Travels in Central Asia, by Arminius Vámbéry
Xeyrulla ismetullayow (özbékistan)
Ilawe: 2011-yili 17-mart küni kechte«shinjang téléwéziye ista nsisi» 2-qanili«medeniyet bostani»pirogirammisida, meshhur roman «bahadir name»ning apturi, tonulghan yazghuchimiz yasinjan sadiq choghlan bilen élip bérilghan söhbet körsitildi. Söhbet jeryanida yazghuchimiz yasinjan sadiq choghlan hérman wambérining «buxara yaki mawera’unnehirtarixi»namliq esirini tilgha élip ötti.démek, biz wén’giriyilik yehudiy seyyah hérman wambérini«bulaq»zhornilining 2000- yilliq 2-sanidin 2002-yilliq1-sanighiche ulap élan qilin’ghan «buxara yaki mawera’u nnehirtarixi»namliq esiri bilen toniymiz, hemde uni türkiy xelqler we islam tarixigha a’t 20 parchidin artuq ilmiy eser yazghan gherp alimi dep bilimiz. Emma uning terjimhali we ottura asiyagha néme üchün kelgenligi heqqide köp nerse bilmeymiz. Shunga men hérman wambérining ottura asiya sayahiti jeryanidiki sergüze shtliri we qismen eserlirining yézilish jeryani tonushturulghan bu maqalini neshirge teyyarlap oqurmenlerning hozurigha sundum.
– rashid ependi
Wén’giriyelik hérman wambrining derwish siyaqida rashid’ependi, rashid haji dégen isimlar bilen ottura asiyani boylap qilghan sepirige 125 yil toldi.
Mana, ötken 125 yildin béri majaristanliq bu seyyahning nami jahan xelqlirige yad bolup,éniskilopédiye, qamuslardin chüshmidi. Uning yézip qaldurghan kitapliri hazirmu yawropaliqlar teripidin qiziqip oqulidu. Uning özi heqqide onlighan kitaplar yézilip, filimler ishlen’gen. Buning sewebi néme?
Hérman wambéri kim?
Hérman wambéri 1832-yili 19-mart küni donay aralliridin birige jaylashqan kichik wén’gir shehri etrapidiki bir yehudiy a’iliside tughulghan. 12 yashqiche yéza bashlan’ghuch mektipide oqughan, kéyin ewliya gi’orgiy gimnaziyisige kirgen. U 16 yéshidin bashlpla majar (wén’gir), latin tilliridin tashqiri, firansoz, némis, én’giliz we sikandinowiye tillirini yaxshi ügen’gendin tashqiri, ros we bashqa silawiyan tillir idinmu xewerdar’idi. Ata-anisi baldurla wapat bulup ketkenligi üchün u yash waqitliridin tartipla japa- mushaqettin qachmaydighan bolup yitilgen.
Wambériy til ügünishke xéli burunla qiziqqan bolup, gherp we sherq tillirini ügünish uning chong arzusi idi, uning yenebir arzusi bar’idi, u bolsimu wén’gir tilining kélip chiqishi we uning sherq tilliri bilen bolghan munasiwetlirini éniqlap chiqish idi.
Shu mezgillerde we uningdin ilgirimu birqisim alimlar wén’gir(majar) larning ottura asiyadin yaki bashqirt tüzlenglikidin köchüp kelgen dégen qarashlarni ilgiri sürü shken. H. Wambéri yashliq mezgilidin bashlapla bu müjmel mesilige jawap izdep ottura asiyagha birqétim kélip ketkendin kéyin, uninggha jawap tapqandek boldi. U shundaq dep yazidu:« biz asiyada qép qalghan uruqlirimizni izlewatmiz, dégen pikir xata dur… biz öz tilimizning étmologiylik tüzülishini éniqlashqa tirishiwatimiz,bu heqte téximu éniq bolghan melumatlargha ige bolush üchün qérindash til we shiwilerge murajet qilimiz »(h.wambéri «ottura asiya sayahiti»london, 1865-yil én’gilizche neshri,1-bet)
Melumki, wén’girtili altay tilliri a’ilisige kiridu. H.wambériyning arzusi wén’gir tilini altay tilliri a’ilisining fin-ögür tilliri gurpisighimu yaki türkiy tillar gur pisigha tewelikini éniqlash idi. U mushu meqsette azraq melumatqa ége bolghandin kéyin ,1852-yili asiya memliketliridin eng yéqin bolghan tükiyige qarap mangdi. U ashu yillarda konistantipol dep atilidighan istambulgha köchüp bérip,türk a’ililiride gherp tilliri, jümlidin firansoz tilidin deris ötüsh ishliri bilen shughunlinidu. Awal pasha hüseyyin da’ining qesiride, kéyin dosti we meslihetchisi molla exmet epend ining tesiride tamamen osman türklirining siyaqigha kiridu, hemde fu’at pashaning idarisigha ishqa orunlishidu. «bir nechche yil türk qesirliride bolushum, islam mekte plirige we kitap dukanlirigha qatrap yürüshüm»-dep esleydu, h.wambéri,«méni nahayti tézla bir türkke, hetta ependige aylandurup qoydi ». H. Wambéri istambulda türk tili we chaghatay (kona özbék tili) tilidin tashqiri yene erep, pars tillirini ishtiyaq bilen ögendi, islam dinining qa’ide-qanunliri bilen mukemmel tonushti. Netijide uning islam dini toghrisida igelligen bilimi bir mollining bilimidinmu éship ketti. Yene téxi 1858-yili chaghatayche(kona özbékche)-némische loghet(texminen 40 ming söz lük) tüzüp, istambuldiki neshiriyatlarda neshir qilduridi.
Bular h. Wambérining ottura asiyagha sayahet qilish pilanining bashlinish basquchi idi.« méning til üginishtiki mu’apiqiyetlirim»,dep xatirleydu. U,« sherqqe qarap qiliwatqan sayahitimni dawamlashturushum üchün méni téximu rohlandurdi, men ottura asiyaghakirishke bel baghlighankenmen,choqum hazirqi ependi qiyapitimni saqlap qélishni ,sherqqe shu memliketning tebi’iy puxrasi süpitide bérishni toghra dep hisaplidim».
H. Wambéri öz pilanini emelge ashurush meqsitide 1863-yilining béshida téhran’gha keldi we bu yerde ottura asiyagha bir derwish qiyapitide kirip sayahet qilish pilanini tüzüshke bashlidi. Bu pilan boyiche, u mekkidin kéliwatqan hajilarning karwinigha qoshu luwélip, shular bilen bille ottura asiyagha kirishi we ismini özgertishi lazim idi. Shundaq qilip téhranda h.wambérining ismi özgertildi,emdi u rashid ependi dégen nam bilen yashashqa mejbur idi. Kéyinche karwandikiler uni rashid haji depmu atidi.
1863-yili 27-mart küni türkiyining téhrandiki elchisi rashid’ependining o ttura asiyagha qilidighan sepirige aq yol tilesh yüzisidin ziyapet ötküzdi…
1863-yili 28-mart küni kechqurun rashid ependi derwish qiyapitide mekkidin qaytiwatqanlar bilen birge hazirghiche bizge namelum bolghan ming xil pilan, ming xil oy- xiyalliri bilen ottura asiya terepke kélishke bashlidi.
Wambéri ottura asiyada
1863-yili 29-may küni h. Wambéri qoshuliwalghan karwan xiwe xanliqi tupriqigha qedem qoydi. 30-may küni xiwe shehri yénidiki bir yézida dem aldi. H. Wambéri: biz 30-may küni özbékler yézisigha qedem qoyduq, bu yerning ahalisi men körgen tunji özbékler’idi;«ular bek ajayip insanlar iken»-dep yazidu xatrisige. (h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri,63-bet).
Xiweni körgen wambéri heyrette qaldi.«men deslepte xiwening shunchilik güze lligini sehra bilen sélishturghanliqimdin bolsa kérek dep oylighan idim. Yaq, yaq! xiwening etrapidiki asman’gha taqashqan térekler saye tashlap turghan kichik hoylilar, kö pkök yaylaqlar we payansiz dalilar hazirmu, yawropaning ghayet güzel yerlirini qayta körginimd in kéyinmu hem men üchün eng chirayliq bolup tuyuldi»(h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri, 64-bet).
Amu deryasining süyi heqqide nurghunlighan riwayetlerni anglighanmiz. H.wambériyning bu heqte yazghanliri bolsa,yenimu ilgirligen halda heqiqi delillerge qoshulghan birdelild ur:«dunyada buninggha oxshash yene bir derya yoq, mubarek nil deryasimu bu deryagha o xshimaydu diyishidu. Men bolsam, bu deryaning süyining tatliqlighi heqqidiki geplerni susiz chöldin chiqip, uning qirghaqlirida aram élish netijiside köptürüp éytilghan gep bolsa kérek, dep oylayttim. Biraq kéyinche men buning köptürülgen gep eme slikige ishendim. Shundaq diyeleymenki, men bilidighan deryalar ichide süyi eng shér ini mushu amu deryasidur»( h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri,78-bet), dep guwahliq béridu majar seyyah.
H.wambérining yézishiche,«xiwening tupriqi munbet, u bughday, shal, yipek, paxta qeghizi, süpetlik qizil buyaq chiqidighan royan namliq yiltizi bilen shöhret qazan’ghan. Xiwening miwiliri shundaq yaxshiki, uninggha teng kélidighan miwilerni iran we türkiye lerdinla emes,belki yawropaning özidinmu tapqili bolmaydu. Démisimu, hezarasipning almiliri we xiwe analirining dunyada tengdishi yoq, tawuz, qoghunlirining temimu ajayip yaxshi bolup, qoghunlarning temi béjingghiche melum. Éytishliriche, osmanylar seltene tining sultani pat-pat örgench qoghunlirini séghinip qalidiken. Bu qoghunlar rosiyidimu yuquri bahada sétilidu. Bir harwa qishliq qoghun’gha bir harwa shéker tigishkili bolidu» (h. Wambéri «ottura asiya sayahiti» london, 1865-yil én’gilizche neshri, 170-bet).
H. Wambéri özining yenebir kitabi,-«ottura asiya ochérikliri»da xiwening qoghu nliri toghrisida toxtilip, ularni nahayti yuquri bahalaydu:«siz xiwe qoghunlirigha o xshash qoghunlarni asiyadinla emes, belki pütün yer yüzidin tapalmaysiz. Ularning shirinlikini hetta yawropaliqlarmu tesewur qilalmaydu. Ular shu derijide shérin we xushbu yki,éghizda ériydu. Eger ular nan bilen yiyilse, bizge tebi’et in’am qilghan eng yaxshi ta’am shu bolup qalidu»( «ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’gliz che neshri,226-bet). H. Wambéri yene, téz pishar qoghundin 10 ning, qishliq qoghundin beshning namini atap, ularni tolimu chirayliq sözler bilen teripleydu.
H. Wambéri ottura asiyaning paxtisigha alahide qiziqqan. Wambériyning buningdin 125 yil awal chiqarghan xulasisige köre, ottura asiya paxtisining kélechiki parlaq. «tür kistan paxtisi hindi, iran we misir paxtisidin yaxshi,köpligen kishilerning pikir iche,u meshhur amérika paxtisidin qélishmaydu»(«ottura asiya ochérikliri» lond on,1868-yil in’glizcheneshri,229-bet). H.wambérini teshwishke salghan mesile- ottura asiyaning paxtisini peqet rosiyeningla yildin-yilgha téximu köp sétiwélishi idi. Wambéri bu mesilidimu nahayti inchikilik bilen ish körgen. U 1840- 1860- yilliri buxara emirligi we xiwe xanliqidin rosiye sétiwalghan paxtining miqdari we nerxige qiziqqan we bu sodining jediwilini tüzüp chiqqan. H.wambéri tüzgen jediweld in melum boliduki, ottura asiya paxtisining rosiyege chiqirlishi 1840- 1850-yillar dikige nispeten 1853-1860-yilliri ikki qétim ashqan. Rosiye 1840-1850- yilliri yalghuz buxara emirligidin ikki milyun 65 ming 679 fontsitirlingliq paxta sétiwalghan bolsa,1853-1860-yilliri 4 millyun 237 ming 772 fontsitirlingliq paxta sétiwalghan. («ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri, 231 -bet).
H.wambéri türkistan ölkisining qézilma bayliqliri toghrisidimu xélila keng we emiliyetke birqeder yéqin melumatlarni xatirlep qaldurghan.«men shundaq xulasige keld imki»,dep yazidu u;«türkistan bayliqi az ölkilerdin emes. Uni qum gerdishlik almas dep bikar étishmaydu. Kelgüside ottura asiya heqiqetenmu muhim ehmiyetke ige bolidu, sherq memliketliri otturisida eng közge körünerlik orunni igelleydu » («ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri,238 -bet).
H. Wambériyning yézishiche, yéngi örgenchte yitishtürülgen paxta eng süpetlik, hazara sip pilisidin élinidighan yipek pütün xiwe xanliqida eng qimmetlik hisaplinidu. Gürlanda eng yaxshi shal östürlidu,buxara we qoqandimu shundaq.
H.wambéri türkistanning ösümlükler dunyasini teswirleshkimu alahide itibar ber gen.u her bir ösümlükning namlirini,qanchiliktn hosul béridighanliqighiche éniq hisa plap körsetken we bularni yawropadiki shuxil ösümlük bilen sélishturghan. Buxara bughd iyi eng süpetlik sanilidu,u uzun, inchike qizil renglik dan tutidu. Buxil boghda yning unidin buxara shehride shöhret qazan’ghan nan yéqilidu. Bu bughday hemme yerde shirman nami bilen shöhret qazan’ghan. Bu yerlerde guruchmu nahayti mol, üchili xanliqta öz’ara almashturlidu. Mayliq zira’etlerdin kunjut bu yerde yaxshi ösidu we jiq yagh chiqidu. Zighirdin chiqirlidighan yagh ta’amgha ishlitilidu. Paxtining chigitidin chiqirlid ighan yagh ta’amgha ishlitilmeydu, dep xatirleydu h.wambéri. («ottura asiya ochérikliri »london,1868-yil in’glizche neshri, 223-bet).
Bu yerde bir nersini aldin éytip qoyushimizgha toghra kélidu: ottura asiyadiki xelqler, sheher-yézilar we bizgiche yitip kelgen hemme ösümlük we haywanat dunyasi, ottura asiya memliketlirining gi’ogirafik we sitratigiylik orni heqqide h.wambéri öz eserliride ilaji bar rasit gepni yézishqa tirishidu. Uning wezipisi ottura asiyaning gi’ografik, siyasiy, ijtima’iy muhimliqini toghra bahalashtin ibaret idi. Uni o ttura’asiyagha ewetkenlerge shular kérek idi. U öz wezipisini nahayti yaxshi adaqildi shuning üchünmu, h.wambéri yézip qaldurghan ottura asiyagha a’it her bir tarixiy delil biz üchün tolimu qimmetliktur.
H. Wambéri buxara dukanlirida stiliéatqan chayning 16 xilini körgen we ularning namini öz xatirisige yéziwalghan. Ularning beziliri mana bular: qiriqma, exbar, aq quyruq ,qarachay, sépetchay,ish baghlu,gülboy,pashun,müshük köz,lanka…(«ottura’asiya’ochér ikliri»london,1868-yil in’glizche neshri,94-bet).
H.wambériyning ölchishiche, ashu waqitlarda semerqend shehri kölem jehettin téhran’gha teng bolghan,lékin öyler bir-biridin yiraqraq jaylashqan,chong binalar bolsa,yaxshi yerler ge sélin’ghan.(«ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri, 112 -bet).
H.wambéri qarsh shehride aran üch künla turghan bolsimu,lékin uyerlerdinmu nurghun matériyal toplighan.«qarsh qedimki neqshebdur» dep yazidu u,özining meqsiti we soda ehmiyiti jehettin«bu sheher buxara emirligide ikkinchi sheher hisaplinidu. Eger siyasiy to pilanglar tosqunluq qilmighanda’idi qarsh, buxara, kabul we hindistan bilen bolidighan soda-sétiqta muhim ehmiyetke ige idi. Wambérining hisabigha qarighanda «eyni waqitta qarshning ahalisi 25 ming, busheherde asasen özbékler olturaqlashqan, ular yene emir eskerlirining asasiy qismini teshkil qilidu.»(«ottura asiya ochér ikliri»london,1868-yil in’glizche neshri,114-bet).
Wambérining ottura asiyadin chiqip kétishi
Qarsh h.wambéri turghan axirqi sheher idi. U bu sheherde üch kün turghandin kéyin,amu deryasini kéchip ötüp hiratqa yol alghan.
U 1863-yili 15-nuyabir küni 2000 kishilik karwan bilen hirattin meshhedke qarap yolgha chiqqan we on ikki kün yol yürüp, 27-nuyabir küni meshhedke yitip kelgen,uning bu iran shehride qilghan birinchi ishi, bu sheherning gobirnatori (walisi) bolup turiwatqan én’giliz polkowniki dolmaj bilen körüshüsh boldi. Mana shu kündin bashlap reshid ependi özining derwishlik niqabini chörüp tashlap, eslidiki hérman wambéri qiyapitige qaytip keldi. Én’giliz polkowniki dolmaj uni 1863-yili 25-dikabir künigiche méhman qildi. Wambérining öz éghizi bilen iqrar qilishiche, yéngi yil künini (milad bayrimini)méhmandost polkownik bilen ötküzüp, 26- dikabir küni téhran’gha qarap mangdi. Bu qétim u karwanlargha qoshulmay, ottura asiyadin tépiwalghan yardemchisi, hemrahi molla is’haq bilen bille atqa minip yolgha chiqti. Wambéri teripidin ottura asiyagha a’it deslepki melumatlar bilen teminlen’gen én’giliz polkowniki wambéri we molla is’haqni nahayti yaxshi béqilghan ikki at, yiterlik yol enjamliri we xira jet bilen teminligen.
1864-yili 10-yanwar küni h.wambéri we molla is’haq téhran’gha yitip keldi.«körü nüshüm külkilik we ayanchliq bolishigha qarimay, men türkiye we en’giliyening téhrandiki elchixanilirigha bérishqa aldiridim. Én’giliz elchisi méni nahayti qizghinliq we semiymiy lik bilen kütiwaldi»dep yazidu,h.wambéri («ottura asiya ochérikliri» london, 1868-yil in’glizche neshri, 146-147-betler). Heqiqetenmu büyük bértaniyining éra ndiki elchisi aliso we uning ikki yardemchisi tamson we watson wambérigha xéli obdan iltipat körsetti, en’giliyige yitip bérishighila uning ottura asiya xatirilir ini neshir qilishqa yardem béridighanliqini bildürdi.
Bu yerde bir ishqa diqqet qilish kérek: héchqandaq bir elchixanidiki söhbetler we körüshüshlerge molla is’haq qatnashturulmidi. H.wambirini elchiler, én’giliz herbiyliri kütiwéliwatqanda, molla is’haq özini mekkige élip barmaqchi bolghan hemrahini kütüp karwan sarayda olturdi.
Wambériyni téhranda iranning yash shahi nezriddinmu kütiwaldi.«yash nezriddin shah méni baghda qubul qildi»,-dep esleydu wambéri,-«u mendin ottura asiyadiki xanlar, xanliqlarning ehwali heqqide soridi. Men ularning siyasiy ehwalining xélila ajiz ikenligini éyttim. U yash shah yénida olturghan wezirige biz on besh ming esker bilen ularning hemmisini yéngeleymiz»-dédi.(«ottura asiya ochérikliri » london,1868-yil in’glizche neshri,147-bet).
H. Wambéri téhranda ikki ay turghandin kéyin, 1864-yili martta istambulgha qarap yolgha chiqti. Istambulda bar-yoqi üch sa’etla turdi. Biraq shu qisqighina waqit ichidimu en’giliyilik diplomat fon pirokash ostén bilen körüshüp, uningdin özi ottura asiyada igelligen matériyallarni qandaq ishlep chiqish toghrisida meslihet soridi. Andin öz wetini win’giriye paytextige ötüp ketti. Shuchaghda wén’giriye paytexti bolghan péshtta molla’is’haqni dostliri qéshida qaldurup, özi yalghuz london’gha-uni saqlap tur ghan sheherge yol aldi. H. Wambéri 1864-yili 9-iyul küni london’gha yitip bardi. «men wetinimdimu anche uzaq turalmidim, chünki en’giliye padishahliq gi’ografiye jem’iyitige öz doklatimni élip bérishqa aldirawatattim»,-dep özini aqlashqa urunidu h. Wambéri.(«ottura asiya ochérikliri»london,1868-yil in’glizche neshri, 148- bet).
Wambéri«ottura asiyagha qilghan sepirining esli mahiyti toghrisida; Sepirimning esli siri,mahiyti peqet ikki kishigila ayan idi»,dep yazidu, lékin bu seper ning siridin kimlerning xewerdar ikenligi heqqide peqetla éghiz achmaydu.
Wambérining dokilati
Tarixtin melumki, 19-esirning otturlirida én’gilizlar hindistanda öz mustemlike hakimiyitini mustehkemlep,abghanistan we ottura asiyagha xiris qiliwatqan bir dewir idi. Bu chaghlarda ros armiyisimu orinborigqa orunlishiwélip, kelgüsidiki yürüshlir ining nishanini ottura asiyagha qaritishni pilanlawatatti. Én’gilizlargha ottura asiyaning siyasiy ehwali, jughrapiyilik orni, ahalisi, armiyisi heqqidiki éniq melumatlar hawa bilen sudek zörür’idi. Ular bu toghrisida ehwal igilesh üchün ottura asiyagha ewetken bir nechche seyyahlar meqsitige yitelmidi; Ularning bezisi öltürüldi, chöllerde ussuzluqtin ölüp tügeshti, bezisi chigiralarda tutup qélindi.peqet hérman wambéri én’gilizlarning axiriqi ümidi idi,u bu ümidni jayida aqlidi. Wambéri eqilliq, bilimlik, hiliger adem idi. U herqandaq qiyinchiliqqa jismanen chidaytti, chünki uning yashliqi qattiq qiyinchiliqta ötken idi; U öz sepiri jeryanida sora lghan herqandaq su’algha éniq, toghra jawap berdi,chünki uning bilim da’irisi keng idi.
H. Wambéri 1864-yili 28-sintebirküni londonda öz doklatining kirish sözini yézip tügetti.
U xiwe, qoqan xanliqliri we buxara emirlikige a’it köpligen matiriyallarni toplighan idi.u, öz doklatida siyasiy jehettin birnechche yil kéyin yüzbérish éhtimali bolghan weqelerni aldin perez qilip otturigha qoyalidi. Mana bezi deliller. 1› h.wambéri xiwe xanliqigha qarashliq 32 sheher we jayning amu deryasidin qanchiliq yira qliqqa jaylashqanliqini éniqlap chiqqan. Uning éniqlishiche,«buxara’emirlikining armiyisi 40ming atliq, kérek bolghanda 60 ming atliqtin éship kétishi mumkin. Rosiyining ottura asiya bilen alaqe qilidighan yolliri;1›xiwe-astiraxan- orénbor ig. 2› buxara-orénborg. 3› tashkend-orinbor g we qizilyar(pétropawlosik); 4›neman’gan we aqsu-polat(simpalatnisik)».
H.wambéri yene ottura asiya xanliqliri arisidiki yollarni, bu yollarning qanche persex kélidighanliqinimu doklatigha kirgüzgen.
U en’giliyini ottura asiyani rosiyige bermeslikke chaqirghan, ros armiyisining ottura asiyagha yéqinliship kéliwatqanliqidin agahlandurghan. «bezi kishiler londonda, ottura asiya bizge kérek emes,kérek bolsa rosla éliwersun, diyiship yürgidek »,-yazidu,doklatida wambéri,-en’giliyining hindistan’gha ros armiyisining yéqinlishiwa tqanliqigha biperwa qarishi eqlimge sighmaydu. Rosiyening ottura asiyadiki heddi-herke tlirining mu’apiqiyet qazinishidin gumanlanmisimu bolidu. Lékin rosiye peqet buxara bilenla boldi qilarmu? Öz intilishlirini amu deryasi bilen chigralap toxtap qalarmu? Men rosiye türkistanni bésiwalghandin kéyin,birkünler kélip abghanistan yaki shimaliy hind istan’gha qarap kéngiyishtin özini toxtitiwalalaydighanliqini ispatliyalaydighan siyasetchi bilen körüshüshni arzu qilattim. U doklatini munu sözler bilen ayaqlashturidu:«méning kemtirane pikirim shu. Bértaniye shiri ros éyiqi bilen bu memlikette düshmenlishemdu yaki oljilirini aka-ukilarche teng bölüshiwalamdu, bu shundaq mesiliyki, men özini filologiye tetqiqatigha béghishlighan bir derwish süpitide buninggha téximu yéqinraq geplerni qilalmaymen». Tarix shuni ispatlidiyki, bu mesilige eng yéqin geplerni qilalighan ade mlerning biri del mushu derwishning özi bolup qaldi. «london kündilik tiligiraf géz iti»ning 1864-yili 10-sintebirdiki sanida,bu gézitning pétirborgdiki muxbiri roslarning tashkendni ishxal qilghanliqi heqqide xewer berdi. H. Wambéri shu kündiki doklatida«buning toghriliqigha ishen’gili bolmaydu, biraq roslarning u yerde herket qiliwatqanliqida guman yoq» dep yazidu. U, bu mesilidimu rasit gep qilghan bolup chiqti. Rasit dégendek géniral chérniyayéf 1864-yili 1-öktebir küni eskerlirini bashlap tashkend sheherige yéqinlashti we 2-öktebir küni qoqend yoligha chiqip, shu tereptin sheherge hujum qildi. Lékin bu hujumda uning eskerliri meghlup boldi, podpolkownik obux öldi, podpolkownik lérxé yardar boldi. Bu muwapiqietsiz hujum tüpeylidin,géniral chérniyayéfning eskerliridin 18 öldi(buning ikkisi ofétsir), 60 kishi yaridar boldi(buningmu ikkisi ofétsér). Bu etret 4-öktebir küni tashke ndtin yiraqliship, 7-öktebir küni chimkentke qaytip bardi.
Roslar tashkendni 1865-yili 14-iyundin 15-iyun’gha öter kéchisi qattiq hu jum bilen bésiwaldi.
Tebi’iyki, wambéri bu doklatidin kéyin némige érishti? Dégen su’al tughulidu. Sowét ros yazghuchisi n. Téxinowning xélila yüze yézilghan«wambéri qissi»namliq esiride (1963-yil tashkend neshiri). Bu su’algha wambérining tilidin mundaq jawap bér idu:«tartqan mushaqetlirim, aqarghan chachlirim üchün héchkim bir tiyin bermidi». Bu elwette,heqiqe ttin yiraq pikir. Kéyinki yillarda tépilghan höjjetler shuni ispatlid iyki,wambéri bu alahide xizmetliri bedilige, amérikiliq alim h. B paksoyning éniqlishiche, bértaniye tashqiy ishlar idarisi teripidin muntizim ayliq, kéyinche bolsa, pénsiye puli bilen teminlinip turghan(bu heqte h.b. Paksoy. Ottura asiyaning yéngi dastanliri.«séntiral éyshen»zhornili 6-tom,1-san,1987-yili,91-betke qarang). Eger wambérining 1913-yili wapat bolghanliqini eslisek, 49 yil jeryanida bértaniye hökümiti bu majar seyyahigha pul bérip turghan bolup chiqidu. Emma én’gilizlarning birsige békargha pul bermeydighanliqi hemmige ayding.
H. Wambéri londonda bir yil turup, 1864-yilining axirida ottura asiyagha qilghan sayahitidin yazghan kitabini én’giliz tiligha terjime qilip neshir qildurup, shuning bilen yawropagha meshhur bolup ketti. Bir yildin kéyin,1865-yili parizh arqiliq öz wetinige qaytti we budapéshit onwéristétida sherq tilliri piroféssori bolup ishleshke bashlidi.
H. Wambéri 1913-yili 15-sintebir küni budapéshitta 81 yéshida wapat boldi.
Wambérining eserliri
Hérman wambérigha alahide shöhret ata qilghan eser, sheksizki, 1864-yili lond onda én’giliz tilida neshir qilin’ghan«ottura asiyagha sayahet»namliq kitabi hésap linidu. Bu kitab ikki qisimdin ibaret bolup,1-qisimda uning ottura asiyagha qilghan sayahet xatiriliri orun alghan. 2-qisimda bolsa, türkmenler, xiwe, qoqan, buxara,junggo, türkistanlarning tarixi, siyasiy ehwali, jughrapiyilik jaylishishi qatarliqlar orun alghan. Bu kitapning 23-, 24-baplirida wambérining en’gliye üchün kére klik bolghan xulasiliri yézilghan. 23-bapta asasliqi ottura asiyaning ichkiy- tashqiy siyasiy alaqiliri tetqiq qilin’ghan. 24-bab asasliqi ottura asiyada roslar ning én’gilizlar bilen bolghan ziddiyetliri. Rosiye we en’giliyining ottura asiyagha nispe ten tutqan orni,dep ataldi. H. Wambéri bu bapta ashu dewirdiki en’gliye hökümran da’irliri üchün teyyarlighan xulasilirini bayan qilidu. Bu kitab birla waqitta rosiye üchünmu ehmiyetlik idi. Shuning üchün bolsa kérek, u derhal rus tiligha terjime qilinip, 1865-yili sankit pétirborigda neshir qilindi.
Bu kitapni gherpning bezi mutxesisliri nahayti qisaqa dep tenqid qilishidu. Wambér ining özimu bu tenqidni qobul qilip, 1868-yili«ottura asiya ochérikliri» namliq kitapni neshir qildurdi. Bu kitab birinchi qétim neshirqilin’ghan kitapning kemchiliklir ini toluqlighan. Bu kitab 17 bab bolup, ottura asiya xelqliri tarixi we ashu dewr hayatining türlük mesililirini eks ettürüshke béghishlan’ghan. Uningda xiwe ordisi, üch xanliqning ishlepchiqirish küchliri, ottura asiyadiki turan we iran qebililirining étnogirapik xususiyetliri, ottura asiya edebiyatigha oxshash mesililer üstide toxtilip ötülgen. Bu kitapning ottura asiya edebyati dégen babida allayar, nizami, nawayi, fuzuli, meshrep ghezellirining terjimiliri, «qisse’iy seypul mülük»namliq eserdin parchilar bérilgen. Jümlidin, elishir nawayi heqqide wambéri munularni bayan qilidu:«meshhur kishiler nawayining eserliri bilen pexirlinishidu…, nawayi kem uchra ydighan shé’iriiyet dahiysidur. U hem nahayti köp mehsulatliq sha’irbolghan. U özidin kéyin shé’iriiyet, tarix, étika we mentiqige dar’ir 32 eser qaldurup ketken…uning ottura asiya türkiy shé’iriyitini ulughlighanliqini, yuqiri derijige kötürgenlikini étirap qilmay mumkin emes».bu kitab yézilghan yillarghiche h.wambérining nawayi eser liri bilen toluq tonushup chiqmighanliqini séziwélishqa bolidu. Mesilen,u«leyli we mejnun»namliq eserni tetürsiche«mejnun we leyli»dep ataydu.«qisse’iy seypul mülük»ni nawayi yazghan eser dep hisaplaydu.
1867-yili wambérining yene bir kitabi neshir qilindi. Bu uning bügün’giche qedrini saqlap kéliwatqan«chaghatay tilidin qollanma» namliq eserdur. Bu kitab lipzig shehride némis tilida bésilghan. Eser üch qisimgha bölün’gen bolup, ilmiy tetqiqat, metinler we loghetlerdin ibaret idi. Kitapning birinchi qismida tilning grammatikiliq qurlushigha a’it melumatlar, ikkinchi qismida tahir we zohre, yüsüp we exmet, hörülqa we hemra jan’gha oxshash eserler bérilgen. Buningdin tashqiri xelq maqal-temsilliridin 112 ni ereb we latin yéziqlirida tiransikirpiksiye qilip keltürgen we némis tilidiki ter jimisinimu qoshup bergen. Allayar, nesimiy, nawayi, fuzuli ghezelliridin nemunilernimu mushu kitapqa kirgüzgen.
H.wambérining ilmiy jehettin chong ehmiyetke sazawer bolghan eserliridin biri. Uning 1873-yili yézilghan «buxara yaki mawera’unnehirtarixi»namliq esiridur. Mu’e llip mawera’unnehir (ikki derya ariliqi)ni tiransaksoniye atalghusi bilen atighan. Bu kitapta u buxaraning eng qedimki dewirliridin ta 19-esirning ikkinchi yérimighiche bolghan tarixini élan qilin’ghan we élan qilinmighan, özi ottura asiyadin élip ke lken qolyazmilar asasida bayan qilighan. Bu kitab ikki qisimdin teshkil tapqan: birinchi qisimi«qedimki yaki mawera’unnehir tarixi»,ikkinji qismi«yéngi yaki bu xara emirliki tarixi».
Wambérining barche eserliri bilen tonushup chiqqan kishi, uning bir xususiyitige diqqet qilmay qalmaydu: u aldinqi eserliride yol qoyghan xataliqlirini kéyinki bu kita bida étirap qilip, ularni tüzitishke tirishidu. Gherb alimliridin bir qanchisi ottura esir özbék tilini chaghatay tili dégen atalghu bilen atap kelgen idi. Wambérimu özining«chaghatay tili qollanmisi»namliq kitabidimu shundaq atighan. Emma «buxara yaki mawera’unnehir tarixi»namliq kitapta bolsa, bu xataliqni tüzitishke tiriship, mundaq dep yazidu:« menmu‹chaghatay tili qollanmisi›namliq kitabimda nurghunlighan yawropa alimlir ining pikirige qoshulghan idim, emma bu pikirler mundaq ikki xataliqqa yol qoyghan; Birinchidin;ottura asiya ahalisi héchqachan öz yurtini,öz tilini chaghatay dep atimighan. Bu nam amu deryasining u teripi- éranda parislarteripidin qollinilghan. Bu ö lkining ahalisi öz yurtini türkistan, öz tilini türkiy til dep atap kelgen. Ikkinchidin; Chaghatay musulmanlar teripidin némige érishken bolsa érishken bolsun, lékin muhebbetke, hörmetke’érishelmigen»(«buxara yaki mawera unnehir tarixi»lond on,1873-yil én’gilizche neshiri, 158-bet).
Wambéri bu kitabida emirtömür tüzükliri heqqidimu qiziq melumatlarni béridu: « in’gliz mayori déwiy yawropagha hindistandin élip kelgen tüzüki tömür 457 sehipidin ibaret bolup, uning sekkizdin bir qismi pars tilida idi. Chaghatay tilida yézilghan esli nusxisi yemen gubirnaturi jefer kütüpxanisidin tépilghan. U awwal pars tiligha, kéyin 1830-yili mayor k. Situ’art teripidin in’gliz tilgha örülgen»(«buxara yaki mawera unnehir tarixi»london,1873-yil én’gilizche neshiri,183-bet).
H. Wambéri emir tömürni mundaq teswirleydu:«hirat we helep alimliri bilen munaz irliship,özige oxshash pikir qilmighanlarni mukapatlighan ademni achchighi yaman we yawayi déyish mumkinmu? Borsadin pütün bir kütüpxanini karwan tögilirige artip semer qendge köchürüp kelgen kishini tersa we yawayi diyishke bolamdu? Shuning üchünmu tömür ni chinggizbilen teng orun’gha qoyghuchilar’ikki qétim xatalashti»(«buxara yaki mawera unne hirtarixi»london,1873-yil én’gilizcheneshiri,219-bet). Wambérining körsitishiche ,tömürning ordisida chet’ellik nurghun alim we ressamlar bar’idi. Biraq memliketning resmiy tili hemiyshe türkiy til bolup kelgen. Tömürning özimu«türükler»ni türkiy tilda rawan hem tesirlik yazghanliqi buni ispatlaydu.
Wambéri yene bu kitabida ulughbegni nahayti chong bilip hörmet qilidu, uninggha toghra ,xalis baha béridu: «ulughbeg birnechche esirkéyinmu gherb dunyasida nami hörmet bilen tilgha élinidighan, tömüriyler sulalisidin bolghan yégane kishi idi…u höküm sürgen dewr tömüriylerning altun dewéri hisaplinidu».
H. Wambéri tömüriyler sulalisi heqqidiki pikirini baburgha bergen bahasi bilen xulase qilidu:« babur mirza öz esiride(«baburname»)de bizning köz aldimizdimu sha’ir, siyasi’on,hem peylasop sheklide gewdilinidu. Türkiy we pars xelqlirining edebiya tida özide shunchilik paydiliq pikirlerni addiy, rawan türkiy tilda bayan qilghan bu ninggha oxsha birer kitab yoq».
Qongghiratliq molla is’haq qaydasen?
Wambérining «ottura asiyagha sayahet»namliq kitabidin melumki, u xiwening muhemmedimin medriside esli qongrattin bolghan molla is’haqni uchritip qalidu. Molla is’haq mekkige bérishni arzu qilip yürgen kishi idi. U wambéri bilen tonushqandin kéyin, unimu mekkige baridu dep oylap uninggha hemra bolghan. Xiwedin kéyin buxara, semerqend we qarishlarda bille bolup, wambéri molla is’haq we yene namelum ikki haji bilen hirat terepke kétishken. Molla is’haq seper jeryanida uninggha heqiqi dostluq méhrini yetküzdi. Wambérining iqrar qilip yézishiche, uni hemme uningdin waz kechken, bashqa hemralirining hemmisi tashlap ketken. Lékin pütün seper jeryanida birla molla is’haq uni yalghuz qoymighan. Uning üstige, u hemiyshe yéshi özidin chong bolghan rashid ependi-wambéri bilen bir tawaqta tamaq yimigen, wambéri tamaqtin élip ber migiche uninggha qol sozmighan,uning bilen bir qatarda,yanmu-yan, teng turushnimu ede ptin deptin chiqqanliq dep bilgen. «u eng halal, aq köngül insanidi, uning gherezd in xali, pak munasiwiti xewp-xeterge tolghan tenha sepirimde manga dalda we yölenchük boldi»,dep esle ydu seyyah.
Molla is’haqning teqdiri bilen tonushqandin kéyin,bizde, wambrri néme üchün uni yawropagha bille élip ketti? Dégen so’al tughulidu. Bu su’algha «ottura asiya ochér ikliri»dégen kitapta,wambérining özi jarap béridu:« bilimge intilish we manga yéqinli qi yash mollidin,rastnila uning bir erzigüdek kishi bolup chiqishini hés qilghandin kéyin,shuchaghdila men uni tashlap ketkeslikke we ilaji bolsa,yawropagha élip kétishni qararqildim. Men bu qarargha hiratqa yitilip kélishning alidila kelgenidim. Men uning bilen deslep tonushqandila uning qelbining pakliqini sezgenidim. Bu mesilide men rastinla adashmighan idim»(h.wambéri«ottura asiyagha sayahet»london, 1865- yil én’gilizche neshri 143-,145-betler).
H.wambéri istambulgha yitip kelgende molla is’haqning qoligha pul bérip, uninggha mekkigebaridighan yolni körsetti,lékin molla’is’haq uninggha, özini yalghuz qaldurma sliqni, perengistanni(yawropani) bir körüp, andin istambulgha qaytish ümidi barliqini bildürdi. Shuningdin kéyin wambéri molla is’haqni wén’giriyige bille élip bérip, u yerdiki dositlirigha tapshurup, özi london’gha ketti.
H. Wambérining dosti molla’is’haqni yézidiki bir öyge orunlashturup qoydi, wambéri bolsa,bir yildin kéyin londondin qaytip keldi. Bu bir yil ichide molla’is’haqning béshidin qandaq künler ötti? Dep oylashqa bolidu. Bu heqte wambéri mundaq melumat béridu:« bir yildin kéyin en’giliyidin qaytip kelsem, qaysi köz bilen köreyki, mollam win’girlarning kiyimini kiyip, béshidiki selle ornigha matadin tikilgen shilepe kiyip turuptu. U wén’girtilinimu tézla üginiwalghan idi. Méning bu mollamni shuyerdiki kishilerning hemmisi yaqturup qalghan. Bu qétim uni moda kiyin’gen,qollirida peley qaysidur bir xanim bilen parangliship olturghanliqini körüp, ya külüshni ya yighlashni bile lmeylaqaldim. Ikki yilning aldidiki xiwe medrisi mollisining hazirqi pozur körü nishini qarang?!» (h.wambéri «ottura asiyagha sayahet»london, 1865-yil én’gilizche neshri150-bet).
Molla is’haq rastinla wén’gir tilida oqush we yézishni obdan ügüniwalghandin kéyin, h. Wambérining dostliri uni wén’giriye penler akadémiyisi kütüpxanisining sherq qolyaz miliri bölümige ishqa orunlashturup qoyghan. Molla is’haq kéyin wén’girtilidiki bezi eserlerni türkiy tligha terjime qilghan. Majar alimi g.kere, wén’giriye yazghuchisi yanash arénning «ajayip ahu heqqide epsane»namliq esirini molla’is’haqqa qildurghan. Molla’is’haq wén’gir alimlirigha ottura asiya türkiy tili,ottura asiya tarixi toghrisid iki eserlirini yézishigha yardem bergen, ular eserliride keltürgen pakit delillerni molla’is’haqtin alghan.
Bu tarixiy weqening échinishliq teripi shuki, molla’is’haqning kéyinki hayati we qilghan ishliri toghrisida hazirghiche héchqandaq matériyal tépilghini yoq.
Wambérining muxlisi, wén’giriyilik kino rézhissori jozif kish wambéri bilen molla is’haqning billechüshken süritini tartiwélishqa muweppeq bolghan.bu süret qaysi sheherde -téhrandimu,istambuldimu yaki péshittimu tartilghanliqi téxi éniqlan’ghini melum emes. Sürette,molla’is’haq öz ustazi aldida edeb bilen tik turghan, h. Wambéri sherqche olturghan.(chaza qurup olturghan).
Hérman wambéri we uning hemrahi molla’is’haq heqqidiki tarix mana shuningdin ibaret.
Biz hérman wambérigha baha berginimizde,uning seyyahliqini köptürüp körsitip, sayahitining peqet sergüzeshte tereplirige diqqet qilipla qalmastin,belki yene, uni derwish kiyimini kiyishke qandaq shara’it we kimlerning mejbur qilghanliqinimu untup qalmasliqimiz lazim.
Özbékitan pen neshriyati, 1993-yili tashkendte neshir qilghan «fitne sen’iti» 2-kitaptin uyghurchigha örüldi.
Uyghurchilashturghuchi: begyar
Qaraqash nahiyilik edebiyat-sen’etchiler birleshmisidin
Bu kitabning in’gilizche nusxisi töwendiki olinishta:
Travels in Central Asia, by Arminius Vámbéry

Yollighuchi: Uyghur Academy yollan’ghan waqti: 2016- yil 15- iyun orni: omumi, tarixtin tamche | inkas : 0
http://www.mirrorservice.org/sites/ftp.ibiblio.org/pub/docs/books/gutenberg/4/1/7/5/41751/41751-h/41751-h.ht

(Tarixiy dastan)

Awtordin:
Siler körüp turghan „Gülemxan“ namliq bu tarixiy dastanning pajiesi manjur xandanlighining axirqi dewride, yeni 1890-yilliri hazirqi Uyghuristanning, Ili wilayiti Ghulja shehirige qarashliq Oyman – Ili deriyasining boyidiki Baytoqay (Oymanbulaq) dégen kona Uyghur yézisida ötken heqiqiy tarixiy weqiedur.
Bu tarixiy weqening matérialini men 1951 – 1953 – yilliri Gülemxan, Noder, Mayen we Sayrambay tughulup ösken Oymanbaytoqay we uning etrapidiki: Hizwektam, Tügmen béshi, Arösteng, Yamatu hem toghraq yézilirida yürüp toplighan édim. Shu toplighan matériallirimgha we Gülemxan heqqidiki éghiz ijadi bilen bezi yazma höjjetlerge asasen moshu tarixiy dastanni yézip chiqtim.
Bu tarixiy dastanda Shinjangda yashighuchi qérindash emgekchi xelqlirining, yerlik féodallirigha qarshi küreshliri we ularning jenggiwar obrazliri ochuq körsitildi hem kembeghel déhqan yashlirining sinipi dostluqi, chin muhebbiti namayish qilindi. Shuning üchün Shinjangda yashmghuchi qelemdash yoldashlarning bu eser üstide erkin pikir yollishini ümüt qilimen.

-Xélil Hemraéw

Gülemxan

Uzaqlardin elge melum dangliq Gülemxan,
Shu toghriliq sözlep bérey tarixiy dastan.
Güzel Ghulja shehirining sherq yéqida,
Ili deriya boyidiki kona melide.
Sadir* dégen bir kembeghel déhqan bar édi,
U zomiger Engge baygha quldek xar édi.
Shu déxanning sahipjamal bir qizi bolghan.
Bir nur édi bu jahanda tengdishi yoqtek,
Qarashliri ötkür édi goyaki oqtek.
Bir qarapla ashiq qilar édi her janni,
Kündüzi – kün, tünde izler ay Gülemxanni
El aghzida «Su perisi» dégen nami bar,
Qizni körüp Ili deriya daim chayqilar…
Naxshisigha tebietmu bolatti teshna,
Gül chirayi bulbullarni qilatti eshna.
Taghda ösken kéyiklerge oxshaytti özi,
Oxchup chiqqan bulaqlardek oynatti közi.
Gül ghunchidek güzel édi nepis lewliri,
Mejnun talni eslitetti uning belliri.
Qalighachning qanitidek egime qashliq,
Körünetti bu güzel qiz on yette yashliq.
« Peri » deytti her bir adem körüp bu qizni,
Anar üzlük, shérin sözlük, chéchi qunduzni.
Derheqiqet, shundaq gözel édi Gülemxan,
Shunga qizgha kichigidin köz monchaq asqan.
Qiz bextini tiler édi ata-anisi,
Yoq édi hem mushu qizdin bashqa balisi.
Qizmu ösüp chachqa jala sélinip qaldi,
Bengwashliqi endi uning bésilip qaldi.
Qara sumbul chéchi toluq örüldi üch tal,
Qizni chongqur xiyallagha saldi bu ehwal…
Xiyal qushi uchatti hör, goya qalighach,
Yürikide muhebbetning oti parlighach.
Qiz qelbide yarning ishqi dolqunlinatti,
Shu dolqunda yoshurun sir yalqunlinatti.
Bu sirini anisigha éytalmaytti hem,
Qiz könglini basqan édi qayghu bilen ghem…
Ata-ana biler édi qizning sirini,
Biler édi hetta uning chin söygüsini,
Lékin ular bilmes bolup yüretti dayim,
Detti yoshurun: «Muradigha yetküz, xudayim!»
Qiz söyetti bille ösken yitim Noderni,
Lékin qelbi sézetti bir dehshet-xeterni.
Chünki köplep bekzadiler egip yüretti,
Qiz bularning hemmisini yaman köretti.
Yaqturmaytti qiz ularning marashlirini,
Ach böridek köz alaytip qarashlirini.
Bérilmidi qiz ularning shayi rextige,
Aldanmidi altun-kümüch, taju-textige.
U saqlalidi Noder bilen qilghan ehdini,
U biletti chin ishiqning ölmes bextini…

Birinchi bap

Déxanning Zari
Tagh-idir we qirlarda qar érigen mehel,
Ili süyi lömshüp toluq aqmaqta shurmel.
Oyghandi yer, qurut-qongghuz közini achti,
Künmu issip bir xil illiq nurini chachti.
Ériq-osteng kochilargha toldi lay sular,
Bay yérige ishlesh üchün mangdi yoqsullar.
Harwa haydap kéler bir chal xéli yiraqtin,
Binemlikke mangghan özi Oymanbulaqtin.
U piyade patqaq kéchip, haydar étini,
Biletti u bu yollarning épi-chépini…
Künde köygen, azap chekken, xorlanghan özi.
Qolliri hem qadaq bolghan, yérilghan yüzi.
Pishanisi kengrek kelgen, qashliri uzun.
Keke saqal, ghemlik chiray, qangsharliq burun.
Yoqsizliqni körsitetti putida choruq,
Dert-elemni eslitetti yüzide qoruq.
Tal-tal bolup aqarghan hem saqal chachliri,
Ne dertlerni körüp ötken uning bashliri…
“Chu, janiwarlar!” – dep, atlarni silar yétilep,
Atlar mangar appaq köwük, pushuldap terlep.
Ikki sapan qoshni salghan harwigha bésip,

Üch öküzni chétip alghan burnini téship,
Bir hazadin kéyin déhqan dem aldi toxtap,
Turup ketti közni yumup, bir néme oylap.
Uning oyi, xiyali hem yalghuz qizida,
Qizi qalghan ana bilen yalghuz yézida.
Anisi bar qizni héch kim yalghuz déyelmes,
Lékin u qiz tala-tüzde yalghuz yürelmes.
Shuning üchün ata oylar qizning ghémini,
Qiz östergen kishi biler buning sirini…
Yoqsul déhqan atlirining terlirin értip,
Yene mangdi öküzlerni yaxshilap chétip.
Ishleytti u qish-yaz tinmay Engge cholaqqa,
Ashliq haydap, binem bilen Oymanbulaqqa.
“Sadir chaqqan” – deytti uni öz teng-tushliri,
Hazir bolsa, qérip uning chüshti chishliri.
Hélimu hem bosh kelmeydu ishta-emgekte,
Chünki Sadir ösken édi zor mesheqette.

Éghir yatqu bilen Sadir binemge yetti.
Uninggha hem atlarghimu harduq kép ketti…

* * *

Qarangghu tün, asman-bulut, körünmes héch kim,
Hayat tamam kömülgendek etrap yatar jim.
Peqet kéler qulaqqa shox shamal perwazi,
Hoqushningki “huw… huw…” dégen sürlük awazi.
U anglinar Engge bayning awazidek jut,
Shunglashqa der u sayrisa “weyran bolar yurt”.
Yoqsul déhqan uxlar tip-tinch harwa tégide,
Atlar bolsa turishidu uning yénida.
Öküzler hem tapti purap kona xamanni,
Ular ene köshep yatar eski samanni.
Bir waqitta Sadir oylap ketti uyqida,
Uni éghir ghem basqandi eshu turqida:
“… Ottuz bir yil ishlidim men Engge cholaqqa!
Ömrüm ötti ige bolmay birmu ulaqqa.
Saye qilma hiligerler, tutma qizimni,
Malayliqqa bérelmeymen u yalghuzumni!…
Quldek ishlep, xorlandim men eshu zalimgha,
Yetkini yoq birmu qétim méning halimgha.
Ayalimmu on nechche yil nénini yaqti,
Issiq tomuz aptaplarda janliri aqti.
Bu dehshetlik éghir künler men bilen ketsun,
Noder bilen eziz qizim muratqa yetsun!…”

* * *

Chöchüp kétip boway birdin achti közini,
Sogh shamalliq binemlikte kördi özini.
Qalaymiqan chüsh körgechke bügün kéchide,
Bir némini oqidi u asta ichide…
Noder bolsa yétip kelgen idi binemge,
Ishta yardem qilish üchün qéri ademge.
“Salam ata!” – dep Noderjan asta ingishti,
“Waaleyküm…” – dep bowaymu xoshal körüshti,
Bu waqitta tangmu étip, chiqqan idi kün.
Lékin bulut kün yüzini qaplighan pütün.
Sadir boway Noderjangha sep sélip shunda,
Soridi u: “Néme gep bar öy ichi-yurtta”
“Téchliq-aman, özgirish yoq”, – dédi Noderjan.
Köz aldidin derru uchup ötti Gülemxan…
“Rexmet, Noder, sen kélipsen wedengde turup,
Qosh salimiz bügün yerge, ketmisun qurup”.
“Xop bolidu, qanchilik ish bolsa, men teyyar”.
“Yasha oghlum! Mexsetke yet, bolma ebed xar”.
“Oghlum!” dégen söz yigitke bext sézildi,
Qelbige hem Gülemxanning nami yézildi.
Ular toluq teyyarlidi barliq ishini,
Sadir bashlap yerge saldi qoshning chishini.
“Hosh-hosh! Tash-tash!” – dégen awaz yangridi shu chagh,
Közge körüner dönglük binem, igiz Abral tagh.
Tagh shamili yelpümekte atning yaylini,
Yigit söyer xiyalida gözel yarini…

Ikkinchi bap

Uchrishish

Gül échilghan bahar waqti, ayding kéchide,
Bir qiz yalghuz olturatti baghning ichide.
Shamal asta silkimekte gülning bergini,
Xiyal tamam yögep alghan qizning erkini.
Asman boylap üzer ghemkin kökning kélini,
Köngül bölüp izdeydu u kimdu birini.
Baghda körgech öz dostini, mundaq tolun ay
Dereq ara maraydu u, külüp xush chiray.
Halqa-halqa ay sholisi egiydu qizni,
Erkilitip oynaydu u chéchi qunduzni.
Mele jim-jit uxlap yatar éghir munglinip,
Ériqta su shiqirap aqar asta tolghinip.
Anda-sanda qichqiridu ghoraxlar ünlük,
Yopurmaqlar shildirliship anglinar sürlük.
Qiz oltirar ötken jüme körüshken yerde,
Bagh ichini orap alghan qap-qara perde.
Lékin yanar muqeddes ot qizning qelbide,
Ghezep bilen sözlep ketti achchiq zerdide:
“… Zalim shangyu begler boldi yurtqa ghojayin,
Azap-külpet, zulum yaghdi elge intayin.
Ilan-chayan, qagha-quzghun yayrap keng-tasha,
Her terepke saldi ular zenjirdin qasha.
Atam ötti malay bolup zomiger bekke,
Oghul körmey, ömür boyi ishlidi yekke.
Méni béqip, yetküzdi u on sekkiz yashqa,
Éghir künler keldi bügün bu eziz bashqa…
Yarim bilen aram-xuda jürelmeymen téch,
Kündüz küni ochuq-yoruq körelmeymen héch.
Etrapimda chil böriler huwlaydu künde,
Yarni izlep yultuz sanap yürimen tünde.
Qarangghu tün qayghu-alem boldi hemrayim,
Lékin yoqtur el aldida qilche gunayim.
Gunasiz el ölkisini basti jahalet,
Yurt sorighan “uluqlarda” yoqtur adalet.
Rehim-shepqet qilmidi héch xelqqe tengri,
Peqet zaman “begler üchün!” boldi keng-kengri!..”
Baghning ichi tip-tinch, peqet shildirlar yapraq,
Qaynap-téship aqar asta isyankar bulaq.
Bulaq boylap échilghan hem qizil gunawaz,
Qizgha qarap ighanglaydu qilip güzel naz.
Kök yüzini qara bulut kelmekte qaplap,
Aymu mangdi tagh arqigha bulut arilap.
Uzaqlardin anglinidu derya shawquni,
Qiz qelbini köydüridu ishq yalquni.
Xiyalida külüp kéler söygen ashiqi,
Qaynar uning yürigide söygü qoshiqi…

Qizning naxshisi:

“Qarangghuda qariyaghach körüner side,
Zulum bilen yash yürekler bolmaqta zide.
Zide bolghan yüreklerning derdi bek tola,
Bagh arilap aqti talay qanche lay sular…”
Qiz birdinla toxtidide, qaridi baqqa,
Yopurmaqlar shildirlighan qarangghu yaqqa.
Shu arida bagh keynidin naxsha anglandi:
Qiz yürigi “jugh” qildide, ot élip yandi.

Noderning naxshisi:

“Shundin-shungha kelgenligim sen yar üchündur,
Jewri-japa chekkenligim didar üchündur,
Tang atqiche pighan chékip sayraydu bulbul,
Chünki uning sayrishi hem gülzar üchündur.
Égiz taghning qarighayliri sayni talashur,
Yaxshi bilen ötken ömür xoymu yarashur…”
Yéqinliship qaldi Noder yari bar baqqa,
Sim-sim yamghur tirsilditip téger yapraqqa.
Gül arilap qoshulghandek ikki ériq su,
Bügün kéche öz yarini kördi yigitmu…
Qiz qozghilip külümsirep mangdi ornidin,
Shu chagh Noder baqqa irghip chüshti shotidin.
Bagh ichide kördi yigit eziz yarini,
Yari üchün béghishlar u dilda barini.
Naxsha bilen ehwal bayan qilip yarigha,
Ériq atlap mangdi yigit qizning aldigha.
Yigit kélip, öz yarining, tutti qolini,
Qizning issiq lewlirige basti léwini.
Bulbul orghup, gül arilap, qildi xush nawa,
Ikki ashiq izler munda derdige dawa…
Üchinchi bap

Mawen bowayning hékayisi

Kakkuk mungluq sayrimaqta qarangghu baghda,
Mawen boway oltiratti öyde shu chaghda.
U janiwarning ghérip üni tégip jurekke,
Öydin chmqmp qarap ketti égiz dereqqe.
Körelmidi biraq uni dereq uchidin,
Shu chagh oghli toydin qaytip, kirdi kochidin.
Atisigha közi chüshüp toxtidi derru;
Tüep aldi qolidiki ghéjigini u.
Jigit xoshal qilmaq üchün chalning dilini,
Sürkiwetti ghéjigige inchik qilini.
Nepis titrep, jaranglidi ghéjek sadasi,
Uzaqlargha élip ketti tangning hawasi.
Yangrap ketti Erxan* küyi yézini boylap;
Rahetlinip anglidi chal bir néme oylap…
Uzun, shalang saqilini silap qéri chal,
Béshin tutup, yerge qarap qilmaqta xiyal.
Xiyalida ekis éter yashliq chaghliri,
Naxsha éytip, saz chéliship ösken baghliri.
Ötken ömri birlep uning chüshti yadigha,
Dosti Élem ghemlik chiray keldi aldigha.
Azdin kéyin oghli yaqqa burulup mangdi,
U qedirdan ghéjigini qoligha aldi.
Shora atlap Nodermu hem chüshti shu chaghda,
Pereng yaghliq Gülem ghil-pal köründi baghda.
Yangridi saz Noderning qelbini ézip,
Turup qaldi jigit titrep, bir néme sézip.
Chünki moshu dertlik ahang keltürdi anga,
Azap chekken atisini eslitip yene.
Bu ahangning sirini chal biletti peqet,
“Atang Élem söygen buni…” dégen qanche ret.
Shunglashqa bu qattiq tesir qilip jigitke,
Naxsha bashlap ketti birdin mungluq ghéjekte.

Noderning naxshisi:

“Öz atamning sirdishi, sen, öttüng dert chékip,
Cholpan bilen teng oyghinip, keldim bash égip.
Kechür méni! Mejnun bolup kettim shu künde,
Yar ishqida bagh arilap jürimen tünde.
Begzadiler chimaq sélip, chiqti chidalmay,
Sendin özge ghemxorluq yoq, men qayan baray?!”
Chal qelbige ot tutushup, güldürlep yandi,
Ghéjekning sadasi hem yene ulghaydi…
Mayen bérip, öz dostini aldi quchaqlap,
Naxshisi hem yangrap ketti yézini chulghap.

Mayen:

“Uruq-tuqqan, qérindishim, Qedirdan Noder
Sen méningki köz qarchughum, upurmas göher,
Séning bilen birdur méning tughulghan jutum,
Birdur méning ta menggüge jürigim, dostum.
Tartinmastin siringni éyt, atam anglisun…
Dert –alemler otluq naxsha bolup yangrisun…”

Noder:

“Zalim begler Gülemxangha elchi qoyuptu,
Zulum tighi jürigini chongqur oyuptu.
Ruxset berseng, élip kétey qizni jiraqqa,
Perwanidek intilimen yanghan chiraqqa.
Ishen, ata, tamaq ötmes boghuzumdin héch,
Eyip bolsa kessun méning boynumni qilich…”
Qoghushundek érip ketti chalning jürigi.
Bulbul kebi sayrap tindi mungluq ghéjigi.
Érip aqqan jürigide ghezel dolqunlar,
Chirayida tamam uning elem uchqunlar…
Közliridin töküldi hem tamcha-tamcha yash,
Telmürdi chal kökke qarap, körünmes quyash.
Chal aldida ikki jigit turar bash égip,
Her ikkisi közlirige achchiq yash élip,
Jigitlerni teklip qildi boway qéshigha,
Söyüp qoydi Noderningki ghemlik béshigha.
Atidarliq méhri bilen sélip chin saye,
Bashlap ketti Mawen boway mundaq hékaye:
“… Del buningdin jigirme jil ilgiri oghlum,
Salghan édi Engge shangyo elge köp zulum.
Zomigerning tort xotungha toymatti nepsi,
Chünki özi ezeldinla börining nesli.
Xelpemningki kichik xotuni “chirayliq” xanzat,
Heptide bir shangyo bilen oynar édi shat.
Buni sézip, atang Élem jüridu paylap,
Uning yalghuz bir peytini kütidu aylap.
Bir küni kech shamdin kéyin, xanzat öyige,
Keptu bir chal ikki atni qoshup mepige.
Dadisining tuyuqsizdin attin jiqilip,
Éghir halda yatqinini deptu siqilip,
Atisini “Islam shangyo” detti xalayiq,
Zomigerge shundaq qaza kélishi layiq.
Xanzat anglap tépirlaptu yash ép közige,
Shu zamanla kétiptu hem Islam yüzige.
Aldirashtin éytalmaptu “uzun qulaqqa”!
Bu ishlarni xewer qilip Engge cholaqqa.
Atang bolsa bu peytni bermey qolidin,
Bir pana jay izleptu hem eshu hoylidin.
Béde basqan ögüzge u aptu yoshurunup,
Girwektiki yoghan limni aldigha qoyup.
Bildürmey yasap élip hemme yéqini,
Diqqet bilen kütüptu u wehshi éyiqni.
Bash toxuda zalim shangyo atni oynitip,
Deriya yaxtin chiqip keptu qamcha soylitip.
Bagh tereptin kiriptu u ghoruni échip,
Lékin uni kütmeptu héch xanzade chiqip.
Özi chüshüp, étini hem baghlaptu chetke,
“Xep!” – deptu u, saqal silap bu qilghan dertke…
Bir yötilip, özin tüzep, öyge méngiptu.
Tuyuqsizla-üstige lim düglep chüshüptu.
“Way!..” – deptude, zalim shangyo yerge yétiptu.
Atmu ürküp, tizgin silkip, qattiq tépiptu.
Lékin zalim rodupayning chiqmaptu jéni,
Qoli sunup, tumshughidin éqiptu qéni.
Ayghaqchilar timisqilap pütün yézini,
Tapalmaptu “eyipdarning” basqan izini.
Bir jil kéyin bu sirini néme üchündur,
Dostum Élem Yolwas shumgha éytip qoyuptu.
Yolwas qawan jigirme yash édi u chaghda,
Changgung* bolup ishletti hem engge shangyoda.
Qariyüzlük qilip yolwas merhum atanggha,
Haji dogha* arqiliq éytiptu baygha.
Shuning bilen Yaqup lozung chiqip melige,
Jan dostumni baghlap ketti dehshet türmige.
Jighliduq biz, qaxshiduq, héch bolmidi amal,
Shundin béri ötti bashtin qanche sogh shamal…”
Hékayini toxtitip chal démini aldi,
Ghangzisigha tamakini ugitip saldi.
Tang yorudi, lékin tuman basti alemni,
Achchiq ghezep yögep aldi qéri Mawenni.
Sim-sim yamghur asta tamchip, toxtidi endi,
Noderningki shangyogha zor nepriti yandi.
Dosti Mayen közni üzmey qaraydu anga,
Mawen boway dawam qildi sözini yene:
“Noder, séning birge ösken yoldashliring bar,
Mayen bilen, Sayrambaydek qoldashliring bar.
Mana bügün jigirme tört yashqa kirding sen.
Yaxshi-yaman, aq-qarini toluq bilding sen.
Yoqsul elning düshminini peqet dost tutma!
U jutlarning shumlughini endi unutma!
Atangningki qatiligha tikken közüngni,
Belki shangyo paylap jürer söygen qizingni.
Shuning üchün, oghlum, siler bolup ittipaq,
Zalimlargha küresh bilen béringlar jawap!”-
Chal ghangzini qaqti yerge ikkinchi toxtap,
Noder aldi Mayenni ching birdin quchaqlap.
Ikki yashning jürigide jenggiwar tilek,
“Küresh!” – dégen mawzu bilen chiqardi chéchek.
Zor xoshalliq bilinetti chalning közide,
Ochuq éytti Noderge u axir sözide:
“…Ghem qilmighin, oghlum Noder, gözel yaringdin,
Bildim séning derdingni men ahu-zaringdin.
Begzadiler alalmas hem söygen qizingni,
Bu toghriliq angla, oghlum, endi sözümni:
Ötken axsham dostum Sadir kélip mungdashti,
Qiz heqqide azdin kéyin özi söz achti.
Sadir séni balaqulun qilmaqchi peqet,
Besh-alte ay soraydu u özige möhlet.
Chünki, oghlum, ayrim hojra salmaqchi Sadir,
Sanga melüm, uning küchi yetmeydu hazir.
Méning bolsa ehwalimmu sanga iayliqla,
Özengmu hem ishlep kelding bagha ayliqla.
Ayliq pulung qamdamaydu tutqan öyüngni,
Kéche-kündüz yeymen, Noder, séning ghémingni.
Jut aldida balaqulun bolghan bilen sen,
Öy dégenge kérek, oghlum, qazan-qomuch hem.
Sadirningmu könglide shu-asasi gherizi,
Bire qur öy-jabduq qilish atining qerzi.
Dar aldida körsimu hem Sadir özini,
Begzadige qet’iy bermes yalghuz qizini.
Lékin zalim Engge cholaq toymighur geksi,
Gülemxangha közi chüshse, qoymaydu nepsi.
Endi, oghlum, yaringni sen qachur uningdin,
Özeng dayim hoshiyar bolghin eyne shuningdin.
Qarshi chiqsa, küresh qip al söyginingni sen,
Sherep dep bil, moshu yolda ölginingni sen!…”-
Chal sözini axirlitip aldi chong nepes,
Noder pütün küchi bilen boldi zeberdes.
***
Mawen boway polat qilich tutup qoligha,
Qatnashqandi uluq “Teypin” qozghilingigha!
Shu waqtida u jigirme üchke ulashqan.
Hazir bolsa atmish alte közi tolashqan…
Biraq uning qelbi küchlük, – qéri is’yankar,
Shuning üchün oghlimu batur jenggiwar…
——
* Erxan—Xitay xelqining dangliq naxshisi.
* Uzun qulaq – (qazaqche ibare)
söz toshughuchi, ayghaqchi.
* Changghung – ayliq malay (yallanghuchi).
* Dogha – poméshiklarning
déxanchiliq ishini bashqurghuchisi.

Törtinchi bap

Chélish

Baraqsanliq iyul éyi. Ili boyida,
Qum arshangning qizip ketken jilliq toyida.
Chélish, beyge, oghlaq tartish bolup turatti.
Oyun-külke, eyshi-ishret tolup turatti.
Hemme etrap qizil-jiya körüner közge,
Jilda birla jan kiretti bu dala-tüzghe.
Baylar üchün hemme nerse tépilar munda,
Kembegheller töshni échip, oltirar qumda.
Beg zalimlar chédirlarda oynar qimarni,
Beziliri söyer seteng – “közi xumarni”,
Her terepte qaynap ketken neghme we nawa,
Adem bilen tolup-tashqan cheksiz keng dala.
Biri maxtar ashlengpungning bash sirkisini.
“Muzdawanning – muzi bu!” dep, chiqsa doghapchi,
“Qyning göshi – gichchide may!..” deydu kawapchi.
Bir terepte meddah oqar Rustimi-dastan.
Bir terepte hori chiqip kötiriler qasqan.
Bir terepte ghezel éytar weyrane ashiq,
Top-top bolup, dolqunlinar meydanda xeliq.
Meydan ara el közini baghlaydu – serga,
(Bir minutta türlük tamaq qilidu teyyar).
Almash kiyim kiyip élip, mollaqchi-derwaz,
Égiz chighriq üstide u qilidu perwaz.
Bir terepte soqushturar qoshqarni begler,
“Tamashini…” tetür körer ayrim benggiler.
Bir terepte kitap échip, oltirar palchi,
Buning bilen elni aldar qanche yalghanchi…
Munda jürer qiz-juganlar perenji pürkinip,
Beziliri qachar xuddi kepterdek ürküp.
Chümperdide pütün etrap körüner ghuwa,
Lékin söygen yari biliner “Towwa!”
Yari bilen uchrishidu peytini tapsa,
Amma ular sözlishelmes erkin, keng-tasha.
***
Kün égilip, péshin bolup “qaynidi oyun”,
Sheher yaqtin kötürüldi qap-qara kuyun.
Bir hazada jallatlarni sélip keynige,
Dotey-shengen, darinlarmu chiqti seylige.
Jo* üstide zalim dotey oltirar buttek,
Pildirlaydu jumuk közi nursiz chiraqtek.
Ay güli bar qara toga chapanni kiyip,
Sériq éyiq térisige turar yölinip.
Epiyün bilen zeherlengen téleti sörün,
Boyni xuddi qaqirlardek, kalpugi qélin.
Béshigha u kiyip élip uzun mozini*
Qadap alghan üstige hem mengsep tozini*
Emeldarlar qarshi élip atidu poni,
Xensu, uyghur yoqsulliri kötergen Joni.
Joning ikki teripide onlap yayilar,
Dotey bilen mangar bille sélip sayilar.
Qanliq ilan qamchisini oynitar jallat,
Jo kötergen méhnetkeshler qilidu periyat.
Bay, féodal, poméshiklar qoshturup qolni,
“Uluqlargha!” bash qoyushup, boshitar yolni.
Mangdi ular xas yasalghan azade öyge,
El qénidin boyalghan u “qizil chédirge”.
Ular üchün ussul oynar, “qanche setengler,
Qanche gözel, qanche nazuk qanche senemler…”
Topni yérip chiqip keldi bir qawul jigit,
Béshida aq qalpighi bar goyaki bürküt.
Besti toluq, bughday önglük, boy turqi orta,
Ganggunglardek uningmu hem bélide pota.
Shirgha oxshash kökrigi keng, qolliri küchlük,
Közliridin chiqip turar baylargha öchlük.
Bedenliri emgek bilen chiniqqan-qatqan,
Kichikkine qara burti endi xet tartqan,
Yétip keldi meydangha u erkin méngishta,
Belki moshu jigit chüshse, yénger chélishta.
Qeyserlerdek qaratti u erkin kézip,
Turar édi bir nersini jürigi sézip.
Jigit xeliq dolqunigha qarap qaldi jim,
Uning ötkür közlirige körünmes héch kim…
Azdin kéyin aldi jigit özini ongshap,
Turup ketti etraptiki wang-chungni tingshap.
Köz aldida qaynar édi adem dolquni,
Köydüretti péshanini künning yalquni.
Arqisida dosti Mayen Noderni tonup,
Top ichide aldi uning közini jumup.
Noder derru silap körüp jigit qolini,
Bilip qélip, asta chimdap qoydi burnini.
Her ikkisi külüp kétip, körüshti xoshal,
Shu chagh Sayram körüp qaldi, Noderni ghil-pal.
Sayram mangdi yéngi bilen üzini étip,
Éghir chamdap kéler qumda ayighi pétip.
Axir ular bir-biri bilen tépishti,
“Jür, Noderjan!” – dep, chélishqa élip kétishti…
Kün töwenlep, salqin chüshüp qaldi etrapqa,
El toplinip aqar seldek chong chélish yaqqa.
Meydanni keng daire qip, minglighan adem,
Palwanlarning chélishini kütetti shu dem.
Birinchi bop Engge bayning – Yolwas palwini,
Kiyip chiqti meydangha u yaghaq shalwurni.
U gewirlik égiz kelgen, xamsémiz édi.
Tinighidin kélip turar qimizning hidi.
Anga qarshi Noder chüshmek boldi chélishqa,
Atisining katilidin qissas élishqa…
Sayrambay jim oltiratti qapighin türüp,
U éliship baqmaq boldi Yolwasni körüp.
Mayenningki tomurliri köpti öch bilen,
Öz ichide shum qawanni urar mush bilen.
Sayram küchlük qollirini paturdi qumgha,
Özi tamam nepret bilen qarar mel’ungha!
Noder derru domtlirini qilip xatirjem,
Aldi bilen özi chüshmek boldi mustehkem,
“Qéni, palwan bolsa, chapsan chiqsun meydangha!” –
Dep, waqiridi Engge shangyo özi her yangha.
Héch bir kishi chiqalmidi Yolwastin chöchüp,
Ghezeplengen Noder turdi ornidin irghip.
Uni körüp, Engge cholaq zangliq arilash,
Yolwaswaygha közni qisip, étip qoydi qash.
Shenggen, darin, dotey,lozung qaratti juttek,
Keng meydangha chiqti Noder étilip oqtek,
Ikki palwan birdinla ching tutushup ketti,
Bir-birini her terepke étiship ketti.
Kembegheller utuq tiler jigit Noderge,
Medet tiler, quwet tiler kehriman erge.
Chin dostliri ghezep bilen titretti qaynap,
Begzadiler turar munda tilini chaynap.
Qizip ketti chélish rasa owjigha élip,
Hemme qarar bir nuqtigha diqqet köz sélip,
Gülemxanmu bir bulungda dostliri bilen,
Ghelibiyet tiler yargha jürigi bilen…
Bir waqitta Noder aldi Yolwasni julup,
Ghezep bilen miqlawetti béshiche urup.
Yangrap ketti kéyqas-chuqan meydan ichide,
Shatliq tashti Noder dégen her bir kishide.
Yolwasningki aghzi-burni makchiyip ketti.
Engge bayning jumuk közi chekchiyip ketti.
Darinningmu chüshüp ketti qolidin hasa,
Emgekchiler külüp ketti erkin, keng tasha.

Jo* —- dotey üchün yasalghan mexsus
yaghach text
Moza* — bash kiyim
Toz* — Uzun quyruqluq chirayliq qush.
Menjin xanlighining doteyliri mensep belgüsi

üchün tozning quyrughini bash kiyimigha
qadap alatti.
***
Beshinchi bap

Daladiki naxsha

Altun küz hem yétip keldi, oruldi bughday,
Bughdayliqta oynap jürer bödüne, torghay.
Sériq etles köynek kiyip, étiz-ériqlar,
Piship qaldi kenje tergen göleng, tériqlar.
Pütün yéza xelqi yamrap ketken étizgha,
Lékin étiz qoyni zardur jugan we qizgha.
Chünki shunda bir türküm jut beg-féodallar,
On ayalni bir toxudek körmigen ular.
Téxi yene “chéchi uzun – eqli kam…” – detti.
Moshu petwa köp qizlarning béshigha yetti.
Qanche gözel pak jürekler solanghan öyge,
Ular tirik kömülgen shu qarangghu “görge”.
Birmu erkek körünmeydu hazir yézida,
Hemme adem oma orar cheksiz étizda,
Engge bayning étizida bügün chong hashir,
Eyne tingsha, keng dalada naxshilar yangrar.
Omichilar naxsha éytar, Noderjan bashliq,
Qiyghitidu küz shamili yelpüner ashliq,
Noder bashlap özi söygen mungluq naxshini,
Naxshilarning ichide u biler yaxshini,
Naxsha “Junun” ahangida chiqti jaranglap,
Elem chekken jüreklerde ketti baranglap…

Naxsha:

“Tagh arilap kelgen shamal séni esliter,
Tangda külüp chiqqan cholpan séni körsiter.
Séni dédim, séni dédim, kechtim bu jandin,
Jürek baghrim pare – pare, köz yéshim qandin.
Séning jéning, méning jénim — bir jan emesmu?…
Séning üchün méning jénim qurban emesmu?”
“…Yasha, Noder! Ölme, Noder, kam bolma hergiz”, —
Dégen awaz tolup tashti her kimde cheksiz.
Shu arida Enggiz bayning zalim doghisi,
Haji keldi, astida shox qara yorghisi.
Uning bilen bille édi ikki yalaqchi,
Bular bolsa kündüzi beg, tünde qaraqchi.
Haji qaynap, qamcha silkip, walaqlap ketti.
Ala quyruq séghizghandek walaqlap ketti.
“… Némanchila jaqiraysen, oma ormastin?
Or omangni, köz alaytip qarap turmastin!
Tonushmamsen kim bolidu aldingda turghan?
Engge bayning doghisi men jutni sorighan.
Ottuz shangni bügün orup tügitish kérek,
Kimligimni herbirqaysing bilishing kérek?!”
Ach börining elge qarap tiklendi közi,
Shu arida tashti qaynap Sadirning sözi:
“… Ottuz jildin tartip ubdan bilimiz séni!
Qamchang bilen töküldi köp yoqsullar qéni.
Naxshinimu éytquzmamsen endi yashlargha,
Naxsha medet bérer bizning ghemlik bashlargha…
Bir gep bolsa, “Engge bayning doghisimen” dep,
Toymidingmu, yoqsul elni bulap – talap yep?!…”
Attin irghip chüshti dogha, qamcha sélishqa,
Lékin chami yetmey qaldi andaq qilishqa.
Chünki Mayen peshwa bilen tepti ingekke,
Yalaqchisi atni chapti zomiger bekke.
Étizliqta yatar eyne, aghzi qan dogha,
Bir yalaqchi qapaq élip, jügerdi sugha.
Andin kéyin uning aghzi burni juyuldi,
Tilgha élip bolmaydighan sözler quyuldi.
Yénidiki yalaqchimu ketti gükürep,
Noderdin u bir mushni yep yatti hökürep.
Üch yüz adem toxtatqandi tamam ishini,
Hemmisi hem körer édi bu “tamashini!”
Qan yalighan doghiningki aghzi yépildi.
Chünki Mayen anga qarap, yene étildi.
“Boldi Mayen! Boldi, Noder!” démise xeliq,
Shu minutta öltiretti doghini tehqiq.
Bir hazadin kéyin shangyo “boran” chiqirip,
Keldi onlap yayi bilen “chuqan” chiqirip.
Chidalmastin cholaq qoli midirlap ketti,
Uni körüp dogha jighlap, tépirlap ketti.
“… Qaysi gaday, qaysi xumper bu ishni qilghan?
Qaysi ganggung, bu doghining üzini tilghan?!”
Ghezep bilen sekrep chüshti otturgha Mayen:
“Yalaqchining dekkisini bergen mana, men!”
Nodermu hem chiqti algha köksini kérip,
Sim qamchilar tegdi birdin bash közni yérip.
Baghlandi put – qollirigha qara qil arqan,
Mayenningki mangliyidin aqar qizil qan.
Noderningmu ong qapighi kökürüp qaldi,
Bu baladin Sadir “aran” qutulup qaldi.
Haydap mangdi ikki yashni Ili shehirige,
Tashlash üchün qarangghu – zey, dehshet türmige!
El uzitip mangdi bille ishini tashlap,
Zalimlargha nepret éytip, közini yashlap.
Engge cholaq chüshti yerge sörün déweylep,
Haji dogha yétip keldi atni égerlep.
Umu köksüp, shangyo bilen elge qadilar,
Ikki dostni yalghuz haydap mangdi yayilar.
Ikkisi teng ketti, yene naxshini bashlap,
Pütün dala süküt bilen qalmaqta tingshap…
***

Altinchi bap

Ghazang chüshkende

Mana Noder ösken yéza – Oymanbaytoqay ,
Bir teripi Ili boylap ketken bük toqay.
Shu toqayning aldidiki döngning üstide,
Ikki éghiz qeghez penjir, öyning ichide
Sadir boway sözler édi ghezepke tolup,
Zalim shangyo Engge baygha lenet yaghdurup:
«Gümbez qosaq, toymas opqan, zomiger Engge,
Barghansiri éghir zulum salmaqta elge.
Tört xotungha toymay yene qilmaqta jutluq,
Yette bashliq yelmünggüzdur u ikki putluq…»
Uluq-kichik tinip ketti boway shu demde,
Qalghan édi köngli uning éghir bir ghemde…
Jnaxan chongnam közlirini yashqa tolturup,
«Xuda!» detti, bash lingshitip kangda oltirip.
Kang üstide sélinghandi bir parche kigiz,
Moshu öyde chong bolghandi Gülem dégen qiz…
Qiz kéchisi hashqinida yalghuz yatatti,
Öy ishini etidin kech özi qilatti.
Hazir Gülem chüshlük chaygha otun kesletti,
Her nepeste u méhriwan yarni esletti…
Heqiqette Gülem ishchan, gözel qiz édi,
Ata-ana qelbide u bir yultuz édi.
El atatti Gülemxanni naxshichi qiz dep,
Tilgha élip jut ichide maxtatti sözlep.
U qiz bilen ata-ana dayim shat édi.
Téz arida qizning dangqi ketti tarilip,
Beg zulmidin qaldi Gülem yardin ayrilip.
Zalim Shangyo elchi qoydi keyni-keynidin,
Zomigerlik bilinetti begning peylidin.
Qizning ata-anisi héch bolmidi razi,
Sherietni desmiye qip, kirdi we qazi.
Axir amal tapalmastin begning ishigha,
Sadir bardi yéqin dosti Mawen qéshigha.
Uning bilen öyde yalghuz qilip meslihet,
Kéyin baydin soridi u bir ayliq möhlet…
Lékin Sadir razi emes édi her qachan,
Tiligi shu pat-arida chiqsa Noderjan…
Qiz ghémini tola oylap mezlum anisi,
Shu dert bilen üdep ketti jürek yarisi.
Lékin ana yoshuratti öizdin derdini
Jürigide ornap ketken zulum zerdiwi.
Biraq qizgha melum édi qilghan-etkini,
Zalim Engge shangyodin köp azar yetkini.
Shunga ana tünde jighlap qilatti duga,
Xudayimdin qiz bextini tilep dayima…
Chüsh mezgili yézida héch körünmes adem,
Aditiche shu chagh sugha baratti Gülem.
Bügünmu hem bulaqtin su élip qapaqqa,
Ghem ichide Gülem qoydi uni qirghaqqa.
“Qéyin bulaq” – detti buni burun-burundin,
Gülem anga tonush édi xéle uzundin.
Chünki munda Noder bilen basqan izi bar.
Qanche qétim shu bulaqta éytqan sözi bar.
Shunglashqa qiz yarni eslep bulaq béshida,
Xiyal qilip turup qaldi qéyin qéshida.
Yalghuz qéyin qizgha oxshash turar munglinip,
Bulaq süyi aqar édi asta tolghinip.
Ötti qizning köz aldidin körüshkenliri,
Yari bilen shu etrapta söyüshkenliri…
Qanche ayding kéchiler hem chüshti yadigha,
Söygen yari ghemlik chiray keldi aldigha…
Qiz silkinip etrapigha qaridi tekshi,
Peqet qéyin lingship turar qizgha bop saqchi.
Shu qéyinning shéxidin bir sériq yopurmaq –
Chüshti uchup qiz aldigha qoyghandek soraq.
Qiz tiklinip yopurmaqqa qolini sozdi,
Alqinigha élip körüp, könglini buzdi.
“Éh, yopurmaq! Tünügünla yéshil turatting,
Noder bilen ikkimizge külüp qaratting.
Bügün mana ayrilipsen yéshil bergingdin,
Manga oxshash juda bolup söygen yaringdin.
Méningmu hem xuddi sendek sarghaydi üzüm,
Kéche-kündüz yar yoligha intizar közüm.
Chünki Noder besh kün boldi yatar solaqta,
Ata-anam nepret oqar Engge cholaqqa!..
Beg solidi Noderjanni qisas öch bilen
Endi méni almaqchi u zorluq küch bilen.
Hayat bolsam barmasmen u begning öyige,
Razimenki Noder üchün her dem ölümge!” –
Dep Gülemxan süyini ép öyige mangdi,
Yalghuz qéyin asta lingship munglinip qaldi.

Yettinchi bap

Sadaqetlik

Bir yash jigit acha malxay kiyip béshigha,
Jürüp ketti at saldurup toqay qéshigha.
Üzi qizil, kökrigi keng, éghir salmighi,
Chongqur bésip kiylgendi uning qalpighi.
Qirghiz örüm qamchisini qolida shiltip,
Kéletti u daghdam yolda tizginni silkip.
Yaxshi atni “er qaniti” deydu bowaylar,
Bu at bilen ashti jigit qanche dawanlar…
Uni küter toqayliqta köngli sunuq qiz,
Jigitmu hem lachin kebi shungghup keldi téz.
Jigit chüshüp mejnuntalgha atni baghlidi,
Uni körüp miskin Gülem öksüp jighlidi.
“Jénim singlim, jighlimang siz, buzmang köngülni,
Héch waqitta qoshmaymiz u tikenge gülni.
Sizni yoqlap kelgen édim yézigha seher,
Eziz dostum Noderjandin élip xush xewer”.
Uluq-kichik öksüp kétip, toxtidi Gülem,
Lékin uning köngli yérim, közliride nem.
Qérindashliq méhri bilen sözlidi Sayram.
Qizning qelbi yar ishqida yasatti qaynam.
“Jigha bilen hasil bolmas dildiki mexset.
Ölümnimu yénger, singlim, dostluq muhebbet.
Üch kün boptu Mawen kirip yoqlap chiqiptu,
Oza kün kech Alékséyge kélip éytiptu.
Azraq pare bériptiken zalim yayigha,
Körsitiptu ikkisini kechte uninggha.
“Anche éghir emes” deptu Mawen sözide.
Körgechke u Noderlerni öz közide.
Bügün yene “sogha” qilip qéri shengenge,
Polat xenjer alduq, singlim, endi qollargha.
Küresh qilip dekke bérish kérek shumlargha!
Jigha bilen ayrilidu adem ömridin,
Belki Noder ete boshap chiqar türmidin…”
Ot chaqnidi Sayrambayning ötkür közidin,
Lékin uning köngli qandi qizning sözidin…
“Sayram, agha, rexmet sizge, ghem qilmang mendin
Tiz pükmesmen zomigerge chiqmay jan tendin
Peqei Noder kichigimdin söyginim – yarim ,
Uning üchün yangrar méning cheksiz mung-zarim.
Eger Noder saq salamet chiqsa solaqtin” –
Qiz munglinip qarap qaldi égilgen talgha,
Jigit bolsa xiyal bilen ketkendi chalgha…
***

Sekkizinchi bap

Qutuldurush

Etigenlik chaydin burun Alékséy tagha,
Teyyarlidi sheherge u bir öküz harwa.
Kéreklikning hemmisini harwugha sélip,
Haydap mangdi chin dostini yénigha élip.
Ketti ular qamcha bilen urup öküzni,
Mawen boway öz dostigha bashlidi sözni…
Sayrambayning beyge éti oynap yer tépip,
Öküz harwu kéler eyne bir xilda méngmp,
Lékin ular bilgenliktin yolning épini,
Chüshke taqap Jirghilangning basti séyini.
Ular chiqip qaldi ochuq kek dala – tüzge,
Gülshenbaghning dereqliri köründi közge.
Chöchektiki baturlardek Sayram her zaman,
At üstide bürkütlerdek qarar her taman.
Uchqur éti tizgin sérip oynar béliqtek,
Kökrigi keng, qulighi ding. Xuddi kéyiktek.
Ular endi sheherge hem yéqin kép qaldi,
Sayram bolsa atni yortup aldida mangdi.
Qaradöngning doqmushida patqaqni körüp,
Chigip aldi étiningki quyrughin türüp.
Michildatti küz patqighi tolup kochigha,
Chet-chörisi kéler édi atning tizigha.
Sétiqchilar oltiratti dukanni échip,
Sayram bolsa mangar édi patqaqni kéchip.
Shagirt waqirar:”Issiq nan!” – dep töwen qéshida,
Naway usta körünetti tonur béshida.
Qéri qassap gösh tartatti taraza bésip,
Zasiperler satar édi öpke we hésip.
“Shox naxshilar…” anglinatti mozduzxanidin,
Dertlik ahang yangrar édi rawap taridin.
Seypunglarmu juga üchün késetti tére,
Bir satrash ustur bilen turatti öre.
Tömürchining sendilidin uchqunlatti ot,
Ong terepte körünetti döngdiki tash but.
Kök méchitning dok mezini chiqip peshtaqqa,
Qulaq tutup ezen éytip qaraq her yaqqa.
“Péshin boptu” dédi Sayram mezinge qarap,
Yolni dawam qildi yene Noderni oylap.
Axir jigit chiqti asta patqaq kochidin,
Bir séghizghan sayrap uchti dereq uchidin…
Mawen boway köz eynekni taqap közige,
Rehmi kélip, échinghandek qarar öküzge.
Öküz éghir tartip mangar harwuni küchep,
Alékséy hem haydar édi he dep déweylep.
Qizil öküz qoyuq patqaq ichidin chiqip,
Kök méchitning aldida u tindi dem élip.
Azdin kéyin aldi tagham qamchini qolgha,
Yene haydap ketti “hosh!” dep öküzni algha.
Sayram bolsa, kona girning aldigha kélip,
Sheher yaqqa qarar édi diqqet köz sélip.
Köz aldida turar égiz sépil kérilip,
Uning mudhish munari hem turur yéyilip.
Dehshet sélip, körsetmetti sheher ichini.
“Den derwaza” detti xeliq moshu kochini.
Bu kochida jaylashqan köp qawaqxanilar.
Shéshixal hem beshleng* bilen qimarxanilar.
Munda jürer shengenningki mexsus adimi,
Chotu jighar her tawkadin ular her küni
Qemer lozung qolgha élip oqudi höküm:
“Bu qaraqchi Bayandayning yolini torap,
Élip qachqan doteyning mélini bulap.
Üch kün boldi Doghlan oghri qolgha élindi.
Bügün mana ölümge bu höküm qilindi!”
“Doghlan!” – dégen tonush isim anglanghan haman,
Atni urup Sayram algha mangdi shu zaman.
Topni yérip, atqan oqtek kirdi meydangha,
Julup aldi Doghlanni u atning aldigha.
“Bas!” dédide, ikki qamcha urdi étini,
Qemer lozung tutup qaldi höküm xétini.
Chiqip ketti meydandin u shamaldek uchup…
Paypétek bop qaldi jallat özini urup…
“Rexmet sanga, jigitkensen!” dédi jamaet,
Toruq atliq ademge ching baghlap muhebbet.
Azdin kéyin qilch silkip “qehriman” jallat,
Her terepke chuqan sélip köterdi per’yad.
Üch-tört chérik yétip keldi ésip qilichni.
Arqisidin qoghlap ketti héliqi kishini,
Lékin Sayram alliqachan bolghandi ghayip,
Chérikler hem qaytti kech renjiship-qayip.
Buyruq bilen her terepke ketti ayghaqchi,
Shipanglitip quyrughini qanche yalaqchi…

————————————–
*Shéshixel, beshleng — qimarning bir türi.

Qash qariyip, etrapi hem basti qarangghu,
Dengning ichi körünetti közge alangghu.
Chünki munda yéqilghandi göngsiz jinchiraq,
Turar döngde yézilardin kelgen at-ulaq.
Yatar, eyne, yemni köshep bir qizil öküz,
Közge illiq körünidu, dostum, bilemsiz?
Héch bir kishi yoqtur hazir uning késhida,
Peqet eski – kona noqta turar béshida.
Her tereptin anglinatti ezen tawushi,
Kéletti hem her tereptin ishtning qawushi.
Yultuzlar pildirliship achti közini,
TьyanöShanь téghi tosap turar ayning üzini.
Güldürlitip chérikler “po” atti üch qétim,
Boldi endi sheher ichige kirelmes héch kim.
Chünki sépil derwazisi taqaldi mekkem,
Sham yéqilghan sériq panuz ésildi shu dem.
Oyman dongning kichikkine ghimse öyide,
Jinchiraqni pelep tagham qoydi törige.
Mawen ata dawam qildi qiziq sözini,
Alékséy chin köngül bölüp tikti közini.
… – Shuning bilen kéri shenggen münggüzni körüp.
Diqqet qilip aylandurup qaridi örüp.
Özichila külüp kétip hinggaydi chishi,
Eyminidu anga qarap her qandaq kishi.
Xuddi qawan oxshash ikki chishi téshida,
Puti kichik tetiyi hem turar qéshida.
Lékin birdin özgertip u qiyapitini,
Aldi derru béshidiki qara bökini,
— “Bu münggüzdin bolsa, bergin yene ikki jüp?!”
Dep waqridi qéri shengen manga hürpiyip
— “Texsir, mende hazirche yoq mundin bashqisi,
Ruxset bolsa keltürey éyiq térisi”…
— “Körset qéni?” – dédi loyi qéshini kérip,
— “Hazir” dédim, körsettim men taghardin élip.
— “Kim bolidu bu térini manga epkelgen?!”
Dédi yarap ketkenliktin kérilip shenggen.
— “Men bolimen. Bu éyiqni taghda öltürüp,
Ekelgendim, texsir, sizge munasip körüp”.
— “Démek, loxan* ustikensen ejayip ogha,
Yaki özeng qatnashqanmu teyping –Tyangogha?!”
—“Yoghsu, texsir, men Ilida tughulup ösken”.
Bir aliyip jim bol qaldi zomiger shenggen…
Özi oruq, puti rezgi jimighur t»t»y,
Yéqin keldi érigha erkilep ettey.
Közni jumup-achti zalim özgerdi tüsi,
Héjaydi u, darday kalpuk, héliger kosi.
—“Mundin kéyin oghulliring bilsun hoshini,
Bekke qarshi kötermisun hergiz mushini!
Eger yene uluqlarni qilsa haqaret,
Bu zindandin chiqmas ular, bil, ömürwayet!
Balilarni yaxshi bashla bundin kéyin sen,
Özengmu hem qérikensen, chiqirip bérey men.
Lékin böken münggüzidin tapsang ekelgin,
Ete boshap chiqar ular, endi sen ketkin!”
—“Rexmet, texsir”, dep shenggenge chiqtim datangdin*
U héliger usta éken ishqa sheytandin… —-
Dédi boway ghangzisigha saldi tamaka,
Sözni bashlap ketti endi Alékséy taghaJ
—Dostum6 bu ish tola yaxshi boptu ejayip.
Lékin Sayram etigendin boldi u ghayip.
Chüshtin béri kochilardgha qaridim bayqap.
Körünmeydu, —- dédi tagham, béshini chayqap.
Aldidiki qaynaq sudin ichip bir jutum,
Mawen boway dédi anga —- ghem qilma dostum.
Belki sayram bizni izdep tapalmighandu.
Yaki éyiq maylirini satalmighandu. —-
Alékséyni orap aldi türlük oy-xiyal.
Tam terepke qingghiyipla ügdep qaldi chal…
Azdin kéyin chiraq öchüp chiqti sésiq bus,
Oyman-döngde uxlap qaldi yéqin ikki dost…
Bulut yérip chiqti eyne mungluq yérim ay,
Bük jigdilik otturisida aqar édi say.
Jirghilarning séyi moshu, etrapi janggal,
Shaxlirini saygha égip turur mejnuntal.
Tal qéshida sözlisher ikki kishi oltirip,
Su shaqirap aqar édi tashqa urulup.
Mundin bashqa awaz kelmes édi qulaqqa,
Qangturulghan toruq at hem turar néraqta.
Yaplaq üzlük, ötkür közlük, pakaraq kishi,
Közni üzmey öz dostigha qaratti tekshi.
Chirayi hem qariqumchaq, besti kélishken,
Némishkidu, aldigha u bir az ingishken,
Lékin uniq tashtek qatqan pütün bedini,
Batur édi sürüshtürseng tégi-tetini.
Sadir palwan Döng yamulni téship qachqanda,
Qachan bolup tagh arilap dawan ashqanda,
Jitim ösken Doghlan dégen on besh yash bala,
Kéyin Sadir bu jitimni bala qip baqqan,
Ügetkendi qilichni hem oynashqa chaqqan.
Bayandayning qorghinini élish waqtida,
Sadir bilen bille bolghan j eng meydanida.
Taghda ösken héliqi jitim mongghul jigiti,
Shundin kéyin “Doghlan batur” atalghan éti.
Shu baturning oghli édi eshu oltarghan,
Buning ismi “Dawa” — édi atisi qoyghan.
Lékin xeliq atar édi buni öem Doghlan,
Chünki jigit atisidek qexirman bolghan.
Kona tonush édi özi Noder palwangha,
Uning bilen bille chiqqan qanche alwangha.
Meyenni hem biler édi Noder arqiliq,
Awral taghda ösken özi tégi Nilqiliq .
Ili boylap kéchiliri ötkende Doghlan,
Qanche qétim Alékséy bar tügmende qonghan.
Eshu Doghlan öltergendi zalim Lamini*,
Lama bilen qoshup bille ikki yayini.
U chidamliq, gheyretlikti hem özi qorqmas,
Ambur bilen qisip tartsa, “ghing” qilip qoymas.
Qemer Lozung tutup bergen édi Doghlanni,
Öltermekchi bolghan bügün batur oghlanni…
Sham waqtida Moytungzigha epkelgen haydap,
Qemer Lozung sözligendi tilini chaynap.
Qéri jallat turar édi qilichin ésip,
Téxi dotey yayilar hem kelmigen yétip.
Doghlanningki puti boshti, qoli baghlaghliq,
Sayram uni élip qachqan meydandin atliq…
Rexmet éytti u Sayramgha u qanche qaytilap,
Ular munda yétip kelgen Ilini boylap.
Qanliq ölüm meydanidin qutulghan Doghlan,
Qelbidiki mexsitini qildi u bayan:
“Zalim begler izler endi bizni her yandin,
Bök al dése, bashni késer yayilar andin.
Hoshiyar bolush kérek bizge her bir qedemde,
Chünki niyet oxshash emes hemme ademde.
Mabada biz chüshüp qalsaq qoligha hayat,
Yetmish yerdin chapar bizni onlighan jallat.
Méning pikrim: bügünla biz kéteyli taqqa,
Noderler hem boshap chiqsa barar shu yaqqa…”
Keng mürilik Sayram meghrur tutup özini,
Küresh qilip yolida u éytti sözini:
“Dostum, Doghlan, tuyuqsizla boldi moshu ish,
Zalimlarmu endi chöchüp yatalmaydu téch.
Sen dégendek timisqilap jürer her yanni,
Kütüshimiz kérek édi biz Noderjanni.
Noder chiqsa Mayenmu hem chiqatti bille,
U bolghanda, bilinmetti bu éghir künler.
Chünki Mayen biler édi küresh yolini,
Bashtinla biz tutqan éduq uning qolini.
Atisi hem ot jüreklik qéri is’yankar,
Her bir ishta eshu adem bolar édi yar”.
Bürküt közlük Doghlan batur qaynidi-tashti,
Bay-féodal, bekke qarshi nepritin chachti:
Bu ikki dost mesletliship hayat yolini,
Yérim tünde jürüp ketti boylap Ilini…