza hayati güllengen Uyghurlar bilen köchmen hayattiki Qazaqlar arisida 150-200 yilliq mediniyet we tereqqiyat perqi bar bolup, Qazaqlar, Uyghurlardin bir yerim-ikki esir keyin idi.

Bugün, Gulja Astanidin 50 yil keyin turudu. Tereqqiyat musapisidiki bu periq teximu eship berishi mumkin.

Rus mustemlikisi astidiki qazaqlar milliy tereqqiyatqa mejburlanghanda bolsa, Xitay mustemlikisi astidiki Uyghurlar nadanliq we yoqsulluq tömür perdisi bilen közliri baghlinip mediniy dunyadin uzaq tutup turildi.

1991.yili Qazqistanda kishi beshigha toghra kelidighan yilliq milliy daramet 300-400 dollar etirapida idi. 2009.yilda bu reqem 11.000 dollar.

Sherqi Türkistandiki Uyghur millitining kishi beshigha toghra kelidighan milliy daramet 2008.yili 500-700 dollar etirapida idi. Bu yil teximu tüwenlishi mumkin.

Bugün Qeshqer, Shangxeydin 100 yil arqida turmaqta.
Bir döloettiki ikki milletning ikki chong shehri arisidiki periq döletning mlliy siyasitini toluq chüshendürürüp berishke yiterlik.

Xitay milliy hakimiyetlirining mustemlike siyasiti, asaritidiki milletlerni yeyish, hezim qilish bedilige özining milliy wujudini kuchlendürüsh üstige qurulghan.

Xitayda, bir dölette ikki xil tüzüm qanuni kapaletke ige. Shanggangda bir xil tüzüm, Xitay chong quruqlighida bashqa bir xil tüzüm yolgha qoyulmaqta. emiliyette, Xitayda 3 xil tüzüm yolgha qoyulmaqta. 3.xil tüzüm Sherqi Türkistanda-Uyghurlargha qaritilghan tüzümdur.

Keyinki 30 yil ichide xitayda ghayet zor ixtisadi we ijtimai özgürüshler boldi. bu özgürüshler, aldi bilen dölet siyasitidiki yaxshilinishning netijisidur.

Xitayning özgermigen siyasiti peqetla milliy siyasettur. az sanliq milletlerge bolghan qattiq qolluq, aslimilatsiye siyasitidur.

Xitay hökümitining az sanliq milletlerni eritip yoqutush siyasitining xitay xelqi ichide bazar tepishi, qollashqa erishishi tetqiq qelishqa tegishlik intayin muhim mesile.

Xitayda az sanliq milletleri eritip yoqutushta, xitay tarixchilirining, ziyalilirining “xitay xelqining ulughlighi”ning bir simowili süpitide iptixarlinip (esli mentiq boyiche nomus qilishi kerek idi) kitap, maqalilarni yezishi, notuqlarni sözlishi, Xitay Xelqining millet bolup shekillinish basquchlirini tamamlap bolalmighanlighining bir netijisidur. shunglashqa, Uyghurlarning, xitay asariti astida qalaq, yoqsul, hoquqsuz qelishi, Uyghur mediniyiti, kilengsiz we qopal xitay mediniyitining zenjir tapini astida shepqetsizlerche ezilishi, Xitay millitining milliy wijdanida huzursuzluq yaritalmaywatidu.

Qeshqerning tereqiiyatta, Shangxeydin 100 yil hetta 150 yil arqida qelishidiki sewepni tetqiq qilmay turup, 21.esirning wiwiskisi esip qoyulghan Uyghur rayonidiki Uyghurlarning 19.esirning jahalet torliri bilen chirmap turiwatqanlighini chüshinish mumkin emes.

Bir dölet chigirisi ichidiki ikki sheher arisidiki bunchiwala chong periqni xitay dölitidin bashqa hech bir dölette tepish mumkin emes.
Jenubiy Koriye bilen Shimali Koriye otturisidiki periqmu,Shangxey bilen Qeshqer otturisidiki periqqe oxshash zor emes.

Uyghurlarning qalaq, yoqsul yashashtin ibaret milliy teqdiri, nadanliq we yoqsulluqtin qutulalmighan sheriq millitige esir bolup qalghanlighidindur.
Yene kilip,insaniyetning tebiyiti we tereqqiyatigha zit bir siyasi tüzümning Uyghurlar üstidiki hökümiranlighining dawamlishishi tarixi we milly bexitsizliktur.

Qalaq we yoqsul qelishta joghrapiyewi sharayit we Uyghur milliy en’enisidin kelip chiqqan sewepler yoqmu? Elbette bar. bu temini keyinki yazmimizda analiz qilimiz.

İnsanning xataliqlirining menbesi-ozini chüshenmesliktur.bir millet üchün elip eytqandimu shundaq,elbette.

2009. 12. 10

 Dunyagha Dangliq Edip Muhammed Hüseyin Şehriyar

Muhamməd Hüseyin  Shehriyar (1906-1988) Türkche we Parische eserliri bilen dunyagha tonulghan  türük shairidur. U 1906-yili Jenubiy Azerbeyjanning bashbaliq Tebriz sheheride  bir adwukat ailiside dunyagha keldi.

U bashlanghuch we orta mektepni jenubiy Azerbeyjanning payitexti Tebrizde oqudi we Türk, Paris we Erep edebiyati bilen bu yillarda estayidil tonushup chiqti.U shu yillarda Fransuzche ügünüshni bashlighanidi.1921-yili Iranning payitexti Téhrangha kélip, Tibbiy uniwérsititta aliy mektep hayatini bashlidi.Oqush jeryanida bir qizgha ashiq bolup, 1924-yili mektepni tashlap, qizning arqisidin Horasangha ketti.1935-yili Téhrangha qayitip kélip banka xadimi bolup ishlidi.

Muhamməd Hüseyin Shehriyar tughma talant igisi bolup, 1929-yili özining tunji shiérlar toplimini neshir qilip jamaet arisida tesir qozghidi.Zamanisining dangliq edipliridin Bahtiyar, Nafisi we Muhammed Tagha qatarliqlar uning tunji kitabigha kirish söz yézip, shairning ijadiyitige yoquri baha bergenidi.

1951-yili qelimi resmiy piship yétilgen Muhamməd Hüseyin  Shehriyar özining „Salam Haeyder Baba“ dégen kitabini neshir qildi.Shairning shu yillarda élan qilinghan,“Salam Heyder Baba“ dégen esiri Sherqiy Awropa, Türkistan we Ottura sheriqtiki  dangliq shairlarning qatarigha kirishige sewep bolup qaldi.

Shair Muhamməd Hüseyin Shehriyar 1988-yili 18-eylul késellik sewebidin qutquzush ünüm bermey Téhranda wapatetti.Iran dewliti uning dunya edebiyati jümlidin uning Iran edebiyatigha qoshqan töhpisini menggüleshtürüsh sewebidin, u wapat bolghan künini „Shieriyet bayrimi“qilip tebriklimekte.

Muhamməd Hüseyin  Shehriyari Türk we Paris tillirda yézidighan  shair  bolup, Türk we Paris kilassik edebiyatidiki nadir ipadilesh ussullirigha warisliq qilip, edebiyatini enenige uyghun shekilde rawajlandurup, Türk we Paris edebiyatining eng axirqi kilassik namayendilirining biri bolup qaldi.

Muhamməd Hüseyin  Shehriyari wapat bolghandin kéyin ana yurti Tebrizge depin qilindi.Shuningdin kéyin xeliq arisida, shayir öldi, shiér öldi, menasida:

„Shairler qebregahi Tebriz, Shehriyarning qebrisi Tebriz“ dégen maqal-temsil tarqaldi.

Wetenperwer we Milletperwer shair Muhamməd Hüseyin Shehriyar ejdatliri Hapiz Shirazi, Ümer Heyyam, Nizamiy Genjawi, Fuzuli we Alshir Newayilargha oxshahshla tilimizning jümlidin türük tilining ashiqi we qoghdighuchisi bolup, Azerbeyjan Türükchisi bilen:

Türükning  tilidek söyümlük, isteklik bir til bolmas,

bashqa tilni arlashtursang, pasahet öler, ésil bolmas!

Orginali: (Türkün dili tək, sevgili istəkli dil olmaz.

Özgə dile qatsan, bu əsil dil əsil olmaz.) dep yazidu.

Uning kitapliri:

Salam Heyder Baba , Tebriz, 1951;

Yad-i ez Heyder Baba, Téhran 1964;(Parische)

Muhamməd Hüseyin  Shehriyari Tallanghan Eserleri, Bakı, 1966;

Muhamməd Hüseyin  Shehriyari Divan-ı Türkiy Tebriz, 1992;

Yalghan Dünya, Baku, 1993;

Muhamməd Hüseyn  Shehriyari Eserleridin Tallanmilar (4 jilid), Téhran,1971

Selam Heyder Baba kitabi hazirghiche dunyadiki 76 tilda neshir qilinghan bolup, Azerbeyjan we Türkiyede shu  namdiki shiérgha köplep nezireler yézilghan.

——————————————————————————-

Eskertish:Heyder Baba shairning tughulghan yurtidiki bir taghning ismi.

(K.Atahan) .

*****

12.11.14 Gérmaniye