(Hékaye)
Yazarmen: Kurasch Umar Atahan
Weten Asminini Yirtquch Qushlar Ishghal Qildi, Jut Shiwirghan we Tonguz qawanlar Gül-Baghchilirini Cheylidi, Jin-Alwastilar Ana Baghridek Illiq Yurt-Makanlarni weyran Qildi! Güller Tozidi, Etrapni Zimistan Qish Qaplidi! Qara Boran Her Terepte Ushqurtushqa Bashlidi, Ademlerni Qara Bésip Kétiwatqandekla Idi, Kishiler Xuddi chüshekewatqandekla qilatti. Birsi taghdin dumilitiwétildi. Yüzi taghdin domulitiwitildi, Mingi taghdin domulitiwitildi! Birsi Derexke ésiwitildi, Yüzi Derexke ésiwitildi, Mingi derexke ésiwitildi! Chongqur hangdin we Ormandin warqirighan échinishliq awazlar keldi. Awaz, anglighan kishining qorqqisini keltürgidek échinishliq bolsimu, kishilier külüshüp ketti. Yirtquchlar „Bundaq yéqimliq awazni tunji qétim anglishimiz“,-diyishti.
Mumay ular bilen qeyergidur kétiwatatti. Ularning yol yürüshi jiddi hem sürlük körünetti. Ashu terepteki sheher xarabiside qedimi usluptiki bir imaret qed kötürüp turatti. Imaret allaburunla eski tamliqqa aylinip qalghanidi. Ular „Bu yerde yilan bolsa kérek“,-diyishti. Addettikidin igiz qilip qopurulghan tamlar, qewetlik binaning tamliri, Tash we Gejlerdin yumulaq, qirliq, egme we chasa…yasalghan neqishlik tüwrükler Ay nurida sürlük we heywetlik körünetti. Mumay demalliqqa ularning néme ish qiliwatqanlighini éniqraq angqiralmidi. Yiraq-yiraqlardin kelgen ezen awazi bir küchüyüp bir ajizlayti. Ular xarabege aylanghan qorighan aldidiki ochuqchiliqqa chiqqanda xoraz chillidi. Ikki aq éshek mumaygha siliqqine salam bérip ötüp ketti. Ularning chirayidin niyitining dorustlighi chiqip turatti. Mumay éshekler ötüp ketkendin kéyin muz chiray bir bowaydin: „Biz qeyerge kélip qalduq?“-dep soridi. Boway aldidiki bir changgal bezi yerliri sarghiyip, bezi yerliri qaridap, bezi yerliri sunup ketken sésiq chishini sanap olturatti. Boway mumaygha anche ireng qilmayla: „Jaza meydanigha,“-dédi soghaqla. Momay: „Jaza meydani“-dégen gepni chüshünelmidi. Bu yerni jaza meydani digendin köre eshu sual sorighan mumayning jinazisi diese téximu toghra bolatti. Meydanda ömür boyi ensiz ötken bir tul xotunning depin murasimi ötküziliwatatti. Kishilerning közliridn bizarliq alametliri chiqip turatti. Tul Xotun qérip dümchüyüp qalghanidi. U Xuddi Hemme ish ghayet normal kétiwatqandekla mulayimliq bilen bash lingshitip, kishiler bilen mengülük widalishiwatatti. Ajizlap ketken putlirini ming teste yötkeyti. Dümchek xotun mumayning aldigha kelgende, u hemmini chüshendi. „Eslide özümning depin murasimim ötküziliwétiptu-de?!“-dédi. Mumay pütüshüp qoyghan yigiti öltürülgendin kéyin shu kemgiche birer erkekkimu könglini hich bérip baqmighanidi. Esirlik musubet mushundaq bolsa kérek…Kishiler: „Bu xotun özining bunche uzun ömür körüp kétkenligidin nomus qilghan bolsa kérek,“-Déyishti. Héliqi mulayim ésheklermu bash lingshitip testiqlighandek külüp qoyushti.
Yigha awazi kéchidiki ormanning tinichlighini buzdi. Bu awaz hergizmu derex shéxigha ésilghan ayallarningkige oxshimayti. Derex shéxigha ésilghan Ayallarning köpünchisi shu künila jan üzetti.Beziliri ikki-üch kün berdashliq béreleyti. Nahayiti az sandikiliri hetta 6-7 küngiche jan üzelmey körmigenni köretti. Kenitte ormanliqqa kirgen kishi sarang bolup qalidu, digen gep baridi. Birmu adem sarang bolushni xalimayti. Bir ayal derex shéxigha ésighliq halette jan chékishiwatatti, Attek chirqirayti, kishining ichi sirilatti. Tang atay dep qalghanda ay diese ay emes, kün diese kün emes, xuddi perishtidek bir buwaq dunyagha keldi. Balining qirqirap yighlashliri derex shéxida boyni qiysiyip qalghan anisini qurtulduralmidi. Derex shéxidiki Ananing közli chekcheyginiche qétip qalghanidi. Mumay néme qilarini bilmeyla, eshu ölük sanggilap turghan derexni perwanidek aylandi. Balining yighisimu quliqigha kirmidi. Qeyerdindur Qara qarghalarning ensiz awazi kéliwatatti. Tolun ay xuddi tamasha köriwatqandek mij-mij yultuzlar arisida yéqinla yerde xiyalchan halette tikilip qarap turatti.
Kishiler dayim Mumayning héliqi derex shéxidin chüshken balini öz ichige alghan bir top ösmürlerni egeshtürüp, eshu bir tüp derexni chörgilep yürgenligini köretti. Mumay we Balalarning ötüshi we yillarning ötüshi bilen derex etrapida parallil haldiki chong –kichik chember shekillik birqanche xuddi chighir yolgha oxshaydighan ériqche peyda bolup qalghanidi. Héliqi Balining chong bolishi Mumayni barghanche ensiritip qoyuwatatti. Bala emdi Mumaygha egiship yürmeydighan, Ormangha kirip héliqi derexni aylinip yürmeydighan boliwalghili turdi. Bir mehellidin yene bir mehellige qéchip kétetti. Bala qeyerge barsa kishiler xuddi bir top qarni ach qalghan chiwindek uning péyige chüshüwalatti. Ademler toplishiwélip Balining kishini oygha salidighan geplirini anglayti. Beden qurulishi we chiray shekli tereptin Uning bilen mehelidiki bashqa balalarni aldirap sélishturghili bolmayti. Balining boy-besti kélishken, térisi süzük, aq, yumran, közliri nurluq, chirayi jiddi we xiyalchanidi. Kishler uni tosuwélip dayim mehelidiki uningdin yash we ustixan jehette chong bolghan balalar bilen chélishqa salatti. Chélishining herqandighida uning utup chiqmaydighini yoqidi. Ademler top-top bolushup uni arigha éliwalatti. Balining sirliq, yéqimliq we sürlük chirayigha uzundin-uzun hérismenlik bilen allaqandaqtu asan chüshen´gili bolmaydighan ghelite tuyghular bilen qarayti.
Mumay kishilerning qilghan qiliqlirining yaxshiliqtin bisharet bermeydighanlighini biletti. Xarabige Aylan´ghan eshu sheher xarabeliktin kéliwatqan shawqun-sürenler uni wehimige salatti. Mumay balining kütülmign birer pishkellikke uchrap qélishini xalimayti. Tuyuqsiz özining depin murasimi ésige kélip qaldi. Mumayning qebrisi bashqilarningkige oxshashla addiyla qézilghanidi. Mumay ishenmidi, ezeldinghu kishilerge ishenmeyti. Kishiler uni aldighanidi. „Ular rastinla méni depin qilghan bolsa men qandaqsige yene bu yerde yürüydighandimen?!“-digen xiyallarni kallisidin kechürdi.
Mumay birersining:“Yighlawatqan bala kimning perzenti?“-Dep sorap sélishidin ensireyti. Eger Mumay rast gep qilsa ot üstige yagh chachqandekla bir ish bolatti. Derex shéxigha ésiwétilgen héliqi ayal menggü Mumayning isidin chiqmayti. Mumayning eshu ayaldek perzent körüp bexitlik bolghusi baridi. Söygen yigiti jazagha tartilghanda, U téxi yéngila reside bolghan qiz idi, Bu nahayiti burunqi chaghlardiki ish idi, uningha xuddi bir esir ötüp ketkendek tuyulatti.
Mumay goya erkeklerdek yoruq taghqa¹ Chiqalighan yaki xuddi ashu ayaldek derexke ésilalighan bolsa özini bextiyar his qilatti. Mumay estayidilliq bilen oylap, kenit bashliqigha: „… Ötünüp qalay…Xudaliq üchün bolsimu méni jazalash heqqide yarliq chüshürsingiz…“ , dep iltimasni yazdi. Qérishqandek kenit bashlighidin jawap kelmid.
Kenittikiler törttin-beshtin bolushup jaza meydanigha kélip-kétishiwatatti. Meydanning chétidiki Artush derixining astidiki tash pellempeyde muz chiray, Kumak bir buway uchumlirini ötiwatanlargha sozup titirep olturatti. Yillarning ötüshi bilen kiyim-kichekliri chirip, bedenlirini türk qaplap, tirnaqliri qushningkidek ösüp ketkenidi. Buway ay-yillap xudagha nale qilip, birersining tizraq jazagha tartilishini kütetti. Kishiler birer yéngi xewer anglaymiz,dep uning yénigha kéletti. Bu seweptin kélidighan we kétidighanlarning ayighi üzülmeyti. Buway kelgenlerge alqinidiki bir changgal sésiq chishini körsütüp turup: „Nimanche aldiraysiler; Bu chishlarningmu téxiche tüzükrek toyghudek birnerse yepbaqqini yoq…“-dep kotuldayti. Jandin ötüdighan qehetchilikning derdini ölgüdek tartip, birer nersige aghzimiz tégip qalar dige ümitte Kelgenler her qétim shu gepni anglap, qursaqlirini achliqtin gholdurlatqaniche meyüslik bilen sheher xarabilikidin qayitip kétetti!
Kentte Mumayning kent bashlighini izdep yürgenligi heqqide söz-chöchek tarqilip yüretti. Mumayning söygen yigitinining jinayitinimu hésapqa alsa, Mumayning jazalan´ghan küni ular azraq ghizagha éghiz tégip qalatti. Kishiler Mumayning qiliwatqan bu ishlirigha qarap ach qursaq halda échin´ghan halette mesxire arlash achchiq külüshetti. Mumay kenit bashlighi iltimasimni téxiche tapshuriwalmighan bolsa kérek, -dep oylayti. Shundaq bolghini bilen Kenit bashlighi etrapida yüz bergen herqandaq ishtin xewer tapmay qalmayti… Mumay: „ kenittin jaza heqqide jawap kelse, bu qepezdek, tiriklerge dozaqqa aylan´ghan dunyadin birligüche qurtulup, söygen yigitim bilen uchrushimen´ghu,“- dep oylati. Mumay nechche yillap iltimasning jawabini kütti, kelmidi….Ömür boyi ersiz ötken Mumay kishilerni kenit bashliqigha ishenmeslikke agahlandurdi. Mumay kenit bashlighini özi izlep tépish niyitige keldi. Mumayning kenit bashlighini izlep barmighan yéri, sorimighan ademi qalmidi, kent bashlighini tonuymen, digen birer yérim adem bilen bolsimu uchrishalmidi. Mumay kenit bashlighining turidighan yérini bilidighan, uni öz közi bilen körgen ademdin birersini bolsimu körgen bolsa doppisini asman´gha atatti, béshi kökke yétetti! Mumay „Bala emdi tügüshidighan boldi,“-dep oylap, Orun tutup yétip qaldi. Uninggha jaza ijra qiliwitilgen bolsa idi, ademlerning diqqiti bashqa tereplerge burulup, balaning qurtulup qélishigha bir mumkinchilik tughulup qalghan bolaridi. Künlerning biride kenttikiler: „Momayni tirik kömüwitinglar…“-digen bir parche hökümet yarliqini tapshuriwaldi.
Mumayning bu étibarsizlarche bérilgen xewerni anglap, üni ichige chüshüp ketti…Kenit bashlighining qilghanliri uning jénigha tegdi. Bundaq ölümning nime ehmiyiti bolsun? Mumay qayide-yosunlarning hichbir zörüriyiti qalmighandek hés qildi….Démisimu sheripi bilen ölgenlerning aldida uning ölümining way digüchiliki yoqidi.
Mumay kenittikilerning hemmisi, ademler turmaq hetta Jel-Janiwarlarningmu hemmisi men bilen qérishiwatidu, dep oylayti. Bundaq bir ölümdin helighu öziiken, bashqilarmu esla söyünmeyti….Uning nezeride héliqi er-xotun ikkeylenmu ölüm aldia uningdek qapyüreklik qilmighanidi…Ular peqetla yerlik kishilerdin birerini kenit bashlighi saylash heqqide iltimas yézishqanidi. Mumay kona kent bashlighi bilen yéngi kent bashlighining ilgirkidekla hichqandaq perqi yoq bolishi mumkin,-dep qarayti. Mumay eshunchilik bir parche telepni, dep bigunah er- xotun ikkeylenni jazalash üchün yarliq chüshürgenlik ademni közge ilmighanliq,-dep aghrindi! Kenitte burunqigha qarighanda tutush, solash, öltürüsh sewebidin nopus shalanglap ketkechke, bir mehelddin yene bir mehellige bérish üchünmu nechche ash pishimlap yol yürüshke toghra kéletti! Kenittikiler jazalan’ghuchilarni körümiz, dep ne- nelerdin kélishetti.
Kenitning timtaslighi buzuldi, qushlarning uchushi qalaymiqanlashti. Jel-janiwarlar we yawayi haywanlar pétirap ketti. Kenitning hemmila yéri bayram shatliqigha chümdi. Mumay qattiq epsuslandi! Mumay özining depin murasimining daghdughaliq élip bérilishini, jeryanda hemme ademning yüzide toqluq we shatliq ekis étishini xalayti. Muhteshem Bir Imaret ichidin dayim padishahning emir bérishliri, atlarning kishneshliri, soqashchilarning war-wurralliri, qilich we neyzilerning charaq churuqliri anglinip qalattti. Kenit Olturaq rayonining chétidiki tarixning qarangghulighida xaniweyran bolup ketken saray kenittikiler üchün xuddi chüshengili bolmaydighan bir xiyalet dunyasigha aylinip qalghanidi. Xarabilerdiki Chong we igiz yoruq sehnilerning qarshisidiki padishahlarning texti yerleshtürülgen, peshtaqlardin örlep chiqidighan igiz supa tarixtiki muhteshem heywisini, hazirghiche saqlap qalghan bolsimu, adettiki ademler uning nimeligining perqige Anche aldirap baralmayti. Kishiler: „Er-xotun ikkeylen sarang bolup qaptu; Bilar heqiqiten Sarang bolup qalmighan bolsa kenit bashlighini almashtursaq,dep hökümetke ökte qopamti?! Qarap turup tuxumni tashqa urghanliq-te bu! “,“ Singgen nénini yep, Achang kimge tegse yezneng shu, akang kimni alsa yenggeng shu, dep yashisa bolmasmidi-déyiship söz-chöchek qilishqanidi. Er-Xotun Ikkiylen bashqalarning isidin allaburun kötürülüp ketken eshu xarabige aylanghan sheherdiki addiylam bir tashlanduq imarette olturatti. Kenittikiler ularning nime üchün bu kona imaretni tashlimay kéliwatqanlighini, oyalap yételmeyti.
Er-Xotun ikkeylen katta bir jemetning nechche qétimliq qirghinda aman qalghan axirqi ewlatliridek qilatti. Dash qazanlar ésildi, otlar yéqildi, neghme-nawalar pelekke yetti. Birer kishi éghir jazalansa kenittikilerge bayram bolatti, Ashu Makanda we Shu küni, Shu saetlerde kenittikilerge pütün bir kün heqsiz tamaq bériletti, her türlük köngül échishlar tertiplep bérilett! Chélishish, oghlaq Tartish, argamcha tartish, sarghaydi oynash, ilan´guch uchush, uzungha sekresh, yügüresh, neghme-Nawa we naxsha usul qatarliqlar bilen Ademler köngül échishatti. Kala, Qoy, Öchike, Töge, Bugha we Marallar késilip tebriklinetti! Bundaq Künlerde Hökümet ademlerning diqqitini dayim bashqa terepke tartip turatti. Mulazimlar aldirash halda türlük taamlarni teyyarlawatatti…Yasidaq sehniler yasiliwatatti…Bundaq künlerde Kenittiki qéri-chüriler we Éghir késeller hetta it möshüklermu bashqichilam titikliship ketti…Meydandikiler bir tereptin jazaning tizraq ijra qilinishini kütse, yene bir tereptin türlük nazu-nimetlerge échirqap qarayti….Kenittikilerning isiyadi yep ichip, qursaq toyghuzup külke chaqchaq qilish, naxsha muzika arlash ussul oynap köngüllerni shad eyleshte qalghanidi.
Kenittikilerning Hemmisining kamdin-kam kélidighan bundaq pursetlerni aldirap qoldin bérip qoyghusi kelmeyti! Kishiler öyide birermu adem qaldurmay élip kélishkenidi. Ademlerning eshu bichare we perishan halitini körüp, At we éshek hemde It we Möshüklerningmu közliridin yamghurdek yash egidi. Kök Asman kenit üstidin yigha arlash qarap, nime qilarini bilmestin sükütke pétip kétiwatatti. Balining chirayidin amalsizliq, bicharelik we mung hesret tökületti. Xunuk közler bir-biridin qizghinip uninggha qarayti. Nurghun kishilerning Mumayni burun kemsitkenligidin köngli qismen perishan boldi. Mumayning jasaritige apérin oqudi. Mumaychilik bolalmidi, dep erlirini eyipligen xotunlarmu baridi.
Mumayning ya tüzükraq öyi, yaki urugh-tughqanliri yoqidi, xuddi tikendekla yalghuzidi. Kishiler gayida uni héliqi tashlinip ketken sheher xarabisidiki eski tamliq etrapida köretti! Hichqandaq adem bilen tüzükraq bardi-keldi qilishmayti…Mumay kimlernidu aghzini buzup tillayti, kimlernidu qehri bilen qarghayti. Mumay temtilep kishilerning arisida méngip yüretti. Dümchiyip méngip, Putlirini teste yötkeyti, Bashqalarning gépi quliqigha esla kirmeyti. Birer éghizmu Artuq töshük gep qilmayti, dayim uhsunup ulugh kichik tinatti!
Kenittikiler kenit bashlighining insabini tilep, topliship dua-tilawet qilishatti. Bu körgülükler aq sachliq mumayghamu azidi. Ashu chaghlarda u téxi yash, eqli-hoshimu bugünkidin qat-qat yaxshi idi. Mumay: „Baldurraq közümni achqan bolsam, Bunche xarlinip ketmeytim we bundaq epsuslinipmu yürmeytim,“- dep waysapmu yürmeyti. Mumay bezide özining nime üchün Kenit bashliqigha nime dep iltimas yazghanlighining sewebini untup qalatti. Mumay shutapta özi üchün haza échiwatqan héliqi kélishimlik bala, xiyaligha kelsila pikiri qalaymiqanliship, béshi qéyip, rohini ensizlik qaplap: „ Kallam éliship qaldimu nime“ –dep özidin ensireyti. Kishilerning keypiyatidiki özgürüshlerge qarap, teshwishlinetti! Ilgirki chaghlarda erkinlikni söyüdighan Taghdin domulitilidighanlar we derexke ésilip jazalinidighanlarni hemme yerde uchratqili bolatti! Hazir undaq emes, ularning xuddi nesli qurup kétey dewatandeklaidi. Taghdin domulitilidighan we derexke ésilidighanlarning yildin-yilgha aziyip kétishi bashqilarning ölümi pédiyesi hésabigha hayat qalidighan xuddi ösümlükkela oxshaydighan, hayat qélishi bashqalarning hayati bedilige toxtaydighan muhtaj kishilerni ganggiritip qoydi. Éghir jazagha tartilidighanlarning tolisi eqilliq, saghlam, erkin iradilik, bilimlik we batur kishileridi. Mumayning tirishchanlighimu yoqqa chiqti. Dimisimu yéqinningyaghi Kenittikiler etrapigha qariship, nime qilarni bilelmey qélishiwatatti. Yash qoramigha yetkenler arisidin ejdatlirigha oxshap kétidighanlarni asanliqche tapqili bolmayti. Hazirghiche bundaq kishiler arisidin taghdin domilitilidighanlar yaki derexqe ésilip qurutilidighanlar sélikip qalmighanidi. Emdi bolsa solunup, késilip we öltürülüp ketkenlerning köpligidin awamning bayashatliqqa chümidighan künlirimu barghanche aziyip kétiwatatti!
Mumayning depin murasimining eshu taghdin domilitildighan we derexqe ésilidighanlargha qarighanda hichqanche debdebisi bolmidi. Mumay kent bashlighini izlep yürgende kishilerde bayramdek ötüdighan molchiliq qaplighan bir kün üchün az-tola bolsimu ümit peyda bolghanidi. Mumayning Depin murasimida kishilerning iradisi boshushup ketti. Ademler eshu kélishken balagha egiship, özini tutalmay yighlishiwatatti. Ademlerning nime üchün yighlawatqanlighining esli sewebini asanliqche bilgili bolmayti! Yighlawatqan bala bolmighan bolsa, ularning bu murasimgha hala qatnishiwiridighanlighigha kishining eqli yetmeytu! Ademlerning échirqap ketken közliride, qehetchilikke duchar bolghan janliqlarda tebiyi bolidighan birxil yawayilarche hissiyat ekis itetti. Hemmila adem uninggha qarap échirqap, uh tartip, besleshkendek esnishette! Ademler balining qiyapitidin untulay dep qalghan ejdatlirining ghuwa bir simasini körgenidi.
Sheher xarabiliki aldidiki chong meydan xuddi janggaldek yawa otxes we yantaqlar bésip, qurup qaqasliship ketkenidi. Shundaqtimu bundaq künlerde meydanda kishiler mighildayti. Konirap ketken tamlar, güllük tüwrükler, igiz peshtaqlar derwazidin meydanghiche sozulghan tash yollar we her terepke sozulup yatqan tash pellempey we peshtaqlar elmisaqtiki seltenetlik yillarni eslitetti. Meydangha toplan´ghanlarning tolisi ozughluq yétishmey türlük késellerge giriptar bolghanidi. Ajiz iskilitliri bolupmu putlirining öz gewdisini qandaq kötürüp turiwatqanlighini xudadin bashqa hichkim bilmeyti. Pildirlap turghan biperwa emma tamaxor közlerdin, ularning téxiche hayat ikenligini ispatlighili bolatti. Eshundaq turughluq Ademler kent bashlighini mebudimiz, dep qarayti. Uningdin ölgüdek qorqushatti. Hemme ish kenitte uning diginiche béjiriletti. Uning namini anglighan kishiningmu putliri dir-dir titireyti. Burunqi chaghlarda kishiler bundaq emesidi. Künlirimu bugünkidin yaxshi ötetti. Qursaqning ghémini yiyishning hajiti yoqidi. Kishiler kentning hemme yéride chéchilip yatqan ustixanlardin, panahsiz qalghan tul xotun, yétim oghallarning köpligidin nepisi boghulup, ilgirki bextiyar künlerni eslishetti.
Yash quramigha yetken erler bedinige qachmisun, dep éghir tash téngilip, deslepte mejburi emgekke sélinip, qérighan chéghida yaki tehdit, dep qaralghan chéghide igiz taghdin chong jiragha domulitilatti. Ayallarmu put-qoli éghir koyza-kishen, taqaq we ishkeller bilen yashashqa mejburlinip, késel bolghanda, qérip halidin ketkende we tehdit dep qaralghanda igiz derexlerning küngey tereplirige ésilip köydürgüchi aptapta qaqtek qurutlatti we yirtquch qushlargha yem qilinatti!
Kélishken balining chirayidin bundaq bir hayatqa mas kelmeydighan derijide xisletlik bir nur yéghip turatti. Kentni qehetchilik qaplap ketkendin béri bundaq balalar asanliqche tughulmas bolup ketkenidi. Adette Er-Xotunlarning köp perzentlik bolishigha yol qoyulmayti! Taghdin domilitilghan we derexqe ésilidighanlarning tolisi kenit bashlighining digen yéridin chiqmay qalghanlar we kenitning pilanidin artuq perzent körgenleridi. Sandin artuq perzent körgenler qatmu-qat jazalargha tutulatti. Yéngi tughulghan bowaqlarning köpünchisi qesten keltürüp chiqirilghan yoqumlinish, qestlep pilan qilin´ghan zeherlinish we namratliq sewebidin uzughluq yétishmey qirilip kétetti. Hayat qalghanliri yadro quralliri sinaqliri, tebiyi apetler we muhitning bulghunishi qatarliqlar sewebidin méyip yaki diweng saqiyip qalatti!
Kenttikiler kamdin kam körülidighan kilishimlik baligha qarap uyqudin chöchüp oyghan´ghandek bodi. Balining yarishimliq qeddi-qamiti, eqil-paraset chaqnap turghan köküsh közliri, süp-süzük we appaq tirisi, Sarghuch hemde yéngila xet tartqan sach, burut we yumran saqalliri ularni teshwishke saldi. Kishiler arisida: „Bundaq balalar shumluqning bishariti, Ular chong bolsa tinchliq we xatirjemlik buzulup, kenttikilerning béshigha apet yaghidu…“deydighan bidiet eqide baridi. Kishiler balining qeyerdin kelgenligini, kimning balisi ikenligini bilmigiche boldi, qilmaydighandek qilatti!
Mumay balining kimning balisi ikenligini éytiwetsila ish pütetti. Tilining uchigha kélip qalghan sözni, xuddi bugünkidek dayim yutiwitip kelgenidi. Mumay haman bir küni özining aghzini bashquralmay qélishidin dayim ensireyti.
Jazaning ijra qilinishini kütüsh nechche saetlep dawamlashti. Sheher xarabilighidiki eski tamliqtin hoqushning awazi kéletti. Waqit qistap qalghan bolup, Meydan xuddi hichqandaq chaghdikige oxshimaydighan derijidiki ghelitelam bir sükütke patqanidi. Hoqush howlighan tereptin Kimlerningdu ingrighan awazi kéletti. Jaza ijra qilinmighiche kishilerning köngli aram tapidighandek emesidi. Jaza ijra qilinmisa kishilerning sharapqa oxshaydighan ichimlikler we isil taamlargha éghiz tégishige yol qoyulmayti hetta su ichishimu chekinetti! Kishilerni teqezza qilish üchün waqit qesten arqigha sürületti. Ashliqtin meydandikilerning közige hichnerse körünmey qaldi. Momayning chirayi tamdek tatirip ketkenidi. Kishiler keyni-keynidin: „ Bu qandaq bolup ketti emdi“, „ Nimishqa hazirghiche öltürülmeydu?!“; „Ularni tizraq jazalap bérishinglarni telep qilimiz!“, „Yashasun kenit bashlighi“,-Dep warqirashqa bashlidi!
Daqa-Dumbaq we Naghralarning urulishi bilen teng kishiler bir-biri bilen meslihetlishiwalghandekla gürride ikki terepke ayrildi. Mumay özining depin murasimining bunchiwala, biperwaliq we ghérip-ghurwaniliq ichide ötküziliwatqanlighidin hesretlinetti. Ne nazu-nimetler isil ichimlikler, Oxshighan taamlar, neghme nawa we naxsha usullar Weyene her xil qiziqarliq oyunlardin esirmu körünmeyti. Qochqar we Toxa soqash salidighanlar, Maymun we Oghlaq oynitidighanlarmu yoqidi. Yip üstide mangidighanlar we mixni yutuwitip burnidin we qulighidin chiqiridighanlarmu bugünki jazagha daxil bolmighanidi. Ilgirki chaghlar bolsa kashi deyti…Taghdin domulitilish we derexqe ésilishtek bir shereplik ölümning özige nesip bolmighanlighidin köngli asmandin tashliwetkendek yérim bolatti….Kashki…Kashki…!
Jaza we Depin murasimi dawamlishiwatatti. Kishiler arisida uzun bir koridor hasil qilindi. Bala ming we onming yéridin tökülüp yighlawatatti. Deslepte toluq qurallan´ghan bir top esker chüshüniksiz bir tilda „kaldur“,“ kuldur“ sözliship etrapqa dehshet yaghdurup ötüp ketti! Arqidinlar yene bir top ölüm jazasini ijra qilishqa buyruq tapshuriwalghan quralliq jandarmalar jazalinidighanlarni élip meydan terepke kéliwatatti. Jandarma meydangha yitip keldi we Sepning aldida etrapqa meghrurane nezer tashlap méngiwatqan put-qoli kishenlen´gen Meghrur Er-Xotunni mürisidin basqanche, yalap ötüp ketiwatatti. Jazalan´ghuchi Er-Xotunlarni körüp kishiler xushallighidin qiqas-choqan kötürüp ketti. Jazalan´ghuchilarning biri 30 yashlar chamisidiki sarghuch qongur chachliq, aq yüzlük,kélishken we jessur bir erkishiidi; Yene birsi yigirme nechche yashlardiki altundek sériq sachliq, Aq yüzlük, chiwer we qeyser körünidighan hilila tughuwetküdek hamildar bir ayalidi. Ayalning qongur chéchi mangghan chaghda selkin shamalda xuddi bayraqtek lepildeyti! Momayning yüriki aghzigha qapliship qaldi, Héliqi muzchiray boway isige kéliwélip, Nepes alalmay gélidin ghelite awazlar chiqip ketti. Qursaqtiki balining ay-küni toshup ketkenidi. Ayal jaza meydanigha kétiwétipla tughuwitidighandek qiliwatatti. Ikkeylenni Yalap mangghan basmichilar ikkeylenning qollirini arqigha qayrip, éghizliridiki éghizduruq(2)ni keynidin tartip, mangghan bolsimu, Ularning chirayidin temkinlik we jessurluq chiqip turatti. Er-Xotun ikkeylen kétiwétip, yolning ikki chétide biperwa qarap turghan ademler bilen widalshti…Mumay özining hilila qara yerning tégige kirip kétidighanlighini oylap titrep ketti.
Meydandikilerning hemmisige er-xotunlarning birsining hélila taghdin domulitilidighanlighi, yene birsining derexning küngey teripige ésiwitilidighanlighi besh qoldek ayanidi. Kishiler teqezzaliq ichide jazaning tizraq ijra qilinishini kütetti. Hawa jahan tonurdek issiq bolup, Quyash etrapqa ot pürkep, hélila qiyamet qayim bolidighandek Biliniwatatti. Jaza ijira qilinsa, Kentte qisqa muddetlik bolsimu memrchiliq bolatti. Bu qétim kenit bashlighimu pulning közige qarap olturmighanidi. Kishilerning éghirayaq ayallarning gunayini tiliwélish hoquqi baridi. Eger shundaq bolidighan bolsa, hamildar ayal saqqalatti, emma heqsiz ziyapetler, köngül échish we qiziqarliq oyunlar bilen bolidighan bayram emeldin qaldurulatti! Ademler yalap élip méngilghan er-xotun ikkeylen´ge échirqap ishtaha bilen qarawatqandek qilatti. Er-Xotun ikkeylenni yalap élip mangghan jandarmilar géli yirtilghudek warqirap, kochining ikki teripide yopurulup qarap turghan kishilerge heywe qilatti. Xuddi qan ichidighan yirquchi haywanlargha oxshaydighan bu maxluqlarning ashundaq qiliwitilgen bichare ademlerge nime dep bundaq qopalliq qiliwatqanlighinimu esla chüshengili bolmayti! Bu zorawan melunlarning chirayliridin tekebburluq, hakawurluq we körenglik chiqip turatti! Birdinla kishilerning könglini wehime qapliwaldi, Er-xotun ikkeylen etrapqa tekshi nezer tashlap, özining ejdatliridin miras qalghan ana wetenining mubarek tupraqlirini, ghurur bilen bésip ötüp, jessur qiyapet bilen jaza meydanigha ötüp kétiwatatti. Shunche köp kishilerdin birersimu ulargha tik qarashqa pétinalmidi. Mumay kishilerning maghdursizlinip kétiwatqanlighini körüp, Ulargha:“ Manga ich aghritinglar!,“, “Méni emdi tizraq kömüwétinglar!“-dep yalwurdi. Epsus meydanda uning ötünishlirige qulaq salidighan xudaning bir bendisi chiqmidi! Hemmila ademning diqqiti kilishimlik balida idi. Kenittikiler téxiche uning zadi kimning ewladi ikenligini bilelmigen bolsimu, Ümidini yenila uninggha baghlighanidi. Kishiler balining özlirini ümitsiz qaldurmaydighanlighigha chümpütetti. Jinaza Murasimi dawamlishiwatqan Mumay birterepte qélip, Bala hemmila ademning könglini ram qiliwalghanidi. Emdila reside bolghan qizlardin tartip, aghzida bir talmu chishi qalmighan qéri xotunlarghiche uninggha meptun bolup qélishqanidi.
Hawa jahan ottek issip ketken bolup, dehshet qizduriwatqan quyashtin ot chéchilip, yer yüzige ot kétidighandekla bir hal höküm süriwatatti. Mumay ademlerning kömüwitishini teqezzaliq bilen kütetti, Ademler Héliqi bir jup er-xotungha quyup qoyghandek oxshaydighan kélishimlik balining etrapini xuddi qara borandek oriwélip, etrapni quyundek ayliniwatatti! Chember barghanche tariyip sirliq awazlar chang-tozanglargha qoshulup uchup kökke kötürüliwatatti.
Depin murasimi bilen ilgiliniwatqan hökümet teripidin atan´ghan dini mulazimlar, tetür tebiyetlik chus we tersa bixeterlik xadimlirining nazariti astida duwa-tilawet qiliwatatti. Bu ishlar balini oriwalghanlarni anche ilgülendürmidi. Murasim axirlishay dep qalghanda bir top tégi-tégidin isillighi chiqip turghan, emma yüz közini topa bésip ketken, Altundek chachliri kirlishenggü we qalaymiqan yétim qizlar yigitni béshida kötürüp, Kishiler topidin chiqip Ketti! Kishilerning hemmisi ulargha gürride egeshti, Biraq balilar birdemdila yalttide qilip közdin ghayip boldi! Kishiler balalarning qaysi terepke ketkenligini angqiralmay, Pata-Paraq bolp kétishti! Arqa tereptin: „Manga rehim qilinglar!“, „Méni tashlap ketmenglar!“, „Méni toluq kömüwitinglar!“ Digen awaz keldi!
Eskertish:
(1) Yoruq Tagh-Taghdin domulitilip jazalinidighanlar köp bolup ketkechke, taghning adem süngekliri qaplap ketken teripi yoruq, Qatillar qayitip kelgen teripi qarangghu bolup qalghan.
(2) Éghizduruq- Zhongguoluq Aqqunlar Ölümge höküm qilin´ghan Uyghurlarning sözlep qélishidin qorqup, Ularning aghzigha sélip qoyidighan eswap:
24.05.1997 Ürümchide yézildi
12.08.2024 Frankfurtta tüzütildi
Tengritagh Akademiyesi 