Autori: Kurasch Umar Atahan

Autorning Qisqiche Terjimhali

Neshriyattin

Mol hosulluq, Talantliq Uyghur yazghuchisi, musteqil tetqiqatchi we jurnalist Kurasch Umar Atahan 1966-yili 5-ayning 24-küni Xitay mustemlikesi astidiki Uyghuristan Jumhuriyitining jenubidiki tarixiy makan Artush shehiride wetenperwer, milletperwer, meripetperwer bir maaripchi ailiside dunyagha kelgen.

Kurasch Umar Atahan bashlanghuch ottura we toluq ottura mekteplerni Artush shehiride ela netijiler bilen oqughan. Kurasch Umar Atahan1982-Yilidin 1987-yilighiche uyghuristan Uniwérsitéti- ning Filologiye inistituti, til-edebiyat Fakultitida oqughan. 1995-yilidin 1997- yilighiche Ürümchi chetel tili mektiwide ishtin sirit Éngiliz tili ögen’gen. 1997-yilidin 1998-yilighiche yene Uyghuristan Univérsitétining Chetel Tili Fakultétida magistirlarni yétüshtürüsh kursida Éngiliz tili-ebiyati boyiche bilim ashurghan. Aptor 2002-yili chetelge bilim tehsil qilish üchün seper qilghan. 2002-Yilidin 2003-yilining otturlirighiche Gérmaniyedeiki Martin Lutér uniwérsitétida chetelliklerdin dokturlarni yitishtürüsh til kursida bir mezgil Gérman tili we edebiyatini we ishtin sirit Gérman edebiyati we pelesepisi ögengen. 2006-Yilidin 2007-yilighiche Firankfurtta Geothe Inistituti dep atilidighan bir aliy mektepte Gérman Til- Edebiyati kespide bilim ashurghan.

Kurasch Umar Atahan 1987-yilidin 1989-yilighiche Artushta oqutquchiliq kespi bilen shughullanghan bolup, 1989-yilidin 2002-yilighiche Uyghuristan xelq neshriyatida muherrirlik wezipisini ötigen we yüzligen muhim eserlerni tehrirligen we bir qisim muhim eserlerning neshir qilinishigha sewepchi bolghan. Kurasch Umar Atahan yene 2003-yilidin 2007-yilighiche Gérmanyiede türükche neshir qilinidighan Hüriyet gézitide, 2008- yilidin 2015-yilighiche Firankfurtta gérmanche gézit we kitaplarni neshir qilidighan Frankfurter Sosayitét neshriyatida xizmet qilghan. Kurasch Umar Atahan yene 2016-yilidin hazirghiche Gérmaniyediki Awiatsiye qatnishi bixeterlikini qoghdash idariside memur süpitide ishlewatidu.

Kurasch Umar Atahan hazirgha qeder ijtimayi penlerdiki til-edebiyat, pelesepe, tarix, sotsologiye we siyasetke berip chetilidighan köpligen janirlarda her xil ijadiyetler bilen shughullanghan bolup, nurghunlighan, hékaye-powéstlarni, ilmiy maqalilerni yézip oxshimighan metbuatlarda élan qildurghan. Kurasch Umar Atahan shundaqla yene nurghun eserlerni Éngiliz, xitay  we german tilliridin terjime qilip chiqip xelqimizge teqdim qilghan. Bulardin sirt Kurasch Umar Atahan yene nurghunlighan kitab we Maqalilarni yazghan we chetel we milliy aptorlarning yüzligen kitaplirining tehrirlikini öz üstige alghan. Alihan Törem saghuni hezretlirining „Tarixiy Muhemmediye“ we Abdureshid Haji Kerimiyning „Qarajüldiki Jengk“ qatarliq kitaplarning uyghurche neshrining tehrirlikini ishligen.

Kurasch Umar Atahanning eserliri köp bolup, „Bayawan“ namliq powistlar toplimi, „Qara Perishte“ namliq hikayilar toplimi, „Firanz Kafka we uning ijadiyiti“, „Uyghurlar we Uyghur medeniyiti hadisisi“,“Tang Shepighidek Yashlighim“ namliq Shiérlar toplimi, „Bésharetname“ qatarliq Pelesepe we Din tetqiqatigha aiyit kitabliri we „Memtili Ependining hayati we ijadiyiti“, „Bizdiki siyasiy sapa we pisxologiyelik ajizliqlar“,“Ailem, Millitim We Qartal Chüjisi“qatarliq 150 parchigha yéqin ilmiy maqalisi we 500 parchidin artuq herxil janérdiki bedihiy eserliri bar bolup, weten ichi-sirtidiki metbuatlarda we tor betlerde élan qilinghan.

Kurasch Umar Atahan  edebiy terjimichilik bilenmu shughullanghan bolup, „Nobél Mukapatigha Érishken Yazghuchila“ namliq kitabni, dangliq dunyawi yazghuchilardin Firanz Kafka, Charles Dickens Dékkins, Fiyodor Dostoyewiski,  Iwan Sergiwich Turgenev qatarliqlarning bir qisim eserlirini Xitayche, Éngilizche, Gérmanche we Türük tilliridin Uyghurchigha terjime qilghan. Bulardin sirt Kurasch Umar Atahan  yene „Turan Tarixi-merkizi Asiya tarixi“, „Uyghurlarda islam medeniyiti“, „Sewdaliq Teejüpnamisi“ we „Hazirqi Zaman Uyghur Edebiyati“ qatarliq yüz parchidin artuq yirik eserlerning tehrirlikini öz aldigha qilghan.

Kurasch Umar Atahan  nöwette Sherqiy Türkistan sürgündiki Hökumetning Parlamént reisi we Gérmaniye Uyghuristan Kültür Merkizining Pirezidentliq wezipisini ötep kéliwatqan bolup, hazir Gérmaniyening Firankfurt shehiride ailsi bilen yashimaqta.

Bu „Bisharetname- Uyghur Jemiyitidiki Din, Medenyet we Étiqat Meseliliri“ digen kitap medeniyet gülzarimizdiki tunji qétimliq pelesepiwi eser bolup dinni asasi téma qilghan halda meniwiyet tariximizning ötmüshi, bugüni we kélichigi heqqide kishining diqqitini tartidighan yéngi pikirlerni otturgha qoyghan. „Bisharetname- Uyghur Jemiyitidiki Din, Medenyet we Étiqat Meseliliri“ namliq bu kitap arqiliq millitimizning bizge mewhum bolghan meniwiyet dunyasigha seper qilip, özimizning rohiy kimligini tonush, milli pissixikimizni chüshünish, dunyagha yüzlinish we millitimizni parlaq bolghan meniwiy kélichekke bashlash jehette ijabiy qedemlerni tashliyalaymiz!

Biz Uyghuristan Kultur Merkizige baghliq Tengritagh Akademiyesi mushu munasiwet bilen Uyghur ziyalisi, yazghuchisi, shairi, tetqiqatchisi, siyasiy paaliyetchisi  we jurnalisti Kurasch Umar Atahan ependining tinige salametlik, ailisige bexit we ijadiyitige téximu köp utuq tileymiz!

-Tengritagh Akadémiyesi

01.06.2024 Germaniye

Kitapqa Kirish Söz

„Bisharetname- Uyghur Jemiyitidiki Din, Medenyet we Étiqat Meseliliri“ digen bu kitap 2005-yilliri Aprélda bashlinip 2024-yili Aprelda Axirlashti! Qolunglardiki „Bisharetname- Uyghur Jemiyitidiki Din, Medenyet we Étiqat Meseliliri“ digen bu kitap autorning uzun yilliq élip barghan ilmi izdinishlirining netijisidde axiri resmi shekilde pütüp oqurmenler bilen tekrar yüz körüshti! Autor bu eserde Uyghur millitining meniwi hayati, pissixik we étiqat sergüzeshtiliri, dini étiqadi, kultural alahiydiliki, siyasiy ghayisi we turmush adetliri qatarliqlar heqqide chongqur pikir we analizlarni qilish netijiside uyghur millitining qarangghuluq qaplighan meniwi kélichigini yorutup xelqimizni parlaq bolghan milliy ghayisige qarap ishench bilen ilgirleshke dewet qilidu!

Biz bu kitabta hazirqi zaman uyghurliri arisida peyda bolghan „Musewiylik, Xiristiyanliq we Buddistliq qatarliq eqidilerning mahayiti nime, din zadi qandaq bir hadise?“,“Bu Dinlarning heqiqiy diniy eqidiler bilen zadi alaqisi barmu-yoq?“, „Islam dini bilen Xiristiyan dinining otturisida qandaq baghlinish; ortaqliq we perqler bar?“,“Awropaliqlarning ilim-pen, pen-téxnika, iqtisad, ma’arip we pelsepe jehette tereqqiy qilishining Xiristiyan dini bilen, Asiyaliqlarning, jümlidin musulmanlarning arqida qélishining heqiqeten islam dini bilen alaqisi barmu?“,“Din bilen tereqqiyat, yerlik medeniyet bilen zamaniwiliq heqiqeten chiqishalmamdu?“… Dégendek bir qatar mesililerge Xiristiyan we Islam dini hemde Xiristiyan we islam étiqadigha alaqidar bir qatar mesililerni chöridigen halda, ilmiy tereptin jawab bérishke tirishimiz.

Xiristiyan dini Ottura Sherqte dunyagha kelgen bolup, Xiristiyan medeniyiti Xiristiyan dinining peyda bolushi we kéngiyishige alaqidar bolghan medeniyet hadisisidur. Bu medeniyet hadisisi eshu ottura sherqning medeniyet endizisige ige bolghandin sirt, Awropa medeniyitining del özini körsetmeydu.

Bu Xiristiyan dinining Awropagha tarqilishi makan, zaman we medeniyet arqa körünüshi tereplerdin birdeklikke ige bolmighachqa, Awropa jemiyitining tereqqiyati we medeniyet tereplerdiki güllinishimu tekshisiz we turaqsiz halette bolup kelgen. Awropaning esirlep dawamlashqan Xiristiyanlishish jeryani oxshimighan rayon we milletlerge tarqilish jeryanida noqul haldiki muqeddes bir dinning tarqilish alahidilikidin yiraqlap, bezide yerlik medeniyetlerni küchlük derijide cheklep, bezide yerlik medeniyet teripidin qattiq cheklimige uchrap, bir tereptin özining tüp pirinsipliridin uzap ketken.

Milletlerning chong köchüshi we diniy inqilaplar bolsa, Awropa jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatini qélipidin chiqirip tashlap, Xiristiyan dinini diniy xususiyettin, Awropa medeniyitini sap yerlik xaraktérgha ige medeniyet bolushtin ibaret tüp xaraktéridin yiraqlashturiwetken.

Bu ehwal Awropada siyaset, medeniyet, iqtisad we hakimiyet tereplerdin axirini asan yighishturuwalghili bolmaydighan, tarixta az körülidighan ijabiy özgürüsh we ijtimayi kirzislarni élip kelgen idi. Bügünki dewrde Awropa jemiyitide közge körünmes shekilde küchiyip kétiwatqan ijtima’iy kirizislarda Xiristiyan étiqadidiki rayon xaraktérliq cheklimilik tereplerning yéterlik derijide hessisi barliqi beziler teripidin perez qilinmaqta. Bu hadise- gerche din oxshimisimu- Uzaq Sheriq, Türkistan, Gherbi we Gherbi Jenubiy Asiyadimu oxshash derijide chong özgürüshlerni keltürüp chiqarghan!

Miladi 711-yili ereb impériyesining shimali afriqidiki bash waliysi musa yette ming kishilik qoshunni serkerde tarikning qomandanliqida Awropagha hujum qildurghan bolsa yene shu yillarda uzaq Asiyadiki Türük we Xitay tupraqlirighimu oxshash shekil we meqsetde diniy yürüshler tertiplendi. Erep qoshunliri  üch yolgha bölünüp, urush qilip, tézlikte Iran, Türkistan we ispaniyeni ishghal qiliwalghanidi. Biz u yerde Erep Umewiye xanliqining 636-yili Iran bilen bolghan Urushidin bashlanghan Iran, Türkistan, Xitay,Hindistan we Shimali Afriqidiki Din Tarqitish we Islamiy Kingeymichilikler heqqide tepsili toxtalmaymiz. Shu yillarda yeni 711-Yilliri Erep Istilachiliri Gheripte Jebiltariq boghuzidin ötüp,Izilgen yerlik xeliqlerning yardimide Gherbi Gotlar Emperiyesini Yiqitip Awropagha besip kirse, Sheriqte 664-yili Kabulni ishghal qilip,675-yiligha kelgende Amur deryasidin ötüp Buhara we Semerqendni bésiwelip, Orta Asiyadiki 9-Esirge kelgende tesir dahirisini Uyghur Qarahanlar Emperiyesige qeder kéngeytip, Uyghurlarning sewebidin Xitaygha herbiy yürüsh qilalmighan bolsimu, Uyghur Qarahanilar Emperiyesi bilen Édiqut Uyghur Éli/Uyghuristan bilen bolghan azghinakam yérim esir dawamlashqan diniy tüs alghan quralliq sürkülishlerning peyda bolishigha sewep boldi.

Esli gepke kelsek Erep istilachilirining meyli sheriq we gheriptiki qanliq yürüshliri yerlik xeliqlerning öz hökümdarlirigha bolghan asiyliq we Ereplerni qutqazghuchi, dep qaraydighan zihniyet sewebidin, tajawuzchilarning qilich zerbisining aqiwitide éghir pajiyelerning otturgha chiqishigha sewepchi boldi.

Gheriptiki Erep istilachilirining qilghan etkenliri sheriqtikisidin hergiz qélishmidi.Yerlik milletler qul qilindi, bayliqlar talan-taraj qilindi, mislisiz qan töküldi. Yerlik  Öktichilerning Öz Hakimiyitige qarshi satqinliqi sewebidin Erep istilachiliri Ispaniyege kirip, kéyinki yili 6-ayda musa özi on ming kishilik eskerni bashlap, ispaniyeni resmiy toluq mustemlikisige ge kirgüziwaldi. 759-Yili ereb qoshuni ispaniyede ghelibige ériship, pütün yérim aralni dégüdek hamiyliqi astigha éliwélip, ispaniyeni ereb umewiyler impériyesining bir ölkisige aylandurup qoydi.

 Umewiye impératorluqining kéyinki warisi bolghan abdurahman 756-yili ispaniyede musteqilliq élan qilip, bu döletning musteqil ereb dewliti bolush tarixini bashlidi.

Abdurahman(756-788) hökümranliq qilghan mezgilde Ispaniye medeniyet, iqtisad we herbiy küch jehette tereqqiy qilip, Awropadiki eng qudretlik bir döletke aylanghan idi.  Abdurahman üchinchi (912-961) dewrige kelgende- Hazirqi zaman Awropa medeniyitining yiltizi bolghan Ispanie-islam medeniyitining tesiri bilen ispaniyening siyasiy, iqtisadiy, medeniyet we dölet mudapi’e tereqqiyati nahayiti téz bolup, medeniyet jehette rasa güllen’gen dewir barliqqa keldi.

Bu dewrde Ispaniye iqtisadida Awropada az körülgen yüksilish meydangha kélip, bu döletning nami yiraq-yéqingha pur ketken idi. Awropaliqlar bu dewrge kelgende Asiyaliqlarning déhqanchiliq téxnikisi, su insha’atchiliqi, shal térish we méwe östürüsh usuli qatarliqlarni özleshtürüp, ispaniyeni sheher-yéza iqtisadiy pa’aliyetlirining Awropadiki merkizige aylandurdi. Qol hünerwenchilik jehette kordiwaning yung toqumichiliqi, yipek toqumichiliqi we kön-xurumchiliqi, tolédoning tömür we qoghushun rudisi, urush qorallirini yasash we pishshiqlap ishlesh téxnikisi, almériyning eynekchiliki bilen malaganing merwayitchiliqi pütkül Awropaliqlarni heyran qaldurdi. Musulman ispaniye dewlitining mehsulatliri Awropada sétilishtin sirt ispaniyediki Yehudi tijaretchiler wastisi arqiliq pütkül ereb dunyasi, ottura Asiya, gherbiy we jenubiy Asiya we yiraq sherqtiki döletlerge qeder toshulup sétilishqa bashlidi. Qarimaqqa ilim-penning xasiyetlik nuri shu yillardin béri Asiyani terk étishke bashlighandek idi.

Ereb ispan dewlitining sheher qurulushi bilen medeniyet tereqqiyati oxshashla Awropadiki herqandaq bir döletning aldida bolup, ispaniye islam dewlitining barliq sheherliri mislisiz bir güllinish dewrige kirgenidi. Bir kordowaning ahalisila 500 minggha yetken bolup, eyni dewrde medeniyet we ahale jehette dunya boyiche aldinqi qatarda turidighan sheherge aylanghanidi. Bu yerde Awropa boyiche eng dangliq bolghan kordowa uniwérsititi we ilim tehsil qilidighan zahire sariyi bar bolup, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen alimlar we oqughuchilar ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinatti we dunyaning herqaysi jaylirigha, bolupmu Awropagha bilim uruqini chachatti. Kordiwa kutupxanisi dunyagha meshhur bolup, uningda 400 ming xildin artuq Asiya we Awropada yashap ötken qedimki büyük alimlarning, bolupmu Türük-Islam we Yunan alimlirining eserliri etiwarlinip saqlan´ghanidi. Kéyin islam dinining Awropadiki kéngiyish jehettiki qismen muweppeqiyetlirige chidiyalmay közi qizarghan siyaset üchün birtereplime xizmet qilidighan radikal dinchi Xiristiyanlar qomandanliqidiki türlük bayliqlarni bulang-talang qilghuchi „armiye“ bu medeniyet semerilerini köydürüp tashlidi.

Awropadek Xiristiyan dini chongqur yiltiz tartqan bir rayonda néme üchün sherqliqlerning idé’ologiyesi asasiy menbe qilin´ghan? Bolupmu islam idé’ologiyesi hökümranliq qilghan Ereb Ispan dewliti miladi 711-yildin 1492-yilgha qeder 700 yildin artuq qed kötürüp turalidi? Buning jawabi addiy bolup, ular bu rayonlarni idare qilip güllendürüshte insaniyetning Misir, Yunan, Hindistan, Xitay we Merkizi Asiyada yeni Büyük Türkistanda barliqqa keltürgen ilim-pen jewhiri bilen toyunup, alliburun xelqaraliship ketken islam medeniyitining küchlük énérgiyesige tayan´ghan idi. Meselining külkilik teripi Awropaliqlar hazir özliri pexirlinidighan qedimki Yunan medeniyiti bilen, Erep Istilasi sahiside Türk islam medeniyiti arqiliq tunji qétim tonushti. Türk-Islamiy Xeliqlerning Awropa istilasi kéchikken yaki bolmighan bolsa Italiyede ebebiy oyghunish herkiti, Engiliyede sanaet inqilawi, Fransiyede insanperwrlikni merkez qilghan xeliq inqilawimu kéchikken yaki partilimighan bolatti, dep qarashqa bolidu.

Biz uyghurlar medeniyet jehettiki milliy oyghinish we milliy mewjutluqimizni saqlap qélish üchün xuddi Awropaliqlardek jümlidin Ispan millitidek idé’ologiye saheside aghriq azabigha tolghan tepekkur basquchlirini bashtin kechürüp kelduq we kechürüwatimiz. Dunya tarixigha qaraydighan bolsaq tajawuzchi émperiyal küchlernining yerlik milletlerning güllinishige hem sewep bolup qalghan hadisilerni uchratqili bolidu.Qedimki Romaliqlarning dunyawiy kingeymichiliki, Hunlar we Türüklerning herxil istilaliri buning shahididur. Islamiy dewletlerning Büyük Türkistan kéngiyishi periqliq medeniyetlerning öz-ara sintizliship dunyawiy medeniyetlerning barliqqa kélishige sewep boldu. Büyük Türkistanda  El-Farabi, Ibin -China, Al-Bruniy, Muhemmed Harezimi, Ahmet Yessiwiy, Ahmet Yükneki, Mahmut Qeshqiri, Yüsüf Xashajip, Satuq Bughrahan Qatarliq Meshhur Ilim-Pen Yultuzlirining Parlishi shu xil medeniyet hadisilirining biridur. Türkistan medeniyitining gheriplishishi Ottura Asiyada Xitay dewlitining kéngeymichilikige qarshi Talas Urushidek dewir bölgüch hadisilerni shekillendürüpla qalmay Qarahanilar Émperiyesi dewrideki yerlik medeniyetning güllinishige sewep boldi. Bu xildiki nurghunlighan hadisilerge diqqet qilsaq tariximizdiki sighishidighan we tipishidighan, tartishidighan we ittirishidighan  medeniyet hadisilerni bayqiyalaymiz. Dunyada tashqi dunyaning tesirisiz terepbak halda güllen´gen bir medeniyet yoq. Medeniyet tereqqiyati ichkiy amilning teqezzasi, tashqiy amilning chetke qéqilishi, hich bolmighanda séntizlinishi yeni paydiliq teripini qobul qilip, paydisiz terepini shalliwétishi netijiside barliqqa kelgen. Meyli néme ish qilmayli, yéngiliqlar bizge nurghun ijabiy hadisiler bilen birge qiyinchiliqlarnimu birge élip keldi, yéngiliqlar bizge undaq oylighandek asangha toxtimidi,  her qétimliq zor özgirishte tölen’gen bedelning chongluqidin asan hoshimizni tapalmay kelduq. Bu bir qatar shiddetlik özgürüshler özimizni islahat qilishqa mejburlidi. Tariximizdiki sheherlishish, din we yéziq almashturush, kiyim-kéchek we örp-adetlirimizni özgertish qatarliqlar, jemeyet tereqqiyatimizning oxshash jughrapiyediki bashqa xeliqlerdin tiz bolishigha sewep boldi. Bir jemiyet ziddiyetke tolghan bolidu.Herqandaq nersining shakilini chiqirip tashlap, méghizini qobul qilish millitimizge tarixiy enene bolup keldi. Tarixta bezi yaxshi diyilgen nersiler yaman, yaman diyilgen nersiler yaxshi netije peyda qildi. Bolupmu Awropaliqlarning medeniyet heqqidiki qimmet qarishining dunyagha tarqilishi jümlidin Türkistan rayonigha bésip kirishi bilen xitaylarning ikkinchi türlük istilasi bolghan meniwiyet tereptin assimilyatsiye qiliwétish herikitige qarshi tutqan pozétsiyelirimiz téximu janlinip, oxshash erqiy we kultural alahiydiliktiki Xeliqlerning meniwiy jehettiki artuqchiliqlirini qobul qilip özimizni qoghdap qalghanliqimiz buninggha tipik misal bolalaydu.

Bizdiki herbir özgirish milliy mewjutluqimizni inkar qilidighan passip amillargha bolghan istixiyilik qarshiliq ichide élip bérilghanliqigha qarimay, bezi muweppiqiyetlerning netijiside tarix sehnisidin yoqap ketmey, bügün’ge qeder bir étnik birlik süpitide milliy mewjutluqmizni dawamlashturuwatimiz.

Biz Uyghuristan xelqidiki bu milliy mewjutluq din we diniy étiqadni meniwi dunyarimizni normallashturup turidighan tengshekke aylan´ghan bolsimu bezi cheklimiliklerdin xali bolalmidi.  Dinni merkez qilidighan milliy enene melum aktip amillarni özige mujessemligen bolsimu, zamaniwi milletlerning özini qoghdash yoli bolghan milliy ma’arip, pen-téxnika we ilim-pen hüjeyriliri bilen zamanisi teqezza qilghan teriqide toyunmay keldi. Biz waqti ötken mediris maaripi sistimisini zamaniwiylashturalmighachqa, mesililerni chüshen’gende herda’im dindin ibaret renglik közeynekni taqap, sheyilerning esli mahiyitini haman diniy chüshenchiler asasida sherhleshke mejburlinip, qarangghuluq qaplap ketken ottura esir jahalitige mehkum bolup qalduq. Biz milliy tepekkurimizni ilim-pendiki barliq möjiziwi hadisilerni tasadipiyliqqa oxshap kétidighan mesililer qatarigha kirgüzüwétidighan radikal métafizikliq dunya qarashning koyza-kishenliri bilen chirmap qoyup, dunya tereqqiyatining arqisida qalduq. Ortaq milliy gewdimizni siyaset, iqtisad, medeniyet, pelsepe, ma’arip we edebiyat-senet tereplerde asan kötürelmeydighan patqaq ichige paturup qoyduq.  Biz yene Dunyadiki ilim-pen yéngiliqliri we jemiyet tereqqiyati bilen ortaq bir gewdige aylinalmay qalduq we zéhniyitimiz bashqa ilghar xeliqlerge qarighanda arqida qaldi.

Jemiyitimizni teshkil qilghan kishiler topining medeniyet sapasi jehettiki perqliri, kishlik qarashlirimiz we barliq dunya qarashlirimiz özimizge paydisiz bolghan tashqi ghidiqlash amilliri seweblik, tebi’et hadisilirige bolghan inkas we közitish jehette ze’ipliship ketti. Shu wejidin biz 19 we 20 Esirlerde yashawatqan qalaq jemiyet milliy toplimimizni melum tereplerdin eqliy küchi yüksek bolghan haywanlar türkümidin üstün turidighan, emma lekin ne yaziqki zamanisidiki tereqqiy qilghan insaniyet jemiyitidin XÉLILE töwen turidighan alahidilikke ige échinishliq halgha chüshürüp qoydi.

Perqliq Milletler, Uluslar we milliy medeniyetlerning ichide öz alahidilikimizni tereqqiy qildurush, diniy we penniy chüshenchilirimizni özimiz qilalaydighan eng yüksek imkaniyette qéliplashturush, gheripke mahil halda islahat qilish  we zamaniwilashturushni telep qilmaqta. Bundaq qilish üchün aldi bilen medeniyetler we dinlargha bolghan türlük pozitsiyelirimizge aktip tesir körsitidighan tarixiy hadisilerni tépip chiqip xelqimizge bildürüsh we shu asasta toghra bolghan dunya qarash yétildürüsh meqsitide kitabning bu qismida medeniyetke intilip turghan, emma melum cheklimiler tüpeylidin chiqish yoli tapalmaywatqan xelqimizge toghra bolghan meniwi yönilish belgilep bérish meqsitide dinlardin güllen´gen gherip dunyasining meniwiy tupriqi bolghan, Islam dini bilen pelesepe jehette öz-ara yéqin bolghan Xiristiyan dini we gherip pelesepesini misal qilip körsütilip, «Ottura Sheriq medeniyet arqa körünishige ige bolghan Xiristiyan we Islam dinining bezi kultural alahiyidilikliri  biz ozuqlinishni xalawatqan Awropa we Türük-Islam medeniyitining del özimu yaki özi emesmu?» Dégen témida izdinip, bu heqtiki deslepki qarashlirimizni oqurmenlar bilen ortaqlishimiz.Meqset hergizmu u din yaki bu dinni inkar qilish we shu din we kulturgha egishidighanlarni kemsitish bolmastin, ming yildin béri islam dinigha ishinip kelgen, milli medeniyiti bilen dini eqidisi özara singiship ketken Uyghuristan xelqige diniy étiqat, kultural enene jehettin yeni ediologiye jehettin özige xas we saghlam bolghan bir yol körsütishni meqset qilidu.

12.12.2018 Germaniye

Birinchi bab

Insaniyet Jemiyitide Diniy Etiqat we Xiristiyan dini heqqide omumiy chüshenche

Diniy etiqat insaniyetning baliliq dewridin hazirghiche dayim nazuk bir tema bolup keldi. Dinning xuda, adem we jinlar heqqide, tughum we ölüm heqqide, madda we roh heqqide bizge bildüridighanliri ilmiy we kultural  tereqqiyatning musapisini belgülep keldi. Pelesepe, edebiyat, sennet we sotsologiye diniy etiqatlar tereqiyati bashtin kechürgen chighir yollarni boylap mengip özlirining güllengen deweirlirini yaratti.

Her bir dinning muqeddisatliri arisida ilahiy kitaplardin bashqa yene peyghember we peyghember warisliri temisi bar. Shundaq bolghachqa Xiristiyan dinidimu Hezriti Isa dégen nam islam dunyasidakidek keng qollinilidighan isim bolup, ibraychidiki «yeshu’a» yaki suriyaniche «yeshu»din kelgen) peyghember arqiliq kelgen din bolup, bu dinning nami gérikchidiki «xiristos» dégen kelimidin barliqqa kelgen. «Xiristos»ning erebchidiki atilishi «mesih»tur. «Mesih» atalghusining menisi heqqide oxshimighan izahatlar bérilmekte. Bezilerning bildürüshiche, bu atalghu qedimki ibraychidin élinghan bolup, «xushxewer» yaki «muqeddes» dégen menini bildüridiken. Bezilerning heziriti Isani mesih, mesihni Isa déyishi buning bilen munasiwetlik. Biz buningdin «Xiristiyan» yaki «mesihya» déyilgenlerning Isa peyghemberning emrimeruplirigha, wez-nesihetlirige we u arqiliq kelgen wehiylerge, yeni Injilgha ishinidighanlarni körsitidighanliqini bileleymiz.

Uyghuristan rayonigha «Xiristiyan», «Isa», «Injil» dégen kelimilerning qachan kirip kelgenliki heqqide azraq bir nerse bilishni xalisaq tarixqa hawale qilishqa toghra kélidu. Xiristiyan dini miladi 1-esirde ottura sherqte meydangha kelgen bolup, u meydangha   kelgende teshebbus qilghan eqidiliri muqeddes islam dinimizning rohigha tamamen uyghun idi. Xiristiyan dini meydangha kelgen dewrlerde tarim oymanliqi, jungghar oymanliqi, turpan oymanliqi, yette su rayoni we perghane tüzlengliki qatarliq keng ketken zéminlargha tarqilip olturaqlashqan ejdadlirimiz chong bostanliqlarni merkez qilip, etrapini orap turghan égiz taghlar we yaylaqlarda téxiche köchmen hayat kechürüwatqan türkiy qowmlerdin perqliq halda, medeniyti yüksek derijide güllen’gen sheher hayatini bashtin kechürüwatqan, yuqiri tereqqiyat basquchidiki fé’odalliq jemiyette yashawatqan idi. Bu waqitta uyghuristan rayonining gherb dunyasi bilen bolghan medeniyet we soda alaqisi qoyuq bolup, bu xil ewzel shara’it dinlarning özara tesir körsitishige paydiliq bolghan bolushi mumkin.

Ereb we Rim tarixchilirining yézip qaldurghan xatiriliri we kéyinki arxé’ologiyelik tekshürüshlerdin melum bolushiche, miladi 3-esirge kelgende merkizi Asiyadiki chong sheherlerde Xiristiyan dinining chong mezhepliridin biri bolghan néstoriyan chirkawlirining bolghanliqi we bu dinning uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda xéli keng tarqalghanliqi ashikarilinidu. Buningdin qarighanda yuqiridiki atalghularning tilimizgha kirgen waqtini we u heqte xelqimizning melum bir chüshenchige kelgen tarixini 1700 yildin ashti déyishke bolidu. (Alahide eskertip qoyushqa tégishlik bolghini shuki, u dewrdiki néstoriyan eqidisi bilen bügünki Xiristiyan eqidisi otturisida asman-zémin perq bar bolup, tarixtikisining mahiyiti yerlik medeniyitimizni arqa körünüsh qilghan milliy kimlikimizge we hazirqi zamandiki islam eqidisige yéqin bolghan bolsa, kéyinkisi ottura sherq we Awropadiki qedimi yerlik dinlar we eneniler bilen yughuruwétilgen.)

Bizge eng awal Xiristiyanliq heqqide mukemmel chüshenche bergen muqeddes kitab «Quraniy Kerim» we hedis sherifler bolup, bu kitablarda biz yuqirida tilgha alghan atalghu we isimlardin bashqa yene «nasara» dégen kelimimu bar. Nasara dégen söz pelestindiki nasire kentining ismidin kelgen bolup, Isa peyghemberning bu yerde tughulup din tarqatqanliqi we uning éytqanlirigha eng deslep ishen’genlerning nasirelikler bolghanliqi üchün, kéyin bu din´gha étiqad qilghanlarmu «nasara» nami bilen atalghan. Buningdin qarighanda «Xiristiyan», «mesihya», «nasara» dégen isimlarning dinimizda bildürgen meniside anche chong perq yoq.

Hezriti Isa Aleyhissalam hayat waqtida bu din´gha kirgenlerning sani nahayiti az bolup, u ölgendin kéyin murtliri asta-asta köpiyip, 4-esirge kelgende Xiristiyan dini bir dölet dini halitige kelgen. Deslepte jemiyetning töwen qatlimidiki kishilerning ishenchisige érishken bu din kéyinche asta-asta dölet erkanliri we yuquri qatlam ahalilirimu étiqad qilidighan din´gha aylanghan. Deslepte bu dinning tarqilishigha yehudiy dini qatarliqlarni destek qilip, jan-jehli bilen qarshi turghan yuqiri tebiqe kishiliri dinning téz sürette kéngiyishige taqabil turalmay, bu din arqiliq özlirining türlük menpe’etlirini qoghdap qélish meqsitide, Xiristiyan dini rohaniylirini yalliwalghan we özlirimu arqa-arqidin bu din´gha kirip, siyasiy, iqtisadiy we meniwi mesililerni bu din arqiliq bir terep qilip, xelqni idare qilghan.Bundaq hadise Islam qatarliq bashqa dinlarningmu tarqilish jeryanida yüz bergen.Meselen.Türkistanda qedimqi diniy eqidiler islamiy eqidilerni séntizlep yerlik medeniyetning terkiwi qismigha aylanduriwetken.

Musewiylik, Xiristiyanliq we Islam qatarliq bu dinlar dunyagha kelgen ottura sherqte eyni dewirde yehudiy dinining nopuzi küchlük bolghanliqtin, Xiristiyanliqning yéyilishigha imkan bermigechke, qedimki köp xudaliq dinlargha (butqa) choqunidighan rim dewlitige qarap kéngiyishke bashlighan. U dewrde rim impériyesining hakimiyet ishlirini bir terep qilishta qedimki dinlar (butperestlik) döletning siyasiy éhtiyajini qamdiyalmighachqa, köp til we köp irqqa mensup bolghan herxil bidet dinlargha étiqad qilidighan xelqlerni idare qilishqa meniwi jehettin bir xudaliq bir dinning bolushini jiddiy teqezza qilatti we bu wezipini orundiyalaydighan yene bir dinmu yoq idi. Deslepte bu dölette yéyilishqa bashlighan bu din rim impériyesining Awropagha bolghan kéngiyishige egiship, bu rayondiki herqaysi milletlerge tarqilishqa bashlidi.

Xiristiyanlar deslepki mezgilde özlirining zulumgha uchrighanliqidin shikayet qilip, méhribanliqni tekitligen bolsa, miladiy 4-esirdin kéyin hakimiyet ishlirigha ariliship, özlirining ötmüshlirini untughan halda dölet qanunliri arqiliq yat dindikilerge zorawanliq bilen özlirining étiqadini wasite tallimay téngishqa bashlidi.

Ular güllen’gen dewrge kelgende ézilgüchiler, ach-yalingachlar we xarlan´ghanlar terepte turushtek bir qatar rehimdil mewqeliridin waz kéchip, «bu dinni qobul qilmighanlarning yashighinidin ölgini ela» deydighan qarashni tekitlep, dölet hakimiyiti bilen birliship, esli dindin asta-asta uzaqliship, bu din´gha kirmigenlerge bolghan öchmenlikni küchep tekitligen we radikal islamchilargha oxshashla qan töküshni dinning emrimeruplirigha uyghun teriqide chüshendürgen.

Bir nechche esir ichide dunyadiki eng chong din´gha aylanghan Xiristiyanliq 7-esirning bashlirigha qeder erkin-azade tereqqiy qilip, insaniyetning nechche ming yilliq eqil-parasiti bilen bézep chiqilghan we diniy xususiyettin bara-bara uzaqlashqan.

Éytip ötüshke tégishlik yene bir muhim mesile shuki, pütün dunya miqyasidiki Xiristiyanlarning muqeddes kitabi 14-esirlerge qeder téxi toluq birlikke kélelmigen bolup, ular éytqan xudaning bu muqeddes sözliri yüzligen kitabta bir-birige oxshimaydighan bayan qilin´ghan. Islam dini dunygha kelgendin kéyin, muqeddes Quraniy Kerimdiki ewzellikler tesiri arqiliq Xiristiyan diniy eqidiliridin uzaqlishiwatqan kishiler hörmetlinishke bashlighandin kéyin, Xiristiyan dinining jelp qilish küchi nisbiten ajizlap, kéngiyishi astilap qalghan we bir izda toxtap qalghan. Muqeddes din(lar)diki peyghemberlerni, kitablarni we u din(lar)diki tüp pirinsiplarni testiqlaydighan we ulardin asta-asta yiraqliship kétiwatqan kishilerge heqni batildin ayrip béridighan muqeddes Quraniy Kerim dunyagha kelgendin kéyin, ilgiriki ikki muqeddes din – yehudiy dini bilen Xiristiyan dini, bolupmu Xiristiyan dini özi peyda bolghan muqeddes tupraqtiki seltenitini islam dinigha ötküzüp bérishke mejbur bolghan. Intayin qisqa mezgilde ottura sherqte hakimmutleq orunda turghan Xiristiyanliqning ornini islamning élishi allahning insanlargha körsetken bir möjizisi, dep qaralghan.

Quddus, sham qatarliq Xiristiyanlarning bir qisim muqeddes jaylirining asta-asta musulmanlishishi Xiristiyan dunyasida türlük endishilerni peyda qilip, buninggha qarshi jiddiy chare-tedbir izdesh kérek bolup qalghan. Xiristiyanlar islamning tarqilishini cheklep, qoldin ketken quddus qatarliq muqeddes jaylarni qayturuwélish üchün, bir tereptin keng kölemlik herbiy hazirliqlarni kücheytse, yene bir tereptin türkümlep missiyonérlarni teshkillep, parallil yönilishte heriket qilishni özlirining küntertipige kirgüzgen.

Perde arqisidiki qarangghuluq küchler Xiristiyan we Islam diniy jemiyetlirini yalliwélip, islam eqidisige, Islam dini Jemiyetliri Xiristiyan eqidisige buzghunchiliq qilish üchün herbiy küchini chéniqturush bilen birge, missiyonérlargha meqsetlik halda Xiristiyan we Quraniy bilimlirini hemde Engilish we Ereb tilini ögitip, Xiristiyan we islamiy döletlerge ewetip, Xiristiyan we musulmanlarning diniy eqidilirini meqsetlik türde qalaymiqanlashturup, üzlüksiz élip bérilidighan herbiy heriketlirige asas salghan. Missiyonérlar ichki jehette masliship bergen ehwaldimu, he dése meghlubiyet bilen axirlishiwatqan qanliq ehliselip yürüshliri közligen meqsetlirige yételmisimu, héchbolmighanda bügünki künde dunyaning her teripige tarqalghan keng kölemlik missiyonérlar teshkilatlirining qurulup qélishigha seweb bolghan.

Missiyonérliq heriketliri islam dunyasida küchlük tesirge ige bolalmighan bolsimu, qedimki bidet dinlargha ishinidighan rayonlarda özlirining közligen meqsetlirige az-tola yetken idi. Dunyada Xiristiyan dinigha ishinidighanlarning nopusining téz köpiyishide tajawuzchiliq bilen parallil élip bérilidighan missiyonérliq herikitining oynighan roli nahayiti küchlük bolup, bu hadise ularning din tarqitishni mustemlikichi herbiy küchlerning dunyani, dunya bayliqlirini bölüshüwélishtin ibaret qanliq heriketliri bilen birge élip barghanliqi bilen intayin zich munasiwetlik bolghan din we étiqattin tashqiri hadisattur.

Bayliqlarni Talan-Taraj qilghuchilarning yuqiri qatlam emeldarliri körünishte Xiristiyan muxlislirining diniy rohaniliridin teshkillen’gen bolup, ular bir tereptin dinni suyi’istémal qilip xelqni aldisa, yene bir tereptin qoral arqiliq tehdit sélip, mustemlike rayon xelqlirini eneniliridin, yerlik medeniyitidin we diniy étiqadidin waz kéchishke mejburlidi.Ular diniy étiqadi ajiz, butperes we bedewi dinlargha ishinidighan, tereqqiyati arqida qalghan, namrat döletlerni bésiwélip, xelqning étiqadini özgertip, bayliqlirini talan-taraj qilghachqa, bu din´gha kirgenlerning nopusi téz köpiyip, ishinidighanlarning sani bir milyardtin éship ketken.

Xiristiyan dinining emru-merupliri bilen özini niqapliwalghanlar Mesih Isaning eqidisige uzaq tawir körsütüp, achközlük bilen shu rayon kishiliri arisidiki nahayiti az sanliqni teshkil qilidighan baylardin érishken urush oljilirining nahayiti az bir qismini shu rayon xelqining 99 pirsentini teshkil qilidighan namrat xelqning ijtima’i ishlirigha ishlitip, heqiqi diniy diniy qanun we teshebbuslardin xewiri yoq yaki diniy étiqadi ajiz we yaki din´gha ishenmeydighan töwen qatlam xelqining könglini mayillashturup, bir tereptin bayliq toplash meqsitige yetse, yene bir tereptin namrat ahalini pulgha sétiwélip, ular arqiliq erishtin chüshken emes, perishdin ün´gen siyasilashqan dindin ihtiyajgha uyghun halda toqup chiqirilghan sepsetilerni tarqitish meqsitige yétip, özlirining mustemlike rayonliridiki menpe’etini qoghdap qélishqa orun´ghanidi.

Eyni waqitta yehudiy, Xiristiyan we islam dini peyda bolghan rayonda yashighuchi xelqler bu üch din arisida yüz bériwatqan keskin riqabet ichide arqa-arqidin közini échip, heqiqetke eng yéqin bir dinni talliwélish imkaniyitige toluq ige emes idi. Ular u chaghlarda bu üch dinni dunyadiki her qandaq xelqtin yaxshi chüshinetti we u heqte xuddi bir dingha mensup bolghan muxlislardek azade pikir yürgüzeleytti.

Kishiler axiri bu üch dinni islamiy meydanda turup testiqlaydighan, hayatning hemme tereplirini özige mujessemligen, insan bilen dunya, ka’inat bilen xuda otturisidiki munasiwetler, janliqlar bilen jansizlar, rohiyet bilen tebi’et otturisidiki baghlinishlar, tarix we kelgüsi mesililiri keng türde eqildin üstün bolghan bir xil möjize sheklide otturgha qoyulghan muqeddes islamiy eqidening buliqi bolghan Quraniy Kerimni özlirige yolbashchi qilip talliwaldi. Shuning bilen Xiristiyan dinigha ishinidighanlar bu üch dindiki mahiyetlik perqlerdin toluq xewiri yoq bolghan Awropa, Awistraliye, Amérika, Latin Amérika qatarliq chong quruqluqlarda köp sanliqni igiligen bolsa, islam dini küchlük bolghan Asiya, Afriqa qatarliq rayonlarda u yerlerdikidek kéngiyelmigen.

Din insanning eqliy énérgiyesidin yüksek bolghan küchni özige mujessemligen bolup, bir milletning uningdiki heqiqetni bayqishi her waqit nahayiti küchlük eqliy quwwetni telep qilghachqa, kishiler bundaq mesililerge yoluqqanda sezgür we yiraqni köridighan, millet we rayon kishilirining omumiy menpe’etini perwerdigarning iradisige uyghun halda qoghdap qalalaydighan meniwi bayliq igilirining bu mesilidiki yardimige mohtaj bolidu. Xelqimiz 21-esirning kirishi bilen tarixtiki herqandaq waqittikidinmu keskin bolghan siyasiy we iqtisadiy kirizis ichige kirip qalghandin bashqa, yene bir qétim balayi-apetning uruqini tériydighan étiqad kirizisi ichige kirip qalidighandek turuwatidu. Buni bir tereptin islamiy chüshenchilirimizning dewrge uyghunlishalmighanliqi keltürüp chiqarsa, yene bir tereptin atalmish Xiristiyan, shie, wahabiyliq, Ahmediyechilik, Seyidnursiychiliq we hizbuttehrirchiliknamliri astidiki din tarqatquchilirining pursetni ching tutup, milliy xaraktéri yoquri bolghan islamiy étiqadimizgha buzghunchiliq qilish heriketlirining qanat yéyishi keltürüp chiqiriwatidu.

Xelqimiz bir tereptin özlirining ming yildin béri dawamliship kéliwatqan islamiy étiqad adetlirini enenilirimiz asasida qoghdap qélishi, bizning Uyghur islam eqidisi we  chüshenchilirimizge yat bolghan rayon xaraktérlik bolmighan islamiy eqidilerning singip kirishini cheklishi, yene bir tereptin yat dinlarning, yeni Ortodoks, Nestoriyan, Katolik qatarliq din éqimlirining étiqadimizgha sighdilip kirip, milliy birlikimizge ziyan sélishining aldini élishi kérek boluwatidu. Yuqiriqi ehwallarni nezerge élip, islam dini, Xiristiyan dini we uyghur milliti heqqide semimiy bir niyette oylinip béqish meqset qilinghan bu kichikkine xizmitimizge janabiy allah paydiliq yol körsetküsi, amin!

Bügünki künde Uyghur jemiyitide Xiristiyan we yawa islamiy missiyonérlirigha oxshash özining eqidisini dunya miqyasida teshwiq qilishni alahide küntertipke kirgüzgen, bu ish üchün siyasiy, iqtisadiy we eqliy jehettin sistémiliq küch chiqiriwatqan yene bir resmiy bolghan eslihe yoq. Diniy étiqatimizda özgürüsh we burulushlarni keltürüp chiqiriwatqanlar meqsetlirige yétish üchün nurghunlighan döletlerde mawjut bolghan jemiyet we teshkilatlarning eqliyet küchini, iqtisadiy küchini we téxnikiwi bayliqlirini ishqa séliwatidu.Din tarqatquchilar millirtimizning ming yilliq uyghur Islam eqide belwighini inkar qilip, ibadet qilish usullirimiz we kündilik adetlirimizge arlashmaqta. Amerika, Seudi, Pakistan, Misir, Türkiye, Afghanistan qatarliqlarda oqughan dini missunérlar aran-aran turghan xelqimizning bashqa tümen sewda we ghem-qayghuliri yetmigendek, bizning béshimizgha éghir kün kelgen bu peytni diniy étiqadimizni özgertiwétishning pursiti dep bilip, xelqimiz ichidiki türlük tehditlerdin qachalmaydighan, rohiy jehettin ajiz, késel, xaraktéri ajiz ademlerning pachiqidin aldi. Uningdin bashqa bügünki islam dini biz bu muqeddes din bilen izzetlen’gen eshu yillardiki dindin perqliq yosunda tereqqiy qilip barghachqa, umu türlük guruppilargha parchilinip, ixtilaplarmu keskinliship ketkechke, bezi guruppilar özlirining türlük meqsetlirige yétish üchün xelqimizni dessep ötidighan köwrük qilip, diniy étiqadimizgha, atalmish Xiristiyan muxlislirigha oxshash shekilde xelqimizge yat bolghan bir türdiki islamiy teshwiqatni küchep dawamlashturmaqta.

Atalmish Xiristiyan, Islam we Kommunist  missiyonérlar teshkilati we gheyriy mezmundiki islamiy teshwiqatchilar üchün uyghurdek bir milletning menggülük ziyan tartishi yaki millet süpitide yoq bolup kétishi we yaki esirlep xorluq ichide yashishi bir chiwinning tughulushi yaki ölüshige oxshash héchqanche bir chong ish bolmighachqa, ular bu xeterlik oyun ichige millitimizni tartip kiriwatidu.Her xil, her rengdiki din tarqatquchilar xuddi xitay kommunistlirigha oxshashla millitimizni parchilap, milliy birlikimiz we milliy mawjutliqimizni yoq qilish üchün béshigha éghir kün kelgen uyghurlargha hésdashliq qiliwatqan qiyapette meydangha chiqmaqta. Islam, Xiristiyan we Kommunizim qalpiqini kéyiwalghanlar heqiqiten bizge paydiliq bolghan heqqaniy bir étiqadni teshebus qiliwatamdu?! Ularning teshebbus qiliwatqanlirini bizdin kolliktip eqil paraset jehette üstün turidighan yaki xélila üstün turidighan özlirining diniy mewjutluqini milliy mewjutliqi bilen birge qoghdap qéliwatqan bizge étiqad jehettin alahide oxshiship kétidighan milletler chüshinelmey qéliwatamdu?!

Bu ademning közige hereng-sereng körünidighan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, ölgendin kéyinki teqdirimizge bekrek köngül bölidighan Atalmish Xiristiyan, Islam we Kommunist  missiyonérlar heqiqeten heqiqetke wekillik qilalamdu? Ular rastinla biz uyghurlarning milliy menpe’itige köngül bölüwatamdu? Ular rastinla shundaq méhriban, yardemxumar, aq köngül we heqqaniyetchimu? Ular heqiqeten sizning milliy teqdiringizge köngül bölemdu yaki sizni bir künlik ma’ash élip ishlewatqan xizmitini ghelbilik orunlashning qurbani qiliwatamdu? Bu heqte azraqla bash qatursingiz mesilining mahiyitini asanla chüshiniwalisiz. Andin süyqestlik hijiyishlarning yalghanchiliq, yalghan méhribanliqlarning saxtipezlik, binormal köyünüshlerning ziyankeshlik ikenlikini hés qilalaysiz. Siz da’im ularningkini toghra dep testiqlighan chéghingizda hemme ishlarning aptomatik yürüshüwatqanliqini, ularning chirayigha külke yügürüwatqanliqini, özingizning qimmet qarishini otturgha qoyghanda, ata-bowiliringiz heqqide sözlewatqanda chiraylirining tömürdek tatirip, daghdam ochuq turghan ishiklerning taqiliwatqanliqini köreleysiz.

Biz bu heqtiki bezi mesililerge tebi’iy yosunda jawab bérish we yekke-yégane Quraniy bilen dunyada bir-birige oxshimaydighan, ular toghra dep kökke kötürüwatqan wekil xaraktérgha ige töt xil Injilni sélishturup, toghra yolni özingizning talliwélishi üchün bu ilmiy emgikimizni sizge teqdim qilimiz.

Biz bu ilmiy emgikimizde bashqa dinlargha ahit diniy eserlerge wakaliten Xiristiyan dinining muqeddes kitabi bolghan periqliq Injillardin parchilarni élip, 1000 yillardin béri étiqat dunyasida dawamliship kéliwatqan birqisim din heqqidiki nopuzluq eserlerdin neqil keltürüsh usuli arqiliq izdinishimizni dawamlashturimiz. «Bu kitablar qachan, kimler teripidin yézilghan? Ilgiriki nusxiliri kéyinkilirige oxshamdu? Oxshisa qaysi tereplerdin oxshaydu? Oxshimisa qaysi tereplerdin perqlinidu? Qedimki dep körsitiliwatqanliri heqiqeten qedimki nusxilirimu? Qollinilghan yéziqlar heqiqeten eyni dewrdiki yéziqqa wekillik qilamdu? U kitablarning mezmunliri qandaq? Uningdiki alem we hayatliq heqqidiki bilimler 21-esirning bilim dunyasi bilen birdekmu? Töt aptor teripidin xatirilen’gen Injil nusxilirida qandaq perqler bar? Bar bolsa qismen tereplerdimu yaki keng kölemdimu?» Dégen so’allarni chöridigen mezmunlar arqiliq, bir obdan dini étiqat enenisi tursimu, yenila her xil din tarqatquchilarning din tarqitish obyéktigha aylinip qalghan uyghur xelqige, xiristiyan sini we bizge yat bolghan diniy mezheplerning mas kélidighan yaki kelmeydighanliqi heqqide milliy, kultural we diniy nuqtidin biterep meydanda turup, emeliyetni chiqish qilghan halda toxtilimiz.

Bir ademning din´gha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolghinidek, bir milletningmu bir din´gha étiqad qilish yaki qilmasliq erkinliki bolidu emesmu!? Kishiler tarixtin béri özliri duch kelgen yéngi sheyiler heqqide pikir yürgüzmey turup, qara-qoyuq qobul qilghan emes. Bir milletning jama’et pikiri yéngi sheyilerge tutqan pozitsiye jehette belgilesh xaraktérge ige bolup, u duch kelgen yéngi sheyilerni yaki yéngi sheyilerning bir qismini tallaydu yaki shalliwétidu. Jama’et étrap qilmighan nersining yaxshiliq élip kélishi yaki xeyrlik bolushi mumkin emes.

Bizningmu xuddi talaylighan gherb we ottura sherq té’ologlirigha we diniy jemiyetlerge oxshash dinni özimizning milliy menpe’eti asasida tetqiq qilish we toghra jama’et pikiri hazirlap, xelqimizge toghra yolni belgilep bérish heqqimiz bar. Bizning ilmiy izdinishlirimiz gherblik we ottura sherqliq din missiyonérliridek he dése bir étiqadni yaki bir mezhepni wasite tallimay inkar qilishqa yaki shu xil étiqadtikilerning dinini özgertishke qaritilghan bolmastin, nechche ming yillardin béri xelqimizning hayat we pelsepe chüshenchiliri bilen birliship ketken, islam bayriqi astida muhapizet qilinip kéliniwatqan tarixiy we eneniwiy milliy kimlikimizni perwish qilishni tüp meqset qilidu.

Biz tetqiqatimizda oxshimighan töt xil Injildin misal qilip turup, bizning muqeddes kitabimiz Quraniy Kerimni radikal yollar bilen ret qiliwatan, étiqadimizni buzush arqiliq, milliy we kultural eqidililirimizni ret qiliwatqan, bizning öler-tirilishimiz bilen kari yoq, rohiyet tüwrükimizni ghulitishqa urunuwatqan bir qisim missiyonérlargha, ular mensup bolghan étnik toplardin yétiship chiqqan nopuzluq bilim igilirining ilmiy tetqiqat netijiliri arqiliq reddiye bérimiz.

Bizning bu heqte izdinish jeryanida neqil keltürgen oxshash bolmighan töt xil Injil perwerdigarimiz teripidin Hezriti Isa peyghemberge chüshürülgen muqeddes kitabning del özi emes, belki periqliq menbelerdin toplanghandin kéyin teyyarlan´ghini bolghanliqi üchün, kitabxanlarning bashqiche qarashta bolup qalmasliqini alahide tekitleymiz.Kitaplarning oxshimighan waryantlirini toplap axirda oxshaydighan bir nusxini hazirlap chiqish, asan qilghili bolidighan bir emgek emes elbette. Chünki Quraniy Kerimdin bizge kelgen melumatqa qarighanda, Isaning kéyinki ümmetliri xuddi künimizdiki atalmish islamchilargha oxshashla heqiqiy dindin oxshimighan sewepler tüpeylidin uzaqlashqandin kéyin kitaplarni öz xayishigha asasen özgertiwetken.Rabbimiz teripidin nazil bolghan Xiristiyanlar muqeddes dep qaraydighan bezi kitablar küchtin qalghan. Kitaplarning bezi pirinsipliq jayliri kitapqa uyghun bolmighan derijide özgertiwétilip, dinda ichkiy ziddiyetler köpeygen bir dewirde yéngi bir kitapqa ihtiyaj tughuldi. Kéyin Quraniy nazil qilindi we  islam dini dunyagha kelgechke, biz uyghurlar Islamdin awalqi bir-birige oxshimaydighan bu kitablarni, dinimizda hala küchke ige dep qarimaymiz. Biz bu eserde neqil keltürüwatqan oxshimighan kitabi muqeddeslerni Hezriti Isa peyghemberning hayatidin nechche esir kéyin her kim özaldigha xatirileshke we sherileshke bashlighachqa, uningda éytilghan sözler we bayan qilin´ghan hékayiler bu din´gha düshmenlik bilen kirgen ümmetler teripidin burmilanghan bolup, uning nahayiti köp qismining Hezriti Isa Aleyhissalam bilen héchqandaq baghlinishi yoqtur.

Biz uyghurlarning diniy chüshenchiside Hezriti Isa Aleyhissalam allahning bir kelimisi bilen dunyagha apiride bolghan resuldur, mesihtur, nebidur. Uninggha allah teripidin nazil qilinghan muqeddes kitabning ismi Quraniyda tilgha élin´ghandek, bizge bügün toluqi bilen yétip kélelmigen yaki din dunyasidin yoshurun tutuluwatqan «Injil»dur.

Biz toxtalmaqchi bolghan u kitablarda Hezriti Isa Aleyhissalam süpetlen’gen «xudaning oghli», «perwerdigar», «muqeddes roh» qatarliq atalghular bilen allahning Hezriti Isa Aleyhissalamgha wehiy qilghan kitabi Injilning we allahning resuli bolghan Hezriti Isa Aleyhissalamning alaqisi heqqinde addiy usulda chüshenche béreleydighan mötidil we ammibap bir éqim yoqtur. Bu süpetleshlerning barghanche kitapning esli rohidin uzaqlap kétishige bügünki künde özlirini bu dinning ümmiti dep qarighan xelqler muqeddes bilidighan kitablargha ularning Xiristiyan dinidin ilgiriki bidet dinliridin yéngidin kirgen nersilerdur. Insanlar bu kitapni chüshünish we ishinish jeryanida toghra yolni tépish üchün izdinish jeryanida bezi kishilerning diqqetsizliktin ötküzgen xataliri bilen birge, qesten we meqsetlik istismarigha uchrighan bolishi ihtimaldin anche uzaqemes.

Yuqiriqi seweblerdin biz töwendiki izdinishlirimizde uyghuristanliq qérindashlirimizgha qolayliq bolsun üchün, shundaqla islamdin ilgiriki Xiristiyanliqni islamdin kéyinki Xiristiyanliq bilen, islamdin ilgiriki resul namini islamdin kéyinki bu kitablarda tilgha élinghan nijatkar bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitab namini islamdin kéyinki Xiristiyan dunyasidiki oxshimighan töt kitab bilen perqlendürüsh üchün, islamdin ilgiriki Xiristiyanlarni ehli kitablar, islamdin kéyinkisini Xiristiyanlar, islamdin ilgiriki resul namini Hezriti Isa Aleyhissalam, islamdin kéyinki Xiristiyanlar muqeddes bilidighan kitablarda tilgha élinghan nijatkarni Jezus nami bilen, islamdin ilgiriki muqeddes kitabni Injil, Xiristiyanlar muqeddes bilidighan islamdin kéyinki muqeddes kitablarni Bible Metta, Bible Markos, Bible luqa, Bible Yohanna (we Bible logiye)… qatarlq namlar bilen ataymiz. Shuning bilen birge, yüz bergen we yüz béridighan türlük xataliqlarning aldini élish üchün, qérindashlirimizdin bu namlarni yuqiriqi pirinsip boyiche qollinishni töwenchilik bilen iltimas qilimiz.

Xiristiyanliqning esli menbesi oxshimaydighan türlirini tapqili bolidighan «Bible» namdiki töt kitab bolup, bu perqliq kitablar köp bésilish jehette dunyada birinchi orunda turghan bilen, oqulush jehette undaq bolmasliqi mumkin. Chünki bu kitablarni neshir qiliwatqanlarning meqsiti din´gha meblegh sélish üchünla emes, sodidin kélidighan bir türlük paydigha meblegh sélish üchün bolghachqa, ularning ishtihasining chongiyishigha egiship, kitab terjime qilin´ghan tillarning sanimu on mingdin éship ketken. Hazir biz yoqurida tilgha alghan kitaplar Uyghur tiligha terjime qilip tarqitilip, ming yilliq étiqadimizda dawamliship kelgen enenimizni buzup, milliy birlikimizge buzghunchiliq qiliwatidu.  Biz uyghurlar duch kelgen érqiqirghinchiliq, kultural tazilash we kishilik hoquq depsendichiliklirining qanchilik derijige bérip yetkenlikini bilmeske séliwatqan, bu heqqaniyetsizlikler üchün xelqara sorunlarda tüzükrek bir éghiz lilla gep qilip qoyush xushyaqmay kelgen bezen diniy jemiyetler bir tereptin bizge milliy zulum séliwatqan tajawuzchilar bilen éghiz-burun yalashsa, yene bir tereptin ölüsh aldida turghan méyitning namizini chüshürüsh zörüriyiti tüpeylidin oqup qoyulidighan kitablirini kötürüshüp, xuddi shu kitaplarda teswirlen´gen alwastilargha oxshash bizni untulup ketken bulung-pushqaqlardin izdigini we bu kitabni tilimizgha terjime qilip ülgürgen bolushi ajayip bir «möjize».

Insaniyetning 21-esirigiche özlirining milliy mewjutluqini saqlap kélip, atalmish «dunyaning yéngi tertipi» tekitlen’gen, xelqara kishilik hoquq heqqidiki qanunlarni öz tilida oqushqa muyesser bolalmighan bu xelqning tallash erkinliki bolmighan ehwalda bashqa étiqadlargha ishinishke mejbur qiliniwatqanliqi bizning tajawuzchilardin azad bolmay turup, xelqaradiki yene bir tiragédiyege teyyar qiliniwatqanliqimizning yene bir janliq ispatidur.

Dunyada eng köp tiraj we eng köp tillarda bésilidighanliqi bilen nami chiqqan bu kitablarning alahidiliki zadi qandaq? Qachan xatirilen’gen? Qandaq toplanghan? Qandaq neshr qilinghan? Bu kitab rastinla missiyonérlar teripidin éytiliwatqandek biz üchün muqeddesmu? U heqiqeten insanlarni nijatliqqa érishtürgüchimu? U rastinla heqiqetke wekillik qilamdu? Bu so’allargha jawab tépish üchün urunup béqishqimu elwette heqqimiz bar.

Dunyadiki bir-biri bilen oxshimighan diniy qarash tüpeylidin kélishelmeydighan missiyonérlar teshkilatliri uyghur we uyghuristan mesiliside oxshash qarashqa kelgen bolup, ularning hemmisi milliy hakimiyiti bolmighan, özining milliy menpe’etlirini öz küchige tayinip qoghdap qélishta qiyinchiliqqa uchrawatqan, diniy telim-terbiye erkinlikidin mehrum qaldurulghan, siyasiy, iqtisadiy we meniwi tereplerdin milliy bohrangha uchrawatqan xelqimizni tar yerge qistap, milliy birlikimizge tüptin qarshi bolghan, xelqimizning parlaq istiqbalini xireleshtüridighan bir qatar pa’aliyetlerni élip bérip, pakittin xewiri yoq, aq-qarini chüshenmeydighan awam xelqni xalta kochigha bashlimaqta.

Oxshimighan étiqatlarni süyistimal qiliwatqan dinchi missiyonérlar merkizi Asiyadiki we uyghuristandiki kishilik hoquqliridin mehrum qilinghan xelqimizning yénida «qutqazghuchi» qiyapette meydangha chiqip, diniy jemiyet, chérkaw we yerasti mekteplerni qurup, ilim-meripet we insaniy hayatqa telpünüp turuwatqan xelqimizning héssiyatidiki ajizliq tereplerni tutuwélip, burnining uchidiki meqsetliri üchün gödek yash-ösmürlirimizni wasite qilishqa urunmaqta.Bu qatarda Xizbuttehrirchilik, Wahabiyliq, El-Qayidichilik, Talibanchiliq qatarliqlarmu bar! Bular ming yilliq islamiy eqidilirimizdin qusur izdep, qediriyetlirimizni inkar qiliwatidu, xelqimizning kallisini qaymuqturiwatidu, ewlatlirimizni xuddi xitay kommunistliridek bizdin talishiwatidu. Bir qisim kishilirimiz azghine menpe’etni dep kelgüside milliy birlikimiz ichide qanliq weqelerni keltürüp chiqirish éhtimali bolghan, idiyeni chiritidighan bu xildiki selbiy hadisilerge eqil közi bilen qarimaywatidu.Dunyada nurghun heqiqetler bar bolghini bilen biz Uyghurlargha mas kélidighan birla heqiqet bar bolup, bu heqiqet ejdatlirimizdin miras qalghan enene, örpi-adet we medeniyet enenisidur!

   Xitay dewliti milliy rohimizni ajizlashturup, milliy medeniyitimizning yoqulishini tizletmekte. Yéngidin ösüp yétiliwatqan yash-ösmürlirimiz a’ililerde uyghurlargha xas bolghan milliy, diniy, siyasiy, iqtisadiy, exlaqiy terbiyege érishelmey, biwasite özige paydisiz bolghan kommunizim, radikal dinchiliq we xiristiyan missiyonérlar herikitining tesirige uchrighachqa, kündilik turmush we dunya qarash jehettin milliy we islamiy chüshenchilirimizge yat bolghan adetlerni shek-shühbisiz dep qobul qilmaqta. Anilirimiz, qizlirimiz milliy we diniy terbiyening sirtida qalghanliqi üchün yaki xurapiy we radikal diniy eqidilerge chirmilip qalghanliqi üchün, ishimizni buzidighanlarning netijisi tüzeydighanlarningkidin zor bolmaqta. Wetinimizge her waqit tesir körsitip kéliwatqan Ottura sheriqliq gheyriy islamiy we Xiristiyan missiyonérliri ajayip méhriban qiyapetke kiriwélip, qoligha ögitiwalghan qérindashlirimiz özining kélip chiqishidin nomus qilidighan, diniy étiqadimizgha öchmenlik bilen qaraydighan gheyri dinlardiki radikal chüshenchilerning tesiri astida chong bolmaqta.

Hazir Xiristiyan missiyonérliri we gheyriyresmiy islamchilar nahayiti köp iqtisad ajritip, diniy étiqadi xitay kumunistliri teripidin zeyipleshtüriwétilgen, musteqil halda aq-qarini perq ételmeydighan, janbaqar, xushametchi, bir qisim munapiq ziyalilirimizni sétiwélip, her türlük kitab, jurnal, filim we ün-sin mehsulatlirini ishqa sélip bichare xelqimizning béshigha yene bir qétimliq balayi-apetning sayisini tashlawatidu. Bizning néme üchün bundaq dewatqanliqimizni azraqla eqli bar her qandaq adem chüshineleydu. Biz yoq hésaptiki weten millet dawayimizgha a’it radi’o, téliwizor, kino, tiyatir, gézit jurnal we mejmu’e qatarliq neshir boyumlirimizni weten’ge tarqitalmaywatimizyu, bizningki bilen oxshashla xitay dölet chigirisi ichide cheklen’gen, missiyonérlarning u türdiki Xiristiyanliqqa we gheyri islamgha a’it neshir boyumliri xelqimiz arisida kengri hem qolay bir shekilde tarqiliwatidu. Bu yerde xitay hökümiti bilen Xiristiyan we gheyri islam missiyonérliri qilishqan, milliy menpe’etimizni bughidighan bir ichki kélishimning meqsetlik türde ijra qilniwatqanliqi, ular öz meqsetlirige yétish üchün melum mezgillik shériklik munasiwet ornatqanliqi besh qoldek éniq tursimu, bu mesilige xelqimizning qayturiwatqan inkasi aktip bolmaywatidu. Eger undaq ehwal yoq déyilgen teqdirdimu uyghurlarning milliy we diniy étiqadini özgertish, suslashturush yaki yuqutiwétish üchün ular bir-birining qiliwatqanlirini körsimu körmeske séliwatidu. Bizning diniy étiqadimiz ajizlap, xelqimiz saghlam bir rohiy tüwrükke éhtiyaj buliwatqan, diniy jemiyetlirimiz xelqimizning diniy hésiyatini qoghdap qélishning bixeter yolini tépishqa ajizliq qiliwatqan, bash qaturalmaywatqan mezgilde, ular chaqqanliq bilen xizirning saqilini taqap, dunyaning oxshimighan yerliride xelqimiz topliship olturghan rayonlarda bolupmu uyghuristan, qazaqistan, qirghizistan, özbikistanning sheherliride peyda boldi. Bizni islam dunyasidiki radikal küchlermu, Xiristiyan dunyasidiki qarangghuluq küchlermu aldimaqchi boliwatqan bundaq bir künlerde étiqad, millet we gheyri étiqad heqqide öteshke tégishlik mejburiyetlirimizni ada qilsh hemmimizning bash tartip bolmaydighan burchimiz ikenlikini unutmasliqimiz lazim.

Biz eqliy, siyasiy, herbiy we iqtisadiy jehettin bizge tehdit élip kéliwatqan, bizni tügimes balayi-apet patqiqigha tiqip qoyushni pilanlawatqan gheyrinormalniy diniy küchlerge teng kélelmisekmu, ata-bowalirimizdin miras qalghan, özimizni türlük tashqiy ziyankeshliklerdin qoghdap qalalaydighan parlaq milliy medeniyet we pakiz bir uyghurgha xas xaraktérdiki islamiy étiqadqa igemiz. Biz uyghurlarning béshimizgha kéliwatqan kelgülikler bizge oxshaydighan xelqlerning béshigha héchqandaq bir dewrde kelgen emes. Biz milliy dewlitimiz bolmighachqa millet süpitide bügünki zamaniwi milletlerde bolushqa tégishlik nurghun paydiliq nersilerdin mehrum qéliwatimiz, arqida qéliwatimiz, buzek qiliniwatimiz. Düshmenning küchlüklikidin emes özimizning bixestelikidin qanliq tiragédiyelerni béshimizdin kechürüshke mejbur boliwatimiz.

Diniy we siyasiy étiqad meseliside segek bolmisaq, özimizni, milliy kimlikimizni qoghdap qélish u yaqta tursun tariximizgha, milly medeniyetimizge, milyonlighan qehrimanlirimizning issiq qéni bedilige kelgen ana wetinimizning nam sheripige dagh tekküzüp, dost-düshmen aldida menggülük pushaymangha qalimiz. Qoral arqiliq qarshi turidighan nersilernighu cheklep qalalmiduq, qoghdap qélish imkaniyitimiz 100 pirsent qolimizda bolghan milliy medeniyitimizning terkiwige aylinip ketken islami eqidimizni yisimu-yimisimu, ichsemu we ichmesimu kün ötüp kétidighan bir burda <<Nan>> we bir qacha „umachqa“ tégishiwetsek ejdadlirimiz we kelgüsi ewlatlirimiz aldida yüz kélelmeymiz. Bir ademning özige a’it gunah ishlishi anche chong mesile emes, chünki uning jawabini özi béridu. Birimiz yaki bir qanchimizning weten-milletni xata yolgha bashlap ishligen gunahimizning jawabini kim béridu?! Néme bolsaq bolup özimiz-özimiz bilen ketseqqu yaxshi, özimizning paskinichiliqi bilen milly medeniytimizni, dini étiqadimizni, muqeddes tupriqimizni, xelqimizning milliy ghururini, kolliktip istikini bulghashqa héchqandaq heqqimiz yoq. Xelqimizge ich aghritayli! Ular bizni bu dehshetlik éghir künlerdin qutulushqa bir kishlik hesse qosharmikin dep béqip chong qildi, oqutup qatargha qoshti. Biz bir kéchidila asmandin tokkide chüshüp qalghan emes, yaki yer astidin lokkide köklep chiqip qalmiduq. Bizni terbiylep yétishtürüsh üchün xelqimiz az bedellerni tölimidi. Bizning yetilgenlikimizning özi xelq aldida bir türlük mejburiyetke buruch bolghanliqimizdur. Janabi allah «qan-qérindashliri, weten we milliti üchün paydiliq xizmetlerde bolarmikin» dep bizge eqil-paraset, bilim-hikmet we hüner-senet berdi. Dindin chiqip ketmigen bolsaqla, qilghan yaxshi-yaman ishlirimizning axirqi hésapta sürüshtürilidighan zamani kélidighanliqini obdan bilimiz.

Eqilni, parasetni, bilimni, hünerni xelqingning bexti üchün ishlettingmu yaki zawal tépishi üchünmu?-Dep soralghanda néme dep jawab bérishke hazirlinishimiz lazim. Bilim we eqide aldi bilen öz wetiningizge mensuptur. Xelqimizning türlük menpe’etlirige, étiqad we örp-adetlirige zit bolghan «bilim» we «eqide» meyli u kimde bolsa bolsun idiyimizni chiritip, bizni gunahqa bashlap, xelqimizni menggülük qulluq qepizige bent qilidighan epsundur. Arimizda kimlerningdur medeniyet jehette ottura sherqliq bilen uchrashqanda ereb, Awropaliq bilen uchrashqanda in’giliz, jungguluq bilen uchrashqanda xitay bolghusi kéliwatidu. Bashqa milletlerning medeniyitidiki paydiliq amillarni qobul qilishqa bolidu we üzül-kesil singiship kétishke bolmaydu. Milliy medeniyitimizmu öz ritsipi bolghan milliyche yimek-ichmeklirimizge oxshaydu. Xuruchliri, yagh we tuzi tengshilip kelmise xuddi tamaq wujutqa ziyan qilghandek, yat medeniyet we étiqatlar milliy rohimizgha we meniwiyitimizge ziyan salidu. Milliy medeniyitimizni yat milletlerge yene kélip özige tamamen zit kélidighan Xitay medeniyiti bilen yughuriwétish üchün xitay tajawuzchilirining ketminini chépiwatqanlarni we yat diniy eqidilerni xelqimz arisida tarqitiwatqanlarni millitimizning béshigha kéliwatqan alahiyde xeterdin agahlandurimiz! Biz undaqlarni öz qelbidin chiqiwatqan sadani anglap béqishqa dewet qilimiz. Ularning intiliwatqini hakimiyet, qudretlik milliy dölet, herbiy hoquq, pakiz étiqad we ejdadlirimizningkidek shan-sherep bolup, ösüp yétilishidiki melum bir terbiyening binormal bolghanliqi sewebidin küchlüklerning arqisidin diwanidek egiship yüriydu. Biz ulargha seltenetlik tarixidin, parlaq milliy medeniytidin, pak-pakiz Milliy medeniyetning terkiwige aylinip keken islamiy eqidisidin, nur chaqnap turidighan milliy kimlikidin her waqit pexirlinidighan roh ata qilishimiz kérek. Biz yene uyghuristanliqlardin bashqa qérindishimizning milliy alahiydilikimizni hürmet qilishini ümit qilimiz. Dunyadiki herxil kultur din we diniy éqimlarda bolghan dost we qandashlirimizni lebiral islamdin bashqa dinimizning yoqliqini, jemiyitimizde peyda bolghan bashqa diniy éqimlar we siyasetni arqa körünish qilghan idiologikal hadisilerning ötkünchi we xata ikenlikini uqturimiz. Millitimizning ming yilliq diniy enenimizni her waqit untup qalmastin, özimizning türlük diniy munasiwetlirini eqilge uyghun shekilde tengshep turishimiz üchün küch chiqirishini ümit qilimiz.Bu murekkep we xeterge tolghan dunyada hemmimiz birlikte bashqilar bilen riqabet  ichide tinch bille yashashni ügünishimiz, héch bir zaman milliy kimlikimizni, kultural enenimizni xireleshtüridighan weqe we hadiselerning ishtirakchisi bolup qalmasliqimiz lazimliqini estin chiqarmasliqmiz lazim .

Yatlar teripidin qiliniwatqan din we étiqad heqqidiki tatliq sözler, biriliwatqan shirin-shéker wedilerning we siz érishken saqaldiki ashning arqisida néme barliqini oylap körüng. Eger allah sizge shundaq bir ilham bexish étip, u yerdiki heqiqi menzirini körelisingiz idi, qattiq qara bésip kétiwatqandek chüchüp, yaratquchidin baldurraq oyghutiwétishni telep qilghan bolattingiz.Kéling eziz qérindishim, ejdadlirimiz üchün, weten üchün, millet üchün, hör-azat kélechikimiz üchün özümizni qoghdap qélishning eng axirqi qorghini bolghan uyghuristangha ayit bilghan milliy medeniyitimizge singip ketken Uyghur islam medeniytini birlikte qoghdap qalayli! Semimiy niyette, yekke allahqa tewekkül qilip niyet qilsaq, biz uyghuristanliqlarning rohiy dunyasida nur chaqnap turghan «Quraniy Kerim» bizning zéhnimizni urghutup, milliy zulumdin qutulishimizgha ilham bexish étidu.

Diniy étiqad meseliside hemmimizning bir éghizda «bolidu» bir éghizda «bolmaydu» dep irade bildürishke tégishlik nuqtilarda, janabi allah bizge paydiliq bir tereptin medet bersun! U bizni özi nepretligenlerning emes, meghpiret qilghanlarning, yaxshi körgenlerning qatarida qilsun!…Amin!

Ende

06.03.06

Ikkinchi bab

Muqeddes Kitaplar we Bible heqqidiki bezi mesililer

Biz bu kitabning aldinqi bapida tilgha alghandekla diniy kitaplar heqqide intayin köp talash-tartishlar bar, meselen Biblening téxiche neshir qilinmighan, oxshimaydighan we kemtük dep qaralghan yüzligen nusxisidin bashqa xelqara Xiristiyan jemiyitining ruxsiti bilen bésiliwatqan Metta bibeli, Markos bibeli, Luka bibeli we Yohanna bibeli qatarliq töt türlük nusxisimu bar

Xiristiyan dunyasida «saxta Bible» we «rast Bible» dégen atalghu dayim nahayiti köp qollinilidu. Ularning qarishiche saxta dégenlirining ichide téxi biz yuqirida namlirini tilgha alghan töt türlük oxshimaydighan nam bilen atilidighan Bibleler yoq bolup, bu töt Biblening yiltizi eslide bir kitabmish. Ejiba bu töt Biblening ottursidiki periqler héchnimige erzimemdighandu? Kitabliri her türlük sewepler tüpeylidin téxiche birlikke kélip bolalmighan dinlardiki insan türkümliri otturgha chiqqan ziddiyetlerni eqil, bilim we enene yoli arqiliq küchep turup bir terep qilishqa tayinip keldi.

Biz kitabimizning bash teripide tilgha alghandek miladi 2-esirdin kéyin Xiristiyan dunyasida bashlanghan oxshimaydighan Bible we sani igikendidin köp bolghan kitablar heqqidiki talash-tartishlar 1 ming 800 yildin kéyinki bügünki kündimu dawamlashmaqta. Xiristiyan mez´hepliri özlirining qolidikidin bashqa Biblelerning özgertiwetilgenliki we saxtiliqi heqqide detalash qilishmaqta. Bu talash-tartishlar jeryanida kishining alahide diqqitini tartidighan bir ish bir zamanlarda Metta Biblesining saxta kitabqa chiqirilghanliqi we kéyin yene Xiristiyan jemiyetliri teripidin testiqlanghan töt Biblening terkiwige kirgüzilgenlikidur. Eger hazirqi Metta Biblesi héch waqit cheklenmigen déyilse, u zaman hazirqi yéngi ehdide yer alghan Metta biblisige oxshimaydighan yene bir Metta-2 Biblesi otturgha chiqqan bolidu. Cheklen’gen Metta biblisigha «pütükler» menasini béridighan «logi’a» dégen namni bergen idi. Riwayet qilinishiche matta bu pütüklerni Jezus téxi hayat waxtida uning bilen birge yürgen künlerde qelemge alghanmish. (1) Bu kitab undaq bolishigha qarimay ming yillardin béri Awropa chirkaw jemiyetliri teripidin saxta kitablar tizimlikige kirgüziwétilgen bolup, téxi dunya jama’itige ashkarilanmighan (2).

Metta teripidin xatirlen’gen bu pütükler willi’am ramseyning bildürishiche Hezriti Isa (Yezus) kirsitqa mixlinishtin awalqi jeryanlarni yorutup bergen bolup, téximu emiliyetke uyghun bolushtek alahidiliklerge ige iken. E.Kelletning baltimorede neshir qilinghan «The short history of religi’ons» dégen kitabning 1962-yilliq neshiri 169-bettiki melumatidin qarighanda bu kitab Hezriti Isa (Yezus) kirsitqa mixlanghandin kéyin yézilghanmish. Uning éytishigha qarighanda Hezriti Isa kirsitqa mixlanghandin kéyin, u hayat waqtida iman éytqanlar arqa-arqidin dindin chiqip kétish ewj alghaniken, Metta bu yaman weziyetni konturul qilish üchün «pütükler»(logi’e)ni xatirege alghan iken. Yene bezilerning déyishiche «pütükler» muqedes kitablarda tilgha élin´ghan Injilning özi bolushi natayin bolup, Injil dégen kitab (qandaq derijide özgertiwétilgen yaki özgertiwetilmigen bolishidin qetiynezer)ning saqlinip kelginining eng awalqisi gérmanche xatirelen’gen «Qu’elle» (qaynaq yaki bulaq) dep atalghan qedimki qol yazmidur. Bu kitabning qol yazmisimu ghayip bolghan. Ti’olog Harnak u kitab heqqide xatirelen’gen melumatlar asasida kitabni eslige keltürüsh üchün tirishqan bolsimu ghelbilik bolmighan. «Qu’elle» ning hazirqi nopuzluq töt Bibledin burunqi kitab ikenlikide shek yoqken. Uningdin bashqa W.K. Lowther klarkning «Konkise Bible kumuntary» dégen kitabining 693-betide déyilishiche Markos Biblesi dep atalghan hazirqi Markos Biblesige oxshimaydighan, yene töt Bibledin ilgiri xatirelen’gen bir kitab heqqidimu melumatlar bar. Markosning kéyinki sergüzeshtiliri Pitros bilen birlikte ötken bolup, bu jeryanda u özining Jezus heqqide bilgenlirini tertipsiz bir shekilde xatirligenken. Del shu kitab tüzeshtürülüp hazirqi Markos biblisi dunyagha kelgenmish. Biz yuqirida tilgha alghan üch dane qedimi qol yazma hazir Xiristiyan dunyasida étrap qiliniwatqan töt türlük Bibledin ilgiri heqiqi étiqadchilar teripidin qelemge élin´ghan kitab bolghanliqigha qarimay iz déreksiz ghayip bolghan.

Yoqurda bayan qilghinimizdek hazirqi Biblede yer alghan töt kitabtin bashqa biblilerningmu bolghanliqini bezi muqedds kitablardin we din tetqiqati arqiliq bileleymiz. Bu heqtiki eng nopuzluq delilni yene «Luka Biblesi» din tapqili bolidu. Jezusning sadiq shagirtliridin Luka özining yazghan Bibleside «béshimizdin ötken ishlarning heqiqetlirini, bizdin ilgiri ötken talay kishilerning öz béshidin kechürgenliri, öz közi bilen körüp, öz qulqi bilen anglap we bashtin-axir xatirligenlerning asasida, nurghun kishilerning kitab yézishqa kirishkenlikini körüp, menmu mumkin bolghan qol yazmilarning hemmisini estayidil oqup chiqip, tetqiq qilish arqiliq peziletlik Te’ofilosqa oxshash bu kitabni yézishni munasip kördüm» dep yazidu. Hazirqi nopuzluq töt bibldin zadi ikki danisi yeni mette we Markos Bibleliri Lukkadin ilgiri yézilghinigha rahmen ulardin bashqa bek köp Injil heqqide kitab yazghanlar kimler bolushi mumkin? Xiristiyan chérkawliri bundaq so’allardin ming yillardin béri özini qachurup keldi yaki müjimel bayanlarda boldi. Lukas hezretlirining bu bayanlirigha köre hazir kishiler Bible (Injil) dep qarawatqan töt nopuzluq kitabqa oxshaydighan pütüklerni yazghanlar biz bileligenlerdinmu köp bolushi mumkin. Démek buningdin hazir kishiler Bible(Injil) dewatqan kitab Injilning özi bolmastin Injil heqqide yézilghan bibliler dégen xulase chiqidu.

Töt Injil yézilishtin awal uninggha asas bolghan bir kitabning barliqi heqqide muqeddes kitablarda mexsus bayanlar bérilgen. Islam alimi Ibin  Hazmaning éytishiche Hezriti Isa Aleyhissalam hayat waqtida Injilning nazil qilinghanliqi we qelemge élinghanliqi, meryem oghli wapat bolup uzaq ötmey yeni 2-esirge kelgüche bolghan ariliqta kapirlarning we Musewiylerning Xiristiyan étiqadchilirigha qaratqan wehshiy iskenjiliri we diniy étiqad erkinlikini boghidighan pashistik siyasetliri tüpeylidin étiqadchilar jamesi kitabi muqeddes-Injilni köngüldikidek muhapizet qilalmay qalghan.

Hezriti Isa Aleyhissalam alemdin ötkendin kéyinki üch esir uning toghra dinining jahalette qalghan yilliri bolup, hökümran siniplarning zeherxendiliki we buzghunchiliq qilishi, kitabning rohini özlirining menpe’iti asasida izahlashqa serip qilghan emgekliri netijiside 4-esirge kelgendila kitab ehli bilen tajawuzchilar arisida bir türlük sülhi (ular dinni qubul qilidighan, bular kitabni ularning menpe’etige mas kélidighan tebligh qilidighan) shekillinip Xiristiyan dini dölet we döletler étrap qilidighan bir din´gha aylanghan. Uningdin ilgiri Injilni oqughanlar we köpeytkenler we yene u heqte kitab yazghanlar qattiq nazaret astigha élinghan. Insaniyet jahalet ichide qalghan bu üch esirde Hezriti Isaning heq dinining muqeddes kitabi bolghan Injil buzghunchiliqqa uchrap, étiqadchilar dindin uzaqlashturulghan. Hazirqi Bibleler asasi qismi ghayip bolghan Injil parchilliri we shahitlarning éytqanlirigha asasen taki yéqinqi esirlergiche ilmiy perezler asasida özgertilip, köp menbelerge tayinip toluqlinip we köpeytilip yézilghanliqining sewebi biz yoqurida bayan qilinghanlardur …

Tarixi melumatlargha qarighanda bezi rayonlarda Hezriti Isa Aleyhissalam bu alemdin xoshlashqandin kéyinki bu üch yüz yil ichide, turalghusidin Hezriti isagha we kitabi muqeddes Injilgha we Injil heqqidiki bayanlargha a’it her qandaq bir matériyal we étiqadchi bayqilip qalghan a’ililer ölüm jazasigha buyrulatti, menggülük türmige tashlinatti yaki ömürlük qul qilinatti. Din heqqidiki matériyallar yighiwélinip köydüriletti.Bundaq bir yaman sharaitta étiqatchilarning diniy miraslarni saqlap qélishi we enenilerni dawamlashturishi asangha toxtimayti, elbette.

Hezriti Isa Aleyhissalam bu alemdin xoshlashqanda Pawlus otturigha chiqip din tarqatqili bashlidi. Uning yazghan mektublirining köpi waqitning ötüshi bilen egeshküchiliri teripidin muqeddes kitab derijiside qobul qilindi. Chünki u waqitqa kelgende mukemmel bir kitab halitige keltürülüp bolalmighan Injilni nahayiti köp ademler unutqan bolsa bir qisimliri uningdiki köp nersilerni özgertip xatirliwalghan yene bezilliri uningdiki bezi tereplerni sözleshke amalsiz qalghan we yaki meqsetlik yoshurup qalghan. Shuning bilen zaman ötkensiri esli kitab ghayip bolushqa qarap yüzlen’gen. Injilning ilahi qudriti ghayip bolghandin kéyin étiqadchilar muqeddes kitabning ornigha Hezriti Isa eleyhisalamning terjimihalini, wez -nesihetlirini anglitidighan kitablar arqiliq özlirining étiqadini qoghdap qélish üchün tirishchanliq körsütüp kelgen. Bundaq kitablar oxshimighan dinlargha étiqad qilidighan milletlerning yashighan rayonlirigha tarqalghanche kitablar téximu yerlik tüs élip kétip, uninggha bidet dinlargha a’it parchilar we xurapiy epsane-riwayetler kirgüzilip ketgen.

Uningdin bashqa Hezriti Isaning allahtin kelgen wehilerni anglatqan waqtining bek qisqa bolushi we muhitning bu kitabning waqtida yéyilishigha pütünley paydisiz bolishimu Injilning özidin bashqa muqeddes kitablardek mukemmel xatirlinip qélishigha imkaniyet bermigen bolishimu mumkin. Eger u kitab köngüldikidek toluq we estayidil xatirelinish imkaniyitige ige bolghan bolsa, yaki xatirlen’gen qisimliri buzghunchiliqqa uchrimighan bolsa, hemmige qudretlik allah Xiristiyan eqidisi téxi mukemmel bir din halitige kélip bolmay turup, insaniyetni inayetke yéngidin bashlaydighan Muhemmet Aleyhissalam arqiliq Quraniy Kerimni nazil qilmighan bolatti.

M.k 325-yilda Émparator Kostanten étiqad jehette bir-birige anche oxshap ketmeydighan 2 mingdin artuq étiqadchilar goruppisining wekillirini yighip, mewqe we kitablirini birleshtürüp, diniy qérindashliq ornutishqa chaqirghan. Ularning ichide peqet 318 ademning qoshulishi bilen Xiristiyan dinidiki buddizimgha mayil Pawloschilarning étiqadini quwetleydighan töt dane Bible heqiqisi dep tallinip, qalghan Biblelerdin yüzdin artuq kitab saxtigha chiqirilip, ikki minggha yéqin diniy ölimaning éytqanliri yoqqa chiqirilghan. Kéyinki waqitlarda échilghan din yighinlirida dawamliq türde Xiristiyan bolmighan bir buddist Émpiratorning din heqqide chiqarghan bu qarari dawamliq Xiristiyan dinining dinni qéliplashturushtiki pirinsipi bolup qalghan.

Kishining diqqitini hemmidin tartidighan yene bir mesele 325-yildiki we 364-yildiki ikki qétimliq heqiqi Biblelerni tallap, saxtilirini cheklesh herkitide xatagha chiqiriwétilgen Biblelerdin bashqa yene Merkiler Biblesi, Deysani Biblesi we Maniha’ist Biblesi qatarliqlar bar idi.(3 G.P.Fishirning eserliridin melum bolishiche uningdin bashqa isimliri melum bolghanliridin Tomas Biblesi, Yehudilar Biblesi, Marki’on Biblesi, Heq Bible, Petrus Biblesi, Misir Biblesi qatarliqlar. M.Ye’arsleyning eserliridin melum bolishiche Pütükler(logi’e); Nasara Biblesi, Hawariler Biblesi, Matiyas Biblesi, Nekomedi’os Biblesi, Ushshaqlar Biblesi qatarliqlar, X.Jakopning eserlirge köre Arap Injili, Ermen Injili qatarliqlar, undin bashqa M.Y. Shelebining eserliridin melum bolghan Yetmishler Injili, Xatire Injili we Barnaba Injili qatarliqlar bar.

Barnaba Injili bularning ichide meshhurraqlirining biri bolup, Xiristiyan chirkawi teripidin qattiq ret qilinishqa uchrighan. Esli ismi Yüsüp bolghan Barnaba Hezriti Isaning shagirtlirining biri bolup, Pawloschiliqning Xiristiyan jama’etige yéyilishigha alahide tesir körsetken. U pütün hayatini Xiristiyan dinining tarqilishigha béghishlighan bir meshhur ulugh shexistur. Barnaba Markosning ustazi, Pawlosning teshwiqatchisi süpitide tonulghan erbap turuqluq Xiristiyan jemiyetliri teripidin bügün’giche ret qilinmaqta. Xiristiyan chirkawlirining éytqanliridin qarighanda Barnaba Injili 14-esirde Xiristiyan dinidin islam dinigha köchken, özining din almashturghanliqining toghriliqini ispatlap yézilghan bir Injilmish. Halbuki kishini chöchütidighan bu töhmet bashqilar teripidin toqup chiqirilghan bolup, islam dini dunyagha kélishtin ikki yüz yil awal, mundaqche qilip éytqanda 5-esirning axirilirida yeni m.k 492-yili texitke chiqqan rim papisining saxta kitablarni chüshendürgen bir parche mektubida Barnaba Injili cheklen’gen kitab salahitide alahide tilgha élinghan. Bu emeliyet Xiristiyan chirkawining Barnaba Injili 14-esirde yézilghan dégen qarishini pak-pakiz süpürüp tashlaydighan pakit bolup, Xiristiyan din ademliri bu heqte dé’alog qilishtin özini élip qachidu. Xiristiyan chirkawining bu Injilni ret qilishtiki asasiy seweb, bu kitabta Hezriti Isaning xudaning oghli we ilah ikenlikining ret qilinishi we uning bir peyghember ikenlikini keskinlik bilen teshebbus qilishi qatarliq seweblerdindur.

Gheriptiki Xiristiyan alimlirining tehlillirige asasen éytqanda Injil eng deslepte islamiy bir mewqede emes eksinche hazirqi Xiristiyan chüshenchilirige toyun´ghan halda otturigha chiqqanmish. Uning gheripte otturigha chiqishini XV we yaki XVI esirlerge baghlap chüshendüridighanlarmu bar. Bu Xiristiyan dunyasidiki Barnaba inijilidiki heqiqiy ehwalni yoshurup qalalmay ikkinchi bir xil saxta arlashqan dinni qurashturup chiqmaqchi bolghanliqi heqqidiki yene bir pakittur. Latin rahip Framinyo, Xiristiyan te’ologi Aryanos qatarliqlarning eserliride tilgha élinishiche Pawlosning mektublirida Barnabas Injilining tilgha élinip, uning eqidisining testiqlan´ghanliqi heqqide ispatlar bar. Ariyosning mektuplirini tepsili tetqiq qilghan Framinyo Barnabasning Injilini tépip bu kitab heqqide tetqiqat élip barmaqchi bolghan iken. Rahip Framinyoning ishliridin xewer tapqan rim papisi uni derhal yénigha chaqritiwélip, (xv esirning axirida) mexpiyetlikke hörmet qilishni jikiligen. Bu bilimde kamaletke yetken rahip papaning ishenchisige érishkendin kéyin mexpi halda watikan kütüpxanisida saqliniwatqan barnabasning Injilini oqup chiqqan. Rahip Framinyo Xiristiyan dini jemiyitide mertiwisining qanchilik derijide öskenlikige qarimay Barnaba Injilini oqup chiqqandin kéyin islam dinigha kirip, ömrining axirghiche Xiristiyan dunyasigha Barnaba Injilini anglitishqa tirishqan.

Bügün’giche yétip kelgen Barnaba Injilining eng qedimki nusxisi prusiye padishahining ordisida meslihetchi bolghan Krimer teripidin 1709-yili köchürüp chiqilghan kitabtur. Bu nusxa Italiyanche bolup, kéyinki waqitlarda awustiriye Émparatorluq kütüpxanisida pichetliwétilgen. Kirimerning bu nusxisi kéyin namelum bir aptor teripidin italiyanchidin ispanchigha, in’giliz alimi sayel teripidin Ispanchidin En’gilizchige, uningdin kéyin En’gilizchedin Erebchige, Erebchidin yene En’gilizchige terjime qilin´ghan. Bu kitabning Xiristiyan jemiyetliri teripidin XIV esirde dinini özgertken bir Xiristiyan teripidin yézilghanliqi heqqidiki qarishini, bu kitabning Pawlosning mektublirida V esirde cheklen’gen kitablar qatarida tilgha élinishi Xiristiyan chirkawlirigha chüshendürüsh qiyin bolghan problimatik bir mesilini tughdurup bergen. Bu Injilning eng deslepki nusxisining tili rim papisining esirlep qollinip kelgen til uslubida bolghanliqi, kéyin uning qoyuq bir Xiristiyan eqidisi puriqida islamiy dewrlerge oxshimaydighan til uslubida ispanchigha we in’gilizchige terjime qilinghanliqi, kitabta islami dewrlerning héchqandaq tamghisi yoqliqini ispatlap turmaqta. Barnaba Injilining kéyinki nusxilirida islami dewrning héchqandaq iznasi bolmighanliqigha qarimastin Xiristiyan diniy jemiyetlirining bu kitabni saxtigha chiqarghanliqi Xiristiyan dini jemiyetliridiki eng zor saxtiliqni ispatlap béridu.

Bezi Xiristiyan alimliri latin rahip Framiniyoning Barnaba Injilini oqughandin kéyin Islam dinini qobul qilghanliqini bilgendin kéyin, bu kitabni Framiniyo yézip chiqqan dégen hikayeni toqup chiqqan. Framiniyo ariyanosning risaliside bu Injil heqqide toxtalghanliqini tilgha alghan. U bu Injilni özining yazmighanliqini, ariyanosning risaliliridin bu heqtiki uchurgha ige bolup, bu kitabni rim papisining kütüpxanisida qolgha chüshürgenlikini tilgha alghan. Uningdin bashqa Barnaba Injilining eng kona nusxisini muhapizet qilghan kishi Framiniyo bolmastin küchlük bir Xiristiyan dewliti bolghan Prusiye xanliq kütüpxanisida ishligen bir danishmen Xiristiyan muxlisi ikenliki bashqa pakit telep qilmaydighan heqiqettur.

Bu kitabning Quraniy bilen her qandaq bir dewrdashliq alaqisining yoq bolghanliqi eyni dewrdiki radikal Xiristiyan jemiyetlirining bu kitab arqiliq Quraniy kerimni ret qilishqa orunup we shu arqiliq endulus(ispaniye) musulmanlirini Awropadin qoghlap chiqarmaqchi bolghanliqi heqqidiki tarixi pakitlar Barnaba Injili heqqidiki söz-chöcheklerge éniq reddiye béreleydu. Uningdin bashqa barnabs Injilining Xiristiyanliqning eng radikal mezhipi bolghan protestanchilar teripidin eyni waqitta En’gilizchige terjime qilinishidur. Eger kitab heqiqeten saxta bolsa ular némishqa yene terjime qildi? Cheklen’gen bu kitab heqqide Xiristiyan dunyasida élip bériliwatqan tetqiqat hazirghiche öksüp qalghini yoq. Eger bu kitab musulmanlar teripidin saxta yézilghan bir kitab bolsa idi, Xiristiyan dunyasida u qeder shöhret qazinalmighan bolatti.

Hemmidin kishini heyran qalduridighini Xiristiyan alimliri heqiqi dep tallap chiqqan töt Biblening yazghuchilirining u kitablarni yézip chiqishta biz yuqirida tilgha alghan, saxta dep qaralghan kitablardin bolushiche paydilanghanliqi, mundaqche qilip éytqanda heqiqi kitabta ular saxta dep élan qilghan kitablarning terkiwi qisimlirining yer alghanliqidur. Undaq bolghanda, ular toghrisi dep qarighan töt Bible heqqide qandaq logikiliq höküm chiqirish mumkin ikenlikini kitabimizni obdan oqughan adem özi belgülise bolidu.

Xiristiyan dini jemiyiti özning diniy chüshenchilirini qéliplashturush üchün élip barghan tirishchanliqlarning biri kishilerning qolida mewjut bolghan bir-birige oxshimaydighan nechche yüz xil Bibleni özlirining diniy teshebbusi we yerlik alahidiliki asasida birlikke keltürüp, qutsal kitablarning sanining köp bolushining aldini élish bolup keldi. M.k 325-we 365-yilliridiki din islahati netijiside töt dane Injil tallap chiqilip bashqiliri qisqartiwétilgen idi. Bu hadise kishige xuddi musewiylerning tarixidiki kitab qisqartish we toghrisi-saxtisi dep kitablarni malimatang qilghan weqelerge oxshayti. Musewiyler Tewrat meseliside del Xiristiyanlargha oxshash Tewratning «saxtiliri» ni shalliwétip, nopuzluq töt danisini heqiqisi dep tallap chiqishqan idi. Xiristiyanlarning yighinida élinghan qarar del u hadisening parallél shekilde yene bir qétim yüz bérishi idi. Qiziqarliq bolghini Tewrat üchün Yahwist, Elohist, Rahip we Tesniye qatarliq töt menbeni asas qilghan bolsa Xiristiyan qutsal kitawining menbesini bir emes Markos, Luka, Metta, Yohanna xatirelirini asas qilghan töt menbege baghlap qoyghan idi. Qarighanda bu ikki din arisida bir-birige miras qéliwatqan, eyni waqitta, allahning peyghemberliri, bolupmu Hezriti Yezus teripidin qattiq tenqitlen’gen gunahlar tekrarliniwatatti. Tanach bilen Biblege sélishturmashunasliq nezeriysi bilen tenqidi baqqan Musewiy we Xiristiyan alimlirining bu ikki kitab heqidiki bayanliridin qarighanda, Biblening yézilishtin awal tanachni teqlit qilip ish bashlash heqqide pilan tüzülgenlikidin xewer tapqili bolidu. Biblelerde sözlen’gen Hezriti Yezus hikayisining nahayiti muhim bolghan nuqtilarda Tanachta teswirlen’gen moses(mosa)ning hayati heqqidiki hikayelerge bek oxshap kétidighanliqimu kishining alahide diqqitini tartidu. Tanachning töt menbesi bilen töt dane Bibleni sélishturup baqqan her qandaq bir adem Markosqa Yahwistning, Lukagha Elohistning, Mettagha Tesniyening we Yohannagha Rahipning örnek qilin´ghanliqini chüshiniwalalaydu. Tetqiqat netijiside Yahwistqa oxshap qalghan Markos Biblesidiki hikaye we riwayetler emeliyette Hezriti Yezusqa a’it hikayeler ikenlikidin bekraq Hezriti Mosesqa a’it hikayelerge oxshaydighanliqi bayqalghan. Buningdin qanche ming yildin béri éghizdin éghizgha köchüp kelgen diniy riwayetlerning Hezriti Yezus dewrige kelgende uninggha yüklinip tebligh qilinghanliqini, hem Bible yazghuchiliri kitabni qelemge alghanda shu dewrdiki muqeddes kitab tanachtin uslup jehettin zor derijide paydilanghanliqini körümiz.

Xiristiyan dinidiki shagirtlar (xawarilar)ning sanining 12 bolishimu bir tasadipiliq bolmastin Yudezimdin öz péti köchürüp kélin’gen bir hadisedur. Yudezimda bezi sanlar qutsal hésaplinidu. Bulupmu 12 dégen san Yudezimda qutsal hésaplinidu. Chünki Yehudiy qewmini teshkil qilghan 12 qebilining ejdadi Hezriti yaqubning 12 oghligha bérip chétilidu.

Xiristiyan alimlirining qarishiche Bible Hezriti Yezus zamanida yézilmighan iken. Hezriti Yezus Mehbut bolghini üchün heqni anglitishta Musewiy we musulmanlardek wehi yoli bilen nazil bolghan Tewrat we Quraniydek bir kitabqa éhtiyaji yoqmish. Uning özi xuda, özi wehi, özi xudaning oghlimish. Hezriti Yezustin kéyin Injilni yazghanlar uning biwasite wehi qanili bilen yollighan uchurliri asasida qusursiz yézip chiqqanmish. Ular (yüzligen) Biblelerni yézish jeryanida muqeddes roh biwasite medet bergenmish, Biblening yézilishida her qandaq bir xataliqning körülüp qélishining aldini alghanmish. Kitablarning hemmisi her qandaq bir yétersizlik we kemchiliktin xali, her qandaq bir xataliqqa yol qoymighanmish. Xiristiyan dinining xuda bilen qutsal kitab, étiqad bilen wehi… heqqidiki bu meshhur meydanini Yohanna Biblesi xireleshtürmekte. Chünki kishiler u kitabtin bir türküm kemchiliklerni bayqighan we étrap qilishqan. Bu heqte Yohanna mundaq deptiken: «Yezus shagirtliri bilen birge yürgen künlerde ajayip köp möjizilerni körsettiki bularning hemmisige bu kitabta yer bérilmidi. Uning körsetken möjizilirining hemmini birmu-bir yézishqa toghra kelse, yézilghan kitablarni dunyagha sighdurmaq teske toxtayti…»dep yazghan. Emdi Xiristiyan alimlirining nuxsansizliq nezeriysi bilen buninggha qarisaq, Yezusning talay möjizilirining beziliri yézilip beziliri shalliwétilgen. Undaq bolsa Yohanna Biblesi Xiristiyan alimlar éytqandek nuxsansiz we mukemmel emestur. Yohannaning éytqanlirining xulasesidin qarighanda bu yétersizlik peqetla Yohannaning Biblesidila emes eksiche yer yüzidiki barliq Biblilerde oxshimighan dewirlerdin qalghan qismen xataliqlar bardur. Chünki Xiristiyan dini alimliri tekitlewatqandek kitabning yézilishigha xuda biwasite yétekchilik qilghan bolsa Injil we Bible weqesi bu qeder murekkep tarixni bashtin kechürmigen bolatti. Eslide Hezriti Yezusning peyghemberlik qilghan üch yilliq hayatidiki muhim ishlirini qa’idilik bir shekilde yazsa eng köp bolghandimu bir-ikki kitabqa yighinchaqlash mumkin idi. Emma biz Yohannaning hésiyatini toghra chüshen’gen teqdirdimu bashqa Biblelerning hem Hezriti Yezusning hayati we möjizilirini yézish jehettin intayin köp yétersizliklerge yol qoyghanliqini köreleymiz. Démek töt kitab bilen cheklen’gen Bibleler Hezriti Yezusqa a’it matériyallarni, u peyghemberlik qilghan üch yil waqittiki özliri muhim dep qarighan hadiseler bilen tolduralmay qalghanliqini bir terepke qayrip qoyghandimu temel nuxsan we kemtükliklerning bolghanliqi, bu dinni insaniyet jemiyitige paydiliq bolghan nuqtilardin idi’ologiylik bir wasite süpitide paydiliniwatqanlargha qarighanda özlirining siyasiy we iqtisadiy menpe’etliri nuqtisidin we perdazlap körsütishke oruniwatqanlarning teshebbusini tewritip qoyidu.

Xiristiyan dinidiki peyghemberlik we wehi chüshenchisi gheriptiki kapitalizimning yene bir qoshkéziki bolghan kumunistlarning shexsiyetchiliki netijiside din tereqqiyatidiki qanuniyetke zit halda burmiliwétilgen bolup, uning arqa körünishi maddichiliq we atalmish insanperwerlikke a’it eqli bilimler bilen yasandurulghan. Hezriti Yezusning öz etrapigha uyushqan étiqadchilardin tallighan üch gurupa kishi bar idi. Birinchi gorupida Yezusning eng sadiq 12 shagirti yer alghan; ikkinchi gorupida uning tili boyiche élip éytqanda yetmish ikkiler yer alghan; üchünchi gorupida yüz yigirmiler yer alghan. Bular özlirining diniy salahiti tereptin deslepkiler birinchi orunda, otturdikiler ikkinchi orunda, axirdikiler üchünchi orunda turidu. Dimekchi bolghini étiqadchilar ottursida barawerlik inkar qilinghan bolup, eger allahtin bu din heqqide wehi kelse eng deslepte yuquri qatlamgha mensuplargha kélidiken, ularning xuda heqqide xatireligenliri eng ünümlik bolup, kemtüklik we xataliqlardin mustesna iken. Bu nezeriyedin mundaq bir kütülmigen logikiliq weqe kélip chiqidu. Biz yuqirida tilgha alghan Xiristiyanlarning büyük yighinlirida tilgha élinghan «büyük» töt Biblening eng az bolghandimu ikkisining aptorining we yene uning ichige kiridighan ikkeylenning Bibleside yazmiliri yer alghan bezi böleklerning eng yuquri qatlam étiqadchilarning ichidin chiqish uyaqta tursun yetmish ikkiler we yüz yigirmilerningmu ichidin chiqmay, yuqiriqi üch goruppigha kiridighan 204 ezizning qatarigha kirelmey qalghan kishilerning qolida xatirege élinghanliqidur. Bizni bu yerde oylandurudighan ish kitabqa kitabni xatireligenlerning nami bérilmey Xiristiyan diniy chüshenchiside muqeddes bilin’gen birinchi guruppigha kiridighan kishilerning namida, kitabni xuddi ular yézip chiqqan bir teleppuzda atighanliq ularning özlirining yuqiriqi nezeriysi arqiliq u ikki Bible we uningdin bashqa Biblelerde yer alghan tégi pes étiqadchilar yazghan böleklerni yoqqa chiqiridu. Uningdin bashqa Bibleliri tallanmighan 202 ezizge Hezriti Yezustin héchqandaq wehining kelmesliki mumkin emes. Undaq bolsa ulargha kemtüksiz we toghra kélidighan wehiler xatirelen’gen kitablar qéni? Eger wehilerning hemmisi xatirelinip kitab halitige keltürülmise kéyinki ewlatlar hidayettin chékinip xata yolgha ketmesmu? Wehining Yezusning wedisige asasen, özi tallighan 1-,2-,3-derijidiki Xiristiyanlargha chüshmestin hezretning neziri chüshmigen Pawlos we Luka qatarliq ademlerge chüshkini Xiristiyan dinining bu heqtiki meydanigha xilap emesmu? Yezus eger ular dégendek wede qilghan turup kéyinche u wedisidin yéniwalmighandu!? Yaki imtiyazliqlar wehi dep xatireligen kitablar saxta bolushi mumkin. Gepni eger bundaq uzartqili tursaq belkim qanche ming sehipini israp qilghan bolimiz. Xiristiyanliqning wehi we peyghemberlik chüshenchisi, bu dinni yighishturiwalghili bolmaydighan ichkiy we tashqiy késelliklerge griptar qilghan bolup, bu din´gha étiqad qilish we toghra yolni tépip méngish insanning qolidin asanliqche kelmeydighan derijige bérip yetken bolup, ular özlirining jama’etini insaniyetning tebi’et we ilahyet, senet we edebiyat penliridiki eqil paraset enggüshterliri bilen muhapizet qilip turiwatqan bolsimu, mukemmel bir kitabning yoqliqi yaki bar bolsimu egishelmeywatqanliqidin perishan halette yashaydu.

Biz tilgha alghandek Biblening bésilishqa yol qoyulup kélin’gen yuqiridiki töt nusxisining qachan we kim teripidin yézilghanliqi, uni némini, qandaq sewebni asas qilip yézilghanliqi we kimlerning yazghanliqi, Biblege nam qilip qoyulghan shexislerning heqiqeten shu kitabning yazghuchiliri yaki emesliki heqqide kétiwatqan ixtilaplar, kishilerning qelbide tarixtin béri shühbe tughdurup kéliwatidu. Eger u nusxilarda Biblening yézilghan tarixi bilen uni kimning yazghanliqi heqqide éniq melumat qaldurulghan bolsa bek yaxshi bolghan we bizning Bible heqqidki bilimlerni élishimizgha qulayliq tughdurhan bolatti. Hezriti Yezus we uning Bible yazghuchiliri dep tonulghan étiqadchilar bilen bir dewrde yashighan tarixchilarning köpinchisining eserliride bu heqte yeni Xiristiyan dinining meydangha kélishi we bibliler heqqide Xiristiyan dinining tüp mahiyetliri we uninggha a’it hadiselerni ekis ettürüp béridighan melumatlarning yoq bolghanliqi kishini oygha salidu.

Tarixchi go’uldning kitablirida Hezriti Yezus bilen bir dewrde yaki Xiristiyanliq taza tarqiliwatqan bir mezgilde yashighan emma u hadiseler heqqide héchqandaq bir nersini tilgha almighan seneja (m.k. 3-65), Petroni’us ( ?-M.k.66), büyük pliny (m.k. 23-97), Juwenal (m.k. 60-140), Marti’al (m.k. 40-104), Qu’intili’an( m.k. 40-118), Epiktetus (m.k. 40-120), Api’on(m.b 20-m.k.48) qatarliq meshhur tarixchilarni misalgha keltürishke bolidu. Emma shu dewrde yashighan kéyinki pliny (m.k. 61-105), Tajitus(m.k. 55-120) Qatarliqlarning kitabida Xiristiyanliq heqqide intayin qisqa melumatlar bérilgen. Xiristiyan din ademlirining u dewrge a’it wezliridin qarighanda bundaq bir zor hadisening tarixta keng da’irilik halda tilgha élinmay qalghanliqimu bir shühbe. Xiristiyan kitablirida shu dewrdiki ijtima’i we siyasiy ishlargha eng küchlük tesir körsetti dep teswilen’gen bu zor weqe shu dewrde yashighan iskenderiyelik philo(M.b.20-M.k.60) we josephus (M.k.37-100) qatarliq ikki meshhur kishining kitabidimu héch tilgha élinmighan.

Klementning (M.k.95-140) larda korinoslulargha yazghan bir mektupta Bible heqqide yene tepsiliy toxtalmighan bolsimu, peqet Pawlosning mektubidin az tola bésharet bérilgen. Bu mektupta Hezriti Yezusning sözliri azraq tebligh qilinghan bolup uning hayati heqqide héchqandaq melumat berilmigen. Yuqiriqi bayandin shuni köriwalghili boliduki, u dewrdiki Xiristiyanliq bashqilar sözlep yürgendek zor ijtima’i we siyasi hadise derijisige yetmigen.

Din tetqiqatchillirining qarashlirigha qarighanda Xiristiyan jemiyetliri neshir qilip tarqitishqa ruxset qilghan Pawlosning mektupliri m.k. 57-62-Yillarda, Metta kitabining 50-yillarda, Markos kitabining 55-75-yillarda, Luka kitabining 80-90-yillarda, Yohanna kitabi 100-yillarda yézilghan bolup, emma u kitablarning esli orginali heqqide ne arxilogiylik pakit ne tepsiliy bolghan tarixi melumat yoq. Meyli u kitablar yüz yil awal yaki kéyin yézilsun, Xiristiyan eqidisi boyiche xuda teripidin wehi qilin´ghan bu «ayetler» ning nazil qilinishidiki ilgiri kéyinlik, uning wehi yaki emeslikige shühbe tughduridu, uningdin bashqa bu wehi hadiseliri heqiqeten shu dewrde yüz bergen bolsa yuqiriqi meshhur bilim ademlirining kitablirida némishqa bu xil yaki u xil shekilde tilgha élinmaydu. Bu yerde melum bir ajizliq sewebidin we qalaymiqanlashturiwétilgen pakit we tarixi uchurlar bar bolishi mumkin, elbette.

Bu Markos, Luka, Metta, Yohanna qatarliq töt kitabning m.k. 60-yildin 100-yilghiche melum bir kitabning örnek bolushi yaki qelemge alghuchining biwasite ilhami bilen yézilghanliqini peqet tesewwur we bezi wastiliq uchurlar arqiliqla hökum qilalaymiz. (4) Hazir Xiristiyan chirkawliri teripidin heqiqisi dep qobul qilinghan töt Biblening orginal qol yazmiliri bilen ulardin köchürüp chiqilghanliqi texmin qilin´ghan kitablarning arisida eng az dégendimu ikki yérim esirlik bir boshluq bar. Shuningdin qarighanda eng qedimki Bible dep sanalghan nusxilarning eng qedimki bir orginal qutsal kitabtin sözmu-söz köchürülgenlikini ispatlap béridighan we pakit bolalaydighan birer hertereptin tetqiqatlar üchün asas bolalaydighan maddiy-Ezizler arachchilighi bilen meniwiy tuyghugha tayinip hés qilghili bolidighan pakittin bashqa- ispatmu yoq. Chünki bashta tilgha élinghan ilahiy kitab we hikayelerde tilgha élinghan bir samawi ayetler ghayip bolghan we uni qiyas qilmaq bek tes. Tilgha élinghan eng qedimki samawi kitablar bilen hazirghiche muhapizet qilip kélin’gen kona orginal kitablarning 200 yildin 250 yilghiche bolghan yil perqi ottursidiki qarangghuluq nurghun sirlarni yushurup yatmaqta. Héch bolmighanda kéyinki kitablarning ilgiriki kitablar yaki shu kitablar asasida yézilghanliqi heqqide birer xelq arisida saqlinip qalghan küchlük riwayet tüsini alghan ilahi zilzilimu yoq. Yaki bashqa shekildiki meselen: arxilogiylik, tarixi we shejerege oxshap kétidighan delil mewjut emes. Hemme nerse qiyas we yéngilinip turidighan toqulma hikayeler arqiliq bayan qilinmaqta.

Bu hadisege bir qeder ilmiy rewishte qarighinimizda M.k.325-yiliqi butperes Émparator Émparator Émparator Kostantin orunlashturghan Iznik yighini we M.k.365-yilqi lodesiya yighinidin ilgiri hem shu hadisedin kéyinki Xiristiyan döletlirining memuri buyruqi bilen yüzligen Bible nusxilirining saxtigha chiqirilishi we heqiqi étiqadchilarning rim Émparatorliri teripidin uchrighan siyasiy iskenjiler sewebidin qedimki ishenchlik nusxilar künimizge qeder kélelmigen. Kelgen bolsimu ijtima’i we siyasiy jehettiki mülükdarlarning menpe’itige uyghun bir shekildiki jemiyet we rohiyet muqimliqini saqlash yüzisidin yoq qiliwétilgen yaki ilan qilinmay kelgen bolushi mumkin.

Xiristiyan chirkawliri yuqiriqi ikki yighindin ilgiri mewjut bolghan muhim qolyazmilarni, u ikki yighinda qarar qilinghan kitabqa jümlidin butpereslikke sülhi yoli tutqan Pawloschiliqqa uyghunlishish üchün, eslidiki tallan´ghan töt Bible oxshutup kitablarni yézish jeryanida yoq qilghanliqi ilim sahesidikilerge sir emes. Alimlarning bayan qilishiche Bible tarixi nisbeten uzun, tarqilishi intayin keng, uninggha étiqat qilidighan milletlerning sani köp kitap bolup, qoldin qolgha köchürülüsh jeryanida eng köp ish qoshiwétilgen kitab bolup, insaniyet medniyet tereqqiyatida melum bir kitabning u qeder özgertiwétilgenliki heqqide ikkinchi bir misalni tapqili bolmaydiken. Bügünki künde Bible(yéngi ehde)ning peqetla gérikche yézilghan besh mingdin artuq yiraq qedimqige oxshimaydighan qedimiy nusxisi bar. Emma bu besh ming qol yazmining ichide bir-birige pütünley oxshaydighan ikki nusxini tapmaq tes. Uningdin bashqa u kitablargha türlük ilawe yézilghan on mingdin artuq qol yazma saqlanmaqta. Uningdin bashqa kishilerning qolida neshir qilinip qalsa hazirqi Xiristiyan dinining mewqelirini astin-üstin qiliwétidighan yüz minglarche kitab saqlanmaqta. Bu kitablar arisidiki perqler 150 mingdin 250 minggha qeder dep perez qilinmaqta. Peqet Luka Biblesining 150 xil qol yazmisida 30 mingdin artuq öz-ara perqlinidighan jayi bayqalghan.

20 -Esirdin kéyin ilghar pen téxnikining yardimi bilen kitablardiki periqler insan eqlige uyghun bir shekilde organizatsi’onlashturulghan bolsimu, eslisini perq etküsiz derijide buzulup ketken kitabni birlikke keltürmek we eslidiki nopuzini tiklimek, xataliq we kemtükliklerni yoshurmaq Xiristiyan diniy jemiyetlirige éghir kelmekte.

Xiristiyan dinining qutsal kitabi Bibleler( Injil heqqidiki kitabliri) eng deslepte Hezriti Isa Aleyhissalam bu alem bilen xoshlushup texminen on töt esirdin kéyin yeni m.k. 1481-Yili tunji qétim metbe’e bilen bésilghan bolup, uningdin kéyin uning basmiliri qéliplishishqa bashlighan. Xiristiyanlarning bu qutsal kitabi resmi neshir qilinghanda kitabning bezi terkipliri téxiche neshirge hazirlanmighan idi. 1516-yiligha kelgende yeni islam dini dunyagha kélip üch esirdin köprek waqittin kéyin Erasmus yunanche neshir qilinghan Bibledin parchigha birleshtürüp kitabning latinche qol yazmidiki yene bir böliki (wulgata)ni qoshup neshir qilghan. Kitab neshir qilinghandin kéyin qol yazmilarning eslisige warisliq qilinmighan dep qarilip, Xiristiyan chirkawlirining qattiq tenqidige uchrighan. Shuning bilen u basmigha ulapla «komplutensi’on polyagot» dégen yene bir kitabni neshir qilishqan. Bu kitab nahayiti köp talash we tartishlardin kéyin neshir qilinghan bolsimu watikanning testiqidin ötmigen. 1546-yiligha kelgende Stehphanus kitabni bashqidin neshirge teyyarlighan. Biblening bu neshri testiqtin ötken yazmilar dégen mezmunduki «textus rekeptus» dégen nam bilen atalghan. Arqidin bu kitabmu saxtigha chiqirilip qattiq tenqitlen’gen. Bu weqedin yüz yilgha yéqin waqit ötkendin kéyin, andin hazirqi Biblege biraz yéqin bolghan bir Bible gollandiyede tüzüp chiqilghan. Gollandiyede tüzüp chiqilghan kitabqa Xiristiyan alimliridin Charlis Lachman nahayiti köp bash qaturup ish qoshqandin kéyin 1850-yilgha kelgende bir dane yéngi Bible neshir qilinghan bolup, Quraniy Kerim Awropa tillirigha terjime qilinghili nechche yüz yil bolghanda neshir qilinghan bu nusxa ilgiriki nusxilardin yene köp derijide perq qilidighan bügünki Biblelerning anisi bolup qalghan. Xiristiyan alimlirining déyishiche bu kitab 4-esirdiki qol yazmilargha asaslanghanmish. 1857-we 1872-yillargha kelgende Charlis Lachmanning neshirge teyyarlishi bilen bésilghan Bible beziler teripidin yene saxtigha chiqirilip Samu’el Pride’a’ux Tregelles teripidin hazirlanghan, téximu ilgiriki qol yazmilarni asas qilghan bir Bible yézilip neshir qilindi. Bu halet hala künimizgiche xuddi tarixta qandaq bolsa shundaq dawamlishiwatqan bolup, Bible dawamliq özgertilip, dawamliq yézilip kelmekte. Shunga bir neshiriyat oxshimighan dewrde bir tilda neshir qilghan Biblelerning arisidimu yüzligen periqlerni tapqili bolidu.

Buningda Xiristiyan chérkawlirigha kim qomandanliq qiliwatqanliqini bilish intayin muhimdur. Miladi 4-esirdin kéyin taki hazirghiche Xiristiyan dini dölet dini derijesige kötürülgen bolsimu, u peyda bolghandin tartip uchrap kelgen bir türlük rijimdin qutulup yene bir türlük iskenje ichige kirip qaldi. Hakimiyet üstidikiler bir tereptin étiqadchilarni bastursa, yene bir tereptin ularning küchi arqiliq xelqni idare qilishni oylaytti. Shuning üchün ular kitablarda özlirining menpe’etlirige uyghun teleppuzining peyda bolishini ilgiri sürdi. Kitabni özgertip yézishqa, periqleni azaytishqa we dinni rayon xaraktérige ige qilishqa köp küch serip qildi. Xiristiyan dinining qoghdighuchiliri qiyapitige kiriwalghan hökümran siniplarning yene qilghan bir ishi özlirining menpe’etlirige layiqlashturup yézilghan biblilerge Yezusning sadiq shagirtlirining namini bérip, ular arqiliq kelgen qutsal kitablarning hemmini saxta kitabqa chiqiriwetkenlikidur. Saxta we rast dégen atalghular hazirqi Xiristiyan étiqadchilirining özidin bashqilarning qolidiki Biblelerge qaritip éytidighan erzan bir kelime ikenlikini biz ilgiri sözlep ötken iduq. Biz Quraniy we tarixi kitablardiki Injil heqqidiki bayanlardin, Hezriti Isa Aleyhissalamgha wehi arqiliq nazil qilinghan Injilning we uning sadiq murtlirining Injil we Hezriti Isa heqqidiki heqiqi xatirelirining ghayip bolushi we hazirqi Gospel (Bibleler) ning meydangha kélishi qatarliqlarni qara niyet, sawatsiz we bilimsiz kishilerning kemtük we yaman gherezde din´gha qilghan bir buzghunchiliqi dep qarisaq xatalashqan bolmaymiz.

 (1) G.p. Fischer, essays on the supernatural origins of christi’anity, p. 156

(2) Arhur k. He’adlam, the life and te’aching of the jesus the christ, london,1924,p.15

(3) Ebu reyhan bironiyning „ el –asarul baqiye anil-Quraniyil-haliye” Germaniye Leipzig, 1923, s.23

(4) J.paterson symith, „how we got o’ur Bible” london, ?, P.3

Ende

03.06.06

Üchinchi bab

Xiristiyanliq Enenisi we Biblediki Birqisim Ixtilaplar

Bizning melumatimizgha köre uyghuristan rayonida 20-esir ning axirida Xiristiyan missiyonérliri terjime qilip tarqatqan uyghurche Bibledin bashqa, islam alimliri, du’axan we pirxonlar din tetqiqati we kisel saqaytish üchün ming yillardin béri qollunup kelgen qedimki uyghurche we erebche Injil nusxiliri bar iken. Injil (Biblening emes)ning qedimki nusxilirigha a’it bezi parchilarni bir qisim kishiler hélighiche yénida saqlap kelgenmish yaki yada bilermish.

«Injil» dégen nam eyni waqitta «Quraniy Kerim»de qollinilghandin bashqa qedimki semiti xelqlerning tilida we latin tilliridimu qollinilghan bolup bu atalghuning erebchidin yunanchigha yaki yunanchidin erebchige kirgenliki heqqide éniq bir nerse déyelmeymiz. Emma hazir gherb fililogiye alimliri bu namni qedimki yunanche «e’u+angeli’on» dégen söz birikmisidin özgergen «ewangile» dégen sözdin kelgen bolup, in’gilizche «gospil»ning del özi —«Xudaning sözliri» yeni «Xosh xewer» dégen meniliri bar,-dep qarimaqta. Kelimining tilimizgha qachan, qandaq sewebtin kirip kelgenliki heqqide biz yuqurida tilgha alghan tarixi we arxi’ologiylik pakitlardin bashqa ochuq bir nerse déyelmeymiz. Emma shu nerse éniqki bizning ikki ming yillardin ilgiri güllinishke bashlighan sheherlishish hayatimizning siyasi, iqtisadi we meniwi tereplerdin eyni waqitta allahning neziride qutsal atalghan «Injil» arqiliq dunyawilishishqa qarap yüzlen’genliki, étiqadimizgha dunyawi medeniyet arqa körünüsh qilin´ghan musulmanliq eqidilirining singip kirgenliki wetinimizning her qaysi rayonlirigha keng tarqalghan diniy hékayetler we qisiler dep atiliwatqan ming öy bézekchiliki, tash-qiya sizmiliri we yüzlep tépilghan tarsha pütükler, arxitekturluqqa, toqumichiliqqa, kulalchiliqqa, edebiyat-senetke a’it arxi’ologiylik tépilmilar arqiliq melum bolmaqta.

Bizning bügün «Injil»dep atawatqan kitabimiz, Xiristiyan dindikiler «Bible» dep muqeddes körüdighan kitab bolup, u bizge eng deslepte yétip kelgen we «Quraniy Kerim»de tilgha élinghan kitabning del özi emes. Hazir dunyada Bible dep atiliwatqan bu kitabta Quraniyda tilgha élinghangha oxshash perqler bar bolghandin bashqa, u kitabning hazirghiche neshir qilinmaywatqan nusxiliridin sirt bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt dane wariyanti bar. Shunga «Injil» bilen «Bible»ni we «Bible» dep atilidighan bir-birige oxshimaydighan töt muqeddes kitabni öz-ara perqlendürüp chüshen’ginimiz yaxshi. Biz kitabning muqeddimisidiki pirinsipimizgha asasen bu namlarni téximu toghra bolsun üchün emeliy ehwalgha qarap periqlendürüp qollinimiz.

Xiristiyanlarning muqeddes desturi bolghan töt kitabning omumi nami «Bible» bolup, bu nam eng deslepte hazirqi Türkiye, Süriye, Liwiye we Pelestinde meydangha kelgen qoyuq iptidayi diniy xususiyetke ige qedimki eserlerni we ottura sherqte qurulghan poyenisiye (pho’eniki’a) Empiratorluqigha a’it yazma yadikarliqlar we medeniyet hadisilirini ipade qilishta qollinilghan qedimki gérikchidiki «Bible»(birlik isim) we «ta bibli’a» (köplik isim) dégen (uyghur tilida muqeddes xatire we xatiriler menisini béridighan) kültür we étiqad meniside kélidighan kelimidin kelgen. Kéyinche Hezriti Isa Aleyhissalamgha wehi bilen kelgen muqeddes kitabning namimu Awropaliqlar teripidin shu nam bilen atalghan bolup, uning birinchi qismi Yehudiy dinining muqeddes kitabi «Tannach» tin ikkinchi qismi Hezriti Isa Aleyhissalamning wez-nesehetliri bolghan «Gospel» din terkip tapqan. Eyni waqittiki bu kitabning Quraniydiki namliri «Zebur», «Tewrat» we «Injil» bolup, Awropadiki u kitablarning hemmisi we Awropaliqlarning qedimki yat dinlargha a’it idiyeler qoshulup birlikte neshir qilinghan kitabning nami «Bible»dur. Shunga tilimizdiki «Injil» dégen söz bu kitablarning hemmisini körsetmeyla qalmay belki shu kitabqa kirgüzülgen Gospel (Injil/yéngi Bible) dégen nam bilenmu üstimu-üst chüshmeydu.

Bible biz yuqirida éytqandek Xiristiyan dini taki mukemmel bir din haligha kelgüche bolghan ariliqta, shu din yéyilghan keng rayonlardiki xelqlerning tarixida saqlinip qalghan qedimki dinlarning eneniliri asasida yéngidin-yéngigha özgertip tüzülgen yiraq qedimki we qedimki, qedimdin hazirgha kelgiche birlikke kelmigen nopuzluq töt+bir chong kitabning omumi namini körsütidu. Shunga bu kitabning oxshimighan dewrlerge a’it oxshimighan nusxilirini oxshimighan milletlerning qolidin tapqili bolidu. Bibleni teshkil qilghan mezmunlar hazirghiche ikki chong türge ayrilghan bolup, bash teripi «Kona Ehde» (1) (Hezriti Isa eleyihissalamdin ilgiriki qismi), axiri «Yéngi Ehde»(2) (Hezriti Isa Aleyhissalamdin kéyinkisi) dep atalmaqta.

«Quraniy Kerim» Xiristiyanlarning muqeddes kitabi bolghan «Injil» dégen bir kitab heqqide we bu kitabning özgertiwétilgenliki we samawiyliqtin qalghanliqi heqqide ilmiy izdinish ré’alliqigha uyghun bolghan nahayiti nurghun melumatlarni béridu. «Quraniy Kerim» de tilgha élinghan Injil «Yéngi» we «Kona» dep ikkige ayrilmayla qalmay, Injilning birdin bashqa nusxisining barliqi heqqidimu xewer bermeydu.

Bizning xewerdar bolghinimizgha oxshash, Xiristiyan dinining tüp merkizide peyghembirimiz Hezriti Isa Aleyhissalam yer alghan bolup, u hazirqi zaman Xiristiyanlarning neziride peyghemberdin üstün bolghan, qandaqtur qedimki yunan epsaniliridiki öy-ochaqliq, er-xotunluq we bala-chaqiliq munasiwetke ige tengrilerning «Insaniy mertiwisige» ige qilinip qoyulghan. Ularning neziride Biblediki Yezus/jesus (Isa) ata xudaning insan qiyapitidiki parchisi yeni xuda bilen Meryem Ananing oghlidur. Yaratquchi Xudaning balisi-erkek bala xuda, ata xudaning hökmini ijra qilish üchün adem qiyapitige kiriwélip, insanlarning arisigha kélip azapliq dunyada yashap, insaniyetni qutulduriwélish üchün hesret-nadamet chékip, dunyaning wapasizliqi üstidin küresh qilip axiri zalimlarning rezillliki sewebidin ölüp kétidu. Ademler Mehbutni-Qandaqmu mumkin bolsun- öltüriwetidu. Qarang bu Bible qissesi qedimki gériklarning epsane riwayetliridiki mehbutlar xudasi Ziwis (3) we uning xudalashturilghan perzentliri heqqidiki fantaziylik hikayelerdin kelgenlikini besh qoldek körsütüp turidu.

Biblening ikkinchi qismida Jezusning sadiq murtlirining Jésus (Xiristiyanlarning xudasi) ölgendin kéyin, uning dunyagha kélishi, hayati, hayat waqtidiki tesirlik ish-heriketliri, éytqanliri we iztirap chekishliri heqqide öz aldigha bir-biridin periqliq halda yézip chiqqan eslimiliridin teshkillen’gen(melum bir tereptin hedis sheriflerge oxshap kétidighan) hadiseler orun alidu. Jezus ölgendin kéyin uning heqqide yézilghan bu tesirlik hékayiler, u hayat waqtida allah teripidin wehi qilinghan Injil eqidilirini asta-asta siqip chiqirip we xunuklestürülüp Xiristiyanlarning muqeddes kitabidin uzaq bolghan kitaplar peyda bolup qalghan. Jezusning nam sheripi bilen birlikte otturigha chiqirilghan kishilerni rehimdillikke, dostluqqa, méhri-shepqetlik bolushqa, isaniyetni hetta düshmenni söyüshke, sewri-taqet qilip yashashqa, ölgen nijatkarning u dunyadiki iradisige boy sunushqa ündeydighan, xelq arisida tarqilip yürgen aghzaki qissiler, parche-purat berishuriler, mektuplar we yerlik dinlarning «muqeddes» hikayiliri öz-ara kirishtürülüp yézip chiqilghan bu kitab tilimizda hazir Yudezimning t

Tannah dégen kitabi bilen qoshulup xata halda Injil dep atalmaqta. Emeliyette biz yuqirida éytqandek Tannah dégen kitab Tewrat we Zeburning özi emes bolghinidek, Xiristiyanlarning muqeddes kitabi Biblemu «Quraniy Kerim» de tilgha élinghan Injil dégen kitabning del özi emes bolup, bizning tilimizgha xata halda Tewrat (kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini Xiristiyanlar Engilizche Old Testament dep ataydighan Biblening birinchi qismidur; Injil(kona ehdi) dep terjime qiliniwatqini Xiristiyanlar New testament dep ataydighan Biblening ikkinchi qismidur. Yuqirida tilgha alghan kitablarda «Quraniy Kerim»de tilgha élinghan Tewrat, Zebur, Injilgha oxshap kétidighan bezi mezmunlarning bolghanliqi, u kitablarning yuqarqi kitablarning del özi ikenlikidin dérek bermeydu. Xiristiyan missiyonérliri «Quraniy Kerim»diki Tewrat, Zebur we Injilgha a’it bezi bayanlarni tanaxtiki yaki Biblediki mezmunlar bilen ustiliq bilen baghlap, bu kitablar heqqide bilimi yétersiz bolghan uyghuristanliqlarning pikirini qalaymiqanlashturup, ularning özige yarisha shekillen’gen diniy kimlikidin uzaqlashturiwatidu. Biz Tannah we Bible dégen kitabta Tewrat, Zebur we Injilning barliqini toluq inkar qilalmaymiz, emma Tewrat, Zebur we Injilning dewrimizge öz pétiche yétip kélelmigenlikini yaki hökümranlar we yerlik xelqlerning esli din´gha uyghun kelmeydighan türlük éhtiyajliri sewebidin özgertiwétilgenliki qatarliqlarni Yudezim, Xiristiyan we islam alimlirining öz-ara bes munaziriliridin asanla köriwalalaymiz.

Hazir dunyada bir-birige oxshimaydighan nopuzluq töt türlük Bible bar bolup, Xiristiyanliqning deslepki dewr liride bu dinda töt türlük kitabning barliqi heqqide héchqandaq melumat bérilmigen. Miladidin kéyinki tötinchi esirge kelgüche yeni bu din resmiy dölet dini bolup shekillen’güche bolghan ariliqta Xiristiyanlarning qolida bu dinning muqeddes kitabi dep qarilip kéliniwatqan yüzdin artuq kitab bar bolup, hazirqi bu töt kitab yüzdin artuq kitab asasida diniy rohanilar teripidin bashqidin tüzüp chiqilghan, türlük ziddiyetlik mesileler sewebidin téxiche birleshtürüsh imkaniyiti bolmaywatqan kitablar bolup, uning téxi neshir qilinmaywatqan, hazirghiche mexpiy tutiliwatqan yene bashqa nopuzluq nusxilirimu bar. Xiristiyan dinining oxshimighan mezhipige mensup étiqadchilar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarning özgertiwetilgenliki heqqide ixtilap qilishidu we shu arqiliq «Quraniy Kerim» ning bu kitablar heqqidiki meydanini özliri sezmigen halda testiqlaydu.

Perqliq Biblelerde yer bérilgen «Quraniy Kerim»diki hedis sheriflerge oxshap kétidighan Xiristiyanliqqa a’it (esli kitabtin bolmighan) kona bérishurilar, ruhanilar yézishqan mektublar we Xiristiyanlashturulghan dindin ilgiriki qedimki diniy hikayeler bezi hazirqi zaman küchlük te’ologlirining neziride u kitablarning qutsalliqi heqqide guman tughdurmaqta.

Xiristiyanlar öz-ara bir-birining qolidiki kitablarni saxta déyiship qanliq urushlarni élip barghan we kélishtürgili bolmaydighan bes-munazire ichige kirip qalghan. Axiri Xiristiyan döletliri bu dindiki hel qilghili bolmaydighan mesilelerni dini yol bilen emes siyasiy yol bilen hel qilishni qarar qilip, memuri buyruq we qanun arqiliq bashqurushni mejburi yolgha qoyup, Biblening yéngi ehde qismi(töt Bible)ni sadiq murtlar qissesi, Pawlosning 14 dane mektubi, yaqubning bayani, petrusning ikki mektubi, Yohannaning üch parche xéti we bayani we yehudaning bayani qatarliq, töt xil 27 kitabtin terkip tapidighan qilip békitip chiqqan we xelq arisida muqeddes sanilip kéliwatqan bashqa kitablarni zorluq bilen emeldin qalduriwetken. Xiristiyan dunyasi shuningdin kéyin bezi ushshaq ziddiytlerdin qutulghan bolsimu töt aptur teripidin töt xil tüzüp chiqilghan bezi mahiyetlik mesilelerde bir-biridin perqlinidighan yuqiriqi 27 kitabni asas qilip neshir qiliniwatqan töt türlük Biblening bolghanliqining özila islami eqidimizning toghriliqini tuluqi bilen ispatlap turidighan pulattek pakittur. Yuqiriqi töt perqliq Biblege kirgüzülgen ismi we bezi mezmunliri oxshap kétidighan 27 kitabning töt nusxidiki perqliri perezdikidinmu köp bolup, töt Biblede yer alghan bir kitabning tékistidimu minglarche perqning barliqi éniqlap chiqilghan.

Xiristiyan dinidiki bezi ziddiyetlik mesilelerning yiltizi, bu din meydangha kelgen pewqulade özgichilikke ige muhit we shara’it bilen baghliq bolup, bu din yéngidin peyda bolghanda héchqandaq ishini ochuq ashkare halda élip baralmighan. Dinning emir-meruplirini normal bir shekilde anglitishta birinchidin radikal Musewiylerning bésimigha uchrisa ikkinchidin tajawuzchi hökümran siniplarning qattiq cheklimisige uchrap, diniy pa’aliyetlerni mexpiy shekilde élip bérishqa mejbur bolghan. Muqeddes kitab nazil qilinip birla waqitta nahayiti köp sandiki étiqadchilargha anglitilish pursitige ige bolalmighachqa, mexpiy shekilde élip bérilghan diniy teblighler her kim özi xalighan bir shekil we til bilen anglitilip, Xiristiyan dinining tüp pirinsiplirigha yat bolghan bir qisim idiyilerning qutsal atalghan kitabqa bolghan tesirini éghirlashturiwetken. Xiristiyan dinidiki sheri’etning terghip qilinishida merkizi bir konturul séstima bolmighachqa mundaqche qilip éytqanda jama’et birla waqitta toghra dep qarighan wehi sheklini alghan xelq ichige jakarlanghan emr-merup bolmighachqa sirliq tüs alghan diniy hadiseler éghiz edebiyati hadisisige parallil yölünishte barghanche burmulinip barghan. Chünki her qandaq bir jama’et topi yene bir jama’et topining yaki jama’et topini shekillendürgen yekke ezalarning bu din heqqide nime ishlarni qilip, qandaq teblighler bilen shughulliniwatqanliqini küchlik bir jama’et pikiri asasida konturol qilalmighan we dinni her kim özi xalighanche tebligh qiliwergen. Shuning bilen asta-asta bir-biridin nahayiti uzaq diniy mezhepler otturigha chiqqan. Xiristiyan étiqadchilirigha qaritilghan diniy zulum keltürüp chiqarghan bu perqler öz aldigha bir pikir pundamenti shekilendürüp, bu xil halet nahayiti uzaq zaman dawam qilip barghanche öz-ara yat bolghan étiqadchilar gurupilirining meydangha kélishige shara’it yaritip bergen. Peqet Hezriti Jezus bu alem bilen xoshlushup 400 yil ötkendin kéyinla bu din dölet hakimiyiti teripidin étrap qilinip, bir tereptin étiqadchilar jama’etige paydiliq imkanlarni yaritip bergen bolsa yene bir tereptin 400 yilliq dinni mexpiy tebligh qilishtin kélip chiqqan mez´hepler ottursidiki keskin ziddiyetlerni su yüzige chiqartqan. Shuning bilen bir Xiristiyan jama’etining diniy chüshenchlirining yene bir Xiristiyan jama’etidin perqliq bolghan étiqad, köz-qarash we pikirge ige ikenliki Xiristiyan dep bir nam bilen atalghan emma alla burun periqliq batil étiqadlargha özgirep ketken dinlar ottursidiki kélishtürgili bolmaydighan ziddiyetni otturigha chiqarghan. Shuning bilen géritsiyedin ichki erminiye giche, türkiydin türkistanghiche yéyilghan minglighan Xiristiyan jama’etidin öz-ara oxshaydighan ikki jama’etnimu tapqili bolmaydighan haletke kelgen. Xiristiyan dinida tekitlen’gen diniy qérindashliq tekitlen’genséri hem étiqadchilar öz-ara mihri muhabbet we chüshünish hasil qilish üchün bu heqtiki xizmet salmiqini kücheytkenséri del meqsetning eksiche periqler ashkarilinip, bir jama’et yene bir jama’etke shühbilik qarashqa bashlighan. Bérish-kélish we dé’aloglar awughanche perqler keyni-keynidin ashkarilinip, ixtilap küchiyip düshmenlik ewj alghan. Xiristiyan dinining teshebbusining del eksiche Xiristiyan jemiyetliride birlik baraberliktin héchbir söz achqili bolmaytti. Bezi siyasi goruhlar Xiristiyan dinigha qaritilghan ichki jehettin konturol qilip, tashqi jehettin uning ichki potensi’alidin(tengpungliqidin?) Paydilinip, döletni idare qilish we kengeymichilik qilish üchün Xiristiyan jama’eti arisidiki ixtilaplarni qayrip qoyup, bu din bilen héch alaqisi bolmighan xelqlerge bolghan nepretni yétildürishke her tereptin alahide küch serp qilghan. Buninggha 7-esirdin kéyinki Xiristiyan dunyasining islam dunyasigha qaratqan ehli selp yürüshliri misal bolalaydu. Eger bu urushlar bolmighan bolsa Xiristiyan dunyasi ichki ixtilaplar tüpeylidin bir-birini wehshi qirghin qilghan bolatti. Hökümran siniplar bir tereptin étiqadchilarni özliri bilen héch alaqisi bolmighan rayon xelqliri bilen urushqa sélip qoyup, yene bir tereptin heywetlik chirkawlarni sélip, oxshimaydighan yighinlarni oyushturup, periqliq kitablarni cheklep, qarshi chiqqanlarni qirghin qilip, her terepte qan töküp, axiri bir qanche öz-ara yéqin bolghan mezheplerning mewjut bolishigha yol qoyghan shekilde muresseliship, bu dinning her tereptin chak ketken we lingship qalghan kona binasini küchlük herbiy, siyasiy we iqtisadiy tirishchanliq bilen tinch shara’itta bir biri bilen öz-ara inaq yashalaydighan bu haletke ige qildi.

Xiristiyan dinini dölet dini qilip bikitkenlerning meqsiti özidin ayan idi. Ular bir tereptin öz hökümranliqini qoghdap qélishni oylisa yene bir tereptin bashqa döletlerdiki Xiristiyan jama’eti bilen normal bolghan bir türlük alaqini shekillendürishni xalaytti. Shunga ular birlikni ilgiri süridighan yighinlarni oyushturushqa bashlidi. Buning meshhurraqi 325-yili échilghan Iznik yighinidur(yighilishi-mejlisi?). Roland H. Ba’ingtonning 1967-yili en’giliyede neshir qilinghan «The Pengu’in History of Christi’anity» dégen kitabi bilen, ge’offerey barraklo’ughning 1968-yili en’giliyede neshir qilinghan «The Medi’ewal Papaky» dégen eserliride bildürilishiche, yighin Émparator konstantin terepidin orunlashturulghan idi. Émparator bu yighilishni uyushturghan bilen özi bir butperes idi. Émpiratorluqtiki Xiristiyan jama’etining sanining köpliki we ixtilaplirining keskinlikini körgen Émparator Émparator Kostantin bu ehwalning Émparator luqning mewjutluqini sürdürüshke tehdit ikenlikini chüshünüp yitip, özi idare qiliwatqan cheksiz ketken Awropa tupraqliridiki Xiristiyan rohanilirini Iznik dégen sheherge toplidi. Meqsiti Xiristiyan dunyasidiki ichki tepriqichiliktin kéliwatqan Émparatorluqqa qarshi tehditni peseytip, ularning arisida birlik, itipaqliq ornutup döletni qudret tapquzushtin bashqa bir nerse emes idi. Bu yighilishqa 2048 neper oxshimighan mewqediki Xiristiyan dinining meshhur erbapliri qatnashqan bolup, yighin öz-ara di’alog sheklide élip bérildi. Yighin ehlining ottursidiki u qeder keskin ixtilaplarning yoshurun saqlinip kelgenlikini körgen Émparator Émparator Kostantin heyret ichide qaldi we chöchüp ketti. Ularning xuda, peyghember, insan we wehi heqqidiki qarashliri teswirligüsiz ziddiyetke tolghan bolup, ularning beziliri Isani peyghember dése beziliri Xudaning oghli yene beziliri Xuda, yene beziliri her ikkisining birleshmisi, beziliri peqetla oghul yene beziliri ikkinchi xuda deytti.

Bu qeder sanap tügetkili bolmaydighan ziddiyetlik mesileler bilen toyun´ghan Xiristiyan eqidichilikidin wehimige pétip qalghan Émparatorluq hökümdarliri, bolupmu Émparator Kostantin ularning hemmisini bir yerge solap qoyup we herbiy jehettin tehdit qilip, Ularning hemmisi birlikte ortaq étrap qilidighan bir mewqeni yasap chiqishni we uni özige chüshendürüshke emir qildi. Chare pütünley kar qilmighan bolsimu, 2048 ademning ichide aran 318 adem testiqlighan «Hezriti Yezus (Isa) allahning oghli we yaratquchidur» dégen qarash birlikke kéleligen köp sanliqlarning mewqesi süpitide dölet dinining resmi meydani salahitide qobul qilinip yighin qatnashquchilirigha élan qilindi. (5) Xiristiyan tarixchisi Ibin Batrik özining yuqiriqi esiride tepsili chüshendürgen bu weqelerdin melum bolishiche yuqiriqi ikki mingdin artuq Xiristiyan rohanilirining qolida pütünley periqliq bolghan, özlirining mewqesini kötürüp chiqishqa tamamen asas bolalaydighan az dégendimu yüz türdin artuq Injil bar idi. Émparator Kostantin oxshimighan qarashtiki 2048 kishidin bezi ixtilaplarni unutqan halda köz qarashta birlikke kelgen 318 kishi qobul qilghan Pawlosizimni yighinning qarari we döletning meydani süpitide élan qilip, az sanliqqa wekillik qilidighan, özining butpereslik eqidisige yéqin kélidighan bu mez´hepning qoli arqiliq muxalipetlerning tesir da’irisini asta-asta taraytishqa bel baghlidi. Bu yerde ademning diqqitini eng tartidighini Émparator Kostantinning butperes bolghanliqi we butpereslikni quwetleydighan, az sanliqqa wekillik qilidighan Pawloschilarni qollighanliqidur. R.H.Baingtonning bayaniche yighindin kéyin Pawloschiliqni qollaydighan emma yene periqliq bolghan butpereslerning kitabi rast Bible, qalghan yüzdin artuq jama’etning qolidiki kitablar saxta dep ayrilip, öktichi étiqadchilar bolishiche chetke qéqilip, qolliridiki kitab we imtiyazliri yighiwélindi.

Xiristiyan dinini qanuniy shekilde qéliplashturushni bashlap bergen Iznik yighini kéyinki nöwettiki qéliplashturush heriketlirining örniki bolup qaldi. 364-Yili u xildiki yene bir qétimliq heriket bashlandi. Bu qétimqi herikette Iznik kélishimide testiqlanghan töt Biblening terkiwidiki parchilar yeni yéngi ehdidiki kitablarning sani meselisi muzakirige qoyuldi. Bu yerde yene éniqki bu tallan´ghan kitablargha kirgüzülgenlerning qaysisi rast, qaysisi saxta dégen mesile talash tartish qilindi. Deslepki muzakiride Yéngi Ehdide yer alghan kitablarning sanining 27 emes 21 ikenliki békitilgen idi. Bular töt Bible, Luka xatireliridiki resullarning ishliri, Pawli’osning 13 risalisi, Petrosning birinchi mektubi, Yehudaning xéti we Yohannaning birinchi mektubidin ibaret idi. Bularning sirtida qalghan Petrosning ikki mektubi, Yohannaning wehisi, Yohannaning ikkinchi, üchünchi mektubi, Pawlosning Musewiylargha yazghan xéti, we Yaqupning mektubi qatarliqlar saxtigha chiqiriwétilgen idi.

Xiristiyan alimi Esebi’o’usning qarishiche, 324-yildiki yighinda u toghra dep qarighan emma ret qiliwétilgen kitablar bar idi. U toghra dep qarighan lékin imtiyazliq boliwalghanlar ret qilghan kitablarning ichide Yehudaning xéti, Yaqubning mektubi, Petrosning ikkinchi mektubi, Yohannaning ikkinchi we üchünchi mektubi, Pawlosning sergüzeshtiliri, petrosning wehisi, Barnaba mektubliri we ezizlerning ügütliri… Qatarliqlar bar idi. Eger ulargha qoyup berse hemmisi bir-birini saxtiliqta eyiplep, hazirqi Bibleni teshkil qilidighan parchilar bolmighan bolatti. Ularning saxtini saxta, rastni rast deydighangha heqiqeten heqqaniy bir ölchemni tapqili bolmaytti. Muqeddes kitablargha qoyulidighan ölchemler arqiliq u kitablar ichidin qutsallirini ayrish mumkin emes idi. Xiristiyan dini yuqirqidek hökümran siniplar teripidin nazaret qilinishqa uchrimaydighan dewrge kelgende, ular bir-biri bilen kélishtürgili bolmaydighan tereqqiyatni bashtin kechürüp bolghanliqlirini hés qilishqan.

Xiristiyan dinidiki bügün’ge qeder dawamliship kelgen talash-tartishlargha tipik bir misal bérish teqezzasidin Xiristiyan dini alimi we tarixchisi Ibin  Batrikning iskendiriyediki Xiristiyan episkopi Ariyos heqqidiki hikayisini diqqitinglargha sunimiz. Ibin  Batrik mundaq bayan qilidu: iskendiriyede Ariyos isimlik bir kapir bar idi. U «allah tek allahtur, oghul mexluqtur, yaritilghuchidur, ilah emestur, chünki oghlidin dada ilgiri idi» dégen. Iskendiriye kardinali bir shagirtigha Yezusning Ariyosni lenetligenlikini, ariyosning teblighini anglashning kupurluq bolidighanliqini, Hezriti Yezusning chüshide yirtiq kiyim bilen ayan bolghanliqini, kiyimlerni kimning yirtqanliqini sorighanda ariyosning yirtiwetkenlikini éytqanliqini, ariyosni chérkawgha kirgüzmeslikni éytqanmish. Biz buningdin Xiristiyan dunyasidiki dada-bala mehbutlar heqqidiki talash-tartishlarning neqeder bir xurapiy derijige yetkenlikini köreleymiz.

Undaq bolsa heqiqi qutsal kitab(Injil) zadi qandaq bolghan? Dégen so’algha Xiristiyan alimlirining ichide «Xiristiyan dinining deslepki dewrliride qutsal hésablan´ghan bir kitab bar idi. Bu kitab heqiqeten Hezriti isa(Yezus)ni öz közi bilen körmigen, teblighlirini öz quliqi bilen anglimighan étiqadchilar üchün wehi sheklide nazil qilin´ghanti. Bu kitabning heqiqi qutsalliqigha qarimay Xiristiyan dini bir ilahi tertip we intizam ichide emes idi» deydu. Dinning bundaq zor derijide buzghunchiliqqa uchrap kétishige hökümran siniplar teripidin Xiristiyan diniy pelsepisige zorlap téngilghan xuda we xudaning oghli, peyghemberlik we wehi, xuda we adem té’ormisidiki ilahi dinlargha yat bolghan cheklimilik terepler seweb bolghan. Biz kitabning bashqa terepliride belkim bu heqte yene chongqurraq pikir bayan qilishqa orunimiz.

Xiristiyanlar yéngi ehdini muqeddes bilgen’ge oxshash Yehudular «Tannah» dep ataydighan, tilimizda «Tewrat» (Quraniyni asas qilip) yaki «Kona ehdi» (Bibleni asas qilip) dégen nam bilen atilip kelgen kitabnimu qutsal bilidu. Bizge «Quraniy Kerim» arqiliq téximu toghra we éniq chüshendürülgen «Tewrat» eslide Injil we Quraniy Kerimgha oxshash allahning qutsal kitabi bolup kéyin türlük sewebler bilen mahiyetlik mesileler özgertiwétilgen. Biz uyghuristanliqlar Tewrat nazil qilin´ghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin Injil, Injil nazil qilin´ghan ümmetler dindin uzaqliship ketkendin kéyin Quraniy Kerimning nazil qilinghanliqini étirap qilimiz.

Biz Uyghuristanliqlar Tewrat dewatqan kitabta Zeburgha a’it parchilar, Bible/Injilda Tewratqa a’it parchilar, muqeddes kitabimiz «Quraniy Kerim»de bolsa Zebur, Tewrat we Injil dégen kitablarning tüp idiyesi yer alghan.

Yehudilarning xuddi Xiristiyanlargha oxshash bir türlük shekilde muqeddes bilidighan «Tannah/Tewrat» dégen kitabi(Xiristiyanlar teripidin Kona Ehdi déyiliwatqan kitab) ularning neziride Xiristiyanliqtin ilgiri nazil qilin´ghan kitab bolup, uningda Hezriti musa Aleyhissalamdin ilgiriki peyghemberler heqqidiki qissiler, Hezriti Musa Aleyhissalam bilen allahning di’alogi we undin kéyin dunyagha kelgen peyghemberlerning ish izliri we Yehudiy millitining tarixigha a’it«Telmut» dégen eserler yer alghan. Xiristiyanlar Biblege Yehudilarning muqeddes kitabi Tannahning Yehudiy tarixigha a’it bolmighan qisimlirini, Jezusning hayatini belge qilip turup, «kona ehde» dep atap Biblege birinchi qisim qilip kirgüzgen. Xiristiyanlar her waqit yéngi ehdini we özlirining uninggha a’it diniy risalilirini Kona Ehdidin we bashqa muqeddes kitablardin üstün köridu. Xiristiyanlargha köre Biblening terkiwimu qimmet jehette periqliq bolup, ular üchün eng qimmetlik bolghini Biblening Jezusqa a’it qismi(yéngi ehdi yaki Gospel) dur. Xiristiyanlarning Bibleside ularning öz köz qarashliridin élip éytqanda muhim we anche muhim bolmighan ikki qisim bolghandin tashqiri her ikki qisimda muhim we anche muhim bolmighan terkiplermu bar iken. (Musulmanlarning Tewrat, Zebur, Purqan, we Quraniy Kerim heqqidiki chüshenchilirige diqqitingizni aghdurung.) uningdin bashqa Xiristiyanlarning Bibleliride bezide kona ehde bash terepte yer alsa, bezide kitabning otturisida we bezide kitabning axirida yene bezide kitabning axirisida kélidu. Bezide bu ikki kitab melum terkiplerni merkez qilghan halda öz-ara arlashturiwétilgen halda neshir qilin´ghan bolup ademning bu kitablarning muqeddeslikige nisbeten ishenchisini tewritip qoyidu. Hemmimiz bilgendek Quraniy Kerimdiki ayetler melum bir qanuniyet asasida tertiplik we bash axiri baghlanghan shekilde bayan qilin´ghan bolup, ayet we böleklerni emes jümlilerni ilgiri-kéyin tizip baqsimu uning omumiy qurulmisi buzulup esli halitini saqlap qalalmaydu yaki bir pütün gewdisidin ajrap kétidu.Uninggha yehudilardek we Xiristiyanlardek muqeddes kitablar bilen biwasite alaqisi yoq shu din´gha a’it yaki yaki mushu din´gha ishen’genlerning tarixigha a’it héchqandaq eserlerni qoshup neshir qilghili bolmaydu. «Quraniy Kerim» diki bundaq möjizilerni dunyadiki yene bashqa herqandaq kitabtin tapqili bolmaydu. Biz éytqandek Yehudilar özlirining muqeddes kitawini Xiristiyanlar atighandek kona ehde dep atimayla qalmastin Hezriti Isa Aleyhissalamni nijatkar(xuda) déyish u yaqta tursun, peyghember depmu atimaydu we uninggha «Injil» dep bir kitabning wehi qilin´ghinighimu ishenmeydu. Ular: Kona-Yéngi Ehde dégen nerse bolmighan, bar bolsa peqet musaning tur téghida allah bilen sözleshkenlikige a’it birla ehde bar, musadin kéyin héchkim allah bilen sözliship baqmighan,-dep qaraydu we Injilni Yéngi Ehde dep tonumaydu.

Islam, Xiristiyan we yehudiy dinliridiki tarixi baghlinishlar, oxshashliqlar we keskin periqler sewebidin te’ologiye, pelsepe we sotsologiye tetqiqati jeryanida qalaymiqanliship ketken söz we atalghular nahayiti köp bolup, u heqte téxiche héchqandaq bir birlikke kelgen we qéliplashqan pirinsiplar bolmighanliqi üchün isim we atalghular qalaymiqan, mesililer müjimel we chüshüniksiz péti kétiwatidu. Meselen, Xiristiyan we islam dunyasida «Kona Ehde» dep tilgha éliniwatqan kitabning bundaq atilishigha Yehudiy alimliri chish tirniqighiche öch bolup, ular bu kitabni özlirining aditi boyiche «Tannah» dep ataydu. Ularche bu Tannah digen kitab üch bölümdin terkip tapqan bolup, ular: Tora (tilimizda Tewrat), Newim (tilimizda peyghemberler qissesi), Ketuwim(tilimizda kitablar) qatarliqlardin ibaret. «Tannah»/«Tanak» musteqil mena anglitidighan ayrim bir términ emes bolup, u oxshimighan dewrlerde yuqirida biz sanighan mushu kitabning ichige, namelum aptorlar teripidin kirgüzülgen üch kitab isimliridiki bash heriplerning ibray elipbesidiki oqulishigha asasen tüzülgen söz bolup, biz bilidighan Tewrat, Zebur qatarliq kitablarningmu del özi emes. Tanak yaki Tannahqa kirgüzülgen u kitablarmu yene öz ichidin nurghun kitablargha parchilinidu. Meselen: Tora/Tewrat besh kitabtin, Newim 19 kitabtin we Ketuwi’im 11 kitabtin teshkil tapqan. Bu jehetlerdin Yehudilarning muqeddes kitabi Tanak/Tannah we Xiristiyanliqning muqeddes kitabi Bible hergizmu Quraniy Kerimge oxshimaydu. Hazir Xiristiyan missiyonérliri we gheyri islami din tarqatquchilar teripidin uyghuristangha Injil we Tewrat dep terjime qiliniwatqan kitablar hergizmu u kitablarning özi emes bolup, ularning ayrim alahidilikliri, biz az tula bilidighan Injil we Tewratqa oxshighandek qilghan bilen, u kitablarning bu «din» ademliri bizdin yoshurup kéliwatqan yene bir-biridin perqlinidighan talay nusxilirimu bar bolup u hergizmu Quraniy Kerimde tilgha élinghan muqeddes kitablar emes.

Ibrayche xatirelen’gen Tannah bilen Xiristiyanlar Tannah (kona ehde) dewatqan kitab öz ichige alghan mezmunlarda, kona kitablarning tertiplik tizilishida we bezi mezmunlarning artuq we kemliki terepliride bir-birige alahide oxshimasliqlar bar bolupla qalmastin, Yehudilarning qolida tarqilip yürgen Tannah we Xiristiyanlarning qolida tarqilip yürgen Tannahlarningmu bir-biridin roshen perqlinidighan terepliri bar.

Qedimki Ibraychida yézilghan Tannah (Tewrat yaki Zebur emes) qa eng yéqin dep qariliwatqan «Kona Ehdi» yeni atalmish «Tewrat» hazir Xiristiyan dindiki chong mezheplerning biri bolghan Protestantlarning muqeddes kitabidiki qismi bolup, ularning Kona Ehdi dégen kitabigha 39 kitab kirgüzülgen. Emiliyette qedimki ibraychida u kitablarning sani 41 din ashidu. Bundaq bolushi Ibraychidikiside Samu’el, Kirallar we Yehudilarning ayrim tarixliri protestantlarning kitawidikidek bashqa böleklerge qushiwétilmigen.

Yehudilarning muqeddes kitabi Tannah bilen Xiristiyan mezhipi Protestantlarning kona ehdiside perq bolghan iken, elwette Xiristiyanliqning yene bir mezhipi bolghan katoliklarning kona ehde dégen kitawidimu Tannah bilen pirinsipliq periqler bar bolghan bolidu. Hetta katoliklarning ichki qismida tarqilip yürgen Kona Ehdeler bir-biridin periqliq bolup, katolik missiyonérliri erebchige terjime qilghan Kona Ehde 48 kitab bolup, uning latinchisi 46, fransuzchisi 45, qedimki yunanchisi bolsa 53 kitabken. Bu xil periqlerni Xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliri ichidinla emes belki bir mezheptiki her türlük étiqadchilar gurupilirining arisidinmu köplep tapqili bolidu. Uningdin bashqa xristiyanlar muqeddes kitablarning rohigha uyghun bolmighan bir shekilde yehudilarning Tannah dep atawatqan kitabliridiki oxshimighan qisimlarning namini özgertip, shu qisimlarning asasiy mezmunlirigha layiqlashturilghan yéngi isimlarni qollanghan. Hazir bizge Tewrat dep tonushturulghan kitabning terkiplirining ibraychidiki (Yehudi/Aramik yéziqi) nami Bibildiki namlargha oxshimaydu. Uni tilimizgha terjime qilghanlarning bu heqtiki bilimliri yéterlik bolmighachqa, bu namlarni bizge bir qeder tonushluq bolghan islam we Xiristiyan bilimi asasida ipadilep bérishke tiriship, bu dinlardiki nazuk söz-atalghularni qalaymiqanlashturiwetken. Bundaq özgertiwétilish Xiristiyan missiyonérliri we ular pul bilen sétiwalghan zéhni ajiz medikarlarning birinchi qétim yol qoyghan xataliqi bolmighachqa, bu sewiyesizlik we dinlargha bolghan semimiyetsizlik ularning alliburun qélipidin chiqip ketken atalmish diniy xizmetlirige tesir körsetmigen bilen awam xelqning kallisida islam dini bilen Xiristiyanliq, Xiristiyanliq bilen Yudezim oxshap qalamdu-néme? qaysisigha ishense perqlenmise kérek! Dégen xata chüshenchini keltürüp chiqarghan we Diniy étiqatta kitablarni tallimay, arilashturup oquydighan aqiwetni keltürüp chiqarghan.

Bizning bilishimizche Xiristiyanliq yéngidin tarqilishqa bashlighanda, Yudezim (4) ning qattiq cheklishige uchrighan bolup, Xiristiyanlar birinchidin qanliq weqelerning kélip chiqishining aldini élish, ikkinchidin eyni waqitta öz dinlirini teshwiq qilishta bir muqeddes kitabning kem bolishidek boshluqni toldurush, üchünchidin Tannah arqiliq özlirining eqidilirining toghriliqini ispatlashqa orunush… qatarliq seweblerdin, deslepki chaghlarda Yudezimning bu muqeddes kitabidin öz péti paydilanghan bolsa, hökümran din´gha, öz kitabi Biblege yeni Gospelgha ige bolghandin kéyin bolupmu Yudezimning biwasite hökümranliqidin qutulghandin kéyin u kitabning terkiwidin özlirige mas kelmeydu,-dep qarighan we yehudiy millitining tarix, edebiyat, hakimiyet mesilelirige a’it qisimlirini, uningdin bashqa islami chüshenchilerge uyghun nurghun nersilerni shallap chiqiriwetken.

Islam alimliridin mütewali Yusup Shelebining 1968-yili kuweytte neshir qilghan Hezriti Isa we Yudezimgha a’it kitabida, bu dinlardiki bezi mesililer heqqide toxtalghanda Xiristiyanliqni Yudezimning, islamni Xiristiyanliqning dawami ikenlikini ilgiri sürgen. U Isa Tannahni, muhemmed Injilni inkar qilish üchün emes téximu mukemmel chüshendürüsh üchün kelgen. Xiristiyanlarning Tewratni, musulmanlarning Injilni muqeddes bilishi tebi bir ehwal, emma kéyinki ümmetler bezi kitablarni xalighanche özgetip dindin uzaqliship ketken dep eqilge uyghun bolghan hökümni chiqiridu. Xiristiyan te’ologlardin makle’od ye’arsleyning 1948-yili londunda neshir qilin´ghan «Bible Qisseliri» dégen kitabida, 3-,4-esirlergiche Xiristiyanlarning qolida hazir Biblening ikkinchi qismi bolup tonulghan-Yéngi Ehde(new testament)ning kitab halitige keltürülgen mukemmel nusxisi bolmighanliqi üchün Tannahqa tayinishqa toghra kelgen,-dep yézilsa, P.R.L. Birownning dunya tarixi eniskilopédiyesining (1971-yili Londunda neshir qilinghan) 102-,120-betliride yer alghan «pelestinde Xiristiyanliq» dégen maqalisida, qedimki Xiristiyanlarning eqidiside yéterlik derijidiki qanun we idare qilishqa a’it mezmunlarning yoq bolghanliqi, bu dinning yéngi muxlislirini bu heqte eyni waqitta eng nopuzluq dep qaralghan Tannahni öz eqidilirige maslashturghan shekilde qobul qilishqa mejburlighan, dep yazghan. Miladi 7-esirgiche bolghan ariliqta Yudezim bilen Xiristiyanliq arisida hel bolmay kelgen Hezriti Musa Yehudilerning peyghembirimu? Hezriti Isa kimge peyghember qilip ewetilgen? Ularning teblighliri ottursida qandaq periqler bar idi? Hezriti musa rastinla Yehudilarning shexsiy peyghembiri, Hezriti Isa Awropaliqlarning yaki bashqa milletlerning peyghembirimu? Dégendek keskin ziddiyetlik so’allar «Quraniy Kerim» ning nazil qilinishi bilen étiqad we eqilge uyghun chüshendürülgen bolsimu, ular muqeddes biliwatqan kitablar esli pétiche zamanisigha ulishalmighanliqtin, insaniyetni bir türlük étiqad kirzisi ichige paturup qoyghan. Ejiba bu türlük kirzis jemiyet tereqqiyatini ilgiri süremdu? Xiristiyan dunyasi heqiqeten siz ular tarqatqan kitablardin oqughan we kinolardin körgendek möjizikarmu? Bu türlük «güllünish» insaniyetke heqiqeten bir rohiy azadilik we bext yarattimu? Bu heqte biz yuqirida otturigha qoyghan mesilelerni chöridigen halda gherb dunyasida talash-tartish dawam qilmaqta.

Xiristiyanliq deslepte Yudezimgha (peqet shu dewrde Tewrat we Zebur dep atalghan kitablarghila emes) öktichi süpitide meydangha kelgen din bolup, bu dinlar otturisidiki ixtilap yenila eslige sadiq bolghan-bolmighanliq meselisidin köklep chiqqan. Hezriti Isa Aleyhissalam tughulup ösken muhit radikal Yudezimchilar, tajawuzchilar bilen til biriktürüp hakimiyet yürgüziwatqan, eyni dewrning tipik Yehudiy jemiyiti bolup, din u dewrge kelgende hökümranlar we diniy rohanilarning menpe’itini qanduridighan wastige aylinip qalghan idi. Dunyadiki nahayiti köp étnik topluqlar Xiristiyan dinigha qedimki dinlirining bezi alametlirini birge élip kirgen bolsa, Xiristiyanliqmu bu xelqlerning ichige özidiki bezi tüp pirinsiplarni terk etken halda kirip keldi. Biz yuqirida sözlep ötken bu hadiseler Yudezim bilen islamning, islam bilen Xiristiyanliqning, Xiristiyanliq bilen Yudezimning arisida insan eqilge tayinip özgertish mumkin bolmaydighan ortaqliq we perqlerni keltürüp chiqardi.

Xiristiyan we Yudezimchilar muqeddes biliwatqan Tannah we Bible hem uninggha a’it kitablar her bir étnik topluqqa kelgende shekil we mena jehettin özgürüp barghan bolup, kishilerni parchimu-parche irqiy we irsiy birlikni merkez qilghan étiqad dunyasigha ittirip kirip, diniy mesilelerde hel qilghili bolmaydighan bir qatar ziddiyetlerni keltürüp chiqardi. Shu sewebtin étiqad meseliside bügün’ge qeder özliriningmu béshi saq emes, ularningkini toghra dep qarighan, emma néme üchün toghra ikenlikini angqiralmaydighan, medeniyet arqa körünishi, tarixi we kolliktip pisxik alahidiliki ular bilen oxshimaydighan xelqlerning tartiwatqan rohi azabi özlirige yétip ashidu.

Bu mesilelerde musulmanlarning bash aghriqi bashqa dindikilerge qarighanda yoq déyerlik bolup, islamdiki pütkül insaniyetke ortaq kélidighan rohiy we maddiy istekler hemde qanun we irade qarashliri, milletler arisida dostluq we qérindashliq, méhribanliq we xeyri-saxawet tuyghulirini chingitip turmaqta. Beziler gherb dunyasining qudret tépishini Xiristiyan dinining qutsalliqidin, sherq dunyasining zawalliqqqa yüzlinishini islam eqidilirining «kemtükliki»din köriwatidu. Gherb dunyasining güllünüshining Xiristiyanliq bilen, sherq dunyasining zawalliqqa yüzlinishining islam bilen héchqandaq alaqisi yoq bolup, Asiya xelqining chüshkünlishishini yaki Awropaliqlarning güllinishini din´gha baghlap chüshendürgili hergiz bolmaydu. Eger bu xil séstima nezeriysini Xiristiyan dinigha tedbiqlashqa toghra kelse, u dinning bügünki chuwalchaq halitinila emes, uning tereqqiyat jeryaninimu inkar qilishqa toghra kélidu. Bu yerde nöwiti kelgende shuni alahiyde eskertimizki yüksek derijide tereqqiy qilghan sheriqtin kelgen Türk-Islam medeniyitining qanche yüz esir békinme halette turghan gheripning chiekaw sistemisida islahat rohi peyda qilip, 19- we 20- Esirdiki medendiyet güllinishining peyda bolishigha türtkilik rol oynighanliqini körüwalalaymiz!

Eskertish

 (1)Kona Ehdi-erebchide El-ahdul Atik, in’gilizchide Old Testament, dep atilidu.

(2)Yéngi Ehdi-erebchide El-ahdul Jedit, En’gilizchide new Testament, dep atilidu.

 (3)Zewus-Girik epsane riwayetliridiki san-sanaqsiz xudalarning dadisi.

(4) Yudezim-din, wetenperwerlik, milletchilik we tarix bilen singiship ketken bir eqide bolghachqa, biz bu dinni yehudiy dini dep atimay Musewiylik yaki Yudezim dések téximu chüshidu.

 (5) Sa’id Bin El-Batrikning «Et Tarixul-Mejmu Alet-Tahkik Wet-tasdik» 1905-yili beyrut, 126-bet.

Ende

06/04/06

Tötinchi bab

Islamiyet we Xiristiyanliqning Muqeddes Kitabliri Ottursidiki Ixtilaplar

Étiqad insaniyet üchün kem bolsa bolmaydighan meniwiy énirgiyler buliqidu.Étiqat Insaniyet Jemiyitining Yaxshiliq, Inaqliq we Tinchliq ghayisining Altun köwrükidur! Belki ebediy qarangghuluq ichidiki Insaniytke saghlam bolghan diniy étiqat yoli bolmighan bolsa bugünkide güllengen bir jemiyetke yétip kelgili bolamti? dep sorisa, elbette yaq dep jawap bérimiz. Étiqat jehettiki köp yülünishlik tereqqiyat insanlarni barghanche mukemmelleshtürüp keldi.Diniy jemiyetlerning insan meniwiyitidiki takammullishishqa körsetken ijabiy tesiri elbette selbiy tesiridin köp bolup keldi. Kishiler bu énirgiyege ériship mawjutliqini menggülük dawamlashturush üchün yene bashqa tereplerge oxshash, eqliy jehettinmu intayin köp bedellerni tölep keldi. Insaniyet siwilizatsi’on dewrige qedem qoyghandin tartip türlük ijtima’i munasiwetler arqiliq étiqadni, étiqad arqiliq türlük ijtima’i munasiwetlerni ilmiy halda chüshendürishke étiqat, tetqiqat we maarip arqiliq üch qewetlik yol arqiliq orunup, bir tereptin dinning tereqiyatigha aktip tesir körsetse yene bir tereptin hel qilghili bolmaydighan chigish mesilelerning meydangha kélishige sewebchi bolup qaldi. «Quraniy Kerim» nazil qilinghandin kéyin türlük talash tartishlargha xatime bérilishi kérek bolsimu kishiler haman hésiyat, tuyghu we eqilni étiqadtin üstün körüshke adetlinip qalghachqa yaki ular otturisidiki baghlinishlarning éniq derijisini subiyktip asasta toghra mölcher liyelmigechke, shexsiyet we pidakarliq, roh we madda, ölüm we hayatliq qatarliqlarning ulardin tashqiri bolghan nerse we hadiseler bilen bolghan munasiwetliri heqqidiki chüshenchilerde haman xataliqlarning bolishigha yol qoyup keldi. Maddiy menpe’et, herbiy idare qilish we siyasi éhtiyaj diniy mesilelerni bir terep qilishta haman bu türlük dogma, bir tereplime qarashlarning bash kötürishining asasi yiltizigha aylinip qaldi. Shu sewebtin Yudezim, Xiristiyanliq we islam étiqadlirida asasiy diqqetni merkezleshtürishke tégishlik mesilelerge sel qarilip, étiqat, meniwiyet we insan tebiyitige uyghun bolghan yol bilen yéqinlishidighan murekkep hadisilerge birtereplime we dogma muamile qilinip, insaniyetke paydiliq meselilerde barghanche merkezdin uzaqliship öz-ara ixtilapni kücheytidighan hadiseler oxshimighan dewrlerde oxshimighan shekillerde hetta bugünki künge kelgüche körülüp turdi.

Xiristiyanliqtin ilgiriki dewrlerde yeni miladidin ilgiriki 13-esirlerde Hezriti Musa Aleyhissalam arqiliq nazil qilinghan kitabiy muqeddes Tewrat bolsa bidietni emes heqiqetni tallighan xelqlerning qolidiki birdin-bir qutsal kitab hésaplinatti. Emma Insaniyet Hezriti Sulayman Aleyhissalamdin kéyinki Yehudiy dewlitining munqerz bolushi bilen Tewrattiki muhim mezmunlar we Xiristiyanlarning Kona Ehdeside orun élishqa tégishlik Tewrattin kéyin otturigha chiqqan Zebur we bashqa peyghemberlerge a’it kitablarmu arqa-arqidin iz déreksiz ghayip bolghan zulmetlik tarixiy hadisilerge shahidliq etken iztirapliq yillarni tolimu mushaqet ichide bésip ötti.Ilim sahesidiki bezi kishiler tarixtin béri yoqap ketken kitablarni xelq arisidin toplap, kemtük tereplerni toluqlashqa küchining bériche orunup kelgen bolsimu, ularning érishken netijiliride mahiyetlik periqler körülgen. Miladidin ilgiridin tartip bügün’ge qeder Yudezim mez´hepliri öz aldigha Tannah (Tewrat we bashqa kitablar)ni mukemmel qiyapetke kirgüzish üchün insan eqli bilen ayrim tereplerdin ish qoshiwetkechke, qaysining rast qaysining yalghanliqini ayrighili bolmaydighan derijige yetken. Yudezimchilarda miladidin ilgirila din sahesidiki ixtilap bashlanghan bolup, Xiristiyan eqidisining meydangha kelishimu, u xil ré’alliqning teqezza qilishi netijisidin peyda bolghan. Bu wejidin künimizdiki Xiristiyanlar Biblening birinchi qismigha kirgüzgen u kitabni inkar qilidighan, shu kitabning yene bashqa waryantliri yehudi, Xiristiyan we musulman ruhanilirining qolida saqlanmaqta. Ilim dunyasi kéyin retlep bashqidin neshir qilin´ghan qutsal kitaplar nusxilaridiki mezmunlarning ilgiri retlep chiqilghan Tewrattin we bashqa peyghemberlerge a’it kitablardin bek periqlinip ketkenlikini ilgiri sürüshmekte.

Xiristiyan eqidisi tarqalghan deslepki mezgilliride étiqadchilarning qolidiki muqeddes kitab mezmun we shekil jehettin shu dewrdiki Musewiylerning muqeddes kitabidin anche köp perqlenmeytti. U kitabning asasi qismi hésaplanghan bash böliki yenila Tannahni teshkil qilghan bolup, yéngi ehde qismi toluq retlinip bolmighan idi. Retlen’gen qisimliri bolsa din düshmenliri teripidin qattiq buzghunchiliqqa uchrap turatti we köydüriwétiletti. Shunga hemmini bashqidin bashlashqa we yéngidin tüzüp hem yézip chiqishqa toghra kéletti. Shu seweblerdin yéngidin retlen’gen qisimliri barghanche eslisidikidin yiraqlap kétetti. Melum tereptin qarighanda birlikke keltürülgen oxshimaydighan Biblelerning yüz minglarche perqi yéqinqi dewrlerningla mehsuli bolmastin, bu xil buzulush islamdin ilgiriki yillardila bashlanghachqa, janabi allah kéyin insanlarni bu xil étiqad kirzisidin qutuldurup qélish meqsitide Tewrat, Zebur we Injilning rohiy bilen toyunghan Kitabul muqeddes «Quraniy Kerim»ni nazil qilghan. Eger bugünki haliti bilen Musewiyler we Xiristiyanlar étiqadida ötkür islahatlarni élip bérip, quraniy kerimge sahip chiqqan bolsa idi, pütkül insaniyet tarixidiki eng parlaq dewirni yashighan bolatti. Hazirqi tüp mesele Kitabul Muqeddes qolida bolghanlarning tereqqiyati arqida, Kitabul Muqeddes qolida bolmighanlarning Tereqqiyati aldida bolup, Oti bar yerning süyi, süyi bar yerning oti yoq bolushtek weziyet höküm süriwatidu.

M.Ye’arsleyning éytishiche, 2-esirde Yashighan Kelkus ( Ad-Kiristosning tughulishidin kéyin yeni 180-) Xiristiyanlargha qarshi yazghan bir esiride eyni dewrdiki Biblelerdiki teriqet pelesepesining biwaste yardimisiz eqil bilen hergizmu qubul qilghili bolmaydighan ziddiyetlik bezi mesilelerni tilgha alghan. Kelkusning bu tenqidige Xiristiyan ruhaniysi Origen (Ad-182-251) Biblediki bu ziddiyetlik mesilelerni étirap qilip, bu perqlerni insaniyetning zihni we ilim-pen tereqqiyati tereptiki ajizliqliri, shundaqla qarangghuluq dunyasidiki güzellikke emes rezillikke xizmet qilidighan yaman niyettiki ademlerning keltürüp chiqqanliqini, buningliq bilen kitap nazil bolghan herqandaq dinni haqaretleshke hemde kemsitishke bolmaydighanliqini idiyalistik bir shekilde tekitligen.

Hazir dunyaning her qaysi jaylirida bir-birige oxshimaydighan yüzge yéqin, téxiche nopuzluq töt Bibledek tonulmighan yaki u töt kitab ichidin orun alalmighan Bible we biblige a’it risaliler bar bolup, ilim dunyasi Bible qataridin orun almighan bu böleklerning melum tereptin islam dinining eqiddilirini quwetleydighanliqini otturigha qoyushmaqta. Xiristiyan dunyasi saxta dep tonuwatqan Isa aleyhisalam we xiristiyanliqqa ayit bolghan eshu kitablar oxshimighan dewrlerde Xiristiyan rohaniliri teripidin qelemge élinghan bolup, u hergizmu bu din´gha düshmenlik bilen qaraydighan bashqa din muxlisliri teripidin yézip chiqilghan emes.

Bibledeki Yéngi Ehde heqqidiki tetqiqatlargha qarighanda, bu kitabning bash teripini teshkil qilghan Metta, Markos, Luka we Yohannalargha munasiwetlik qisimlardin ilgiri Pawlosning mektupliri neshir qilinghan iken. Shu sewebtin beziler Pawlosning mektuplirini Bible(yéngi ehde)ning bash qismigha tizilishini tekitleydiken. Bundaq bolushidiki seweb, bu qutsal kitabtiki bölekler bayan qilin´ghan weqe-hadiselerning we qelemge élinish jeryanining ilgiri-kéyinlikige munasiwetlik bolup, bu weqe étiqadchilar arisida ziddiyet tughduridighan nigizlik emma oylighandin kichik kichik seweblerning biri bolup qalghan.

Xuddi Yudezimdikige oxshash téxi Hezriti Isa Aleyhissalam hayat waqtidin bashlap Xiristiyan eqidichilikide mezhep shekillinishke bashlighan bolup, kéyinki chaghlarda ular özliriningkini heqliq chiqirish üchün qolidiki Biblelerni özlirining menpe’etige uyghun bir shekillerde bes-beste özgertip yézip chiqishqan. Kitabni nusxilandurghanlarning terkiwide bu ishning ehmiyitini chüshinidighanlar, yéziqchiliq bilimliri heqqide we din heqqide bilimi yéterlik bolghanlar az bolghachqa saxtapezlik qilidighan, toghra yézishni meqset qilghan bolsimu bilimi yétersiz bolghachqa xata yazidighan ehwallar körülgen. Kitabni nusxilandurghanlarning beziliri özliri köchüriwatqan kitabning tilini hetta qaysi tilda yéziliwatqanliqini bilmey turup yaki chala bilip köchürgechke sözler xata köchürilidighan, abzas we faragraflar tashlinip qalidighan, tekrar köchürilip kétidighan, tertip qalaymiqanlashturiwétilgen we chüshinelmigen yerdin atlap ötüp kétidighan xataliqlargha yol qoyghan wehakazalar. Bu sewebler tüpeylidin, Biblelening türi barghanche köpüyüp, perqlirimu öz-ara chongiyip barghan. Uning aldini élish üchün 2-esirde süriyelik Tati’an dégen xotun perqliq Biblelerdiki ortaq alahidelikni chiqish qilghan halda «Di’atesseron» (1) dep atilidighan bir kitabni yézip chiqqan bolsimu, étiqadchilarning ortaq étirap qilishigha érishelmigen. 4-Esirde dini jemiyetler Bible nusxilirining téz küpüyüp kétishidin kélip chiqqan ijtima’i hadiselerning aldini élish üchün hakimiyet üstidiki siniplarning bésimi astida, süriyelik Tati’an dégen ayal kishining izidin méngip, zamanisida tarqilip yürgen qanche yüz parche Biblening ichidin töt danisini tallap chiqip, bir nopuzluq Bible yézip chiqish we bashqa Biblelerni mejburi yighiwélip bir terep qiliwétish xizmitini yolgha qoyghan bolsimu, mexsetlirige yételmey yenila étiqad kirzisidin qutulalmay qalghan.(2)

Diniy jemiyetler Bc 4-, 5-esirlerde özliri heqiqisi dep békitken töt türlük Biblening Xiristiyan dunyasini qaplash derijisini, saxta dep élan qilinghan yüzdin artuq Biblelerdin ashuriwetish üchün jemiyettin, oqutquchilar, oqughuchilar, tetqiqatchilar, qullar we esirlerdin emgek küchi teshkillep, muqeddes kitab, risaliler we mektublarni nusxa aldurghan. Eyni waqitta tarqalghan kitabning nahayiti nurghunliri mejburi halda din we étiqatni, teriqet we rohiyetni chüshenmeydighan chala sawat kishilerge nusxilandurulghan bolup, u kitablarning yéngi nusxiliridiki xatalar we perqler ilgiri cheklen’gen bezi nusxilarning perqliri we xataliqliridin éship ketken. Mejburi we zorlash ichide qullar we din düshmenliri teripidin xata nusxilandurulghan kitablar keng tarqalghan bolup, ularning ichide qaysi mezmunlarning heqqiy qaysi mezmunlarning saxta ikenlikini ayrighili bolmaydighan derijige bérip yetken.

Xiristiyan jemiyetliri tarqiliwatqan perqliq Bibleler ichidiki nopuzluqlirigha anche oxshap ketmeydighanlirini közdin yoqutiwetish üchün, nahayiti köp sanda meblegh ajitip, mexsus muqeddes kitablarni köchüridighan Mirzilarning terbiyelep chiqilghanliqi, ularning chirkawlarning bir tutash qomandanliqi astida kitabni özgertip yézish we tertipke sélish xizmiti bilen shughullanghanliqi heqqidimu mol melumatlar bar. (3)

Nusxilandurilghan kitablardin qilinghan yéngi nusxilar meyli konini we yaki yéngini ölchem qilsun, ilgiriki nusxilardiki xatalar yéngilirigha öz pétiche kelgen we yéngi-yéngi xatalar bilen meselini téximu éghirlashturiwetken. Bir kitabning ilgiriki nusxisi bilen kéyinki nusxilliridimu barghanche nahayiti köp perq körülgen.

Bibleni toplash, neshirge teyyarlash, teherirlesh we neshir qilishta ilgiri bashlanghan bu xatalardin asanliqche qutulup kétish mumkin bolmighachqa, zamanning ötishi bilen Biblening qudretlik, sirliq we ilahi küchi téximu ajizlap barmaqta. Chünki Bible nusxilandurulghanda qedimqisini ölchem qilish pirinsipi bolghachqa, shunche köp téximu qedimqisi bolmighan qedimqilerning sanining köpliki, oxshimighan tillargha terjime qilinghan xata terjimilening köpliki we hemmisi öz aldigha heriket qiliwatqan mez´hepler we diniy rohanilarning yaxshi niyettiki teshebbusi bilen kélip chiqqan xatalar Biblening qutsal rohi, qayil qilish we ishendürüsh küchini töwenlitiwetken.

Xiristiyan dini buningdin ikki ming yillar ilgiri Israelda dunyagha kelgen bolup, u yéngidin tarqilishqa bashlighanda Quraniy kerimdiki islami eqidilerning rohi  bilen meydangha chiqqan. Hezriti Isa Aleyhissalam bir tereptin kishilerge Tewratning emir meruplirini eslige keltürishni wez-nesihet qilghan bolsa yene bir tereptin öz jama’eti ichide Injil eqidilirini tebligh qilghan. Hezriti Isa Aleyhissalam alemdin ötüp bir esir bolmay turup, Xiristiyan jama’etining köpiyishige egiship, tepriqichiliq we mez´hepwazliq bash kötürüshke bashlap, étiqadchilar ichide din we muqeddes kitablar heqqide oxshimighan qarashlar shekillinishke bashlighan. Bezi mesilelerning Hezriti Isa Aleyhissalamning on ikki murti teripidin herkimning öz qabiliyitige yarisha on ikki xil shekilde chüshendürülüshi ularning we kéyinkilerning sewenliki tüpeylidin bu dindiki islamiy rohdin perq hasil qilidighan bidi’et tereplerining ündürmisi bolup qalghan.

Rim Émpériysi we islam dunyasi arisidiki jiddiy sürkilish netijiside sherq dunyasi islam bayriqi astigha, gherb dunyasi Xiristiyan bayriqi astida özlirining mewjutluqini dawamlashturup keldi. Bolupmu ottura sherqte Xiristiyan dinining nopuzining ajizlap, islam dinining bash kötürishi, italiyediki rim sheherini Xiristiyan dinining merkizige aylandurup, bu qedimiy medeniyetlik awat sheherde muqeddes din we muqeddes kitablar heqqide keng da’irilik izdinishlerning élip bérilishigha seweb boldi. 5-Esirlerde italiye we ispaniye qatarliq rayon we döletlerde Bible(kona ehde we yéngi ehde)ning yunanchini asas qilghan terjimiliri meydangha kelgen. Terjime qilinghan kitablar buzulghan yaki buzulmighanliqini bilgili bolmaydighan derijige yetken oxshimighan arginallarni asas qilghachqa ularning ottursidiki periqler, zadi qaysisining rast, qaysisining toghriliqi heqqide izdinip, toghrisini, rastini tépip chiqip, saxtisini chekleshning zörüriyitini tughdurghan. J. Patrerson Smythning «How we Got o’ur Bible» dégen kitabida bildürilishiche, 5-esir din kéyin metbe’ening Awropada omumlishishi bilen birge nopuzluq dep qaralghan Bible we Bible parchiliri resmiy rewishte neshir qilinishqa bashlighan. Bu kitablar öz ichige alghan bölek we mezmunlarda hel qilghili bolmaydighan müjimel mesileler bar bolup, bu ehwal étiqadchilar otttursidiki türlük ziddiyetlerni kücheytip, «Quraniy Kerim»ning rohi boyiche éytqanda Xiristiyan dini eqidisini her tereptin chak ketken bir binagha oxshutup qoyghan.

Undaqta Kitabul Muqeddes Quraniy Kerim nazil qilinghandin kéyin Musewiylik we Tannach shundaqla  Xiristiyan dini we Injil eqidisi qandaq bolup ayaqta qaldi? Bu Intayin keskin bir sual bolup, buning jawabi A. Muqeddes kitaplarning esli rohi texstlarning yardimi bilen emes, yaratquchining din alimlirigha bergen sipirituel/ teriqet yoli, B.Eriq, millet wer kultural periqlerning etkisi, C.Hökmaran siniplarning meqsetlik himayisi we D. Din tüzigüchiliri we buzghunchilirining ilim-penge yeni eqilge tayanghan izdinishliri hemde qutratquchiliqliri qatarliq nurghun mewhum seweplerdin, dep jawap bergen bolsaq tebiyki asasen digüdek xata qilghan bolmaymiz!

Xiristiyan dini jemiyetliri ming yillardin béri jimiqturghili bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerni küchining bériche yoshurup we uningdin özini qachurup, Xiristiyan dinning esli mahayitige bérip chétilidighan hadiselerni, nuqul halda «muqeddes kitablar»ni asas qiliwalmay muzika, tarix, arxilogiye, étika, pelsepe, istitika, pissixologiye we edebiyat tereplerdin insan eqli arqiliq ish qoshulghan meniwi mehsulatlar asasida chüshendürishni tekitlep, Xiristiyan étiqadchilirining éghir étiqad kirzisining ichige kirip qélishining, siyasiy we ijtima’i qalaymiqanchiliqlarning kélip chiqishining aldini élip, gherb dunyasining édi’ologiysini nahayiti zoruqush ichide tengshep turmaqta. Mundaqche qilip éytqanda bu din diniy xususiyettin alliburun yiraqliship, melum tereptin qarighanda, gherb dunyasining (menggü étiqadtin üstin turalmaydighan) eqiliy pundamintigha jümlidin ediologiyesige aylinip qalghachqa, hazirghiche özining diniy xususiyetke toyunmighan mewjutluquni ilim we qutsal ilham- Spiritualizim yoli arqiliq sürdürüp kéliwatidu.

Xiristiyan chirkawliri öz ichidiki ziddiyetlerni amal bar sirtqa anglatmasliq, dinning omumiy abruyigha chétilidighan eyiplerni sir saqlash we qutsal kitablardiki periqlerge ésiliwalmasliq pirinsiplirini asasen digüdek ortaq derijide qobul qilishqan. Melum bir nuqtidin sherqi we gherbi dep atalghan shu chirkawlar arqa -arqidin Xiristiyan dinining bash orgini teripidin békitilmigen, tarqilip yürgen, yaki téxiche keng türde neshir qilinmighan Biblelerni tetqiq qilishni, neshir qilishni chekiligen. Rim watikani dunyada shunche köp öz-ara perqliq Biblelerning barliqini jama’et aldida toghrini toghra, xatani xata dep peqet étirap qilmidi.Eger shundaq qilghan yeni étirap qilghan bolsa belki tinich shekilde adem ewladi kitabul muqeddes birla kitapni yeni Quraniy Kerimni yolbashchi qilip talliwalghan, urush we pütmes tügimes ziddiyetler axirliship, Insaniyet yéngi bie altun dwirni kütüwalghan bolatti! Emma sherq dunyasi bu xil arqa körünishtin pütünley xewersiz bolghini bilen, gherb dunyasi öz rayonidiki oxshimighan dewrlerde we her bir étnik topluqqa kélip oxshimighan derijide özgertiwétilgen yaki eslige sadiq bolunmay kelgen Bible heqqide bilidighanlar köp bolsimu, ular bu dinni din qilip tutup turush heqqide barliq eqlini, bilimini, iqtisadini ishqa sélip keldi.

E. Won dobschütz (a.g.md,b.579-615) ning qarishiche rim watikani bashtin tartip, ular özliri békitip neshir qilghan(kitabning bashqa bölümide xewerdar bolghinimizdek) Biblening pütünley xudaning wehisi ikenlikide we uning ikkinchi bir nusxisining yoqliqi heqqide ching turup keldi. Tewrat we Injilning wehi ikenliki rast, emma tanach we Bible Tewrat bilen Injilning özi emeslikini biz ögünüp öttuq. Xiristiyan popliridin ge’orge ewery qatarliq bir qisimlar, peqet ottura esirde Biblege a’it bir qisim xata nersilerning neshir qilinghanliqini étirap qilishidu. Uning qarishiche bularning bir danisi mopsu’estali te’odorning yazghini bolup, u Hezriti dawut Aleyhissalamgha wehi qilinghan Zeburdiki shi’erlarning, uning sürgündiki waqtida wehi qilinghanliqini sözligen. Yehudiy nesillik isak bin Yezusning (1501) teqwimide tilgha élinghan ipadilerdin, bu kitabning Hezriti musa eleyhisalamdin kéyinki bir zamanlarda yézilghanliqi chüshendürülgen. J.strachan, (a.g.md.,b314-318; faruq harman, a.g.e.,b211-212) de éytilishiche yehudiy alimliridin Ibin  ezra Tewratning oxshimighan waryantlirida kechken ipadilerdin, bu kitabning Hezriti musa Aleyhissalamdin xélila kéyin xatirelen’genlikini ilgiri sürgen iken.

Islam dinining meydangha kélishi Xiristiyan chirkawlirini küchlük sarasime ichige sélip qoydi. Bundaq bolishining birinchi sewebi islam dini peyda bolup 3, 4 esir ötkiche bolghan ariliqta ular özlirining Quraniy Kerim arqiliq dunyagha ashkare qiliwétilgen ajiz tereplirini eqil, bilim we adem küchige tayinip tolduralmidi. Allahning «Quraniy Kerim»de bayan qilghan Tewrat we Bible heqqidiki bayanliri waqit ötüp dewrlerning almishishi we tarixning yéngilinishi bilen insaniyet ilim-pen möjiziliri arqiliq ispatlanmaqta.

Bügünki künde Xiristiyanlar eng qedimki mukemmel nusxa dep saqlawatqan qol yazma halettiki Bible parchisi miladi 1000-yilgha a’it bolup, bu kitabning miladi 3-esirde köchürülgen bir nusxidin biwasite nusxilandurulghanliqi sözlen’gen bilen u heqte maddiy pakit yaki éniq bir yazma xatire yoq. Bu heqte boliwatqan talash-tartishlargha Xiristiyan dunyasi éhtiyatchanliq bilen bilmeslikke sélish pozitsiysini tutup keldi. Eger qedimki nusxilar bar déyilgendimu ular Bible we Biblege alaqidar bir birige oxshimaydighan ayrim parchilar bolghachqa téximu neshir qilghili bolmaydu. U parcheler, risaliler, mektublar peqet arxipxanilarda saqliniwatqan bolup, ularning alahidelikige qarap üch türge ayrishqa bolidiken. Birinchi: térilerge orginal tilda xatirelen’gen parchilar (4) ikkinchi: orginal tilda bolmighan süriyeche, koptiche, latinche…tillarda xatirelen’gen nusxilar (5) üchünchi:3-esirdin 5-esirgiche Xiristiyan rohaniliri teripidin yézilghan eserlerdin ibaret. Xiristiyan ti’ologliri hazirmu yuqiriqi üch türlük matériyal menbesi bilen tarqilip yürgen Bibleler we «Quraniy Kerim» diki Injil heqqidiki bayanlardin paydilinip Biblening eng toghra bir nusxisini (yeni Injilni) tüzüp (yézip) chiqish üchün tirishchanliq körsütiwatidu.

Dini jemiyetler bu ehwallarni tüzitishtin burun oxshimighan tillar we oxshimighan dewrlerdiki Biblelerning öz ara perqini étiqadchilardin mumkin bolghan derijide sir tutup, bu heqte ochuq ashkare ilmiy munazirilerning bolishini melum derijide cheklep kelmekte.

Islam dini dunyagha kelgendin kéyin, miladi 7-esir lergiche bolghan Xiristiyanliq heqqide ilgiridin dawamliship kéliwatqan bes-munaziriler téximu keskinliship, ayding bolmighan mesileler otturigha chiqishqa bashlidi. Chünki dinimizning qutsal kitabi «Quraniy Kerim» tarixtin kéliwatqan dinlarni, peyghemberlerni, qutsal kitablarni we muqeddes tawapgahlarni, chong weqelerni we ewliya-enbiyalarni testiqlighuchi we insaniyetke yol körsetküchi nijatliq yoli süpitide nazil qilinip, Tewrat, Zebur we Injilning yiraq ötmüshi, ötmüshi we kélechiki heqqide rushen melumatlarni berdi. Dunyagha dangliq sherqshunas goldziher tanach we Bible heqqidiki mesilelerni qesten bilmeske sélip, bu heqte toxtalghanda:-Xiristiyanliq bir din süpitide otturigha chiqishtin burunqi Yudezim mezhepliri özliri qutsal dep qarighan kitablar(tanach)ni muqeddes bilip, bashqa mezhepler muqeddes dep qarighan qutsal kitablar(tanachlar)ni saxta dep kelgen idi. Xiristiyan dini dunyagha kelgendin kéyin Yudezimchilar mezhepliri Biblede yer alghan tanach (kona ehde) ning xataliri aldida, Yudezim mezheplirining qolidiki tanachlarning xatalirining anche chong mesele emeslikini, bu kitabning téximu chong bir saxtisining dunyagha kelgenlikini éytishqan idi. Islamiyetin ilgiriki Xiristiyan rohaniliri bolsa del Yudezim rohanilirining yolidin méngip, özlirining notuqliri, teblighliri we mexsus eserliride özliri mensup bolghan mezhep qutsal köridighan Bibledin bashqa biblilerni saxta dep jakarlighan idi,-dégen pikirlerni özining köz qarishi asasida sherhilep, «Quraniy Kerim»ni ilgiriki muqeddes kitablar bilen bir orunda qoyup, Quraniy Kerimdiki muqedds kitablar heqqidiki bayanlirini ilgiriki diniy hadiseler bilen dogma halda sélishturup, islamiy dewetlerni mahiyet tereptin inkar qilghan bolsimu, uning idiyesi Xiristiyan chirkawlirining qutsal kitablar heqqidiki ajiz tereplirini toluqliyalmayla qalmay, muqeddes kitabimiz Quraniy Kerimning shan-shöheritige dagh tekküzelmidi (6).

Meshur sherqshunaslardin herishfi’eld(herschfi’eld) Yudezimchilardin qarayim mezhibidikilerning bezi qarashlirining Quraniy Kerimning qarashliri bilen ortaq ikenlikini ilgiri süridu. U yene qarayimlerning özliridin ilgiriki Yudezim mezhipi hésaplanghan hahamlarning Tewratni burmiliwetkenlikini tekitleydighanliqini, qarayim étiqadida teshebbus qilinghan bu teshebbuslarning Quraniy Kerim rohi bilen birdeklikini, Quraniy Kerimge Tewratning özgertiwetilgenliki heqqidiki bilimlerning Yudezimchilarning qarayim mezhipining qutsal kitabliridin kelgenlikini otturigha qoyup, «Quraniy Kerim» ge bolghan dunya qarash jehette bir az ijabiy qedem tashlighan bolsimu, Quraniy Kerimdiki allahning u qeder köp möjizilirige köz yumghan yaki diqqitini merkezleshtürelmigen.(7)

Bu heqte islam dunyasidiki bezi alimlarning qarishi bashqiche bolup, ularning köp qismi Yudezimchilar mezheplirining biri bolghan qarayimlarning étiqad chüshenchisining islamning bésimi bilen kéyinki mezgilde meydangha kelgenlikini ilgiri süridu. Meselen: te’olog f.doktur shaban quzghun «sherqshunas herishfi’eldning diqqitidin qachqan bu terepler heqqide analiz élip bérish biz üchün paydiliq bolup, qarayim mezhipi, islamiyetning bésimi bilen kéyinki zamanlarda otturigha chiqqan Yudezim mezhipi bolup, bu mezhep otturigha chiqishtin burun Quraniy Kerim nazil bolup bolghan idi. Quraniy Kerimning bu mezhepning qutsal kitabi hésaplanghan Tannahtin herqandaq bir nersini qubul qilishi mumkin emes. Hadise herishfi’eldning éytqanlirining tamamen tetüri bolushi mumkin, qarayim mezhipi belkim Quraniy Kerimdin paydilanghan bolushi mumkin. Eger herishfi’eld toghra dep qarilip, qarayim mezhipi otturigha chiqishtin burun, ular teshebus qilghan asaslar islamdin ilgiriki Yudezim mezheplirining qutsal kitabliridin yeni Tewrat we Zeburdin keldi dep qarisaq, u halda herishfi’eld janapliri sherqshunas goldziherni inkar qilghan bolidu. Chünki goldziher ependi Tewratqa qarshi tunji tenqitning Quraniy Kerimdin kelgenlikini ilgiri süridu. Herishfi’eld bolsa Tewratqa qarshi tenqitlerning Xiristiyanliqtin ilgiriki Yudezim mezhepliri arisida bashlanghanliqini ilgiri sürgen bolidu»(8) dep qarap ularning pikirlirini logikisizliq bilen yoqqa chiqarghan. Bizche goldziherning qarashliri herishfi’eld teripidin ret qilinmaydu hem «Quraniy Kerim»diki qarayimlarning Tannah kitabidiki oxshashliqning Quraniygha oxshap qélishi, qarayimlarning islamning tesirige uchrap, kitabini özgertkenlikinimu chüshendürmeydu. Eksiche qarayimlar qutsal dep qarighan kitab «Quraniy Kerim»de tilgha élingha Tewratning anche özgermey kelgen bir nusxisi bolushi téximu eqilge uyghun. Ottura sherqte islamlishish yaki islamdin chiqip kétish meseliside doktur shaban quzghun ependi éytqandek hadiseler bolup baqmighan. Eger qarayimlar islamning zorlishigha uchrighan bolsa Tannahni anche-munche özgetip qoyush bilen meselidin qéchip qutulalmaytti yaki toluqi bilen islamliship kétetti. Ularning qolida Quraniy Kerimge eng yéqin bolghan bir parche kitab yeni Injil/Tannah saqlanghan bolishimu mumkin. Chünki Quraniyda özgürüp kétiwatqan yaki özgertishke oruniwatqan étiqadchilar tilgha élinghan, kitablarning qanchilik derijide saqlanghanliqi yaki saqlanmighanliqi heqqide tepsili bayan yoq. Biz bu yerde qarayimlar qutsal dep qarawatqan Tannahni, Tannahning dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen Tewrat ikenlikini inkar qilalmaymiz. Dewrimizge nisbeten bir qeder toluq yétip kelgen Tewrat dégenlik u Quraniy Kerimde tilgha élinghan Tewrat emeslikini unutmasliq lazim.

«Quraniy Kerim»ning emiliyetke uyghun bir shekildiki Tewrat we Injil qatarliq kitablar heqqidiki bayanliri Xiristiyan we Yudezimliqning ilgirikidek tarqilishigha tesir körsetti.

Janabi allah «Quraniy Kerim» arqiliq mushriklargha, ehli kitablargha we möminlerge shu dewrdiki buddist, Yudezimchi, Xiristiyan ehlining allahning iradisididin qandaq yiraqlap ketkenlikini, Tewrat we Injilning qandaq özgertiwétilgenliki we néme üchün küchtin qalghanliqini otturigha qoydi. Hezriti muhemmed Aleyhissalam allahning izni bilen esli dindin uzaqliship ketken mekke we medinidiki yudest, buddist we Xiristiyanlar nimu toghra din´gha dewet qildi. Hezriti muhemmed Aleyhissalam mushriklarni hem yudest we Xiristiyanlar ni islamgha dewet qilghanda pakit süpitide otturigha qoyghini, tanachning eslidiki Tewrat, Biblening eslidiki Injilgha oxshimay qalghanliqi, allah teripidin nazil qilinghan qutsal kitablarni xalighanche özgertip, xalighanche neshir qilip ketkenliki, xalighanche mezhep peyda qilinip, muqedes kitablar xalighanche oqup yürülgenliktin kitab we étiqadchilarning ottursidiki periqlerning chonguyup ketkenliki, bolushqa tégishlik nersiler yoq, yoq nersiler kirgüziwélinghan yudest we Xiristiyanlarning qolidiki nechche yüz xil bir-biridin uzaqlap ketken kitablarning alliburun qutsalliqtin, ular din dep tonuliwatqan nersining allahning neziridiki toghra dindin bekla uzaqliship ketkenliki, ular nijatkar dep tonuwatqan kishining allahning oghli emes peyghembiri ikenliki, ilgiriki xatalarni tüzitish üchün dinlarning ornigha islamning, kitablarning ornigha Quraniyning, peyghemberlerning ornigha muhemmedning kelgenliki, islamning, Quraniy Kerimning we muhemmedning kelgenliki ilgiriki dinlarni inkar qilish üchün emes eksiche u dinlarni testiqlash we étiqadchilarning xatalirini tüzitish üchün ikenliki qatarliqlarni jakarlashtin ibaret boldi. Hezriti muhemmed Aleyhissalam Xiristiyan we yudestlarni qayil qilish üchün waqitning ötishi bilen köpiyiwatqan Tewrat we Injildiki xataliqlarni, bu dinda saqliniwatqan emeliy mesilelerni misalgha élish arqiliq, bu kitablardiki tuturuqsizliq we saxtiliqlarni küchimeyla aydinglashturup berdi. Buning netijiside türküm-türküm yudest we Xiristiyan jama’eti arqa-arqidin islam bilen shereplendi. Hezrti muhemmed Aleyhissalamdin kéyinkiler Quraniy Kerimning yol körsütishi we muhemmed Aleyhissalamning métodi asasida tanach, Bible we Quraniyni bir-birige aktip bir shekilde sélishturma qilish arqiliq étiqad mesilelirini chüshendürüp, islamning tarqilishi üchün keng yol hazirlidi. Islam eqidisining Quraniy Kerim we hedis sheriflerge tayinip élip bérilghan teshebbusliri netijiside nejran, pelestin, süriye, iraq we ejem qatarliq jaylarda yashawatqan yuquri qatlamdiki Xiristiyan we yudest kishiler ashkare we yoshurun halette islamgha kirdi we islam üchün tillarda dastan bolghidek xizmetlerde boldi.

Hijiriye 3-esirdin kéyin bügün’giche islam eqidisining yéyilishi téximu muntizimliship, islam dinining tarqilishini quwetleydighan tanach bilen Biblening «Quraniy Kerim» bilen munasiwetliri heqqide minglighan ilmiy eserler yézilishqa bashlighan. Bu dewrde bashqa dinlardin chiqip musulman bolghan ali b. Rabban et taberigha oxshash küchlük alimlar «ed-din we dewle», «er-redd alen nasara» dégen’ge oxshash yüzligen kitablarni yézip, yudestlerning tanach bilen Xiristiyanlarning Bible dégen kitabi heqqide Quraniy Kerimde éytilghanlarning heq we toghra ikenlikini bayan qilghan.(9)

Islam dunyasida Xiristiyan eqidisining xata terepliri heqqide Xiristiyanlar bilen yüzmu-yüz dé’aloglar hazirghiche dawamlashmaqta we Xiristiyan dunyasini islami eqidige dewet qilidighan xizmetler élip bérilmaqta. Tarixtiki islami dewetlerning beziliri mektup sheklini alghan bolup, uning meshhurraq bolghini abdulla ismayil el-hashimining abdulmesih ishaq el-qindige yollighinidur. Bu mektub islam dunyasida Quraniy Kerim we hedistin qalsa bashqa dindikiler(Xiristiyanlar) ni islamgha dewet qilghan eng qimmetlik eser hésaplinidu.

Xiristiyan we bashqa gheyri dindikilerni islamgha dewet qilidighan kilassik eserlerni yazghan alimlardin juweynini(1085),ghezzali(1117), el-jaferi (1221) qatarliqlarning nami biz uyghuristanliqlargha xéli tonush. Uningdin bashqa yene ibrayim müteferrika(1747), haji abdibeg(1886), rehmetulla ependi(1888), ishaq xoja(1892), sirri pasha(1895), qatarliqlar bir qeder meshhurdur.

20-Esirde xelqimizning diniy étiqadini qoghdap qélishta we Xiristiyanlashqan türki qewimlerni toghra yolgha dewet qilishta abduqadir demullam, ismayil ghaspirali, musa jarulla we riza’uddin pexridin qatarliq zatlarning ishligen xizmetlirinimu alahide tilgha élishqa erziydu.

Hezriti muhemmed Aleyhissalamdin bashlanghan gheyri musulmanlarni islamgha dewet qilish ishi bezide tinch yol bilen élip bérilghan bolsa bezide xelqimizning ichide ichki urushlarning kélip chiqishigha seweb bolup qalghan. Sultan satuq bughraxanning yette su, qipchaq dalisi we idiqut dewlitige qilghan herbiy yürüshliri bu rayondiki xelqlerning türlük dinlargha étiqad qilishtin ibaret chéchilangghuliqigha xatime bérip, étiqadni birlikke keltürishtin ibaret tereqqiyatqa uyghun tarixi wezipini orundighan bilen, din üchün élip bérilghan ichki urush netijiside xelqimiz eskeri jehettin ajizlap, qanche ming yilliq jasaritidin mehrum bolghan. Din oynushidighan nerse emes. Uninggha qilinghan bir qétimliq tenteklerche mu’amile bir yüksek medeniyet we bir qudretlik hakimiyetnimu chöktüriwétidu. Biz uyghuristanliqlar islam üchün az bedel tölimiduq. Bezi nersilerning ornini toldurush üchün ming yillap waqit ketti, bezilirini tolduralmaywatimiz. Din almashturushning milliy tiragidiyimiz ning hazirghiche dawamlishishigha seweb bolup qalghanliqinimu unutmasliqimiz kérek. Bizning jénimiz uyghur islam medeniyitining ichide. El-farabiy(870), ibni sina (980), ebu reyhan bironi (?), Jalalidin romi (?), Mehmut qeshqiri(1008), yüsüp xas hajib(1019), exmet yesewi(1090) we nesridin rabghuzi(1250?) Qatarliq ellamiler gherb we sherqtiki étiqadlarni tetqiq qilip, islam dini heqqide özlirining ijabiy idiyelirini otturigha qoyghan. Ular bizge qarighanda némining eng toghra, némining xata ikenlikini téximu obdan biletti. Milliy medeniyitimizdiki ular yaratqan enggüshterler bizning meniwi dunyayimizni nurlandurup, hazirghiche bir millet bolup yashap kélishimizni meniwiy asasa bilen teminlep turmaqta.

–Izahat

(1)Di’atesseron-bir riwayettin qarighanda«di’atesseron» dégen kitabni tati’anning éri justinu’o’us yunanche yazghan bolup, tati’an uni qedimki süriyechege terjime qilghan iken.

(2) Isak ibrahim faris, medhal ilel-ahdil-mesihiyyel-ewwel, misir, ernest r. Trattner, «unrawelling the bo’ok of bo’oks», new york, 1929, p.283(kitablarning kitabi heqqide izahat)

(3)E.won. Dobschütz,a.g.md. S.579-615

(4)Birinchi bölekke in’gilizch“Biblikal Manuskripts“ dégen nam bérilgen.

(5)Ikkinchi bölekke in’gilizche „Wersi’on“ dégen nam bérilgen. Biblening Kona Ehde qismining orginal tili ibrayche, yéngi ehde qismining orginal tili yunanche bolup, xelqaradiki eng nopuzluq Bible tüzilgende kona ehde qismigha ibrayche nusxisini asas qilmay 5-esirde st.jerome latinchigha terjime qilinghan, eslidikidin mezmun jehette köp periqlinidighan bir nusxa asas qilip ibrayche nusxisini chekligen.

(6) Ignatz goldzieher-“Über muhammedanische polemik gegen ahl alkitab“, „Zeitschrift der de’utschen morgenlandischen geselschaft“, xxxi’i, le’ipzig, 1878, p.341-387 (uyghurche terjimisi-ignatz goldziherning 1878-yili gérmaniyening layfizig sheheridiki sherqshunasliq jornilida élan qilinghan „muqeddes kitablarni inkar qilidighan islam“ dégen maqalining 341-din 387-bétigiche.)

(7)Hartwig herschfi’eld—new rese’arches into the kompositi’on and exegesis of the Quraniy, jewish qu’arterly rewi’ew, w.xi’i’i; london, 1902.p.223 (uyghurchisi—Hartwig herishfeldning yehudiy pesilllik jornilida 1902-yili élan qilin´ghan „Quranning qurulmisi we Hedis heqqide izdinish“ dégen maqalining w.xi’i’i qisimliri, londun, 223-betlerdin.

(8) Péroféssor Doktur Shaban Quzghunning enqerede neshir qilinghan“Tört Inji“dégen kitabining 91-, 92-betlirige qaralsun.

(9)Ibrayim el-hardluning, „Et-Tewrat Wel-Yehud Fi Fikri Ibn Hazim“, Hartum, 1984-yil neshir qilinghan.

Ende

18/05/2006

Beshinchi bab

 Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar

Muqeddes Dinlarda Peyghemberlik we Samawiy kitablar heqqide elip beriliwatqan tetqiqatlarning hich ayighi üzülmey dawam qiliwatidu. Eytishlargha qarighanda dunyadiki hemme milletke birdin peyghember, hemme milletke birdin muqeddes kitap köndürülgeniken. Xiristiyan dinining muqeddes kitabi Bible heqqide Xiristiyan dunyasida „Bible“ demduq yaki „bibliler“ demduq?-Dégen talash-tartishlar bar. Ularning bezilirining qarishiche Bible, Hezriti Isa Aleyhissalam zamanida nazil qilin´ghan (künimizgiche yétip kélelmigen) Injilni körsetse, bezilirining qarishiche Bible, Hezriti Isa Aleyhissalamdin kéyin uning tört yéqin chariyasi terepidin perqliq bayan qilin´ghan tört türlük bibliler (Gospels)ni körsütidiken. Islam alimliri we bir gurupa Xiristiyanlarning bu meselidiki qarishi ortaq bolup, perqliq tört Bibleni, Bible dégen bir nam bilenmu, Injil dégen nam bilenmu atighili bolmaydiken we ularni Bibliler dégen toghriken. Chünki bu kitabta Injil dégen bir bölek yoq bolghandin bashqa Tewratqa, qedimki Awropa dinlirigha, Hezriti Isa Aleyhissalamning shexsiy hayati we uning sadiq murtlirigha we meshhur Xiristiyan rohanilirining Isa we Injil heqqidiki türlük hékayilirige salmaqliq bilen orun bérilgen.

Xiristiyanlarning oxshimighan mezhepliridiki bezi rohanilirining qarishiche, peqet ularning qolidiki Bible, Bible yazghuchiliri teripidin bir türlük ilahi ilhamning türtkisi bilen asasen digüdek xatasiz yézilghan bolup, bashqa mez´heplerning qolidikiliri bolsa heqiqettin uzaqmish.

Bezi Xiristiyan muxlislirining qarishiche Jézus hayat waqtida Injil dégen bir kitab wehiy sheklide nazil bolmighan iken, u ölüshtin awal birer muqeddes kitabni qaldurmighan iken. Isa peyghember ölgendin kéyin uning chariyaliri (Xiristiyanche qilip éytqanda peyghemberler) uning ölüshtin awalqi üch yil ichide béshidin kechürgenlirini we xitap qilghanlirini éghizdin-éghizgha köchürüp sözlep, uning teblighlirini dawamlashturghan bolup, künimizdiki kitaplar eshu teblighlarning waryantliridin shekillengenmish. Chariyarlar her terepke tarqilip Hezriti Jezusning ölümidin awalqi we kéyinki körgen-bilgenlirini, möjizilik weqelerni, alahide bolghan chong kichik ishlarni aghzaki anglatqan. (Chariyarlar–Jezusning teblighini bashlighandin tartip taki uning ölümige qeder birge bolghan sadiq murtlarni körsütidu.) Isa peyghemberning murtlirining ichidiki beziliri Jezus namidiki diniy teblighlerning téximu yaxshi bolushi we kéyinki künlerde bu diniy dewetlerning üzülüp qalmasliqi üchün, Jezustin anglighan we bilgenlirini xatirege élishqanmish.

Buningdin melum boldiki Xiristiyan dunyasi Injil atliq bir kitabning allahning wehisi bilen Hezriti Isa arqiliq nazil qilin´ghanliqini inkar qilmaqta. Hazir tilimizda Injil dep éytiliwatqan Bibleler Hezriti Isa Aleyhissalamgha biwasite wehi qilin´ghan kitab bolmastin, uning shagirtliri teripidin yézip qaldurulghan Isa Aleyhisallam heqqidiki xatirilerdur. Bular Quraniy Kerimde tilgha élinghan «Tewrat» we «Injil» dégen wehi arqiliq nazil bolghan kitablargha hergiz oxshimaydu. Alahide diqqet qilishqa tégishlik bolghini wehi qilin´ghan kitablar bilen wehi qilinmighan kitablar heqqidiki herkim tepekkur küchige tayinip özi xalighanche yazghan xatirilerni keskin perqlendürüsh lazim.

Murtlardin Metta, Markos, Luka we Yohanna teripidin yézilghan töt kitabqa yene bulargha a’it 23 kitab qoshulghandin kéyin yéngi ehdi dep atalmaqta. Xiristiyan dinidiki ötkür eqil we rohaniyliq telep qilidighan yüzligen ziddiyetlik mesilelerning ichide, bu neshir qilin´ghanda oxshimighan mezmunlarda we oxshimighan namlarda neshir qiliniwatqan kitablarning ortaq isim bilen atilish yaki atalmasliqi heqqide Xiristiyanlar téxi ortaq bir köz qarashqa- din nazil bolup ikki ming yil ötken bolsimu- téxiche kelelmigen.

Islami menbelerdin qarighanda Injil Quraniy Kerimge oxshash bash axiri maslashqan, mukemmel bir pütün gewdidin hasil bolghan, allahning wehisidin hasil bolghan bir muqeddisattin ibaret bolup, kéyin uning esli orginali ghayip bolghan. Allah teripidin Hezriti Musagha we peyghemberimiz Muhemmed Aleyhissalamgha wehi qilin´ghan Tewrat we Quran ayetlirining kéyinki dewrlergiche muhapizet qilin´ghinidek, Injilmu Isa eleyhisalamning hayatidin kéyin muhapizet qilin´ghan bolghiymidi? Eger undaq bolsa u kitab qéni? Bizge melum bolishiche Hezriti Isaning étiqadchilar arisida allahning wehisini tebligh qilghan waqti üch yil etrapida bolghan bolup, bu waqitta étiqadchilar iqtisadiy, siyasiy we türlük ijtima’i imtiyaz tereplerde özlirini we meniwiy hasilatlarni qoghdap qalalaydighan imkaniyetlerge ige bolalmighanliqi üchün, wehiler waqtida xatirelinip melum bir shekilde saqlinip qélish imkaniyitige ige bolalmighan bolghiymidi yaki heqiqeten hedis bilen wehi we kéyinkilerning xalighanche qisqartish we uzartish netijiside bügünki halgha kélip qalghan bolghiymidi? Bu téxi sir péti turmaqta. Eger undaq bolghan bolsa hazirqi Bibledin Injilni ayrimaq yaki ayrip tesewwur qilmaq insan eqlige éghir kélidighan bir ish bolup, bu xuddi Quranni yoq dep qarap hedislerdin uninggha 100% oxshaydighan bir kitabni tépip chiqqangha oxshaydighan, insanning qolidin kelmeydighan bir ishtin ibarettur xalas. Belkim „Quraniy Kerim“ning bezi parchiliri ghayip bolghan Injilning del özi bolup, allah özining ayetlirini shu xil shekilde qoghdap qalghan bolishimu mumkin. Buningdin Xiristiyan dinining Bible Dep, Atilip Kéliwatqan tört kitap, Isa we Injil heqqidiki hedislerdin ibarettur, digen qarash otturgha chiqidighandek qilidu!

Bezi Xiristiyan rohaniliri miladidin kéyinki 200-yillarda yashighan Papiyas we Irene’a’us qatarliq Xiristiyan mu’elliplerning qarishini desteklep, tört Injil tarqilishtin awal Xiristiyanlarning qolida LOGIYA (Injil) isimliq bir qol yazmining bolghanliqini, hazirqi Metta Biblesining u kitabqa asasen girikche kéngeytip yézilghanliqini quwetleydu.

Bezi Xiristiyan alimliri LOGIYA dégen kitabqa anche ünüm bérip ketmeydu. Papiyasning melumatiche Metta bu kitabni Isa Aleyhissalam hayat waqtida ibray tilida qelemge alghan iken. Logiyaning Hezriti isagha kelgen wehi ikenliki bir qeder eqilge uyghun bolsimu, uning Xiristiyan dunyasida anche diqqetke élinmasliqi ademde bir xil shühbe tughduridu. Emma Xiristiyanlar u kitab künimizgiche yétip kilelmigen deydu. Eger u kitab heqiqeten ghayip bolghan bolsa, Xiristiyan rohaniliri némishqa yene u kitab anche muhim emes dep qaraydu? Künimizgiche yétip kilelmigen kitabning muhim yaki emeslikini ular qandaqsige éytalidi? Démek kitab bir yerde saqliniwatqan bolishimu ihtimaldin anche uzaq bolmasliqimu mumkin.

Xiristiyan alimliri tört Bible yézilishtin awal LOGIYA atliq bir ana kitabning bolghanliqini, u kitabning Injilning esli nusxisi ikenlikini, bashqa nusxilirining oxshimighan sahabilar teripidin shu kitab asasida kéyin yézip chiqilghanliqini étirap qilishidu. Undaq bolsa Biblediki «Allahning ayetlirini allah qoghdap qalidu, héchkishi özgertelmeydu!»-Dégen mezmundiki ayetlerni qandaq chüshendürüsh mumkin? Su’at Yildirimning 1988-yili enqerede bésilghan «Xiristiyanliqqa A’it Menbeler» dégen kitabida yoqiriqi qarashlarni tekitligüchilerdin Lessing tört Bible yézilishtin awal heqiqeten «Injil dégen bir kitabning bolghanliqini, uning tilining aramiche ikenlikini, töt kitabning LOGIYA heqqide töt chariya yazghan hedis xaraktérini alghan kitablar ikenlikini ilgiri süridu. Xiristiyan alimliridin J.G. E’ichhonmu Logiye atliq bir kitabning barliqini tilgha alidu, J.Wellha’usning qarishiche Markos atliq Injil del Logiya dégen kitabning özidur. Uningche Markos Aramiche xatirlen’gen bu kitabi muqeddesni kéngeytip we bashqa terkiplerni qoshup, Gérikchigha terjime qilghanmish. Uning qarishiche yene Metta we Luka Bibleleri Markosning gérikchige özgertip terjime qilghan kitabliri asasida yene ish qoshup, kéngeytip we qisqartip yézilghan nusxilarmish. Yene bezi Xiristiyan alimliring qarishiche Logiyedin eng awal paydilinip Bibleni yazghan kishi Markos emes Mettamish. Yene te’olog l.Waganay esli nusxidin tunji paydilan´ghan kishining Markos ikenlikini testiqlash bilen birge, Markosning terjime jeryanida Petrusning wezliridin paydilan´ghanliqini tilgha alidu. Luka bilen Mettaning kitabliri Markos we Petrosning wez-nesehetliri Injil ayetlirige arlashturiwétilgen gérikche nusxa asasida yézilghan kitabken, wehini qandaqmu kéngeytip yaki qisqartip yazghili bolsun? Eger undaq bolsa bu qandaq wehi bolidu? Sözley dése gep jiq dégendek Bezi Xiristiyan dini tetqiqatchilari özlirining Bible heqqidiki bezi mentiqisiz oydurmilirini misal alsaq kupaye. Ularning qarishiche Jezus bir xudamish, uning 12 shagirti we shagirtlardin kéyinki Xiristiyan diniy alimliri peyghembermish.Bu qarash taza ishendürerlik emestur. Jezusning 12 shagirtining we Xiristiyan dini alimlarning esli Bibledin bir qisim parchilarni chiqiriwétip we bir qisim parchilarni qoshqanliqi Xudadin kelgen wehimish. Qarang allah hemmini körüp turghuchidur, u eger bir nersini özgertishni xalisa sewebini sözleydu, Xiristiyan Xudasi we «peyghemberliri»ning birsining yene birsidin xewiri yoqtek qilghan «wehiliri» ularning wehisining arqisida özliri étirap qilghan üstün salahiyettiki bir Ilahning yoqliqini ispatlap turmaqta.

Derheqiqet Biblelerde allahning Hezriti Isagha wehi qilghan ayetliridin buzulmighanliridin birqanchini tapqili bolidu. Bible we chariyalarning xatireliride Injil tilgha élinghan parchilarning barliqinimu nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. Undaq yerlerde Isa Aleyhissalam heqiqeten allahning resulidek Injildin wez éytidu. Meselen: Biblidiki Yehya Aleyhissalam heqqidiki bayanlargha qaralsun. Biblediki bu böleklerde Jezus (isa) bir resulning salahitide allahning Injilini tebligh qilidu. Xiristiyanlar bolsa buninggha köz yumup, uning wehi tüsini alghan teblighlirining heqiqitini étirap qilishtin özlirini qachuridu. Ularche Jezus (isa) dada xuda bilen bir gewde yaki oxshash bir mewjutluq bolghini üchün xudaning wehisi emeliyette Jezusning wehisidur. Undaq bolsa Hezriti Isa némishqa allahni we allahning muqeddes kitabining ismini peyghember salahitide tilgha aldi. Eger Jezus ilahliq mertiwiside bolsa Biblediki «Jezus allahning Injilini tebligh qiliwatatti» dégen jümle «allah allahning Injilini wez étiwatatti» dep bayan qilin´ghan bolatti. Emdi bu ehwalda Isaning allahtin mertiwesining töwenliki, uning wehini allahtin élip özige oxshash yaritilghuchilargha tebligh qiliwatqanliqi ayding bolidu. Biblede dada ilah we bala ilah dégen kelimidin bashqa ilahning balisi we dadisi barliqi heqqide héchqandaq bir bayan yoq. Bu yerde peqet Jezusning yaritilghuchi, resul, insan ikenliki, tek allahning bolsa uning yaratquchisi we uninggha möjizilerni ata qilghuchi ikenlikige a’it tepsilatlar orun alghan. Jezusning bala xuda, allahning dada xuda ikenliki heqqidiki bir qatar tuturuqsiz epsaniler yunanliqlarning qedimki epsaniliridin kelgenlikini biz ilgiriki böleklerde bir qétim tilgha alghan iduq.

Hezriti Isa Aleyhissalam yehudiy a’iliside dunyagha kelgen bolup, u yehudiy millitining qa’ide-qanun we örp-adetliri ichide ösüp yétilgen. Muqeddes kitablardin melum bolishiche u yehudilarning eneniwiy tiradétsi’onlirini toluq chüshen’gen halda meydangha chiqidu. Isa peyghember eyni dewrdiki musewiler kütiwatqan bir nijatkarning qandaq alamette bolidighanliqi heqqide éniq chüshenchke ige idi. Perqliq töt Biblening biri bolghan Markosta éytilishiche, u özining peyghemberliki heqqidiki xewer allahtin yétip kelgende, özining del étiqadchilar saqlawatqan resul ikenlikini jakarlap otturigha chiqqan idi. Uninggha peyghemberlik nésip qilin´ghada kishiler uningdin: -Sen allah bizge wede qilghan Mesihmu yaki Ilyasmu we yaki Yehyamu?-Dep sorighanda, u özini allahning peyghemberlirining nam-emeli bolghan mesih ( xush xewer élip kelgüchi) dégen shereplik nam bilen tonushturghan.(1) Quraniy Kerimde bolsa meryem oghli mesih dégen nam bilen isimlandurulup, heq din üstide talash tartishqa chüshüp qalghan Yehudilargha peyghember qilinip ewetilgenlikini bayan qilidu.(2)

Din tetqiqatidin qarighanda muqeddes kitablarda tilgha élin´ghan peyghemberler özlirining ulughliqigha qarap bir qanche derijige ayrilidu. Ular mesih, peyghember, resul, nebi, elchi we bashqilardur. Musewi din tetqiqatchilirining qarishiche mesih derijisidin téximu töwen bolghan nebilergimu allah teripidin muqeddes kitab nazil qilin´ghan iken. Kitablardin melum bolishiche Hezriti Jezus deslepte Tewratni testiqlighuchi süpitide, u kitabtin arqimu-arqa tebligh qilidu. Tewrat heqqide hich nerse bilmey turup, u arqiliq insanlarni meghpiretke dewet qilish mumkin emes. Undaq bolghanda Hezriti Jezusning Hezriti Musaning Tewratni qandaq muhapizet qilghanliqi heqqide bilidighanliri köp bolushi mumkin. Undaq ehwalda Hezriti Isaning allahtin kelgen wehilerni xatireletmesliki mumkin emes. Bezi Xiristiyan rohanilirining qarishiche mesihtin derijisi töwen peyghemberlerningmu kitabi bolghan yerde mesihningmu kitabi bolushi kérek iken. Undaq bolsa u kitab qéni? Eger muqedds kitablarda éytilghandek bolsa, Isaningmu bir kitabi bar bolghan bolushi, u kitab bashqa kitablargha qarighanda töwenrek orunda emes, yüksek, téximu qimmetlik we mukemmel, héchqandaq xatasiz bolushi kérek idi. Bir tereptin Jezusni nijatkar derijisige kötürüwélip, uning tilgha alghudek bir muqeddes kitabqa ige emeslikini sözlise uninggha kimmu ishinidu? Mesih dimek elchi, islahatchi we buzulghan dinni tüzetküchi dégenliktur. Xiristiyanlarning déyishiche Jezus „Men mesih we xudaning oghli bolimen, ilgiriki we kéyinki gunahlani epu qilip insanlarni qutquzush üchün keldim“ deydiken. Bu yerde uning qaysi sözni qilip qaysi sözni qilmighanliqi heqqide ochuq birnerse déyelmeymiz. Emma Mesihning kelgenliki, tarixtin, eyni dewrdin, kelgüsidin xewer tarqatqanliqi rast, lékin uning éyitqanliri eynen xatirlen’gen, uning wehi sheklide éytilghan teshebbuslirigha üstimu-üsti chüshidighan ochuq-ashikare buziwétilgen we özgertiwétilgen nusxisi bolmighan birer kitab otturluqta téxiche yoq.

Bu yerede bizning bileleydighanlirimiz peqet Bibledin kelgen Jezus heqqidiki xewerlerge qarighanda Quraniy Kerimdin kelgen Hezriti Isa heqqidiki xewerler téximu kishini qayil qilidu, téximu samawiy dinlarning tüp alahidelikige mas kélidu. Bible Jezusni xudaliq tereptinmu we peyghemberlik tereptinmu ispatlashta problimatik zidiyetlerge toyunghan bolup, Quranning Xiristiyanliq we Hezriti Isa heqqidiki bayanlirining toghriliqini aptomatik bir shekilde ispatlaydighan eng köngüldikidek qoralgha aylinip qalghan. Eger Xiristiyan dunyasi Quraniy Kerimdin biz Bibledin bayqighan sanap tügetkilimu bolmaydighan ziddiyetlik mesilelerdin birerni ming yillardin béri tapalighan bolsa allah yoqalmaydighanliqigha, özgertiwétilmeydighanliqigha 100% kapaletlik qilghan „Quraniy Kerim“ge üzil-késil ziyan salalmighan teqdirdimu islam étiqadchilirining diniy chüshenchilirige xéli zor derijide buzghunchiliq qilghan bolatti. Emma allah her zaman shirik keltügüchiler terepte emes, heq din terepdarliri terepte turup, özining tash yaki polatqa emes qeghezge yézilghan ayetlirini sheytan we dinsizlarning özgertiwetishi we yoq qiliwetishidin qoghdap kelmekte we „Quraniy Kerim“de ming yillar awal bergen wediside turup étiqadimiz bostanliqigha illiq quyash nuri chüshürüp turmaqta.

Eger Jezus Xiristiyanlar éytqandek tengri derijisidiki möjize we karametlerge usta bir adem bolghan bolsa bir kitabni:-xatirlen!,-Dep yoqtin bar, yoqal!, -Dep bardin yoq qiliwételeytti we dinni tebligh qilghanda he dése yehudiy eneniliri we Tewrattin misallar keltürüp sözlimigen bolattti. Yaki özi nazil qilghan kitabni özgermes qanun shekilde qanche ming yillap qoghdap kelgen bolatti. Démekchi bolghinimiz u we uninggha alaqidar ishlardin biz uning ilah emes peyghember, hetta eng yuquri mertiwidiki peyghembermu emes bir mesih ikenlikini üginimiz. Eger Jezus Xiristiyanlar éytqandek heqiqeten xuda bolghan bolsa u özi yaratqan bendilerning aldida u qeder köp passip haletke chüshüp qalmighan bolatti. Hemmidin kishini oygha salidighini uning özini insaniyetning zaman axirighiche bolghan yétekchisi dep jakarlighanliqi we özi kishiler arisidin ketkendin kéyin insanlargha yétekchilik qilidighan bir qanun (kitab) qalduralmighanliqi yaki qaldurghan teqdirdimu u qanunni ilahi iradisi bilen qoghdap qalalmighanliqi. Undaq bolghanda u ölgendin qiyametkiche, u qutulduriwalmaqchi bolghan insanlargha néme yétekchilik qilidu? Bible heqiqeten shundaq bir möjizilik kitabmu yaki ghayip bolghan u kitabning özi Quraniy Kerimmu?! Démekchi bolghinimiz uning Xiristiyanlar xuda dewatqan bir shertni orunlash uyaqta tursun hetta peyghemberlik derijisidimu musa, dawut we muhemmed Aleyhissalam derijiside emeslikige eqelliy bir misal bermektin ibarettur. Eger u heqiqeten Biblede we Xiristiyan étiqadida éytilghandek bir ilah derijiside möjizilerge ige bolghan bolsa u möjizilerning biri, uningdin „Quraniy Kerim“ge oxshash héchqandaq bir waryanti bolmighan, özgertip we bashqidin yézip chiqqili bolmaydighan, hetta bu kitab nazil qilinipmu ming yillardin kéyin her qandaq bir tereptin inkar qilghili bolmaydighan, insaniyetning pikiri we téxnika jehettiki izdinishlirige ilham béreleydighan bir haletni özige mujessemligen bolushi kérek idi. Eger Bible „Quraniy Kerim“dek halette bolup, bügün’giche yétip kileligen bolsa, Xiristiyan dunyasining biblini qoghdap qélish üchün körsütiwatqan u qeder köp tirishchanliqisizmu bashqa dinlar mewjut bolalmighan bolatti. Shundaq turuqluq bashqa dindikilerning islamgha tutqan qarighularche inkar qilish pozitsiyesi kishini ejeplendüridu.

Ularche bu dindiki xuda, peyghember we wehi heqqidiki qarashlar bashqa dindikige oxshimasmish. Ularning bashqa din dégini Yudezim we islamni körsetken bolup, Biblening birinchi qismigha Gospelni (yéngi ehde)ni kirgüzüp turup, we Jezusning hayat chéghida Tewrattin tebligh qilghanliqini étirap qilghan turup we Xiristiyan étiqadini chüshendürüshte islami métodlarni keng külemde oghurluqche qollanghan turup yene özlirining diniy mewqesidin küchlük tarixi asasqa ige bolghan Quraniy bilen Tewratni qara qoyuq inkar qilidu.

Yohanna xatirige alghan Biblide Jezus „Men dadamda, dadam mende» (3) -deydu. Bu sözning chongqur menisini chshenmeydighanlargha heiqetni anglitish heiqiqiten tes bolup, Biblening bu alahiydiliki addiy awam tili arqiliq meqsetni ipadileshke yetmeydu. Xuda xalighanni qilghuchidur, Isani atisiz apiride qilghan Xuda, Isani özining mawjutliqighan yéqin we baghlinidighan qilip yaratqan bolsa, biz uninggha yene nime diyeleymiz. Muqeddes kitaplardaki bezi sözlerning yézilishidin, shu sözning menisini udul chüshen´gili bolghan bilen, bezilirini rohaniy alimlar we ewliyalarning chüüshendürishiz hés qilghili bolmaydu. Biblening rohidin qarighanda xudaning oghli Jezus eyni waqitta xudaning terkiwidedur, yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning mewjut haligha özining mawjutliqigha hamiy bolghandek hökmarandur. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret mentiqisizliktek körünidighan Téologikal hadisilerni chüshendürüsh üchün Xiristiyan rohaniliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arilashturup eqliy yekün chiqirishqa köp küch serip qiliduyu, Quraniy kerim arqiliq özining diniy mawjutlighidiki boshluqlarni toldurmaydu.

Hazir qolimizda bar bolghan Biblelerdin nezer tashlighanda Jezus (Isa) Allahning oghlidur. Isani Allahning oghli diyish, Muhammedni Abdullaning oghli, digen´ge pütünley oxshimisimu, insanlar bu sözning ustixini heqqide köp toxtulup, eslidiki rohaniy menisi heqqide erkin tepekkur qilmasliqtek birtereplimelikke yol qoyup kélishti. Xiristiyan téologlirining we rohaniy shexsiyetlirining chüshendürishiche, mesele biologiyelik ewlatliq emes, rohaniy qandashliqni chüshendrshke merkezleshkende andin aydinglishidu. Bashqa dindiki adettiki étiqatchilar üchn ejeblinerlik bolghini ularning neziridiki bu bala xuda dadisining, muqeddes rohning we özning birikmisidin qandaqsige teshkil tépishidur.Démisimu matématika, Biologiye, Anatomiye we Matimatkagha yeni formal logikagha tayinip, Teologiyeni bir terepke qayrip qoyup, addi tepekkur bilen dadimu xuda, oghulmu xuda we muqeddes rohmu xudadur, déyish qiyindur. Ularning éytqan xudani chüshendürüshtiki bu mitodi milyonlighan ziddiyetlik mesilelerge toyunghan bolup, estayidil izden’gen ademge buningdiki heqiqi mahiyetni chüshünüsh asan. Chünki izdinish jeryanida Biblediki pen we din bilen chüshendürgili bolmaydighan undaq bir qarash biblilerning özi teripidin inkar qilinip baridu. Heqiqetning bu teripini Xiristiyan étiqadchiliridin sir saqlash ishini üstige alghan Xiristiyan jemiyetliri, dinlar ottursida dostluq qérindashliq shekilinip qélishning aldini élish üchün jénining bariche Xiristiyan dinining bu jehettiki ajizliq tereplirini yoshurushqa eqil we maliye serip qilip özliriningkini toghra körsitishke tirishchanliq körsetmekte.

Yohanna yazghan biblide Jezus „Men dadamda, dadam mende“ (3) deydu. Buninggha qarighanda xudaning oghli Jezus eyni waqitta xudaning özidur yaki xuda özi yaratqan bu yaralmishning ténididur. Xiristiyan rohanilirining qarishiche Jezusning shagirtliridin tartip hazirghiche bu din heqqide tetqiqat élip barghan web u dinni tebligh qilghanlarning hemmisi peyghember bolup, ularning bu din heqqidiki qarashlirining hemmisi xudaning ulargha yetküzgen wehisidur. Undaq yektereplime tepekkuri boyiche bolghanda bu Xuda bir mesile heqqide oxshimighan ademge oxshimighan dewrlerde oxshimighan mezmunlarda sözleydighandek tesir béridu, tengri ademge ilgiriki gépide turmaydighan, dawamliq özgürep turush éhtimali bolghan bir xudadek tesir béridu. Xiristiyanliqtiki herqandaq bir kishige analiz qilishqa qiyin toxtaydighan dada xuda, bala xuda, muqedes roh dégenlerning néme ikenlikidin ibaret logikiliq ölchemler arqiqliq kélip chiqidighan mentiqisizliklerni chüshendürüsh üchün Xiristiyan rohanilliri insanning ijadiyiti bilen wehini, pen adimi bilen peyghemberni, peyghember bilen étiqadchini, étiqadchi bilen xudani idiyalistik bir shekilde arlashturup, édiyaalistik métod bilen eqliy yekün chiqirish asasida pikir qilishqa mejbur bolidu.

Xiristiyanlarning Hezriti Isaning Tewrat we „Quraniy Kerim“ge oxshaydighan birer heqiqi wehi yoli bilen nazil bolghan bir kitabni qalduralmighanliqini, chüshendüridighan heqiqi étiqadchilar herqanche küchigen bilenmu qobul qilalmaydighan, özlirige paydiliq bolghan bir shekilde chüshendüridighan bir nezeriywi sistémisi bardur. Ularningche Jezusning (Xuda yaki Xudaning oghli) ölümidin kéyin uning sadiq murtliri yeni uning sözlirini, ish heriketlirini, möjizilirini ölchem qilip turup, uning diniy eqidisini yürgüzgenmish.  Bezi Téologlarning qarishiche Jezus béjirelmigen muqeddes kitabni kéyinkilerge qaldurush ishini ilahiy ilham hésaplan´ghan wehi yoli bilen uning shagirtliri ada qilghanmish. Xudadin kelgen ilham ularni her qandaq bir xataning sadir bolup qélishidin saqlighanmish. Injil Quraniy kerimdin texminen besh esir awal nazil qilinghan kitap bolup, U dewirlerge ait uninggha oxshaydighan, uningdin bashqa kitapqa ayit uchurlarning künümizge qeder kelgenliri yoq diyerlik bolup, shu dewirning her türlük cheklimiliri sewebidin heqiqi nazil qilinghan kitap insanning eqli küchi bilen muhapizet qilinip bugünge qeser kélelmigen bolsimu, xuddi Quraniy Kerimde éytilghandek bu muqeddes kitapning Allahning qétida qoghduliniwatqanliqi eqliselim kishilerge anche sir bolmisa kirek.

Bezi din alimlirining Injil heqqidiki rohaniy yolchiliqtin kéyinki hökmliri heqiqetke xéli zor derijide yéqinlashqan bolsimu heqiqetning del özini yorutup bérish jehette zor derijide cheklimige uchridi. Birqisim Xiristiyan din alimlirining qarishiche bolghan bolsa yeni  eger ular éytqan Xuda heqiqeten Xuda, ular éytqan resullar heqiqeten peyghember, ular éytqan kitab heqiqeten wehi bolghan bolsa, bügünki bu perqliq Biblelerning wehi qilghuchiliri qanche? Mehbut teripidin némishqa u shagirtqa bir xil, bu shagirtqa yene bir xil wehi qilinidu? Bu bir yürüsh insan eqlidiki cheklimiler tüpeylidin bilip bilmey burmiliwétilgen we xalighanche ish qoshuwétilgen peyghember we kitablar heqqide Quraniy Kerimde qaysiliri tilgha élinip qaysiliri tilgha élinmighan? Bibleler eger wehi qilin´ghan kitaptin bahsetken bolsa, u halda Biblelerning mezmuni eslidiki kitapning mezmunidin qanchilik uzaqliship ketkenliki heqqide perezlerni otturgha qoyushqa bolidu. Es-hushi jayida bir adem kitap nazil qilinghan dinlarda muqeddes dep qariliwatqan kitablarni oqughandin kéyin öz yaratquchisini inkar qilmaydighanla bolsa, Rabbining muqeddes kitaplar heqqidiki ilahiy iradisini his qilalaydu.

*******

Izahat

_______________________________________

(1) Bible-Markos—–8:27

(2) “Quraniy Kerim” al-imran 45-49

(3) Bible, Yohanna, 14:11

Ende

26.05.06

Altinchi bab

Ilim Pen Bilen Xiristiyanliq Arisidiki Bezi Ixtilaplar

Qedimdin tartip medeniyet merkizi bolup kelgen Büyük Türkistan jahalet dewrige kirgen 16-esir lerdin kéyin Awropada medeniyet oyghinish dewri bashlandi. Beziler bu hadiseni bu rayon xelqlirining diniy étiqad tereplerdiki alahidilik we nuxsanliri arqiliq chüshendürüshke orunmaqta we xelqimizning pikir yönilishide biz üchün tamamen paydisiz bolghan bir qatar édilogiylik kirzislarning meydangha chiqishigha seweb bolmaqta.

XIV esirlerde biz merkizi Asiyaliqlar, jümlidin uyghurlar Awropaliqlar qanche esirlerdin béri yashap kelgen eshu diniy jahalet ichige kirip qalghan bolsaq, ular diniy we penniy islahatlar arqiliq özlirining meniwiy dunyasini pakizlap, parlaq bir medeniyet dewrige qedem qoyup, pütün insaniyet dunyasida zil-zile peyda qildi. XV esirning aldi keynide Xiristiyan dunyasi italiyediki merkezi chirkawni nuqta qilip, siyasiy jehette tarqaq, chuwalchaq, iqtisadiy jehette xaniweyran, ijtima’i kirizisqa tolghan halette turiwatatti. Xiristiyan dini ma’arip we medeniyet ishlirini monopol qiliwélip, jahaletpereslikni terghip qilip, xelqni nadanlashturup, siyasiy hökümranlarning menpe’eti üchün xizmet qildi. Xiristiyan dini jemiyetliri ilim-pen we medeniyetni bidi’etlik dep qarap,”Bilim ügenmeslik ixlasmenlikning anisidur”-deydighan teshebbusni otturigha qoydi. Papa Girigoriy(590-604)ning telimati bilen étiqadchilar nahayiti köp qedimiy kitablar saqlan´ghan Rum kütüpxanisini köydüriwetken. Ular yene chirkawlarning küshkürtishi bilen tire qeghezlerge, tash we yaghach parchilirigha yézilghan qedimki qolyazmilarni qirip öchürüp, uning üstige özliri toqup chiqqan diniy hikayelerni, munastir yilnamilirini xatirligen.

Eyni dewrlerdiki Xiristiyan dini xuddi wetinimizde XIII esirdin XXI esir- giche höküm sürgen sopistlargha oxshash qiyametni, jahaletpereslik we zahitliqni terghip qildi. Jahalet pishwaliri hedep wehez-nesehet qilip, ré’al dunyani jinayet dunyasi dep qarap, “Ré’alliqtiki rahet-paraghettin waz kéchip, öz nepsini yighqandila baqi dunyada menggülük hayatqa erishkili bolidu”,-dep qaraytti. Ularning bundaq qilishtiki meqsiti kishilerni ré’al dunyadiki pen-maarip we maddiy turmushqa sel qarap, hayat müshkilatlirigha ita’etchanliq bilen bash egip, razimenlik bilen öz teqdirige razi bolush, milliy zulum we mustemlike bolushni “Allahning teqdiri bilen orunlashturulghan”-dep oylaydighan haletke keltürüsh üchün idi. Insaniyetni bixutlashturup, özining kömichige chogh tartip, awam-puqralarning nadan we bilimsiz qaldurup, jismaniy we rohiy jehettin qul qilish jahalet pirlirining yer sharini qaplighan insanliqqa qarshi süqesti idi.Deslepte Gheripte, andin Sheriqte peyda bolghan jahalet jemiyet tereqqiyatini ming yillap arqigha srüwetti. Meyli radikal Musewiylik, meyli radikal Xiristiyanliq we meyli radikal Islamiyliq bolsun  Diqqet qilsaq ular ottursidiki rushen baghlinishni körüwalalaymiz. Ularning her chülisi teriqet hemmidin üstün turishi, bilim étiqadqa boy sunishi, pelsepe ilahiyetke boysunishi kérek dep qarap medeniyetning tebi tereqqiyatigha esebiylik bilen tosqunluq qilishti.Awropadiki edebiy oyghunish we sanaet inqilawidin awal Chérkawlar xuddi eyni dewr yeni Appaqxuja dewrikdiki radikal islamiy sopistliridek jahaletpereslikke yardem bergenliktin eyni dewrdiki Awropaning meniwi tereqqiyati xuddi Uyghuristanningkige oxshashla bir izda toxtap qalghan hetta esirlep arqigha chékinip ketkenidi. Bu waqitta xuddi wetinimizdiki ottura esir qarangghuluq yilliridikige oxshash, ma’arip chérkawlar üchün xizmet qildurilatti. Mektepler bizde jamelerde échilghandek Awropada chérkawlarda échilatti. Radikal dinchilar oxshashla deris bérish hoquqini kontrul qiliwalghan bolup, ötülidighan dersler hökmranlarning menpeti üchün yalliwélin´ghan ilahyetchiler teripidin tüzüp chiqip békitilgen diniy ehkamlardin ders berishtin bashqa zalimlarning  menpetini qoghdashni aliy meqset qilghan halda insan qélipidin chiqqan hökmaran sinip wlatlirigha Girammatika, Logika, Hésap, Gé’ométiriye, Astronomiye qatarliq dersler ötületti. Bu deslerde asasen senki muqeddes kitab dep teriplen´gen diniy kitaplarni hökmdarlar menpetige maslashturup yadilash élip bérish, baylar sinipini mediyeleydighan natiqliq senitini meshiq qildurush wez éytish, étiqadqa a’it nersilerni logikiliq ispatlash, diniy bayram künlirini hésaplap chiqirish, we yultuzlarning herket yülinishige qarap ilahning ulughliqini chüshendürgendek qillip, hökümranlargha qandaq qilip qulchiliq bildrüsh yolliri qatarliqlar ügitiletti.

Dersler bizde erebche ötülgen bolsa Awropaliqlargha latin tilida ügütiletti. Awropaliqlarning bizdin perqlinidighan yéri yuquri qatlam kishiliri dindin xali mekteplerni échip, özlirining perzentlirige bashqa mekteplerdiki derislikke oxshimaydighan dersliklerni tüzüp, öz ewlatlirigha awam -puqralarni qandaq idare qilishni, chong siyasiy meqsetlerge qandaq yétishni we heqiqi ilim-pen qanuniyetlirini ügetken. Uningdin bashqa at minish, su üzüsh, neyze étish, qilichwazliq, ow owlash, shahmat oynash, yéziqchiliq qatarliq eskerlik we siyasetke a’it derislermu qoshumche qilinghan. Xi esirdin kéyin Awropaliqlar upuq siziqining nérisida yingnining uchidek aqirip körüniwatqan bir nurni körüp qaldi. Bu bolsimu islam dunyasidiki medeniyet oyghinish dewri idi. Her bir medeniyet özige melum bir dinni arqa körünüsh qilish teqdiridin mustesna bolmighanliqi üchün, Awropaliqlarning bu medeniyetni ügünishi dindin mustesna bir ma’aripning bolishini teqezza qilatti. Undaq bolushi islam eqidilirining radikal Xiristiyan eqidiliri teripidin ret qilinishqa alaqidar idi. Bir qanche qétimliq ehliselip yürüshi sherq bilen gherb ottursidiki ming yillap dawamliship kelgen qarangghu we qélin perdini nipizlitiwetti. Yéngi échilghan soda yolliri we xelqara qatnashning üzlüksiz tereqqiyati medeniyet tereqqiyatini ilgiri sürüp, yéngi ma’aripning jush urup rawajlinishigha türtke boldi. Eng deslipide italiyede dindin ayrilip chiqqan boluniye qanun mektiwi quruldi. Uningdin kéyin yeni xi-xw kiche gherbiy Awropaning herqaysi jaylirida faris uniwérsitéti (12-esir);oksiford uniwérsitéti(1168-yili); kémbirij uniwérsitéti(1209-yili) qatarliq aliy mektepler keyni-keynidin quruldi. Biz uyghurlar taza ajizlishishqa qarap yüzlen’gen yeni se’idiye uyghur dewliti ze’ipleshishke qarap mangghan 1500-yilgha kelgende bizning uniwérsitétlar taqilip, Awropada 65 uniwérsitét qurulup bolghan idi.

Uniwérsitétlarda tetqiq qilinidighan penler din dersliri bilen cheklinip qalmay pelsepe, qanunshunasliq, meditsina, ximiye, bi’ologiye we edebiyat-senet penlirimu oqutulidighan boldi. Oqutquchilarning penniy sapasi barghanche tereqqiy qilip, dindin ayrilip chiqqan, dinnimu bir ilim qatarida tetqiq qilidighan halet shekillendi. Bu tereqqiyattin iztirapqa chüshüp qalghan Xiristiyan étiqadchiliri jénining bériche bu yéngi ma’arip endizisidiki uniwérsitétlarning rehberlik hoququni changgiligha kirgüziwélishqa orundi. Chirkawlar ilim-penni musteqil tetqiq qilidighan meripetperwer oqutquchilargha ziyankeshlik qilip, insaniyet medeniyitining tereqqiyatigha üzlüksiz ziyan sélip keldi. Faris uniwérsitétidiki firoféssor abelyar (1079-1142) Xiristiyan dinining xurapatliq bilen tolghan aliy nopuzigha qarshi chiqip, ilim-penning küch qudiritini tekitlep, penniy ma’arip nezeriyesini küchep otturigha qoyghanliqi üchün, chérkaw teripidin bidetchi dep qarilip, eserliri pütünley köydürülüp, nazaret astigha élinghan.

Chirkawlar bundaq bir medeniyet qirghinchiliqini élip bérishta tereqqiyatqa qarshi bir yürüsh pelsepening bash kötürishige shara’it hazirlap bergen. Bu xil pelsepe medrise pelsepisi dep atalghan bolup, u hökümet terepning xelqni basturush we pikir erkinlikini cheklesh éhtiyajini qandurdi. Uning nigizi Xiristiyan dinining eqidiliri we bu ziddiyetke tolghan eqidilerning perez we tesewwurgha tayanghan haldiki pelsepiwileshtürülgen nezeriyewi sistimisi idi. Awgustin (354-403) eyni chaghdiki popchiliq pelsepisining atisi idi. Xiristiyan ruhaniliri bu pelsepe arqiliq ewj éliwatqan bidetchilik ma’aripigha qarshi chiqti. Bu pelsepe Awropa quruqluqida 8-esirdin 11-esirgiche bolghan jahalet dewrige saye tashlap turdi. Meselen: medrise pelsepisi ilahyetchilikni téximu idi’allashturup, Xiristiyan dinidiki pirinsipal mesilelerni asasiy yadro qilip, Xiristiyan dini bilen héch alaqisi bolmighan aristotil pelsepisidin formal logikini dogma halda ajritiwélip, pikirlirining toghriliqini ispatlashta qara qoyuq paydilandi. Uning wekilliri emeliyet we tejirIbin i qayrip qoyup, özliri toghra dep qarighan diniy eqidilerdin muhekime arqiliq bilimsiz ademlerning közini boyaydighan natoghra yekünlerni chiqiratti. Ular toyunmay kelgen Xiristiyan diniy eqidilirini nizamlashturiwélish we nezeriye derijisige kötüriwélish üchün alem we kishlik hayat heqqide pendin xali eksiyetchi bir yolni gherb idi’ologiysige yétekchi qilshni xalaytti. Ular eqliy hadiselerni jénining bériche inkar qilghan bilen özlirining ilahiyet qarashlirini kem kütsiz qilip körsütish üchün eqilge we sap dinlargha a’it islamiy bilimlerge beyet qilishatti. Buni adettiki ademlerning kallisi arqiliq biliwalghili bolmaytti. Ularning meshhur wekilliri xiyali «Injil» kelimisini keship qilip, biz kitabning bash qismida tilgha alghan xataliq we ziddiyetlik mesileler bilen toyunghan Injilni bilim we pelsepe bilen perdazlap, xuddi Quraniy Kerim heqqide sözlewétip, söz kontikisida kelgen Quraniy dégen namning ornigha Bible dégen sözni dessitip ish élip bériwatqandek tuyghu bérishetti. Ular kitablirida, derisliride, nutuqlirida «Bible» dep atalghan ajayip bir mukemmel kitabni éghizidin chüshürmeytti. Ular sözleshke tili adetlinip ketken u xiyaliy kitabni we u kitab heqqide meshhur poplarning yazghanliri we notuqlirini heqiqet, menggülük özgermeydighan nerse dep sepsetilerni toqup chiqip, kishilerning héch kalla ishletmey turup, bu eqidilerni shertsiz qobul qilishini teshebbus qilishatti. Bu pelsepe Xiristiyan dini eqidichilikining jéni bolup, uning eqilni chetke qaqmaydighan yéri, din heqqidki munazire we tetqiqatlarda özliri yol qoyghan da’iride, özlirining diniy mewqesining toghriliqini ispatlap bérishke küchining bériche ilimliklerge ilham bérishtin bashqa ish emes idi. Medrise pelsepisini küchep terghip qilghanlar dunyadiki nopuzluq dinlarda bash kötürgen radikal iddiylerni nezeriywi pirinsip qilip, eqil arqiliq eqliylikni chetke qéqip, özlirining izdinishliride din we pendin uzaq bolghan bidet mesilelerni bimene shekilllerde talash-tartish qiliship insaniyetning eqil közini kör qilghandin kéyin meqsetlirige asan yételeydighanliqini tesewwur qilishqan idi. Ular heqiqetni bilip tursimu, rengwazliq qilip, da’im kishilerning diqqitini «jennettiki etir gülning tikini barmu yoq?», Perwerdigar özi kötürelmeydighan sheyini yaritalamdu?»,«Perishtiler néme yeydu?»,«Sheytan erkekmu chishimu?»,«Tuxum awalmu chöjimu?», «Bir dane yingnining uchida qanche perishte turalaydu?», «Qiyamet bolghanda ölgen ademler tirilse yash bolamdu yaki qérimu?», «Qarighu chashqanning qanche közi bar?» Dégendek insan eqli yetmeydighan mümkinsiz so’allargha jawab bérishke jelip qilatti. Bu xil pelsepe sistémisini kamaletke yetküzgen kishi tomas akwinas (1225-1274) bolup, uning «ilahiyet qamusi» dégen esiri Xiristiyan dini jemiyetlirining inskilopidiysi bolup qalghan. U bu eserde «bilim eger din´gha xizmet qilishni meqset qilmisa haramdur» dégenni otturigha qoyghan.

Tomas akwinasning alem, tengri we mewjudat heqqidiki qarashliri Xiristiyan din dunyasida meshhur bolup, u özining «alemiy qanun» dégen kitabida insaniyetning ilim-pen netijiliri heqqidiki bilimlerni süyistimal qilip, shu arqiliq Xiristiyan dinining muqeddes kitabliridiki yétersizliklerni teqwadarlardin sir saqlash meqsitide:-biblidin melum bolishiche pewerdigar pütün alemning tertipini öz derije séstimaliri boyiche orunlashturghan, eng töwen derije jansizlar dunyasi, uningdin yoquridikiliri ösümlikler dunyasi, uningdin yoquridikiliri haywanatlar dunyasi, uningdin téximu bir baldaq yoquridikiliri bolsa adem, uningdin yoquriliri peyghemberning shagirtliri, uningdin yoquridikiliri peyghemberler, uningdin bir derije yüksek turidighanliri perishtiler, hemmidin yüksek pellide turidighanliri xudadur, -dégenni ilmiy ispatlashqa orunghan.

Medrise pelsepisi Xiristiyan dinidin tashqiri bolghan insaniyetning bilim xezinisi üstige qurulghachqa, uningda ayrim ijabiy tereplerning barliqini inkar qilghili bolmaydu. Emma uningdiki ilimge wekillik qilidighan terepler Xiristiyan diniy eqidisining möjizisi emes. Tomas akwinas «mewjudatlar ichide yuquri derijilikler töwen derijiliklerni idare qilidu, töwen derijilikler yuquri derijiliklerning qomandanliqigha boy sunidu, qewtmu-qewet idare qilinish we idare qilishtin ibaret bu mentiqe alemning qanuniyitidur» dep körsetti. U eqil we talantni terghip qilip, küchlüklerning haman talant we eqil terepte turidighanliqini otturigha qoyghan bolsimu, eqilsiz, bilimsiz lerning, bilimge, hoquqqa we talantqa intilishi xudagha qilinghan asiyliq dep chüshendürüp, ottura esirning radikal diniy ilahiyetchilik ramkisidin qutulalmay obiyktip qanuniyettin chetnep ketti. Démek u xuda, alem we adem heqqidiki bu ijabiy qarashlirini qanuniyetke uyghun derijide chüshendürishke ajizliq qildi.

Kéyin chérkaw pelsepisi namida bir türlük pelsepe éqimi isyankarane qiyapet bilen bash kötürüp chiqip Awropa jahalet asminida xire bir nur chaqnatti we chérkaw pelsepisining ze’ip tereplirini yorutti. Buning bashlamchisi oksiport uniwérsititétining proféssori rozir bikon (1214-1294) «bilish tejribige tayinishi kérek, tejiribe hadisini tonushning sewebi, nopuzluqlar(bolupmu Xiristiyan jemiyitide ming yildin artuq put térep turghan) gha qarighularche choqunushqa bolmaydu, ilim-penni emeliy delilleshtin ötkezmey turup aq dése aq, qara dése qara dewérish xurapattur!» Dégen idiyeni teshebbus qildi. U ömür boyi maddining ichki qanuniyetlirini échip béridighan fizika, ximiye qatarliq penlerni tetqiq qilip, tejirbe-sawaqliridin bu xil pelsepiwi qarashlirini ispatlashning nurghunlighan tewrenmes pakitlirini tépip chiqti. Bu pelsepe ottura esir qarangghuliqini ghuwa derijide bolsimu yuritalmighanliqigha qarimay, eyni dewrdiki aktip islami medeniyet hadiseliri (bu heqte kitabning bashqa bölekliride toxtulimiz) bilen birlikte qanche esir kéyinki Awropa idi’ologiyside yüz béridighan diniy cheklimilerdin xaliy medeniyet hadisilirining meydangha kélishide hamildarliq rol oynidi.

Ottura esirde Xiristiyan eqidisi insaniyetning özi bilen chiqishalmaydighan barliq medeniyet hadiselirige, bolupmi islam idi’ologiysige öchmenlik bilen qaraytti. Islam dinining eqidiliri bilen prinsipal mesilelerde chiqishalmaydighan Xiristiyan dini uning radikal we xurapiy nezeriyeliri bilen qorallinip, ilim-penning tereqqiyatigha tosqunluq qilip kelgen idi. Shunga ular özlirining ajiz we kemtük tereplirini yoshurush üchün bir tereptin qedimki dindin xaliy medeniyet hadiselirini we islami eqidilerning yamrap kétishini tossa yene bir tereptin ilim-pende bügünkidek, Xiristiyan dini bilen qilche munasiwiti bolmighan ilim-pen tereqqiyatining pütün dunyagha yéyilip ketishidin ensireytti. Shunga ular kütülmigen hadiselerdin saqlinip qélish üchün dinni merkez qilghan ilim-pen we edebiyat-senetni küchep perwish qilishqa alahide küch serip qildi.

Bu dewrde Xiristiyan dunyasida tashqiy jehette tinchliq höküm süriwatqandek qilghan bilen ichki jehette chirkawlarning qurghaq diniy munajatlar, du’a-tilawet shé’irliri we xiristos hékayiliri, peyghember murtlirining mektup we seper xatireliri we diniy tiyatirlar merkez qilinghan medeniyet hadiselirige qarshi halda xelqning Xiristiyan dinigha bolghan naraziliqini ipadilep béridighan mezmundiki ammiwiy sorunlarda qoshaq eytishish, aylinip yürüp oyun qoyush, ammiwiy yighilishlarda qissilerni sözlesh, xelq naxshilirini éytish, muzika chélish we komidiye oynash pa’aliyetliri arqiliq diniy xurapatliqqa qarshi ghayet zor bir heriket barliqqa kelgen bolup, Xiristiyan jemiyetlirining öchmenlik qilishi we ziyankeshlik qilishigha bahane seweb tughdurup berdi. Bu xil folklor heriketlirining meydangha kélishi sheher edebiyat-senetining güllinishige yol échip berdi. Sheher ahaliliri yanchiliqtin kelgenliktin, ularning edebiyati mezmun we shekil tereplerdin xelq folklorigha warisliq qilghan bolup, uning janirliri her xil, siyujitliri ré’al turmushtin élinghan, istilistikiliq wastilar we türlük obrazlarni yaritish, til ishlitish we orundash jehette janliq bolushtek alahidilikliri bilen kishining diqqitini alahide jelip qilatti. Bu edebiyat mezmun jehette Xiristiyan eqidisidiki qarangghuluqlarni pash qilishni özige asasiy pirinsip qilghanliqtin, uningdiki ötkür daritma we keskin tillar Xiristiyan dini eqidisini destek qilip özlirining shexsiy menpe’etlirini qandurup kéliwatqan yuquri qatlam kishiliri we diniy rohanilarning kemsitishi we mesxire qilishigha uchrighan. Bu edebiyat hadiseside «tülke heqqide qisse» dégen’ge oxshash wekil xaraktérge ige eserler meydangha kélip, Xiristiyan chirkawlirining meniwiy jehettiki hökümranliqini tewritip, Xiristiyan dinining merkizi bolghan rimda Xiristiyan diniy eqidilirini inkar qilidighan dunyawi edebiy oyghinish herikitining meydangha kélishige asas salghan.

Mundaqche qilip éytqanda Awropa oyghunish herikiti diniy öktichilerning bir qétimliq idé’ologiye saheside élip barghan dewr bölgüch islahatidur. Medeniyet saheside meydangha kéliwatqan yéngi qan özlirining maddiy we meniwiy éhtiyajini qandurushta jangha esqatidighan ilim-pen bilimlirige éhtiyajliq idi. Buning üchün Awropa medeniyitining süt anisi dep qaralghan qedimki yunan we rim medeniyitini bashqidin janlandurush arqiliq chakina we radikal diniy boyunturuqlardin qutulmisa bolmaytti. Yéngidin gülliniwatqan islahatchilar qedimki yunan we rimning pelsepe, edebiyat-senet eserliri we tarixi asare-etiqilerini keng-külemde toplap, Xiristiyan dini tarqalghandin kéyin yoqap ketken kilassik medeniyetni yéngi bashtin tetqiq qilishqa kirishti.

Xiristiyan dinining Awropadiki merkizi dep qaralghan konistantipol ejdadlirimiz teripidin istila qilinghandin kéyin Xiristiyan alimlirining mutleq köp qismi italiyege qéchip bérip, özlirining teqdiri heqqide bashqidin oylanghili bashlidi. Ular yunan, rim we islam medeniyitige a’it kilassik medeniyetni tetqiq qilish dolqununi shekillendürdi. Eyni waqitta italiye siyasiy jehettin chak-chekidin bösülüp ketken bolup, iqtisadiy tereqiyati tekshisiz, tereqqiyati ilgiri ketkenler bilen arqida qalghanlarning perqi intayin chong bolup, bezi rayonliri ottura esir qarangghuliqida yashisa islam dunyasi bilen bolupmu gherbiy Asiya döletliri bilen qoyuq alaqide bolghan wenitsiye, genoya qatarliq bezi sheherliridiki xéli burundin bashlap dindin tashqiri ma’arip terbiyesi körgen aq söngeklerning kéyinki ewlatliri soda sana’ette tereqqiy qilip, xi esirdin bashlapla yawraziye (yawro-asiye) chong quruqluqining iqtisadini konturol qiliwalghan idi. Bu dewrde diniy islahat heriketliri Awropani qaplap ketti. Awropa siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehetlerde keng külemde islahat élip bérish arqiliq fé’odalliq jemiyetning qalqini bolup qalghan Xiristiyan dinigha shiddet bilen zerbe bérip, ularning ming yildin ashqan nopuzini ul téshidin tartip tewritip qoydi. Bezi peylasoplarning éytishigha qarighanda, bu hadise insaniyet öz béshidin kechürüp baqmighan mislisiz bir inqilabiy heriket bolup, bilim, eqil we talant qedirlen’gen, xurapatliq we jahalet qesri pachaqlap tashlanghan bir altun dewr bolup qaldi. Awropadiki Xiristiyan chérkawliri xuddi wetinimizdiki tajawuzchilar bilen til biriktüriwalghan appaq xoja dewridikige oxshash Awropadiki nurghun ellerde heddi-hésapsiz yer-mülük we mal-dunyagha ige boliwalghan idi. Chérkawlar naheqchiliq bilen tolghan fé’odalliq hakimiyet chüshenchilirige Xiristiyan dinining palaket chapinini keydürüp qoyghan idi. Xuddi eyni chaghdiki uyghur jemiyitige oxshash diniy eqidiler siyaset we qanun derijiside tonulghachqa, periqliq Biblelerdiki söz ibariler oxshimighan döletlerde dölet qanuni ornigha dessitilip, insaniyet jemiyitining qanuniyetlik tereqqiyatining put-qolidiki kishen’ge aylinip qalghan idi. Awropa yéngliqqa köchüsh herikiti awan’gartliri aristotil, eplatun, soqrat we pipagur eserliridiki insanperwerlik nezeriyilirini zamanisigha yarisha özleshtürüp we tereqqi qildurup, zamaniwiylashqan humanizim(gumanizim?) Iddiysi bilen Xiristiyan dinining idi’ologiye sistémisigha ejellik zerbe berdi.

Humanizim hadisesi eyni dewrdiki Awropa oyghunish herikitining yadrosi bolup, uning tüp nigizi Xiristiyan dinining ming yillardin béri dawamliship kéliwatqan boyunturiqidin qutulushni merkez qilghan. Humanizim yéngiliqperwerler we din islahatchilirining diniy ton bilen niqapliniwalghan fé’odalizimgha qarshi turup özlirining siyasiy we iqtisadiy ornini qolgha keltürishtiki idiywi qorali idi. Tarixta kishiler her qandaq bir dinni özlirining étnik we ammiwiy menpe’etlirini qandurushning wastisi süpitide paydilinip kelgen. Shuninggha oxshash Xiristiyan dinini konturol astigha éliwalghan hökümran siniplar diniy étiqadchilar arqiliq bir tereptin yat dindiki kishilerning özlirining igilik hoquqlirigha chang sélishining aldini élip kelgen bolsa, yene bir tereptin dindin xelq arisida yüz bérish ihtimali bolghan her türlük isyanlarni basturushning qorali süpitide paydilanghan. Hökümran siniptikilerge nisbeten éytqanda étiqadchilar meqset emes wasite, adem emes nerse bolup, ularni özlirining menpe’etlirige asasen xalighanche qurashturup, xalighanche chuwup oynaytti. Xiristiyan jemiyitimu xuddi yuqiriqi teswirdikidek halette bolup, özige hökümranliq qiliwatqan siyasiy gorohlarning qul-dédikige aylinip qalghan idi. Ular xuddi yéqinqi zaman tariximizda ötken jahalet pirlirigha oxshash bir tereptin tajawuzchi xitaylarning könglini élishqa orunsa yene bir tereptin Quraniydin xata tebligh chiqirip xelqning nijadiyet (hidayet) yultuzini eqil asminimizdin saqitiwetken idi. Ularning hemmisining teshebbusi: allah alemlerning yaratquchisidur, hemmini bilgüchidur, hemmige qadirdur, xuda (xuda dégini özlirini körsitetti) hemmidin üstün turidu, insan tughulishidinla gunahkar mexluq, pes we erzimes nerse,-déyishtin ibaret bolup, özliri allahning qiyapitige kiriwélip, bilindürmestin milletni zawalliqqa élip baridighan mustemlike patqiqigha paturup qoydi. Özlirining déginidek allahning yoli bilen mangmay xelqning, allahning eng eziz qilip yaratqan keshpiyati hésaplangha insanni qul emes hetta quldinmu töwen bolghan haywan ornigha chüshürüp qoydi.

Chékawlar terghip qilghan ewliya-enbiyalar bilen ilahiy nopuz emeliyette hökümran siniplarning étiqadchilarni menggülük béqindiliq orungha chüshürüp qoyidighan bir qatar bilim wastisi arqiliq toqup chiqirilghan izish we ézilishni bizep körsütidighan pelsepiwiy sistéma idi. Eyni waqitta humanistlar dep atalghan heqiqiy étiqadchilar we yéngiliq perwerler bolsa ademning izzet-nepsini, kishlik qedir-qimmitini, insaniy heq-hoquqlirini merkez qilishni teshebbus qilip, insan tebi’itining aliyjanapliqini medhiyelep, insanning nopuzini yuquri kötürüshni oylaytti.

Insanning tebi’itidin alghanda Xiristiyan dinining tüp nigizi ularning arzu heweslirining ottursida chiqishalmasliqtin ibaret ré’al ziddiyetni inkar qilghili bolmaytti. Xiristiyan dini tereqqiyat jeryanida esliy mahiyetidin bara-bara yiraqlap, hökümranlarning, tajawuzchilar ning menpetige wekillik qilidighan, awam-xelqni kemsitidighan nezeriyewi ramkigha aylinip qalghan idi. Ular yene bashqa dinlargha oxshash ré’al dunyadiki rahet -paraghettin waz kéchip, azap we oqubetlerge sewrichanliq bilen chidap, baqi dunyaning hozuri üchün terkidunyaliq kochisigha kirishni terghip qilidu. Mana bu teqwadarlarning ré’al dunyadiki milliy zulum we irqiy qirghinchiliqqa chidap, tajawuzchilar we zorawan küchlerning menpe’eti üchün xudaning namida toqup chiqirilghan sepsete idi. Emeliyette bolsa kishlik turmushning meqsiti ré’al dunyadiki rohiy, maddiy we meniwiy heq-hoquqlirini qoghdap, hörlükke we bexitke érishishtin bashqa nerse emes. Insan ré’al turmushning yaratquchisi we behrimen bolghuchisi, insan bilimge intilishi, tebi’et heqqide izdinishi, maddilarning qanuniyitini tépip chiqishi, senet we hayatning me’ishetliridin zoqlunishi, her türlük ijtima’i munasiwetlerning xushalliqliridin behrimen bolushi kérek idi. Xiristiyanlar bilim élish, madda we roh heqqide izdinish, rahet we aktip bir shekilde ishlepchiqirish pa’aliyetlirige qatnishish, yaratqan netijiliridin hozurlinish, bay bolush qatarliqlar esli insan tebi’itidin kélidighan allahning iradisige uyghun bolghan insaniy exlaq -peziletlerni he dése inkar qilghachqa bu din ikki ming yildin béri insaniyet jemiyitige tebiy we saghlam bir shekilde yiltiz tartalmay Xiristiyan dini sorunliri körünishte diniy, emeliyette insanning eqli yetmeydighan mesilelerni shekilwazliq qoghliship bir terep qilidighan heywisi yoq bir meydangha aylinip qaldi. Din we penniy bilimler bilen toyunghan dantiy, shékispir, bukkacho qatarliqlar islam heqqide biwasite toxtalmighan bolsimu Quraniy Kerimdiki heqiqetlerge yéqinliship, ayetlerde éytilghandek «bayliqqa intilish we allahning nazu-nimetliridin xalighanche hozurlunush bexittur» dep qarighan.

Humanizimchilar nöwitide Xiristiyan dini bilen islamiy eqidiler heqqide köp izden’genler bolup, ular nezeriye sépide emeliyetchan bolushni terghip qilip, alliburun din bolush xususiyitidin ayrilip qalghan Xiristiyan eqidilirini inkar qilghan. Ular bilimni, kishlik qedir -qimmetni terghip qilip, nadanliq, xurapatliq we kitabwazliqqa qarshi turghan. Humanizimchilarning yene bir wekili lé’ornado dawinchi bolup, u «allah yaratqan dunya ubiyktip mewjuttur, tebi’et dunyasidiki hadiseler allah yaratqan qanuniyetke boy sunidu» dep qarap, diniy rohanilarning allahning wehisi ornigha dessitiwalghan Biblediki bayanlirini tenqitligen. Yene humanistlardin dawinchi «bigunah kishilerning Xiristiyanlarning sésiq ewrizige chüshüp kétishtin agahlandurayli! Bu aldamchilarning qolidiki bilim rengwazliqi bilen tolghan heqiqiy din we wehidin yiraq bolghan atalmish muqeddes kitablarni ot yéqip köydiriwéteyli! Neyrengwazlarni dargha ésip öltüreyli! Qarangghuluqtin chiqip, ilim-penning ichidin heqiqetni tapayli!» Dep chaqriq qilidu. Kopérnik bolsa Xiristiyan diniy jemiyetliridiki saxtapezliklerni échip tashlashni, heqiqiy hayatqa yüzlinip, tebi’et dunyasidin allahning heqiqitini tépishni; birono kishilerni eqil idrakning parlaq nuri yorutup bergen heqiqetke tayinip, Xiristiyan dinining bu heqte éytqanliridin gumanlinishni; galiliy kishilerge saxta diniy kitablarning quli bolup qalmasliqni, allah öz qoli bilen yaratqan ka’inattiki möjiziler arqiliq heqiqiy étiqadni tépip chiqishni buyrighan.

Awropada dunyagha kelgen edebiyat-senet oyghinishi we sana’et inqilabi alliqachan ilahiy küchini yoqutup qoyghan Xiristiyan dinining xarabiliqqa tolghan hakimmutleq nopuzini berbat qilip tashlidi. Bu ikki qétimliq chong inqilap, humanizimning taza güllen’gen dewridiki ilghar mutepekkurlarni yéngiche bilish nezeriyesi we métodologiyining tüpki idiyiliri bilen temin etti. Ular meripetperwerlikni terghip qilip, Xiristiyan medeniyet hadisesining qatmal we radikal idiylirige qarshi turup, diniy jemiyetlerning yasalma ilahiyyetchiliki we alem heqqidiki eslige keltüriwalghusiz derijide burmilinip ketken alem heqqidiki qarashlirini süpürüp tashlap, qanche yüz esirdin béri insaniyetning bilish iqtidarigha saye tashlap kelgen Xiristiyan dinining gherezlik qurashturup chiqilghan «ilim-pen qesri»ni buzup tashlap, tebi penlerdin paydilinip, iqtisadni güllendürüp, milletni runaq tapquzushtiki tusalghularni süpürüp tashlash üchün kengri imkaniyet yaritip berdi.

Awropadiki humanistlar madda we roh heqqide keng da’irilik izdinishlerni élip bardi. Ularning zor köpchiliki alemlerning bir yaratquchisining barliqini inkar qilmisimu, Biblege we Bible telimatigha guman bilen qaridi. Insaniyetning eqil parasiti bilen pelsepiwi tereptin dashqaynaq qiliwétilgen Xiristiyan medeniyitining ana menbesi bolghan Bible we Bible heqqidiki nezeriyelerning yéngi qan, eqilge uyghun métot bilen chüshendürülishini asasi kün tertipke qoydi. Beziler tejirbidin érishken we étiqadtin érishken ikki xil heqiqetni teshebbus qildi. «Bu ikki xil heqiqet öz-ara bir-birini toluqlaydu, tereqqiyatni ilgiri süridu, teqezza qilishidu, insaniyetning qedir-qimmiti, maddiy we meniwiy bayashatliqini wujutqa chiqiridu» dep qaridi. Ularning wekilliridin biruno qatmallashqan, merkezdin éghip ketken Xiristiyan dini eqidilirini ret qilghan bolsimu, pütkül ka’inatni yaratqan bir qadir küchning mewjut ikenlikini, tebi’ettiki insan eqli yetmeydighan möjizilerning sirliq bir küchning insaniyetke zahir bolishidin ibaret hadise ikenlikini otturigha qoydi. Galiliy allahni tebi’et we hayatliqtin tashqiri dep qarap, uning alemning mewjut bolup turishidiki heriketlendürgüch küch ikenlikini keskinlik bilen étirap qildi. Emma ularning ortaq inkar qilghini saxta we neyrengwazliq bilen tolup ketken Xiristiyan eqidisi idi.

Ende

 28.06.06

Yettinchi bab

Xiristiyanliq Enenisi Awropa Medeniyitining Özi Emes

Uyghur medeniyiti islam dinining özi bolmighinidek Awropa medeniyitimu Xiristiyan dinining özi emes. Uyghur islam medeniyiti dégen atalghuni islam dini dégen atalghu bilen, Awropa medeniyiti dégen atalghuni Xiristiyan dini dégen atalghu bilen periqlendürüp chüshenmigende, nezeriye jehettin orunini tolduriwalghili bolmaydighan xataliq kélip chiqidu. Yene bashqiche qilip éytqanda islam medeniyiti tereqqiy qilish jeryanida bügünki Xiristiyan medeniyitining tüp alahidiliklirini özige jemligen, Xiristiyan medeniyiti Awropa medeniyet oyghunishidin kéyin islamiy tüske ige bolghan. Bu hadise hazirghiche her ikki dindiki medeniyet hadiselirini tetqiq qilghuchilarning nezeridin saqit bolup turmaqta. Xiristiyan dinini islamiy qimmette, islam dinini Xiristiyaniy qimmette tesewwur qilip, ikki din arisida xuddi ikki éghizliq öyning birde ichkirisige birde tashqirisigha chiqip yüriwatqan kichik balidek yashawatqanlar din bilen medeniyetni, étiqad bilen téxnikini, namratliq bilen bayashatchiliqni perq qilalmighanlar bolup, ular burnining uchidiki menpe’elerge aldinip, kim kempüt berse shuning arqisidin, kim süngek tashlisa shu öyning keynidin kételmey yashawatidu. Xiristiyan diniy eqidisige hewes bilen qarighan wetendashlirimizning neziride Xiristiyan eqidisi medeniyet we ilim-penning simiwoli bolup, islam qalaqliq, nadanliq we namratliqning simiwoli bolup qalmaqta. Emeliyette Awropada ilim we din ikkisining otturisida köwrüklük rol oynawatqan nersining islamiy medeniyet oyghinish herikitining Awropadiki Xiristiyan dini étiqadidin tashqiri bir hadise ikenlikini chüshen’gen bolsa idi, özining tepekkur we pikir jehette din tarqatquchi missi’onérlar teripidin qanchilik derijide aldanghanliqini, az-tola iqtisadiy paydigha érishken bilen, rohiy jehettin neqeder büyük bayliqtin mehrum bolup yashawatqanliqini bilip yetken bolatti. Biz bu yerde tekitlimekchi bolghan nerse islam medeniyiti-del siz Awropadin izlewatqan bir türlük medeniyet bolup, bügünki künde islamiy ellerning pen téxnika we iqtisadning tereqqiyatida arqida qalghanliqi hergizmu islamning, Quraniy Kerimning yaki islamgha étiqad qilip yashawatqanliqning sewebidin bolghan emes. Belkim heqiqiy islamiy yashawatqanlar Awropadiki insaniyetke bexit we hörlük keltüriwatqan medeniyetni yaratqan we Xiristiyan dinining jahaletlirige ewlatmu-ewlat ejellik zerbe bérip, dunya, adem we ka’inatning qanuniyetlirini allahning iradesige asasen idare qiliwatqanlar bolsa kirek. Shunga melum bir nuqtidin islam étiqadini, islam medeniyitidin, Xiristiyan étiqadini Xiristiyan medeniyitidin ayrip qarighan yaxshi. Chünki Xiristiyan medeniyitige islam medeniyet hadiseliri, islam medeniyitige Xiristiyan medeniyet hadiseliri üzlüksiz türde tesir körsütüp, bir-birini aktip we passsip tereplerdin toluqlap kelgen. Bu jehettin éytqanda heqqiy Awropa medeniyitige mayil bolghan diniy medeniyet, Xiristiyan medeniyiti emes eksiche islam medeniyitidur.

Dunya tarixigha nezer tashlaydighan bolsaq herqandaq diniy we siyasiy mewqe melum bir étnik yaki siyasiy goruhning janijan menpe’etini aldinqi shert qilip kelgen. Meyli dini yaki siyasiy mewqe bolsun özlirining teshebbusuni milliy yaki ijtima’i menpe’etlirige layiqlashturup, öz tereptarlirini köpeytishte haman insaniyetning ilghar ilim -pen qarashlirini shexsiy menpe’etlirige uyghun bir shekilde nezeriyewi jehettin yorutup bérishke orunup keldi. Biz uyghurlarning bu jehettiki tereqqiyatimiz qanche esirdin béri dewrning ihtiyajidin chiqalmighachqa milliy tepekkurumizni milliy menpe’etimiz üchün aktip bir shekilde xizmet qilduralmay haman yat milletlerning bezide din siyasetning, bezide siyaset dinning niqawigha kiriwalidighan, peqet özlirining milliyetliki üchün xizmet qilidighan milliy medeniyitining tesirige uchrap özlikimizdin bara-bara yiraqlap kettuq. Islam dini bilen islam dinini, Xiristiyan dini bilen Xiristiyan medeniyitini ayrip chüshenmiduq. Islam dégen sözning tar menide noqul dinni, keng menide islam medeniyitini, Xiristiyan dégenning tar menide Xiristiyan dinini, keng menide Xiristiyan medeniyitini körsütidighanliqini, bu ikki dinda pirinsipliq periqlerdin bashqa ortaqliqlar bar bolghangha oxshash, islam medeniyiti bilen Xiristiyan medeniyitining arisidimu kishini heyran qalduridighan derijide ortaqliqlar we oxshimighan derijide perqlerning barliqini inchike bir shekilde aydinglashturalmay, bezide ularning ottursidiki perqni inkar qilsaq bezide ular arisidiki periqni ilgha qilalmay kéliwatimiz. Bizni eng qaymuqturiwatqan nerse shu din we medeniyet hadiselirige qumandanliq qiliwatqan siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy küchlerning özliriningkini toghra qilish üchün allah hemme ademge bilish we bayqash iqtidarini ortaq bergen ilim-pen möjiziliridin qandaq paydiliniwatqanliqtin ibaret yoshurun sirdur. Biz bu sirni téxiche yéshelmey yürgechke héli gheripliklerning édilogiysini, héli sherqliqlerning édilogiysini toghra dep qarap, bayqighanlirimizning toghriliqini, milliy tepekkurimizdin ayrilghan halda ispatlashqa zoruqup, birdem dinning oxshimighan dewrlerdiki milliy menpe’et üchün qiliwatqan xizmetliridin tughulghan kapitalizim, sotsiyalizim we radikalizim qatarliqlarning arqisidin milliy sépimizni buzghan halda yügürep yürsek héli özimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy, iqtisadiy we pelsepiwiy eqidilirimizdin gumanlinip, ümüdsizlik patqiqigha chongqur pétiwatimiz. Bundaq bolushi bizning gherb we sherq, islam we Xiristiyan dinlirigha a’it türlük bilimlerni ügünish, tetqiq qilish, pishiqlap ishlesh, shu asasta özimizning milliy menpe’etige payda keltürüsh sezgürlikimizning piship yétilmigenliki bilen baghliqtur. Bizning Xiristiyan dini we medeniyti uyaqta tursun, özümiz bilen ming yildin béri yashawatqan islam dini we medeniyiti, xitay we xitay medeniyiti heqqidiki chüshenchilirimiz bilishning eng eqelliy derijisigimu yetmigen. Bizning bu heqte qilidighan ishlirimiz köp we japaliq. Bu kitabta xelqimizge Xiristiyan dini, Xiristiyan medeniyiti, Awropa we Awropa medeniyiti heqqide chüshenche bérishni meqset qilghanliqimiz üchün pikirimizni bashqa terepke shaxlatmaymiz.

Awropa medeniyitining Xiristiyan medeniyiti ikenlikini uduldin-udul inkar qilmisaqmu, uning Xiristiyan dinining özi emeslikini Awropa medeniyet oyghinish dewridiki hadiseler arqiliq chüshendürüshke orunimiz. Awropa medeniyet oyghinish herikitini Awropa édi’ologiyisining Xiristiyan dinining radikal idiyelirige qaritilghan edebiy oyghinish herikitidin ibaret islahat dewridiki bir qatar tereqqiyatlardin ayrip chüshendürgili bolmaydu.

Edebiyat-senetning janlinish herikiti Xiristiyan dinining merkizi italiyede meydangha kelgen bolup, bir qisim awan’gartlar kilassik medeniyet we edebiyat-senetni qobul qilsh arqiliq Xiristiyan dinining tereqqiyatni boghidighan ramkilirini inkar qilip, insanperwerlik idiysini teshebbus qildi we Awropaning Xiristiyan dinning boyunturuqliridin qutulghan yéngi medeniyet herikitining asasini saldi. Ularning pishwaliri danté aligéri (1265-1331), pétrarka(1304-1374), bokkachchu (1313-1375) qatarliqlar idi.

Danté 1265-yili florénsiyidiki sunghan aq söngek a’iliside dunagha kelgen bolup, ösmürlik chaghlirida Xiristiyan dinidin xéli mukemmel terbiye alghan, qedimki yunan pelsepesi we edebiyat-senitini pishshiq ügen’gen. U kéyin florénsiye sheherining memuri emeldari bolghan bolup, Xiristiyan dinining ma’arip, edebiyat-senet we sheher memuriyitige arlishishigha qarshi turghan. U bu ishi üchün eyni waqittiki italiye jemiyitide nopuzi üstün bolghan Xiristiyan rohanilirining qattiq qarshiliqigha uchrap, 1302-yili sürgün qilinghan. U sürgün jeryanida Xiristiyan dinining biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan méhnetkesh xelq bilen uchrushup, Xiristiyan dinining kishlik hayatqa keltürgen balayi apetlirini chongqur körüp yétish pursitige érishken. Danténing «ilahiy komédiye» dégen shé’iri esiri Awropa edebiy oyghunish dewrining wekil xaraktérge ige esiri bolup, uningda ottura qedimki zamandiki senet bilen pelsepe mujessemlen’gen. Xiristiyan dinining qarangghu terepliri yüksek bediy maharet bilen teswirlen’gen. Bu kitabning mezmuni muqeddes kitablardiki ilah, adem, duzax, jennet, gunah, azap we paklinish qatarliq meselileni chöridigen bolup, Xiristiyan dini bashlap mangghan yoldiki étiqadchilarning ijtima’i hayatigha yiltiz tartqan kirzis éngi qurulmisi mesxirilik, tili yomurluq we kinayige tolghan halda ipadilen’gen. Hejimi 14000 misradin ashidighan bu yirik eser duzax, mehshergah, jennettin ibaret terkiplerge bölinidu. Bu zor hejimlik dastanda eserdiki bash qehriman «men»ni qedimki rim sha’iri wérchilliy bilen uning meshuqi biyatliz duzax, mehshergah we jennetni ziyaret qilduridu. Ular ziyaret jeryanida diniy rohanilar we ularning egeshküchi murtlirini duzaxta, menpe’etperwer zatlar we xelqperwer padishahlarni jennette köridu. Dantiy bu eserde eqil édrakni medhiyelep, xurapatliqtin, diniy radikal idiyelerdin azat bolushni, bilimge intilish, kilassik medeniyetke sel qarimasliq qatarliqlarni teshebbus qilghan.

Pétrarka 1304-yili tughulghan plorénsiyilik sha’ir bolup uning dunya edebiyatida meshhur dep qaralghan sonitlirida, Xiristiyan dini rohaniliri keltürüp chiqarghan jahaletlik yillardiki diniy mustebitlik we xelqning échinishliq hayati meyüslik bilen teswirlen’gen. U edebiyatta tunji qétim Xiristiyan dini teripidin konturol qiliwélinghan edebiyat-senettiki zahitliq, diniy tüs arqiliq perdazlinidighan sirliqlashturmichiliq qatarliq Xiristiyan pelsepisining senetning üstidiki boyunturuqlirini buzup tashlap, muhebbetni biwasite teswirlep, nazuk pisxik hadiselerni ré’alliqqa sadiq bolghan halda teswirlep, allahning heqiqi küch qudiriti we uning tebi’ettiki möjizillirini medhiyeligen. U bir tereptin Xiristiyan dini ademlerge yükligen tengrilik xususiyitini inkar qilsa yene bir tereptin uningdiki cheklimilik tereplerni rastchilliq bilen teswirlep, uning yaritilmish obékitlar ichide pilanliq, progirammiliq we nishanliq élip baralaydighan ijtima’i Küreshlirige hésidashliq qilip, özining meripetperwer we xelqperwer idiyesi arqiliq Xiristiyan dini keltürüp chiqarghan hakimmutleq idé’ologiyeni inkar qilghan. U rohni, maddini, hayatni, ilah we ademlerni chongqur közütüp, Xiristiyan pelsepisidiki cheklimilik tereplerni keskinlik bilen inkar qilip, rim watikanigha shidddet bilen hujum qilghan we uning etrapidikilerni allahning heqiqiy iradisige asiyliq qilghan qanxorlar dep atighan.

Bokkachchu 1313-yili tughulghan. U xelq arisida tarqilip yürgen Xiristiyan diniy eqidisdin mustesna haldiki epsane-riwayet we tarixiy weqelerni asas qilip, Xiristiyan diniy jemiyetlerining kechürgüsiz jinayetlirini ré’al turmushqa sadiq bolghan halda pash qilidighan insanperwerlik idiyisi bilen sughurrulghan «on künlük söhbet» namliq eserni yézip chiqqan. Bu romanda Xiristiyan rohanilirining yalghanchiliqi, achközliki, shehwetperesliki, din hamiylirining kalwaliqi, peskeshliki we rehimsizliki qatarliqlar échip tashlanghan bolup tenqitning tigh uchi Xiristiyan dinining eng nopuzluq orgini hésaplangha rim watikanigha qaritilghan. Kitabta Xiristiyan dini eqidisidiki insaniy tengsizlik ret qilinip, insanning tughulush bilenla teng barawer ikenliki, kélip chiqishigha qarap aliyjanap we pes dep ayrishqa bolmaydighanliqini küchep tekitligen. U bu esiride sap muhebbetni medhiylep, shexisning maddidin we rohiy hadiselerdin sezgü ezaliri arqiliq hozurlinalaydighan hoquqqa intilidighanliqining teripleshke erziydighan pezilet ikenlikini otturigha qoyghan. Bu kitab élan qilinghandin kéyin chirkaw we diniy rohaniylarning qattiq qarshiliqini qozghap, aptorning hayati xewip ichide qalghachqa, jemiyette küchlük zilzile peyda qilghan we bu xil idiyening téz tarqilishigha seweb bolup qalghan.

Uningdin bashqa lé’ornardo bironiné (1369-1444) bilen lornitsi’o walla(1407-1457) qatarliqlar bar. Lé’ornardo bironiné chirikleshken Xiristiyan idi’ologiysining ma’arip idiyesini tenqit qilip, qedimki milliy enene asasida moda ma’arip sisitémisi yaritip, Xiristiyan dinining ma’arip endizisini buzup tashlash heqqide «florénsiye tarixi» dégen kitabni yézip chiqip, diniy jemiyetlerning xelqning qudret tépishini boghudighan bir qatar ma’arip endizisige ejellik zerbe bergen.

Lornitsi’o walla dunyagha dangliq tilshunas bolup, özining uzaq yilliq qedimiy eserlerni tetqiq qilish emgikidin paydilinip, rim watikanining bile we Bible heqqidiki nurghun mesilelerde saxtapezlik qilghanliqini, ularning oxshimighan dewrde muqeddes kitablarni xalighanche özgértip, «konstantinning iltipati» dégen’ge oxshaydighan yalghan tarixiy höjjetlerni toqup chiqqanliqini, Biblediki wehi dégenlerning qipqizil yalghanchiliq ikenlikini, wehi digenlerning wehiy kitabliri heqqide étiqadchilar yazghan wehi heqqidiki xatireler ikenlikini, ularning esli kitabqa wekillik qilalmaydighanliqini, chirkawlarning bu mesilide qedimki zamanlardin tartip barghanche heq dindin uzap kétiwatqanliqini pelsepe, din, exlaq, arxilogiye, tilshunasliq we itmologe tereplerdin pakitliq we qayil qilarliq échip tashlighan.

Awropa edebiyat-senet oyghinish herikiti tereqqiy qilip Xiristiyan dinining diniy alahidiliklerdin uzaqlashqan, yerlik xurapiy we hakimmutleqlikning dédikige aylinp qalghan qiyapitini özliri yaratqan obrazlargha mahirliq bilen singdürüp, insanperwerlik iddiysi bilen ré’alistik uslupni yüksek derijide béyitti. Florénsiyilik ataqliq alim lé’ornado dawinchi (1452-1519) tebi pen alimi bolupla qalmastin talantliq menyator pishwasi idi. U dindiki bidetlikke bolghan ghezep-nepriti bilen, pendiki qanuniyetlerni qollinip, resimler we heykellerdiki reng tuyghusini tengshep, siyujitlarni senetning pelsepiwiy qanuniyetliri boyiche organizatsi’onleshtürüp, ichki pérsonajlarning tebi’et qanuniyitige uyghun bolghan pissixik alahidiliklirini teswirlep bérishke alahide diqqitini jelip qilghan. Uning wekil xaraktérge ige eserliri watikan chirkawidiki isyankarliq tuyghusi bilen toyunghan tam sizmilar, «axirqi kechlik tamaq» we«monalissa» lardin ibaret. «Axirqi kechlik tamaq»ta Yezusning Xiristiyanlar peyghember dep qaraydighan 12 neper murti bilen eng axirqi qétim ghizalanghan ehwali ekis ettürülgen bolup, Jezusning «aranglarda biri manga xayinliq qildi…» dégen közni yumup achqiche bolghan ariliqtiki «12peyghember»ning keskin ziddiyetke, heyret we hoduqushqa, guman we derghezepke kelgen bir-biri bilen oxshimaydighan nazuk hés tuyghuliri partilash xaraktérini alghan küchlük bir ré’alistik uslup bilen teswirlen’gen. Xiristiyan diniy eqidisidiki bu «12peyghember» heqqidiki kemtüksiz, ilahiy we nuxsansiz süpetlerni toluq bilidighanlargha nisbeten, bu Bible aptorliri we wehiy anglatquchilarning, rohiy keypiyatidiki addiy ademlerdimu az körilidighan turaqsizliqning ashkarilinishi, ularning rohhiyet tüwrükining ghulap chüshishige tamamen seweb bolalaydighan derijidiki éghir mesxire bolup, Bible we Xiristiyan eqidisige yoshurunghan saxtapezlik we yalghanchiliq bu obrazlarning qelbidiki, Bible rohigha uyghun bolghan emma heqiqiy étiqadchilargha mas kelmeydighan dirammatik toqunushlar arqiliq wayigha yetküzülüp teswirlen’gen. Dawinchi her bir kishini del özige oxshitip, Xiristiyan dinidiki atalmish «salahiti» we «derijisi» boyiche jaylashturup, «12peyghember»ning heqiqiy étiqadchilarningkige oxshimaydighan 12 xil rohiy halitini teswirlesh arqiliq, muhimi ular arqiliq kéyinkilerge yétip kelgen Xiristiyan dinining qutsal kitabi Bibleni merkezlik teswirleshni asasiy meqset qilghan. Bu eserni her qandaq bir ademning chüshünüp kételishi tes. Emma u özige singdürgen parlaq idiye bilen insaniyetning qarangghuluq qaplap ketken qelb dunyasigha wastiliq yaki biwasite halda hazirghiche izgülik bilen tolghan bir nur chüshürüp turmaqta.

Mihayil anjilo (1475-1564) dangliq heykeltirash, ressam we injinér bolup, uning eserliri zulmet qaplighan ottura esir asminida chéqilghan chaqmaq. «Dawud»,«musa» qatarliqlar uning wekil xaraktérgha ige eserliri bolup, dawutta aliyjanap ghayige ige, eqilliq, rohiy we jismaniy küch quwetke tolghan bir milliy qehrimanning obrazi ekis ettürülgen. Musada bir nijatkarning milliy azatliq yolida ölümge téz pükmestin xelqqe bashchiliq qilip, gheyri milletlerning hakimmutleqlikige qarshi turup, zorawanliq üstidin ghelbe qazanghanliqi teswirlen’gen. Bu ikki eser eyni dewrdiki Xiristiyan dinining qatmal eqidilirige qarshi turup, insanning hayatliq üchün her zaman Küreshke teyyar turidighan, milliy zulum we insaniy kemsitishlerge igilmey, sunmay qarshiliq körsütidighanliqi heqqidiki aktiwal témigha béghishlanghan bolup, insan tebi’itidiki teqdirchilik, xurapatliq, ümidsizlik, bash egish, satqunluq we hurunluq qatarliqlargha kélishtürüp bérilgen zerbe. Gérche bu ikki eserning témisi muqeddes kitablardiki dangliq hékayilerdin élinghan bolsimu, eserning mezmuni qutsal kitablarning rohiy bilen birdek emes idi. Ularda insan tebi’itidiki teqdirge ten bermeslik, zorawanliqqa bash egmeslik, milliy zulumgha süküt qilmasliq, diniy jemiyetlerning milliy menpe’etni inkar qilidighan qa’ide-nizamlirigha shertsiz boysunmasliq, öz teqdirini yaritish yolidiki igilmes-sunmas iradisini teswirlesh asasiy meqset qilinghan.

Mihayil anjilo dunyagha meshhur talantliq heykeltarash bolupla qalmay, ressamliq maharitidimu insaniyetning qelb töridin orun élip kelmekte. Uning isyankarliq we Küresh rohiy bilen tolghan heykelliri eyni waqitta Xiristiyan rohanilirini anche xushal qilmighachqa, watikan uninggha tehdit sélip, u qilip baqmighan, qilsa utuq qazinalaydighan yaki qazinalmaydighanliqi éniq bolmighan, utuq qazansimu, qazanmisimu hayatigha tehdit kélish ihtimalliqi tughulidighan, shistén chirkawining ichini Biblediki dunyaning yaritilishi we qiyamettiki höküm hikayiliri asasida resim bilen bizep chiqishni buyrighan. Bundaq bir wezipining höddisidin chiqish Xiristiyan dini eqidisige isyankarliq pozitsiysini tutqan, uslubi dinni eslidiki radikal idiye bilen téximu perdazlep körsütüshke adetlinip ketken yallanma minyatorchilargha oxshimaydighan, yene kélip ressam emes heykeltarash bolghan, téximu qamlashmighini ilgiriki eserliri Xiristiyan chérkawlirining oghusini qaynitip qoyghan mihayil anjilodek gigant senetkarlar üchün bir qétim ölüp, yene tirilgendinmu qiyin toxtaydighan bir ish idi.

Mihayil anjiloning «dunyaning yaritilishi» we«qiyamettiki höküm» dégen meshhur eserliri popning buyruqigha asasen Injildiki hikayelerni asasiy tima qilghan bolup, u bu eserlerge ustiliq bilen shu dewrde bash kötürgen humanistlarning Xiristiyan dinining qutsal kitawidiki we Xiristiyan dinidiki ajizliq tereplerni inkar qilidighan pelsepiwiy idiyisini singdürgen. Uning bu eserlirige Yezus xuda emes adem, tengrining oghli emes peyghember, Bible digen kitab Injil emes Injil heqqidiki hikayeler, uningdikiliri wehiy emes uning yazghuchilirining kallisigha kelgen adettikidek oy pikirliri dégendek mezmunlar singdürülgen. Uning «qiyamettiki höküm» dégen esirige Xiristiyan dunyasidiki qelbi oyghaq, bilim we ilahiyet penliride wayigha yetken, emma Bibleni heqiqi qutsal kitab, Yezusni xuda deydighan, dunyaning yaritilishini Xiristiyan dinidiki üch menbechilikke emes islamdiki bir menbechilikke baghlap chüshünidighan awan’gart alimlarning idiyesi singdürülgen bolup, uningda teswirlen’gen bulut arisidiki Jezus allahning heqqiy hükmi chüshkende insanperwer bir adem we xosh xewer keltürgen bir peyghember qiyapitide meydangha chiqip, allahning zaman axiridiki zilzilisidin qorqup, özining sürlik halitini yoqutup, xuddi allahning ijadiyetliri ichidiki bir insandek yaki bir peyghemberdek chirayidin nur qéchip we halsizlinip, qorqunchtin titirep kétidu.

Rafayél (1483-1520) Awropa edebiyat-senet janlinish herikitining üch meshhur namayendisining biri bolup, u senet ijadiyitide Xiristiyan dinining barliq cheklimilikliridin qutulup, erkin ijadiyet élip bérishni, eserde insanning murekkep ichki dunyasini tashqiy yüzlinishchan yeni ré’al ijtima’i hadiseler bilen qoshup teswirleshni we hayattiki tiragédiyilerni humanistik yol bilen ipadileshni teshebbus qildi. Uning eserlirining témisi gérche Injildiki shexislerni ipadileshni asasiy téma qilghan bolsimu, chirkaw pelsepisining insanning tughma tebi’iti we ijadchanliq rohini boghidighan kona ramkilarni inkar qilishqa béghishlanghan. U meryem anining her xil obrazlirini sizip chiqqan bolup, her bir parche eserde qandaqtur bir qisim xiristi’an muritlirining neziridiki ilahe yaki ilahning anisini emes, eksiche qelbi aniliq méhri-muhebbet we insaniy söygü bilen tolup tashqan bir méhriban anining güzellik we eqil-paraset urghup turidighan obrazini yaratqan. Eserde Xiristiyan dinining ilgiriki sirliqlashturmichiliq we zahitliqqa éghirliq bérip teswirlinip kishilerni dinning küchidin emes senetning küchidin artuqtin artuq teshwish we endishige salidighan yasalma uslub qollinilmastin rafayél we uning dewrdashlirining Xiristiyan dinigha we uning qutsal kitabigha guman bilen qaraydighan isyankarane rohi öz ipadisini tapqan.

Meselen,«yaylaqtiki meryem ana»,«a’ina akademiyesi» dégen eserliri meshhur bolup, bu eserlerde shu dewrning diniy jahaletke qarshi pidakarliq rohi teswirlen’gen. «Afina akademiyesi» dégen eserler chirkaw tamlirigha sizilghan bolup, bu eserde yunanning qedimki peylasopliridin aristotil, eflaton we soqrat qatarliqlarning obrazliri yaritilghan bolup, ularda shu dewr Awropa kishilirining Xiristiyan dinining möjiziliridin alliburun gumanlinip ilim-penning küch-qudritini tonup yetkenliki hem shexis, ka’inat we ilah heqqideki chüshenchilirining yimirilishqa qarap yüzlen’genliki körünüp turidu.

Bu dewr senetkarlirining yene bir wekili jaljani (1478-1510)bolup, uning wekillik eserliridin «uxlawatqan winas», «buran chapqunluq yamghur» qatarliqlar bar. Ressam «uxlawatqan winas» dégen eserde yunan epsaniliridiki muhebbet ilahining teqi-turiqini simiwolluq menige ige tebi’et motifliri bilen kirishtürüp teswirlep, ajayip güzel shé’iri tuyghu hasil qilghan, «buran chapqunluq yamghur» dégen eserde upuqtiki buran chapqun bilen etraptiki tebi’et hadiselirini parallil teswirlep, buran chapqun we qara bulut, parlap turghan quyash we jimjit tebi’etni teswirligen bolup, hüküm süriwatqan hayatliq we ölüm, allahning iradisi we insanning titrep turghan nazuk tebiyiti qatarliqlarni teswirligen bolup bu Awropa edebiyiyat-senet janlinish herikitining peyda bolush, tereqqiy qilish we janlinish jeryaninini chüshünishte ijabiy ehmiyetke ige eserdur.

Edebiyat-senet oyghinish herikitining Awropadiki tereqqiyati birqeder tekshisiz bolghan bolsimu, emma qazanghan netijiliri alemshumul boldi. Bundaq yéngiliqning barliqqa kélishini türk osmanilar impratorliqi we ereb umeyye impratorluqi dewridiki islam dini we qedimki yunan pelsepisi asasida özini bizep chiqqan islam medeniyitidin ayrip qarighili bolmaydu.

Awropa edebiyat-senet janlinish herikitining yene bir güllen’gen merkizi gérmaniye bolup, deslepte Xiristiyan dinining her türlük boyunturuqliridin qutulalmighan bu heriket, türlük insanperwerlik pikir éqimliri we diniy islahat netijiside axiri özige chiqish yoli tapti. Eyni waqittiki gérmaniyening siyasiy jehette bölünüp kétishi Xiristiyan rohaniylirining shüliwélishigha paydiliq bolghanliqtin, ezeldin Xiristiyan eqidisige guman bilen qaraydighan gérmanlarning chirkawlargha bolghan öchmenlikini téximu kücheytti. Mushundaq bir tarixiy arqa körünish netijiside diniy angdin milliy angni yüksek köridighan yéngi medeniyet herkiti barliqqa keldi. Dunya pelsepisining ochiqigha aylinish aldida turghan gérmaniye bundaq bir shöhretlik namgha érishishtin awal alahide bolghan ashundaq tarixi arqa körünüshlerning tejiribe sawaqliri toplanghan bir muqedes tupraqqa aylinip qalghan idi. Gérmaniyede barliqqa kelgen yéngi medeniyet herkitining deslepki wekilliri hésaplanghan rotérdamliq érazm, réyixlin qatarliqlar medrise pelsepisige qarshi turup, Xiristiyan dini eqidilirining milletke keltürgen balayi apetlirini tenqit qilip, diniy islahat dewrining bashlinishigha puxta asas saldi.

Edebiyat senetning gérmaniyedeki tereqqiyati Awropada omumyüzlik yétip kélish aldida turghan ilim-pen dewrining bashlinidighanliqining deslepki siginalini chaldi. Miladiy xi esirdin xwi giche bolghan yüz yil bu heriketning gérmanlar arisidiki altun dewrini kütiwaldi. Xwi esirning bashlirida éghfurt uniwérsitéti gérmaniyediki humanizim herikitining merkizige aylandi. Bu mektepni merkez qilghan diniy rohanilarning inkar qilghuchiliri külin uniwérsitétini asasiy baza qilghan Xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan medrise peylasoplirigha ejellik zerbe berdi. Humanistlar dinni axiret üchünla emes, ré’al dunyaning éhtiyaji üchün qollinishning eng muhimliqini tekitlep, insanperwerlik idiysi bilen Bible we diniy étiqadtiki mesilelerni izahlap, ti’ologiye penlirining simowlluq rolini tekitlep, téxnik, pelsepe we edebiyat-senet penlirini dindin xaliy shekilde tereqqiy qildurushni teshebbus qildi.

Rotérdamliq érizarm (1467-1536) dégen kishi bu heriketning deslepki namayendilirining biri bolup, uning «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eseri shu dewrning wekil xaraktérgha ige esiridur. U bu esiride exmeq Jezusni meydangha chiqirip wez éytquzup, uning dé’alog we monologliri arqiliq Xiristiyan dinining xelq arisidiki wekilliri hésaplanghan papa, kardénal, épiskop, mute’essip medrise peylasoplari we chérkaw mötiwerliri qatarliqlarning insan qélipidin chiqqan hile-neyrengliri we yalghanchi-saxtapezliki qatarliqlarni qattiq tenqitligen. Eserde Xiristiyan dinining hamiyliri hésaplanghan bu yilan chayanlarning ishretwazliqi, chirikliki, shehwaniyliqi, achközlüki, shöhretperesliki we alemning yaratquchisigha qilghan munapiqliqliri ré’alliqni ölchem qilghan halda teswirlen’gen. Érizar Xiristiyan dinining bidet tereplirini keskinlik bilen tenqitlep, insaniy erkinlik we milliy rohni medhiyelep, Xiristiyan dinining diniy qa’ide yosunliridiki jemiyetning tereqqiyati we milletning qudret tépishigha putlikashang boliwatqan müjimel tereplirige baturluq bilen qarshi chiqidu. U Xiristiyan dinining allah burun din ala’igikenilikini yoqutup, jemiyet exlaqi we qa’ide yosun qatarliqlarning waqti ötken ewrishkisi bop qalghanliqini, uning tereqqiy qildurush we islah qilishqa mohtaj bolup qalghanliqini, uningdin bashqa siyaset, hakimiyet, ilim-pen, we edebiyat-senet, iqtisad we téxnika qatarliqlarni dinning boyunturiqidin azat qilishni, ma’aripni piraktik penlerge yüzlendürüshni we dinda tamamen milletning ronaq tépip, güllinishige paydiliq bolghan derijide bir islahat élip bérishning texirsizlikini otturgha qoyghan. Uning muhim hujum qilish nishani rim watikani we chirkaw peylasopliri bolup, u chirkawlardiki betbeshirilikni tazilap, insaniyet tereqqiyatigha uyghun derijidiki bir türlük diniy tereqqiyatning barliqqa kelishini ümüt qilghan. U özining awam xelqqe paydiliq bolghan pelsepiwiy we diniy chüshenchilirining Xiristiyan dinining biwasite ziyinigha uchrawatqan étiqadchilar jama’etchiliki teripidin he dése soghuq qarshi élinghanliqigha narazi bolghan halda xelqni epsane-riwayetlerdiki özining béshini özi yeydighan köp bashliq yalmawuzgha oxshatqan. Emma xelq haman uning yalqunluq xitablirini meniwiy jehettin asan hezim qilalmighini bilen, u yazghan «hamaqet mehbutqa medihye» dégen eser arqiliq kéyinki waqitlarda özlirining Xiristiyan dinigha qarshi élip barghan Küreshlirige meniwiy énirgiye toplighan.

Awropa edebiyat-senet oyghunish herikitini yéngiliqqa köchüsh herikiti dep atashqimu bolidu. Bu heriketning ispaniyede bash kötürishi bir qeder asta bolghan bilen, özliri qazanghan alemshumul netijiliri kishining közini chaqnitidu. Bundaq bolishida belkim eyni dewrde Awropaning tereqqiyatigha öchmes tesirlerni körsetken islam medeniyitining tesiri bar bolushi mumkin. Xiw esirlerde téxiche mustebit padishahliq we diniy jemiyetning wehshiylerche hökümranliqi astida turiwatqan ispaniyede yéngiliqqa köchüsh herikitining bolushi we Xiristiyan chérkawlirining saxtapezlikige chek qoyidighan humanistik idiyelerning bash kötürüp chiqishi Awropa tarixida az körülidighan dewr bölgüch ehmiyetke ige idi.

Yéngiliqperwer humanistlar küchlük insanperwerlik herikitining yuquri ewjige kötürülüshi bilen Xiristiyanche ma’aripning matem siginalini chélip, uni hökümranliq ornidin, özige eng mas kélidighan simiwol xaraktérlik bir pen derijisige chüshürüp qoyidighan, dindin we dinning boyun turuqidin tamamen xaliy bolghan yéngiche uniwérsitétlarni qurdi. Ma’arip programmisida burunqidek ilahiyet we dinni merkez qilidighan, pen we téxnikini dinning maliyigha aylandurup qoyidighan ölük ramka yéngilinip, derisliklerde sherqte güllen’gen islam medeniyitidiki idi’ologiye, üstiqurulma we pen-téxnikigha hem shundaqla qedimki yunan, rim we italiyening ilghar medeniyitige a’it yéngiliqlargha yer ajritilip hazirqi zaman Awropa medeniyitining ul téshi bolup qalghan bir türküm dunyagha dangliq awan’gart alimlarning yétiship chiqishigha aldinqi shert hazirlighanidi.

Ende

10.09.07 Germaniye

Sekkizinchi bab

Awropadaki Medeniyet Oyghinishi we Jahaletning zawali

Merkizi Asiyada, jümlidin uyghuristanda nechche yüz yil höküm sürgen jahalet yilliri bashlinishi bilen Awropada ming yillap höküm sürgen jahalet yilliri axirliship, asta-asta upuq süzülüp, ilim-penning parlaq téngi étishqa bashlidi. Awropada dini islahatchilar we humanistlar élip barghan edebiyat-senet oyghunishidin kéyin uzaq ötmey Awropadiki Xiristiyan dinining asasliq mezhepliridin martin liyutérchilar, yunan prawéslaw gorohidikiler, rim katolik mezhipidikiler, kalwénchilar qatarliqlarning xelqni aldap kelgen her türlük saxtapez likliri su üstige leylep chiqip, ilim-penning zor derijide janlinishigha, ilgiriki herqandaq dewrdikige qarighanda téximu mas kilidighan mümkinchilikler tughuldi. Astronomiye, mashinsazliq, fizika, anatomiye we fizi’ologiye tetqiq qilish qizghinliqi qozghulup, yéngidin peyda bolghan sheher aqsöngekliri özlirining ishlepchiqirish ünümini östürüsh üchün tebi’ettiki jisimlarning fizikiliq xususiyetlirini we tebi’et küchlirining heriketlinish qanuniyetlirini tetqiq qilidighan penlerge éhtiyaji chüshti. Uningdin ilgiri ilim-pen Awropada Xiristiyan dini telimatining her tereplime boghushigha uchrap, chiqish yoli tapalmay dini jemiyetler belgilep bergen tar da’ire ichide özining put-qolini özi nadanliq we xurapatliq, jahilliq we bilimsizlik bilen chüshep qoyghan idi.

Humanistlar (pelsepichiler, yazghuchi-senetkarlar, ilim -pen keshpiyatchiliri…) Xiristiyan diniy jemiyetlirining hérip halidin ketken, konirap juluqi chiqip ketken, radikal idiye we konserwatip rohqa tayinip, özlirining xurapiy we aldamchiliqqa tolghan hayatini sürdüriwatqan kona qorghini bilen bolghan Küresh jeryanida, bashqa penlerge oxshash tebi penlerningmu musteqil tereqqi qilish imkaniyetlirining yaritilishigha shara’it yaritip berdi. Ilim-pen alimliri tejribe we matématikini pen tetqiqatida ishlitip, insaniyetning bexit-sa’aditi üchün yéngiliq yaritishqa yürüsh qildi. Xwi esirdin xwi’i esirning otturilirigha qeder hazirqi zaman tebi penlirining tereqqiyat asasi tiklinip, jemiyet tereqqiyatida yéngi bir sehipe échildi. Bu mezgilge kelgende matématika, ximiye, fizika, bi’ologiye we meditsina penliri Xiristiyan dini eqidisige tighmu-tigh halda ilmiy, sistémiliq, programmiliq we parallil qedemde tereqqiy qildi. Bu ottura esir jahaletlik dewrige üzül-késil ilmiy tenqidi pozitsiye tutalighan humanistlarning pelsepe we edebiyat-senet saheside élip barghan musheqqetlik izdinishlirining méwisi bolup, insaniyetning ilim-pen tarixidiki yene bir qétimliq ghayet zor kölemde élip bérilghan inqilabi idi. Bu dewrge kelgende pen we téxnika ilimliri Xiristiyan dini eqidisi’iki insaniyetning ijadiyet we tereqqiyat iqtidarini boghushlap qoyghan bir qatar ilahiyet qarashlirini bolupmu medrise pelsepisining tüp pirinsiplirini ilmiy tereptin inkar qilip, ishlepchiqirish küchlirining uchqandek tereqqiy qilishini ilgiri sürdi we yéngiche dunya qarash we yéngiche pelsepige tewrenmes asas sélip, ilim-penning kéyinki esirlerdiki dunyawiy partlash dewrlirining ul téshini wujutqa keltürdi.

Tebi penlerning tereqqiyati mahiyet jehettin éytqanda eqiliy we jismaniy emgekchilerning ishlepchiqirish emeliyiti dawamida biriktürgen qollinishchan tejirbiliri we sawaqlirining eqliy jehettin rawajlandurulishi we omumlashturulishi idi.

Ottura esirning axirqi mezgilliride Awropa elliride ishlepchiqirish küchliri meniwiy tereptiki türlük cheklimiliklerdin azat bolup, texnika yéngilinip, qol sana’etning tereqqiy qilishini ilgiri sürdi. Ishlepchiqirishning kölimi kéngiyip, ünümdarliqi yuquri kötürildi. Ilim-pendiki yéngi ilgirlesh kishilerning nezer da’irisini kéngeytip, bilimini mollashturup, ilmiy nezeriyening tereqqiyatini ilmiy asaslar bilen teminlidi. Uningdin bashqa kündilik turmush we emeliyet jeryanida köp uchraydighan tebi’et hadiselirimu nezeriyewi jehettin chüshendürülüshke bashlidi. Shunga kishilerning emeliy mesileler we nezeriyewi mesilelerni tetqiq qilishimu burunqidek Xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerning tesirige uchrimastin pelsepe, matématika, fizika, astronomiye, zo’ologiye, botanika we jughrapiye tereplerdin erkin tereqqiy qilalaydighan imkaniyetlerge asta-asta ige bolushqa bashlidi. Tebi pen alimliri tekshürüp tetqiq qilish, logika we gi’ométiriyege uyghunlashturush, toghra we ishenchlik bolishigha kapaletlik qilish üchün yardem béridighan téliskop, térmograf, gégrograf, we paragraf qatarliqlarni keship qildi. Yuquri örlesh basquchida turiwatqan milliy igilik, texnik penlirining dinning tesiridin xaliy halda tereqqiy qilishini teqezza qildi. Tebi penlermu kapitalistik payda menpe’et qoghlushushning keskin riqabetliri ichide shiddet bilen tereqqiy qilip, jemiyet tereqqiyatining milliy menpe’etler ge mas qedemde tereqqiy qilishigha türtke bolup berdi.

1400-Yillarda dunyagha kelgen yéngi pelsepe éqimliri bilen ming yillardin artuq hökümran orunda turup kelgen Xiristiyan dini pelsepisining ottursida kélishtürgili bolmaydighan ixtilaplar bara-bara meydangha kelgili turdi. Humanizim we yéngi pelsepe meydanida turup éytqanda alem madda bolup, maddilarning özige xas heriket qilish qanuniyiti, xususiyetliri we ichki qurulmiliri bolghachqa uni küzitish we tejiribe qilish usullirini qollinip, heqiqetke yétish allahning iradisige uyghun dep qaralghan. Shunga bu dewrge kelgende ilim-pende tarixta körülüp baqmighan partlash hadisesi barliqqa kelgen. Bu dewrning nadir ilim-pen namayendiliridin nikolay kopérnik, dijordano biruno, galiléy, képlér, turichélli, buyl, harwéy, frénsis békon, dékart, sipinoza qatarliq munewwer tebi pen alimliri yitiship chiqti. Biz bu yerde ularning ilmiy qarashliri bilen Xiristiyan dinining tüp qarashliri ottursida periqning bar-yoqluqini, we bu jahanshumul alimlargha bolghan cheksiz hörmitimizni ipadilesh üchün, ularning pelsepiwiy qarashliri, keshpiyat we ilim dunyasigha qoshqan öhpilliri bilen qisqiche tonushup chiqimiz.

Nikolay kopérnik (1473-1543) polshaliq ulugh astronom. Uning astronomiye sahesidiki muweppeqiyetliri dewr bölgüch ehmiyetke ige. Uningdin ilgiri Xiristiyan dinidiki türlük cheklimiler tüpeylidin ilim-pen dunyasi ka’inatning tüzilishi heqqidiki heqiqetni tüp mahiyiti bilen bayqap bolalmighanidi. Téxiche kishiler qedimki peylasop arstotél we astronom pitoléméylarning yer merkez telimatini heqiqet dep qaraytti. Medrise pelsepichiliri Xiristiyan dinining qarangghu tereplirini insaniyetning eqil paraset miwiliri arqiliq bizep körsütüsh üchün yer merkez telimati bilen dada xudaning ka’inatni yaratqanliqi heqqidiki qutsal kitablarda sözlen’gen qissilerni ustiliq bilen birleshtürüp, uni allahning heqiqiti süpitide ulughlap, tewrenmes diniy eqide derijisige kötüriwalghanidi. Xiristiyan rohaniliri yene bu heqte bir yürüsh «meqset nezeriysi» dégenni oydurup chiqip, dada xudaning méhribanliqi heqqide qarisigha hikayelerni toqup, dada xudaning insanni ulughlighanliqi üchün yerni ka’inatning merkizi qilip yaratqanliqi heqqidiki epsaniler ni allahning möjizisi qilip körsütishke orunghanidi. Ular allahning iradesige qarisigha höküm qilip, «yer shari muqerrer halda alemning merkizi bolushi kérek» dep qarighan. Bu quduq ichide tughulup, quduq ichide yashighan bir paqining alem mushu déginidekla bir qiziqarliq hékaye idi xalas. Bu qarash Xiristiyan dini menggü özgermes dep qarighan dada xudaning iradisi idi. Kopérnik özidin ilgiri merkizi Asiya we ottura sherqte güllen’gen islam medeniyitining küchlük namayendilirining ka’inat we alemning tüzülishi heqqidiki ilim-pen netijiliri we özining ottuz nechche yilliq asman jisimlirini emeliy közitish jeryanidiki istastikiliq inchike hésaplashlar dawamidiki eqliy xulaselerdin paydilinip, «quyash merkez telimati» ni otturigha qoyup, yer shari we bashqa seyyarilarning quyash etrapida aylinidighanliqini, yer sharining yene öz oqini merkez qilip aylinidighanliqini ilmiy yosunda, nezeriywi asaslargha ige halda ispatlap chiqip Xiristiyan eqidichilirining allah heqqide toqup chiqqan bir talay yalghanlirini xelqalem aldida ashkariliwetti. Bu bilgen kishilerge din we allahning iradésidin barghanche uzaqlap kétiwatqan Xiristiyan eqidisining matem siginali bolup qalghanidi.

Kopérnikning «quyash merkez telimati» nuqtineziri, uning 1516-yili yézishqa bashlighan 1536-yilliri tamamlighan «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida otturigha qoyulghan bolup, 1543-yili küzde gérmaniyining baden-württemberg uniwérsitéti teripidin neshir qilinghan. Shu yili kopérnik 24-may wapat bolghan bolup, u wapat bolushtin awal kitabning emdila neshir qilinghan nusxisini tapshuruwalghan.

Kopérnikning «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabi insaniyet ilim-pen tarixida kemdin-kem körülidighan möjize bolup, u insanlarning allah heqqidiki iptida’iy qarashlirini aghdurup tashlap, Quraniy Kerimdiki allahning derijidin tashqiri, insanning eqil-parasiti arqiliq chüshendürüp bérish qiyin bolghan küch-qudriti we iradesi heqqide bisharet bérish arqiliq Xiristiyan eqidisidiki cheklimilik tereplerni su üstige leylitip chiqarghan. Bu telimatning otturigha qoyulishi insaniyetning qanche ming yilliq qarangghuluq ichide tinep yürgen ijatchanliq rohigha küchlük medet bérip, ilim-penning salmaq qedem bilen ilgirlishige yiqilmas köwrük hazirlap bergen.

Kopérnik «asman jisimlirining herikiti» dégen kitabida nurghun pakitlarni keltürüp, Xiristiyan dini pelsepisidiki «quyash yer shari etrapida aylinidu» dégen qarashning bir xil xata tuyghudin kélip chiqqanliqini, yer sharining öz oqida aylanghach quyashni pirqiraydighanliqi qol sighmas heqiqet ikenlikini su kirmeydighan bayanlar arqiliq estayidilliq bilen yorutup bergen. U bu meshhur esiride tuyghuning tejiribidiki rolini inkar qilmighan bolsimu bezide tebi’et hadiseliri keltürüp chiqarghan tuyghularning insanning eqil-parasiti we tejiribisidin tashqiri haletke duch kelgenliki üchün asanla xata tonush keltürüp chiqiridighanliqini, obyéktip sheyilerning qanuniyetlirini toghra tonush üchün tuyghu tejiribilirini yenimu ilgirligen halda analiz qilish, we tehlil qilish, shakilini chiqirip tashlap méghizini qobul qilish, heqiqetke sadiq bolup, xata tuyghularning éziqturishidin saqlinish kéreklikini tekitligen. Kopérnikning meshhur «quyash merkez telimati» ilan qilinip, yawaropada ming yildin artuq Xiristiyan pelsepisining bésimigha uchrighan allahning möjizilirini téximu échip béridighan matériyalistik pelsepe Awropada azatliqqa érishti. Shuning bilen emeliy tejirbini asas qilghan tebi penlerning xurapatliqqa qarshi turush, pelsepining Xiristiyan dini eqidisidin kelgen jahaletlirige qarshi turush inqilawining muqeddimisi bashlandi.

Kopérnik telimati pütkül Xiristiyan dunyasining jümlidin rim papisining qattiq ghezipini qozghap, «asman jisimlirining herikiti» dégen kitab qattiq meni qilindi. Lékin quyashni itek bilen yapqili bolmighandek, kopérnikning bu meshhur telimati, diniy jemiyetning bésimigha, qattiq meni qilishigha we nazaret qilishigha uchrighanche téximu shiddet bilen pütkül dunya miqyasigha tarqilip ketti.

Djordano biruno(1548-1600) italiyilik peylasop we astronom. U yazghan «cheksiz alem we sanaqsiz dunya», «nohning kémisi» qatarliq meshhur eserliri bar. U jahanshumul alim kopérnikning dewr bölgüch idiylirige warisliq qilip, Quraniy Kerimde otturigha chiqqan alem we ka’inat heqqidiki qarashlarni ilmiy jehettin sherhiylesh we xulasileshke pütün hayatini béghishlap, Xiristiyan dinidiki waqti ötken madda we hayatliq heqqidiki allahning namigha toqup chiqilghan saxta heqiqetlerni inkar qilishta shanliq netije yaratqan.

Biruno dunyaning chong kichikliki we alemning qurulushi heqqide ilgiri ötkenlerge qarighanda téximu toghra téximu éniq bolghan bir yürüsh qarashlarni otturigha qoyup we ispatlap, insaniyetning tesewur küchimu ajizliq qilidighan derijidiki mesilelerni tejiribe we biwasite küzütish arqiliq yekünlep chiqqan. Biruno «alem cheksiz we bir pütündur» dégenni teshebbus qilghan. U «quyash peqet insanlar turiwatqan seyyareler sistimisining merkizi, alemning merkizi emes. Ademning tesewwur küchi yetmeydighan derijidiki sirlargha toyunghan alemde kopérnik merkez dep qarighan quyashtin yene nurghuni bar. Ular öz-ara sistéma hasil qilishqan, quyash sistémisigha oxshimaydighan yene nurghunlighan yultuzlar sistémisimu bar. Alemning merkizi yoq, emma herqandaq bir sistémidiki quyashni asasiy nuqta dep qarap, bu nuqtini shu sistémigha nisbeten merkez dep qarashmu xata emes» dep jakarlighan.

Biruno yene: «alem maddidur, bir pütündur, uning öz yaratquchisi belgilep bergen bir qanuniyiti bar. Alem menggülüktur (tar menidiki hayatliq emes). Uni insan küchige tayinip yaritiwalghilimu, yoq qiliwetkilimu bolmaydu, köpeytkilimu, azaytqilimu bolmaydu. Xiristiyan eqidiside tekitlen’gendek tebi’ettin tashqiri bolghan dada we bala ilah dégen nerside bu qanuniyetlerni öz iradisi bilen kontrol qilip turalaydighan alliqandaq bir inirgiyemu yoq» dep körsetken. Buning bilen Biblediki dada we bala ilahning mewjutluqi inkar qilinghan. Biruno yene tebi’et dunyasi bilishning ubyékti, peqet bilim we eqil idrakka tayanghandila allah yaratqan murekkep sirlarni, singdürgen ejrige layiq yeshkili bolidighanliqidin bisharet bergen. Eqil we bilimge toyunghan étiqadning heqiqiy étiqad bolidighanliqini, bilim we tejiribidin ayrilghan étiqadning yiltizi yoq derextek hayatliq inérgiyesidin ayrilip qalidighanliqini tekitligen. U cheksiz tebi’etni qadir allahning bir türlük zahir bolushi, hemme nerside uning iznasi bar, uning herikiti we iradisi insanning iradisi bilen baghlinishliq emes dep körsetken. Bu telimatlarning heqiqitige islam heqqide mukemmel bolghan sistémiliq terbiyege emes, Quraniy Kerimni bir qétim oqush pursitige ige bolghan eqliy qabiliyiti xéli töwen derijideki ademmu asanla yételeydu.

Biruno Bible we Jezusni ötkür pelsepiwiy we ilimiy tejiribe arqiliq inkar qilip, Xiristiyan dinidiki iptida’i madda we ilah heqqidiki qarashlarni xuddi qara borandek süpürüp tashliwetken. Xelqning qelbidiki zulmet alimining biruno telimati asasida yurutulishi, Xiristiyan dinini ikkinchi qétim hergizmu ilgirikidek eslige kéleleydighan imkaniyetlerdin ayriwetken. Bu dehshetlik zerbige chidiyalmighan, étiqadchilar aldida yüzi chüshüp, diniy we penniy tereptin birunoni inkar qiliwétishke amalsiz qalghan rim watikani, munewer alim birunoni dindin chiqirip tashlighanliqini jakarlap, 15 yil chetelge sürgün qilghan. U shunche uzaq sergerdanliq hayatini kechürüp qaytip kelgendin kéyin, «Yezusni inkar qilghan, Xiristiyan dinigha qarshi chiqqan» déyilip, qolgha élinip, türmige tashlinip, wehshiylerche qiyin qistaqqa élinghan. U éghir suraq jeryanida Xiristiyan dinigha qarshi chiqmasliqqa, biblini heqiqet dep tonushqa qanche mejburlanghan bolsimu heqiqet aldida baturluq körsütüp, papa we medrise pelsepisige qarshi chiqip, Xiristiyan diniy eqidisidiki saxtapezliklerni, diniy jemiyetlerning aldamchiliqini pash qilghan. Xiristiyan dinining dunyadiki eng chong muriti hésaplanghan rim watikani, birunoni türmide yette yil insan qélipidin chiqqan halda qiyin qistaqqa alghandin kéyin uni iradisidin tewritelmey, uni qan tökmeydighan herqandaq bir wasite arqiliq öltürüsh hökmini ilan qilip, jaza meydanida iradisidin yandurmaqchi bolghan. Rim watikani uninggha: «öz pikiringdin yanmisang otta köydürülisen!» Dep tehdit salghan bolsimu, bu qehriman alim heqiqet üchün öz iradisidin yanmighachqa, Xiristiyan dinining eng yuqiri hoquqluq orgini bolghan rim papisi uni 1600-yili 2-ayda rimdiki büyük watikan chérkawining aldidiki güllükte dargha ésip qoyup otta köydürüwetken.

Biruno insaniyet teqdirige hawadek zörür bolghan heqiqet üchün hayatining xewipke uchrawatqanliqini bilip turghachqa, özige shepqetsizlerche yüzliniwatqan ölümge perwa qilmayla qalmay, özining ölümge buyrulghanliqi heqqidiki höküm oquliwatqanda:-Xiristiyan sotigha siler méni ölümge buyrup, özenglarni qorqunch bésip kétiwatidu. Xam-xiyal qilishmanglar, ot méni boysunduralmaydu! Kelgüside haman méning pikirimning toghriliqini bilip qalisiler!-Dep xitap qilghan.

Galiléy (1564-1642) italiyilik meshhur astronom we fizika alimi. U téliskop arqiliq asman boshluqini közitip, kopérnik telimatini yenimu bir qedem ilgirligen halda ispatlap chiqqan. U yene ayning yüzide igiz tagh we chongqur hanglarning barliqini bayqighan. U yene etrapliq küzitip, yopétirning etirapida aylinidighan töt hemraning barliqini bayqighan. Quyash yüzidiki qara daghlarning üzlüksiz özgürüp turidighanliqini küzetken. Saman yolining sansizlighan yultuzlardin terkip tapqanliqini chüshendürgen. Wénéra we yer sharining quyash etrapida aylinidighanliqini bayqighan. Galiléy kichikrek asman jisimlirining chongraq asman jisimlirining etrapida aylinishini bir xil tebi’et qanuniyiti, dep hésaplighan. 1632-Yili galiléy «pitolémiy bilen kopérnikning ikki xil meshhur alem sistémisi toghrisida dé’alog» dégen esiridiki bayqashlar asasida méxanika qa’ideliri bilen birleshtürüp, pitolémiy telimatidiki bezi tereplerni tenqit qilghan. Bu eser kopérniktin kéyin Xiristiyan diniy eqidisi we medrise pelsepisige bérilgen yene bir qétimliq éghir zerbe bolup, u téximu ilgirligen halda Xiristiyan rohaniylirining allahning namida yalghandin toqup chiqqan saxtapezliklirini ashkarilap, Xiristiyan diniy eqidisining alliburun muqeddes diniy eqide bolush xaraktéridin ayrilip qalghanliqini xuddi Quraniy Kerimde körsetkendekla yene bir qétim tekitligen. Bu alimlar bu xil izdinishning eng deslepki ilhamini Quraniy Kerimdin alghan bolushi ihtimalgha eng yéqin. Chünki u dewrlerge kelgende merkizi Asiya we ottura sherqte barliqqa kelgen ilim-pen möjiziliri xatirelen’gen xurum tashliq meshhur eserler we Quraniy Kerim alliburun bir qisim Awropa tillirigha terjime qilinip bolghanidi. Shundaq qilip galiléy kopérnikning telimatining toghriliqini emeliy piraktika jeryanida ispatlap chiqip, Xiristiyan rohanilirining nechche ming yildin béri tayinip kelgen meniwiy asasini tewritiwetken.

Galiléyning fizika ilimide qazanghan muwepeqiyetlirinimu shu dewr Xiristiyan dini eqidisidiki saxta tereplerni ispatlap chiqishtiki alahide rolini nezerdin saqit qilishqa bolmaydu. U mayatnikning tewrinish da’irisi haman biridin biri kichik bolsimu, emma her bir qétimliq tewrinishning waqtining haman teng bolidighanliqini bayqighan. Buning bilen mayatnik waqit hésaplashta ölchem birliki qilinidighan meshhur mayatnik qanuniyiti keship qilinghan.

Galiléy uningdin bashqa boshluqtin erkin chüshken jisimning qanuniyitini bayqighan bolup, boshluqtin chüshken jisim tézlikining éghirliq bilen alaqisiz ikenlikini otturigha qoyup, Xiristiyan medrise pelsepichiliri muqeddes bilip kelgen «yoquridin chüshiwatqan jisimning tézliki bilen uning éghirliqi ong tanasip bolidu» dégen aristotilche eneniwiy qarashni inkar qilghan.

Galiléy 1638-yili ilan qilinghan «ikki xil yéngi pen toghrisida dé’alog» digen kitabta jisimlarning ariliqi, éghirliqi, tézliki we tézlik derijisi otturisidiki munasiwet qanuniyetlirini otturigha qoyup ixx we xx esir fizikisining tereqqiyat yolini échip bergen.

Galiléy yuqirqidek bir yürüsh ilim-pen keshpiyatlirini otturigha qoyghandin kéyin Xiristiyan dunyasi we din arqiliq xelqni idare qilip kiliwatqan hökümran siniplarning eng öch köridighan düshminige aylinip Xiristiyan chirkawlirining her türlük haqaretlirige we qiyin qistaqlirigha uchrighan we barliq eserlirining neshir qilinishi we tarqitilishi qattiq cheklen’gen.

U 1633-yili Xiristiyan dinining merkizi rim sheherige élip kélinip, watikan teripidin soraqqa tartilip, öz qarishidin yénishqa mejburlinip, qiyin-qistaqqa élinghan. U hayatigha qilinghan rehimsiz tehdit aldida öz köz qarishidin kechkenlikini körünishte ilan qilishqa mejbur bolghan bolsimu, emeliyette ilmiy tetqiqat xizmitini bir minutmu toxtatmighan. U özining ilimiy izdinishlirini Xiristiyan chirkawliri teripidin dawamliq yoshuralmighanliqi üchün, watikan qattiq ghezeplinip, uninggha «aristotilgha hujum qilghan, bidi’etchilik telimatini terghip qilghan we Xiristiyan dinini inkar qilghan» dégen betnamlarni chaplap, menggülük qamaq jazasigha höküm qilghan. U türmige solanghandin kéyin her türlük wehshiy usullar bilen jismaniy jehettin kardin chiqirilghan. Xiristiyan rohaniliri uni bash egdürimiz dep éghir qiynaq we jismaniy jazani toxtimay élip barghachqa galiléy deslepte ikki közidin, kéyin ikki quliqidin, axirda eqil-idrakidin mehrum qilinip azap oqubet we hesret nadamet ichide ölüp ketken.

Xiristiyan dini eqidisidiki saxtapezlikke qarshi isyan kötergen namayendilerning yene biri képlér (1571-1630) bolup, u gérmaniyede dunyagha kelgen. Képlér kopérnikning telimatlirini ijadiy halda tereqqiy qildurup, seyyarelerning herkitining élippis sheklide bolidighanliqini, quyashning tesewwurdiki bu élipisning melum bir pokusida turidighanliqini otturigha qoyup, kopérnikning «seyyareler quyash etrapida heriket qilidu, orbitilliri chember sheklide bolidu» dégen qarishigha yarishimliq tüzitish berdi. Képlér 1609-yilidin 1619-yilighiche daniyelik astronom téxbiragiyning seyyarilerning herikiti we orni qatarliqlarni emeliy küzitip toplighan qimmetlik melumatlarni tetqiq qilip, téximu ilgirlep tekshürüsh élip bérip, inchike hésaplap, seyyareler herkitining üch chong qanuniyitini keship qildi. Shuning bilen kopérnik telimati matimatékiliq jehettin puxta asasqa ige qilindi. Képlir yaratqan qanuniyetler arqiliq ilgiriki her qandaq waqitta seyyarelerning boshluqtiki ornini asanliqche hésaplap chiqqili bolmaydighan ilmiy ötkelning yene mewjut bolup turishigha mümkinchilik qalmidi. 1666-Yili en’giliyelek alim niyuton képlérning seyyareler herikiti heqqideki üch chong qanuniyitidin paydilinip, «alemning tartish küchi qanuniyiti» otturigha qoyup, kopérnikning meshhur quyash merkez telimati üchün nezeriyiwiy asas yaritip berdi. Képlérmu xuddi galiléygha oxshash Xiristiyan diniy jemiyetlirining yazghan kitablirini cheklesh we chetke qéqishi shundaqla qiyin qistaqlirigha élishi sewebidin éghir ziyankeshlikke uchrap, achchiq yutup, ach-yalingachliq ichide ölüp ketti.

Awropa ilim-pen oyghinish dewrining yene bir meshhur wekili wilyam harwéy(1578-1657) bulup, u en’giliyelik fizi’ologiye alimi bolup, u janliqlardiki qan aylinish sistémisining qanuniyitini yekünlep chiqqan keshpiyatchi. Harwéydin ilgiri bi’ologiye we fizi’ologiye anche tereqqiy qilmighan bolup, hayatliq we janliqlar heqqidiki qarashlarda Xiristiyan dinining xurapatliq bilen toyunghan bir qatar sepsetiliri hökümran orunda turup kelgenidi.

 1543-Yili bilgiyilik doxtur wésallos (1515-1564) «adem organizimining tüzülishi» dégen esirini ilan qilip, Xiristiyan diniy eqidisidin tashqiri bolghan anatomiyeni tiklep, qan aylinish heqqidiki yéngi keshpiyatning yaritilishigha asas salghan idi. Shuningdin kéyinla islamiy medeniyet muhitida ösken ispaniyelik doxtur serwét (1509-1553) qanning öpke shaxcheliridiki heriket qanuniyitini tépip chiqti. Bu ikki doxtur adem organizmining tüzülishi we fizi’ologiyilik iqtidarini tetqiq qilip, Xiristiyan dinida cheklen’gen ilmiy pa’aliyetler bilen shughullinip, Xiristiyan dini jemiyetlirining qatttiq naraziliqini qozghidi. Xiristiyan dinining hoquqluq organliri ularni tutup qattiq bir terep qilishni jakarlidi. Wésallos tetqiqatni yérim yolda toxtutup qéchip kétishke mejbur boldi. Serwét Xiristiyan diniy jemiyiti teripidin qolgha élinip, otta köydürüp öltüriwétildi.

Harwéy bu ikki munewer alimning izidin méngip, ularning tetqiqatini dadilliq we qehrimanliq bilen dawamlashturup, 1628-yili «yürektiki qanning aylinishi» dégen esirini yézip chiqip, qanning adem bedinidiki herikitini tunji qétim mukemmel halda ilmiy yosunda sherhiylep chiqti. Bu kitabning élan qilinishi qedimki yunan doxturi garun(129-200)ning janliqlar bedinidiki qanning herkiti heqqidiki bir yürüsh nezeriyelirini aghdurup tashlidi. Garun «yimeklikler jigerge kirip özgürüsh yasighandin kéyin qan bolidu» dep qaraytti. Uning neziride qan qizil we kök tomurdiki qan dep ikkige ayrilatti. U bu ikki xil qanni xuddi ikki xil éqingha oxshaydu, ularning yürek teripidin ittirilip, bir kötürülüp yene pesiyishi uning aylinish herikitini belgüleydu, dep qarighan. U «kök tomurdiki qanda tebi maghdur bolidu, qizil tomurdiki qanda hayatliq maghduri bolidu, ularning oxshimighan tomur yolliri bilen bedenning oxshimighan qisimlirigha melum qanuniyet bilen yetküzilishi hayatliqning mewjut bolishini belgüleydu» dep qarighan. U yene «ikki xil qan her biri özining yuqiriqi wezipisini orundap bolghandin kéyin yene öz yoli bilen yürekke qayitidu we hayat shu xil shekilde dawamlishidu» dep qarighan. Garun, undaqta kök tomurdiki qan bilen qizil tomurdiki qan qushulamdu-yoq? Dégen meselide öz qiyasigha tayinip, bu ikki qan bir-biridin xewersiz halda körgili bolmaydighan hüjeyrilerning yardimi arqiliq yürekning ong teripidin sol teripige, sol teripidin ong teripige ötidu,-dep qarighan. Uning bu nezeriyesi Awropa tibabitide 1500 yildin köpraq hökümranliq qilghanidi.

Garun nezeriyisining yadrosi, uning «adem bedinining barliq tüzülishi we fizi’ologiyelik iqtidarliri angliq, meqsetlik halda orunlashturulghan» dégen qarashtin ibaret idi. Bu xil sirliq meqset nezeriyesidin Xiristiyan dini ustiliq bilen paydilinip kelgenidi. U arqiliq özlirining bezi qarashlirini ispatlap chiqishni adet qiliwalghan Xiristiyan rohanilirining qolidiki yene bir qutsal kitab garunning janliqlar dunyasi we qan aylinish heqqide 1500 yil höküm sürgen «meqset telimati» idi. Harwéy garunning xata perez we ilmiy bolmighan chüshenchiler asasida otturigha qoyghan meqset nezeriyesidiki xata tereplerni, özi keship qilghan yürek qan tomurliri we qanning herikiti heqqidiki yéngi telimat arqiliq inkar qilip tashlap, Xiristiyan dini pelsepisining qanche yüz esirlerdin béri insaniyetning qelp dunyasida qed kötürüp turghan heykilini pachaqlap tashliwetti.

Frénisis békon (1561-1626) en’giliye peylasopi we dunyada hazirqi zaman tejribe penlirining buwisi dep shöhret qazanghan, Awropa medeniyet oyghinish dewrining büyük wekilliridin biri. Uning «pen-téxnikining tereqqiyati», «ilim-penning qudiriti» dégendek meshhur eserliri we «bilim-küchtur!» Dégendek meshhur hikmetlik sözliri bar. U «tebi’et dunyasi maddidin ibaret, kishilerning iradisige boysunmastin qanuniyetlik heriket qilip, obiyktip mewjut bolup turidu. Kishilerning idirakiy we eqliy jehettin bilgen nersiliri tebi’etning inkasidin bashqa nerse emes» dep qarighan. Uning qarishiche kishilerning bilimi aldi bilen tebi’et bilen uchrushish we uni küzitish arqiliq tejrIbin ing deslepki matériyaligha érishidu. Toxtimay tejribe qilish we ispatlash, tekshürüp békitish, eng axirida ilmiy yighinchqlash arqiliq andin omumiy xaraktérliq bilimge kötürilidu. Mana bu bekonning bilish nezeriyisining qisartilmisidur. U bu arqiliq emeliyetning bilish jeryani, heqiqetni sinash we ilimning qimmitini belgilesh jehetlerdiki muhim rolini tunji bolup sistémiliq sherhiylep chüshendürgen.

Bikon, insaniyetni tebi’ettiki möjizilerni özi üchün xizmet qildurushqa righbetlendürüp, möjize we pütünley chüshünüp kétish mumkin bolmaydighan tebi’etni insanning bexti üchün xizmet qildurushta tebi’et qanunliri asasida ish körüshni, tebi’ettiki möjizini özi üchün xizmet qildurushta zoruqmasliqni we uning qanuniyiti asasida ish qilishni teshebbus qildi. U «kishiler tebi’etning qanuniyetlirini tekshürüp tetqiq qilmay turup, tejiribilerni yekünlep we u heqtiki bilimlirini mukemmelleshtürmey turup hergizmu kélechek nesillerge bext yaritalmaydu» dep qaridi. U tebi’etni bilishni ka’inatning yaratquchisi allahning ilhami bilen baghlap chüshendürgen. Uning ilim pen’ge qoshqan muhim töhpisi, insaniyet bidet din we medrise pelsepisini menbe qilghan ilahiyetning jahaletlik qarangghuliqida tinep yürgen bir waqitta, tebi’et we ilim-pen heqqide izdinish qandaqtur Xiristiyan dini eqidiside körsütülgendek allahning iradisige uyghun bolmighan ish emeslikini ilmiy shekilde izahlap, penni diniy eqidilerdin xaliy halda tereqqiy qildurushning qimmitini heqiqiy rewishte tépip chiqqanliqida körülidu. Bikon bu arqiliq Awropa yéqinqi zaman pelsepisi we tebi penlirining Xiristiyan eqidisining meniwiy tüwrüki bolghan medrise pelsepisining boyunturiqidin qutulghan halda güllep yashnishi üchün munbet zémin hazirlap berdi.

Awropa medeniyet oyghinish herikitining yene bir namayendisi firansuz peylasopi we matématiki dékart (1596-1650) bolup, uning wekil xaraktérgha ige eserliridin «métodologiye», «mitafizika», «pelsepe qa’idilliri» qatarliq eserliri bar. Dikart özi bilen bir dewrde ötken ilim-pen namayendilirige oxshashla Xiristiyan dini eqidisidiki tereqqiyat we ilimge qarshi bolghan medrise pelsepisige qarshi ilmiy pa’aliyetler bilen shughullanghan. Bikon bilen bu ikkisining perqi, bikon tejribe qilish we yighinchaqlash usulini qollanghan, dikart bolsa eqliy muhakime qilish usulini qollanghan. U «eqliy bilish sheyilerning tüp mahiyitini bilishte eng ishenchlik, eqliy bilishni asas qilghanda logikiliq xulase chiqirish menggü xata bolmaydu, sheyilerni bilishke bolidighanliqi, ularni sezgü ezalar arqiliq tuyghuli bolidighanliqidin emes, belki ular heqqide idiyde chüshenche hasil qilghili bolidighanliqidin» dep qaraydu. Beziler pelsepidiki oy pikir we ilmiy mitodlarning melum menidin éytilidighanliqini yene melum menidin qarighanda uni bashqiche chüshendürüshke tamamen bolidighanliqini nezerdin saqit qilip, dikartni idraki bilishning rolini inkar qilghachqa eqliy bilishning kélish menbesini chüshendürüp bérishke amalsiz qalghan, dep tenqitleydu. Dikart dini étiqad we muqeddes kitablar heqqide toxtulup, bu heqtiki barliq chüshenchiler mitafizikigha tewe bolup, eqliy bilishning yeni fizikiliq tejrIbin ing tekshürishidin ötishi kérek! Digen aktiwal pikirni otturigha qoyghan. Bu Xiristiyan dinining ilim-penni monopol qiliwélip, jemiyet tereqqiyatigha passip tesir körsitidighan rohaniy idiysige ünümlük qarshi turushning yoli bolup, matématika we dédoksiye logikisining tereqqiyatida türtkilik rol oynidi. Dikart: «barliq jisimlar melum boshluqta turghan bolidu, melum boshluqtiki barliq maddiy jisimlarning massisi bolidu, ular özige xas ichki xususiyet arqiliq mewjut bolidu, iddiye we rohning maddiyliqi bolmaydu. Madda bilen rohning xaraktéri insaniyetke nisbeten oxshimaydu, herqaysisi béqinmaydighan musteqil halette mewjut bolghan bolup, bu alemlerni yaratqan hemmige qadir bir küch teripidin sirliq bir shekilde békitilgen»dep qaraydu.

Dékart öz pelsepiside din we ilahiyet, pelsepe we istitéka edebiyat we senetke mensup bolghan tebi’ettin tashqiri turidighan telimatlarni métafizika dep atap, barliq tebi’et dunyasigha a’it telimatlarni fizika dep atighan. Dikart fizika telimatidin ilahiyet heqqidiki idé’alistik iddiylerni chiqirip tashlap, emiliy xaraktéri oxshimaydighan madda bilen roh heqqidiki bir-birige biwasite baghlinishliq bolmighan xususiyettin paydilinip, penlerni nisbiy musteqil tereqqiy qildurushning mümkünchilikliri heqqide izden’gen. U özining pelsepiside maddini musteqil ijadiy küchke ige, dep qaraydu. Uningche fizika bilen mitafizika melum bir mewjutluq ichide musteqil halda bir-birige tesir körsetken qiyapette teng yaki yekke mewjut bolghan bolidu. U özide jemghurlen’gen fizika bilen mitafizikini, özide mewjut bolup turghan bir-birni shert qilmaydighan emma tesir körsütüp turishidighan, özi teripidin nispiy konturol qilinip turidighan hadise, dep qarap, bu kichik birlik ichidiki ayrimiliqlarning özi bilen bolghan baghlinishliri arqiliq alem we allah, madda we roh, yaritish we yaritilish heqqidiki chüshenchilirini otturigha qoymaqchi bolidu. U özining fizikisining ichidiki birdinbir esli zat maddini mewjudiyet bilen bilishning birdinbir asasi dep qarap, rohning uninggha bolghan belgilesh we yéteklesh küchini chetke qaqmighan. Dikartning ikki menbechilik nezeriyisi tüp menidin éytqanda Xiristiyan eqidisini ghuwalashturidighan yaki inkar qilidighan nezeriye bolsimu, chérkaw rohaniliri bu nezeriyeni ustiliq bilen yasap-jabdup, özlirining diniy eqidisini perdazlep körsütishning wastisi qilip paydilinilghan bolsa sipnoza we dédro qatarliq munewwer alimlar teripidin tereqqiy qildurulup, ilim-penning Xiristiyan diniy eqidisining hujumliridin qutulishigha qalqan süpitide paydilinilghan.

Dikartning matématika jehettiki keshpiyati gé’ométriyini algébralashturup, algébraliq tenglimiler bilen gé’ométriylik shekillerni ipadiligen we analitik gé’ométriyini keship qilghan. Dikartning özgürishchan sanlarni matématikigha kirgüzüp, matématikidiki burulush nuqtisini hasil qilghanliqi pen texnikida burulush dewruni shekillendürdi. Özgürishchan san bolghachqa heriket we di’aléktika matématikigha kirip, uning ikki menbechilik pelsepisidiki tebi penler üchün muhim bolghan nisbiy turghunluq nezeriyisi we niyutonning différénsiyal matématikisi Xiristiyan diniy eqidiside 1500 yildin béri qatimalliship, qétip qalghan ramkilarni buzup tashlap, ularning xuda we dunya, Bible we Jezus heqqidiki bir qatar telimatlaridiki ilimpenge zit elimintlarini yoqqa chiqirip, étiqadchilar jama’éti qelbide Bible we étiqadtiki muqeddes roh, dada xuda we bala xuda, alem we axirqi zaman heqqide küchlük shühbe tughdurdi.

Awropada medeniy oyghunush dewri bashlinishtin awal Ottura esirdin bashlap shekillinip qalghan diniy jemiyetlerning medeniy maaripni, edebiyat-sennetni we pen-texnikini moniypol qiliwelishi jemiyet tereqqiyatigha dayim passip tesir körsütüp, insanlarni jahaletlik hayatqa muptila qilghanidi.

Awropa medeniyitining hul tashlirining biri Gollandiyelik büyük alim Sipnoza(1632-1677) bolup, uning yengiche materiyalistliq pelesepisi tebiyet heqqide, jemiyiet heqqide we insanlarning meniwiyiti heqqide öz dewrige nisbeten yengiliq hesaplinidighan nezeriyelerni wujutqa chiqardi.

Sipnozaning etika, teologiye, matématika we siyasiy jehetlerdin elip barghan izdinishliri madda bilen rohning, xuda bilen insanning arisidiki qaranghuluqqa yoruq chüshürdi. Sipnoza tebiyet dunyasini bir pütün jisim, bu jisim köpliktin emes bir pütünliktin ibarettur, yengidin apiride bolmaydu, menggü mawjut bolidu, yoqalmaydu, dep qarighan.

Madda we enirgiye yoqluqtin bar bolmaydu, yoqluqtin bar bolmaydu, digen ulugh nezeriye uning keshpiyati bolup, uningche dunya bashqilarning oylap tessewwur qilghini boyinche emes eksinche özining tereqqiyat pirinsipi we qanuniyiti asassida tereqqiy qilidu, dep qarighan we hemmini mistik chüshenchilerning türtkiside bilgili bolmaydu, dep qarilip qelipliship qalghan eski jemiyet sisstimisida tewrinish peyda qilghan.

Sipnozaning bu bir qatar bayqashlirida tebiyet dunysidiki oxshimasliqni mahayet emes, shekil, dep qarighan. Sipnozaning qarishiche alaemdiki jisimlarning shekli cheksiz bolup, üzlüksiz özgürep turidiken. Sipnoza jisim bilen jisimning tashqiy shekli ottursidiki baghlinish, murekkeplikke ige bolup, bu munasiwet mahayet bilen hadisining ottursidiki, omumiyliq bilen qismenlik ottursidiki, chekliklik bilen cheksizlik ottursidiki qanuniyetni chüshendürüp beridiken.Sipnoza yene adem bir pütün jisimning melum bir shekli, mayet jehettin tebiyetning murekkep qanuniyetlirige boy sunidu we maddining ortaq xaraktérini chüshendürüp beridu, dep qarighan.Sipnoza adem we tebiyet ottursidiki tebiy baghlinishlarni sobiyektip dunya bilen objektip dunyaning diyaliktik munasiwetliri derijisige kötürüp izahlap berelmigen bolsimu, ilim pen tereqqiyatida rushen ijabiy qedemlerni atti we ademni radikal rohbanliq alimidin riyalliqqa, tereqqiyatqa we emeliyetchanliqqa yüzlendürdi.

Sipnozaning ilim pen jehettiki izdinishliri Awropa pelesepisining besip ötüshke tigishlik jeryanlarning bir parchisi bolup, uningsiz medeniyet tereqqiyatini zinjirdek bir-birige ulighili bolmaydu.

Xulasiligende Awropada otturgha chiqqan medeniyet oyghunishi, insaniyet jemiyiti tereqqiyatining altun dewrini achti. Kopernik we uning quyash merkez telimati, Brononing kainat we alemning cheksizliki heqqidiki telimatliri, Galiliyning sheriq pelesepisi asasidiki astronomiyelik bayqashliri Kéflérning seyyarilerning herkiti heqqidiki qanuniyetler üstidiki izdinishliri,Turichilliyning hawa besimi heqqidiki yengi bayqashliri, Harwiyning qan aylinish sistimisi, Frensis Békonning materiylistik pelesepe heqqidiki izdinishliri, shundaqla dikart we Sipnozaning ikki menbelik diyaliktikisi we jisimning shekli we mahayiti heqqidiki iddiyliri Awropada ming yillap höküm sürgen jahaletning zawalliqqa yüzlinishige we insaniyet medeniyitining bugünkidek güllinishige sewepchi boldi.

Insaniyetning bolupmu Awropa medeniyitining qaytidin güllinishige qedimqi Yunan medeniyiti asas hul tash bolghan bolup, elbette bu medeniyetni sheriq medeniyiti jümlidin türük islam medeniyitining tesirige uchrimidi, degilimu bolmaydu.

Gherip hazirqi zaman medeniyitining yiltizini Awropa medeniyet oyghunush dewrige, Awropa medeniyet oyghunush dewrini, Türük Islam medeniyti dewrige, Türük Islam medeniyitini Büyük sheriq medeniyetlirining partilash xaraktirliq tereqqiyat dewirlirige baghlap chüshendürüshke bolidu.

Awropa medeniyet oyghunishining shekillinishide Al-Farabiy, Ibin  Sina, Jelaliddin Rumiy, Al- Xarzemiy, Yüsüp Xas Hajip we Ahmet Yesiwiy qatarliq büyüklirimizningmu tesirini chetke qaqqili bolmaydu. Al-Farabiyning subyektip materiyalizimi we peziletlik sheher ahalisi heqqidiki pelesepiwiy qarashliri, Ibin  Sinaning tib heqqidiki telimatliri, Yüsüp Xas hajipning dewletchilik we exlaq heqqidiki telimtliri, Ahmet  Yessiwiyning sofistik telimatliri we Elshir Newaining Awropa Oyghunush dewri bilen oxshash bir zamanda otturgha chiqqan pelesepe, sennet, din we istitika heqqidiki iddiyliri muhim rol oynighan diyishke tamamen heqliqmiz.

Yaman bolghini keyinki ikki esirde bolupmu 19-esirdin bashlap medeniyet bizde zawalliqa yüzlengen bolsa, gheripte güllinish dewrini bashtin kechürdi.Bir bulbulning sayrishi baharning kelginini bildürmigendek, bir gülning echilish bük-baraqsanliqqa tolghan yaz peslining kelgenlikini bildürmigendek, bizdiki ilim pen we edeiyat sennetnining güllinishidiki tekshisizlikler, milliy maaripning tereqqiyatidiki illetler, bir pütün jemiyetning bilim we texnologiyege toyunmasliqi, soda sanaet we hünerning güllinelmesliki jemiyet tereqqiyatimizni jemiyet tereqqiyatining ilgirki dewridinmu qaranghu bir dewirge bashlap ketti. Yengi soda yollirining echilishi, medeniyetler toqunishidiki passip amillar, siyasiy kingeymichilik, bayliq we inirgiyening monopul qiliwelinishi qatarliqalar bizde iqtisadiy, siyasiy we qanuniy jehetlerdin chekinishlerni peyda qildi. Hazirqi mesele milletni qandaq aqartish, milliy rohni qandaq urghitish, milletning meniwiyitini qandaq güllendürüsh we milliy mawjutluqni saqlap qelishning chare tedbirliri heqqide ilmiy yol tepishtin ibarettur!Shunga tebiyet dunyasi we insaniyet jemiyitidiki hadisiler ortaqliqqa ige bolup, yoqalghan, chüshkünleshken, zawalliqqa yüzlengen, mawjutliqini qoghdap kelgen, oyghuniwatqan, tereqqiy qiliwatqan, güllengen milletlerning teqdiridiki ortaqliqlarni we periqlerni bayqap, milliy mawjutliqimizni, medeniyitimizni we muqeddes heq-hoquqlirimizni qoghdap qelishning texirsizlikidin xuda, alem, adem we etiqat heqqidiki bu temani teximu köp we teximu keng dayirilik tetqiq qilishning ehmiyiti zor dep qaraymiz.

Ende 

25-04-2007 Germaniyede yezildi

Toqquzinchi Bap:

Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunishi Dewridin Shu Dewirdiki Jemiyet Tereqqiyatimizgha Bir Nezer

Dunya Edebiy Oyghunishi dewri peqetla bir edebiyat we Sennet sahesidiki yéngiliq we islahat bolup qalmay, yer shari xaraktérliq Ediologiye, Ilim-Pen we Medeni-Maaripta Yéngi Bir Iraning Bashlinishiidi! Bu Heriket 13-Esirlerde Italiyede Peyada Bolup Dunyagha Shamaldek Yéyilip, Pütkül Dunyaning Bir Aydingliq Dewrige Qedem Qoyishigha Sewep Boldi! Duyada Bu Heriketning Tesirige Uchrimighan Birer Millet yaki Birer Parche Zémin Qalmidi! 

Insaniyetning jemiyet tereqqiyati Awropa edebiyt-sennet oyghunishi dewrige bolghan qanche ming yilliq tarixta dayim digüdek diniy we siyasi küchlerning siyasiy, bashtin axir shiddet medeniy we qanuniy jehettin monopol qiliwélishigha uchrap kelgenidi. Insaniyet nadanliq qarangghuluqida eqildin, billimdin we erkinliktin mehrum yashayti, tarixning charqi hazirqidin tamamen periqliq boghan shekilde pirqirayti. Ademler öz aldigha pikir qilalmayti, billimning küchige tayinip, dinning we étiqatning siritida herqandaq bir nerse ügünelmeyti, ügen´genlirini arzu-armanliri, jümlidn kündilik hayati üchün ishlitelmeyti. Awropadala emes, belki sheriq we uzaq sheriqtimu padishah we padishahlarning qoli we qolchomiqigha aylan´ghan heqiqi étiqattin barghanche uzaqliship ketken rohbanlar sinipi baridi.

Awropada parlighan ilim-pen we sennet yultuzliri parlaq bir tangning xewerchisidek qarangghuluqni yorutup, yoruq tanglardan xewer berdi. Edebiyat-Sennet oyghunishi herkiti jeryanida zilzilisi Italyede qanche ming yilliq qarangghu sistemining tamlirigha dez ketküziwetken shanliq we parlaq Xiyaliy sotsiyalizim iddiyisi barliqqa keldi. Xiyaliy sotsiyasit, islahatchi we yéngiliqperwer Kampanélla(1568-1639) Kona jemiyetni aghdurup tashlap, Xelqni bozek qiliwatqan diniy we siyasiy zulumlardin qurtulush yolini izdep, mexpiy teshkilat qurup, pash bolup qalghandin kéyin qolgha élinip, 27 yil türmide yatqan. Kampanélla türmide yétish jeryanida siyasiy we diniy Islahatni teshebbus qilidighan „Quyash Sheheri“ digen romanni yézip, özining kélichek heqqidiki, bugünki Awropa sotsiyal tüzülmisi we siyasiy muhitigha oxshaydighan ghayiwi bir jemiyetni teswirlep chiqqan. Kampanéllaning bu eserideki jemiyette xususiy mülükchilik yoq, ish we emgek jemiyet ezalirining özlikidin qiziqidighan ortaq istek bolup, kishiler ixtiyari shekilde we organize qilin´ghan halda bilim alidu, hüner kesip igileydu, her türlük eqliy we jismaniy xizmetlerge  qatnishidu. Jemiyet ezaliri ishlepchiqirighan mehsulatlar we qolgha keltürülgen bayliqlardin hemme adem teng behrimen bolidu.Jemiyet ezaliri yoquri we töwen tebiqe dimestin unwérsal heq-hoquqlarda teng barawer bolup, jemiyet memurlirini köp sanliq awaz bilen xeliq saylap wezipige qoyidu we élip tashlaydu.

Kampanilla bu eserde Bayashatliq we Kembighellikning yiltizi jinayet we exlaqi buzulushning menbesi, dep qarap, Insanlarning qanun aldida barawer, sotsiyal heq-hoquqlar jehettin periqlenmeydigghan, Unwérsal Insan Heqliri kapaletke ige qilin´ghan bir jemiyetning berpa qilinishini teshebbus qilip, insanlar, insaniy heq-hoquqlar we Exlaqi qayide-yosunlar depsende qilinghan hakimmutleqliq, tengsizlik we xurapatliq qaplap ketken kona jemiyitni tüptin inkar qilghan!

Shundaq qilip, Italiyede bashlan´ghan Edebiyat-Sennet oyghunush herkiti pütkül Awropa jemiyitige jiddiy tesir körsütüp, Radikal Xiristiyan édiologiyesi esirlep höküm sürgen Awropa ilim we Irpanning qaytidin partilighan muqeddes dergahigha aylandi. Shuning bilen pütün dunyada Edebiyat-Sennet Oyghunush Herkiti, dep atalghan 13-esirdin 15-esirgiche dawamlashqan dunyawiy yéngiliqqa köchüsh herikiti royapqa chiqti.

Awropada shu yillarda partilighan bu heriketning toluq ismi „Literatur in der Renaissance Humanismus und Reformation“ (Uyghurche: Edebiyatning güllinishi, Insanperwerlik we Islahat bolup, kitaplarda dayim tilgha élinidighan „Renaissance“ bolsa bu isimning qisqartilmisi hésaplinidu. Gérman Ensiklopidiyeside „Renaissance“ digen bu atalghu: Renaissance (IPA: [ʁənɛˈsɑ̃ːs], anhören; das Französische Wort für „Wiedergeburt“) bezeichnet eine sich über drei Jahrhunderte erstreckende europäische …“ Dep izahlan´ghan. Buning menasi: Edebiyat-Sennet oyghunishi bolup, bu atalghu Fransuzchidiki qayta tughulush menasini bildüridighan „Renaissance“ digen sözdin kelgeniken! Bu Fransuzche Renaissance digen sözning pelesepe, istitika we edebiyattiki menasi bolsa ming yillap gheplet uyqisining serxushlighida jahalet ichide turghan Awropaning qaytidin tughulup güllinishi, digenlik bolidu. Biz jahanshomul medeniyet inqilabi Edebiyat-Sennet Oyghunush Herkitini töwende bezide qisqartip Edebiy oyghunush herkiti, dep alimiz!

Miladi 1350-yillarda Italiyedin bashlan´ghan  Edebiy oygunish herkiti Xiristiyan diniy jemiyiti esirlep hakim mutleq orunda turup kelgen Italiyede meydangha kelip, Arqa-Arqidin Gérmanyie, Fransiye, Engiliye, Ispaniye, Gollandiye, Awistiraliye we Portigaliye qatarliq gherbi Awropa dewletliride 1650-yillargha qeder 3 Esir dawam qilghan Dunyaning yéngi tertiwi- Edebiyat-Sennet we Ilim-pennining güllinishila bolup qalmay belki Insanperwerlikni, démokratiyeni, Kishlik hoquqni ilgiri sürüsh jehette inqilap xaraktérliq özgürüsh peyda qilidighan pütkül sistéma boyinche yéngiliqqa köchüsh dolqunini shekllendürdi. Insaniyet tarixida 13- esirdin 15- Esirlergiche Awropada peyda bolghan xelqarada Renaisansce/Edebiyat-Sennet Oyghunush Herkiti, dep nam chiqarghan yéngiliqqa köchüsh hadisesisige oxshaydighan Insanlarning sewebidin Din, Exlaq we Étiqatqa, Örpi-adet we Qayide Yosunlargha, alaqidar sheyiler, hadisiler we türlük munasiwetlerde peyda bolup, Xudaning, Muqeddes Kitaplarning, Peyghemberlerning, Sap we Pakiz bolghan Peyghember Warisliri bolghan Alim, Ölüma we Bilermenlerning shenige dagh chüshürüp, üsti-üstige toplunup ketken Dashqal, latqa, löje we exlet-chwarlarni toghra birterep qilidighan yene bir medeniyet inqilawi heqiqiten yüz bérip baqmighanidi!

Bu chong hadise meydan´gha kilishtin awal dunyada Medeni-Maarip, Edebiyat-sennet, Pelesepe we Ilim-penning güllinishi diniy jemyetlerning we radikal aristokiratlarning boyunturighi astida passip halette turup kelgenidi. Mana bu jehettin qarighanda Insaniyetning 15-esirgiche bolghan jemiyet tereqqiyati dayim digüdek diniy peodal jemiyetlerning boyunturiqi astida mawjutlighini sürdürüp kelgenlikini biliwalalaymiz. Renaissance meydangha kelgüche, yer shari miqyasida Medeniy-maarip, ilim-pen we edebiyat-sennet tereqqiyati iptidayi, addiy we tekshisiz halette turup kelgenidi. Eshu dewirde Büyük Türkistan tupraqlirida jümlidin Keng ketken Uyghur ilide erkinlik we muhabbetni, insanliq we hüriyetni ekis ettüridighan dindin xali, izhtimayi témilargha béghishlan´ghan zamaniwiy edebyat-sennet éqimliri az tola barliqqa kelgen bolsimu, Bu yéngiliqlar Edebiy oyghunishtin kiyin barliqqa kilidighan Ilim-Pen, Pelesepe jehettin güllen´gen we sanaetleshken ilghar bir jemiyetni berpa qilalmidi.

Awropada Edebiy jehettiki oyghunish ottura sheriqqe qilin´ghan birqanche qétimliq ehmiyetsiz elhliselip yürüshlirining achchiq tolghaqliri netijiside yoruqluqqa köz achqachqa, maarip, ilim-pen we téxnologiyening tarixta körülüp baqmighan derijide güllinishige sewepchi boldi. Medeniyet jehettiki güllinishni téximu toghrisini éyitqanda türk-islam dunyasi bilen Awropaning arisidiki kishi eqlige keltürüp baqmighan asman zimin periqlerni keltürüp chiqardi. Qedimqi Babilon, Misir, Rim we Yunan Medeniyitini ügünish, Türk-islam dunyasidiki Bilimler bilen yughurulghan güllen´gen awropa medeniyitini shekillendürüsh dolquni kötürildi.

13- Esirdin 15-esirgiche shiddet bilen dawamlashqan Awropa Edebiyat-Sennet oyghunushi pütkül insaniyet jemiyet tereqqiyatini ilgirki herqandaq chaghdikige hergiz oxshimaydighan yéngi bir güllinish dewrige bashlap kirdi.

Biz töwende Uyghurlar ilgiri qandaq bir milletidi, Kiyin qandaq bolghan, Emdi nime qilishi lazim digen suallargha jawap tépish heqqide bu kitapta élip bériwatqan ilmiy izdinishlirimizni téximu dayirilik we chongqurlshturup dawamlashturush üchün  Awropa edebiyat-sennet oyghunishi dewri, edebiy oyghunishi dewridiki Uyghur jemiyiti, Uyghur mededniyitining sheriqke we gheripke alaqidar terepliri, Awropa edebiyat-sennet oyghunishi dewridiki Uyghur medeniyiti we kéyinki tereqqiyati qatarliqlargha birqur tizlikte nezer tashlap ötimiz.

Kitabimizning Bu Qismida Edebiy Oyghunish Dewrining Aldi Keynidiki Awropa we Türkistanning Qisqiche Teswiri Heqqide toxtulup Öteyli! Kona jemiyette yeni 13-14-Esirlerde pütkül yershari miqyasida ilim-pen bugünkidek tereqqi qilmighanidi. Insanlar medeniy-maarip we ilim-pen jehettin jahaletlik hayat kechüriwatqan bolghachqa ne ilim-pen ne diniy étiqatqa ayit meselilerni toghra birterep qilghili bolmayti. Din gerche pütkül insanlar üchün nazil bolghan ilahiy barlliq bolsimu, diniy ehkamlar barghanche burmilinip, chüshürülgen din oydurulghan dingha aylinip, heqiqetliridin barghanche uzaqliship, peqet hökümdarlar sinipi üchünla xizmet qildurilidighan mederes maaripi diniy jemiyetler teripidin gherezlik kontorol qiliwélin´ghan bolghachqa jemiyet tereqqiyatini boghup qoyghanidi. Meyli sheriqte we gheripte bolsun atalmish din tonigha oriniwalghan, oqushni we yézishni bilidighan az sanliq bir sinip hakimiyet bilen til biriktüriwélip, muqeddes diniy kitaplarni we diniy simiwollarni, xeliqni qaqti-soqti qilish üchün süyistimal qilip özlirining yer üstidiki eyish-ishret we keypi-sapagha tolghan toqunulmas jennitini shekillendüriwélishqanidi.

Yer-ziminlarni igiliwalghan, hakimiyetni changgiligha éliwalghan aqsöngekler  jemiyet ezalirini izip kün kechüridighan teyyartap rohaniy küchler bilen hemkarliship, addiy awam-puqralarning üstidin körünishte rohban we méhriwan emeliyette zorawanliq we qattiq qolluq bilen hökmranliq qilidighan bir weziyet höküm süretti.

Maarip we telim-terbiye xeliqning qolida bolmighachqa jemiyettiki kolliktip eqil, bilim we tejiribe arqiliq bir terep qilinidighan ziddiyetlerni hel qilishta xeliqning tili qisqa we qoli kalteidi.Yiltizi bir bolghan yeni rezillik inkar qilinip, güzellik teshebbus qilinidighan, yamanliqtin tosup, yaxshiliqqa yitekleydighan Oxshimighan namlar bilen atilidighan, emma meqsidi tamamen bir bolghan samawiy dinlargha wekillik qilidighan rohbanlar sinipi dinni Xuda bilen Ademlerni baghlap turidighan itiqat emes, hakimiyet we diniy jemiyet üchün sadaqetmenlik bilen xizmet qilidighan, diniy jemiyetning dindin uzaq sadiq we pidakar didikige aylanduriwalghanidi. Atalmish Rohaniy jemiyet Xuda we dinni istimal qilip ademlerni dozaq we jennet arqiliq qorqutup, yershari miqyasida hökümdarlarni qaymuqturup, hakimiyetni changgiligha éliwalghanliqtin meyli Türkistanda meyli Awropada edebiyat-sennet, medeniy-maarip we ilim-pende tereqqiyattin hergizmu söz achqili bolmayti. Bu jemiyette bilim we hakimiyet aqsöngeklerge, nadanliq we xurapatliq peqet awam we puqralargha mensup bolghan bir sistima höküm süretti. Aristokiratlar sinipi we Rohbanlar sinipi bir-birige ich-ichige gireliship herket bolup, ular dunyaning qeyiridila bolsun addiy awam puqralargha maarp we ilim pen jehettin hergiz köz achquzmayti! Addiy awam-puqralar oqush we yézishni bilmeyti, ewlatliri mektepke bérip oquylmighanliqtin, jemiyetning 95%tidin köpraqini teshkil qilidighan namratlarning ewlatliri bilimsiz qalghanliqtin, jemiyetni qaplap ketken Xurapatliq we tepriqichiliq destidin dunyani xarliq, zebunluq, namratliq, bilimsizlik we nadanliq qaplap ketkenidi.

Awropani ene shundaq radikal dinchiliq, jahalet we xurapatliq qaplap, bilimsizlik we nadanliq tumanliri destidin milletler közini achalmay buruxtumluq ichide turiwatqan dewirde, ilim-pen we maarip jehettiki omumiy weziyet Awropadin anche chong periqlenmisimu, Awropa-Asiya chong quruqlughining merkizi qismigha jaylashqan Sherqi Awropa we Ottura Asiya Jümlidin bugünki Türkistan térritoriyeside ilim-pen we maarip baharning güldürmamaliri anda-sanda güldürlep, chaqmaqliri chéqip arada-sirada ottura esir dini jahalet we qarangghuluqini yorutup, dillarda ümit uchqunlirini peyda qilidighan weziyet barliqqa kelgenidi.

Ilim-pen we medeni maarip jehettin Türkistan tupraqliri gerche tereqqiyatqa hazirlan´ghan bir halda bolsimu siyasiy weziyet medeniyetning güllinishini böshügide boghup turatti.

13-15 esirlerdiki Awropada dunyaning bashqa yerliridikige oxshashla Awamning ilim-pen we eddebiyat-sennet ishliri bilen shughullinishi ayrim ijabiy hadisilerni hésapqa almighanda yoquri tebiqe kishiliri we rohbanlar sinipining türlik menpetliri dayirisi ichide netzerbent qilinip, cheklep qoyulghanidi. Mana mushu dewirning bashliridiki BüyükTürkistan tupraqlirida yeni Ottura Asiyada bolupmu Uyghurlar asasliq olturaqlashqan Qeshqer, Hoten, Tashkent, Buxara, Quqent, Qarasheher, Üchturpan, Semerqent, Endijan, Aqsu, Turpan, Ürümchi, Ghulja, Almata, Chimket, Adijan we Hirat qatarliq chong kichik sheherlerde bolsa Awropaning edebiyat-sennet  oyghunish herkitige oxshap qalidighan bir weziyet halsiz halda höküm süretti.

Meselen shu dewirde Kidanlar we Mongghullarning pütün türkistanni qaplighan kingeymichilik heriketliri sewebidin Qarahanlar dewliti, Selchuqlar, Édiqutlar, Gheznewiyler we Xarezimshahlar dewride jemiyette peyda bolghan muteshem güllinish arqigha chikinip, medeniyet her jehettin bir izda toxtap qalghanidi.

Ulugh Ejdatlirimizdin biri hésaplinidighan Chenggizhan Jahan Dewletini Oghullirigha bölüp bergendin kéyin, Uyghurlargha dewletning aliy derijilik puqraliri muamilisini qilip, Uyghurlarning azghine kam ming yilliq hakimiyitini öz himayisige élip, Uyghur dewlet erbapliri arqiliq dewletni idare qildi we Uyghur Ilige sanisa tügümeydighan yaxshiliqlarni qildi. Shu sayide Türkistanda uzaqqa sozulghan urush we malimanchiliq yilliri axirliship, xeliq yene xatirjem nepes alghili turdi we yéngi qurulghan Chaghatay, Altun Ordu we Ilxanlar dewliti qatarliqlar ilim-penge ehmiyet bergechke, Uyghur medeniyitining parlaq nuri astida Türük tupraqlirida medeniy-maarip, Edebyat-Sennet qaytidin jush urup güllinishke bashlidi. Bu dewir Awropada peyda bolghan Edebiy oyghunush dewrige toghra kéletti.

Buninggha Uyghur yazma edebiyatining bolupmu Uyghur qedimqi pirozichilighining piri Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzini, misalgha élishqa bolidu.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi 13-esirning axiri we 14-sirning bashlirida yashighan Uyghur edip bolup, Dunya edebiyatidamu, Uning yazghan esiridin yirikrek bolghan eserlerni alldirap tapqili bolmaydu. Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi Qeshqeriye tüzlengligige jaylashqan Ulugh Yollugh Rabat digen sheherde meripetperwer bir ailide dunyagha kelgen bolup, Rabghuzi edipning edebiy texellusibolup, Rabning Oghuzi digen menani bildüridu. Rab xuda, Ghuzi Oghuz digenliktur.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi yazghuchi bolush süpiti bilenla emes, belki öz dewrining yéngiliqqa yol achquchi pikir pishiwasi, ilghar pikirlik islahatchisi we xeliqqe yol bashlaydighan mutepekkuri bolghanlighi üchün weten we siritida alahiyde sha-shöhret we nopuz qazanghan. Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzini Uyghur medeniyitide yéngi bir pelle yaratqan, türkistan medenyet we jemiyet tereqqiyatini ilgiri sürgenligi üchün dunyawiy serxil muteppekkurlarning qatarida tilgha élishqa bolidu.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi Uyghur pelesepisi, edebiyati we sennitining qanche ming yillardin béri dawamliship kelgen oxshimighan dinlardiki medeniyet jewherili bilen bizelgen enenisini islamni menbelirining biri qilghan Qaraxanilar dewri meniwiy éqimigha yeni Al-Farabi, Yüsüp Has Hajip, Mehmut, Qeshqiri, Ahmaet Yesiwiy, Jalalidin Rumi, Ahmet Yükneki, Ibin.China…qatarliqlar achqan yolgha birleshtürüp, öz dewrining zamangha layiq choqqisini yaratti.

Her terepte yéngliq we tereqqiyatqa dayir hadisiler barliqqa kéliwatqan bolsimu, inqilap xaraktérliq özgürüshler téxiche barliqqa kelmigenidi.

Toghra Nahayiti az sandiki sennetkarlar hökmaranlar sinipi we rohbanlar sininipining her türlük boyuntoruqlirigha rahmen erkinlik, pak muhabbet, démokratiye we kishlik hoquq teshebbus qilin´ghan ayrim eserlerni yazghan bolsimu, bu peqet ayrim bir hadise bolup, Bir gülning échilghini baharning kelgenligining alamiti bolmighandek hergizmu ilim-pen we edebiyat-sennet tereqqiyatidiki omumiyliqqa hergizmu wekillik qilalmayti.

Diniy jemiyetlerning qarishiche töwen tebiqe insanlirining bilimlik bolishining ehmiyiti yoq bolup, diniy étiqatqa biwaste munasiwetsiz bolghan bilimlerning hemmisi jemyet ezaliri üchün kireksiz dep qarilip, yoquri tebiqe we diniy jemyetler teripidin cheklep qoyulghanidi. Diniy jemiyetlerning asanla boyunturi astigha chüshüp qalidighan hökümdarlar sinipi hakimiyet üstide ewlatmu-ewlat soyurghanliq sheklide xuddi mehbutdek mehkem olturiwalghachqa, xeliqni peqet boysunush we étiqat qilishtin bashqini ügünishke qetti yol qoyulmayti.

Dini jemiyetler muqeddes kitaplardiki mezmunlardin sheytandek ustiliq bilen paydilinip, xeliqning iddiysini dindiki ademler asan oyliyalmaydighan, qebre azabi we dozaq bilen jennetke méngish aldidiki soal soraqlar arqiliq qorqutup, addiy awamni jennet arqiliq aldaydighan mewhum emru-meruplar bilen xuddi qatmu-qat zenjirek qamal qiliwalghan bolup, özliri goya hemme nerse xudaning raziliqi üchün emeliyette urush-talash, keypi-sapa, bozuqchikiq we shewhaniy hayat süreridi. Aristokratlar we Rohaniy küchlerni baqidighan we ulargha hayattliq pursiti yaritip bérishni meqset qilidighan ichki urushlarda asasen bigunah awam-puqralar qilirilip kitetti. Diniy jemiyet yene kitap we ibadette bolmighan emma hökmaranlar sinipining menpeetini himaye qilidighan dinda bashqiche shekilde bar bolghan bolsimu millitimizning milliy menppetige uyghun bolmighan nersilerni toqup chiqip yaki samawiy kitaplarda bar bolghan nersilerni köptürüp we mobalighe qilip yaki kichik körsütüp, xeliq arisida jahaletperstlikni terghip qildi.

Hökmaranlar we özlirini toghra awam we puqralarni heqisz körsütidighan, din we ibadettin bashqigha köngül bölmeydighan radikal dinchilar barghanche jahaletni küchining bariche teshebbus qilip, xeliqni hemme tereptin nadanlashturush siyasitini ming yillap dawam qilghanidi. Dini jemiyetler muqeddes kitaplarni qolida tutiwélip, étiqat dep xet yézilghan selle oralghan igiz qalpaqlarni kiyiwélip, ademge yarishidighan Saqal-burutqa emes chupurgha oxshaydighan tüklerni bolishigha öchikining tükidek retsiz, meynet we uzun östüriwélip, teqwalar sinipini qorqutup, ularning qoli arqiliq dewletning siyasitini xeliqni xatirjem nepes alalmaydighan quralgha aylanduriwélip, atalmish aristokiratlar sinipining nepsaniyetchiligini we shexsiy menpeetini qanche esirlep ewlatmu-ewlat qoghdap keldi.

Diniy jemiyetler oydurup chiqqan diniy esrlerde kishilerni jennetke kiridighanlar we dozaqqa kiridighanlar dep ayrip, shu asasta jemiyettiki kishilerni tebiqisige qarap türlerge we  siniplargha ayrip, jennetke kiridighanlargha jennetning achquchisini teghdim qilghan bolsa, dozaqqa kiridighanlarni qul ornida izip we kemsitip muamle qildi! Diniy jemiyetler lim-pen jehette awam xelqtin anche periqlenmigechke yene özidinmu arqida qalghan töwen qatlam kishillirini nadanliqta qaldurup, Ilim-pen, medeniyet we téxnologiyening tereqqiyatini boghdi, hakimiyetke qulchiliq rohi küchlük alimlarni we Dinning esli pirinsiplirigha sadiq ülimalarni xalighanche chetke qéqip, közi ochuq heqqaniyetchilirini, wehshiylerche jazalidi. Yoquri qatlamdiki xeliqning yilikidin su ichidighan birqisim nepsaniyetchier  tire, tash we tarsha pütüklerge yézilghan nadir eserlerning köp qismini weyran qilip, az bir qismining sehipilliri we qurliridiki heqiqi allahning emir meruplirigha oxshaydighan we jemiyet tereqqiyatigha paydiliq xeliqni oyghutidighan mezmunlarni türlük yollar bilen qirip we öchürüp tashlap, esli orginal téxistlerning ornigha özlirining dinni süyistimal qilip oydurup chiqarghan pikir we iddiyelirini yézip qoyup, milletni téximu qalaqliq we jahilliqqa ündeydighan apqarangghu tuyuq yollargha bashlap qoyup, bir pütün jemiyetni menggü tereqqi qilmaydighan jahaletlik mehkumigha aylanduruup, jahaletlik yillarning esir-esirlep dawamlishishigha bir qolluq sewepchi boldi.

Ottura qedimqi zamandiki telim-terbiyeler hökmaran siniplar we rohbanlar sinipi teripidin monopol qiliwélin´ghachqa peqet chérkawlar üchün, chérkawlar aqsöngekler we emeldarlar üchünla xizmet qildurulatti. Ehliselip yürishi dewride namratlarning perzentlirimu oqush pursitige ige bolghan bolsimu, mektepler monastirlarda échilatti. Mekteplerni rohbanlar bashqurghachqa muellimlernimu dini jemiyettin birtutash wezipilendüretti. Bu mekteplerde qoyuq diniy terghibat arqa körünish qilin´ghan Géométiriye, Astirinomiye, Logika, Istilistika,Liksika, Girammatika we ilahiy muzika qatarliq penler ügütiletti.

Qanche ming yil Awropada höküm sürgen peodalliq zulum we pütkül jemiyetni qaplighan „ Étiqat jehettin yol körsütish eqildin üstün“, „Bilim étiqatqa boysunishi lazim“, „Pelesepe ilahyet üchün xizmet qilishi lazim“, deydighan diniy jahalet kishilerning sebir qachisini XI- we XII- esirdiki ottura sheriqqe qilin´ghan din destek qilin´ghan tajawuzchiliq urushi tashurdi. Ilgiri nadanliq we zulum, diniy jahalet we nadanliq sewebidin kishiler heq-naheqni bilelmes derijisige yetkenidi. Hajliq sepiri yeni Ehliselif yürüshi dewrige kelgende, dini jemiyet we aqsöngekler özlirining menpeetlirini közlep awam-puqralarning perzentlirige awal bashlanghuch mektep sewiyeside oqushni we yézishni, andin diniy exlaq, edep-qayide, örpi-adetlerni, andin ottura mektep sewiyeside at minip chewendazliq qilish, su üzüsh, neyze étish, qilichwazliq qilish, ow owlashni, andin aliy mektep sewiyeside jengk qilish, jengkge qomandanliq qilish, shahmat oynash arqiliq urush istiratégiyesi tüzüshni, shier yézish, naxsha oqush we Usul oynash arqiliq paydiliq ilham toplap urushqa atlinishni ügetti. Ilim-pen nuri we medeniy hayat qanche ming yil uxlap yatqan qedimiy rohlarni oyghatti. Awropadiki milletler arisida jemiyettikki yoquri qatlam kishilirining menpeetigila wekillik qilidighan diniy jemiyet, munarxizim we eskiri idare sheklide dawam qilip kelgen sistimani özgertish sadaliri tediriji yükseldi. Awropada hemmila ademning  insanperwerlik, erkinlik, tereqqiyat, démokratiye we kishlik hoquq tereptin kapaletke ige qilin´ghan medeniy jemiyette yashishi dewlet teripidin qanunlashturulidighan bir sistimini yeni kapitalizimni berpa qilishni arzu qilidighan, kona peodalliq sistimgha qarshi bolghan dunyagha meshhur edebiyat-sennet oyghunishi dewri yitip keldi! Yéngiliqperwerler bilen konaliqperwerler ottursida jiddiy sürkülishler bar bolsimu, ilim-penning gürüldep yénip turghan meshili xudaning namini süyistimal qilip qesten peyda qilin´ghan jahalet asminini müshküller ichidin yol tépip yopyoruq aydinglashturushqa bashlidi.

Barliqqa kelgen ilim-pen oyghinishini yenila qedimi diniy eneniler üchün xizmet qildurup, islahat shamilini bashqa terepke buriwitishni meqset qilghan küchler otturgha chiti. Bu konsiriwatiplar éqimidikiler heriketning bayraqdari Italiyelik Tomas Akwinas (1225-1274) bolup, Tebiyet qanuniyiti yaritilishtin awalla bar idi, hazirmu küchke ige we zaman axirighiche küchke igedur.Üstidikiler astidikilerni bashquridu, astidikiler üstidikilerge boysunidu. Bu büyük qanunni alemlerning perwerdigari yaratqan bolup, hichkim özgertelmeydu dep terghip qilip, ilgiri nezeriyisi ashikarilinip, emeliyiti mexpi tutulghan, emdi bolsa emiliyitimu ashikarilinish aldida turghan ilim-pen we téxnika bilimlirini yenila burunqidek monopol qiliwélishqa orundi.

Tomas Akwinas (1225-1274) tereptarliri yene  Mederes pelesepisini qedimqi yunan we hindistan pelesepilirini ustiliq bilen istimal qilip, burmilap chüshendürüsh arqiliq, Aristotil, Aplaton we Siqratni özliridek, özlirini ulardek körsütishke orundi. Békinmikesh diniy jemiyetning meqsidi kishilerning közining échilip kétishning aldini élish bolup, birtereplime halda yenila ilahiyetchlikini terghip qilip, tenggining bir yüzini mubalighe qilip, yene bir teripini xupiyane tutup yenila ilgirki radikal eneninini saqlap qalmaqchi boldi.

Dindarlar sinipi bezi heqiqetlerni özining menpeetige layiqlashturup terghip qildi.Terghibattin aldirap qusur tapqili bolmayti, ular küchlükler ajizlarni idare qilidu, ajizlar küchlüklerge boysunidu,- dédi. Togha kim küchlük we kim ajiz buni Xuda belgüligen turuqluq, ular özliride bar bolghan imtiyaz we hoquqtin paydilinip ezizlerni we xarlarni özliri ikkige ayridi. Rohbanlar sinipidikiler Alemdin kelgen tüp qanuniyet pirinsiplirigha asaslan´ghanda milletler we ademler arisidimu eqil, bilim we tejiribe jehettin periqler bar bolghan bolidu. Eqilliqler, bilimlikler we tejiribilikler hoquq we maddiy tereplerdin Bilimsiz, eqilsiz we tejiribisizlerdin üstün turidu. Imtiyaz, maddi we meniniwiy bayliqlar üstidikilerge mensup bolup, ular küchlük, Imtiyaz, maddiy we meniwiy bayliq jehettin yoqsul bolghanlarni bashquridu. Imtiyaz, Maddi we Meniwiy jehettin namrat qolghanlar Üstidikilerge Egishidu,-didi.

Tomas Akwinas (1225-1274) bashchilighidiki radikal küchler bilen Univérsititlarda yéngidin bash kötürgen islahatchilar arisida uzaqqa sozulghan sürkülishler yüz berip tursimu Mederis pelesepisidiki Alem derijilerge ayrip yaritilghan, töwen derijilikler özidin bir derije yoqurilargha, bir derije yoqurilar yene özidin bir deerije yoqurilargha itaet qilidu. Yoquri derijidikiler hem derijimu derije töwendikilerge qewetmu qewet qumandanliq qilidu, hemme rohiy we maddiy mawjudatlar shu qanuniyet boyiche Allahqa boysunidu,-deydighan gholluq mitapizik pelesepiwiy qarashni hemmeylen pirinsip jehettin toghra tapatti!

Islahatchilar éqimidikiler bolsa konsirwatiplarning ilahiy pirinsiplirini ret qilatti. Islahatchilarning wekili bolsa Okisford Univérsititining Froféssuri, mutepekkur, Peylasop Roger Bakon idi.

Peylasop Roger Bakon (1214-1292) Shu dewir étiwari bilen Awropaning yéngiliqperwerlerning serkerdisi idi. Roger Bakon (1214-1292) dinni we ilim-pendin ayrishni, diniy eqidilerni ilmiy shekilde izahlap andin emeliyetke tedbiqlashni, Matimatika, Ximiye we Pizika, Biologiye we mexaynika qatarliq qatarliq penlerni musteqil tereqqi qildurushni, chirkawlarning maaripqa, ilim-pen we téxnologiyege arlishiwélishigha chek qoyushni, herqandaq bilimni tejiribe we piraktikining siniqidin ötküzishning eng eqilge uyghun ish ikenligini teshebbus qildi.

„Es gibt nur eine vollkommene Weisheit und die ist in der Heiligen Schrift vollständig enthalten.“

In seinem Hauptwerk Opus maius heißt es über die Rolle der Mathematik:^[12]

„Alle Dinge des Himmels (dazu zählen für Bacon auch die Engel) können nur durch Quantitäten erfasst werden, wie in der Astronomie ganz offensichtlich. Über Quantitäten aber handelt die Mathematik. Auch hängt die Kraft aller logischen Operationen von der Mathematik ab. […] Die Erkenntnis der mathematischen Gegenstände ist uns gewissermaßen angeboren. Sie gehen also aller Erkenntnis und Wissenschaft voraus, […] so ist sie die erste aller Wissenschaften. Sie erst ermöglicht es uns, wissenschaftlich zu arbeiten. […] Nur in der Mathematik gelangen wir zur vollen, irrtumslosen Wahrheit, zu einer Gewissheit ohne Irrtum. […] Nur mit Hilfe der Mathematik kann man wirklich wissen und alle anderen Aussagen verifizieren, denn in jeder Wissenschaft ist nur so viel an Wahrheit enthalten, wie in ihr Mathematik steckt. […] Nachdem ich also gezeigt habe, dass man in der Philosophie nur etwas wissen kann, wenn man in der Mathematik Bescheid weiß, und Theologie nicht ohne Philosophie verstanden werden kann, folgt, dass jeder Theologe Mathematik beherrschen muss. Der Theologe muss ausgezeichnet über die geschaffenen Dinge orientiert sein, das aber kann er nicht ohne Mathematik. Die Mathematik kommt dem göttlichen Denken am nächsten.“

Über die Bedeutung der Erfahrung und des Experimentes sagte Bacon:^[13]

„In den Naturwissenschaften kann man ohne Erfahrung und Experiment nichts Zureichendes wissen. Das Argument aus der Autorität bringt weder Sicherheit, noch beseitigt es Zweifel. […] Mittels dreier Methoden können wir etwas wissen: durch Autorität, Begründung und Erfahrung. Die Autorität nützt nichts, wenn sie nicht auf Begründung beruht: Wir glauben einer Autorität, sehen aber nichts ihretwegen ein. Doch auch die Begründung führt nicht zu Wissen, wenn wir nicht ihre Schlüsse durch die Praxis (des Experiments) überprüfen. […] Über allen Wissenschaften steht die vollkommenste von ihnen, die alle anderen verifiziert: Es ist das die Erfahrungswissenschaft, die die Begründung vernachlässigt, weil sie nichts verifiziert, wenn nicht das Experiment ihr zu Seite steht. Denn nur das Experiment verifiziert, nicht aber das Argument.“

Ein Beispiel seiner technischen Voraussagen ist in Epistola de secretis operibus artis et naturae zu finden:

 „Es können auch Instrumente zum Fliegen hergestellt werden, in denen ein Mensch sitzt, der eine gewisse Art von Apparat bedient, durch den künstliche Flügel die Luft bewegen, so wie es bei den Vögeln der Fall ist.“

– Rogerus Bacon: Epistola de secretis operibus artis et naturae^[7]

https://de.wikipedia.org/wiki/Roger_Bacon

Peylasop Roger Bakon (1214-1292) ilim-pen we téxnologiyediki nurghun qiyasliri we nezeriyeliri yéngiliqperwerlerning ilim-pen we téxnilogiye güllen´gen bugunki parlaq tereqqiyatlargha asas sélishigha sewepchi boldi. Meselen: Alim Roger Bakonning Uchalaydighan sünni jisim heqqidiki nezeriyisi Awropada Automobil, Pekap, Tiraktor, Zeppelin, Uchar Shar we Ayripilan we Sünni hemralarning keship qilinishigha türtke boldi. Uning bezi Teshebbusliri Ibin-sinaning iddiysidin köklep chiqqan bolsimu, qedimqi Yunan pelesepisi bilen yughurulup, hazirqi zaman meditsinining tereqqiy qilishigha asas salghan. 

Peylasop Roger Bakon (1214-1292) Tomas Akwinasqa qarshi halda erkin ediologiyeni, yéngiliqqa köchüshni, bilishning biwaste tejiribige tayinishi kirekligini, nopuzgha qarisigha choqunmasliqni, tebiyetning qanuniyitini ölük tedbiqlashqa qettiy bolmaydighanlighini otturgha qoydi. Peylasop Roger Bakon (1214-1292) yene  sheyi we hadisiler öz qanuniyiti ichide tereqqi qilidu, özgüreydu, bashtiki periqler tetürisige aylinidu, üstidikiler menggü üstide, astidikiler men´gü astidsa turiwermeydu, digen qarashlarnimu teshebbus qilip ottura esir qarangghuliqida yer tewrigendek qattiq zilzile payda qildi. Peylasop Roger Bakon (1214-1292) yene tejiribe sheyi we hadisini tonushning sewebi, tejiribesiz hichqandaq tereqqiyattin söz échish mumkin emes,- dep qarridi. Meyli Tomas Akwinas volsun Yaki Roger Bakon bolsun Ilim-pen yolida bésip ötken japaliq izdinishliri netijiside ilim-penning töridin orun aldi. Roger Bakionchlar bilen Tomas Akwinaschilar arisidiki ilmiy munazire we izdinishler Awropada Edebiyyat-Sennet oyghunishining tunji perdisini achti.

Martin Luther(1483-1546) German Peylasopi, Theolog, Edebiyat-sennet oyghunish dewrining heqiqi bayraqdari, Islahatchi, Inqilapchi we jahalet, xurapatliq we zulum qaplap ketken Awropagha Xudadin zimin´ge chüshken nur, diniy dahi.

Martin Luther Aristokirat bir ailide dunyagha kelgen. Bashta Erfurt Universititida, Kiyin Baden-Wittenberg qatarliq Universititida ilim tehsil qilghan.

Gérmaniye jemiyitini choqngqur tetqiq qilghan, jahalet, xurapatliq, jayilliq, qashshaqliq, bilimsizlik we namratliqning yiltizi heqqide uzaq yil ilim tehsil we emeliy istisharelerde bolghan.

Martin Luther eqilliq, dorust niyetlik, tirishchan we iradilik bir kishlikke sayip idi. Riyal hayat Uni Insanperwer, wetenperwer we milletperwer yaramliq bir shexsiyet qilip yitishtürüp chiqqan. Martin Luther kichigidin insanlargha bexit yaritishni, ularning tirikligide we ölgendin kéyin erkin we saadet ichide hayatini sürdürishini arzu qilidighan bir din görewlisi idi.

Martin Luther kallisidiki din we ademler heqqidiki birqatar chigish we murekkep suallargha jawap tépish üchün 1511-yili Italiyege seper qilghan. Rim watikanining Chérkawlirini, Medereslirini, Muellim we Talibelirini öz közi bilen körgen. Italiye riyallighini chüshünüp béqish üchün jemiyet tekshürüp nurghun qimmetlik matériyallarni toplighan.

Martin Luther Gérmaniyege qayitip kelgendin kéyin uzaq oylinip, axiri dini islahat élip bérishni qarar qilghan.Herqandaq bir islahatni élip bérishta salahiyet we mertiwe muhim bolidu.  Martin Luther özining dini islahatini oqutquchiliq munbiride bashlashni eng toghra qedem dep qarap, 1512-yilidin bashlap Baden-Würtenberg Univérsititida Proféssorluq xizmitini üstige alghan. Martin Luther deris minbiridin paydilinip chirikleshken din görewlileri we nepsaniytchi emeldarlarni eyiplep, oqughuchilargha xeliqperwerlik, insanperwerlik we erkinlik iddiylirini tarqatqan.

1517-Yili Öktebirde Papa Léw X alahiyde elchilirini Gérmaniyege ewertip, xeliqni aldap, Altun tenggige „Guna chiqirish tumari“ sétip, „Tumarni sétiwalghanlar tengge satquchining yanchughida her qétim, altun tengge jiringlighanda, tengge sétiwalghuchining gunahi, gunahkardin sekrep chiqip kétidu, bu bir ibadet we shuning bilen ibadet qilghuchining rohiy paklinip, udul jennetke kirip kitidu“ digen sepsetini tarqitidu. Rim watikanigha qursiqida ghum saqlap turghan xeliq bu qaqti-soqtigha qattiq ghezibi kélidu we qozghulup kitidu.

 Martin Luther bu herikette Gérman xeliqige rehberlik qilip, Isagha ibadet qilish, Gunahdin paklinish we tewbe qilishning qandaqtur Papa bilen biwaste munasiwiti yoq.Ibadetni hemme adem özi xalighanche qilsa, ömür boyi töwbe qilsa gunahidin saqit bolup jennetke kiridu, dep dinni tebligh qilghan. Bu gepler Rim papasini qattiq tériktüridu!

Pütkül Gérman jemiyiti Martin Luthergha egishidu. Luther papagha 95 maddiliq bir munazire mektubi yollaydu. Bu mektup kiyinche papa we Xiristiyan chérkawigha qarshi partilighan Gérman xelqiningla emes Awropadiki bu heriketke qatnashqan barliq chérkawlarning chiriklikige qarshi heqqaniy we toghra bolghan heriketlerning inqilap we islahat heqqidiki nizamnamisigha aylinip kétidu!

1519-yili Papa we terepdarliri pütkül Awropagha ot déngizidek yamrighili turghan bu inqilapni bésiqturush üchün Martin Luthérchilarning wekilliri bilen Leipizigda söhbette olturushqa mejbur bolghan.

Papa we Chérkaw terep bilen ötküzülgen söhbetlerdin jiddi yaxshiraq netije chiqmighachqa, inqilap herterepke yamrash girdawigha kélip qalghan.

Del mushu waqitta yeni 1520-yili 2-ayda Martin Luther inqilapchilarning rehberlridin birqanchisige mektup yollap“ Siler oyghunidighan we ornunglardin des turidighan waqtinglar yitip keldi, Siler emdi qelemnila emes, qilichlarnimu ishqa sélinglar. Tengrining iradisini heqiqi ishqa ashurushning axirqi charisi qilich we Urush“ dep yazghan. Martin Luther yene xeliqqe murajet qilip: barliq imkanlarni, qolimizda bar bolghan barliq qurallarni toluq ishqa sélip, Chirip ketken Chérkaw hakimiyitini we uni qollighuchi zeherlik yilan-chayanlarni jazalayli!-Digen chaqriqni otturgha qoyghan! Papa bu ishtin qattiq ghezeplinip Martin Lzthérgh yüzligen gunahlarni artip, gunahini tonup, töwbe qilmisa qattiq jazalinidighanlighini élan qilghan.

Martin Luther Papaning agalandurushliri we Chérkawlarning tehditlirige bash egmey heqqaniyet üchün xeliq terepte turup axirghiche küresh qilish iradisini jakarlidi. Papa Martin Lutherni tutush buyrughi chiqartidu. Martin Luther yoshurunuwélip, bir tereptin inqilapqa qumandanliq qilsa, yene bir tereptin Injilni Intayin estayidilliq bilen Latinchidin Gérmanchigha terjime qilip, 1522-yili Séntebirde kitapning süpetlik Gérmanche nusxisini neshir qilip Pütün Gérmaniyege tarqitiwétidu! Bu ish Awropada bir diniy, siyasi, kultural we ijtimayi islahat élip bérishning xitabnamisi bolup qaldi.

Martin Lutherning Injilni Gérman tiligha örüp neshir qilip tarqitishi peqet Germaniyedila emes, belki pütün Awropada Edebiyat-Sennet oyghunish herkitining piltisige ot tutashturiwetti. Shuning bilen Injil Awropadiki nurghun tillargha terjime qilinip, xeliqning közi échildi  we Gérman tili qatarliq resmiy yazma til süpitide qollunilidighan Milli we edebiy tillar barliqqa keldi!

Nikolay Kopernik(1473-1543)ning Astirnomiye jehettiki bayqashliri Yunan peylasopi Aritotles we Petollomilarning yer merkez telimatinining ornini igilidi. Kopernikning quyash merkez telimati Diniy jemiyetler ijtimayi sistimisining omurtqisini teshkil qilghan Xudaning tupraqni yaritish heqqidiki riwayiti we Yunan pelesepisidiki yer merkez telimati qatarliqlarning ornigha chiqip,chirkawlarning pütlkül jemiyet üstidin ming yillardin béri dawamlashturup kelgen hakimiyitini tewritip qoydi.

Uningdin bashqa Djurdanow Brono(1548-1600) Alemning cheksizligi we birpütünligi nezeriyisi we Ilah yaratqan hemme nersining zihni w royi bolidu, tebiyettiki herqandaq jisim we hadise bir pütün bolghandin bashqa öz aldigha mawjutlighinisürdüridu, telimati, mawjut diniy Idiologiyening, dinning esli mhayitidin yiraqliship ketken dogmatizimchi birqatar telimatlirni tewritip qoydi.

Galili(1564-1642) Xiristiyan diniy jemiyetleri chekligen, Türkistanliqlarning Téleskoplari arqiliq asman jisimlirini küzütüp, Samn yoli, Ay shari, Yupetir we tört hemrayi qatarliqlarning herkiti, Winira we Yersharining Quyashni merkez qilip we öz oqi etrapida qandaq aylinidighanlighi heqqide hüjetlik üch chong qanuniyetni keship qilip, Rohaniy alimlarning bu heqtiki xata qarashlirigha xatime berdi.

Torchilli(1606-1647) Hawa bésimi nezeriyisi we suyuq jisimlar méxaynikisi telimati ming yillap diniy jemiyetler eshebbus qilip kelgen hawa we suyuq jisimlar heqqidiki qarashlarni inkar qildi. Torchilli téximu ilgirligen halda bir Atmosféra bésimining texminem 76 Cm igizliktiki simap tüwriki hasil qilalaydighan bésim küchige teng kilidighanlighini éniqlap, Insanlarning kilassik pizikiliq bilimlirige inqilap xaraktérliq yéngiliq élip keldi!

Boyél (1629-1691) Gaz Maddisining massisining hejimi bilen bésim küchining ottursidiki qanuniyetni élan qildi we belgülük témparatorada gaz jisimning bésimi bilen hejimi tetür tanasip bolidighanlighini ispatlidi.

WiIiyam Harwéy(1578-1657) Hazirqi zaman Fiziologiye we Biologiye pinining deslepki asaschiliri bolup, ottura esirde ular tetqiq qilhghan adem bedini we ösümlüklerning organliri heqqidiki tetqiqatlar kupurluq dep tenqitlen´gechek Méditsin, Biologiye we Fiziologiye dunyada qettiy tereqqiy qilmighanidi. Wiliyam Harwéy Ösümlükle, Haywanlar we Ademning bedinini tetqiq qilip, janliqlardiki qan aylinish qanuniyitini murekkep we egri toqay yollardiki qiyinchiliqlarni yéngish arqiliq bayqap chiqti! Bu nezeriye 1543-yilgha kelgende bashqa alimlar teripidin étirap qilinip, Béryusilliq Doxtur Wésallus(1515-1564) teripidin téximu béyitilip, Ispaniyelik doxtur Sérwit(1509-1553)ning qanning kichik aylinishi qanuniyiti digen keshpiyatlar asasida tereqqi qilip, 1628-yilgha kelgende Williyam Harwéy tereipidin zamanisigha munasip derijide aliy mektep derislikliri we dawalash emeliyitige yarighudek qilip mukemmelleshtürüldi.Bu keshpiyat chérkawlarning ming yildin béri asaslinip kelgen Qedimqi yunan doxturi Garunning eneniwiy qarashlirni aghdurup tashliwetti.

Frensis Békon(1561-16269) „Pen-téxnikining ilgirlishi“, „Yéngi Qural“, Ilim-Pen Qimmitining Ösüshi“ qatarliq eserlerni yézip, bilim küchtur digen telimatni otturgha qoydi. Frensis Békon kiyinche ilim-pen dunyasida shöhret qazinip, barliq zamaniwiy penlerning buwisi, dep pexriy namgha irishken.

Frensis Békon dunya maddidin tüzülgen, maddilar insanning iradisige boysunmastin, bir-birige sewep-netijilik baghlanghan halda toxtimay heriket qilip turidu, deydu. Kishilerning dunya heqqide, téximu konkértraq éyitqanda madda heqqide bilgen we bileleydighanliri peqet madda we maddining herkiti arqiliq ashikare bolghanliri bolup, bu bilishler güzütish, pikir qilish, tejiribe qilish we xulase qilish arqiliq ishqa ashidu,dep qaridi. Békon tebiyetni tebiyet qanuniyetliri asasida chüshünishni, chüshünishke nahil bolghan bilimlerni tebiyetke masliship turup ishlitishni teshebbus qildi. Békon yene tebiyet qanuni arqiliq tebiyet küchliridin ghalip kélishni teshebbus qildi. Békinning ilham, tejiribe we xulase jehettiki pelesepisi bashta Awropa,kéyin pütkül dunyaning hazirqi zaman pelesepe we tebiyi penlirining tereqqiyati üchün intayin paydiliq rollarni alghan. Békon idiyalist emma matériyalizimchi peylasop bolup, ilham xudagha bolghan étiqattin kilidu, idrak we eqil bolsa tejiribedin kilidu, dep yazghan. Mana bu Békonning meshhur bilish nezeriyisi.

Dékart (1596-1650) Awropa Edebiyat-sennet oyghunush dewrining awangartlirining biridur. Dékartning „Métodologiye“, „Métafizika“, „Pelesepe Nizami“ digen dangliq eserliri bar. Dékart Békongha oxshashla mederes pelesepisige qarshi chiqqan.Dékart Insaniyet jemiyitidiki jahalet we jayilliqning Diniy jemiyetning insanlar jemiyitige qara-qoyuq arlishishiwélishidin, dep qarighan. Békon pelesepeside tejiribe we yighinchaqlash asasi orunda bolsa, Dékart pelesepiside bilimge murajet qilip eqliy muhakime qilishni, Pikir, Tepekkur we izdinish jehettin erkin bolushni teshebbus qilghan. Dékart sheyi we hadisilerning biz qiziqqan tereplirini bilishte eqliy bilish hissiy bilishtin üstün turidu. Tejiribigila emes, ilmy analzgha yol bérishni teshebbus qilghan. Dékart eqilge tayinip qilin´ghan mukakimide menggü xataliq chiqmaydu, dep oylayti. Dékart sheyi we hadisiler heqqidiki billimlirimiz ularni körüp we tutup qazanghan tejiribimizgila emes, belki bashqilarning tejiribe-sawaqliri asasidamu barliqqa kélidu dep qarighan. Bilish hissiy, idraki we eqliy dep üchke ayrilidu. Dékart bu üch bilishte idraki bilishke sel qarighachqa, bilimning qeyerdin bashlanghanlighi heqqide tepsili toxtalmighan.Dékart özi bir idiyalistik peylasop turup, barliq chüshenche we pikirler eqliy xulase we tejiribedin ötüshi kirek, dep qarayti. Dékart yene maddaning shekli we massisi bolidu, roh we idiyede bolsa massa we shekil bolmaydu, dep qarighan. Mana bu Dékartning meshhur ikki menbelik nezeriyisidur.

Bu yerde méning tekitlep qoyidighinim dunya madda, jisim, inirgiye we rohtin tüzülgen. Herqandaq sheyi we hadiside maddiy we rohiy xususiyet bar bolghan bolidu. Herqandaq jisimning idraki, eqli, hushi we tuyghusi shu jisimning shekli, massisi, hejimi we ching kichiklikige qarap bar bolghan bolidu. Herqandaq madda we Roh bir-biridin mustesna halda mawjut bolup turalmaydu. Dékart bolsa Fizika bilen Mitafizikiliq hadisilerni bir-biridn ayrip chüshendürgen. Shunga Dékartning ikki menbelik telimatidiki mitafizikisigha Malbiranish qatarliq rohaniy idiyalis peylasoplar, Fizikiliq tereplirige Sipnoza we Didro qatarliq jahanshomul matériyalist alimlar warisliq qilip, béyitti we tereqqiy qildurdi.

Baruch Sipnoza(1632-1677) bolsa gherip hazirqi zaman pelesepesining asas salghuchilirining biri bolup, Uning Shu yillarda neshir qilin´ghan „Tiologiye heqqidiki siyasiy maqaliler“, „Étika“ Qatarliq wekilxaraktirgha ige eserliri bar! Baruch Sipnoza dunya maddidin tüzülgen. Madda bir pütündur. Madda mawjutluq nuqtisidin eziliydur, yaritlmighan we yoq bolmaydu! Maddning özi Xuda, Xuda ebediy yoq bolmaydu, dep qarighan. Eger Xuda bar bolsa, bu xuda Tebiyettur, uninggha ishinish we étiqat  qilishqa erziydu,dep qarighan.

Baruch Sipnoza yene tebiyet terkipliri öz aldigha heriket qilip, heriket haltide maddidin kilip, yene heriket halitide maddigha qayitidu, dep qaraydu. Barliq sheyi we Hadisiler bir-birige baghlanghan halette mawjutlighini dawamlashturidu. Barliq sheyi we hadisiler biri birini teqezza qilidu, sewep we netijilik munasiwet ichide heriket halitide bolghan bolidu, dep qarighan.

Toghra german peylasopi Martin Lutér, Nekolay Kopernik, Brrono, Galiléy, Kéflér, Torichélli, William Harwey, Frénsis Békon, Dékart, Sipnoza, Hégil, Kant we Nietche, Marx, Artur Schopenhauer qatarliqlar birining izini biri bésip, insaniyetni ottura esir qarangghulighidin yoruq dunyagha bashlap chiqti.

Bu insaniyet üchün heqiqitenmu bir altun dewir boldi. Awropa medeniyet jehettin ikki ming yil awalqi qedimqi Yunan medeniyiti we ottura esirde sheriqte güllen´gen Türk-Islam medeniyiti enenisige warisliq qilip, maarip we ilim-penning yoruq meshilini qaytidin yorutti. Awropada miladi 1100-yillardin miladi 1500-yilghiche 4 esir ichide Germaniyede Humbold Univérsititi, Ludwig Maksimiliyan Univérsititi, Firansiyede Faric Univérsititi, Engiliyede meshhur Okisford Univérsititi, Kémbirig Univérsititi qatarliq 70 ke yéqin Bugünmu dunyagha dangliq Univérsititlar qurulup, ottura esir qarangghuliqigha xatime bérildi. Dini jemiyet ilim-pen bilen yariship qélish pirinsipida otturgha chiqti.

Awropadiki milletler Xeliq arisidiki ediologiye jehettiki tengsizlik, edebiyat-sennet, ilim-pen, medeniy- maarip we téxnologiye jehettiki monopolluqni bikar qilip, yoquri tebiqe sinipidikilerdin kelgen heddidin ashqan zulumni axiri pachaqlap tashlap, qedimki kilassik medeniyetler we xeliq volklori asasida dunyawi islahat we tereqqiyatning altun meshili bolghan Awropa Edebiyat-Sennet oyghunishi meshilige ot tutashturdi!

03.10.2023 Gérmaniye

Onunchi Bap: Awropa Edebiyat-Senniti we Shu Dewirdiki Uyghur Edebiyat- Senniti Güllinishining Qisqiche Teswiri

Sheriqche we Gheripche Alahiydilikke Ige Bolghan Uyghur Mededniyitining Qisqiche Teswirige qaraydighan bolsaq, yiraq Sheriqtiki Xensolar, Yaponlar we Koriyanlar Uyghur Medeniyitining tesirige uchrisa uchrighanki, Uyghurlar hich bir tarixta Yiraq sheriqning medeniyitining tesiri astida bolup baqmighan Uyghur medeniyitining sériqtopaliq medeniyitige qarighanda Hindistan, Babilon, Misir we Yunan Medeniyitige bekraq yéqinlighigha, Uyghur medenyitining dunyaning sheriq teripidiki gherip medeniyiti ikenlikige qayil bolmay turalmaymiz. Bu Uyghur Ejdatlirining gheip bilen qanche ming yillardin béri yéqin ilishkide bolghanlighining alamitidur.

Bujehettin qarighanda tarixta Sheriqtiki Uyghurlarda peyda bolghan herqandaq nersining Gheripte, Gheripte peyda bolghan herqandaq nersining büyük Uyghur Ilide waryantlirining tépilidighanlighigha ilmiy jehettin qanaett keltüreleymiz.

Uyghur yazma edebiyati we éghiz edebiyatidiki nurghun amillar ghriptiki yazma we aghzaki edebiyat hadisiliri bilen asasen digüdek oxshash. Uyghur edebiyatida we métologiyeeside gherip edebiyatidiki élimintlarni uchrutush anche tes emes. Bundaq bolishi Uyghurlarning qanche 10 ming yillardin tartip medeniyet jehette sheriqni emmes belki gheripni teqip etkenliki bilen munasiwetliktur! Uyghurlar tarixta sheriqte peyda bolghan din we pelesepiwiy éqimlargha emes, gheripte peyda bolghan din we pelesepiwiy éqimlargha alahiyde ehmiyet bérip kelgen; Bu heqte minglighan misallarni tapqili bolidu. Biz bu kitapning ushbu babida bashqisini qoyup turup Gheriptiki edebiy Oyghunush dewride medeniyetning yeni ilim-pen we edebiyat-sennetning Uyghur Ilide qandaq derijide ikenlikige nezirimizni azraq aghdurup baqayli.

Sinchilap qaraydighan bolsaq milliy medeniyet namayendilirimizdin Abu Jappar Muhmmad Bin Musa Al Huwarizimi( 780-850), Ibin-Sina (980-1037) Yüsüp Xas Hajip( 1017-1077) tin tartip, Ahmet Yesiwi (1093-1166), Ahmet Yükneki (12-Esirde Qeshqerde Yashighan), Jallaliddin Rumi( 1207-1273), andin Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi (1480?-1560?), Sultan SeyidHan ( 1487-1532), Sultan Abdureshidxan (1507?-1570, Shair we Muzikant Melike Amannisaxan (1518?-1553?), Alim we Muzikant Qidirhan Yarkendi (1503?-1572), Shair Babarehim Shah Meshrep (1657–1711), Muhammedimin Ghujamquli Xirqiti (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni (17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), Abdureyim Nizari (1770-1863?) qatarliqlarning hemmisi Al-Faraning telimati asasida xuddi xisletlik derya süyidek éqip Türkistanda 13-Esirdin  17-Esirgiche rasa güllinip, 18-esirdin 19-Esirgiche xarabeliship, zeyiplishishke bashlighan, 20-Esirge kelgende qaytidin hayati küchke ériship, bugünki künlerde qirghinchiliqqa duchar bolghan Uyghur medeniyitining Kironik xeritiside Awropa-Uyghur, Uyghur Awropa medeniyetlirining asasliq arisidiki harmonik baghlinishni we Yiltizi bir xeliqlerning medeniyet endizelirining asanla özgürep ketmey qanche ming yillar dawamlishidighanlighini asanla köriwalghili bolidu!

Al-Farabi özining Pantézimliq bir pütün dunya qarishini tebiyet, jemiyet, din we ilim-pen heqqidiki tetqiqatlirigha yughurup, xurapatliq, dogachiliq we nadanliqning insaniyetning medeniyet tereqqiyati üchün süpürüp tashlanmisa bolmaydighan jahalet ikenligini ilgiri sürdi. Al-Farabining dunyaning maddilighini, maddining yoqalmaslighini, sheyi we hadisilerning sewep netijilik bolidighanlighini we mawjudiyet hemde mewhumiyetning öz-ara baghlinishliq bolidighanlighini ilgiri sürdi. Al-Farabi yene Dunyaning qanuniyetlik we sewep netijilik bolidighanlighini, Alemni bilishning mumkin bolidighanlighini, ilim-penning muhimlighini we Insanlar arisidiki ijdimayi barawerlikni ishqa ashurup, siyasiy erkinlik we maddi texsimatning adilliqigha kapaletlik qilishni teshebbus qilghan. Sheriqning Arestotili, Insaniyetning  ikkinchi ustazi, dep shöhret qazan´ghan ulugh alim Al-Farabining yoqarqi pelesepiwiy séstimisi Uning pelesepisige warisliq qilghan we gtereqqiy qildurghan Ulugh alim Ibin-Sina (980-1037), Ibni-Tufeyli(1110-1185), Ibni Rushid (1126-1198), Ümer Heyyam (1048-1131), Nizami (1441-1203), Ibni Haldun(1332-1406) qatarliq meripet yultuzliri arqiliq Gherip Dunyasigha tesir körsütüp, 13-Esirdin we 16-Esirlergiche  Awropada peyda bolghan Edebiy Oyghunush herkitige deslepki asaslarning sélinishigha sewepchi bolup qaldi!

Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunishi Dewridiki Awropa Edebiyat-Senniti we Shu Dewirdiki Uyghur Edebiyat- Sennitining alahiydilikliri heqqide toxtalghanda yene gepni Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi(1250?-1350?) we Uning „Qiseyi Rabghuzi“ Digen esiri we Awropa edebiy oyghunish dewrining bayraqdari Dante Alighieri (1265–1321) we Uning shah esiri „Ilahiy Kommédiye“ Heqqide gep qilmay ötelmeymiz. Sheriqtiki Edebiy Oyghunush Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi(1250?-1350?); Gheriptiki edebiy Oygghunush bolsa Awropa edebiy oyghunish dewrining bayraqdari Dante Alighieri (1265–1321) we Uning shah esiri „Ilahiy Kommédiye“ si bilen bashlan´ghan.

 Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi Sheriqning, Danti Alighieri Gheripning Edebiy Oyghunishining bayraqdarliri bolup, her ikkisi Insaniyet kona dewirdin yéngi dewirge almishiwatqan dewirde ijadiyat élip barghan we insanperwerlik, erkinlikni we xeliqchilliqni merkez qilghan yéngi bir ediologiyening dunyagha yéyilishigha asas salghan islahatchi ediplerdur.Her ikkisining eserliride islahatchiliq, erkinlik, meripetperwerlik, insanperwerlik rohi asasiy orunda turidu.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi we Dante Alighieri her ikkisi mukemmel diniy bilim alghan, bilimning herqaysi terepliridin mukel yitishken, köp til bilidighan  shexisler bolup, her ikkisi kilassik dewirning kenji edibi, yéngi dewirning bayraqdar edibi bolushqa layiqtur. Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi shu dewirde ilimi-irpan tili hésaplan´ghan Erep-Paris tili we edebiyatini bilgendin bashqa; Yéngidin shekillinish aldida turiwatqan Hazirqi Zaman Uyghur edebiy tilini yoquri sewiyede biletti;  Dante Alighieri bolsa Shu dewirdiki Awropada ilmiy-Irpan tili hésaplinidighan Girik we Latin tili we Edebiyatini bilgendin bashqa, Yéngidin edebiy til bolup shekilliniwatqan Ido-Gérman Jümlidin Italiye  tilini mukemel derijide biletti. Biri Uyghur edebiy tilida, yene biri Italiye edebiy tilida ijadiyet élip bérip, ilim-pen we edebiyat-sennet dunyasda esirlep dawamlashqan diniy jemiyetning ilim-pen we medeniy maariptiki boyunturiqini parchaqlap tashlap, hemme adem kitap oqup, hemme adem bilim alidighan meripetperwerlik, tereqqiperwerlik shundaqla insanperwerlikni asas qilidighan dewirning yitip kilishige asas saldi! Her ikkisi öz dinlirigha sadiq bolghan halda diniy jemiyetning hakimiyet we medeniy-maarip ishlirigha chat kiriwélishigha qarshi turghan.

Dante Alighieri we Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzidin bashqa yene shu dewirning edebiyat-senneti we Ijtimayi tereqqiyatigha jiddiy tesir körsetken yene nurghun shexisler bar!

Awropadiki Edebiyat-Sennet Oyghunishini hayati küchke ige qilish üchün Diniy jemiyetning ijtimayi tereqqiyatni boghup turghan barliq közge körünidighan we körünmeydighan koyza-kishenliridin azat bolush kirekidi. Aristokiratlar we Rohbanlar sinipining boyunturuqliridin peqet yéngi maarip we ilim-pen arqiliqla qurtulghili bolatti. Awropada shekillen´gen yéngiche maaripning tesirige uchrighn yoquri qatlam sinipida peyda boliwatqan Burjuazlar/yeni yéngiliqperwer küchlerde insanperwerlik we meripetperwerlik iddiyisi küchlükidi.Shunga jemkiyette yéngi mekteplerni échish, Qedimqi Yunan medeniyitige, Rim Émperiyesige we  Türk-Islam Medeniyitige ayit- Xiristiyanliqning jemiyet tereqqiyatigha yük bolup qalghan birqisim diniy cheklimiliridin xali bolghan Pelesepe, Edebiyat-Sennet, Tibabet, Matimatika, Astironomiye we Kimiyagerlikke ayit her türlük bilimlerni toplash, tetqiq qilish we milli maaripni ilim-pen sahesidiki yéngiliqlar arqiliq ozuqlandurush herkiti kötürülüp, Duyaning hazirghiche dawamliship kelgen sistimisigha asas sélindi. Shunga Kilassik medeniyetni tetqiq qilip, insaniyetning bugüni üchün xizmet qildurushtin ibaret pelesepe we edebiyat sennettin bashlan´ghan bu heriket ming yillap uxlap yatqan medeniyet qaytidin közini achti, digen menada Awropa Edebiyat-sennet Oyghunishi, dep ataldi.

Bu heriketke Xuda dunyani insanlar üchün yaratqan, her ishta insanni we insan tebiyitini mekez qilip oylash, pilanlash we herketlinishni asasiy pirinsip qilish lazim. Maarip, ilim-pen we din insanlar üchün xizmet qilishi lazim dep qaraydighan pelesepe yitekchilik qildi. Yéngiliqperwerchiler herqandaq nerse muhimliq jehette ademdin éship chüshelmeydu; Milletler biridin yoquri we töwen emes, Insantebiyitini üstün bilidighan, bilimge we tereqqiyatqan ehmiyet béridighan Humanistik iddiyelam jemiyetke bexit yaritidu, dep qaridi! Islahatchilar yene insan tebiyitining artuqchiliqlirini medihiylep, radikal dinchilar mobalighe qilidighan insan tughulishtinla gunahkar bolidu, herqandaq ishni hökmaranlar we rohbanlar sinipining iradisi boyinche qilmisa dozaqqa kiridu, digen sepsetige, dunya adem üchün yaritilghan, adem erkin yashishi lazim. Meripetperwerlik, Teng-barawerlik we erkinliklam jemkiyetni qutulduriwalidu, dep qarap, insanperwerlikni teshebbus qilidu, insan tebiyitining alijanaplighini medihiyleydu we Insanning nopuzini mueyyenleshtürüp, insanning qedri-qimmiti we shan-shöhritini maxtaydu. Insanperwerlik pelesepisining teshebbuschiliridin Dantiy“ Insaniyetning béshidin kechürgenlirining özila uni maxtap we medihyleshke bahane sewep bolup yétip ashidu“-digenidi. William Shakesper „Insan özi bilen oxshash janliqlar arisida zéhin, idrak we eqil arqiliq alahiyde periqlinip turidu; Bilim we Iddiye sewebidin insanlar kuch-quwetke tolghan bolidu, Insanning eqil-parasiti yaratquchimizdin, exlaqi we herkiti perishtilerdin, örnek alghan“ dep qarayti. Edebiyat-Sennet we Pelesepe Oyghunishi Dunya Insanlar üchün yaritilghan, hemme nerse Humanizimliq pelesepini merkez qilip pilanlinishi lazim, dep qaridi! Shu seweptin özini yaratquchining ornigha qoyuwélip, ademning üstünlikini inkar qilidighan munarxizim, Özini tengrining ornigha qoyuwélip muqeddes kitaplarni süyistimal qilip yashaydighsan diniy radikalizim we Özlirini Tengrining iradisi dep qarap Jemiyetni xuddi éghir taghdek shillisidin bésip turghan Millitarizimni inkar qilidighan sistima Üch esirdin Besh esirgiche bolghan ariliqta tarixtin kelgen barliq édiologiyelerni yeni hakimiyetlerni yiqitip, yéngi dunya tertiwi shekillndi. 

Biz töwende yoqurda éytilghan yéngi dunya tertiwining shekillinishige muhim sewep bolghan Awropa Edebiyat-sennet Oyghunishi we Uyghuristan Edebiyat-Sennet Güllinishide asasliq rol oynighan dewletler we shexisler heqqide ayrim-ayrim halda qisqiche toxtulup ötümiz.

Awropada yüz bergen Edebiyat-Sennet Oyghunushi Herkitini üch basquchqa bölüshke bolidu. Birinchisi: XIII Esirdin XIV Esirgiche bolghan Awropa edebiy-oyghunush herkitining bixlinish mezgili yeni güllinish basquchi; Ikkinchisi: XIV Esirdin XV Esirning otturlirigha qeder bolghan ottura mezgil yeni tereqqiyat basquchi; Üchünchisi: XV Esirning axirliridin XVI Esirgiche bolghan kéyinki mezgil yeni rasa güllengen basquchi.

Awropada yüz bergen Edebiyat-Sennet Oyghunushi Herkitining Birinchisi: XIII Esirdin XIV Esirgiche bolghan Awropa edebiy-oyghunush herkitining bixlinish mezgili bolup, bu dewirning asasliq wekilliri süpitide Danté Aligéri(1263-1321), Francesco Pétrarka(1304-1374), Boccaccio Geovanni(1313-1375) qatarliqlarni misalgha keltürüshke bolidu.

Danté Aligéri(1263-1321) kona we yéngi dewirning almishish mezgilidiki dewir halqighan yazghuchi bolup, edebiyat-sennetke ayit tarixi eserlerde ottura esirning kenji shairi, shuning bilen birge yéngi zamanning tunji shairi, dep tilgha élinidu. Danti aqsöngek ailiside dunyagha kelgen bolup, shu dewirning aldinqi qatardiki mektepliride ilmiy tehsil körgen. Danté Aligéri kichigidila diniy telim-terbiye alghan bolup, Ilahiyettin toluq xewerdar bolghandin bashqa yene Qedimqi Yunan we Rim medeniyitini bolupmu edebiyat-sennitini puxta bilgen shexsiyetler qataridiki bir edipidi.

Danté Aligéri(1263-1321) Universitét tehsili pütkendin kéyin dewletning memuriy qatlimida xizmet qilghan bolup, diniy jemiyetning dewletning qanunchiliq qurulishi we siyasi idarisige arlishiwélishini qattiq cheklesh teshebbusuni otturgha qoyghanidi. Danti eserliride dewletni féodal aqsöngekler we diniy rohaniylarning cheklimisisiz bashqurushni, hakimiyet ishliri bilen dinni ayriwitishning jemiyet tereqqiyatigha eng paydiliq usul ikenligini teshebbus qilghanidi.

Danté Aligéri(1263-1321) heqqide toxtalghanda uning „Ilahiy Komédiye“ we „ Özgiche Hayat“ esirini misal keltürüshke bolidu. Autor Ottura qedimqi zamandiki Pelesepe, Téologiye, Edebiyat we Sennetning barliq alahiydiliki jem bolghan „Ilahiy Komédiye“ digen esiride kona dewir bilen yéngi dewirning, yéngiliq bilen konaliqning ottursidiki hayat-mamatliq küreshni ekis ettürüp bergen. „Ilahiy Komédiye“ Gérmanchisi „Die Göttliche Komödie“, Englishchesi „Divine Comedy“dur. Bu eser 14233 misra, 3500 koplettin teshkil tapqan, Gérmanche neshri 544 bettin ashidighan dunyawiy eser bolup, tunji qétim 1472-yili neshir qilin´ghan. Eser Meshhergah, Dozaq we Jennet digen üch qisimgha bölüngen bolup, bu eserde Danté Aligérining qedimqi Rim shayiri Wérchiléy bilen uning meshuqi Biyatlézning hemralighida meshhergah, Dozaq we Jennetni ziyaret qilghanlighidin ibaret bir chüshi teswirlen´gen.

Danté Aligéri Italiye Pelasopi Publiyus Vergiliyua Maro Polla( v.Chr.70-v.Chr19), Yunan Peylasopi Aristotles (v.Chr 384-v.Chr 322), Yunan Peylasopi Homer (v.Chr?-v.Chr), Italiyelik Peylasop Thomas Von Aquin (1225-1274), Qedimqi Misir Peylasopi Claudius Ptolemäus ( n.Chr 100-n.Chr 170), Italiye Shairi Publiyos Ovidiyus Naso(v.Chr 43-v.Chr?) qatarliq büyük alimlarning eserlirining tesirige uchrighan.

Danti hakimiyet dindin ayrilghan, jemyetni qanun bilen idare qilidighan, hemme adem qanun aldida barawer bolidighan, hichkimni hichkim ezmeydighan we xorlimaydighan, adilliq bilen bashqurulidighan bir jemiyetke bolghan telpünishini ipadilep, ach köz, nepsaniyetchi, qara-niyet, shehwetperest, ichitar, hesetxor bir popni dozaqning ichide, adil, insanperwer, démokrat, xeliqperwer, keng qursaq, jessur we eqilliq bir padishahni jennetning ichide teswirligen.

Ottura esirdiki „Ilahiy Komédiye“ Gérmanchisi „Die Göttliche Komödie“, Englishchesi „Divine Comedy“digen bu eserde eyni dewirdiki pütkül jemiyetni qaplighan zulum, namratliq, buruxtumluq, bilimsizlik, jayilliq we nadanliqning yiltizining jemiyetni bashtin boygha zeherlep bolghan ijtimayi xurapatliq ikenligini, erkinlik, démokratiye, meripetperwerlik, milletperwerlik, wetenperwerlik we medeniy maaripning insaniyetni qurtulduriwalidighan xasiyetlik engüshter ikenligini mediyligen. Shunga U Awropa edebiyat-sennet Oyghunish herkitining eng bashta kelgen bayraqdari hésaplinidu.

Francesco Pétrarka(1304-1374) Awropada bashta eng bashta sanilidighan dangliq Italiyan ediplerning biri. Francesco Pétrarka shu dewirde tonulghan alimlardin Marcus Tullius Cicero, Vergil Ovid, Augustiniyos Von Hippo, Niccola Machiavelli qatarliqlarning küchlük tesirige uchrighan. Francesco Pétrarkaning künimizgiche “Canzoniere, Rerum, vulgarium fragmenta-Italiyanche bolghachqa Uyghurchigha terjime qilalmidim“, „ Süßes Übel, Süßes Leid und Süßes Lust-Tatliq yitirqash, Shirin azap we Baldek ishtiyaq“, „ Ailiwiy Ishench), „Secretum meum, Meine Geheimnis-Sirlirim“, „Das Einsame Leben-Yigane Hayat“, „Das Lyrische Werk, Canzoniere-Lirikilar“; „ Aufrufe zur Erretung Italiens und des Erdkreises-Italiyeni we Yersharini Qurtulduriwélish Heqqide Chaqriq“ qatarliq 7 kitabi yitip kelgen.

Francesco Pétrarka bu kitaplarni Latinche we Italiyechide nesriy we nezmiy shekilde yézip chiqqan bolup, bu eserlerde Italiyede esirlep qayide bolup ketken qoyuq diniy tüste, dinni terghip qilish üchünla qelem tewritidighan, bilim we sennet peqet din üchün xizmet qilishi lazim, deydighan qatimal eneneler buzup tashlinip, insanperwerlik we kishlik hoquq, Milletperwerlik, Wetenperwerlik we Meripetperwerlik témisigha bérip chétilidighan erkin ijtimayi meseliler asasliq meseliler qatarida teswirlen´gen. Bolupmu Alim Francesco Pétrarkaning eserliride 14 misraliq qilip yézilghan dinning we rohaniy jemiyetning cheklimisidin xali Muhabbet lirikiliri hazirghiche Awropada söyülüp oqulmaqta. Francesco Pétrarka bu shierlirida qiz yigitlerning erkin muhabbetlishish yolidiki xushalliq we meyüslik, teshwish we intilish, ghaye we qizghinliq qatarliq sap we nazuk tuyghularni tebiyet menzirilirige qoshup teswirlep, Awropa edebiyatida tunji bolup, oqurmenlerni Edebiyat-Sennetning sap hawasidin erkin nepes alduridighan isil eserlerni yazghan. Francesco Pétrarkaning yene bir qisim eserliri Pelesepe, Etika, Sotsologiye, Siyaset we Qanun témilirigha béghishlan´ghan bolup, bu eserlerdin Autorning wetenperwerlik iddiysi, Milletperwerlik rohini körüwalalaymiz. Buninggha Uning „ Aufrufe zur Erretung Italiens und des Erdkreises-Italiyeni we Yersharini Qurtulduriwélish Heqqide Chaqriq“ digen esirini misalgha alsaq kupaye qilidu. Francesco Pétrarka bu esiride italiyening, Italiyan millitiningla emes pütkül dunya we Insaniyetning kélichigining ghémini yep, özining bugün köp qismi riyalliqqa aylan´ghan ghayiwi arzu we armanlirni teswirligen!

Giovanni Bokkachchio/Boccaccio (1313-1375) Italiyening Edebiy Oyghunush herkitining harpisida yashighan dangliq alimlarning biri bolup, uning edebiy we Peelesepiwiy eserliri Awropa-Edebiyat Oyghunush dewrining aldi-keynide Awropa medeniyiti we Edebiyat-Sennitining güllinishide muhim rol Oynighan.

Giovanni Bokkachchio/Boccaccio  Aliy mekteplerde Dangliq Edip Danté Aligéri(1263-1321)ning „Ilahiy Kommédiye“sidin Liksiye sözleydighan muellimidi. Giovanni Bokkachchio/Boccaccioning eng dangliq eserliridin „On Künlük Söhbet“ digen nesri eseri bar bolup, waba késili tarqilip ketken bir waqitta 10 ademning hichkim bilmeydighan menzirisi güzel bir yerge bériwélip, shu yerde her bir adem her küni birdin 10 Kün ichide 100 hikayini bir-birige éyitp bergenligidin ibaret jeryan teswirlinip, eserde yan tereptin jemiyettiki Chérkaw we mustebit hakimiyet üstidiki chilböreler teripidin qaynaqlan´ghan her xil chiriklikler ötkür bedihiy tillar we istilistikiliq wastiler arqiliq qamchian´ghan.

Giovanni Bokkachchio/Boccaccio „On Künlük Söhbet“ Esirini yézish arqiliq insanlarning tughulishi bilen erkin yaritilghanlighi, teng-barawerligi, üstün we töwen emesligi terghip qilin´ghan. Insanlarni buzuqchiliq, achközlük,ichitarliq, shexsiyetchilik we hakawurluqtin waz kichip, bir birige méhri-muhabbet bilen muamile qilishqa, köyünishke we ghemxorluq qilshqa chaqrighan!

Giovanni Bokkachchio/Boccaccioning „On Künlük Söhbet“ Esiri jemiyette zilzile peyda qiliwetkechke, Autor diniy jemiyetning éghir tehdidi bilen qarshilashqan. Hökmaran sinip we Diniy jemiyetlerning heqsizliqi, adaletsizliki we semimiyetsizliki sewebidin, edebiy ijadiyettin waz kichip Awropaning kilassik medeniyitige ayit siyaset we din bilen zitliq peyda qilmaydighan eserlerni retlesh we neshir qilish xizmetliri bilen shughullinip axirqi ömrüni yashighan.

Awropa Edebyat-Sennet Oyghunishining asasini salghan Uningdin bashqa yene bu dewirde yitiship chiqqan Shu dewirning Alimlardin Italiye tarixi we Yéngi zaman pidagogika nezeriyisige ayit kitap yézip chiqqan Léornardo Bronininéy(1369-1444) we Italiyanchigha Latinchidin Terjime qilin´ghan Injildiki xatalarni, peyda qilghan Rim watikanini qattiq tenqitleydighan eserlerni yézip chiqqan Lornitsiyo Walla(1407-1457)ni alahiyde tilgha élishqa bolidu!

Edebiyat-Sennetning oyghunush dewride Italiyede Sennette Diniy-Rohaniy iddiyelerning hemme tereplerdin passip halda arlishiwélishidin ibaret qatamal weziyet özgürüp, romantik, pantaziyelik we xurapiy iddiylerning yérige Insanperwerlikni merkez qilghan riyalistik uslupqa ige nadir esserler dunyagha keldi. Edipler diniy kitaplargha qarap emes emeliyette yashighanlirini, yeni siyasiy, iqtisadi, kultural we sotsiyal munasiwetlerni ekis ettürüshke bashlidi. Edebiy eserlerde, heykel we resimlerde ilgirkidek noqul din´ghala emes,Jemiyettiki her türlük hadisilerdin hésaplinidighan, baylar arisidiki chiriklishish, heshemet we shan-shöhretke birilish, ishlepchiqirish jeryanidiki izish we izilish, oxshimighan siniplar arisidiki tirikishish, erkin muhabbetlishish, mustebitlik we soda-sétiq, toy-tökün, ölüm-yitim, awam arisidiki urush jidel, xeliq arisidiki her xil qiziqish we intilish, dewletler we milletler ara pikir we iddiye jehettiki yéngiliqqa intilish qatarliqlarni eserliride gewdülendürüp, turmushtiki her türlük ziddiyetler arqiliq, qanche ming yillap jahalette qalghan insanlarning hayat yolini yorutti.

Elbette yéngi eserler sennetkarlarning köp tereplime we ilmiy qanuniyetlerge tayan´ghan bediyi izdinishliri arqiliq otturgha chiqti. Alimlar, Edipler we Sennetkarlar qedimqi ilim-pen we edebiyat-sennet pirinsiplirini yéngi dewirde peyda bolghan keshpiyat we özgürüshlerge xizmet qildurush pirinsipida éghir bedeller arqiliq ching turdi.

Bu dewirge kelgende Awropa eneniwiy medeniyitidiki qatimal, waqti ötken, chüshinish uyaqta qalsun, qettiy emeliyetke omumiy yüzlik tedbiqlighili bolmaydighan sirliq we abistirakitni usluplar özgürep, bilim we sennet jemiyetni teshkil qilghan köp-sanliqlargha xizmet qilidighan weziyet shekillnde.

Bu dewirning wekilliri süpitide Florensiyelik diniy mezmunlar arqiliq insan tebiyiti we ijtimayi munasiwetlerdiki ötkür ziddiyetlerni qedimqi yunan uslubida ekis ettürüshte dang chiqarghan we shu dewirdiki zamaniwiy Awropa sennitige „Buwi Meryem“, „Misirgha Kétish“, „Meryem Oghli Isaning Ölümi“, „Meryem we Uning Oghli“, „ Saint Francisning Jin Qoghishi“ qatarliq eserlerni yazghan we yene qedimqi yunan medeniyetige ayit pelesepe we sennetke alaqidar muhim eserlerni yunanchidin Latinchigha terjime qilghan Giotto di Bondone (1267-1337), uning Shagirti Masaccio (1401-1428), Ghiberti Lorenzo (1378-1455) we Heykeltirash Donatéllo (1386-1466) qatarliqlarni alahiyde tilgha élishqa bolidu.

Italiye bolupmu Italiyening Florénsiye, Rim, Milan, Wénitsiye we Niapol qatarliq sheherliri Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunishida awan´gartliq rolini oynidi. Edebiy Oyghunish herkitining kiyinki bashquchigha kelgen dewirde Italiyede talantliq we qabiliyetlik kishiler téximu köp türküm-türkümlep yitiship chiqip, insanperwerlik bilen riyalistik uslupni ilgirligen halda zich birleshtürüp ilim-pen, pelesepe we Edebiyat-sennette qolgha keltürgen netijiliri bir awropaningla emes belki pütün dunyanining jahalet qaplap ketken medeniyet asminini qoyashtek yorutti.

Bu dewirge kelgende  otturgha chiqqan namayendilerdin Florénsiyilik ataqliq sennetkar Leornado Davinchi (1452-1519) öz dewrining ataqliq ressami bolupla qalmay belki Heykeltirash, Matématik, Fizik we Arxétéktori idi. Leornado Davinchi Ilim-pen´ge ayit qanuniyet we Pirinsiplar asasida qelem tewritip, Personajlarning we Tebiyet hadisilirining renggi, shekli we qurulmisini ustiliq bilen tertipke sélip, addi heqiqetlerni chongqur tepekkurgha tayinip insanning xaraktéri we murekkep we ziddiyetke tolghan rohiy dunyasini teswirlep, zamanisidiki nadanliq we xurapatliqtin ibaret qarangghuliqni ötkür tenqit astigha élip, yorughluqni mediyihlep, Quyash alemning, adem yer sharining merkizi digen pelesepiwiy iddiyni teshebbus qilghan.

Leornado Davinchining „Axirqi Ghiza“, „Munnalisa“ digen eserliri dunyawiy shöhret qazan´ghan. Bu ikki eserde Leornado Davinchi oxshashla özining portérititini xam matériyal qilghan bolsimu pérsunajlar pikiri, qiziqishi, oyxiyali, keypiyati, tuyghusi, intilishliri, iztiraplkiri, teshwishliri, xushalliqliri wearzu-armanliri qatarliqlar sewebidin bedihiy jehettin bir biridi  roshen periqlinip, zoqlanmenlerge xuddi oxshimighan bashqa bashqa ademlerning chirayi teswirlen´gendek tesir béridu! „Axirqi Ghiza“ diki murekkep pissixik dunya birdinla insanning rohiy dunyasini zil-zilige salidu. Bolupmu resimdiki hezriti Isani satqan xudadinmu qorqmaydighan shexsiyetchi satqun Yudasning pul qapchugini mehkem siqimdap turghan haliti, Injildiki hikayinila emes, belki insan tebiyitidiki achközlük, shexsiyetchilik, nepsaniyetchilik we rezillik qatarliqlarni intayin mahirliq bilen ipadilep bergen.

Michelan´gelo Buonarroti ( 1475-1564) Awropa edebiyat-sennet oyghunush herkitining gholluq wekillirining biri, dangliq ustaz bolup, öz dewrining dangliq ressami, shairi, peylasopi, aexitéktoridur! Michelan´gelo Buonarroti ijadiyiti personajlirining rohluq, iradilik we jenggiwarliqi bilen bashqa edip we sennetkarlarning eserliri bilen küchlük sélishturma peyda qilidu! Michelan´gelo Buonarroti özining dunyagha dangliq „ Hezreti Dawud“, „Hezreti Musa“ qatarliq ikki peyghember bash qehriman qilin´ghan esiride aliyjanap ghaye we urghup turidighan ümitwarliq rohigha ige Dawud we Zulumgha bash egmey, zulum astida yashaswatqan xelqini nijatliqqa élip chiqqan aliyjanap musaning simasi ekis ettürülgen bolup, jimjit halette insaniyetni qulluq we mehkumluqtin qurtulup, hürlük we azatliq üchün küresh qilishqa chaqriydu!

Michelan´gelo Buonarroti Yene özining altundek qelimi bilen Watikannning muhim tash-duwarlirini „Dunyaning yaritilishi“ we „Qiyamettiki Jaza“ digen insanperwerlik we meripetperwerlik iddiysi teswirlen´gen eserliri bilen bizep dunya güzel-senniti tarixi üchün tengdishi asanliqche tépilmaydighan yigane we qimmetlik bir ülge yaratqan.

Rim sheheridiki nami dunyagha purketken „Ewliya Piyotér Chérkawini Michelan´gelo Buonarroti lahiyligen bolup, bu insaniyet tarixidaki kamdin-kam uchraydighan katta eserlerning biri hésaplinidu.

  Raffaello Sanzio Da Urbino (1483-1520) Awropa edeebiyat-sennet oyghunishi dewrining gigant wekillirining biri dangliq ressam we arxitéktordur. Raffaello Sanzio Da Urbino zamanisining eng dangliq sennetkari bolupla qalmay eng közge körün´gen arxitéktori bolup, Rim sheheridiki „peteris Dom“ qatarliq köp sanliq diniy dergahlar uning lahiylep, öz qoli bilen sizghan eserliri bilen zinnetlen´gen. Raffaello Sanzio Da Urbinoning Meryem ana teswirlen´gen her xil eserliri ananing méhriwanlighi we hayatning güzelliki teswirlen´gen dunya sennet tarixidiki eng güzel eserlerdur! Raffaello Sanzio Da Urbinoning qedimqi yunan medeniyiti teswirlen´gen „ Afinna Inistituti“ digen esiride qedimqi yunan peylasoplirining obrazi yaritilghan bolup, uningdin medeniyet we meripetke bolghan ottek intilish dahiyyane tepekkur we hisiyat bilen ipadilen´gen.

Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunishi dewrning yoqarqi üch Gigant wekilliridin bashqa yene Ressam Giorgione (1478-1510) we Titsiyan Vecelli (1477-1576) qatarliqlarnimu misalghsa keltürüshke bolidu.

Wizantiye émperiyesining yiqilishi, Konstantenpol/Istanbulning Türkler Teripidin ishghal qilinishi, ilim-pen we diniy institutlarning Awropagha sürülüp kitishi, Wizantiye dewride toplan´ghan sheriq we gheripning nadir qolyazmiliri, Asare-etiqe bolyumliri, öz dewrining yitishken dunyawi alim we sennetkarlirining  Italiye qatarliq Awropa dewletlirige köchürülüp kétishi, diniy jahalet qarangghulighi astidaki Italiye jemiyitini aydinglashturup, kéyinche pütün dunya miqyasida Tillarda destan bolghan Awropa Edebyat-Sennet Oyghunishining partilishining piltisigha ot tutashturdi.

Italiye Edebiyat-Sennet Oyghunishi dep atalghan yéngi medeniyet herkiti 14-Esirde bashlinip, 16-Esirgiche pütün Awropagha yéyilip Medeniy-Maarip, Ilim-Pen, Edebiyat-Sennet, Soda-Sanaet, Qol-Hünerwenchilik, Sanaet Mesulatlirni Ishlepchiqirish, Tawarlarni dunya miqyasigha Émport we Export qilish ishliri tarixta körülüp baqmighan derijide güllinishke bashlidi.

Dunyada bolupmu Awropda Edebiyat-Sennet oygunush herkitining partilishi, insaniyet jemiyiti tereqqiyatining qizghin we zörür teqezzasi bolup qalghanidi.Bashta Italiyede bashlighan Edebiyat-Sennet oyghunish herkitige Germaniye, En´giliye, Fransiye, Ispaniye, Awistiraliye, Portugaliye, Polsha qatarliq dewletler hem arqa-arqidin ishtirak qildi…!

Awropa 15-esirning ikkinchi yérimigha kelgende bolupmu Uyghurlarda 1000 yil awal keship qilin´ghan metbe téxinikisi yeni kitap-jornal we gézit basidighan kesip barliqqa kelgendin kéyin ilm-pen we edebiyat-sennetning tarixta misli körülmigen güllinish dewrini yashidi. Kitap, Jornal we Gizit qatarliqlarning neshir qilinishi bilimning tiz yéyilip, xewerning tiz tarqilishigha sewepchi boldi. Maarip tiz tereqqiy qilip xeliqning bilim, exlaq we ang sewiyesi östi. Philologische-Pelesepe, Edebiyat-sennet, din we ijtimayi exlaq qatarliqlar heqqidiki tenqitchilikning qanat yaydurilishi jemiyette omumiy yüzlik yéngiliqqa köchüsh keypiyati shekillendürüp, Latin tili ilim-penning özige biwaste alaqidar bolghan saheliridie bilim tili bolush slahiyitini saqalap qalghan shert astida, Xuddi bizde Chagghatay tilini merkez qilghan edebiy til özgürep Uyghur, Türk, Üzbek, Qazaq, Türkmen we Tatar Tillirida yazma edebiyat shekillen´gendek Awropadiki Latin tili asasida shekillen´gen edebiy til ornigha yerlik milliy tillarni Yeni German, Fransuz, English we Ispan tillirini asas qilghan halda xeliq chüshinidighan yerlik edebiy tillar shekillinishke bashlidi.

Awropaning bolupmu Gérmaniyening Edebiy-Oyghunish-Humanismus- herkitini tilgha alghanda Gérmanlarning yéngi edebiy tilining shekillinishige Bibelni hazirqizaman Gérman tiligha terjime qilish arqiliq mislisiz töhpe qoshqan Matin Luther (1483-1546), hazirqi zaman dunya tertiwi yeni Awropa medeniyitining shekillinishige mislisiz töhpe qoshqan Desiderius Erasmus von Rotterdam (1466-1536), Gérman Huanismus edebiyatining asaschliridin ataqliq shair Johanes von Saz (1350-1414) we Gérman Humanist, Peylasop, Deplomat, Qanunshunas Sabiq Albert- Ludwigs- Universität Freiburgning sabiq Oqughuchisi Johannes Reuchlin( 1455-1522), Martin Lutherning yéqin qollighuchisi, Diniy islahatchi we Yazghuchi Philip Melanchton (1497-1560), Drammatorg, Shayir, Nürnberglik Hanis Sachs (1494-1576) qatarliq medeniyet sahesidiki büyük dahilarni tilgha alamay ötkili qettiy bolmaydu.

Germaniye Awropa Edebiyat-Sennet oyghunish herkitining merkezlirining biri bolup, bu dewirde nurghun yoqarqigha oxshash aldinqi qatarda turidighan dunyawiy serxil insanlar meydan´gha keldi.

Germaniye edebiyat-sennet oyghunishi hertide meydan´gha kelgen dangliq shexislerning biri Martin Lutherdur.

Matin Luther (1483-1546) yashighan theolog, Yazghuchi we sotsiyal islahatchi we inqilapchidur! Matin Luther özi shu dewirning yitishken diniy alimi bolush süpiti bilen, radikal diniy sistémidin qaynaqlan´ghan bir pütün awropa jemiyetining qarangghulighi we ilim-pen dunyasidiki jahaletni tonup yitip keskin islahat tedbiri yézilghan islahat bayrighini échip, chirikleshken, xeliqni yiteklesh qabiliyitini yoqutup qoyghan rohbanlar sinipini yéngiliqqa köchüshke chaqriq qildi. Matin Luther yene heq we naheqni peqet samawiy kitaplarda tilgha élin´ghan ata, oghol we muqeddes rohni asas qilipla bir terep qilishning jemiyet tereqqiyatigha mas kelmeydighan´lighini, erkin güzütüp, erkin oylap we erkin heriket qilghanda andin heqiqetning otturgha chiqidighanlighini otturgha qoydi. Hemme kitapning millet bileydighan Latin tilida bolishini bir jemiyet tereqqiyatigha yaman tesir körsütidighan paydisiz hadise bolidighanlighini, Samawiy kitaplar we elni Idare qilish desturlirining xeliq chüshüneleydighan, ügüneleydighan we hayatigha tedbiqliyalaydighan tillarda we métodlardin bolishi lazimlighidin ibaret démokratik, insanperwer we meripetperwer iddiyeni teshebbus qilip, xeliqni dinmiy, iqtisadiy,siyasiy we kultur tereptin inqilap qilish arqiliq riyalliqni özgertishni teshebbus qildi!

Martin Luther diniy we rohaniy radikal küchlerning tosalgusigha qarimay Watikanni merkez qilghan Katolik mustebitligining köp-tereplime xatalirini tüzütip, Xiristiyan diniy jemiyetlirining Bibel we Jemiyet tereqqiyatigha uyghun bolghan yol bilen özini özgertishining birdinbir toghra yol ikenligini ochuq-ashikare otturgha qoydi we Chiristiyan dinida Özining teshebbuslirini chöridigen haldiki Martin Lutherchiliq yene Gérman Évangilizimi we Protéstanizimidin ibaret yéngi éqim/Mezheplerningpeyda bolup, Awropada dinning ilim-penge yol bérishini teshebbus qilidighan yéngi bir telimatni yaratti!

Martin Luther (* 10. November 1483 in Eisleben, Grafschaft Mansfeld; † 18. Februar 1546 ebenda) war ein deutscher Augustinermönch und Theologieprofessor, der zum Urheber der Reformation wurde. Er sah in Gottes Gnadenzusage und der Rechtfertigung durch Jesus Christus die alleinige Grundlage des christlichen Glaubens. Auf dieser Basis wollte er damalige Fehlentwicklungen der Römisch-katholischen Kirche beseitigen und sie in ihrer ursprünglichen evangelischen Gestalt wiederherstellen („re-formieren“). Entgegen Luthers Absicht kam es im Lauf der Reformation zu einer Kirchenspaltung, aus der evangelisch-lutherische Kirchen und weitere Konfessionen des Protestantismus entstanden.

Die Lutherbibel, Luthers Theologie und Kirchenpolitik trugen zu tiefgreifenden Veränderungen der europäischen Gesellschaft und Kultur in der Frühen Neuzeit bei. Nicht zuletzt hat Luther die Entwicklung der neuhochdeutschen Sprache entscheidend beeinflusst.

https://de.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther

Germaniye edebiyat-sennet oyghunishi hertide meydan´gha kelgen dangliq shexislerning yene biri Desiderius Erasmus von Rotterdamdur.

Desiderius Erasmus von Rotterdam (1466-1536) yaki Ilim-pendunyasida dayim qisqartilip tilgha élinidighan Erasmus dep hürmet bilen tilgha élinidighan bu shexsiyet Awropa Edebiyat-Sennet oyghunishi herkitining asasliq wekillirining biri bolup, German medeniyet asminida chaqnighan Hollandada tughulghan köp qirliq bir ulugh alimdur. Desiderius Erasmus von Rotterdam Theologiye, Pelesepe, Philologiye qatarliq penlerge ayit 444 parche Gérmnche, Latinche we Yunanche kitap yazghan. Bu eserler Eddebiyat-Sennet oyghunush dewrining erkinlik, insanperwerlik we xeliqperwerlik iddiyliri terghip qilin´ghan yiqilmas qeleliri salayitide hazirghiche arqa-arqidin neshir qilinip, insanlar teripidin altundek qedirlinip oqulup kélinmekte.

Desiderius Erasmus von Rotterdamning 444 Kitabidin bashqa yene uninggha ayit 3000 parchidin artuq uning bashqalar bilen yézishqan mektubi bar bolup, omumiy eserliri  81tom qilip neshir qilin´ghan. Desiderius Erasmus von Rotterdam ademni ulughlighan, adem merkez telimatini otturgha qoyush bilen birge adem heqqide keskin tenqidinimu otturgha qoyup, adem bolup tughulup qoysila bolmaydu, telim-terbiye arqiliq özini mukemmelleshtürüsh lazim, digen pikirni eserliride küchep teshebbus qilghan. Desiderius Erasmus von Rotterdam eyni waqitta dinning qoghdughuchisi, namratlarning ghemguzari, chérkawlarning atisi, digen namlargha ige bolghan we oxshash waqitta dinning insanlar hayatidiki muhimlighi tekitlesh bilen birge, Martin Lutherning chaqriqigha awaz qoshup, diniy we rohaniy radikal küchlerning tosalgusigha qarimay diniy étiqat ishlirida islahat élip bérishnimu teshebbus qilghan.

Desiderius Erasmus von Rotterdam (1466-1536) oder nur Erasmus genannt^{[1] HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Erasmus_von_Rotterdam“[2]} war ein niederländischer Universalgelehrter: Theologe, Philosoph, Philologe, Priester, Autor und Herausgeber von 444 Büchern und Schriften. Er ist der bekannteste Renaissance-Humanist und war ein einflussreicher Kirchenreformer. Als kritischer Denker seiner Zeit zählt Erasmus, der auch als „Fürst der Humanisten“ bezeichnet wird, zu den Wegbereitern der europäischen Aufklärung. Seine Wirkung reicht bis in die heutige Zeit.

Werke: Erasmus sprach und schrieb meistens lateinisch, beherrschte daneben jedoch auch Griechisch. Er war ein sehr produktiver Autor. Nach heutiger Erkenntnis hat er 444 Bücher und Schriften geschrieben oder herausgegeben. Darüber hinaus sind über 3000 Briefe von ihm erhalten. Wegen seiner feinen Ausdrucksweise genossen seine Briefe in Europa große Aufmerksamkeit. Man schätzt, dass er täglich etwa 1000 Wörter zu Papier gebracht hat. Seine gesammelten Werke wurden 1703 in zehn Bänden herausgegeben.^[37] Die 1969 begonnene kritische Gesamtausgabe (Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami) umfasst derzeit 81 Bände (Stand 2022).

Er sah sich (mit der neuen Buchdrucktechnik) als ein Vermittler von Bildung: „Menschen werden nicht als Menschen geboren, sondern als solche erzogen!“ Als Textkritiker, Herausgeber (Kirchenväter, Neues Testament) und Grammatiker begründete er die neuzeitliche Philologie. Auf ihn geht die heute in westlichen Ländern übliche Aussprache, insbesondere die Betonung des Altgriechischen zurück. Die korrekte Aussprache ist heute umstritten und wohl nicht mehr zweifelsfrei klärbar, obwohl es eine in der Wissenschaft weitgehend akzeptierte Rekonstruktion gibt (siehe Altgriechische Phonologie).

Desiderius Erasmus von Rotterdam (1466-1536) din bashqa unwérsal we tolghan yétük alimlarning biri bolup yazghan eserliri ichide Shiérlar, Satiralar, Diniy eserler, pelesepiwiy eserler, yéngi téstament heqqide yézilghan ijtimayi ziddiyetlerge tenqitler, Martin Luthergha maslishishqa dayir eserler, Edebyat-Sennet güllinish herkitini qollaydighan rohqa toyun´ghan Evangélizimni qollash we tarqitish, Évangélizimni xeliq arisigha yéyish, Chérkawlargha jiddi tenqit, Insanperwerlik we tewsiyeler, Erkinlik heqqide telqinler, Meditsina heqqide, Philologiyege ayit yazmilar, samawiy kitaplargha izahat, Yunanchi we Latinchidin Gérmanchigha terjime qilin´ghan eserler, Martin Lutherning diniy we ijdimayi islahatliri heqqide,Insanliq, erkin irade we kolliktip ghaye qatarliq témilargha béghishlanghanliri hem bar! 

https://de.wikipedia.org/wiki/Erasmus_von_Rotterdam

Germaniye edebiyat-sennet oyghunishi hertide meydan´gha kelgen dangliq shexislerning yene biri Johannes Reuchlindur.

Johannes Reuchlin ( 1455-1522) 29-yaniwar 1455-yili Gérrmaniyening Pforzheimda tughulup, 30-Juni 1522-yili Gérmaniyening Stuttgart sheheride wapat etken. Gérmanlarning dangliq Humanisti, Peylasopi, Qanunshunas we Renaissance dewride ötken Hebraist(Jehudishunas) we Diplomati. Johannes Reuchlin Awropa Edebiyat-Sennet oyghunishi dewride ötken islahatchi bir alim bolush bilen birge qedimqi Latin, Yunan we Ibrayche, Bolupmu Ibrayche qol yazmilarni köydürüshke qarshi chiqqan. Uningche bolghanda Xuddi Marthin Luther éyitqandek „Xataliqlar xuda, din we kona kitaplarda emes, belki uni emeliyetke toghra yaki xata halda tedbiqlighuchilardadur! Shunga Islahatqa muhtaj boliwatqini Xuda, Din we Kona Kitaplar emes, Belki jemiyetning siyasiy-iqtisadini shekillendürgen iqtisadiy bazis we Üstiqurulmidadur“, Digen qarashni ilgiri sürgen!

Johannes Reuchlin 1470-yili 15 yéshida Freiburg Universititiggha kirip ilim tehsilini bashlidi we 

Artistenfakultätitida Grammatika, Philosophie, Edebiyat we  Rhetorik/Notuq ilimlirini ügendi!1473-yili Fransiyede aqsöngeklerning qisqa mezgillik aile oqutquchisi boldi, 1474-1477 giche Univérsitet Basélda Latin Tili Qamusini tüzüp mastérliq diplomasini aldi. 1479-yili Univérsität Orléansqa qanun ilmi tehsil qilishqa bashlidi we qedimqi tillarni ügünish arqiliq Rim qanunini tetqiq qildi.1480-1481-yilliri Universität  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Universit%C3%A4t_Poitiers“Poitiersta Rim qanunchilighidin resmiy diplomasini élip, bu oqushinimu ghelbilik püttürdi.

1481-yili 9-Dikabirda Universität Tübingen´ge qanundin Magéstirliq kespini dawamlashturup oqushqa kirip, qishliq kanikolda ilim sahesidikilerge, insanperwerlik, Hoquq, erkinlik we Teng barawerlikni teshebbus qilish meqsidide Poetik/Shiériyet we Institutionen des Römischen Recht/Rim qanunchilighi nezeriyesidin liksiye sözlidi.

Johannes Reuchlin Humanist bir peylasop süpitide Erasmus von Rotterdam we Hollanda kilassikliridin Rudolf Agricolani her tereptin tetqiq qilip, Tetqiqat netijisidin Edebiyat-Sennet oyghunishi dewridiki Awropa Humanismussizimi dep qaralghan, Yéngi Platonismussizimini shekillendürdi. Johannes Reuchlin yene qedimqi dinlar bilen alaqidar Awropaning qedimki dinigha alaqidar Chaldäischen Orakeln digen dangliq kitap we ottura sheriq menbelik qedimiy dinlargha alaqidar Thelmud we Kabbala digen ikki kitapni tetqiq qilip, uning Qedimqi samawiy kitap Zoroaster, Awista we Yunan peylasopi Pythagoras eserliri arisidiki sirliq baghlinishlar arqiliq, gherip dunyasida meydangha kelgen diniy, kultural we pelesepiwiy özgürüshlerge sheriq we gherip medeniyitidin örneklerni misalgha élish arqiliq, diniy we rohaniy radikal küchlerning tosalgusigha qarimay nezeriyiwi jehettin intayin yaxshi bolghan bir munbet tupraq hazirlidi.

Johannes Reuchlin özining köp tilni bilish qabiliyitidin paydilinip, qedimqi yunan we Ibray tilliridiki eserlerni awal latinchigha andin Gérmanchigha terjime qilip, gheripliklerning ilim we din jehette ezeldin qarangghu bolup kelgen dunyasini yoruq yultuzdek yorutiwetti.

Johannes Reuchlin Awropa tarixida ötken mol hosulluq alimlarning biri bolup, Ibraychigha ayit yazghan, tüzgen we terjime qilghan eserliri 36, Yunanchigha ayit yazghan, tüzgen we terjime qilghan eserliri 100 mawzu astida 55 jilid, Latinchigha ayit yazghan, tüzgen we terjime qilghan eserliri 250 jilidttin artuq bolup, Gérmanche, Latinche, Ibrayche we Yunanche bolup 89 parchidin artuq qol yazmisidin ibaret dunya tarixida az uchraydighan medeniy miras we ilmiy wesiqiler  bugünimizgiche yétip keldi.

Johannes Reuchlin (auch JohannReichlin, gräzisiert Kapnion und Capnion, Capnio (Räuchlein); * 29. Januar ^{HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_Reuchlin“[1]} 1455 in Pforzheim; † 30. Juni 1522 in Stuttgart) war ein deutscher Humanist, Philosoph, Jurist und Diplomat der Renaissancezeit. Er gilt als der erste bedeutende deutsche Hebraist christlichen Bekenntnisses und verteidigte den Wert dieser Literatur vor der Inquisition.

Nach dem Besuch der Elementar- und Lateinschule des Pforzheimer Dominikanerklosters schrieb sich Reuchlin 1470 im Alter von 15 Jahren an der Universität zu Freiburg ein, um dort in der Artistenfakultät Grammatik, Philosophie und Rhetorik zu studieren. Nachdem er auch wegen seiner schönen Chorstimme am badischen Hof eingeführt worden war, begleitete er 1473 Friedrich IV. von Baden, 3. Sohn des Markgrafen Karl I. von Baden, als Erzieher zum Studium nach Paris. Hier wurde Reuchlin auch Schüler des Theologen Johannes  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_Heynlin“Heynlin von Stein.^[6]

1474 ließ er sich an der Universität Basel einschreiben, wo er 1477 die Würde eines Magister  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Magister_artium“artium erwarb. In Basel entstand mit dem lateinischen Wörterbuch Vocabularius breviloquus Reuchlins erstes Werk.

1479 begann Reuchlin an der Universität Orléans ein Jurastudium. Im Widmungsschreiben zu De rudimentis Hebraicis berichtet Reuchlin, er habe sein Studium des römischen Rechts in Orléans durch Unterricht in den alten Sprachen finanziert. Im Wintersemester 1480/1481 wechselte er, als Baccalaureus der Rechte, an die Universität Poitiers, die hauptsächlich von Adligen und reichen Bürgersöhnen frequentiert wurde, die in den Verwaltungsdienst strebten. Am 14. Juni 1481 erhielt er dort ein Lizentiatendiplom in kaiserlichem (römischem) Recht.

Am 9. Dezember 1481 ließ er sich in die Matrikel der Universität Tübingen einschreiben und lehrte dort im Wintersemester Poetik und die Institutionen des römischen Rechts.

Reuchlin als humanistischer Schriftsteller[Bearbeiten | Quelltext bearbeiten]

Erasmus von Rotterdam und Johannes Reuchlin gelten als die beiden wichtigsten europäischen Humanisten. Von seinem älteren niederländischen Kommilitonen Rudolf Agricola beeinflusst, entwickelte sich Reuchlin zum deutschen Repräsentanten des Renaissance-Platonismus. Er entdeckte die mystische und theologische Grundhaltung in den Chaldäischen Orakeln und der Kabbala (De verbo mirifico 1494 und De arte cabalistica 1517) und setzte sie mit Zoroaster und Pythagoras in Beziehung, wodurch er Pythagoras als theologisch-philosophische Vermittlungsfigur zwischen jüdischer Weisheit und griechischer Wissenschaft einführte.^{[21] HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_Reuchlin“[22]}

Gerade vor dem Hintergrund dieser Bestrebungen zur Zerstörung jüdischen Schriftguts erhielt Reuchlins eigene Privatbibliothek eine umso größere Bedeutung.

….

 Nach einem Verzeichnis aus dem 16. Jahrhundert umfasste sie insgesamt 36 Titel Hebraica, rund 100 Titel Graeca in 55 Bänden und mehr als 250 Bände Latina sowie 89 Handschriften, viele davon hebräisch und damit besonders rar.

Reuchlin bestimmte kurz vor seinem Lebensende, dass seine Bibliothek künftig in der Pforzheimer Stiftskirche zum Hl. Michael aufbewahrt werden sollte. Dort befand sich zu dieser Zeit auch die Hofbibliothek des Markgrafen Philipp I. von Baden (1479–1533); mit dieser wurde Reuchlins Sammlung vereinigt. Reuchlin meinte, damit eine dauerhaft gesicherte Bleibe für seine Bücher gefunden zu haben. Durch die Teilung der markgräflich badischen Linie im Jahr 1535 wurde allerdings auch der Bücherbesitz aus Pforzheim aufgeteilt: Ein Teil ging nach Baden-Baden, der andere verblieb zunächst in Pforzheim und zog dann mit der Verlegung der Residenz nach Durlach im Jahr 1565 in die dortige Karlsburg um. Aus diesem Teil der markgräflichen Sammlung sind in der Badischen Landesbibliothek heute noch 13 der ursprünglich 89 Handschriften aus Reuchlins Besitz erhalten; von den übrigen Büchern Reuchlins existieren durch umfangreiche Kriegszerstörungen in Karlsruhe heute nur noch ein einziger Druck von 1515 sowie sechs seiner zwölf Inkunabeln.^[31]

https://de.wikipedia.org/wiki/Johannes_Reuchlin

Awropa edebiyat-Sennet oyghunishi herkiti dep atalghan bu dewir bölgüch inqilapta Engiliye, Fransiye we Ispaniye Eddebiyatidamu közni chaqnitidighan yéngiliqlar barliqqa keldi. Engiliye edebiyatida Tomas Morus (1476-1535), William Shakespeare(1564-1616), Christopher Marlowe (1564-1593) andin Ben Jonson (1572-1637)  Fransuz edebiyaatida Pierre de Ronsard (1524-1585), François Rabelais (1494-1553), Ispan Edebiyatida Miguel De Cervantes (1547-1616), Antenio de Nebrija (1442-1522), Garcilaso de la Vega (1501-1536), Juan Boscan Almogavar (1490-1542) qatarliq jahanshumul edipler yitiship chiqti!

Engiliye Edebiyat-Senneti Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunush herkitini özining kilassik eneniliri we milliy meedeniyiti asassida yéngi bir mezmun bilen teminlidi.

William Shakespeare(1564-1616) Hazirqi zaman English yazma edebiy tilini shekillendürgen Dunyagha dangliq shair, drammatorg, we Aktordur. William Shakespeare dunyada Engiliyening milliy shairi,dep tilgha élinidu.

William Shakespearening eserliri mezmunining saghlamlighi, témalirining aktiwallighi, tilining saplighi, bedihiy maharitining üstünligi qatarliq jehetlerdin peqet Awropadala emes, belki pütün dunyada shöhret qazan´ghan. William Shakespeare asaslighi dirama we poiziye ijadiyiti bilen shughullan´ghan bolup, bular 39 Sehne esiri, 154 ghezel sheklide yézilghan sonnets, üch chong hejimlik shiériy roman qatarliqlardur.

William Shakespeare Engiliyening Stratford Evonde yoquri tebiqe bir ailide dunyagha kelgen. 18 yashqa kirgende Anne Hathiway digen qiz bilen toy qilip, Susanna, Hamnet we Juthis qatarliq üch perzentke ata bolghan. 1585-1592 lerde Londondiki Lord  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Lord_Chamberlain%27s_Men“Chamberlain’s HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Lord_Chamberlain%27s_Men“ Men digen tiyatérxanida Xojayin we kespiy sehne esiri yazghuchisi bolup ishligen. 1613-yili salametlik sewebidin öz yurti Stratford-upon- HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Stratford-upon-Avon“Avongha köchüp kélip, üch yildin kéyin 52 yéshida bexitke qarshi wapat bolghan.

William Shakespeare eserliridiki insanning tashqi körünishi, pissixik haliti, er-ayallar ottursidiki aq we qara baghlinishlar, diniy étiqat, exlaq we insanperwerlik qatarliq témilar ademlerni hala hazirghiche magnittek özige tartip turidu.

William Shakespearening asaasliq eserliri 1589-1616-yilliri arisida yézilghan bolup, deslepte romantizimni asas qilip kommédiyelik eserlerni, kéyin tenqidiy riyalizimni asas qilip tiragédiyelik eserlerni yazghan. Yazarmenning Dangliq tiragédiyelik eserlridin Hamlet, Romeo and Juliet, Othello, King Lear, and Macbeth qatarliqlar bar!

Tarixi dirammaliridin „Hénirich IV“, „Hénirich V“, „Richart III“ Qatarliqlar bar. Kommédiyeliridin „Yazda körgen chüsh“, „ Onikkinchi Kiche“ qatarliqlar bar! Bu eserler Büyük Biritaniyening kona dewir axirliship, yéngi bir dewir bashlan´ghan intayin halqiliq bir dewirni janliq ipadilep bérishte alahiyde muweppeqiyetke nahil bolghan. Shakespeare shunga Awropaning bolupmu Italiyening kona eneniliri we Engiliyeni merkez qilghan yéngi dewir English edebiyatini bir-birige baghlap, English edebiyatida özige xas uslup we éqim yaritip, tarixni bugün´ge baghlap turghan alemshomul gigant yazghuchilarning birige aylan´ghan!

Shakespearening sehne eserlirining köp qismi, hayati boyiı toxtimay tüzütilip yéngidin neshir qilinip turghachqa aldinqi dewirlerde tarq  alghan eserler bilen kiyinki dewirde tarqalghan eserler arisida süpet jehettin periq bardur. Shunga 1623’te, Shakespearening ikki aktor shagirti we dostı bolghan John Heminges wee Henry Condell, Shakespearening dramalirining 36 eserni Öz ichige alghan yéngi nusxisini neshirge teyyarlap, kitapxanlargha sundi.

William Shakespearening eserliri pütün dunya miqyasidsa aliy mekteplerde ülgilik eserler qatarida derislik qilip ötülidu. Her yili William Shakespearening hyati we eserliri heqqide dunyada yüzligen kultural paaliyetler bolidu we eserliri sehnidin chüshmey oynulup turidu!

William Shakespeare dunya edebiyat tarixida kamdin-kam uchraydighan talant bolup, u  hayat chéghidila yazghuchilarning piri digen namni alghaniken. Shunga William Shakespearening eserliri we qol yazmiliri insaniyet medeniyet ghezinisidiki engüshterlerning biri sanilidu! William Shakespeare dise dunyada bilmeydighan ademler az. Bundaq bolishidiki asasliq sewep uning eserliridiki isyankarliq rohi, ümütwarliq we hayatqa bolghan jiddiy pozitsiye. Ulugh muteppekkur William Shakespearening eserliri asasen digüdek dunyadiki muhim we chong tillarning hemmisige terjime qilin´ghan bolup, hala insaniyet teripidin söyüp oqulup,Ügütülüp we tetqiq qilinip keldi we bu meniwiy miraslar öz aldigha tillarda dastan bolghudek parlaq bir tarix yaratti!

William Shakespeare (bapt.Tooltip baptised 26^[a] April 1564 – 23 April 1616)^[b] was an English playwright, poet and actor. He is widely regarded as the greatest writer in the English language and the world’s pre-eminent dramatist.^{[3] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[4] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[5]} He is often called England’s national  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/National_poet“poet and the „Bard of Avon“ (or simply „the Bard“). His extant works, including collaborations, consist of some 39  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Shakespeare%27s_plays“plays, 154  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Shakespeare%27s_sonnets“sonnets, three long narrative  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Narrative_poem“poems, and a few other verses, some of uncertain authorship. His plays have been translated into every major living language and are performed more often than those of any other playwright.^[6] Shakespeare remains arguably the most influential writer in the English language, and his works continue to be studied and reinterpreted.

Shakespeare was born and raised in Stratford-upon-Avon, Warwickshire. At the age of 18, he married Anne Hathaway, with whom he had three children: Susanna, and twins Hamnet and Judith. Sometime between 1585 and 1592, he began a successful career in London as an actor, writer, and part-owner of a playing company called the Lord  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Lord_Chamberlain%27s_Men“Chamberlain’s HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Lord_Chamberlain%27s_Men“ Men, later known as the King’s Men. At age 49 (around 1613), he appears to have retired to Stratford, where he died three years later. Few records of Shakespeare’s private life survive; this has stimulated considerable speculation about such matters as his physical appearance, his sexuality, his religious beliefs and whether the works attributed to him were written by others.^{[7] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[8] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[9]}

Shakespeare produced most of his known works between 1589 and 1613.^{[10] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[11]} His early plays were primarily comedies and histories and are regarded as some of the best works produced in these genres. He then wrote mainly tragedies until 1608, among them Hamlet, Romeo and Juliet, Othello, King Lear, and Macbeth, all considered to be among the finest works in the English language.^{[3] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[4] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare“[5]} In the last phase of his life, he wrote tragicomedies (also known as romances) and collaborated with other playwrights.

Many of Shakespeare’s plays were published in editions of varying quality and accuracy during his lifetime. However, in 1623, John  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/John_Heminges“Heminges and Henry  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Henry_Condell“Condell, two fellow actors and friends of Shakespeare’s, published a more definitive text known as the First Folio, a posthumous collected edition of Shakespeare’s dramatic works that includes 36 of his plays. Its Preface was a prescient poem by Ben Jonson, a former rival of Shakespeare, that hailed Shakespeare with the now famous epithet: „not of an age, but for all time“.^[12]

https://en.wikipedia.org/wiki/William_Shakespeare

Thomas Morus (1478-1535) yoquri tebiqe ailiside dunyagha kelgen, diniy we penniy jehettin mukemmel telim-terbiye körgen. Oqup quramigha yetkendin kéyin hakimiyetning üstün tarmaqlirida dewlet emeldari-Maliye weziri, palata bashlighi, yoquri derijilik qanun emeldari we bash wezir qatarliq wezipilerde bolghan bolup,  Büyük Biritaniye dewlitide Padishahdin qalsa birinchi nomurluq shexiske aylan´ghan.

Thomas Morus ixlasmen Chiristiyan murti bolush bilen birge Desiderius Erasmus von Rotterdam (1466-1536), Johannes Reuchlin (1455- 1522)  we Martin Luther (1483-1546) qatarliqlarning diniy, siyasiy we sotsiyal islahatchiliq iddiyesining köp tereplime ijabiy tesirige uchrighan, Engiliyede Feodalliq tüzüm yimirilip, ornigha kapitalistik tüzüm tikliniwatqan dewirde yashap, insaniyet jemiyitining tereqqiyati üchün hayatini pida qilghan bir dahiyyane shexisidi.

Thomas Morus yoquri derijilik dewlet rehbiri bolush salahiyiti bilen dewlet ishlirida bolupmu diniy xizmetlerde padishah bilen hchqandaq ortaqliqqa ige emesidi. Thomas Morus bezi tereplerde dinni yaqalighan bilen, bezi tereplerde diniy jemiyetni islahat qilishni teshebbus qilsa, bezi tereplerdin padishahni qollighan bilen yene bezi jehetlerdin kilassik padishahliq tüzümining waqti ötti, dep qarayti. Shunga „Eng mukemmel dewlet tüzümi: Otopiye“ digen esirini yézip; 1516-yili élan qildi. Bu eser rastinla bir Otopiye bolup, Padishahliq tüzümi we Diniy Rohaniyetchilik enenisige qarshidi. Thomas Morusning „Otopiye“ (Qisqartip shundaq atilidu) digen esiride tilgha élin´ghan bu xil tüzümni ishqa ashurush gerche hazirghiche mumkin bolmighan teqdirdimu, eser yézilip élan qilin´ghandin tartip taki hazirghiche Insaniyetning jemiyet tereqqiyatidaki nurghun chong we kichik ishlarning yüz bérishige sewepchi boldi. „Otopiye“  digen bu eser Awropa edebiy oyghununush dewrining piltisige téximu hararetlik we nurluq bie otni tutashturdi. Thomas Muresning „Otopiye“ digen bu eseride bir seyyahning natonush eldiki ajayip kechürmishliri teswirlen´gen bolup, Thomas Morus bu eserni yézish arqiliq Awropa jemiyitining qarangghuluq tereplerini, bolupmu En´giliyediki mawjut dewlet tüzümining namuwapiq tereplirini qattiq tenqit qilghan, shuning bilen birge Awropa edebiy oyghunush dewrining rohigha uyghun halda özining hemme adem bap-barawer, izish-izilish bolmighan, erkin we démokrattik ghayiwi jemiyitini otturgha qoyghan.

Thomas Morus „Eng mukemmel dewlet tüzümi: Otopiye“ digen esirini yézishta qedimqi yunan peylasoplirining bolup Aplatonning ghayiwiy dewlet heqqide diyalog sheklide yazghan esiri „Dialog Timaios“digen eserdin ilham alagghnalighi melumdur! Bu esere peodalliq tüzümningmu we yétip kélish aldida turghan kapitalistik jemiyetningmu rezil terepliri qamchilinip, ademlerni méhi-muhabbetke, Xeyri-saxawetke, Ish-Emgekke, Adil we heqqaniyetke, Teng-barawerlikke we bexit-saadetke chaqrighan. Thomas Muresning hakimiyet we dewlet qarishi shu dewirdiki padishahliq we diniy-rohaniyetchilik tüzimige gerche soghaq kelip, Hakimiyet béshi we Chérkawdiki muteessiplerning qattiq qarshilighigha duchar bolghan bolsimu, yeni awam-xeliqning yürek sadasi we qizghin arzu-armanlirini ekis ettürgenidi.

Mushuninggha oxshash birqatar seweplerdin padishah Heinrich IIIV 1532-yili uni wezir (Reiches Kanziler)lik wezipisidin awal istipa bérishke qistap, 1535-yili sotqa chaqrip, weten´ge ahanet jinayitini artip, ölümge höküm qilghan. 

Thomas Morus iddiysi shu dewir insanlirigha nisbeten asan chüshengili bolmighudek derijide abistirakitni we ghuwa idi. Toghra Thomas Morusning Iddiysini shu dewirde asan chüshen´gili bolmighandek qilghan bilen Engiliyening bugünki yeni padishahliq bilen jumhuriyet birleshtürülgen dewlet aparati pirinsipliri, Asasiy qanun qurulishi, nizamliri we qayidilliri shu dewridiki dewlet qanunliri, aparatliri we memuriyitige oxshimiaydighan shekilde bugünkidek dunyagha örnek bolidighan derijidiki mukemmel haletke keldi. Bu del Awropa Renaissance/Edeby Oyghunush dewridiki Thomas Morusqa oxsahsh ilghar pikirlik dewlet erbaplirining hayati bedilige kelgen bibaha miras bolup qaldi!

Thomas Morus (englisch Sir Thomas More; * wahrscheinlich 7. Februar 1478 in London; † 6. Juli 1535 ebenda) war ein englischer Staatsmann (Lordkanzler unter König Heinrich VIII. 1529–1532) und humanistischer Autor der Renaissance. Da er sich weigerte, den geforderten Eid auf die königliche Oberherrschaft über die Kirche abzulegen, ließ ihn der König 1535 als Hochverräter hinrichten. Er ist seit 1935 ein Heiliger und Märtyrer der römisch-katholischen Kirche (Gedenktag 22. Juni), in der er als Patron der Regierenden und Politiker gilt^[1], und seit 1980 auch der anglikanischen Kirche (Gedenktag am 6. Juli). Sein als philosophischer Dialog aufgebauter Roman Utopia begründete das Genre des utopischen Romans.

Thomas Morus war ein ungewöhnlich gebildeter Mann, gleichzeitig fachkundiger Jurist und ein geschickter Unterhändler. Seine Unparteilichkeit als Undersheriff und in anderen Positionen wurde gerühmt. Er galt als fleißiger Beamter, der sämtliche anhängigen Gerichtsfälle abarbeitete. Als Katholik setzte er sich konsequent für die Autorität des Heiligen Stuhls ein.

Während Morus als Undersheriff amtierte, fand er die Zeit, eine Geschichte König Richards III. zu verfassen. Diese gilt – auch wegen ihrer meisterlichen Beherrschung der englischen Prosa – als Juwel der englischen Geschichtsschreibung.

Sein bekanntestes Werk ist De optimo  HYPERLINK  („Von der besten Verfassung des Staates und von der neuen Insel Utopia“), in dem er 1516 wohl in Anlehnung an Platons Dialog Timaios ein erfundenes Inselreich mit einer ganz anderen Gesellschaftsstruktur beschrieb, als sie zu seiner Zeit in England herrschte. In den Sozialwissenschaften wird das Werk als Kritik an den damaligen Verhältnissen und als Gegenentwurf zum zeitgenössischen England gesehen, andere sehen darin eine boshafte Satire desselben England. In dem Stadtstaat dieser Insel herrscht eine Art Kommunismus: Die Interessen des Einzelnen sind denen der Gemeinschaft untergeordnet. Wie in einem (idealen) Kloster ist jedermann zu gemeinschaftlicher Arbeit und Bildung verpflichtet und genießt religiöse Toleranz. Grund und Boden sind gemeinsamer Besitz. Nach dem ersten Erscheinen in Löwen (Brabant) wurde es bald in mehrere Sprachen übersetzt und bildet einen Vorläufer des utopischen Romans.

https://de.wikipedia.org/wiki/Thomas_Morus

Fransiyedeki Edebiyat-Sennet Oyghunishi herikitining Awropa yéngiliqqa köchüsh herkitige körsetken tesirimu alahiyde boldi! Fransiye tarixtin béri awropa yéliliqqa köchüsh herkitining ochaqlirining biri bolup keldi. Yéngiliqqa köchüsh digenlik tereqqiyat we küchüyish digenliktur. Fransiyede yüz bergen köp qétimliq soyasiy we kultural dawalghushtin kéyin 15-16 esirge kelgende shu dewirning weziyet tereqiyatigha uyghun halda kapitalizimgha hamildar peodalliq döletni siyasiy jehettin birlikke keltürgen, kultur jehettin rohaniyliqqa qarighanda milliylikni téximu köp jehetlerde tekitleydighan hoquq hökümdargha merkezleshken padishahliq dewliti quruldi.

Gerche eyni dewirdiki déhqanchiliqni asas qilidighan Fransiyede Peodalliq sistéma üstün orunda turidighan bir jemiyet mawjut bolup turghan bolsimu, Gérmaniye we Italiye  qatarliq Awropa dewletliride meydan´gha kelgen kapitalizimliq édiologiyening bixliri shekillinishke bashlap, dewlet burjuaziyesi bash kötürüshke bashlighsanidi. Yéngidin meydangha kelgen yéngiliqperwerler musteqil bir küch süpitide siyasiy meydan´gha chiqalmighachqa peodal jemiyetning qoghdughuchiliri hésaplan´ghan xan jemeti, peodal baylar we wetenperwer sodigerler bilen ep ötüsh we hemkarlishishqa mejburidi.

Fransiyede barliqqa   kéliwatqan tereqqiyat we yéngiliqlar xuddi yer astida jimjit heriket qilip, waqti saiti kelgende partilaydighan magmidek halette küchüyüshke bashlidi.

Fransiyede Edebiyat-Sennet Oyghunish/ Renaissace herkiti 1494-yillardiki Italiye we Awistro-Wéngir urushi boliwatqan, Fransiyede 1498-yili Karls VIII ölüp, 100 yilliq hakimiyette texit talishish sürkülishi boiwatqan mezgillerge toghra kelgen bolsimu, jemyet tereqqiyatini tosup qalghili bolmidi. Shunga Franz I. (1494– 1547), Margarete von Navarra (1492–1549), François Rabelais (1494 – 1553) bashlamchilighidiki islihat ongushluq dawamlashti. Fransiyening ikkinchi padishasi meripetperwer Franz I. (1494–  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/1547″1547) dewride ilim-pen ishlirida zor güllinish peyda bolup, Ededbiyat-Sennet oyghunishi üchün altundek pursetler yaritildi. Grikche, Latinche we Ibrayche tillar tetqiq qilinipla qalmay, shu tillarda yézilghan Kilassik eserler Fransuz tiligha terjime qilindi. Til tetqiqati we terjime ishlirining güllinishi bilen 15-Esirning otturlirigha kelgende Fransiyede 12 chong Univérsititét qurulup, Pelesepe, Edebiyat, Sennet, Arxetékturluq we Heykeltashliq qatarliqlar shundaqla Sheriqshunasliq, Medintsina, Astérnomiy, Matématika, Fizika, Ximiye, tenqidiy tereptin Bibleshunasliq we dewirge layiqlashqan Tiology qatarliqlar tereqqiy qilip, bir pütün jemiyette güllinish weziyiti shekillendi.

Franz I., der zweite französische König des Renaissancezeitalters, veranlasste den Bau von der Sorbonne unabhängiger Kollegien (=Collège), die mit Laienprofessuren arbeiteten. Hier wurden klassische Sprachwissenschaften (Hebräisch, Griechisch, Latein), Philosophie, orientalische Sprachen, Medizin und Bibelwissenschaft gelehrt. Insgesamt entstanden im 15. Jahrhundert 12 solcher Universitäten.

https://de.wikipedia.org/wiki/Franz_I._(Frankreich)

Herqandaq siyasiy we ijdimayi hadisining arqisida bir pikir, iddiye we ediologiye yatidu. Shu dewirdiki Fransiye jemiyitigemu bashta Italiye andin Germaniyede peyda bolghan insanni, erkinlik we démokratiyeni, milliy medeniyetni tekitleydighan diniy, siyasiy we sotsiyal islahatlar jiddi tesir körsütüp özining yarqin namayendilirini barliqqa keltürdi. Fransiyedeiki Renaissance/Edebiy oyghunush herkiti birqeder asata meydan´gha chiqqan bolsimu Poiziye, Piroza, Ményaturluq, Arxetekturluq, Heykeltirashliq we muzika jehettin

1-Tereqqiyatni  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“bashlighan HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“yeni HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“Deslepki HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“Eddebiy HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“oyghunush HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“/Frührenaissance, 

2-Tereqqiyqiliwatqan  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“yeni HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“Ottura HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“mezgillik HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“Eddebiy HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“oyghunush HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“ / Hochrenaissance,

3-Tereqqiy  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“qilghan HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“yeni HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“axirqi HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“mezgillik HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“Eddebiy HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“oyghunush HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Renaissance“ /Spätrenaissance qatarliq üch basquchluq mukemmel bir tereqqiyat jeryanini bashtin kechürdi.

Fransiye Renaissance/Edebiyat-Sennet oyghunishi dewri

1.Lirik  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“Edebiyat HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“/Lyrische Dichtung, 2.Ipik  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“Edebiyat HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“-Erzählende Dichtung; 3.Dirammatik  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“Poiziye HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“/Dramatische Dichtung;  4.Epos  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“Eddebiyati HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“/ Das Epos: 5.Ilmiy  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“Xatiriler HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Franz%C3%B6sische_Literatur“/ Der Essay; qatarliqlarning

Wekilliridin  Franz I. (1494– 1547), Margarete von Navarra (1492–1549), François Rabelais (1494? – 1553), Théodore de  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A9odore_de_B%C3%A8ze“Bèze (1519–1605), Étienne  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/%C3%89tienne_Jodelle“Jodelle (1532–1573),  Robert Garnier (1544–1590, Antoine de  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Antoine_de_Montchrestien“Montchrestien [1576–1621], Jean-Baptiste Poquelin dit Molière (1622-1673), Jean Lemaire de Belges [1473–1515], Clément Marot [1496–1544],   Maurice  HYPERLINK „https://de.wikipedia.org/wiki/Maurice_Sc%C3%A8ve“Scève [1500–1560],  Pernette Du Guillet [1520–1545], Pierre de Ronsard [1521–1585],  François VI. de La Rochefoucauld  1613-1680) qatarliqlarni wekil xaraktirgha ige qilip, tilgha élishqa bolidu! Fransuz yazghuchiliri diniy, siyasi we exlaqi islahat iddiylirini otturgha qoyup, peodalliq iddiylerdin xali erkin, hür bolghan, diniy jemiyetning xurapatliq we dogmatizim bilen boghulup ketken tüzülmisini ret qilidighan insanperwerlik we Démokratiyeni asasiy pirinsip qilghan jemiyet berpa qilishni eserliride nuqtiliq teswirlep, yéngiliq, islahat we tereqqiyatqa keng zimin hazirlidi.

Awropa medeniyet tarixida ünümlik rol alghan qedimiy medeniyetlik dewlet Ispanyede Edebiy-Oyghunush herkiti bashqa gherbi Awropadiki tereqqiy qilghan ilghar dewletlerge qarighanda kichikiprek barliqqa keldi. Ispaniye mustebit padishaliq tüzümi we diniy sotning hökümaranlighi astida bolghachqa kapitalistik sistimining shekillinishi we tereqqiy qilishigha qulayliq élip kilidighan imkanlardin uzaqidi. Bashqa dewletlerde allaqachan waqti ötken Retsar/ chewendazlar edebiyati téxi hedep musabiqiliship birining keynidin biri barliqqa kéliwatatti. Bu edebiyatning Gherbi Awropada peyda bolghan Renaissance edebiyatidin xélila chong perqi bolsimu, yenila islahat dewri edebiyatining puraqliri ekis ettürülgenidi. Bu edebiyatning namayendiliridin  Sérwantés we Lopédé  qatarliq yazghuchilar kona peodal jemiyetning qarangghuluq tereplirini qamchilighandek körün´gini bilen, Edipler, sennetkar we peylasoplar xeliqqe téxi Awropa oyghunush edebiyati awan´gartliridek parlaq bolghan bir chiqish yolini körsütüp bérelmigenidi. Biz shundaqtimu shu dewirdiki Ispaniye edebiyat-sennitini qoyuq diniy tüstin qurtulup, asasiy témisini jemiyettiki türlük ziddiyetlerge béghishlighanlighi wejidin Awropa Esdebiyat-Sennet Güllinishi /Renaissance güllinishi dewridiki edip we eserler qatarida tilgha alimiz.

Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616) Awropaning eng dangliq yazghuchilirining biri bolup, „ Lagalatea“ we  „Donkichot“, „12 Eserni öz ichige alghan Powistlar toplimi“, Parnassusning Sepiri“ Dastani (Journey to Parnassus); we Persiles we Sigismundsaning Kechürmish qatarliq 8 parche sehne esiri (The Travails of Persiles and Sigismunda),

 Atliq eserliri arqiliq pütün dunyagha dang chiqarghan. 2002-yili Dunyadiki meshhur 100 Romanchi digen kitapqa kirgüzülgen.

Miguel de Cervantes Saavedra (1547-1616) weyran bolghan aqsöngek ailiside dunyagha kelgen bolup, hayat kechürmishliri mushaqetke tolghan, uzaq muddetlik namratliq we yoqsizliqning dewrdini tartqan, iddiysi ziddiyetlik we murekkep yazghuchi idi. Özi aq söngek ailiside tughulghachqa kona tüzümge sadiq, japa-mushaqet tartqachqa üzül-késil islahat we inqilap emes, hökmaranlar sinipi bilen zorluq ishlitish arqiliq, mejburlash yoli bilen muresseliship, jemiyetke adalet ornutushni teshebbus qilghan. „Donkichot“ Atliq kommidiyelik romandiki Donkichot we Sanchufansaning birqatar mesxire we kinayige tolghan kechürmishliri arqiliq bir tereptin Rétsarlar edebiyatini tenqit qilsa yene bir jehettin Ispaniyening waqti ötken padishahliq tüzümining chirik we qarangghuluq tereplirini teswirlesh arqiliq Ispaniye  jemiyetide yéngiliqqa we tereqqiyatqa intilish rohining barghanche ulghuyup bériwatqanlighidin ibaret riyalliqni öz uslubigha uyghun halda otturgha qoyghan.

Donkichotning obrazidin Sérwantisning murekkep rohiy dunyasini, yardemchisi Sanchupansaning obrazidin ispaniyediki izilgüchi xeliqlerning arzu-armanlirini körüwalghili bolidu!

Miguel de Cervantes Saavedra (Spanish: [ HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“miˈɣel HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“ de  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“θeɾ HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“ˈβ HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“antes HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“saa HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“ˈβ HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“eðɾa HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA/Spanish“]; 29 September 1547 (assumed) – 22 April 1616 NS)^[5] was an Early Modern  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Early_Modern_Spanish“Spanish writer widely regarded as the greatest writer in the Spanish language and one of the world’s pre-eminent novelists. He is best known for his novel Don Quixote, a work often cited as both the first modern novel^{[6] HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Miguel_de_Cervantes“[7]} and „the first great novel of world literature“.^[8] A 2002 poll of around 100 well-known authors^[b] voted it the „most meaningful book of all time“,^[9] from among the „best and most central works in world literature“.^[8]

Much of his life was spent in poverty and obscurity, which led to many of his early works being lost. Despite this, his influence and literary contribution are reflected by the fact that Spanish is often referred to as „the language of Cervantes“.^[10]

An incident in the story of Don Quixote (1870), by Robert  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Hillingford“Hillingford.

In 1569, Cervantes was forced to leave Spain and move to Rome, where he worked in the household of a cardinal. In 1570, he enlisted in a Spanish Navy infantry regiment, and was badly wounded at the Battle  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Lepanto“of HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Lepanto“ Lepanto in October 1571 and lost the use of his left arm and hand. He served as a soldier until 1575, when he was captured by Barbary pirates; after five years in captivity, he was ransomed, and returned to Madrid.

His first significant novel, titled La Galatea, was published in 1585, but he continued to work as a purchasing agent, and later as a government tax collector. Part One of Don Quixote was published in 1605, and Part Two in 1615. Other works include the 12 Novelas ejemplares (Exemplary Novels); a long poem, the Viaje del Parnaso (Journey to Parnassus); and Ocho comedias y ocho entremeses (Eight Plays and Eight Interludes). Los  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Los_trabajos_de_Persiles_y_Sigismunda“trabajos HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Los_trabajos_de_Persiles_y_Sigismunda“ de  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Los_trabajos_de_Persiles_y_Sigismunda“Persiles HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Los_trabajos_de_Persiles_y_Sigismunda“ y  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Los_trabajos_de_Persiles_y_Sigismunda“Sigismunda (The Travails of Persiles and Sigismunda), was published posthumously in 1616.

https://en.wikipedia.org/wiki/Miguel_de_Cervantes

Lope De Vega (1562-1635) Ispaniye Edebiyat-Sennet Oyghunishdewridiki shair we Dirammatorugdur. Lope De Vega 1500 din artuq eser yazghan, bolup buning ichide 500 parche esiri saqlinip qalghan bolup yene 250 parche esirining ismi tarixiy matériyallarda saqlinip qalghan.

Lope De Vega (1562-1635) öz hayatida Ispaniye edebiyatigha bolupmu Dunya dirammachiliq sennitige tillarda dastan bolidighan shanliq töhpilerni qoshqan. Lope De Vega Ispaniye bedihiy edebiyatighila emes belki shieriyet we edebiyat nezeriyesi qatarliq tereplerdinmu alahiyde töhpe qoshqan. Lope De Veganing wekillik eserliridn „Qoychi Yézisi“ we „Yéngi dewir sehne esiri“ qatarliqlar bar! Birinchi eserde Ispan xelqining padishahqa bolghan sadaqetmenliki we adil hür we erkin bolghan jemiyetke bolghan intilish teswirlense, Ikkinchi eserde diramme edebiyati heqqide toxtuliwatqandek qilsimu, jemiyetning qarangghuluq tereplirini ekis ettürüp edebiyat-Sennette, jümlidin édiologiye saheside islahat élip bérishning teqezzasi heqqide özining yoquri tebiqe bilen bolghan muresselishish iddiysini üstün edebiy maharet bilen otturgha qoyghan.

 Er prägte die klassische Form der Comedia mit drei Akten, wechselnden Versmaßen und der Figur des „Gracioso“ (der lustige Gegenspieler des Helden). Die Hauptthemen in seinen Werken sind die Ehre, die Liebe, der Patriotismus und die Religion. Ein weiteres wichtiges Thema stellt die Familie dar, die oft mit der Ehre in Verbindung steht. Er schuf das „Mantel- und Degenstück“, das Volksdrama, in dem das Recht des Volkes gegen die Übergriffe des Adels herausgestellt wird, sowie mythologische und Schäferstücke. Seinen Ruhm erwarb er sich jedoch als Dramatiker. Von den vermutlich mehr als 1.500 Comedias sind etwa 500 erhalten (am bekanntesten ist Der Richter von Zalamea in der Bearbeitung von Calderón de la Barca), zudem 50 Fronleichnamsspiele; Vega ist ein Meister des spanischen Sonetts, pflegte aber auch das Epos, die einheimische Romanze, das komische Heldengedicht, außerdem Gedichte, Autos (sp.); bis zum Verbot 1765 in Spanien einaktiges kirchliche Festspiel für Straßenbühnen, insbesondere Komödien mit glänzender Charakterkunst und Romane („Dorotea“, 1632); die Novelle und die Epistel. Ein sehr bedeutender Unterschied zwischen der italienischen Commedia und der spanischen Comedia ist, dass sich die italienische sehr an der griechischen und der lateinischen Comedia orientiert, wohingegen die spanische Comedia sich auf die spanische Kultur alleine bezieht. Der Begründer des spanischen Nationaltheaters der Comedian gab er mit der Fülle vor allem Komödien, der Mischung von Ernst und Komik das endgültige Gepräge seiner oft sozialkritisch rund 470 erhaltenen Bühnenwerke. Seine Werke sind von natürlicher Frische.

Lope De Vega (1562-1635) eserliri erkinlik, din, muhabbet, insanperwerlik, Ümitwarliq we wetenperwerlik témilirigha béghishlan´ghan bolup, bu témilar Awropa edebiyat-sennet oyghunish dewri edebiyatining tipik alahiydilikliridinidi.

https://de.wikipedia.org/wiki/Lope_de_Vega

Dante Alleghieriy 13-Esirde Yashighan Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunush Dewrining Bashlamchisidur! Dunyaning Bugünki Tereqqiyatida Bu Bir Gigant Shexisning Alemshomul Töhpisi Bardur!

Dante Allegheieriy Insaniyet Medeniyet Ghezinisidiki Engüshter Dep Qarilidighan Meshhur Shieriy Roman „Ilahiy Kommédiye“ ning Autoridur! Bu Shieriy Romanda Hayat, Jennet we Dozaq Teswirlinish Arqiliq, Insanlarni Din Qalpiqi Astida Mehkumluqta Yashawatqan Xurapiyliqqa Tolghan Qarangghu Dunyadin Bilim, Iddiye, Sennet, Téxnologiye, Yéngliq We Eqil Arqiliq Yorutulghan Terepke Ittirip Chiqqan! Awropaliqlar Diniy Yolida Bésip Ötken Ikki Ming Yilliq Yolni Qarangghuluq Qaplap Ketken Jahaletlik Bir Bir Dunya Dep Qarap, Diniy, Ijtimayi we Siyasiy Islahat Élip Bérip, Andin Medeniy-Maarip, Edebiyat-Sennet we Téxnologiye-Sanaet Jehette Hazirqidek Dunyagha Ülge Bolghudek Derijide Tereqqiy Qilghan.

Türk-Islam Dunyasida Awropada 13-Esirde meydangha kélip 17-Esirgiche dawam qilghan Edebiyat-Sennet Oyghunish Herkitidin Ibaret Bundaq Bir Islahat Hazirghiche Yüz Bermigenligi Üchün, Türkiy Xeliqler jümlidin Uyghurlar Gheriplikler Bilen gerche Oxshash Bir Dewirde Yashawatqandek Qilghini Bilen Ikki Xeliq Taghdinmu Igiz we Qélin bolghan Siwilizatsiyon Témining Ikki Teripide 5 Esirdin béri Yashap kéliwatidu!

Uyghur émparaturlighi Parchilinp, Uyghurlar Qarahaniylar, Idiqutlar, Kengsuluqlar din ibaret Üch Uyghur dewlitige parchilinip ketken dewirlede Qaraxitay, Qirghiz, Mongghul qatarliq shimaliy bozqirdiki tarqaq we Qalaq atliq qebililerdin shekillen´gen yaylaq milletliri asta-asta küchüyüp Uyghurlargha siyasiy, iqtisadiy we ijtimayi jehettin tehdit élip keldi. Bu uzaqqa sozulghan yillar Uyghur Taixida qismen medeniyet güllinishni barliqqa keltürgen bolsimu yenila jemiyet tereqqiyatini selbiy jehettin boghup qoyghanidi.

Mongghul Istilasi dewri Uyghurlargha nisbeten Qaraxitaylarning zulumidin qurtulup, yérim musteqil halda nisbiy güllinish dewrini élip kéldi. Uyghur qénini toshuydighan Monghul hökümdari Chenggizhan Mongghullar bilen Uyghurlar ottursida qérindashliq ornutup, Mongghul dewlitini Uyghur dewletchilik enenisi bilen idare qilghandin bashqa Émparaturluq téritoriyeside birqanche Uyghur hakimiyitining parallil mawjut bolup turishigha yol qoydi we Uyghur terbiyeside ösüp yétilgen Chaghataygha Pütkül Türkistan tupraqlirini suyurghal qilip, Uyghurlarning Tagh-dalilarda yasjaydighan Mongghullar bilen yanmu-yan birge güllinidighan weziyetni yaratti! Chaghatay Han dewride Uyghurlarning Medeniyiti, Iqtisadi we Edebiyat-Senniti rasa güllendi. Bu dewirde Chaghatay émaparatorlughi téritoriyeside resmiy yazma til süpitide Uyghur edebiy tili qollunulup, Chaghatay dewri tili yeni Chaghatay tili, digen meshhur nam bilen dunyagha tonulup, Sheriqte Kengsu Uyghur dewliti téritoriyesidin gheripte Amu deryasi we ghezinighiche Shimalda Yettesu we Altaydin Jenupta Hindistanning hazirqi bashbalighi Delhiy sheherining shimalighiche bolghan pütkül chaghatay Ulusida dunya türükliri terepidin ortaq edebiy til yeni hakimiyet tili süpitide qollinildi. Bu halet Ili wadisidiki dangliq Almaliq sheherini bashbaliq qilip dunyani sorighan Chaghatay Han ölüp, ewlatliridin kéyinche ewlatliri toluq Uyghurliship ketken Isen Boqahan Almaliqta 1320-yili özini Han élian qilip, peqet türkistanni asas qilip qaytidin teshkillen´gen dewletni Chaghata hanlighi dep ataghiche bolghan dewirgiche shundaq dawam qilghan. Chaghatay Ulusi biz yoqurda bayan qilghandek jahan dewliti Chengiz Émperiyesi teweligidiki bir xaqanliq bolup, bir Émperiye ichidiki Émperiye bolghan bolsa, Chaghatay dewliti Chenggiz dewliti we Chaghatay olusi enenisi asasida Türkistanda qurulghan yéngi bir Uyghur dewleti idi. Chénggizhan Émperiyesi qurulghandin Chaghatay dewliti qurulghiche bolghan ariliqta Monghul-Uyghur hemkarlighidiki hakimiyet toxtimay dawamlashti. Bu dewirde Uyghurlardin dewlet ustazi Tatatungga, Dewlet Ménistiri Tashaton, Dewlet katibi Ismail Hoja, Mahmut Yalwach, Mexsut Yalwach qatarliq yoqu derijilik dewlet erbapliri yitiship chiqqan.

Qublay Han hökmaranlighidiki Yüen sulalisi (1260-1368) dewride Uyghur medeniyiti rasa güllinip, Uyghurlardin Qublay Hanning weziri Lanshishen Qaya, Déngiz qatnash Alimi, dangliq diplomat Yekmish, Dewlet ustazi Chanpusan Yelli, Usta siyasetchi Denba, Tangghut we Budda ilige hökümdar qilip teyinlen´gen Sangha, Yünnenge hökümdar qilip teyinlen´gen wezir Ümer, Dewletning bash sotchisi Buyluq Qaya qatarliq yoquri derijilik emeldarlar we Chaghay Tömür, Qam Tömür qatarliq aliy derijilik herbiy serkerdiler we Génirallar uningdin bashqa Pekinde resetxana we Uniwérsitét qurup, yilname yézip adem terbiyeligen, Astérnomiyege dayir 7 chong keshpiyat yaratqan Jamalidin, Tarixchi we Tarixshunas Shahsuban, Liyaw Sulalisi tarixini yézishta gholluq rol oynighan Liyen Xuyshen Qaya, Ataqliq edip Guenyünshi Qaya, Waba kisilini dawalighan ataqliq Tibbiy alim Yariq Qaya, Agérnom Lumingshen, Ataqliq terjiman Enzang qatarliq akademik alimlar Chenggiziyler xanidanlighi dewride yitiship chiqqan.(Buy erde tilgha élin´ghan Monggul/Uyghur Émperiyesi dewridiki meshur Uyghur shexisliri heqqidiki bu qurlar Milletler neshriyati teripidin 1987-yili Neshir qilin´ghan „Uyghur Kilassik Edebiyati Tizisliri“namliq Wayitjan Ghopur we Esqer Hüseyin qatarliq ependiler kitabining 377 we 378-betliridin élindi.) Uyghurlardin Mongghul dewride yoqarqidek medeniyet erbaplirining yétiship chiqishining Qarahanilar we Iddiqut Uyghur dewliti medeniyiti bilen alaqisi bolghandek  Alshir Newayi qatarliq ulugh ediplerning yétiship chiqishining Awropagha qeder uzan´ghan Chenggizhan Émperiyesi eneniyisiki, Awropa edebiy Oyghunush dewridiki Chaghtay Ulusi dewri we Chaghatay Xanlighi dewridiki medeniyet güllinishi bilen jiddiy alaqisi bardur. Tarix étirap qilghandekla Uyghur tili uzaq zamanlardin béri türkiy tildasözlishidighan xeliqler qurghan dewletlerde yashaydighan xeliqler arisida edebiy til bolup xizmet qilip, ularning medeniyet tereqqiyatida alahiyde muhim rol oynidi. „Qamusul Alem“ Kitabining autori, dangliq alim Shemsidin Sami ushbu kitapning 3-qismida „Uyghurlar Türkiy Tilida Sözlishidighan Xeliqler Arisida medeniyiti yüksek derijide tereqqiy qilghan xeliq bolghachqa, Uyghurlarning tili bashqa türkiy tillarda sözlishidighan xeliqler we Ortaq hakimiyet astida yashaydighan yat tillarda sözlishidighan Monggul, Tibet, Hindi, Paris, Ordu we Tajik qatarliq xeliqlerningmu ortaq tili bolghan“ dep yézip, Asiya-Awropani qaplighan Turan tupraqlirida Uyghur medeniyitining qandaq rol alghanlighini teswirleydu!

Uyghur tili Uygur Émparaturlighi (739-840) dewridila dunyadiki chong tillarning qataridiki bir tilidi. Qara Hanilar dewrige kelgende resmiy rayon xaraktérgha ige bolup shekillinip Xaqaniye deewri, Oghuz-Qipchaq dewri we Chaghatay Ukusi dewridin ibaret üch chong dewirni bashtin kechürüp, bugünki muhteshem halitige ige bolghan. 

Awropada Edebyat-Sennet Oyghunush dewri bolghan 13-Esirdin 15-Esirler Asiya Awropa qurughluqida Chaghatay Ulusi, Altun Orda Ulusi we Ilhanlilar Höküm sürgen dewir bolup, Bu dewletlerni Chenggizhan xanidanliri idare qilghachqa dunyada Til-Yéziq, Soda-Sanaet we Edebiyat-Sennet jehette eniwiyet jehettiki yersharilishish shekillinip, Uyghur medeniyitidemu 100% gherip medeniyitidikidek güllep yashnash weziyiti shekillenmigen bolsimu, Edebyt-Sennet jehette Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunishi dewridikige parallil bolghan nisbiy musteqqil haldiki güllinish barliqqa keldi.Bu dewirde Awropa Alimliri, Peylasopliri we yazghuchi-Shairlirining eserliri Uyghur tiliggha, Uygghur  Peylasopliri we yazghuchi-Shairlirining eserliri Awropa tillirigha terjime qilin´ghanlighi heqqide qolimizda hichqandaq pakit bolmighan bolsimu Öz-ara tesir körsütishning bolmighanlighigha adem hergizmu ishenmeydu. Sewep 13-, 15- Esirdiki Awropa Edebiyat-Sennet Uyghunishi bilen Uyghur Edebiyat-Sennet Güllinishi Chiristiyan we Islam Idiologiyesini chöridigen halda tématikiliq jehettin parallilliqni saqlighan! Meselen: Bu dewirdiki Uyghur edebiyatida Xuddi Awropa Edebiyat-Sennet oyghunishi deridikige oxshash Keskin ijtimayi meseliler, ijtiyamiy ziddiyetler, ijtimayi munasiwetler,  xeliqning erkinlik we azatliq intilishliri, démokratiye we insanperwerlik qatarliqlar téximu ochuq-ashikare teswirlinishke bashlidi! Bu dewirdiki yazghuchi-shairlar pak muhabbetni, erkinlik we démokratiyeni, kishlik hoquq we insan heqlirini medihiyleydighan insanperwerlikke yatidighan eserlerni yazdi we jemiyetning tereqqiyatigha aktip töhpe qoshti.

 Meyli awropada, meyli Büyük Türkistanda barliqqa kelgen Edebiyat-Sennet hadisiliri noqul Diniy témadin pelesepiwiy, tarixiy, penniy alahiydilikke ige ijtimayi, siyasi we milliy meselilerge qarap tereqqiy qilip, gheripte qoyuq diniy tüs alghan Latin edebiyati milliy edebiyatlargha, Türkistanda Erep-Paris tilini merkez qilghan edebiyat yene Uyghur edeebiy tilini merkez qilghan Chaghatay dewri Uygghur edebiyati dewrige kirip kelgen! Gheripte Ana tilida eser yazidighan yazghuchi we sennetkarlar köpeygendek, Sheriqtimu yeni Türkistandimu Uyghur tilida eser yazidighan yazghuchi we Shairlar meydan´gha kelgen! Awropa-Asiya qurughluqidaki hakimietlerning arisidiki munasiwet, tereqqiyatning köp jehetlerdin ortaq yol bilen tereqqiy qilghanlighini bildürmekte! Yaman yéri Büyük Türkistanda Awropa bilen Eddebiyat-Sennette ortaq güllinish barliqqa kelgini bilen, diniy xurapatliq, orta esir jahaliti we qalaqliq seweebidin soda-sanaet, ilim-pen we téxnologiye jehettin medeniy maarip, diniy étiqat, siyaiy tüzülme qatarliq jehetlerdin partilash xaraktérliq yéngiliq yüz bermidi.

Shunga Büyük Türkistandiki Edebiyat-Sennet Güllinish Herkitini Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunish Herkiti Bilen Oxsash Bahalighili bolmisimu, Bizde Peyda bolghan Edebiyat-Sennet Güllinishi, millliy medeniyitimizning tereqqiyatida kam bolsa bolmaydighan pozitip hadisilerning peyda bolishigha sewwep boldi.

Biz töwende 13- Esirdin 17- Esirgiche bolghan Uyghur edebiyati heqqide toxtulup ötimiz! Uyghur yazma edebiyati Urxun tash abidilliri, Ogghuzname me´tologiyesi we Uyghurlarning yaritilish heqqidiki dastanliri shundaqla Budda we Xiristiyan dinigha ayit qol yazmilardin bashlinidu. Bir milletning yazma ddebiyati shu milletning milliy medeniyitini belgüleydu.

Uyghur yazma edebiyati heqqide toxtalghanda Al-Farabi Türk-Islam medeniyitining qéliplishishigha, Islam pelesepesining shekillinishige, Uyghur medeniyitining bolupmu Uyghur yazma edebiyatining güllinishige alahiyde töhpe qoshti. Uyghur medeniyitide Abu Jappar Muhmmad Bin Musa Al Huwarizimi ( 780-850), Ibin-Sina (980-1037) Yüsüp Xas Hajip( 1017-1077) tin tartip, Ahmet Yesiwi (1093-1166), Ahmet Yükneki (12-Esirde Qeshqerde Yashighan), Jallaliddin Rumi( 1207-1273), andin Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi (1480?-1560?), Sultan SeyidHan ( 1487-1532), Sultan Abdureshidxan (1507?-1570, Shair we Muzikant Melike Amannisaxan (1518?-1553?), Alim we Muzikant Qidirhan Yarkendi (1503?-1572), Shair Babarehim Shah Meshrep (1657–1711), Muhammedimin Ghujamquli Xirqiti (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni (17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), Abdureyim Nizari (1770-1863?) we qatarliq ediplerlerni sanap öteleymiz.

Biz yoqurida tilgha alghan alim we ediplerning iddiysi Al-Farabi pelesepe sistémisidin kelgen bolup, ularning eserlirining asasliq témisi dewlet, qanun, asdalet, sadaqet we pezilet bolup keldi. Al-Farabining Yazghan Eserlirige oxshashla Bashqa Uyghur Kilassikliri  Asasen Uyghurlarning Dewletchilik Pelesepesini Menbe Qilghan Bolup, Ularda Bir Medeniyetlik Millet, Bir Qanun Bilen Idare Qilinidighan Dewlet we Bir Exlaq we Pezilet Bilen Bashqurulidighan Yézilarda, Qishlaqlarda, Sheher we Qelelerde Yashaydighan Medeniyetlik Bir Xeliq Teswirlinidu! Al-Farbi Yazghan Eserliride Insanlarni Exlaqi-Peziletke, Ilim-Pen´ge we Heq-Adaletke Yitekleydu! Al-Farabining Yazghan Eserliri Asasen Uyghurlarning Dewletchilik Pelesepesini Menbe Qilghan Bolup, Bu Eserlede Bir Medeniyetlik Milletke, Bir Qanun Bilen Idare Qilinidighan Dewlet Qurushni we Bir Exlaq we Pezilet Bilen Bashqurushni, Yézilarda, Qishlaqlarda, Sheher we Qelelerde Yashaydighan Xeliqlerni Tereqqiyatqa, Güllinishke we Qudret Tépishqa Ilhamlanduridu!

Uyghur  Biz yoqurda bir qétim qeyit qilghandekla Awropa edebiy oyghunish dewride Büyük Türkistanda jümlidin Uyghuristandimu medeniyet jehette bir qatar güllengen weziyet barliqqa kilip, Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi (1480?-1560?), Sultan SeyidHan ( 1487-1532), Sultan Abdureshidxan (1507?-1570, Shair we Muzikant Melike Amannisaxan (1518?-1553?), Alim we Muzikant Qidirhan Yarkendi (1503?-1572), Shair Babarehim Shah Meshrep (1657–1711), Muhammedimin Ghujamquli Xirqiti (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni (17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), Abdureyim Nizari (1770-1863?) we qatarliq edipler üzülmey kéliwatqan derya dolqunliridek uyghurili medeniyet asminida xuddi nurluq cholpandek parlidi.

Chaghatay Ulusi Qurulghandin kiyin Uyghur dewletchili eneniysi boyinche idare qilinidighan we Uyghur Edebiy tili arqiliq bashqurulidighan bir dewlet barliqqa keldi we Uyghur medeniyiti Qarahanlar dewridikige oxsashla Turan Tupraqliridiki özining jezbisini téximu ashurushqa bashlidi.

Biz bu kitabimizda Uyghur Uyghur mutepekkuri Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?)ni Uyghuristan Eddebiyat-Sennet güllinish herkitining asaschisi süpitide tilgha alghaniduq.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?) Uyghur Edebiyat-Sennet güllinish herkitining pishiwasidur. Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi qarahanilar dewri edebiyatidiki meripetchilik iddiysini tereqqiy qildurup, gerche dinni asasi téma qilip qelem tewritiwatqandek qilghan bilen noqul halda din heqqide yazmay, öz dewrining siyasiy, ijdimayi we kultural alahiydiliklirge alaqidar yéngiche izdinishlerni qilip, Uyghur medeiyitide jahan medeniyiti bilen parallilliqni ipadileydighan birqisim islahatlarni barliqqa keltürdi.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi eserliride biz yoqarda u we eserliri heqqide tilgha alghandekla jemiyet tereqqiyati üchün paydiliq bolghan xeliqchilliq, insanperwerlik, erkinlik we barawerlik iddiyliri ilgirki herqandaq dwirdikige qarighanda téximu keng dayirilik we yarqin ipadilendi. Biz shunga Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzining „Qiseyi Rabghuzi“ qatarliq bizgiche yitip kelgen we bashqa eserlerde tilgha élin´ghan  eserlirini Biz yoqarda tekitliginimzdekla Ilgirki dewir Uyghur Kilassik edebiyati bilen Kéyinki dewir Uyghur Kilassik edebiyati ottursidiki ehmiyiti intayin chong bolghan dewir bölgüch bir medeniyet hadisisi süpitide tetqiqatlirimizda alahiyde yene bir qétim tilgha alimiz!

Uyghur edebiyatining parlaq namayendilining biri bolghan „Qiseyi Rabghuzi“ Uyghur edebiyatita kam uchraydighan eser bolup, bu eser shu dewirde neriy sheklde, alahiyde uslupta yézilghan romandur! Uyghur edebiyatida prozachiliq heqqide toxtalghanda Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzining „Qiseyi Rabghuzi“ digen eseirini tilgha almay pikir bayan qilghili bolmaydu. „Qiseyi Rabghuzi“ digen bu jahanshomul eserning esli nusxisi muellisep dewrimizgeche yitip kilelmigen bolsimu 15-Esirde köchürülgen bir nusxisi hazir Engiliyede „Büyük Biritaniye“ Muziyida saqliniwatidu! 16-Esirde qol bilen köchürülgen yene bir nusxisi bolsa Russiyening Sanpétirisburg sheheride saqlanmaqta.Bu kitap Tataristanning Qazan sheheride 1858-yildin 1881-yilghiche bolghan ariliqta arqa-arqidin besh qétim neshir qilin´ghan. Uningdin bashqa yene toluq bolmighan 15- we 16-esirde neshir qilin´ghan nusxilliri Üzbekistan dewletlik muziyida saqlanmaqta. Bu yigane we dunyawiy shah eser Bezide „Qisseyi Rabghuzi“, Bezide „Qissesul Enbiya“ digen isimlar bilen neshir qilin´ghan bolup, wetinimiz Uyghuristanda 1980-yillardin kéyin tunji qétim Uyghur hazirqi zaman tiligha aghdurulup neshir qilin´ghan.

„Qisseyi Rabghuzi“digen bu roman 72 mawzuni öz ichige alghan bolup, eserning uslubi yéngi, tili ammibap, uyghur xeliq éghiz edebiyatining qissechilik we Riwayetchilik enenisi asasida Uyghur Pirozasini asas, Uyghur Poiziyesini qoshumche qilghan halda qelemge alghan. „Qisseyi Rabghuzi“digen bu roman Uyghur kilassik edebiyatidiki yene bir engüshter „Qutatqu Bilig“ Atliq Kitap bilen bediyi, pelesepiwiy, til we uslub jehettin birdeklikke igedur. Bu eserning tili chüshünishlik, rawan we obrazliq bolup, teswirleshtiki maharet, pikir jehettiki aktiwalliq, iddiye jehettiki ijabiyliq, weqelerni orunlashturush jehettiki maharet kitapxanlarni alahiydiliki arqiliq mestur- mestane qilidu!

„Qisseyi Rabghuzi“digen bu romanni Uyghur edebiyatida „Qutatqu Bilik“ Yirik eser bilen bir qatarda qoyup qedirleshke erziydu! Biz bu sözimizni qanitlimaq we aydinglashturmaq  üchün „Qisseyi Rabghuzi“digen bu romanidiki „Bahariyat Shieri“ bilen „Qutatqu Bilig“tiki „Parlaq bahar pesli we Ulugh Bughrahan mediyesi“ digen bölekni alahiyde tilgha élip ötüshni layiq taptuq!

Uyghurlarning pexirlik alimliridin Mawlane Atayi, Mawlane Sekkakiy, Mawlane Lutfi we Dunyawiy shöhret qazan´ghan Alishir Nawayi Hezretliri yashighan dewir alahiyde bir dewir boldi.

Bu dewirde yeni 14-esirning axirqi yilliridin bashlap Büyük Chaghatay Ulusi Ikkige parchilinip ketti. Gherbiy Türkistan Hodutlirigha Amir Tömür(1336-1405) Yene bir ismi Tömürleng, Sherqi Türkistan Hodutlirigha Tughluq tömür  (1312–1363) ewlatliri hökmaranliq qilghan bir dewir boldi.

Tarixta Büyük Chaghatay Ulusi dep atalghan atamiras tupraqlarning Mawarahunnehir terepide Emir Tömür bashkötürüp chiqip, toxtimay herbiy yürüshler élip bérip, pütün Xurasan, Mawarahunnehir, Deshti Qipchaq, Iran, Hindistan, Eyni waqittiki Osmanl dewlitige qqarashliq Iraq, Süriye we Türkiye qatarliqlarni ishghal qilip, axirida Tömüriler émperiyesini qurup chiqti. Emir Tömür wapatidin kiyin Emir Tömür texitni miras qaldurghan Pirmuhammet Mirzadin Hélil Sultanning hakimiyetni tartiwalghanlighidin bashlap taki 1459-yilida texitte olturghan Abu Seyid dewrigiche uning ewlatliri arisida qanliq texit talishish majraliri üzlüksiz dawamliship, shahliq taji Sultan Shahruh Mirzahan, Sultan Ulughbeg, Sultan Abduletiphan, Sultan Abdullahan, Sultan Ubulqasim Baburhan, Sultan Seyithan qatarliq shahlargha nesip bolup, yene uchup ketti.

Bu jeryanda barliq xanidan jemetidikiler texit majrasi ichide bir-birige düshmen bolup, yerlik aqsöngeklerni arqisigha élip, bir biri bilen yoshurun we ashikare halda toxtimay qan töküp, Türkistanning 1000 yilliq biriktürgen meniwiy, kultural we iqtisadiy küch-qudritini yer bilen yeksan qilip, Sheriqte Xen kingeymichiliri we gheripte Rus basmichilirining esirlep sürgen milliy zulumining peyda bolishigha sewepchi bolup qaldi!

Shuning bilen Bu qeder chong jughrapiyede Yurt-makanlar xaniweyran bolup, insanlar béshigha nurghaun balayi-apetler we weyranchiliqlar keldi hemde esirlep sozulghan ach we yalingachliqqa giripdar boldi.

Bu yillarda pütkül türkistan tupraqliri éghir künge qalghan bolup, ichkiy urush weyranchilighi we texit talishish pitne we pasatliridin bizar bolghan xeliq adalet, erkinlik, bixeterlik we tinchliqqa muhtaj bolghanidi. Mana bu dehshetlik riyalliq xuddi zimistan qish we shiwirghanda qar qaplap turghan tagh üstide renggareng qargülliri échilghandek Uyghur edebiyatida xeliq bilen hemnepes bolghan, erkinlik, azatliq we tinchliqni téma qilghan, Awropa Edebbiyat-Sennet Oyghunishi Herkiti Bilen Parallilliqni saqlighan tarixta körülüp baqmighsan ajayip bir güllinish peyda qilghan idi.

Awropada Edeebiyat-Sennet Oyghunush dewri bolghan dewirde büyük Türkistanda yoqarqidek ichki urushlar we qehetchilikler ewij élip ketken bilen Qarahaniylar, Idiqut Uyghur we Chaghataylar dewridin tartip dawamliship kéliwatqan ilim-pen meshili öchmidi. Jemiyet ijtiyami, siyasiy we iqtisadiy kirzis ichige chöküp ketken bolup, awam puqralarning Awal Qarixanilar we Idiqutlar dewridiki kéyin Mongghullar we Chaghataylar dewridiki arami buzulghan bolsimu, ghem-qayghu, tarqilishchan kisel we acharchiliq déngizigha chöküp ketken dewirlerdimu ilim-irfan we edebiyat sennetni xelqimiz dayim digüdek muqeddes bilip rawajlandurdi.

Büyük Türkistanning sherqi teripi shunga tarixta ikkinchi bir dewlet qurulup Moghulistan depmu atalghan. Moghulistan Chengghizhanning Uyghurliship ketken Chaghatay ewlatlirdin bolghan Tughluq Tömür miladiy 1331-1363-yilliri sheriqte qara sheher, keng ketken yette su rayoni, gheripte Perghane shimalda balqash köli, jenupta Tibetning bir qismi, Qaraqurum we Keshmirghiche bolghan Uyghuristanning shimali, sherqi, jenubi qatarliq Chaghatay haqanlighining burunqi birqisim téritoriyiside qurulghan Xaqanliqtur!

Amir Tömür yeni Aqsaq Tömür(1336-1405)  we Tughluq Tömür (1312–1363) ler we ewlatliri texitte olturghan dewirlerde her qétim partilap turghan urushlar ariliqida nisbiy tinichliq ornutulup, Chaghatay dewridiki edebiyat-sennet enenesi jari qildurulup, xeliq herhalda tinch we medeniyet jümlidin Edebiyat-Sennet güllen´gen dewirde yashash pursitige yene ige bolghan Uyghur jemiyitide közni chaqnitidighan medeniyet we sennet namayendiliri barliqqa keldi.

Moghulistan 14-Esirning axirliridin bashlap parchilinishqa  bashlighan, 1514-yili Tughluq Tömür ewlatlirdin Sultan Seyitxan Moghulistan dewlitining bir qisim rayonliridiki tarqaq dewlet we begliklerni birlikke keltürüp,Seyidiye Uyghur dewlitini qurup chiqqan we bu mezgilde Uyghuristanda Edeebiyat-Sennet rasa güllendi. Uyghurlarning bu chaghdiki Edebiyat-Sennet güllinish dewrige wekillik qilidighan Ediplirimizdin Dunyawiy ulugh shair, Türük dunyasining pexri Alshir Nawayidin Bashqa yene Atayi, Sekkaki, Lutfi qatarliq büyük ediplerimiz bar!

Atayi, Sekkaki, Lutfi qatarliq üch gigant shexis Uyghur edebiyatidila emes belki pütkül türük dunyasida pexirlik orun tutidighan ulugh shairlar jümlisidindur! Atayi, Sekkaki, Lutfi qatarliq üch gigant özlirining bediyi jehettin kamaletke yetken nadir eserliri arqiliq dunya edebiyati we Uyghur tilining rawajlinishigha öchmes töhpe qoshqan.

Atayi, Sekkaki, Lutfi qatarliq üch gigant edipning bizgiche yitip kelgen uchurliridin melum bolishiche her türlük tarixi sewepler tüpeylidin Büyük Türkistandiki Hotan, Qeshqer, Belix, Semerqend, Tashkent we Hirat qatarliq sheherliride ilim tehsil qilghan we hayat kechürgen.Ulugh shair Alishir Newayi „Mejalisun Nafais“digen esiride meshhur edip Atayi heqqide toxtulup, Shair Atayining Ahmet Yesiwiyning qérindishi Ismail Ataning oghli ikenligini qeyit qilghan. Shair gerche kélip chiqish jehettin rohaniy bir ailige baghlinishliq bolsimu, pikir jehettin yéngiliqperwer, meripetperwer we tereqqiyperwerler sinipigha wekillik qilatti!

Mawlane Sakkaki Chaghatay dewri Uyghur edebiyat tarixida ötken ulugh ediplerning biri bolup,  jahanshomul shair Alshir Nawayi özining „Mejalisun Nefayis“ digen esiride dangliq edip Sakkaki heqqide „Uyghur medeniyet baghchisining xushpuraq chichekliridin biri Mawlane Sakkaki“ dep baxsetken. Alshir Nawayi yene Mawlane Sakkaki heqqide toxtulup, uni „Til ustazi, Uyghur ibare alimining chichenliridin Mawlana Sakkaki“dep alghan.

Mawlane Sakkaki Awropa Edebiyat-Sennet oyghunishi dewrideki Uyghur Edebiyat güllinishi dewride ötken dangliq alimlarning biri bolup, eyni waqitta Uyghur medeniyitining öz dewridiki dangliq edipliridinmu hésaplinatti. Dimisimu shieriyetke mahir bolush eyni dewirde ilim saheside hem kamaletke yetkenlik hésaplinatti. Mewlane Sekkaki eyni dewirning eng tesiri küchlük alimlirining biri bolup, Uyghur kilassik shieriyitide ghezelchilikni deslepte bashlap bergen we tereqqiy qildurghan ediplerning biridur.

Shair Mawlane Sakkaki dewirdashliri bolghan Mawlana Atayi we Mawlana Lutfi qatarliqlar bilen Temuriyler sulalisining aldi we keynide cheksiz ketken Moghulistan/Türkistan hodudida yashap ijadiyet bilen shughullan´ghan. Mawlane Sakkakining tughulghan we wapat bolghan yilliri éniqsiz bolup, shu dewir medeniyet merkezliridin hésaplan´ghan Semerqend,Qeshqer we Hirat qatarliq sheherlerde yashighanlighi texmin étilmekte.

Mawlane Sakkakining qanche 10 diwanlarni yazghan ulugh alim ikenliki perezdin anche uzaq emes bolup, uning eserliri dewrimizgiche asasen digüdek yitip kilelmidi. Mawlane Sakkakining bizgiche yitip kelgen esiri yoq hésapta bolup, bu peqet 50 tin artuq ghezeldin ibarettur! Chéqilghan chong bir parche eynekning peqetla kichik bir parchisidinmu dunyani körgili, okyandin bir tamche sudinmu suning ulughlighini chüshengili bolghandek, bu 50 parche shieriy eserdin Mawlana Sakkakining meniwiy dunyasi, ilmiy sewiyesi, pelesepiwiy qarishi, güzellik tuyghusi jümlidin Uyghur edebiyatining shu dwirdiki omumiy halitini tessewwur qilghili bolidu!

Mawlana Ebeydulla Lutfi Atayi we Sekkakigha oxsashlar Uyghur edebiyatining yirik we yarqin namayendiliridin biri bolup, Türük dunyasida shöhriti alahiyde orunda turghandin bashqa, Eserliri dunya edebiyatidiki alahiyde bir en´güshter hésaplinidu!

Lutfining toluq ismi Mawlana Ebeydulla Lutfi bolup 1366-yili tughulup, 1465-yili shu dewirning edebiyat-sennet, medeniyet we siyaset merkezlirining biri bolghan Hiratta wapat bolghan.

Mawlana Ebeydulla Lutfi öz zamanisining büyük muteppekkuri, meshhur edipi, yirik türük tili ustisi bolup, Büyük shaier Alshir Newayi eserlirini oqughan kishi uning Ebeydulla Lutfining dunyaqarishi we edebiy ijadiyitining jiddiy tesirige uchrighanlighini bileleydu. Mawlana Ebeydulla Lutfi öz zamandashliri hésaplinidighan Atayi we Sekkakiylar bilen birge, biz bugün ishlitiwatqan Uyghur Edebiy tilining shekillinishining mustehkem hulini qurdi.

Yoqarqi Bu üch Edip gerche Uyghur kilassik edebiyatining ottura qedimqi zaman dewrige mensup bolsimu, ularning eserliride xuddi Awropa edebiyat-sennet oyghunish dewride barliqqa kelgen eserlerge oxshash bugüngimu mas kélidighan zulumgha, konaliqqa we xurapatliqqa qarshi témilar addi awam tili bilen yoquri edebiy uslupni birleshtürüshtin ibaret Insanperwerlikni teshebbus qilidighan yüksek bediyi maharet ekis ettürüldi!

Edip Ebeydulla Lutfining künimzgiche yitip kelgen eserliridin shu dewirning alahiydilikliridin esirlep sozulghan ichkiy urushlarning tesiridin peyda bolghan ijtimayi, diniy, siyasiy we kultural ziddiyetlerni körgüli bolidu. Shu dewirde toxtimay araqa-arqidin boliwatqan yéghiliqlar munbet we bay Türkistan tupraqlirini toxtimay howqushlar huwlaydighan xarabilikke, quzghunlar ölüklerni izdep yürüydighan jezirigen, Böreler haywan yoq ademlerni owlaydighan, Tülkeler gördiki ölüklerge aram bermeydighan weziyet shekillen´gen bolup, bu riyalliq Lutfi qatarliq xeliq bilen hemnepes bolup, ular bilen oxshash közde körüp, oxshash kallida oylap, oxshash tilda sözleydighan ediplerning taza  wayigha yetküzüp ijadiyet élip bérishigha mumkünchilik yaritip bergenidi. Ijdimayi riyalliq dimisimu xeliqperwer shair Lutfining ijadiyitige ilham bexish etti.

Ulugh Edip Ebeydulla Lutfi (1366-1465) özining eserliride urush we qehetchiliklerdin jaq toyghan awam puqralarning tinchliq we erkinlik, bayashatliq we xatirjemlikke intilish arzulirini, birlik, ittipaqliq we hemkarliq armanlirini yoquri sewiyediki bediyi wastiler bilen ipadilep, xeliqning munewwer perzentige layiq ish qildi. Ilgirkidek Edebiyat-Sennet din üchünlam xizmet qilidu, deydighan xeliqni, milletning kolliktip arzu-armanlirini, teng-barawer bolghan jemiyet tüzülmisini ret qilidighan mezmundiki eserlerni emes, üzül-késil islahatni, erkinlik we teng-barawerlik yeni démokratiyeni mediyeleydighan, milletni zulum, xurapatliq we jahaletke qarshi isyan qilishqa, islahat élip bérishqa ündeydighan we righbetlendüridighan nadir eserlerni yazdi.

Shu dewirdiki edebiyat-sennet güllinishi jemiyet tereqqiyatigha uyghun shekilde tereqqiy qildi.  Chaghtay ulusi Tömüriyler sulalisi mezgilidila ikkige ayrilip ketken bolsimu, Pütkül chaghatay ulusi miqyasida edebiy til süpitide birlikke kelgen Qarahanilar dewridin bashlap shekillen´gen edebiyatta asasiy rol oynighan xaqaniye tili, shu dewir nuqtisidin élip éyitqanda xeliqni medenyet we sennet yipi bilen mehkembaghlap turghan Chaghatay dewri Uyghur tili baridi. Gerche Uyghurlar Büyük Chaghatay Ulusidin Ibaret bu qeder büyük jughrapiyede yashimighan bolsimu, U dewletni memuriy jehettin asasen digüdek Uyghur aqsöngekliri idare qilghanlighi üchün, Bir pütün jughrapiyede Uyghur edebiy tili dewlet tili we edebiy til süpitide qollunilatti!

Shu dewirge ayit, Tarixta Chaghatay tili dep nam chiqarghan, tarixiy kitaplarda xaqanlar tili we Xaqaniye tili dep atalghan til Uyghur edebiy tilining del özi bolup, Al-Frabiy, Al-Bruniy, Al-Harezimi, Ibin-Sina, Jalalidin Rumi, Ahmet Yesiwiy, Ahmet Yükneki we Yüsüp Has Hajip, Keyin Mawlane Nesridin Rabghuzi, Mawlane Atayi, Mawlane Sekkaki, Mawane Lutfi we Amir Alshir Nawayi Hezretliri qatarliq Ellahmeler ijadiyet élip barghan Eyni Dewirning Shöhriti Erep-Paris Tilidin Hergiz Qélishmaydighan Edebiy jehettin rasa mukemmelleshken Uyghur Tilidur!

Chaghatay Ulusi/Uyghuristan Ataqta Gobi Chölining Shimaliliq Mongghul Aqsöngeklirining, Emeliyette Bolsa Tarixi Uzun, Mol Medeniyetlik Uyghur Millitining Bashqiche Bir Dewliti Idi! Monghullar Bu Dewletning Memuriy, Eskiriy we Iqtisadiy Ishlirini Uyghurlargha Tapshurup Bergechke, Bu Dewirde Uyghur Medeniyiti Jümlidin Soda-Sétiq, Qol-Hünerwenchilik, Dehqanchiliq, Charwichiliq, Baghwenchilik we Binakarliq, Toqumichiliq, Keshtichilik, Til-Yéziq, Edebiyat-Sennet we Medeniy-Maarip Mislisiz Derijide Güllendi! Bu menidin éyitqanda Chaghatay tili diginmiz hergiz Mongghul tilini körsetmeydu, Tar dairidiki Uyghur awam tilinimu Körsetmeydu, Belki Chaghatay Tili Digenlik Edebiy jehettin yüksek tereqqiy qilghan Xaqaniye Tili, Yeni Émperiye/Ulusning dewlet tili digenlik bolidu!

Shu seweptin, Uyghur tili eshu dewridiki dewlet tili salahiytide Chaghatay tili, dep atalghan. Bu atalghuni chüshünüp turup ishlitish téximu ilmiy we exlaqi témigha bérip taqishidu! Chünki pütkül Chaghatay Ulusida Ilim-Pen, Edebiyat-Sennet, Hakimiyet we Memuriyet ishliri Uyghur tilining wastisi arqiliq atqurulatti! Chingghizhan Türkistanni idare qilghandin tartip Taki Tömüriyler sulalisi we Moghulistan Xaqanlighi Yiqilghangha qeder Uyghur tili bilmigenler dewletning üsttüzey organlirida, maarip tarmaqlirida, ilim-pen we edebiyat-sennet tarmaqlirida xizmet qilalmayti!

Uyghur tilini ügünish, Uyghur tilida telim-terbiye bérish, Uyghur tilida bilim élish, hetta Uyghur tilida ibadet qilish ewij alghan yillar idi pütkül Mongghul-chaghatay dewri! Bu jehettin élip éyitqanda Uyghurlarning Chingghizhan ewlatlirigha bolupmu Chaghatay we Uning ewlatlirigha Tarixi Nuqtidin alahiyde tilgha élishqa tigishlik milliy Qerzi bar! Rabbim Chingghizhan we Ewlatlirining bu dunyada yüksek qilghandek ubir dunyadimu mertiewilirini yüksek qilsun, Amin!

Chengghizhan we Chaghatay ewlatliri sewebidin Pütkül Muhteshem Mongghul-Chaghatay dewri Büyük Türkistanning siyasiy, iqtisadiy, medeniy, exlaqiy we diniy qurulmisini yip-yéngi qan bilen teminlidi. Atayi, Sekkaki, Lutfi we Alshir Nawayi qatarliq dunyagha dangliq yirik edipler ijdimayi, siyasiy we kultural ziddiyetler keskinleshken eshu yillarda Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunushi herkiti dewridiki Edip we Sennetkarlardek  öz eserlirini ijtimayi, siyasiy we ilmiy meselilerge aghdurup, ish, emgek, söygü- muhabbet we erkinlikni mediyelidi we hayatqa bolghan qizghin intilishni teswirlep, barliq eserliride insanperwerlikni, démokratiyeni we ümitwarliqni teshebbus qildi!

Ulugh Uyghur Shairi Atayining bizgiche peqet qol yazma halitidiki birla esiri yitip kelgen bolup, hazir Russiyede Santpérisburg muziyida saqlanmaqta!

Shair Atayi, Sekkaki we Lutfilarning yene bir közge tashlinidighan alahiydiliki Erep-paris tilini bilip turup, asasliq ijadiyitini bay we pasahetlik ana tili Uyghurchede yazghan bolup, bu uning öz ana tilidin qanchilik derijide ghurur tuyidighanlighini bildüridu! Shu dewirdiki Uyghur Ediplirining dunya edebiyatida  tutqan orni yoquri bolup, Atayi, Sekkaki, Lutfi we Alshir Newayi qatarliqlar Dunya Edebiyatida qatarida Awropada shu dewirde barliqqa kelgen ulugh edip we sennetkarlar qatarida tilgha élinishqa erzidu we dunyadiki Türkiy xeliqlerning hemmisi ularning Edebiyat-Sennet saheside qazan´ghan shan we shöhritidin toxtimay ghurur tuyidu.

Shayir Atayining bizgiche yitip kelgen eserliri asasen aruz weznide Uyghurche yézilghan eserler bolup, tilining sapliqi, siptiliqi, pasahetlikligi we yangraqlighi bilen bashqa shairlarning eserliridin üstün bir orun tutidu! Atayi eserliri lirik hésiyatqa bay bolup, obrazliq, yéqimliq we menagha toyun´ghan bolup, uning eserliridiki Shiériy misralar oqughan kishide özgiche zoq béghishlaydu.

Shayir Atayining eswerliri tereqqiyatni, qaynaq hayatni, söyü-muhabbetni, insaniy exlaqni, qandash we qérindashliqni, pak muhabbetni medihiyleydu! Shayir Atayi eserliride rohaniy shairlardek terkidunyachiliq, saray shairliridek mediyewazliq yoq bolup, mensepperestlik, xushametchiliq we tamaxorluqtin yirginish tuyghusini ipadilinip, yoquri qatlamdiki chiriklik, shexsiyetchilik, shöhretpereslik we shewhetpereslik qatarliqlar tenqitlinip, emgekchan we küreshchan töwenqatlam kishilirining yürek sadasini ipadileshke alahiyde küchep qelem tewretishke gheyret qilghan.

Edip Atayi, Sekkaki we Lutfi eserliri xuddi Awropa Edebiyat-Sennet oyghunush dewri ediplirining eserlirige Insanperwerlik, Barawerlik we Erkinlik qatarliq jehetlerdin köp tereplime oxshashliqidindur. Bu oxshashliqning biri ularning xeliq éghiz edebiyatidin yiterlik derijide ozuqlan´ghanlighi bolup, tili yerlik, milliyche puraq küchlük, edebiy ipadileshi yéngi, xeliqchil we insanperwerdur. Bularning shierlirining milletperwerligi, xeliqperwerligi we meripetperwerligi shundaqla Awropa edebiyat-sennet oyghunishi dewri edipliri Latinche we Yunanche emes, Yerlik tilda ijadiyet élip barghan´gha oxshash Erep-Paris tilining yérige Uyghuristan Xelqi toluq chüshünidighan Uyghur sap edebiy tilini qollanghanlighi, sewebidin heqiqitenmu xeliq shairi, digen namgha munasip edipler ikenliki bilinipla turidu. Alshir Nawayi bolsa biz bashta tilgha alghan edipler arisida dunyawiy shöhret qazanghan shairlarning biridur!

Hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining shekillinishide Shair Atayi, Sekkaki we Lutfining töhpisi Ulugh mutepekkur Alshir Nawayi éyitqandek til bilen teripligüsiz derijidiki chong hadisedur.

Bugünki Uyghur millitining shekillinishi we hazirqi zaman Uyghur medeniyitining tereqqiyatida büyük Ellame Alishir Newayining töhpisi alahiyde boldi! Bu jehettin qarighanda Alshir Nawayi hezretlirning eserlirini muhteshem Uyghur Edegbiyat-Sennitining özgiche bir Okyanusi diyishke tamamen heqliqbiz!

Tarixi wesiqilerdin qarighanda Alshir Nawayi 1441-yili Miladidin burunqi 3-Esirsin 1-Esirgiche höküm sürgen shanliq meeniyet yaratqan Baktériye sulalisining payitexti bolghan Hérat (Hérat Hazir Afghanistanning Jenubiy Türkistan Térritoriyeside bolup, Hérat sheheri bezi kitaplarda Héri, yene bezi Kitaplarda Héra dep tilgha élinidu. Bu sheher arqiliq 7-esirning axirlirida Islam merkezlirining birige aylan´ghan bolup, Bu sheher arqiliq Türkistan´gha shu yillardin bashlap islam dini tarqilishqa bashlighan.Hirat 15-Esirning ikkinchi yérimidin bashlap Xurasan dewlitining payitexti bolghan ) sheheride bir Uyghur ölümasi ailiside dunyagha kelgen. Tarixi enene, medeniyet jehettiki yéngilliqqa intilish Hirat shehride medeniyetning, bolupmu edebiyat-sennetning güllinishige kengri yol échip bergechke, Hirat sheheri Uyghurlarning büyük ejdatloridin Sekkaki, Lutfi we Atayi qatarliq yene yüzligen zamanisining dangliq alim, ölüma, edip we sennetkarlarning ochighigha alinip qalghan.

Alshi Nawayi (1441-1501) Uyghur qatarliq bashqa türkiy xeliqlerning milliy medeniyiti, jümlidin edebiyat-sennitini shekillendürüsh jehette alahiyde töhpisi bolghan büyük ediplirimizning biridur!

Üzbekistanning dangliq alimi Akadimik Izzet Sultanning Uyghur Seyidiye Xanlighi dewridiki meshhur tarixchi Mirza Heyder Qeshqerining „Tarixi Reshidi“ namliq kitabidin neqil keltürüp, tilgha keltürgen bayanliri we bashqa birqisim yazma wesiqilerdin qarighanda Alshir Nawayining ata-anisi Hiratliq Uyghurlardin iken. Alshir Nawayining Hirattiki Uyghur Baxshisi Ghiyasiddin Hezretlirining ailisde tughulghanlighini Üzbek Alimi Izzet Sultan, Rus Alimi A. A.Séménow, Türük Alimi Ahmed Zeki Welid, Uyghur Alimi Ibrahim Muti, Abdushkur Memtimin, Uyghur Tarixchisi Turghun Almas, Uyghur Alimi Sheripidin Ümer, Uyghur Alimi Nurmemet Zaman, Uyghur Alimi Gheyretjan Osman, Balalar Edebiyati Nezeriyechisi Tursun Qurban, Uyghgur Edebiyati Tetqiqatchisi Memet Polat ependi Qatarliqlarmu öz eserliride oxshimighan shekilde Tilgha  alghan. Uyghurliri Ailiside dunyagha kelgen Alshir Nawayi Türük Eddebiyat tarixidiki bir dayi, Türki xeliqlerning hemmisi pexirlinidigghan bir ustaz bolup, Uning eng awal bir serxil Uyghur ewladi  ikenligni unutmaslighimiz lazim!

Alshir Nawayi Awropa Edebiyat-Sennet oyghunishi dewrining yirik namayendilliridin Italiye yazghuchisi Nikkolo Makiyawelli (1464-1527), Awropa metbuachilighi pishwasi, German Alimi Johannes Gutenberg( 1402-1468) Italiye Ressami Kaprese Miklan´gelo (1475-1564) Marten Luther (1483-1546), Italiye Alimi we Ressami Leornado Da Vinchi (1452-1519), Engilsh yazghuchisi William Shakespeare (1564-1616) qatarliqlar bbilen bir dewirde yashighan bolup, Uyghur edebiyat-sennitining eyni waqttiki tématik alahiydiliki Mongghul Istilasi dewridiki Asiya we Awropa qatnishining qulayligji sewebbidin shu dewirdiki Awropa Edebiy Oyghunish herkiti bilen parallill shekilde tereqqi qilip, Büyük Türkistanda aqsöngeklerge wekillik qilidighan ulusal medeniyete radikal dinchiliq we Xurapiyliqdin xali bolghan bir medeniyet hawasi shekillen´genidi.

Alshir Nawyi Ailisi Uyghur aqsöngekliridin bolup, bowisi Tömüriyler xanidanlighi dewride dewletning muhim wezipiliride bolghan bolsa, Atisi Ghiyasiddin barlas Hurasan padishasi Ubulqasim Babur sariyida yoquri rutbelik herbiy emeldar bolup ishligenliki melumdur.

Büyük ejdadimiz Alshir Nawayi Chengiz Han dunyani qural-yaraq bilen boysundurghan bolsa Men Edebiyat-Sennet dunyasini qelem arqiliq boysundurdum, dep xata éyitmighan. Hazir dunyada Nawayishunasliq deydighan bir ilim bar bolup, Nawayishunasliqta tereqqiy qilip, Bu ilimdin yétiship chiqqqan yüzligen alim we mutexesisler bar! Zamanimizda Alshir Nawayi pütün dunyada Meshhur shexisler qatarida tilgha élinip, eserliri aliy mekteplerde oqutulup we keng türde tetqiq qilinip we tughulghan künliri tebriklinip kélinmekte!

Alshir Nawayining eqil-parasiti we edebiy talanti oqush yilliridin tartipla namayan bolushqa bashlighan. Shu yillardiki yoquri tebiqidikiler arisidiki hoquq talishish körishidin peyda bolgghan siyasiy qalaymiqanchiliqta Alshir Nawayi  ailisidikiler Osmanli Emparaturliqigha tewe bolghan Ottura sheriqqe köchüp ketti. Alshir Nawayi özinining ilim tehsilini shu dewirning medeniyet jehettin tereqqi qilghan dewletliridin sanilidighan Iraqta dawamlashturushqa bashlidi. Bu jeryanda shu dewirning eng meshhur tarixchisi Sheripidin Ali Yezidi bilen tonushti we uning bilen shagirt we ustazliq munasiwiti ornutup, köp ilmiy mutaile, muhakime we edebiyat-sennet bezmileri we shiériy mushairelerde birge boldi! Uzaq ötmey Türkistandiki siyasiy weziyet turaqlishi, Uyghur baxshisi Ghiyasidin Kichik ailisige qoshup, emdila 10 yashqa kirgen Alshirni birge élip yene Türkistangha qayitip kélip, Padishah Ubulqasim Baburning sariyida xizmet qilishqa bashlidi. Uyghur baxshisi Ghiyasidin Kichik sarayda xizmet qilghachqa,  Alshir Nawayi shu yerdiki paydiliq imkanlardin paydilinip, baliliq chéghidila Türük, Erep, Paris edebiyati we tarixi bilen toluq tonushup chiqti! Alshir Nawayi Sheyix Seyidining „Gülistan“,  „Bostan“ qatarliq eserliri we Periddin Ettarning „Mentiqut Teyir“ digen eserliri bilen inchike tonushup chiqqanidi. Uyghur Baxshisi Ghiyasiddin Kichik, Ghiyasiddin Kichikning Uning Iniliridin Gheribi we Qabililarmu edebiyat-sennetni qizghin söyidighan, ilim ehlini hürmetleydighan shiériyetke mahir qbiliyetlik ediplerdinidi.Dadisi we Ikki taghisining Eddebiyat-Sennet heqqidiki alahiydiliki Alshir Nawayining Edebiyat-Sennet ijadiyet yoligha méngishigha türtkilik rol oynidi. Uyghur Baxshisi Ghiyasiddin Kichik ailisi dewletning yoquri qatlimigha mensup aqsöngekler ailisi bolghachqa, medeniy-maarip we edebiyat-sennet bilen yughurulup ketken Alshir Nawayining Saray hayati, Uning kéyinki chaghlarda öz dewrining tonulghan alimi, siyasetchisi, dewlet erbabi we dunyawiy shairi bolup chiqishigha asasliq rol oynighanidi. Alshir Nawayi atisining sayiside kichigidila saray wastisi bilen Türkistanda tonulghan alim, edip we sennetkarlar bilen tonushup chiqti. Ulardin Matématika, Algebra, Shieriyet, Til, Mentiqe we Astirnomiye Ügendi. Alshir Nawayining  Shier yézish, resim sizish, tarix, hüsnixet we grammatika bilimlirimu xanidan ailisidikiler bilen birge qatnashqan mukemmel Xanliq mederesiler arqiliq ügütildi.Alshir Nawayi bu mezgilde öz dewrining dangliq alimliri we edipliri bilen kichik turupla yaxshi dostluq ornatti! Bularing ichide Meshhur muzikashunas Hoja Yüsüp Burhaniddin bar bolup, Kichik Alshirning muzika asasi eshu ulugh zatning tirishchanlighining netijisi idi!  Alshir Nawayi uningdin bashqa shu dewrining ulugh shairi Mirshahi bilen xet alaqisi qilip, edebiyat we tarix heqqide chongqur pikir almashturdi; Alshir Nawayi uningdin bashqa ustazi, talantliq Uyghur shairi Ebeydulla Lutfi bilen yéqin munasiwet ornutup, edebiyat-sennet, mentiq we Grammatikadin sistémiliq terbiye kördi. Ebeydulla Lutfi  bala shair Alshirning edebiy talanti we qizghinlighini nezerde tutup, uni zamanisining ulugh edipliridin birige aylandurush üchün köp küch chiqardi! Alshir Nawayigha zamandash tarixchi Muhammed Ibni Xawandshah Ibni Mahmud Mirxudning Tarixi esiri „Rewzetussefa“da bayan qilishiche Bir küni Ebeydulla Lutfi Alshirdin yéngi yazghan birer parche esirini oqup bérishini telep qilghan. Alshir Nawayi:

Arezin yapqach közümdin sachilur herlehze yash,

Buylekim peyda bolur yultuz , nihan bolghach quyash.

(Yoshursingiz yüzingizni közümdn quyulidu hedep yashlar, Bu goya oxshar quyash patqanda qaranghuda parlighandek yultuzlar!)

Digen misralar bilen bashlan´ghan shiérni oqup bergende Lutfi oqughuchisidin bekla tesirlen´gen.

Alshir Nawayi 13 yashqa kirgende Atisi Ghiyasidin Kichik wapat bolup kétip, yétim qalghanda Padishah bu eqilliq balini öz himayisige alghan. 15 Yéshida edebiy talantini namayan qilghan Alshir Nawayi Padishah Ubulqasim Babur sariyida Kéyin Hirat textide seltenet sürgen Hüseyin Bayqara bilen birge oqughan, oqush pütkendin kéyin xan sariyida birlikte xizmet qilghan. Alshir Nawayi bolsa ilgirlep ilim tehsil qilish meqsidide Mehshedte yashaydu. Bu dewirge kelgende Alshir Nawayi  meshhur shairlardin Ubulqasim Firdewsi, Nizami Genjiwi, Husraw Déhliwi, Meshhur shair SeiddiQeshqiriyning shagirti Abdurahman Jami, Sakkaki, Atayi, Lutfi, Siyid Hesen Erdeshir  we  Kamal Turbani qatarliq ediplerning birqisimliri bilen tonishidu we ularning nadir esertlirini tetqiq qilidu. Alshir Nawayining Abdurahman Jami bilen bolghan munasiwitini oqughuchi ustaz, ata-bala we ikki dost muamilisige oxshatsaq xata bolmaydu. Shair ustaz Abdurahman Jami bilen tonushqandin keyinki yillarda, uning righbiti bilen  ijadiyette resmi utuq qazinishqa bashlaydu. Bu yillar uning  ijadiyitide partilsh xaraktérliq tereqqiyatlar barliqqa kélishke bashlaydu. Ikki ulugh shair hem Türkiy tilida, hem Parisi tilida bes-beste ilghar pikirlik eserlirini yézip, ömrüning altun chaghlirini birlikte yashaydu! Alshir Nawayi Bilen Abdurahman Jami ottursida küchlük ijadiyet hemkarlighi bar bolup, Alshir Nawayi Özining meshhur besh dastani yeni „Hemise“ni dosti Abdurahman Jamining ilhamlandurishi bilen Abddurahman Jami özining „Muzika Risalesi“digen esirini Alshir Nawayining hemkarlishishi bilen yézip chiqqan bolup, Her ikki shairning eserliride Uyghur Kilasssik edebiyatining parlaq wekilliridn Mawlana Atayi Hezretliri, Mawlane Sekkaki Hezretliri we Mawlane Lutfi Hezretlirining ijadiy enenilirini körgili bolidu. Bu bir dewirde Uyghur edebiyati Türkiy tili senniti nami bilen dunyagha tonulghan bolup, bu dewirde barliqqa kelgen eserlerning bash témasi xuddi Awropa Edebiy Oyghunishi dewride barliqqa kelgen büyük peylasoplar, Edipler we Sennetkarlarning eserlirige parallil halda insanperwerlik, meripetperwerlik we Erkinlik qatarliq ijdimayi hayatqa eng jiddiy alaqidar bolghan mezmunlargha béghishlan´ghanidi! Bu eserlerde eyni dewirdeki yershairini qaplap turghan mudhish qarangghuluq arqa körünish qilin´ghan.

Nawayi Alshirning Uyghurche yazghan eserlirige, Fanayi bolsa Parische yazghan eserlirige qollan´ghan texellusi bolup, bu namdiki orginal we köchürüp tarqitilghan eserliri Uyghuristan, Türkiye, Russiye, Iran, Engiliye, Gérmanyie, Shiwitsiye, Üzbekistan, Qirim, Tataristan, Azerbeyjan, Iran, Iraq, Hindistan, Pakistan we Afghanistan qatarliq dewletlerde qedirlinip saqlanmaqta!

Alshir Nawayi dadisi Ghiyasidin Kichik Uyghurining enenisige warisliq qilip, padishah sariyida dewlet ishliri bilen meshghul boldi, padishahliq armiyesining emiri we dewlet ishlar weziri, Padishah aliylirining Has Hajipliqi qatarliq wezipilerni ötidi. Alshir Nawayi Hezretliri yene edebiy ijadiyet we aqartish ishliri bilen shughullinip, dewletning emirilik, kéyin wezirilik mertiwisidin paydilinip medeniy maarip, Edebiyat-Sennet, Tarimchiliq, Yéza Igilik, Baghwenchilik, Charwichiliq, Suchiliq, Owchiliq we Eskiri Ishlarghiche pilanliq we nishanliq türde köngül bölüp, qatmu-qat siyasiy, étnik, diniy we eskiri toqunishlar keltürüp chiqarghan ziddiyetlerge rahmen medeniyet jehette tereqqiy qilish, siyasiy jehette xeliqchillishish, iqtisadiy jehette güllinish, eskiri jehette qudret tépishqa qeder yéngiliqlarning shekillinishini keltürüp chiqirip, milletning qelbidiki nopuzi we obrazini yükseldürdi. Alshir Nawayi yene özi sarayda yashap, saraydaki we saray siritidaki zalimlargha qarshi turup, heqsizliqqa duchar bolghan bashpanasiz bichare mezlumlargha bexit-saadet yaritish üchün rezillikke qarshi küresh qiliwatqan ilghar küchler bilen dewlet bergen nopuzdin paydilinip, dewletning qanunlirigha, padishah belgüligen emir-permanlargha ijabiy jehettin, uyghun derijide hemkarliship, shu dewirning ijtimayi, medeniy, siyasiy we iqtisadi tereqqiyatigha edebiy mirasliridin qélishmighudek derijide alahiyde töhpe qoshti!

Alshir Nawayining yoquri tebiqediki we xeliq arisidiki  nopuzining éship bérishi zamandsashliri arisida körelmeslik, heset we ichitarliq oyghatti! Rezil küchlerning her terepte xuddi  qawan tongghuzdek qutrap kitishi netijiside yoquri tebidiqiler arisida söz-chöchek, niza we pitne tarqap hakimiyet ichide texit talishish kürüshi bashlinip ketkende Alshir Nawayi Padishah Ebu Seyid terepte, Taghisi Qabil we Gheribi bolsa Padiashahning riqabetchisi we öktichisi Hüseyin Bayqara terepte turup qaldi. Bu ehwalni özi üchün bir yoshurun tehdit dep qarap qalghan zalim Padishah Ebu Sehid 1467-yilliri Alshir Nawayini dewletning aliy derijilik wezipisidin mejburi istipa ettürüp, addiy puqra salahiytide semerqendke sürgün qiliwetti! Payitexit Hirattiki Aq söngekler teripidin chetke qéqilghan shu dewirde közge körün´gen alimlar, sennetkarlar we ediplerning bir qismi shu dewirde yene bir qedimiy medeniyetlik sheher semerqendke toplan´ghili turghanidi. Alshir Nawayi bir ömür bilim élish we ilim tehsil qilishni toxtutup qoymidi. Alshir Nawayi eyni dewirde medeniyet jehette Türkistandan tonulghan sheher Semerqendke kelgendin kéyin meshhur Dini Alim, Edip we Qanunshunas, Fezlulla Ebulleyis, Ulugh Edip mewlane Sekkaki hezretliri qatarliqlar bilen qoyuq alaqe ornutup, oqush, ügünish, tetqiq qilish we ijadiyet ishliri bilen aldirash meshghul bolush bilen hayatini sürdürdi. Meshhur dunyawiy Alim we edip Alshir Nawayi hezretlirining ijadiyette qollan´ghan tili, eyni dewirdiki Uyghur edeebiy tili idi. Uyghur edebiy tili Uyghurlarning yerlik diyalikti we  yerlik shiwelirige Eng yéqin bolup, Bu til Bashqa Türki Tillardinla periqlinip qalmay, Pütkül Türkistangha tarqilip olturaqlshqan Türkiy xeliqlerning ortaq we mehliwiy tilliridin rushen derijide periqlinetti! Shu dewirdiki Uyghur Edebiy Tili  Qarixanilar dewridin tartip Xaqaniye tili dep tonulup, pütkül türkistan jughrapiyesidiki Uyghur aqsöngekliri arisida omumlashqan eyni zamanning ilghar we zamaniwiy alahiydiliklirinimu özige mujessemligen Uyghur edebiy tili-Chaghatay dewride hakimiyet tili dep tonulghan Türkiy Til- Hésaplinidighan tilda ijadiyet élip bardi. Alshir Nawayi dewir bölgüch muteppekkurdur. Uning étnik kélip chiqishi, medeniyet arqa körünishi, bilim alghan ustazlirining alahiydiliki qatarliqlar Alshir Nawayigha Awropa edebiy Oyghinishi dewridiki Latin, Yunan we Yehudi tillirining nopuzini yiqitip, yerlik tillarda ijadiyet bilen shughullan´ghan ulugh ediplerge oxshash Erep we Paris tilida eser yézish aditini pachaqlap tashlap, Uning ornigha Xaqaniye tili yeni Uyghur edebiy tilini dessitish pursitini sundi.

1469-yili Türkiytanning siyasiy atmspurasida chong özgürüsh boldi, Ebu Seyid urushta ölüp, Alshir Nawayi Hezretlirining dosti, sawaqidishi we dewirdishi Hüseyin Bayqara texitte olturdi!Hüseniy Bayqaraning texitte olturishi Alshir Nawayi Hezretlirining yene Hiratqa qayitishi we Hakimiyet ishlirigha arlishishidin ibaret tarixi hadisining yüz bérishige zémin hazirlap berdi. Alshir Nawayi Hezretlirining Hiratqa qayitishi Uning kishlik, siyasiy we ijadiy hayatida chong burulush dewrini barliqqa keltürdi. Alshir Nawayi Hezretliri yazghan eserlerde wetenperwerlik, milletperwerlik, meripetperwerlik we xelqperwerlik témisi asasiy orungha qoyuldi. Alshir Nawayi Hezretliri gerche özi yoquri qatlamgha tewe isilzade sinipigha mensup kishi bolsimu, eserliride aq söngekler emes awam we xeliqning töwen qatlamdiki ijtimayi hayati teswirlinip, milletning bilimge, erkinlikke, barawerlikke, bexitke we saadetke bolghan intilishliri asasiy téma qilindi! Biz Shunga Alshir Nawayi Hezretliri dewridiki edebiyatning tématik alahiydilikini Shu dewirde Italiyeni  merkez qilip, Pütkül Awropa miqyasida élip bérilghan islahat herkiti Edebiy Oyghunushtin ibaret medeniyet hadisisi bilen salahiyet jehette oxshash derijige igeeidi, dep mueyyenleshtürimiz!

Alshir Nawayining Edebiy ustazliri hésaplinidighan Rabghuzi, Atayi, Sekkaki, Lutfi qatarliqlar yéngiche pikir, yéngiche idiye we yéngiche roh bilen milliy medeniyitimizning yat milletler medeniyiti ichide irip kétishige qarshi isyan bayrighi achqanidi.

Toghra dimsimu Türkistan islamlashqandin kéyin Türkistanda Erep we Paris Tili yerlik tillarning ornini dessep, milliy medeniyette ghayet zor chékinish peyda bolghanidi. Türki xeliqlerdin yitiship chiqqan alim, yazghuchi we sennetkarlar bir emes, birqanche esir Erep we Paris tilida eser yézishni modigha aylandüriwalghanidi. Addiy awam kitaplarda nimening yézilghanlighini bilmeyti, kitap oyuyalmayti, mektepke baralmayti. Mektepler ilim dinning düshmini, dindin bashqa penlerning hemmisi sheytanning weswesisi. Ayallarning oqushi jayiz emes, kembighellerni adem  digili bolmaydu, deydighan qatamal sistima hökmaran idi. Alshir Nawayi Hezretliri yoqarqi Ilghar pikirlik Türkistan serxillirining yolida méngip, ular kötürgen Oyghutush bayrighini lepilditip, Ashubu qatimal we xata sistemini buzup tashlap, öz ana tilida dunyawiy Eniskolopedik shieriy eser Xemiseni Yüsüp Xas Hajip Qutatqu Bilikni yazghan til bilen yeni öz dewrining Uyghur edebiy tili bilen yézip chiqti!

Awropadiki Feodalliq sistima we diniy xiarshi sistem qanche ming yil békinme halette saqlap kelgen, dewir tereqqiyatigha qilche maslashmaydighan, arqida qalghan qalaq jemiyet jemiyet tereqqiyatining küshendisi bolup, Dunya özgürüsh we Almishish dewrige qedem qoydi. Yer Shari miqyasida zor weqeler boldi. Birinchi we Ikkinchi duya urushi Insaniyet tarixidiki Yéngi bir iraning bashlinish signali idi! Bu urushta Edebiyat, Sennet, Soda, Sanaet, Hünerwenchilik, Téxnika, Ishlepchiqirish we Sheherlishish jehette zor yéngiliqlarni qolgha keltürgen Gherip dunyasi yéngip chiqti!

Medeniy Maaripning, Ilim-Penning, Edebiyat-Sennetning, Téxnologiye we Hünerwenchiikning 19-Esirdiki yéngiliqliridin nisiwe alalmighan Türük Islam dunyasi Osmanli Émparatorlighining yiqilishi bilen Ichkiy urush, Diniy Tepriqichiliq, Xurapatliq, Namratliq we Bilimsizlik sewebidin sekratqa chüshüp qalghan mustemlike Uyghuristan jemiyitini rodapaydek quchaghlighaniche esirlep dawamlishidighan chöküsh dewrige duchar boldi!

Biz Uyghurlarning bugün Arqida Qélishimiz we Dewletsiz Qélishimizning Asasi Sewebi Medeniy-Maarip, Ilim-Pen we Edebiyat-Sennette Peqet Awropaliqlarningla Emes, Hetta Asiyadiki Özimiz Xoshna Bolghan Xeliqlerningmu Arqida Qalghanlighimizdindur! Bundaq Bolishining Bir Yiltizi Musulmanlar Dunyasida Heqiqi Musulmanluqqa Yarishidighanlar Bek Az! Musulmanlar Dunyasi Qesten Uxlutup Qoyulghan Bir Dunyadur! Musulmanlar Ademiylik Bilen Anche Hésapliship Ketmeydu, Dindin Uzaq Ibadet, Din Riyalliqigha Uyghun Bolmighan Jennet, Özlirining Xiyalidiki Dozaqnila Oylap Tesewup, Teqwaliq we Imanni Untup Yashaydu! Bular Din’gha Din Arqiliq Qarshi Turidighan Petiwalar Dunyasining Ependisige Aylinip Ketken; Shunga Heq-Naheq Meseliside Jiddiy Emes, Dinning Emri-Meruplirini Allahning Raziliqi Üchün Emes Özlirining Shexsiy Menpeetliri üchün Süyistimal Qilishidu! Bular Quran Qollirida Turup, Toghra Yolni Bilip Turup, Dinning Emri-Meruplirining Muhim Tereplirini Amal Qilip Kichiklitip we Teshebbus Qilishqa Tigishlik Tinchliqqa, Dostluqqa we Qérindashliqqa Alaqidar Muhim Tereplirini Yoshurup, Zaman’gha Nisbiten Anche Muhim Bolmighan Tereplitini, Jénining Bériche Mubalighe Qiliship, Urush-Jidel, Zorluq we Zorawanliqqa Mayil Burmilap Tebligh Qilip, Nadan Awamni Dozaq Bilen Qorqutup, Insanlarni Xata Yolgha Bashlaydu! Özlirini Rabning Yérige Qoyuwèlip, Özliri Razi Bolmighandin, Xudamu Razi Bolmaydu, Dep Oylaydu! Bular Tebiyetni we Insaniyetni we Mexluqatlarni Bizge Oxshash Bolmidi, Dep Közge Ilmaydu; Bular Xudaning Mexluqatliri Turup, Özlirini Tengridinmu Üstün Tutup, Dinning Esli Pirinsipligha Qarshi Herket Qilidu, Xudadin Qorqmaydu, Shexsiy Nepsidin Qorquydu; Bular Allahning Bendisi Emes, Allah Bularning „Bendisi“ge Aylinip Qalghan! Musulmanlardin Dost Tutqili, Musulmanlargha Birnersini Amanet Qilghili, Musulmanlargha Ushinip Bir Ish Pilanlighili Bolmaydighan Bolup Ketken! Musulmanlar Uxlimay Turup Royasida Körgenlirini Ibadet, Körmekchi Bolghanlirini Jennet, Oyghunup Qélishni Jehennem Dep Qaraydu! Bundaq „Yaxshi“ Musulmanlarning Bolishi Din Düshmenlirining Kiche-Kündüz Arzu Qilidighan Shirin Chüshidur! Yaman yéri Uyghurlar bashqa islamiy milletlerge oxshashla Ilim nuri bilen oyghutilghanlarning emes, uxlitilghanlarning ichide yer élip qalghachqa, gheplet uyqusida  milliy medenyetke ige Uyghurlar, Bugün bekla epsuslinarliq bolghini ariqida qalghan qalaq xeliqlerning arisida birinchilikni qoldin bermeydighan 21-esirning bediwiy we bekinme milletlirining arisigha kirip qaldi!

Bundaq Bolishining Yene Bir Yiltizi Yenila Bizde Diniy, Ijtimayi we Siyasiy Islahatlar Élip Bérilmighan Bolup, Qutluq Shewqi, Abduqadir Dewmullam, Abduxaliq Uyghuri we Memtili Ependi Dewridin Ilgirki Hayatta Yashawatimiz!

Toghra Bu Zatlar Uyghurlarnini Oyghunushqa, Tereqqiyatqa, Qudret Tépishqa Chaqrighan; Emma Millitimiz Oyghanghanmu, Yaq, Tereqqiy Tapqanmu , Yaq, Qudret Tapqanmu Yaq! Biz Bir Millet Süpitide Awal Özimizni we Dunyani Roshen Tonishimiz, Renggi-Rohimiz, Teqqi- Turiqimiz, Ustixan we Jughimizgha Qarap Andin Özimizge Yarishidighan Ton Yaki Peltularni Tallashni, Yasinishni, Kochigha Chiqishni we Yashashni Bilish Üchün Ghrriptiki Ilghar Milletlerning Kéyinki 500 Yilliq Tereqqiyat Yolidin Örnek Élishimiz Lazim!

Men Millitimizge Dante Alleghieri Bayraqdarlighidiki Awropaliqlarning Edebiyat-Sennet Oyghunush Dewrini Yaxshi Ügünüp, Yaponlarning Mingji Yéngiliqqa Köchüsh Herkitini Örnek Qilip, Türkiyede AtaTürk Mustafa Kamal Élip Barghan Islahatlardin Meniwiy Zoq Élip, Awal Pikir we Iddeye Jehettin Toghra Qurallinishni, Andin Ghaye Tiklep, Uning Üchün Ilghar Iddiye Arqiliq Küresh Qilishni Tewsiye Qilimen!

Bu eserler yalghuz diniy mezmunnila emes insaniyet jemiyitidiki türlük sotsiyal munasiwet we siyasiy ziddiyetlerni yüksek bedihyi maaret bilen teswirligen.

Shuningdin kéyin dunyada ilim-pen we sennetning tarixta körülüp baqmighan güllep yashnash weziyiti shekillendi. Edip we sennetkarlarning eserliride din emes insanning merkez qilip teswirlinishi shu dewir dunya edebiyatining asasliq alahiydiligi bolup, edebiy

Shu dewirde Türkistan tupraqliridamu Awropadikikige oxshash edebiy güllinish we ilim-pende yüksilish barliqqa kelgen bolsimu, bu bir yekke hadisiedin pütkül jemiyetni qaplighan chong hadisige aylinalmidi. Amir Tömür ölüp, ewlatliri arisida Taj we texit talishish urushliri toxtimay yüz bérip jemiyetning ilghar terepke qarap tereqqiy qilishigha tosqunluq qilip turghan selbiy bir weziyette edebiyat-sennette bezi tereqqiyatlar barliqqa keldi. Atayi, Sekkakiy, Lutfi we Alshir Nawayi qatarliq Edipler, Tarixchilar we Xeliq sennetkarliri rehimsiz riyalliqtin tesirlinip, xeliqning azatliq, asayishliq, xatirjemlik, tinchliq we erkinlikke bolghan intilishlirini ipadilesh jeryanida dewir rohining tesirige uchrap edebiy ipadilesh, uslup we éqim jehettin yéngiliq yaritip, shu dewirge xas bolghan alahiydee bir xil edebiyat-sennet güllinishini shekillendürdi. Bu dewirde pütkül chaghatay, Altun Orda we Ilhanlilardin ibaret ghayet zor téritoriyede, Bolupmu Chaghatay Ulusida Uyghur aqsöngekliri jemiyetni Monghul hökümdarlirigha wakaliten idare qilghachqa, shu dewirde Chaghatay tili yeni Chaghatay émperiyesi tili yeni Xaqaniye tili dep nam chiqarghan Uyghur Edebiy tili eng nopuzluq tilgha aylan´ghan bolup, ilim-pen sahesi, dewlet ishliri, emir permanlar, dewlet mektupliri, memuriy bashqurush, medeniy maarip, diplomatiye we herbiy ishlarda Uyghur medeniyitining omurutqisi hésaplinidighan Uyghur tili qollunilghan. Pütkül  Türkistan, Gherbiy Asiya we Sherqi Awropa teweside hakimiyet tili süpitide chaghatay dewri Uyghur tilining ishlitilishi pen-medeniyet, medeniy-maarip, ilim-pen, siyasiy-Iqtisad we edebiyat-sennetning ortaq güllinishige sewepchi boldi. Bu chaghda Astronomiye, Matématika, Pelesepe, Chemiye, Tarix, Zhughrapiye, Logika, Binakarliq, sheher qurulishi, Agirnomiye, qol-hünerwenchilik qatarliqlardimu yéngiliqlar we yüksilishler barliqqqa kélip jemiyet we iqtisadning saghlm tereqqiy qilish hulini hazirlidi. Semerqendtiki meshhur Ulughbeg resetxanisi we Uniwérsititimu shu (1428) dewirning öchmes yaldamilirining biriidi. Bezi melumatlarda Shu dewirdiki Türkiy hökümdarlarning ilim-pen, Chewendazliq, Oqchiliq, edebiyat-sennet, Qol-Hüner we Janbazliq we maharettin xuddi perwane atesh we nurdin mestxush bolghandek, hozur we halawet süridighsanlighi xatirlen´gen. Meselen: Sultan Seyidhan, Sultan Ebul Seyid  we Baburhanlarning saraylirida mexsus köngül achidighan Eddebiyat-Sennet, Muzika, reqqasliq we Janbazliq we Chewendazliqqa ayit memuriy tarmaqlarning bar bolghanlighi melumdur. Alahuyde qeyit qilip ötüsh lazimki Türkistanda awal Qashigher, Andin Semerqand, andin Hirat, Andin Delhi, Andin Yerkent qatarliqlar shu dewirning güllen´gen medeniyet merkezlirige aylan´ghan. Bolupmu Tömüriylerdin ayrilip chiqqan Xurasan dewlitining bashbaliqi Hirat shu dewirning eng muhim medeniyet merkezlirining birige aylan´ghan bolup, shi dewirde yashighan alimlar we ediplerning tolisi tinchliq, xatirjemlik we bixeterlik yüzidin Hiratta yashap, ilim tehsil qilish yolini tutqan. Bu hadise shu jughrapiyede medeniyet jehettiki ilgirlesh, tereqqiyat we güllinishni shekillndürgen.

Insaniyet jemiyiti toxtimay tereqqiy qilip, riqabette üstün bolghanlar tallinip, Riqabette yéngilip qalghanlar bolsa shallinip ketti! Bolupmu 14- we 15-Esirler pütün dunya miqyasida yene bir qétimliq dewir bölgüch bir zaman idi.

Ilim-pen, medeniy-maarip, siyasiy tüzülme we ijdimayi munasiwetler jehettiki ghayet chong özgürüshler dunya milletlirini oyghunushqa chaqriwatqan jiddiy peyitte Uyghurlar Aq Taghliq-Qara Taghliq bolup, jahalet pishwaliri terepdarlirigha bölünüp bir-birinining qénini töküwatqanda, dunya milletliri özlirining teqdiri heqqide jiddiy oylushup, ichki we tashqi ziddiyetlerni hel qilishqa kiriship ketkenidi.

Eshu yillarda Awropada Démokratiye, Kishlik Hoquq we Insaniy Hürlük bayraqliri igiz kötürülüp, Qulluqqa, Zulumgha we Kamsitishke qarshi pikir we iddiye éqimliri bash kötürgen bolsa, Uyghurlar diniy jehettin ilgirimu hel bolmighan, shu dewirdimu hel bolmighan we bugünmu hel bolmighan mejhul hadisilerni taliship, ijdimayi, kultural we diniy islahatlarni élip baralmidi.

Asiyada yeni Uyghurlar yashawatqan Jughrapiyede Jemiyet Edilologiyesi Awropagha Oxshimighan bolghachqa siniplar ottursida keskin periqler shekillinip, téxiche su yüzige chiqmighanidi.

Shundaq bolghachqa yoquri tebiqidiki Aqsöngekler we rohaniy küchler dinning niqawi ichide heriket qilip, démokrattik, insanperwerlik we kishlik hoquqqa alaqidar meselilerni su yüzige chiqartmastin, yoquri qatlam we diniy jemiyet bilen awam puqralar arisidiki munasiwetlerni samanning astida su yügertish arqiliq bir terep qilip, dewletni idare qilghanidi.

Dewlet édiologiyesidiki semimiyetsizlik, din bilen qaymuqturp, ziddiyetni yoshurush, Xeliqni dawamliq qalaqliq we jahalette tutush jemiyet tereqqiyqilalmayatini boghup qoydi.

Uyghur Millitining Medeniyet jehettiki bir izda toxtap qélip, weten we millet tajawuzchi küchler üchün bir parche löx göshke aylinip qalghanidi.

Awropa Tejiribe we sawaqlerni yekünlep tereqqiyatqa, Uyghurlar ziddiyetlerni yoshurup, xeliqqe düshmenlik qilip xaraplishishqa qarap yüzlendi.

Yoqarqi misal keltürülgen Ikki Jemiyettiki Oxshimighan Alahidiliklerning biri Awropada Edebjyat-Sennet Oyghunishini Shekillendürüp, bir pütün jemiyetni islahat we tereqqiyatqa yitekligen bolsa, Türkistan tupraqlirida Edebiyat-Sennet Güllinish dewrini Barliqqa keltürgen bolsimu, Yoquri qatlam bilen töwen qatlam arisidiki ziddiyetlerni toxtimay sülhiy we Diniy usullarda yépip, dozaq we jennet arqiliq awamni qorqutup we aldap saxta méhribanliq pirinsiplirini teshebbus qilip, ziddiyetlerni pikirdiki Xata yollar asasida bir terep qilip Wetenning istiqbalini öz qoli bilen otqa tashlieetti.

Uyghur jemiyitidiki Hoquqqa, bayliqqa, Din´gha we Bilimge wakaletchilik qilidighanlarning Bejiriksizligi we dötligi Wetenning qoldin kitishi we Milletning esirlep mustemlike astigha chüshüp qélishigha sewep boldi!

Buning menasi siyasiy we kultural meseliler waqtida hel qilinmay, mexpi, yoshurun we sir halitide tutup turiwérilgechke, ijdimayi ang, milliy roh we medeniy-maarip dunya weziyiti bilen parallil tereqqiy qilalmighachqa, qalaqliq, nadanliq, Xurapatliq we jahalet destidin heddidin ziyade ajizlap ketken Uyghur xelqi, ichki we Tashqi düshmen´ge taqabil turalmay, Yoquri tebiqidiki Weten Xayini we Milliy munapiqalarning tarixi We siyasiy xataliqliri sewebidin wetinimiz ishghal astigha chüshüp qélishqa we millitimiz mehkumluqta yashashqa duchar boldi.

15.10.2023 Gérmaniye

Onbirinchi Bap: Awropa Edebiyat-Sennet Oyghunishi Dewridiki Awropa Medeniyiti we Shu Dewridiki Uyghur Medeniyitining Qisqiche Teswiri

Ottura esir Insaniyetning pütkül yershari miqyasida asasen digüdek qarangghuluqta yashighan jahaletlik bir dewri boldi. Pütün jemiyet nadanliq we jahalet ichide qalghanidi. Ayrim Ilim-Pen Yéngiliqliri otturgha chiqqan bolsimu, bilim jehettiki yüksilishning jemiyetning asasi qismini teshkil qilidighan awam-puqralargha hichqandaq paydisi bolayti. Dunyaning bir pütün miqysida jayilliq, nadanliq we xurapatliq insaniyetning yürikige qan tamchip turidighan tömür tirnaqlriqini paturup turatti. Diniy jahalet Sheriqte hem gheripte pütishiwalghandek birla waqitta höküm sürdi.

Meyli Asiyada bolsun meyli Awropada bolsun diniy jemiyetler jemiyet ezalirini kontrul qiliwalghan bolup, iramizgha eng yéqin bolghan Yunan we Rim Medeniyitige oxshashla öchmenlik bilen qarayti. Her ikkila qitede yunan medeniyitining tesirige uchrighanlar diniy jemiyetler teripidin cheklinetti we jazalinatti.

Insaniyet ezeldin yéngiliqqa, bexitke we erkinlikke intilip kelgecheke diniy yasaqlargha qarshi özlirining édiologiyesini xupiyane halda aghzaki edebiyat we sennet sheklide éghizdin-éghizgha, qulaqtin-qulaqqa we ewlattin ewlatqa üzüldürmey rawajlandurup kelgenidi. Elhli selip urushi dewridiki azghine erkinliktin kéyin Awropa folklorini endize qilip, Awamgha mensup bolghan Engilishlarning tarixi mythologysi „ Beowulf“ we Xeliq dastani „Robin Hood“ qatarliq eserler Rétsarlar edebiyatigha layiqlashturulup dindin xaliy halda  yazma eserlerler qatarida qaytidin meydan´gha keldi!

Medeniyet tereqqiyati Edebiyat-Sennetning tereqqiyati arqiliq emelge ashidu. Rettersar/Atliqlar edebiyat-senniti biz yoqurda éyitqandek awropadiki periqliq milletlerning folkloridin peyda bolghan dindin xali erkin edebiyat-sennet bolup, awropa medeniyitining güllep yashnishi üchün demisimu hel qilghuch derijie ijabiy we türtkilik rol oynidi. Edebiyat-Sennet oyghunish dewridiki Awropa yazma edebyat-senniti gerche peqetla yoquri qatlam üchün xizmet qilidighan rétsarlar edebiyat-sennitin peyda bolghan bolsimu, shu dewirdiki oxshimighan dewletlerde tarqilip yürgen xeliqning arzu-armanlirini ipade qilghan qehrimanliq dastanliri, jengnameler, diniy qissiler, shiéri iposlar we muhabbet naxhshiliri asasida peyda bolup we özini béyitip we dewrige yarisha bugüngiche aldinqi qatardiki edebiyatlar qatarida güllep yashnishigha deslepki asasni saldi.

Maarip ilim-pen tereqqiyatining altun köwrükidur. Maarip milliy enenige we özini yéngilap we tereqqiy qildurup turidighan xususiyetke ige bolup, yéngiliqlarni shakilini chiqiriwétip, méghizini qobul qilghan halda tereqqiy qilip turidu. Maarip shekil jehettin dunyawiy maarip, rayon xaraktérliq maarip we milliy maarip qatarliqlargha bölünidi.Milliy maarip dunyawiy maaripning we Rayon xaraktérliq maaripning tesirige uchrash bilen birgen, yene her ikkisige tesir körsütidu. Uyghurlarning ottura asiya xeliqlirining arisida medeniyet jehettin alahiyde közge tashlinip turishining sewebi Uyghurlarning qanche ming yilliq sheherlishish hayati bilen munasiwetlik bolghandin bashqa, Uyghur jemiyitide maaripning izchil türde ching tutup kilin´genligidin boldi. Uyghurlar qedimqi yipek yolining achquchiliri we ependilliri bolush salahiyiti bilen Hindistan, Zhongguo, Misir, Yunan, Rim we Babilon medeniyitining öz-ara uchrishishigha til bilen teswirligüsiz derijide muhim töhpilerni qoshti. Shu seweptin özining milliy medeniyitimu bashqa medeniyetlerdin qélishqusiz derijide tereqqiy qilip Turaniy jümlidin Türkiy xeliqlerning medeniyet tereqqiyati üchün öchmes töhpilerni qoshti.

Uyghur medeniyiti sheriqtiki gherip medeniyitige eng yéqin bolghan özgiche bir medeniyettur. Bundaq bolishigha Uyghurlarning Awropaliqlar bilen oxshash ériqtin bolghanlighi asasliq rol oynighandin bashqa Uyghurlarning Awropa-Asiyaning din, siyaset, iqtisad we edeebiyat-sennet yeni medeniyet tereqqiyatida aktip rol oynighanliqtin bolghan. Biz Uyghur medenyet tereqqiyatigha bolupmu Türk-Islam medeniyitining qéliplishishigha, Islam pelesepesi we Edebiyat-sennetining shekillinishige, Uyghur medeniyitining bolupmu Uyghur yazma edebiyatining güllinishige alahiyde töhpe qoshqan namayendillirimizdin Ulugh Uyghur Alimi Abu Nasir Al-Farabi (870-950), Uyghur medeniyitidekiyoruq yultuz Abu Jappar Muhmmad Bin Musa Al Huwarizimi ( 780-850), Dunyada tengdishi kam tépilidighan Ibin-Sina (980-1037), Dunyagha Meshhur Yüsüp Xas Hajip( 1017-1077) tin tartip, Tesewwup pelesepisining piri Ahmet Yesiwi (1093-1166), Ulugh Mutepekkur Ahmet Yükneki (12-Esirde Qeshqerde Yashighan), Tillarda dastan bolup ketken büyük alim, Mutepekkur, Shair, Peylasop Jallaliddin Rumi ( 1207-1273), andin Uyghur tilining bugüni üchün asas salghan Ulugh Tarixchi, Edip, Mutepekkur Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi (1480?-1560?), Sultan SeyidHan ( 1487-1532), Sultan Abdureshidxan (1507?-1570, Shair we Muzikant Melike Amannisaxan (1518?-1553?), Alim we Muzikant Qidirhan Yarkendi (1503?-1572), Shair Babarehim Shah Meshrep (1657–1711), Muhammedimin Ghujamquli Xirqiti (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni (17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), Abdureyim Nizari (1770-1863?) we qatarliq ediplerlerni misalgha keltürsekla Uyghur medeniyitining gherip medeniyiti bilen qanchilik yéqin ikenligini hisqilalaymiz!

 Sheriqning we Gheripning medeniyiti Uyghur medeniyiti bilen sintizlinip, Uyghur medeniyitide rushen dunyawiyliqni, jümlidn milliylikni shekillendürgenidi. Buninggha Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabi, Mahmut Qeshqiri, Yüsüp Hashajip, Ibinsina, Jalaliddin Rumi, Al Harazemi we Ahmet Yesiwiyning yazghan 100 Ligen nadir eserlirini shayit keltürimiz we pexirlinish tuyghusi bilen tilgh alimiz!

Al-Farabi Eserliri Uyghur medeniyitidikila emes belki pütkül sheriq medeniyitidiki bibaha engüshter bolup, bu kitapta uning eserliri heqqide toxtulushni sherep dep bilimiz! Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabi We Ijadiyet Hayati Türkistandin bashlinip Ottura sheriqte ronaq tépip mukemmeleshken. Bu eserlerning Türkche nusxiliri emes Erepche nusxiliri künimizgiche yétip kelgen bolup, Eyni waqtitta dunya tili, dep qaralghan erep tili Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabining eserlirining shan-shöhritini dunyagha tonutqan.

Jahanshomul alim, Aristotildin qalsa qalsa birinchi ustaz we yéngi Platonizimchi Peylasop Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed El-Farabi 872-yili Türkistandiki Farab shehride Uyghurlarning qarluq qebilisige ayit bolghan Uyghur Qarahanilar dewlitige ayit bolghan bir aristokrat ailiside tughulghan bolup, 951-yili Süriyede wapat etken. Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed El-Farabi zamanining eng yétük Alimi bolup, uni tetqiq qilghanlar uninggha eyni dewirning ilim dunyasida xuddi  Aristotlistek nam qazan´ghan eng serxil Peylasopi, Antérpologe, Astérnomi, Matématiki, Pidagogiki, Muziqiyateri, Shairi, Qanunshunasi, Sotsiyologi, Mentiqichisi, Siyastetshunasi, Iqtisadshunasi dep teriplep kéliwatidu. Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed El-Farabi ni Türkistanda Nasir Oghli Muhemmed Farabi, Ottura sheriqte Al-Farabi, Gherip dunyasida Alpharabius dep ataydu.

Nasir Oghli Muhemmed Farabining Mentiq ilimi heqqidiki yéngiche telimatliri we mentiq ilimigha qoshqan ajayip töhpiliri sewebidin ottura esir ilim dunyasida uning Muellimi Sani yeni Aristotlestin qalsa ikkinchi ustaz, digen nami chiqqan. Ilim-Pen dunyasida qedimqi medeniyetler heqqide toxtalghanda Aristotlesni Gheripning, Al-Farabiyusni Sheriqning ilim asminida chaqnighan yultuzi, dep ataydighan qayide bardur.

Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabi ustazi Aristotilning nurghun asasliq eserlirini Sheriq tillirigha sherhiy bilenqoshup terjime qilip , bu eserlerni téximu yaxshi chüshinishke shara’it yaritip bergen. Bu nuqtidin éytqanda , u islam dunyasidiki qedimki pelsepeni chüshinipla qalmay , Türük tili we Ereb tilining pelsepe tiligha aylinishi üchünmu zor töhpe qoshqan.

Ulugh Alim Ibni xaldunning sözige qarighanda , Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed Farabining bu zor töhpisidin bashqa , uning ikkinchi ustaz bolup qobul qilinishidiki asasliq seweb uning logika sahesidiki tetqiqatidur. Farabi aristotilning 6 tomluq asasiy logika kitabining barliq bablirini öz ichige alghan terjime we obzorlarni yazghan we yene ikki bab qoshush arqiliq orginalni 8 tomluq kitabqa köpeytken. Logikiliq ipadileshler uni ipadileshte qollinilidighan til we bilim bilen munasiwetlik bolghachqa , farabi yene logikadin bashqa til pelsepisi we épizimologiyegimu ehmiyet béridu. Farabini tetqiq qilidighan yene bir sahe tebi’iy pelsepe , métafizika we pisxologiye idi. Tebi’etni chüshinish pétoléning dunyani merkez qilghan dewrge bolghan köz qarishi bilen birdek. Farabi ijad qilghan tarqilish nezeriyisi Neoplatonistlarning pikir yiltizini asas qilghan. Bu chüshenchini kéyin ibni sina tetqiq qilip chiqqan. Farabigha mensup kitablarning sani 100 din 160 gichedur.

Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabi yene bir qétimliq medeniyet güllinishining qurghuchisi dep qaralghan we pelesepediki bolupmu islam pelsepisidiki aqilanilik yeni Aristotiles qatarliq Qedimqi Yunan peylasoplarining yüzlinishini ipadileydighan yéngiliqchi we islahatchi herikitining ikkinchi bowisidur. Bezi pelsepe tarixchilirining sözige qarighanda , biz farabi telimati heqqide paranglishalaymiz , chünki uning nurghun egeshküchiliri bar. Yehudiy peylasopi Maymonids özige tesir qilghan peylasoplar ichide Al-Farabigha eng chong medhiye oquydu: Logika heqqidiki eserlerge kelsek , peqet Ebu Nasér Farabining eserlirinila tetqiq qilish kupaye. Uning barliq eserliri nuqsansiz we mukemmel. U eserler köprek üginish we chüshinish kérek , chünki  ulugh bir dahinig esiri-, dep yazidu. Gerche Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-Farabining eserliri gherbte Ibni sina we Ibni Rushdning eserlirige qarighanda az terjime qilinghan bolsimu , emma Alfarabiusning eserliri Qedimqi Yunan pelesepesini, bolupmu Aristotil, Sokrates we Aplatonning idiyisini chongqur chüshinishte muhim ehmiyetke ige bolup, uningdin kéyinki pelsepe tereqqiyati üchün bolupmu gheriptiki Eddebiy oyghunish herkiti üchün pikiren ghayet zor yol échiwetken. Sheriqning we Gheripning peylasopliri Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed el-FarabiniPelesepe,  logika , Til, Musika, Pisxologiye we siyaset dunyasidiki taghdek heywetlik bir shexsiyeet, dep qaraydu.Biz töwende Al-Farabining insaniyetning ilgirki 1000 yildin ilham élip, kéyinki 1000 yiligha tesir körsütüp, alemshomul yéngiliqlarnig bolupmu Awropa Edebiy Uyghunishi we Türkistan Edebiy Güllinishi herkitige biwaste tesir körsetken bir qisim eserliri heqqide qisqiche toxtulimiz!

Bir milletning yat medeniyetlerni qobul qilishi, yat milletler medeniyitini hezim qilip kiteleydighan sewiye telep qilidu. Uyghur ejdatlirining 1000 yillar awalla Babilonda Misir, Rim, Gérik, Yahudi we Sümer medeniyitini hezim qilip, tepekkur jehette dunyani heyran qalduridighan möjizilerni yaritishi tarixta az körülidighan hadisedur! Gepning tochkisi Uyghurlarning medeniyet jehettin yüksilishige sheriqtiki bashqa medeniyetlerdin köre gheriptiki jemiyet tereqqiyati we ezeldin özide bar bolghan medeniyet muhiti asasliq rol oynidi.

Bir milletning yashawatqan jughrapiyelik muhiti, Irqi alahiyidiliki, kolliktip tuyghusi, milliy itiqadi, hayatliq tejiribiliri we dunya qarrishi periqliq bolghanliqtin, milli maaripimu shuninggha xas özgichilikke ige bolghan bolidu. Uyghurlarda maarip tilgha élinsa dayim aile maaripi, mektep maaripi we jemiyet maaripi, digen atalghular tilgha élinidu. Uyghur medeniyiti yoqarqi üch maaripning méwisidur.

Bu jehettin éyitqanda Uyghur ijtimayi hayati Aile, mektep we jemiyettin ibaret üch mektepning telim-terbiyesige muhtaj bolup, Uyghur medeniyiti we kulturi shu üch mektepning japaliq küreshliri arqiliq shekillen´gen. Bu üch mektep bir-birining ornini tolduralmaydu. Bolupmu mektep maaripi kesipleshken maarip bolup kespiy we ilmiy  bilimlerning shekillinishi, tereqqiyati we roli kespiy xadimlar arqiliq ishqa ashidu. Uyghur milliti Türkistan jughrapiyeside dayim mektep maarip xususiyitige yéqin bolghan rol oynidi.Uyghurlar merkizi asiya xeliqlirining ilim-pen, hüner we téxnika hemde edebiyat-sennet jehettin özini kéklishtürishi üchün köpraq mektep maaripiliq rolini oynap keldi. Miladi 3-esirde Awropada yashighan Alim Solen özining „Herqaysi eller tarixi“ digen esiride medeniyet jehette bashlamchi millet Uyghurili( Sérislar) heqqide toxtulup,“ Uyghurlar yüksek derijide tereqqiy qilghan, medeniyetlik, meripetperwer maaripchi millet“, dep Uyghur milliy maaripi heqqide melumat bergen. Uyghurlarning milliy medeniyitining tereqqiy qilishigha millliy xaraktéri, insanperwerlik rohi, milletperwerligi we wetenperwerligi asasliq rol oynighan.

Meyli Islam dunyasida bolsun, meyli Xiristiyan dunyasida bolsun, Meyli Buddizim dunyasida bolsun  Medeniyet saheside riyal turmushqa ehmiyet béridighan, bexit we erkinlik qoghlushidighan édiologiyeler eyni dewirdiki qarangghuluq yillarda diniy jemiyetler teripidin qattiq chetke qéqilatti.

Diniy jemiyetler Edebiyaat-Sennet we Maaripni monipol qiliwalghanliqtin, dinning heqiqetlirini ispatlash üchün logika, ibadet teqwimlirini bikitish üchün astirinomiy, hökmran siniplarning tensaghlamliqini kapaletlendürüsh üchün Algebra, Ximiye we tibabetchilikni; Shundaqla din teshwiq qilish üchün Ilahiy munajatlar, dua tilawetler, peyghemberler qisisi we sahabiler heqqidiki hikaye we xudagha hemdusina üchün shierlarla medreslerde ügütilip, Hem shu mezmundikila eserlerning yézilishigha yol qoyulatti. Dimisimu ottura esir qarangghulughi Awropada qattiq qorqunchluq halette höküm sürdi. Beshinchi esirde yashighan Papa Girigoriyning „Diyalog Xatirisi“ digen esiride xeliq arisidaki kireksiz bilim, hüner we sennetlerni cheklep, diniy kitaplardin bashqa kitaplarni meniy qilip, xeliqning ilim-pen bilimlirini ügünishni yasaqlap, buyruq chüshürüp nahayiti nurghun kitap saqlan´ghan qedimqi rim kütüpxanisini köydüriwetkenligini xatirligen. Oxshash dewirde chirkaw we rohbanlar sinipining küshkürtishi bilen qedimqi asare etiqiler, nadir imaretler we sipta heykel we qiya tash we tash duwarlargha ishlen´gen sennet eserliri weyran qiliwitilgen. Xiristiyan dini jemiyetliri qiyamet we dozaq arqiliq ademlerni qorqutup, mal-dunya qoghlashmasliqqa, terki dunyaliq we zayitliqqa, sergerdanliqqa we hijret qilishqa teshebbus qilatti! Diniy jemiyetler ademler gunah qilghan, ewlatliri bolsa guna bilen tughulghan, peqet tengrini qizghin söyüsh, bashqa hichish qilmay ibadet qilish, duwa we towa qilisharqiliq jennetke kirgili bolidu,digen nezeriyeni ügütüp shu boyinche Injilni oqushni bilmey, qelbi kör halette yashashni shu dewirdiki medeniy-maaripning asasiy meqsidi qilghan. Bu ish islamiy jughrapiyelerde yeni Türkistan tupraqliridimu eynen tekrarlan´ghan.

Bu yillardaki oxshimighan jughrapiyede  we oxshimighan milletlerde peyda bolghan ilim-pen we edebiyat-sennet jehettiki asta tereqqiyat 13-esirge kelgende öz-ara bir-birige tesir körsütüp, xuddi ximiyelik riaksiyedin kéyin partilash yüz bergendek Awropa edebiyat-sennet oyghunishi dewrining otturgha chikqishigha sewep boldi.

Awropa we Asiyada höküm sürgen padishahliq sostima, Jemiyetni dinni asasi qural qilip bashqurghacha, Ilim-penning tereqqyati diniy jemiyetlierning biedek cheklimisige uchrap, tereqqi qilish bir yaqta tursun, eksinche arqigha ch´ekinip ketmigen teqdurdimu güllenmey bir izdila toxtap qalghanidi. Jemiyettiki sanaetlishish, ishlepchiqirishni tereqqi qildurush we soda-sétiqni tizleshtürüsh üchün téxnikagha, bilimge we bilimliklerge ihtiyaj boldi. Bu meqsetke yitish üchün Diniy jemiyet teripidin basturup qoyulghan ilim-pen bilimlirini xeliqqe échiwitish, erkin pikir qilish, özining qabiliyiti yitidighan xalighan kesiplerni ixtiyarlighi bilen ügünish ishlirigha yol qoyup, medeni maarip, pen-téxnikini güllendürüsh ihtiyaji tughuld.

Bu ihtiyaj qedimqi Misir, Babilon we Yunan pelesepisini qayta tetqiq qilip, ilim-pende yéngiliq yaritip, hazirqi zaman tebiy pénining wujutqa kilishige ilmiy we ijtimayi asas hazirlidi.

Awropada Eddebiyat-sennet oyghunish dewrining harpidsida deslepte yazghuchi we sennetkarlar qollirigha qelimini élip, burunqidek Latinche we Fransuzche qelem tewritish ornigha xeliqning yerlik alahiydilikke ige bolghan ipadilesh usulllirini özleshtürüp, hemmisi öz tillirida yéngiche uslub we éqimlarda zamaniwiy métotdlarda eser yézishqa bashlidi.Saqmusaq bir esirlik güllinish 14-Esirge kelgüche bolghan ariliqta Italiye Dangliq Yazghuchisi Dante Aligheri (1265-1321), Italiye yazghuchisi Francesko Petrarka( 1304-1374) we Italiye yazghuchisi Nikkolo Makiyawelli (1464-1527), Awropa metbuachilighi pishwasi, German Alimi Johannes Gutenberg( 1402-1468) Leonardo Da Vinchi(1452-1519), Italiye Ressami Kaprese Miklangelo (1475-1564) Marten Luther (1483-1546), Italiye Alimi we Ressami Leornado Da Vinchi (1452-1519), Engilsh yazghuchisi William Shakespeare(1564-1616) John Locke (1632-1704), Fransuz mutepekkuri Rene Descartes(1596-1650) qatarliq dunya medeniyet tarixidiki birqatar dunyawiy shexislerni tewellut qildi. Keyinche Engilish peylasopi Francis Bakon (1561-1626) Shiwitsariye peylasopi Jean-Jakques Rousseau( 1712-1778) Immanuel Kant (1724-1804), Georg Wilhelm Friedrich Hegel( 1770- 1881) Arthur Schopenhauer (1788-1860), Friedrich Nietzche( 1844-1900)… qatarliqlar edebiyat we pelesepe jehette ularning izidin mangdi we dewrimizdiki yéngi dunya sistemisi shu asasta shekillendi.

Awropa edebiy oyghunush dewrining bashlan´ghuchida Türkistanning siyasiy we ijdimayi hayati Awropa edebiy oyghunush dewridiki siyasiy we ijdimayi hayattin anche periqlenmeyti.Awropa edebiy oyghunush dewrining axirqi dewirliride Türkistanda otturgha chiqqan muqim weziyet edeiyat-sennet we medniy-maaripning yene bir qétimliq güllinishini barliqqa keltürdi.

Awropa edebiy oyghunish dewride Türkistandimu medeniyet jehette bir qatar güllengen weziyet barliqqa kilip, Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Sekkaki (14-Esir), Abeydulla Lutfi ( 1366-1465), Atayi (15-esir), Alshir Newayi (1441-1501), Ayazbeg Qoshchi(1480?-1560?), Seyidxan ( 1487-1532), Abdureshidxan (1507?-1570, Shair Amannisaxan (1518?-1553?), Qidirhan Yarkendi (1503?-1572) Muhammedimin ghujamquli (1634-1724), Muhammed Binni Abdullah Xarabati (17-Esir otturliri-18-Esirning bashliri), Muhemmed Sidiq Zelili (1672-1762?), Nöbiti (1663-1779), Molla Elem Shehyari (1713?-1783?), Molla Bilal Ibni Yüsüp Hoteni(17-Esirning axiri-18-Esirning bashliri), Muhammed Sidiq Bershidi (1715-1875), Ahmet Hojamniyaz Oghli (1717-1827), Qelender (1760-1840), we Abdureyim Nizari (1770-1863?) qatarliq edipler üzülmey kéliwatqan derya dolqunliridek uyghurili medeniyet asminida xuddi nurluq cholpandek parlidi.

  Bu dewir bolsa Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?), Awropa edebiy oyghunush dewrining bayraqdari Dante Alighieri( 1265-1321) bilen bir dewirde yashighan bolup, her ikkisi edebiy eserliride diniy témini asas qilip, erkinlik, démokratiye, teng-barawerlik we meripetperwerlikni otturgha qoydi. Bularning perqi Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?) özidin ilgirkilerning diniy mezmunlarnila asas qilidighan poiziye enenisini buzup tashlap, piroza dunyasida yéngiliq yaratqan bolsa, Ulugh shair Dante Alighieri( 1265-1321) Awropada özidin ilgiri ötken chirkaw edebiyatining nesriy enenisini buzup, shieriy esiri“Ilahiy Komiydiye“ ni yézip, gherip dunyasining pikir qarangghulighini yoruq yuktuzdek aydinglatti! Bu ikkeylen biri sheriqte, yene biri ghripte peyda bolup, ilim-pen we sennette bugüngiche dawamlashqan parlaq we ayding dewirlerning arqa-arqidin peyda bolishigha asas saldi we Insaniyet medeniyet tereqqiyati tarixi asminida hala hazirghiche parlaqlighini qoghdap kéliwatidu!

Tor qamusi Wikipediyede Dante Alighieri  heqqide toxtulup: Die Göttliche Komödie, italienisch ursprünglich Comedia oder Commedia (deutsch „Komödie“), in späterer Zeit auch Divina Commedia genannt, ist das Hauptwerk des italienischen Dichters Dante Alighieri (1265–1321). Sie entstand während der Jahre seines Exils und wurde wahrscheinlich um 1307 begonnen und erst kurze Zeit vor seinem Tod vollendet (1321). Die in Hölle, Fegefeuer und Paradies aufgeteilte Divina Commedia gilt als bedeutendste Dichtung der italienischen Literatur und als Grundlage für die moderne italienische Sprache. Zudem wird sie als eines der größten Werke der Weltliteratur angesehen.

Politisch hing die Entstehung und Nachwirkung des Werkes mit dem lang andauernden Konflikt zwischen Ghibellinen und Guelfen (Kaiser- und Papstanhänger) zusammen, der das mittelalterliche Italien beherrschte. Darauf wird hier aber nicht eingegangen, zumal Dantes Dichtung sich im Gegensatz zu diesem Konflikt als zeitlos erwiesen hat. Dante selbst gehörte zu den kaiserfreundlichen, als „fast ghibellinisch“ beschriebenen Weißen Guelfen seiner Heimatstadt Florenz.^[1]; Dep yézilghan.

https://de.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6ttliche_Kom%C3%B6die

  Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?) ning shah esiri, nesriy, ipik we piroza sheklide yézilghan yigane eser „Qiseyul Rabghuzi“ni  Uyghur medeniyitide otturgha chiqqan alemshumul tereqqiyatlarni sanighanda alahiyde tilgha élip ötüshke erziydu. Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi (1250?-1350?) ni  tilgha alghanda uning jahanshomul tarixi Romani „Qiseyi Rabghuzi“ni tilgha almay turalmaymiz!  Rabghuzi yashighan dewirde gerche Awropada edebiy oyghunush bolghan bolsimu, téxiche „Qiseyi Rabghuzi“gha sewiye we hejimi teng kélidighan bir roman otturgha chiqmighan bolup, Dunya romanchilighini Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi bashlap bergen diyishke bolidu. Biz „Qiseyi Rabghuzi“ni tilshunasliq, sennet, edebiyat, tarix, pelesepe we din jehettin tetqiq qilsaq, Yazarmenning shu dewirning gheripke we sheriqqe mensup  bolghan köp tillardin we ilim-pen bilimliridin xewerdar bir zat ikenligini bir qarapla bileleymiz. Kitapta shu dewirdiki Uyghurlarning heq-adalet, hoquq we hüriyetke intilishi, konaliqni inkar qilip, yéngiliq yaritish istekliri, erkin muabbet, jemiyet exlaqi we insanperwerlik iddiyliri bash tima qilinip, bu témini yorutup bérishte oxshimighan ilim tallirigha mensup bolghan, shu dewirge ayit zamaniwiy bilimlerge murajet qilghanlighi ayan bolmaqta. Bundaq bir eser eyni dewirde Italiye, Gérmaniye, Biritaniye yaki Fransiyede peyda bolghan bolsimu, bugüngiche oxshimighan tillargha terjime qilinip, alemche shöhret qazan´ghan bolaridi.

Bu „ Qissesul Rabghuzi“ Atliq roman miladi 1310-yili martta Yazarmenning yurti Ulugh Rabat Peyziawat?ta yézilghan bolup, bu heqte romanda yazarmen Eserning dunyagha köz achqan dewri heqqide sap xaqaniye tili yeni Uyghur qeshqer diyaliktida toxtulup:

„Yette yüz on erdi yilgha kim bitildi bu kitap,

Tughmish erdi ol Uighurde Hut sahadet yulduzi.“

Dep yazghan.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzi dewir bölgüch ediplerning biri bolup, eserlirini birla waqitta Qarahaniylar dewridiki xaqqaniye edebiyatigha we Chaghatay dewri edebiyatigha tewe qilishqa bolidu. Esderning til uslubi qarixanilar edebiyatigha mensup bolsimu, pikir we iddiyesi bolsa chaghatay dewridiki ijtimayi hayatqa köpraq baghlinidu. Shunga Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzining „Qiseyi Rabghuzi“, „Qisesul Anbiya“ atliq bu eserlerni Uyghur edebiyatidiki yigane engüshter dep atashqa tamamen heqliqbiz!

https://de.wikipedia.org/wiki/Qisas_al-anbiy%C4%81%CA%BE

https://www.academia.edu/31715220/AL_RABGH%C5%AAZ%C4%AA_The_Stories_of_the_Prophets_Qi%E1%B9%A3a%E1%B9%A3_al_anbiy%C4%81%CA%BE_an_Eastern_Turkish_Version_Second_Edition_ed_by_H_E_Boeschoten_J_O_Kane_Leiden_Boston_Brill_2015_2_voll_in_Rivista_di_Studi_Indo_Mediterranei_plurilingual_e_journal_of_literary_religious_historical_studies_VI_2016_

Qara Hanilar dewridiki Meshur dewlet erbabi, dewletning eng chong bilimdarlirining biri, Dewlet ustazi hésaplinidighan dewlet atisi Padishahlarning meslihetchisi Yüsüp Xas Hajip Al-Balasaghunining jahanshomul „Qutatghu Bilik“-(Jahaletni Yorutquchi Quyash) namliq didaktik esiri Uyghur millitining edebiy oyghunish dewrining 1000 yil yeni Awropadin 500yil awalqi bashlinishi hésaplinidu.

Yusuf Hass Hajib(1019-1077)^[a] was an 11th-century Central Asian Turkic poet, statesman, vizier, Maturidi theologian and philosopher from the city of Balasaghun, the capital of the Kara- HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Kara-Khanid_Khanate“Khanid HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Kara-Khanid_Khanate“ Khanate in modern-day Kyrgyzstan. He wrote the Kutadgu Bilig and most of what is known about him, comes from his own writings in this work. He is mostly referred to as Yūsuf Balasaguni,^{[citation needed]} derived from his city of origin.

Yüsüf Al-Balasaguni’s birthplace Balasagun was located at the Burana archaeological site near the present-day city of Tokmok in Northern Kyrgyzstan. His birthdate is estimated to be 1018^[2] or 1019.^[3] His father was one of the prominent and wealthy people of that time. The young poet received his primary education in his hometown. His main influences were Avicenna, Al- HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Farabi“Farabi and Ferdowsi.

At the age of 54 (either in 1069 or 1070), Yusuf completed his work, Kutadgu Bilig („Blessed Knowledge“). He wrote, as he called it himself, in the Turkic language of the Karakhanid era.

Kutadgu Bilig was the first work written in the language of the Muslim Turks during the Muslim Renaissance, as evidenced by the words of the poet at the beginning of the poem:^[4]

Main article: Kutadgu Bilig

Balasaguni started to work on the Kutadgu Bilig (Middle  HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Turkic_languages“Turkic: Wisdom of Royal Glory) in Balasagun and was about 50 years old when he completed it in Kashgar.^[7] After presenting the completed work to the Karakhanid Hasan ibn Sulayman (father of Ali- HYPERLINK „https://en.wikipedia.org/wiki/Ali-Tegin“Tegin) – Prince of Kashgar he was awarded the title Khāṣṣ Ḥājib, an honorific similar to „Privy Chamberlain“ or „Chancellor“. Some scholars suspect that the prologue to the Kutadgu Bilig, which is much more overtly Islamic than the rest of the text, was not written by Yūsuf, particularly the first prologue, which is in prose, unlike the rest of the text. He died and was buried in Kashgar, 1077.

The following is the excerpt from the Kutadgu Bilig; the first column is the text in the original (Karluk or Middle Turkic) language, but transliterated into Turkish (Latin) letters. Second column is the text’s Turkish translation,^[8] while the third one is its English translation.

Text in original Older Uyghur Turkic language: Bayat atı birle sözüg başladım, törütgen egidgen keçürgen idim Üküş ögdi birle tümen miŋ senâ, uğan bir bayatka aŋar yok fenâ Yağız yer yaşıl kök kün ay birle tün, törütti halâyık öd üdlek bu kün Tiledi törütti bu bolmış kamuğ, bir ök bol tedi boldı kolmış kamuğ Kamuğ barça muŋluğ törütülmişi, muŋı yok idi bir aŋar yok eşi Ay erklig uğan meŋü muŋsuz bayat, yaramaz seniŋdin adınka   bu at Uluğluk saŋa ol bedüklük saŋa, seniŋdin adın yok saŋa tuş teŋe Aya ber birikmez saŋa bir adın, kamuğ aşnuda sen sen öŋdün kedin Modern Turkish translation: Yaratan, yetiştiren ve göçüren rabbim olan Tanrının adı ile söze başladım. Kadir ve bir olan Tanrıya çok hamd ve binlerce sena olsun; Onun için fânilik yoktur. Kara yer ile mâvî göğü, güneş ile ayı, gece ile gündüzü, zaman ile zamaneyi ve mahlûkları O yarattı. İstedi ve bütün bu varlıkları yarattı; bir kere :— „ol!“—dedi, bütün diledikleri oldu. Bütün bu yaratılmış olanlar Ona muhtacdır; muhtaç olmayan yalnız Tanrıdır ; Onun eşi yoktur. Ey kuvvetli, kadir, ebedî ve müstağni olan Tanrı, Senden başkasına bu ad yakışmaz. Ululuk ve büyüklük Sana mahsustur; Sana eş ve denk olan başka biri yoktur. Ey bir olan Tanrı, bir başkası Sana şerik koşulamaz; başta her şeyden evvel ve sonda her şeyden sonra Sensin. English translation: I started with the name of God, my Lord, who created, cultivated and moved. Praise be to God, who is Powerful, as well as one and only; there is no fraud for Him. He created the dark earth and the blue sky, the sun and the moon, the night and the day, the time and all creatures. He wanted and created all these beings; Once: – „Be!“ – He said, everything He wanted came into being. All these creatures need Him; the only one who does not need anything is God; He has no equal. God, You are mighty, powerful, eternal and our master; this name does not suit anyone else than You. Greatness belongs to you; There is no one who can match you or be equal with you. Oh, the only God, no one can reach You; You are at the beginning of everything and also at the end.

The mausoleum of the poet in Tainap, Kashgar was erected in 1865, but it was destroyed in 1972-1982 during the Cultural Revolution/Cultural Genocide and a school was built in its place.^[10] After the death of Mao Zedong, the mausoleum was restored to its former location, and the school was transferred to another building. When restoring the mausoleum, several more unknown burials were discovered on its territory. The grave of Yusuf Balasaguni is decorated with inscriptions in Uyghuristan Chinse, Arabic and Uyghur.

https://en.wikipedia.org/wiki/Y%C5%ABsuf_Balasaguni

Sheriq medeniyiti yeni Türük-Islam dunyasi medeniyiti, jümlidin kéyinki 1000 yildin bériqi Uyghur medeniyiti heqqide toxtalghanda Büyük alimlirimizdin Ibin-Sina, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yesiwiy, Mahmut Qeshqiri, Yüsüp Xas Hajip, Al-Harzemi, Muhammed Burhanidin Nesridin Rabghuzi we Allame Alshir Newayi qatarliqlarning  qatarida Alimimiz we Pexirlik ejdadimiz ulugh alim Abu Nasir Muhammed Al-Farabi (870-950) ning hayati we eserliridiki iddiye heqqide toxtalmay ötüp ketkili bolmaydu. Al-Farabining kélip chiqishi Uyghur bolup, Qaraxanilar dewride yashighan dunyawiy alimimiz Al- Farabi iniskilopedik bir alim bolup, uning telimati kéyinki 1000 yil ichide Dunyaning medeniyet asminini kün nuridek yorutup, sheriqni mol we rengdar Gherip medeniyiti bilen baghlap, kelgüsi tereqqiyatimiz üchün asas yaritip keldi. Abu Nasir Muhammed Al-Farabi 870-yili Qarahanilar émparaturlighi hodudidiki Afghanistanning Faryab sheheride bir Qrahaniylar aqsöngek ailiside dunyagha kélip, Bilim élish we Ilim tehsil qilish üchün Iran, Süriyye, Iraq, Misir we Yunanistanlargha qeder ketken we 950-yili Süriyening demeshiq kentide ubir dunyagha seper qilghan!

Alim Profesor Abdushkür Memtiminning Farabi we Uning Pelesepiwiy sistemisi, atliq Uyghuristan Xeliq Neshriyati teripidin 1985-yili neshir qilin´ghan kitabigha mezmun bolghan Farabining yashighan dewri we hayati, Farabining Tebiyet Pelesepisi Telimati, Farabi Pelesepe sistémisining menbeliri, Farabi tebiyet pelesepisi we alem nezeriyisi, Farabining Siyasiy Pelesepe telimatliri, Farabining Ijtimayi Pelesepe Telimatlirining menbeliri, Frabining Siyasi, ijtimayi we ghayewi telimatliri, Farabining Etik we éstitik közqarashliri, Farabining Pen-Medeniyet töhpiliri, Farabining penler we ularning türge ayrilishi heqqidiki telimati, Farabining Pelesepesi we Logika Iddiysi, Farabining Tebiyetshunasliq we Muzikashunasliq heqqidiki telimatliri, Farabi Peselesepe sistémisining tarixi qimmiti, Farabi Pelesepe sistémisining tarixi teqdiri we Hazirqi zaman Farabishunasliq meseliliri qatarliq mawzulardin Al-Farabining qandaq bir shexsiyet ikenligini chaqmaq tizligide His qilimiz! Al-Farbi eserliri we Al-Farabi iddiyesi Büyük Türkistan medeniyitining omurutqisi bolghan Uyghur milliy medeniyitining semerisidur. Al-Farabi Sheriq Ilim Asminining yoruq yultuzi iken, u halda Uyghur medeniyiti üchün qandaq anglamda kélidighanlighini ispatlap yürüsh artuqche hésaplinidu.Yaman yéri Al-Farabining shunche köp esiri Uyghurche emes Erep tilida bolsimu künimimizgiche yétip kelgen turuqluq, Al-Farabigha ige chiqish, eserlirini Uyghurche bugünimiz üchün xizmet qildurush jehette Uyghur xelqining dunyadiki hemme milletlerning arqisida qélishi eqil hezim qilalaydighan bir ish emes. Biz Peylasop, Muzikant, Shair, Astérnom, Phizikichi, Matematik, Theolog, Mutesewup, Qanunshunas, Exlaqshunas, Siyasiyon, Sotsiyolog Al-Farabining „Mutluluğun Kazanılması – Farabi“ kitabining Türkche neshrini oqup, Yazghuchisining xuddi 1000 yillardin kéyinki ewlatliri bugünki Uyghurlarni oylap turup bu eserni yéziwatqandek  tuyghugha kélip qalduq. Hazirghiche Al-Farabi eserlirining ana tilimizda yézilghan nusxiliri tépilmighan bolsimu, Künimizge Erep tilida yétip kelgen eserliri Üzbek, Qazaq, Azeri, Türk tillirida neshir qilinip, qérindash milletler uningdin paydiliniwatqan bolsimu, hazirqi zaman Uyghurlarida Farabizim éngi resmi oyghanmighachqa, uning eserlirining Uyghurchda tonushturilishi we neshir qilinishida éghir meseliler saqliniwatidu.Hilimu yaxshi iniskilopedik alim, Professor Abdushkur Memtimin „Farbi we Uning Pelesepe Séstimisi“ (1985-yili 11-ayda Uyghuristan Xeliq Neshriyati Teripidin Qazaqistan Musteqil bolushtin 6 yil awal 40 yil awal neshir qilin´ghan) digen esiri yézilip, Uyghur kitapxanlarning diqqitige sunulghaniken. Shuningdin kéyin Al-Farabi heqqide Uyghurlarning ilmi izdinish élip barghanlighi we Al-Farabining eserliri heqqideki yat milletlerning élip barghan izdinishlirini Uyghurchigha terjime qilghanlighi, téximu yamini Al-Farabi eserlirini Uyghurche neshir qilghanlighini körüp we anglap baqmidim! Al-Farabi eserliri Eng bashta Qanche ming yillar awalla Köchmen Charwichiliq Hayatigha xatime bérip, özining yazma edebiyat kulturini shekillendürüp, Sheherleshken we dewletleshken, dewletchilik pelesepisini shekillendürgen  Uyghur medeniyitining andin Hindi Medeniyitining, Zhongguo Medeniyitining, Babilon Medeniyitining, Misir Medeniyitining we Yunan Medeniyitining Jewheridin shekillen´gechke Gheripte we Sheriqte Til Bilen Teriplep Bergüsiz derijide Pewqullade derijide Shöhret Qazan´ghan.  Rast gepni qilsaq Al-Farabigha kilassiklkirimiz qatarida ige chiqmasliq, Eserlirini Uyghurche araqa-Arqidin neshir qilmasliq, Al-Farabi heqqide ilmiy izdinish élip barmasliq, Dunyaning herqaysi jaylirida Al-Frabi heqqide élip bérilghan izdinishlerni Uyghur oqurmenlirige teqdim qilmasliq medeniyet sayimizning bugünki bir nomusi bolup qaldi! Dunyada küchlinishni we tereqqi qilishni könglige pükken herqandaq bir xeliq awal öz tarixidin kelgen kilassik bilimlerge, andin qérindash milletlerning tarixidin kelgen bilimlerge, andin ilghar milletlerning tarixidin kelgen bilimlerge hawale qilidu! Al-Farabigha Uyghurlar yiterlik derijide ige chiqmighachqa Erepler bilen Parislar Uning bilimidin paydilinipla qalmay, belki Al-Farabi Erep yaki Paris dep dunyagha tonutup boldi! Biz qolingizlardiki Ushbu kitapning  Büyük Türkistan xeliqlirining meniwiy oyghunishigha wesile bolup élishigha türtke bolushtin ibaret ghayisini nezerge élip, bu ulugh xizmette téximu küchlük tesiri bolush ihtimali bolghan Al-Farabi Eserliri heqqide tepsiliraq toxtulushni layiq taptuq!

 Al-Farabining hayati, eserliri we iddiyssi heqqide yüzligen jilitlik kitaplarn yazsimu azliq qilidu. Biz shunga töwende az bolsimu Ulugh uyghur alimi Al-Frabining künimizgiche yétip kelgen eserliridin birqanche nemune heqqide qisqiche toxtulup ötimiz!

1. Al-Farabining „İlimlerin Salayiti“ Kitabi Heqqide

Abu Nasir Muhammed Al-Farabning pelesepiwi telimati Büyük Türkistanda Yashaydighan Türki Xeliqlerning, Sherqi, Gherbi, Shimaliy, Jenubi Asiyaliqlarning, Ottura Sheriq we Awropaning yiltizi chongqur tebiyet we jemiyet heqqqidiki qarashliridin yiltiz tartip chiqqachqa dunyawiy shöhret qazan´ghan.

Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Iriqlar, milletler, Medeniyetler we Dinlar ottursidiki ziddiyerler keskinleshken, Urush, Qehetchilik we Yoqumluq késellikler yamrap ketken dewirde yashighan, Insanlarning dert-hesriti, ghem- qayghusi we arzu-armanlirini bilidighan, terbiye körgen, Qarahaniylar Xanidan ailisi hésaplinidighan mertiwilik bir memur ailiside dunyagha kelgen kishi idi. Shunga uning eserliride hakimiyet üstidiki Kishilerge xas Dewletni qandaq idare qilish, Kishilerni qandaq terbiyelesh, Qandaq qilip ilghar bir jemiyet berpa qilish teleppuzi chiqip turidu. Al-Farabi İlimlerin Salayiti digen bu esernimu yiraqni körerlik bilen pilanlighan bolup, Bu eserde Autor özige néme üchün oxshimighan irqqa mensup, periqliq til, özgiche kultur, din we medeniyetler arisida ortaq bolghan qimmet qarishi we güzellik qarishi peyda qilghili bolmaydu!

Insanlar bir ata we bir ananing ewlatliri turup, özlirige esirler boyi bext-sa’adet we tinchliq ata qilghan medeniyetni weyran qiliwatqan selbi amillarni qandaq qilip yoq qilip, birlik, ittipaqliq we hemkarliqni ornatqili bolidu? Iriqlar, Milletler, Medeniyet we Kulturlar Ara özgürep ketken ijabiy amillarni, küchlendürüsh üchün néme qilalaymiz? Dep sual qoyup, Peylasoplarche aldin körerlik bilen, özining salahiytige uyghun halda özige we özgilerge qarighanda ilghar bir ghaye tesewwurini otturgha chiqirip, insanning meqsidining ortaq yeni dunyada tinchliq, xushalliq, bexit we erkinlikni berpa qilish ikenligini, buni qolgha keltürüshte yenila birlik, ittipaqliq we hemkarliq yolliri heqqide izdinish medeniy xeliqlerning burchi ikenligini otturgha qoyghan. Al-Farabi yene bu eserde Xuda bu dunyadiki Insanlarning güllinishi we axiretteki bexit-saaditige kapaletlik qilidighan Dinni Diniy prinsiplar qeyit qilin´ghan samawiy kitaplarni nazil qilish arqiliq, nebi, resul we peyghemberler wastisi bilen kishilerge yetküzdi. Heqiqetlerni, Xush-Xewerlerni we Paniy hem Baqiy dunyagha ayit uchurlarni  oxshimighan zaman we makanlarda, oxshimighan tillarda, oxshimighan étiqatchilar jamaiti arqiliq biz insanlargha ewetkenligini tekitlep ötti. Autor bu kitabta yene, Tebiyet, Adem, Jemiyet we Xuda heqqide singishlik nezeriyeliri arqiliq xushalliqqa érishish aldi bilen tengri-ka’inat-insan munasiwitining tebi’iy, ijabiy we  köngüldikidek yughurilishining ilahiy netijisidur, dep qaridi! Al-Farabi peziletlik, adem, jemiyet we dewlet ilim-pen arqiliq wujutqa chiqidu, dep xulasilighan. Al-Farabi her türlük ilimlarning salahiytidin paydilinip, türlük ishlarni qilghili bolidighanlighini, bu ishlarning ichide medeniy jemiyet berpa qilishning asasliq orunda turidighanlighini tekitlidi. Al-Farabi yene medeniy jemiyet berpa qilishtin ibaret bu ishni ilim-pen arqiliq qandaq wujutqa chiqarghili bolidighanliqini eqilge uyghun we mentiqi yollar bilen chüshendürüp, andin bu ka’inatning néme üchün Ilahiyet/Din we puqralar ilmi yeni Siyaset / Fiqhi arqiliq yaritilghanliqi toghrisidiki so’algha ilmiy jehettin jawab izleydu. Ilahiyet / Din/ Exlaqning Objékti bolghan insanlarning saadetmen bolishi yene ademlerning qolida ikenligini, uni ishqa ashurushning tamamen mumkinchiliklirining barlighini urghu bilen otturgha qoyidu. Al-Farabi yene her ishni qilishta toghraliq, ilim we maaripning muhimlighini ispatlaydu. Buni Bashqiche qilip éytqanda, Al-Farabi insanlargha bérilgen ilimlar baghchisidiki yütüp ketken medeniyiet chighirlirini qaytidin échip, nöwette insanliq duchar bolghan so’allargha jawap bérelydighan, kirzislarni hel qilishning herxil charisini hasil qilalaydighan we uni yolgha qoyushqa tirishidighan jemiyet heqqidiki arzu-armanlirini ipadileydu! Al-Farabiyche bolghanda diniy bilim, ilim-pen we pelsepe muhimdur, diniy bilim, ilim-pen we pelsepe arqiliq pikirimzni chongqurlashturup, tesewwurimizni janlandurup, qilghili bolmaydu, dep qaralghan islahat we ijabiy netijilerni barliqqa keltürüsh mumkiniken.

Bu menidin éytqanda, Abu Nasir Muhammed Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, namliq esiri islam pelsepe tarixidiki islahat we yéngiliqqa yüzlinish heqqidiki tunji eser bolup, bundaq nadir eserler ming yildin béri kamdin kam yézildi. Al-Farabi  Ilim-Penning Salahiyti digen kitabi pelesepe tarixidiki ming yildin kéyinki jemiyetke yoruqluq élip kélidighan bir telimat bolup, bu kitapning bugünki dunyawiy meselilerni hel qilishtamu ijabiy ehmiyiti intayin yoquridur! Al-Frabi bu kitapta bir tereptin ijdimayi meselilerni hel qilishqa orunsa, yene bir tereptin pelesepiwiy neziriye tetqiqatigha ichkirlep kirip, Ilim-pen, Pelesepe, Din we Hüner-Sennetlerning asasi bolghan eqliy prinsiplarni ilmiy tetqiati arqiliq tekshürep chiqip, ilim sahesidiki qiyin nuqtilarni tekshürgen we bir terep qilghan.

Abu Nasir Muhammed Al-Farabining Nezeriyiwi we emeliy pelsepe bilen munasiwetlik penler heqqide yézilghan bu esirining eng muhim alahidiliki shuki, Din we ilahiyet penlirini  Fiqhi / Siyasiy ilimleri katégoriyesi  da’iriside ilmiy we exlaqiy nuqtidin jemiyetke ilmiy usulda tedbiqlap tekshüreydu. Al-Frabi Shunga bu eserde  dindiki exlaq bilen siyasetning birlikini Aaristotlesning madda we Roh heqqidiki telimatliridin qaynaqlan´ghan öz dewridiki yéngi usul bolghan islahatchi piraktik/emeliy pelsepe katégoriyesige kirgüzüp bayan qildi. Al-Farabi bu meselide ejdatlirimizning eneniliridn paydilinip, métapizika bilen matériyalizimni bir altun petnusqa olturghuzup, dunya qarishmizning ikki teripini yorutup, din bilen riyalliqni muwepeqqiyerlik baghlap tamamen toghra qildi.

Abu Nasir Muhammed Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, digen esiride Xuda bilen ka’inatning, Kainat Bilen Ademning munasiwitini chüshendürgende, noqul halda téologiye we teosopiyelik telimat qatarliqlarni ishlitishtin saqlinip, nishanliq halda pelesepidiki métafizikiliq chüshendürüsh usullirini qollunup, özige xas bolghan nezeriye yaratti. Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, digen esiride islami pelesepidiki eneniwiy cheklimilikler ilmiy usulda otturigha qoyulup, Islm pelesepisini til, tepekkur we logikaliq baghlinishlar jehetteki izchilliq nuqtisidin izahlidi, andin roh analizi bilen dawamlashturup , özining Alfarabizimliq pelesepiwi sistémisini berpa qildi.

Abu Nasir Muhammed Al-Frabining Ilim-Penning Salahiyti, digen esirining tüp meqsidi Din, Siyaset we  pelsepe qatarliqlarning mewjutluqini ayrim emes belki omumiy jehettin birleshtürüp tesewwur qilish we insanlarning iradisi, étiqadi we ghayisi  qatarliqlarni bu sistéma arqiliq bir pütünlükte démokratiyening mentiqiliq pirinsipliri asasida öz-ar dingha we ilimgha uyghun derijide  tekshileshtürüshni Ishqa Ashurushqa asas sélish idi.

2. Al-Farabining „Peziletlik Sheher Ahalisi “ Kitabi Heqqide

Abu Nasir Muhammed Al-Frabini dunya miladiye 870-950-yilliri arisida yashighan büyük türk-islam peylasopi, dep tonuydu. Ulugh alim Al-Farabiyusning Peziletlik Sheher Ahalisi digen bu kitabining esli ismi Él-medinetul faziladur. Peziletlik Sheher Ahalisi/ Él-medinetul fazila digen bu eser yézilghanda, bu kitabtiki idiyelerning otturgha qoyulghinigha 1000 yillar bolghan bolsimu, Autor shu idiye yézilghandin kéyinki 1000 yil we bu eser yézilghandin kéyinki 1000 yilliq jemiyetni nezerde tutup, ilgirki pelesepiwiy nezeriyelerni shu dewirning riyallighi bilen birleshtürüp, bu qarashni yene 1000 yildin kéyinki kélichekni nezerde tutup pelesepe jehettiki milliy alahiydilikimz asasida pishshiqlap chiqip bizge uyghun kélidighan bir derijide bizge miras qaldurghan. Gerche Peziletlik Sheher Ahalisi digen bu eser idiye jehetin qedimqi Yunan pelesepisige baghlansimu, del Soqratis, Aristotil we platon qatarliqlar shu dewirde otturgha qoyghan ghayiwi dewlet heqqide otturghs qoyghan idiyening del özi emestur.

Abu Nasir Muhammed Al-Farabi kilassik Yunan pelsepisini, bolupmu  qedimqi Yunanliqlarning dewletchilik pelsepisini, öz dewrining  islamiy pelesepisi bilen maslashturushqa köp küch chiqarghan, gherip bilen sheriqning arisidiki 1000 yilliq köngül rishtisini baghlighan Insanperwer, Meripetperwer we Tereqqiperwer Telimatlarning yeni Pelesepe Dunyasidiki Internationalizimliq Pikirlerning tunji Atisidur.

Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Sokrates, Aplaton we Aristotiles qatarliqlarning dewletchilik pelsepisini Sheriqtiki musulman xeliqlerning hakimiyet ishiri we bu meqsette tereqqiy qildurulghan sistémigha maslashturush meqsidide bir ömür küresh qildi. Gheripning pelesepesi we dewletchilik endizisi bilen yarishish, we Sheriqning dewletchilik pelesepisi we hakimiyet chüshenchisini Gheripning dewletchilik pelesepisi we Hakimiyet chüshenchisi bilen yarashturush yarashturush Al-Farabining eserliridiki merkizi iddiye bolup, bu jehete ijtimayi meseliler ademler teripidin qéliplashturulghan dini meselilerning üstige qoyulghan boup, pikir dunyasida islahatchiliq, yéngiliq yaritish we inqlap xaraktérliq özgürüsh shekillendürüsh jehette bashqa herqandaq peylasoplarning telimatlirigha qarighanda  küchlük ijabiyliqqa igedur! Shunga Al-Farabining pelesepe tarixida az körülidghan bu Telimatigha ayit bolghan tirishchanliqi netijiside uningdin kéyin gherip we sheriqte barliqqa kelgen téologiyelik idiyiler areqiliq kéyinki dewirlerde barliqqa kelgen Dinshunaslar, peylasoplargha we Siyasiyonlargha chongqur tesir körsetti.

Abu Nasir Muhammed Al-Frabining dewletchilik iddiysi bolupmu Peziletlik sheher ahalisi heqqidiki Otopiyesi Gheripte Edebiy Oyghunush herkitining we Sheriqte Edebiy Güllinish Herkitining hem alewlinishige sewepchi boldi. Buningdin körüwélishqa boliduki, Al-Farabi pelesepisidiki Farabizimchiliq telimatidiki  peziletlik jemiyet berpa qilishning asasliq idiyisi, gheripte jemiyetni tereqqiy qilidurushning qélipi qilip layihilenip 19-Esirdin kéyin barliqqa kelgen jumhuriyetchilik sistémisini shekillendürdi. Farabizim Aplatonizimdin köklep chiqqan Yéngi Aristotilizimning dawami  bolup, ghayiwi dölet , medeniy sheher we peziletlik garajdanlar Sokrates we Aplatonning döletchili we qanunshunasliqqa ayit bayanlarda tilgha alghan dölet otopiyesi chüshenchisining 1000 yildin kéyinki dawami hésaplinidu. Xulase qilghanda Peziletlik Sheher Ahalisi/ Él-medinetul fazila digen bu eserde nimela bolmisun , peylasop Al-Farbining Birinchi bashliq we Imam dep teswirligen dewlet rehbirige bergen tebiri we wezipisini nezerde tutqanda , shundaq bir jawapqa ige bolghili boliduki, bu islam dinidiki imamlarghila emes , belki Türkiy xeliqlerning jümlidin Uyghurlarning hakimiyet chüshenchisidiki Tengriqut we Xaqanlarning alahidilikini köz aldimizda birmu-bir ekis ettüridu. Al-Frabining kélip chiqishi qedimiy medeniyetlik xeliqlerdin Sak, Tochar, Hun, Köktürk we Uyghur dep qaralghan xeliqlerge tayanghachqa, Uning eserliridiki dewletchilik idiysige Eng Awal Öz Ejdatlirining, andin qalsa Gherip dunyasining, Uzaq Sheriqning we Ottura Sheriqning  dewletchilik iddiysining jewherliri mujessemlen´gen. Al-Fara eserliride bizge dewletning muqeddesligi, dewlet ishlirida adil we heqqaniy bolush, bigunah awamni dewletke, dewletni gunahsiz awamgha zit qilip, qoymasliq, dewlet rehbirige imamgha iqtida qilip namaz oqughandek yashash eqidisini tekitleydu. Dewletning atisi xelqini we wetinini söyüdighan öz xelqige adil, merhemetlik, yatlargha qebih we rehimiz adem bolup, diniy eqidini hakimiyetchiliktinmu üstün qoyidighan we jamaetchilik tüzümini dewlet qanunidinmu üstün qoyidighan héchqandaq ipade yoq. Dunyadiki hichqandaq bir hakimiyiet sistimisida Yéngi Aristotilizim yeni Uyghur medeniyetining munbet tupriqida ösöü yitilgen Frabizimning tesirige uchrimighan birmu dewlet yoq! Al-Frabining bu eserideki dewletchilikni asas qilghan bir yürüsh köz qarashliri, bolupmu medeniy dewlet, peziletlik sheher ahalisi iddiysi pütün dunyagha her xil yollar bilen tarqilip, kéyinki peylasoplar we siyasiyonlargha küchlük tesir körsetken, dep qaraymiz.

3. Al-Farabining „Kitabul Burhan“ Kitabi Heqqide

Abu Nasir Muhammed Al-Farabi Ilim-Penning köpligen tallirigha munasiwetlik témilarda qelem tewretken Eniskolopidik alimlirimizning biridur! „Kitabul Burhan“ Alimning Pelesepediki asasliq témisi Tengri, Adem, Étiqat, Exlaq, Qanun we Muzika heqqidiki nadir eserdur! Kitabul burhan Abu Nasir Muhammed Al-Farabi ning Eshu témigha béghishlan´ghan tesiri zor yene bir parche esiridur! Kitabul burhan Al-Farabining pelesepe dunyasigha biwaste chétilidighan wekilxaraktirgha ige eserlerning biridur! Al-Farbi Tengrizim, Buddizim, Manihaizim, Judezim, Kiristianizim we Islamizimdin Ibaret diniy telimatlarning tesirige uchrighan bir peylasop bolup, uning pelesepesi Bu dinlarning pelesepisini hul téshi qilghan halda shekilln´gen. Al-Farabining Kitabul Burhan digen esiri yoqarqi pikirimizning delili bolup, uningdin Ulugh Alim, Türkistan xelqining munewer ewladi Al-Farabi Insaniyet pelesepe tarixida bolupmu Türük-Islam kultural eneniside asasi rol oynighan Pelesepesining köp xil dinlarning pelesepisidin yughurulup chiqqanlighini körüwalalaymiz. Ulugh Alim Al-Farabi Gherip we Sheriqqe Alaqidar Logika, pelesepe we Theosopining hemme saheliride dégüdek isil we ijadiy mehsulatlarni ishlepchiqirip, dunya medeniyitige özgiche töhpe qoshqan ulugh peylasoplarning biridur. Al-Farabining bizgiche yétip kelgen eserliri 100 din ashidu. Bu eserlerning köpchiligi Azraq edebiy ijadiyiti we Muzika tetqiqatini hésapqa almighanda asasen digüdek Pelesepe, Siyaset we logika heqqide yézilghan bolup, Türük-islam dunyasidiki Gherip medeniyiti, dunya pelesepesi we logika tetqiqatining muqeddimisini achqan. Al-Farabining Ijadiyet jeryanidiki eng chong muweppeqiyiti logika saheside namayan bolghan bolup, Logika tetqiqatidiki shan-shöhritige asasen uinggha Aristotilestin kéyinki Ikkinchi oqutquchi yeni  Muallim-i Sani, dep pexirlik nam bérilgen. Dunya tarixida bundaq misallarni aldirap tapqili bolmaydu!

Al-Farabi Pelsepe qurulush jeryanida toghra we éniq uchur bilen teminleydighan we köngüldikidek pelsepe usulini shekillendüridighan Birinchi ustaz Aristotlestin miras qalghan namayende xaraktérlik pen silogizimning tereqqiyatigha mohim töhpelerni qoshti. Al-Farabi his, tuyghu, pikir, iddiye we telimatning pelesepe arqiliq otturgha qoyilidighanlighini, Dunyadiki pelesepiwi özgürüshlerning logoka ilmi arqiliq shekillinidighanlighini sherhiylep chüshendürdi. Al-Farabi  yene pelesepedeki yoqarqi munasiwetlerni belgüleydighan Silogizim ilimining mezmunlirini Insaniyet qurup chiqishni arzu qilidighan medeniy dewlet, peziletlik ahale we exlaghliq jemiyettiki ijtima’iy tertip asasidaki dunyaqarashlirini izahlap, Silogizimdin paydilinip, insanning tepekkur qudiritini namayan qilish iddiysini otturigha qoydi. Al-Firabining Kitabul Burhan yeni türükche ikkinchi analiz dep atilidighan bu esiri uning épizimologiyesiningla emes , belki métafizikini asas qilghan exlaq we siyasiy pelsepisining yiltizi bolghan Farbi  nezeriyisini mulahize qilghan burhan nezeriyisi bolup, Farabi pelesepiside Burhan nezeriyisi Girammatika, Logika, Tilshunasliq we Pelesepe penlirige chétilidighan bir nezeriye bolup,- Hetta shundaq déyishke boliduki-Al-Farabining pütkül pelsepe dunyasi we pelsepe telimatining yiltizi bu nezeriyedin teshkil tapqandur.

4. Al-Farabining „Idial Topluq: El-Medinetul Fazila“ Kitabi Heqqide

Idial Topluq:El-Medinetul Fazila digen bu eser arqiliq Al-Frabi özining insaniyet medeniyet ghezinisidiki en´güshter hésaplinidighan qedimqi Yunan pelesepe enenisi xususiyitidiki özi yéngidin berpa qilghan Türük-islam pelsepisining eng yirik namayendillirining biri ikenligini ispatlap, özidin kéyin kelidighan peylasoplargha pelesepe tarixidin köpligen uchurlarni élip kélip, özining emeliy ijadiyiti arqiliq örnek körsütüp, asiya xeliqlirining yene 1000 yildin kéyinki pelesepe tereqqiyati yoligha yoruq chüshürüp berdi! Al-Frabi Sokrates, Aplaton we Aristotillarning qatarida özliridin kéyin kélidighan Ibni Sina, Yüsüp Has Hajip, Ahmet Yesiwi, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yükneki, Biruni we ibni tufeyl qatarliq dunyawiy peylasop we mutepekkurlargha nahayiti keng dayirilik we chongqur tesir körsetti. Al-Farabi gerche yoquri tebiqedin kélip chiqqan bolsimu, yene Tarixta ötken ulugh shexislerge oxshash hayatini adettiki awam we emgekchi xeliqlerning heq-hoquq we bexit-saaditi üchün serip qildi. Al-Farabi ejdatlirimizdin kelgen qanche ming yilliq medeniyetning jarchisi, ailiwi we milli medeniyetning warisliq qilghuchisi we qurghuchisi, milliy pelesepimizning eneniwiy pirinsiplirining teshebbuschisi we dunya tarixida az körülidighan 500 hetta 1000 yillarni awal körgen we insaniyetning ortaq bexit-saaditi üchün bir ömür yürek qénini serip qilghan peylasoplarning eng muhim we asasliq wekillirining biridur! Al-Farabining  ijadiyetliridin qarighanda ini puqralar hoquqini qoghdash siyasetshunaslighining asaschisi dep teriplisekmu bolidu. Al-Farabi Pelesepe Tasrixi, Pelesepe Nezeriyisi, Pelesepe Yéziqchiliqi, Pelesepe Logikisi, Pelesepe Tilshunaslighi, Pelesepe we Siyaset Istitikisi qatarliq sahelerde öchmes iz qaldurghan Aristotlestin kéyinki ikkinchi ustaz diyishke eng sherti toshidighan, shundaq dep atashqa tolimu mas kélidighan bir shexsiyettur. Al-Farabining pelesepe sistémisini, pelesepeshunasliqqa ayit telimatlirini, bolupmu uning ghayiwi dewlet, medeniy sheher, peziletlik sheherlikler heqqidiki siyasiy nezeriyisi qatarliqlarni imkanqeder chongqur we keng da’iride tetqiq qilishimiz lazim. Al-Frabining Pelesepe Sistémisi xuddi bir mektep bolup, melum jehettin xelqaraliq chong din´gha oxshash unwérsal tesirge ige bibolup, Bu séstima xuddi telimatlar, iddiyeler, dunyaqarashlar we pikirler déngizidur!

Biz Uyghurlar tarixtin béri Al-Frabi, Yüsüp Xas Hajip, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yesewi Hezretliri qatarliqlarning Pelesepe Sistémisidin paydilinip kelduq! Biz Uyghurlar tarixtin béri Al-Frabining Pelesepe Sistémisidin qachan uzaqliship ketsek shu chaghda hakimiyitimizdin, heq-hoquqlirimizdin, Erkinlik we Hüriyitimzdin mehrum qalduq. Biz Uyghurlar tarixtin bériqidek Al-Frabining Pelesepe Sistémisidin Paydilinip, özimizning mawjutlighimizni qoghdap, medeniyitimizni tereqqi qildurup, mehkumluqtin qurtulayli disek, elbette uning sistemisidin bizni toghra yolgha bashlaydighan bir yol bugünmu yene chiqidu!

Bugünki bizning tiragédiyemiz medeniyet xezinimizdiki en´güshterlerdin yaxshi paydilinalmasliqtur! Idial Topluq: El-Medinetul Fazila qatarliq eserlerdin körünüp turuptiki Al-Frabining Pelesepe Sistémisi Milliy medeniyitmizning muhim terkiwi qismidur. Biz herqandaq bir sharayitta milliy mawjutlughimizni qoghdash, milliy maaripimizni güllendürüsh we Milletni küchlendürüsh we medeniyitimizni tereqqiy qildurushta eng awal özimizning ejdatlirining bizge qaldurghan medeniy miraslirigha bash urushimiz, andin qérindash andin qandash milletlerning medeniyet ghezinisidin derdimizge derman izdishimiz lazimlighini biliwalalaymiz! Al-Farabi bir milletni qandaq yitishtürush heqqide, Bir Milletning qandaq bolishi Heqqide, Bir Jemiyetni qandaq berpa qilish heqqide, Bir dewletni qandaq qoghdash we idare qilish heqqide özining  Idial Topluq: El-Medinetul Fazila digen esiride 1000 yildimu waqti ötmeydighan altundek iddiylirini bizge miras qilip qoyghan.

Idial Topluq: El-Medinetul Fazila  Al-Farabining eng muhim eserlirining biri dep qaralghan bu eserde otturigha qoyghan köz qarashlarning menbesi eneniwiy pelesepimizni menbe qilghan bolup, rohiyitimizdiki kiselliklerning sewebini toluq éniqlap, ularning dawasini ejdatlirimizning telimatlirini tetqiq qilip éniqlap chiqish bizge chüshken wezipedur!

5. Al-Farabining „Katégoriyiler we nutuqlar kitabbu’ul-mekulat we kitabbul-xatabé“ Kitabi Heqqide

Al-Farabi Türk-Islam dunyasidiki logika ilmigha eng ehmiyet bergen peylasoplarimizning biridur. Ulugh Alim Al-Farabiyning „Katégoriyiler we nutuqlar“;  „Kitabbu’ul-mekulat we kitabbul-xatabé“ digen eserliri arqiliq shu dewirdiki medeniyitimizni, bolupmu pelesepe we logika ilmimizning tereqqiyatini chüshünüp, bugünki riyallighimiz üchün xizmet qilduralaymiz.

Peylasop Al-Farabi pelsepe sahesidikige oxshash halda logika tetqiqati we edebiy-ijadiyet saheside özige xas bolghan pelsepiwiy telimat, yéziqchiliq uslubi we bugüngiche tesirini yoqatmighan pelesepiwi éqim yaratti. Bu ehwalni pelesepe tarixida uningdin ilgiri ötken yunan peylasopi Sokrates, Aplaton we Aristotil Shundaqla Özining yirik warisliridin hésaplinidighan Ibin-Sina/Awisénna, Yüsüp Xas Hajip we Ibni Rushdning oxshash sahediki ijadi eserliri bilen sélishturghanda téximu yaxshi chüshiniwalalaymiz. Al-Farabi Aristotiles öz eserleride ipadiligen iddiyelerni téximu béyitti we tereqqi qildurdi. Al-Farbi Yunan peylasoplirini ulardin 1000 yillar kéyin ottura we gherbi asiyagha tonushturup, ularning iddiyesi we telimatlirini sehipiler boyinche Türük-Islam dunyasining emeliyitige tedbiqlap, Özining pelesepiwiy telimati we nezeriyisini sheriq we gherip pelesepeliri asasida qayta qurup chiqti. Bu hadisini Uning Eserliridin körüwalalaymiz. Al-Farabi nutuq heqqideki bayanlirida Aristotiles otturigha qoyghan nutuq nezeriyisini Uyghur pelesepe enenisige maslashturghan halda qisqa, méghizliq we ixcham shekilde bayan qildi. Al-Frabi Yunan Peylasopliridin Sokrates, Aplaton we Aristotil otturigha qoyghan birqatar nezeriyilerni Türk-Islam dunyasigha özleshtürdi we Ularning öz aldigha yaratqan yekke nezeriyelirini, Uyghur medeniyet enenisige boysundurghann halda shu dewirning tarixi shara’itigha layiqlashturup qayta hayati küchke ige qildi. Al-Farbining bu „Katégoriyiler we nutuqlar“;  „Kitabbu’ul-mekulat we kitabbul-xatabé“ digen eserlirining Uyghurchesi téxiche neshir qilinmighan bolsimu, bu eserler bilen Türükche neshri arqiliq tonushup chiqqili bolidu. Bu Eserler Al-Farabining logikisi we pelsepesini chüshinishte bizge birinchi qol matériyal bolup, biz bu eserler arqiliq Uyghur medeniyitining dunyawi shan-shöhritini namayande qilalaymiz. Xulasilighanda Biz Al-Farabining logikaliq we pelsepewiy telimatliridin bügünki Uyghur jemiyitini qayta qurush we tereqqiy qildurush üchün intayin muhim purset we yip uchlirigha ige bolalaymiz!

6. Al-Farabining „Adabu’l-Mulükiye We Axlaqu’l-Ixitiyariye“ Kitabi Heqqide

„ Adabu’l-Mulükiye We Axlaqu’l-Ixitiyariye“ Al-Farabining siyasiy pelesepisige telulluq eserlirning biri bolup, buningda dewlet bashqurush, jemiyetni idare qilishta emel qilishqa ayit güzellik qarishi we qimmet qarishi qatarliqlar muhakime we mulahize qilin´ghan.

Al-Farabi yunan peylasopi Aplaton pelesepisidin élip, Awal Türükchileshtürüp andin Islamlashturup  bizgiche yetküzgen dep qaralghan iddiylerdin terkip tapqan bu eserni oqughan adem Uyghur pelesepisining gherip Pelesepisi bilen neqeder yéqin munasiwette bolghsnlighini körüwalalaydu.

Al-Farabining shu dewirge ayit eqil-paraseti bilen yézilghan bu esiride Aplaton we Al-Farabidin ibaret ikki peylasopning „Adem bashqurush we dewletni idare qilish seniti“ heqqidiki oy-pikirlirini chüshüniwalghili bolidu. Al-Farabi Gerche bu „Adabu’l-Mulükiye We Axlaqu’l-Ixitiyariye“ digen eserni nechche esir ilgiri yézilghan bolsimu, bügünki künde yenila hayati küchke ige bolup, bashqa milletlerning dewletchiilik ishliri üchün pahal xizmet qiliwatidu! Chünki Pelesepe we Logikagha ayit bilimler herqanche kona bolsimu, u insaniyetning ortaq eqil-parasetining namayendisi bolghachqa, paydilinish qimmiti hergiz özgermeydu.

Kilassik medeniyetlerge ayit nadir eserler bolupmu ulardiki Siyasiy we qanun penlirige ayit mezmunlar, bu sahede tetqiqat élip baridighanlarni, Oy-xiyal we tepekkur arqiliq ilim-penning yip-yéngi seyipillirige yiteklep mangidu! Kilassik eserlerdin peyda bolghan yéngi chüshenche we telimatlar  her yili yéngi chéchek achidighan we méwe béridighan

derexning yéngi notisi we shaxlirigha oxshash peyda bolup, insaniyet jemiyitining tereqqiyati üchün türtkilik rol oynaydu.

Al-Farabining eserliri yene dewlet erkanliri, alimlar, siyasetchiler we awam-puxralargha özlirining kimligini tonitidu. Bu eserler uningdin bashqa eser autorliri bashtin kechürgen ijtimayi pakitlar we tejiribe-sawaqlarni xulasilighan jümliler biz oqurmenlerge qandaq qilip téximu piship yétilish heqqide eqil ügütidu we qandaq qilip yaxshi bashqurghuchi, qandaq qilip yaxshi bashqurulghuchu we qandaq qilip bashqurghuchi we bashqurulghuchi ottursida yaxshi bir elchi bolalaydighanlighimiz toghrisida bezi aktip körsetmiler bilen teminledu.

Biz Uyghuristanliqlar tarixtin béri Pelesepe we Logika penlirige ehmiyet bérip kelgen xeliqlwerbiz! Shunga tariximizda Al-Farabi, Bruni, Ibin-Sina, Ahmet Yesiwiy, Jalaliddin Rumi, Ahmet Yesiwi  we Yüsüp Xas Hajiptek peylasoplar izchil halda chiqip turghan.

Biz tariximizgha qaraydighan bolsaq Uyghur xelqining Insaniyet jemiyitining özgirishi, medeniyetning tereqqiyati we milliy hayatimzdiki barliq ijabiy we selbiy hadisilerge Pelesepe, Théologiye, Étika, Edebiyat, Sennet, Logika we Siyasetshunasliq arqiliq uyghun pikriy jehettin yol tapqanlighini özimizning eqil közi arqiliq köreleymiz!

Dunya Kirzis ichide turiwatidu. Uyghuristan xelqi tarixta körülmigen xirisqa duchar boldi. Bugün dunyada uchur we téxnologiyeni asas qilghan hayatliq uslubining tereqqiyatigha xelqimiz kona bilimler we diniy étiqat métodlir bilen chara tapalmaydighan weziyetke duch keldi. Uyghurlar béshigha kelgen qara künlerning qandaq derijide özi üchün paydisiz ikenlikige qarimay, milliy mawjutlighini qandaq qilip qoghdap qélish heqqide eneniwiy medeeniyiti we bugünki dunya medeniyitidin paydilinip, pelesepiwiy, siyasiy we iqtisadiy meselilerni hel qilishning chare-tedbirlirini tépip chiqishi lazim!

Uyghur xelqi bir tereptin musemlikidin, bir tereptin assimilatsiyedin, yene bir tereptin érqiqirghinchiliqtin, yene bir tereptin Kultural qirghinchilqtin özini mudapiye qilsh üchün shexsiy, aile, jemet we kolliktip jehette küchlük riqabet ichide qaldi.

Uyghuristan xelqi Kündilik hayatta jiddiy éhtiyaj sewebidin özini, ailisini, jemetini, millitini qoghdap qélish üchün janliqlarda tebiy bar bolghan rohiy, zéhniy we eqliy énirgiyeni ishqa salimen, deydiken milliy medeniyet xezinimizdin paydiliq engüshterlerni izdep tépishi, bu ghayini ishqa ashurushta Al-Farabi qatarliq büyük ejdatlirimizning kishlik hayat, aile, jemet, millet we dewlet heqqidiki insaniyet ortaq köngül bölidighan meselilirige ahit telimatlirigha diqqitini yighip, özi, ailisi, jemeti, jemiyiti we muhiti heqqide bolupmu millitining teqdiri heqqide chongqur oylinishi lazim!

7. Al-Farabining „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ Kitabi Heqqide

Büyük Türk-Islam peylasopi Al-Farabining „Xetler Kitabi“ (Kitâbu’l-Hurûf) namliq bu esiri Yunan peylasopi Aristotilesning métafizikiliq pesepesining tesiri asasida yézilip, yorughluqqa chiqqan bolup, eserning bir yiltizi qedimqi uyghur medenyitige, yene bir yiltizi Yunan pelesepisige tutashqan. Al-Farabining pelesepiwi telimati dunya pelesepe tarixida muhim orunni igileydu. Peylasop Al-Farabining eserliri we eserliride algha sürülgen oy-pikirliri teripidin chongqur oylan´ghanda, uni chüshinish we uning pelesepe tariximizdiki nopuzini békitishte qiyinchiliq we mesile barliqi bilen alahide közge körün’gen téma bu eserning tékistning Aristotilestin biwaste kelgenligi yaki Al-Farabining esiri ikenligi heqqidiki téma bolup, bu eserni Türükche neshirge hazirlighan Farabishunaslar eserni Aristotlesning emes belki Al-Farabining esiri, dep höküm qiliship, eser heqqidiki talash tartish we shühbilerni bir terepke qayrip turup, eserni ishench bilen „Al-Farabi métafizikisi“ digen nam bilenmu tilgha élin´ghan. Qandaqla bolmisun, Al-Farabining „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ kitabning Aristotilning métafizikisigha ayit esirige pütünley oxshash qurulma we mezmun´gha ige dep qarsh hichqandaq bir emeliy pakit arqiliq delillenmigen!

Qolimizgha hazirghiche yitip kelgen „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“  kitabida, Ulugh alim, peylasop Al-Farabi özining özgiche uslubi rushen körünüp turidu. Ulugh alim Al-Farabi Bu „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ Esiridiki logika we métafizika bilen munasiwetlik mesililer qismen Aristotles eserlirining alahiydilikige ige bolghan bolsimu,-Bundaq bir hadisining bolishi ilgiri yashighan alimlar bilen kéyin yashighan alimlarning ijadiyet hayatidaki bir-birining iddiysige warisliq qilishqa munasiwetlik bolghan normal hadise-  Eserdiki til bilen logika, jemiyet we hakimiyet, pelsepe bilen dewlet otturisidiki munasiwet qatarliq nurghun ilmiy meselilerni Autor özining eneniwiy pelesepiwi qarishi we qimmet qarashliri bilen ijabiy we ijadiy jehetlerdin bir terep qilidu.

„Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“ namliq bu eser logikiliq we Antologiyilik tetqiqat meqsetide misal keltürülgen türlük sehipilerni sözmu söz, jümlimu jümle we abzasmu abzas tekshürüsh bilen bashlinidu, andin bu türlük hadisilerning bashqa tillarning we medediyetlerning kontékisinda we her xil tillarda qandaq ipadilinidighanliqini chüshendürüp, bu ilmiy hadisilerning medeniyet, til, logika we Antologiyelik hadisiler keltürüp chiqarghan parallil türlerning barliq cheklimiliridin halqip, pütkül insanlargha ortaq shekilde omumlashqanliqini tekitleydu.

Al-Farabi uningdin bashqa „Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“, eserde bu türlerni yeni ilmiy hadisilerdiki medeniyet, til, logika we Antologiyelik hadisiler keltürüp chiqarghan parallil türlerining barliq cheklimiliridin ghelbilik halqip ötüp, pütkül insanlargha ortaq shekilde omumlashqanliqini,bir-birlep chongqurlap tekshürülüp, „madda“ , „tasadipiy“ , „nerse“ we „mewjutluq“ qatarliq métafizikiliq we logikiliq uqumlarnimu Türük pelesepesi we Yunan pelesepisini yughurup chüshendürüp, pelesepe tereqqiyatimizning kéyinki tereqqiyatini mustehhem asas bilen teminlgen. Téximu muhimi , Al-Farabi özining„Tékistler Kitabi yeni Kitabul Huruf“, eseride özining pelesepide yaratqan telimati, uslup métodigha asasen özgiche bolghan ijadiyet usulini qollunup, Al-Farabiyche métafizikadin logika , Al-Farabiche Logikadin Tilshunasliqqa, Al-Farabiche Girammatikadin Jemiyetshunasliqqa, Jemyetshunasliqtin siyaset ilimigiche,  Siyasetshunasliqtin dewletchilikkkiche bolghan nurghun ilmiy meseliler heqqide Al-Farbiche öz köz qarashlarni bir-Bir birlep ilmiy halda insanlargha teqdim qilghan.

8. Al-Farabining „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar“ Kitabi Heqqide

„Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar“ digen eser Al-Farabining bizgiche yétip kelgen yene bir esiridur. Pelesepe medeniy milletlerning qanunidur. Insanlar yüksek deijide medeniyetleshkende qanun we diniy emir-meruplar küchtin qélip, jemiyetni étika we pelesepe idare qilidu!

Pelesepini Insan pelsepisi, Ammiwi pelsepe yaki puqrawi ilim disimu bolidu. Chünki Insaniyet medeniyiti tereqqi qilghanche pelesepedemu yéngi yéngi shaxlar peyda bolup tereqqi qildi we Pelesepesiz Yashighili qettiy bolmaydighan bolup ketti. Pelesepe insanlarning xudadin, hakimiyettin, özining xeterlik Ego/Nefsidin we özidin küchlük bolghan sheyi we hadisilerdin özini qoghdishi we Xudani, Öz hakimiyitini, Kolliktip küch-qudiritini rezil küchlerdin we zalimlardin qoghdishi üchün yaritilghan ilahiy qanundur!

 „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar“, atliq bu eser yenila Al-Farabiyning bashqa eserlirige oxshshla özining ixtiyari qelem tewretken bashqa eserliridiki asasliq témilarni öz ichige alidu.Bu „Fusulün Müntezea yeni Tallanghan bablar„ namliq eserde Al-Farabi eserliridiki kona téma yeni dewletchilik, logika, Til, exlaq we siyasiy penler Al-Farabining asasliq qiziqidighan mezmunlar asasliq tetqiq qilin´ghan. „Fusûlün Müntezea , Yeni Tallanghan Bablar“ , ilgiri „Fusulü’l-Medenî“ depmu Türükche élan qilinghaniken. Al-Farabining peylasoplargha xas salahiyette köngül bölüdighini Dewlet, Hakimiyet we Jemiyet bolup, weten we Milletsiz bu üch nerse özligidin mawjut bolup turalmaydu! Bu eser Uyghur dewletchilik iddiyside teng barawerlik, démokratiye, erkinlik we hüriyettin ibaret Islamiy ellerning asasiy mesililirige béghishlanghan muhim eserlirining yene biridur.

„Fusulün Müntezea , Yeni Tallanghan Bablar“ namliq bu Kitabning témisi Xuddi „Qut Atghu Bilik“ke oxshashla insanlarning heq-hoquqi, dewletnig nopuzi, iqtidar muemmaliri, shexs we ijtima’iy shara’it we siyasiy iqtidarni mumkin qilidighan imkanlar yeni exlaq, qanun we siyaset  qatarliq Témilargha béghishlap yézilghan; Al-Farabining meqsiti dewletni teshkil qilghan sheher we qishlaqlarni bashqurush, jemiyetning güllinishi, xelqining turmushini yaxshilash we xelqini bextke yéteklesh üchün zörür bolghan ishlar toghrisida pelesepe pirinsiplari asasida jemiyet ezalirigha telim-terbiye bérishtur. Al-Farabining bu prinsiplarnining neziriyiwi asasi  asasliqi Yunan peylasopi Aplaton we Aristotilesning eserliridiki ilghar iddiyelerning tesirige uchrighan. Al-Farabining  bu eseri yüz babtin terkib tapqan bolup, hejimi birqeder chong we nadir eserlerning biridur! Al-Farabining bu esiri arqiliq biz uning pelesepiwi sistemisini etrapliq tetqiq qilip, uning bibaha iddiysini bugünki riyallighimiz üchün xizmet qildurushimiz lazim!

9. Al-Farabining „Es-Siyasetü’l-Medeniyye yaki Mebadi’ül-Mevcudat“ Kitabi Heqqide

Al-Farabining bizgiche yétip kelgen yene bir esiri „Es-Siyasetü’l-Medenye yaki Mebadi’ül-Mevcudat“ digen eserdur.

Al-Farabining Türük-Islam pelsepisini métod, términologiye we téma jehettin tereqqi qildurghan „Es-Siyasetü’l Medeniye“ dep atalghan bu esiri siyasiy pelsepe, téologiye, edebiyat we sennetning asasliq alahiydiliklirining qandaq bolidighanlighi heqqide ilmiy izdinishlerni élip barghan.Al-Farabining bu esiri shu dewirdiki „El-Medinetü’l-Fadıla“ bilen ortaq témini ipadiligen bolsimmu, „Es-Siyasetü’l Medeniye“digen bueserde Al-Farabining Uyghur medeniyitini asas qilghan qarashliri namayand bolup turidu. Al-Farabi özining „Es-Siyasetü’l Medeniye“ namliq bu eserde insaniyet jemiyitining mewjut bolup turushning asasiy prinsiplirini asasi nuqta qilip turup, pütkül insaniyetke yeni pütkül millet we milletlerning chong kichik goruppilirigha hayatliq ata qilidighan pirinsiplar we mustehkem qa’idilerni tépip chiqish üchün pidakarliq bilen bash chökürüp izdinidu. Biz Uyghuristan xelqining her türlük insaniy kirzislirini yéngip chiqishta Ejdadimiz Al-Farabining „Es-Siyasetü’l Medeniye“ digen eseridiki aktip iddiyelerdin yeni teshebbuslardin janliq paydilinishimiz lazim!

10. Al-Farabining „Logika Ilimini tonushturush risalisi“ Yeni „Mantığa Giriş Risaleleri“ Kitabi Heqqide

Logika herqandaq pelesepening kirish sözidur. Logikaliq tehlil, Matimatikaliq Hésaplash we Tilshunasliqqa Ayit Éniqlima qatarliqlarsiz Pelesepeni tesewwur qilghili bolmaydu. Logika, Matématika we Tilshunasliqqa Alaqidar Meseliler bolsa  pelesepediki eng muhim ana témadur.

Al-Farabi eserliri Sheriq medeniyitining jümlidin islam pelesepisining asasini yaratti. Herqandaq telimat özining ediologiyesini logikiliq, mathématikiliq we Tilshunasliqqa dayir qurallardin paydilinip ispatlashqa gheyret körsütidu.

Al-Farabi bu „Logika Ilimini tonushturush risalisi“ Yeni „Mantığa Giriş Risaleleri“eseride meselige logika nuqtisidin qarap, Isagogik (Kunst der Einführung in eine Wissenschaft, besonders die Lehre von der Entstehung der biblischen Bücher) Yeni ilmiy izdinish sennitidiki besh uniwérsal pirinsip asasida tehlil qilip, Isagogiktaki besh uniwérsal pirinsip we ular otturisidiki munasiwetlerni özining ilmi telimatliri asasida tekshürüsh élip baridu we Bu besh pirinsipning yéterlk emesligini otturgha atidu.

Al-Farabi bu eserde ilmiy izdinishte lewzi we lewizning türliri, testiqler arisidiki periqler, qıyas we qıyasqa alaqidar bolghan maharetler, mantıq, liksika, Morpologiy, sintakis we grammatika ottursidiki munasiwet we insan lewızlerining delaletige oxshash biryürüsh konalar tetqiqat objékti qilin´ghan. Bu eserde yene ijdimayi, ilmiy we exlaqi sahelerge bérip chétilidighsn ilgiri, axiri, bashlinishi we songi, ihtimal, herhalda, indiodallliq we kolliktipliq kebi birqatar atalghularning ilmiy izdinish jehettin qandaq derijide bolidighanlighini ilim ehlige ügütishni asasliq meqset qilip, özining ijadiy pikirlirini tarixqa tenqidi nuqtinezerdin muamile qilish asasida chongqur analiz élip barghan.

Bu kitapta Al-Farabining Logika ilimidiki yoqarqi témilarni téximu choqngqurlap tehlil qilish meqsidide, Alimning bu témilargha béghishlan´ghan türk tiligha terjime qilin´ghan ismi „Et-Tavtıa, El-Fusulü’l-Hamse“, „Kitbu Isaguci Ey El-Medhal“, „İhsau’l-Ulüm“ we  „Et-Tenbih ala Sebili’s-Saade“atlıq eserlirı bu kitap bilen birlikte bir aragha ketürilip türkche neshir qilin´ghan. Bu eserlerning hemmiside Logikaning Al-Frabiningche mentiqening meqsidi, öz ichige alghan mezmunliri, oynaydighan roli, paydisi we ehmiyiti ilim mestaniliri üchün qayil qilarliq chüshendürülgen. Bu eserning Uyghur kilassik medeniyitini tetqiq qilish we Milliy medeeniyitimzni tereqqi qildurushtiki ehmiyiti intayin zordur!

11. Al-Farabining „Derijidin Tashqiri Dewlet El Medinatul Fazila“ Kitabi Heqqide

Al-Farabining  „Derijidin Tashqiri Dewlet El Medinatul Fazila“ esirining birinchi qismi „Medine munewwere Fazila“ ning témisi muellipning Allahgha bolghan qelben étiqadi bilen biwasite we udul munasiwetliktur. Al-Farabi eserning bu qismida islam enenillirini islahat qilish, xeliqaralashturush we zamaniwiylashturush terepdari ikenligini isharet qilghan.Al-Farabi bu eser arqiliq islam dunyasining köz qarashliridiki eneniwi islam idiyisi we ehli sünnetke tenqidi nuqtidin qarap, oqurmenlerning diqqitini ijtimayi islahat we yéngiliqperwerlik teshebbusi arqiliq aydinglitidu we jemiyet serxillirigha yéngiliq, islahat we tereqqiyat témilirida agahlandurushta bolup, jemiyet ezalirini tereqqiyat meselisige nuqtiliq diqqet qilishqa ehmiyet bérishni chüshendürüsh üchün tirishidu.

Bu kitap eslide xaqaniye/Uyghur türkcheside yézilip kéyin Erepchige we Awropa tillirigha terjime qilin´ghan boishimu ihtimaldin anche yiraq emestur! Al-Farabi eserlirini ana tili Uyhurchi yazghan kéyin özi we bashqilar teripidin erep we parischigha terjime qilin´ghan bolishi mumkin. Mesele tarixning qara-boranliri we judunliri, ichki urush we tajawuzchilarning érqi we kultural qirghinchilighi, shundaqla ilim düshmenlirining qesten keltürüp chiqarghan kirzisliri  sewebidin otturgha chiqqan jahalet yillirida Al-Farabining qolyazmiliri saqlinip qalalmighan. Shundaq déyishke boliduki, Al-Farabi xaraktéri we peziliti nuqtineziridin qarighanda özining köp sanliq eserlirini awal Uyghur/Xaqaniye Türkcheside  yazmay qalmaydu, uning eserliridiki milliy qediriyet heiqiten bashqikarning hesitini qozghaydu. Hemme adeem bizdin eshundaq bir alim chiqsiken,dep qaraydu, shunga yat milletler uning eserlirige periqliq selbi we ijabiy tereplerdin yéqinlashqan bolup, orginal tékistlerge periqliq ademler her xil meqset we gherezlerde qol tegküzüp, melum özige mayil mezmunlarni ekligenligi eserlerning oxshimighan neshirliride melum bolup turidu. Al-Farabi eserlirining xilmu-xil neshirliride, Autorning esli orginal idiysige anche mas kelmeydighan nuqtalar, ilim sahesidikilerge nisbeten xuddi bir körünerlik kemtüklük süpitide namayan bolup turmaqta. Emma biz Uyghurlar Al-Farabining oxshimighan tillardiki terjimiliridiki iddiywi we meniwi omurutqadin, Alimning esli orginal eserlirining simasi we illiq tebessumini körüshimiz lazim!

12. Al-Farabining „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ Kitabi Heqqide

Al-Farabining „Logikida ishlitilidighan Ibareler“kitabining meqsiti Tilshunasliq, Girammatika we Logikadiki aktiwal meselilerni bir terep qilishtur. Al-Farabi bu eserde tildiki sözlesh we yézish jeryanida isim, éniqlighuchi, toldurghuchi we xewerni qollunish usullirini ilmiy sherhiyleydu. Al-Farabi Uningdin bashqa ilmiy we bedihiy eserlerdeki Muqeddime, Xatime, Isim we atalghu, söz-ibare, abzast we jümle qatarliqlarni menisini bilmise bolmaydighan sözler da’irisige kirgüzüp, bezi jaylarda mexsus formulalar arqiliq alahiyde tekitlen´gen.

Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitabida Muqeddime yeni Kirish söz we Xatime we xulase, so’al sorash we jawap bérishte qollunilidighan usullar, chareler, tedbirler, téxniklar ilmiy usulda sherhiylen´gen. Obyekitning Subyékti we söz menisidiki oramlirigha ayit  tilshunasliq, Girammatika we Logikagha ayit ilmiy munasiwetlerni ishlitishtin burun  perez qilish jehette öz qarashlirini otturgh qoyup, omumiy menalarni Isalogiyediki yeni tetqiqat méthodidiki  besh unwérsal bölüsh we terkiblesh pirinsipigha baghlap oqutush usuli bolghan usuli qiyasni, uning türliri asasida sherhiylep chüshendürgen.

 Omumen qilip éytqanda, Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitabidiki asasliq meqset Girammatika, Tilshunasliq we Logika qatarliqlarghs alaqidar Pelesepiwiy mesililerni chongqurlap tetqiq qilishtur! Al-Frabi bu eser arqiliq ilim tehsili, notuq we oqutush sahesige munasiwetlik bir qisim usul, chare, tedbir we téxnikilarni tonushturushni meqset quilidu. Al-Frabi Pelesepediki güzütish, oylash, tepekkur qilish qatarliqlargh éniqlima bérish arqiliq pelesepediki logika sennitini Girammatika, Tilshunasliq pirinsipliri asasida oqush, ügünish we ügütüsh ishlirigha tedbiqlashtiki qiyinchiliqlarni asanlashturushni hel qilish charisini tapqan. Al-Farabi shu arqiliq abstrakt meselilerni insan tepekkurda qandaq tesewwur qilip we hissiy shekil hasil qilishni, bezi uqumlarning subyektidiki amillargha asasen oqughuchilar we Anglighuchilargha qulayliq yaritip bérishni asasiy meqset qilghan.

Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitap oqurmenlerni logika ilmining alahiydilikini chüshüneleydighan irade rohiy küch bilen teminleydu. Al-Farabining bu „Logikida ishlitilidighan Ibareler“ namliq Kitabi yene Grammatika, Tilshunasliq we Logikining alahide sahelirini periqlendürüsh we igiligen métodlarni kündilik turmushtiki söhbetler, diyaloglar we notuqlarning sirtida, ilim-pendiki abstirakt mesellerge alaqidar téxnikiliq söhbet, diyalog we notuqlarning barliqini ilmiy usullar bilen bayan qilish arqiliq, Oqurmenlerni turmushtiki we kitaplardiki  tillardin bashqa oxshimighan sewiye we menadiki Söz-Ibare  dunyasigha bashlap kirip, Pelesepe, Isitika, Tilshunasliq, Girammatika penliri heqqide bilim ashurushni meqset qilghan kishilerge ming yildin kéyinmu waqti ötmeydighan ilmiy pikirlerni textim qilidu.

Ahmet Yesiwi (1093-1166) ning „Diwani Hikmet“ke toplan´ghan eserliri, Ahmet Yüknekining „Etebetul Haqayiq“ qatarliq Eserlerde shu dewirning rohigha asasen noqul din teswirlenmestin, erkinlik, xeliqperwerlik we meripetperwerlik témisi asasi orungha qoyuldi.

Yoqarqi shah eserler shu eserlerdiki ilghar iddiyler téximu yüksek pellige kötürülgen „Qiseyi Rabghuzi“din aran 250 yil awal yézilghan bolup, bu ikki dewirdiki shah eserler 150 yil etrapida kéiyin yézilghan Alishir Newayining ulugh esiri „Xemise“ we yene „Qiseyi Rabghuzi“din 250 yillar kéyin Mahmut Qizi Shaire Amannisa Hénim bashliq musik alimliri teripidin retlinip chiqilghan Dunyawiy kilassik eser „Uyghur 12 Muqami“ge baghlinip, shanliq Uyghur medeniyitidiki ming yilliq izchilliqni bizge riyal pakitlar bilen körsütüp béridu.

Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzining Bu eseridiki „Bahariyat“ Shieri bilen Ulugh dewlet erkani Yüsüp Xas Hajip Al-Balasaghunining „Qutatghu Bilik“ Dastanidiki „Parlaq Baha Pesli we Ulugh Bughrahan Mediyesi“ diki til, uslup, istilistik waste we bedihiy teswirlerdiki oxshashliq, pelesepiwiy paralliliq we meripetperwerlik, inanperwerlik we wetenperwerlikke ayit pelesepiwi qarashlarni ipadileshteki bir-biridin herqandaq jehette qélishqusiz, edebiy pasahet jehettiki mukemmellik we eserlerdiki edebiy we tengdashsiz pelesepiwiy belaghettin, bu qusursiz eserlerning qaysi ira we qaysi esirlerning qaysi dewirliride qaysi milletke tewe bir aptur teripidin yézilghanlighi bugünki dewirdiki uyghur meniwiy kimlikige qiyaslighandimu kün nuridek ochuq ashikare halda ayan bolidu.

Awropa téxiche ottura esir qarangghulighida ingirawatqan büyük Türkistan özining medeniyet jehettiki altun dewrini yashawatqanidi. Bundaq bolishida ushbu jughrapiyege xoshna bolghan rayonlardiki ilim-pen yüksilishining ijabi tesiridin bekraq Uyghurlarning özining medeniyet enenisidin kelgen iniritsiye asasliq rol oynap ketkenidi. Qarahanilar dewrige kelgende Uyghurlar Islam dinini qobul qilip, özlirining islamiy eqidilirini Tengrichilik dewri, Buddazim dewri, Musewiylik dewri, Manicheizim dewri we Christianliq dewride milliy medeniyet arqiliq sintizlep kélishtürgen ilghar medeniyet pundaménti üstige yerleshtürüp, dunyada kamdin-kam körülidighan gherip we sheriq medeniyetlirining alahiydilikini Özide ghelbilik özleshtürgen Uyghur medeniyetitini yarattqanidi. Shunga Uyghurlar we qandashliri islamgha köchüp  uzaq ötmey medeniyet tereqqiyatida kamdin-kam körülidighan bir güllinish dewrini bashtin kechürdi.Shuni alahiyde astigha sizip eskertimizki Uyghur Islamizimi, Ottura sheriq islamizimidin bay we köp qirliq bolghachqa, Islam édiologiyesi bu Dinni Qarahanilar, Ghaznewiler we Samaniylardin Ibaret Türk dewletliri Qobul Qilghandin Kéyin Téximu Heywetlik Derijide Güllinip, Tillarda Dastan Bolidighan Altun Dewrini Yashidi.

Bu dewirde Uyghurlar asmandiki yultuzardek tarqilip yashighan jughrapiyeside yeni Dunyaning Asiya Hun Émparaturlighi, Aqhun Émparaturlighi we Qushhanlar Émparaturlighi; Köktürkler Émparatorlughi, Uyghur Émparatorlughi, Qarahanilar, Ghaznewiler we Samaniylar Höküm Sürgen büyük bir parchisida dunyawiy alimlar yitiship chiqti.

Bulardin Qarahaniylar dewride yashighan Ikkinchi Ustaz dep nam alghan Al-farabi ( 870-950), Dangliq Esiridin „Peziletlik Sheher Ahalisi“, Dunya Tip Ilimining Buwisi Ibin-Sina (980-1037) Dangliq Esiridn „Meditsina-Qanuni“, Ghaznewiler dewride yashighan Dunyagha dangliq Alim Matématiker, Kartografer, Astronomer, Astrologer, Philosopher, Pharmakologer, Miniraloger, Forshungsreisender, Tarixchi we Tilmach Al-Bruni(973-1048), Dangliq Esiri 146 kitaptin terkip tapqan oxshimighan ilim tallirigha mesnup 13,000 betlik unversal eserler, Abbasilar dewride yashighan Ebu Japer Bin Muhammed Musa Al-Harezemi (780-850),dangliq esiri „Al-Kitabul Muhtasar Fi Hisabil Al-Gebira Velmukabike“dur. Qarahanikar dewride yashighan Mahmud Al-Kashegiri (1005-1105), Dangliq esiri „Diwan Lughatul Al-Türk“  Qarahanilar dewride yashighan Yüsüp Xas Hajip Al-Balasaghuni (1017-?), Dangliq Esiri „Qud-Atqu Bilig“ qatarliqlarni misalgha keltüreleymiz!

Yoqarqi Alimlar we Alemshomul keshpiyatlirini biz yotimizgha urupla tapmiduq. Herqandaq medeniyetning bashlinishi, tereqqiyati we dawami bolidu. Uyghur medeniyitimu eshundaq tagh yolidek toxtimay yükselgen bir jeryanni bashtin kechürdi. Yüsüp Xas Hajip Al-Balasaghunining 1069-Yillarda yézilghan „Qutatghu bilik“ esiri,  Nesridin Burhaniddin Oghli Rabghuzining texminem 1330-yillarda yézilghan „Qiseyi Rabghuzi“ esiri, Hezreti Alshir Newayi texminem 1485-yillarda taamlighan, „Heyratul Ebraz“, „Perhadi-Shirin“, „Leyli we Mejnun“, „Sebbi Seyyare“, „Seddi Iskender“ qatarliq uzaq yilliq ijadiyitining yüksek pellisi bolghan, 5 chong dastanni özichige alghan dunyagha meshhur „Xemise“  digen gigant esiriniUyghurlardiki Al-Farabidin bashlan´ghan ilim-pen yolining dawami dep qarisaq tamamen heqliqbiz.Ilim-Pen Asminida parlighan Yoqarqi Büyük alimlar dewir nuqtisidin qaighanda, bu eserler mexsus bir diniy eserler bolidighan yerde, din we pelesepedin halqip ötüp, öz aldigha 1000 yillar kiyin´gimu yol körsütidighan meniwiyyat kengliki köp qirliq, köp qatlamliq penlerge bérip chétilidighan ghayet zor büyük telimatini yeni özlirining ilmiy sistimisini berpa qilip Insaniyet medeniyitige til bilen teripligüsiz töhpelerni qoshti.

Qarahaniylar dewride yashighan Ikkinchi Ustaz dep nam alghan Al-farabi ( 870-950), Dangliq Esiridin „Peziletlik Sheher Ahalisi“, Dunya Tip Ilimining Buwisi Ibin-Sina (980-1037) Dangliq Esiridn „Meditsina-Qanuni“, Ghaznewiler dewride yashighan Dunyagha dangliq Alim Matématiker, Kartografer, Astronomer, Astrologer, Philosopher, Pharmakologer, Miniraloger, Forshungsreisender, Tarixchi we Tilmach Al-Bruni(973-1048), Dangliq Esiri 146 kitaptin terkip tapqan oxshimighan ilim tallirigha mesnup 13,000 betlik unversal eserler, Abbasilar dewride yashighan Ebu Japer Bin Muhammed Musa Al-Harezemi (780-850),dangliq esiri „Al-Kitabul Muhtasar Fi Hisabil Al-Gebira Velmukabike“dur. Qarahanikar dewride yashighan Mahmud Al-Kashegiri (1005-1105), Dangliq esiri „Diwan Lughatul Al-Türk“  Qarahanilar dewride yashighan Yüsüp Xas Hajip Al-Balasaghuni (1019-1077), Dangliq Esiri „Qud-Atqu Bilig“ qatarliqlar aldirap waqti ötmeydighan muhteshem Ilmiy we pelesepiwiy telimatini shekillendürüshke qeder yüksilip, dunyada yéngi bir örnek yaratti, gheripte bolsa bundaq eserler edebiy oyghunish herkitidinmu xéli kéyin yeni 5-6 esir kéyin eshu ilim-pen keshpiyatliri gheripke tarqalghandin kiyin andin barliqqa keldi.

Mana Bu Bir riyalliq! Asiya jümlidin Büyük türkistanda edebiy oyghunushning xuddi bir yanar tagh cheshmisidek dayim tütep, dayim qaynap, dayim bulduqlap éqip turuishi gerche bir pütün asiyadiki siyasiy, eskiri we iqtisadiy bikinmichilikning cheklimiligi tüpeylidin gerche ilim-pen we edebiyat-sennette parlaq bir güllinish dewiri partiliyalmighan bolsimu, Gherbiy Awropada edebiy oyghunush dewrining pütlkül jemiyet xaraktérliq islahat dewrining barliqqa kélishige wastiliq tesir körsetmidi digili qetti bolmaydu.

12.11.2023 Gérmniye

Onikkinchi bab

Millitimiz we Milliy Mawjutliqimiz Heqqide Oylighanlirimiz

Milliy til-yéziq bir milletning jéni. Öz til-yéziqi bolmighan milletlerning milliy mawjutluqidin söz achqilimu bolmaydu. Milletning mawjut bolup turishini, shu milletning medeniyet tereqqiyati belgüleydu.medeniyet tereqqiyati shu milletning milliy til-yéziqini aldinqi shert qilidu.milliy til-yéziqisiz milliy medeniyetning mawjut bolup turishi we rawajlinishini hergiz tesewur qilghili bolmaydu.

Bir milletning til-yéziqi shu milletning kolléktip pissixikisi, shu milletning milliy xaraktéri, shu milletning milliy tepekkuri we shu milletning hayatliq pelesepisining menbiyidur. Milletlerning hés-tuyghuliridin chüshenche, chüshencheliridin pikir, pikirleridin idiye, idiyeleridin medeniyetler köklep chiqidu.yoqarqilarning hemmisi til-yéziq wastisi arqiliq emelge ashidu.

Biz ejdatlirimizning hés-tuyghusi, chüshenchisi we pikirliridin insha qilinghan medeniyet baghchisida yashaymiz.bizdin bashqa dunya milletlirimu ejdatliridin miras qalghan medeniyetler bostanliqida öz-ara keskin riqabet ichide hayat kechüridu. Milletlerning ottursidiki uzaqqa sozulghan bu riqabet we Küreshte özidin yatlashqanlar asta-asta yoqalsa, milliy qediriyetlirige sadiq bolghanliri tediriji küchlinidu we qudret tapidu!

Bu yilqi xelqara ana til bayrimi munasiwiti bilen uyghurlarning milliy mawjutliqining, uyghurlarning milliy medeniyitining we uyghurlarning diniy etiqadining jiddiy xeterge duch kelgenlikidin ibaret nazuk tema üstide azraq oylinip qaldim.

Til-yeziq bir milletning milliy mewjutliqining hul teshi. Emma unutmasliq kerekki eger uyghur tili we yeziqi milliy edi’oligiyimizdin chetnep ketken bolsa uning keltürüp chiqarghan boshluquni toldurmaq asan emes. Uyghur tili we yeziqi milliy edi’oligiyimizdin chetnep ketken bolsa, u halda milliy til-yeziqimizning bar bolghini milliy mewjutliqimizni qoghdap qelishta özining ijabiy rolini keskinlik bilen oyniyalmay qalidu.

Dunyadiki bashqa milletlerge oxshashla biz uyghurlarning til-yeziq, örpi-adet, diniy etiqat, ilim-pen, edebiyat-sennet, pelesepe, iqtisat we bashqa tereplerdin ming yillardin beri shekillengen özimizge xas bir enenisi bar. Bu en-ene ilgirki herqandaq dewirdikige qarighanda teximu küchlük teqezza bilen beyitish we tereqqiy qildurushqa muhtaj boliwatidu.

Dunya tereqiyatigha egiship milliy medeniyitimizde jümlidin edi’ologiymizde yengi-yengi hadisiler köpüyiwatqan bolsimu, u milliy tepekkurimizning shallishidin ötküzülmigenliki üchün xuddi exlet döwisidek millitimizning kolliktip pissixik we meniwiy saghlamliqigha ekis tesir körsütiwatidu.

Biz uyghurlar gerche her türlük seweplerdin medeniyet saheside bezi ilgirleshlerni qolgha keltürgen bolsaqmu, yat we yengi pikirlerni we etiqat hadisilirini emiliyitimiz we ehtiyajimizgha uyghun bir terep qilalmiduq.bashqa milletlerdin siyasiy, iqtisad we ma’arip qatarliq tereplerde barghanche arqida qalghanliqimizdin, millitimiz hazirqi zaman dunya tereqqiyatigha masliship bolalmay xelqimiz ademni chöchitidighan jiddiy riqabet qaynimida qaymuqup qaldi.

Mushundaq bir waqitta millitimizning milliy mawjutliqini heqiqi qoghdap qalidighan zamaniwiy pikir we iddiyni ishlepchiqirip, millitimizni qudret tapquzidighan toghra yolni tepish biz ziyalilarning bash tartip bolmaydighan ulughwar wezipimiz.

Kishilerning nime deyishidin qetiy nezer, peqet iddiyela dunyani üzil-kesil özgertiwetidu – deptiken engiliz danishmeni robin willyamis. Robin willyamis bu heqte toghra eytidu. Mu’ellesep künimizde urush meydanlirida emes belki pikir meydanlirida teximu köp qan töküliwatidu. Qudretlik milletler yeni engilizlar, germanlar we yehudiylar uyghurlar u yaqta tursun hetta hindi, erep we xitaygha oxshash arqida qalghan bashqa xeliqlernimu yengidin qurup chiqiwatidu.ular dunyaning yengi kün tertibi projektige tehdit bolush ihtimali bolghan xeliqlerni ajizlashturup, dinni süyistimal qilip qarshiliq körsütiwatqan isyanchilarni ittipaqdash küchlerdin paydilinip yoqutiwetip baridu, yaki ishenchlik dep qaralghan xeliqlerge qoshuwetipbaridu.

Wetinimiz xitay mustemlikisige chüshüp qalghan bir esirge yeqin waqittin bashlap tereqqiy qilghan döletler, birleshken milletler teshkilati, awropa ittipaqi we shimaliy atlantik ehdi teshkilati qatarliqlar illuminati dep atalghan millettin, dindin we yerlik medeniyetlerdin halqighan qarangghuluqtiki sirliq küch, dep qarap kelingen elim-pen we texnologiyeni pütünley monopol qiliwalghan, qolini nerge sunsa yetidighan eshu xelqaraliq teshkilatning kontrolliqida turiwatidu.

Gheriptiki we sheriqtiki siyasiyonlar, milyarderlar we alimlar illuminati tüzgen yer shari xarakterliq istrategiylik pilanlirining türtkiside dunyawiy yengi tertipni ornutush üchün qanche yüz yildin beri dunyaning herqaysi jaylirida pa’aliyet qilip keldi. Uyghur qeshqeriye dewlitini, birinchi we ikkinchi jumhuriyitimizni yiqitqanlar xitaylar emes, eshu xelqaraliq teshkilat idi. Ular özige tehdit bolidighan pan türükchi we pan islamchi milletlerni arqa-arqidin yiqitip, sheriqning kesel körpilliri dep atalghan xitayni yülep turghuzup, xitaylarning bugünkidek güllinishige imkan yaritip berdi. Biz pexirlinidighan nobel mukapati illuminatilar teripidin berilidu!

Illuminatilar dunyani özgertish üchün tömür qurallar emes, xuddi bombidek küchlük pikir we iddiyeler kerek, dep qarap, dunyawiy xarakterliq ma’arip we tereqqiyatqa meblegh selip, dunyani idare qilishning yengi yolliri heqqide Küresh qiliwatidu.

Illuminatilar mu’eyyen bir etnik topluqqa, din´gha yaki medeniyetke mensup emes bolup, dunya milletlirini özige mujessemligen ghayet zor xelqaraliq murekkep teshkilattur! Illuminatiylar oxshimighan eriq, din we medeniyetke tewe serxil ademlerdin teshkillengen bolup, ularning düshmini yat bir medeniyet, bir din yaki bir xeliq emes, belki az-kam besh esirdin beri yolgha qoyulup keliniwatqan dunyawiy yengi tertip programmisigha qarshi septe turghanlardur!

Tereqqiy qilghan milletler, we sermayisi qanche milyarttin ashidighan xelqaraliq gigant firmilar illuminati dep atalghan dunyawiy küchlerning yar-yülek bolishi arqisida milletlerni, özlirining bixeterlikige uyghun shekilde qaytidin tertipke turghuziwatidu. Illuminati diniy etiqatlarni, yerlik edi’ologiylerni bashqiche qilip eyitqanda dunyani, Asiyani jümlidin biz uyghurlarnimu özgertip qurup chiqiwatidu.biz bolsaq buni bilmestin, xitay qatarliq ata düshmenlirimiz we ottura sheriqtiki milliy menpe’etliri üchün bizni kozur qilip oynaydighanlarning astirittin orunlighan muzikillirigha kelse-kelmes dessep ussul oynap, yer sharidiki herqandaq dewlet we teshkilatlardinmu yoquri orunda turidighan dunya ittipaqi (dunya dewliti) ning qanche yüz yilliq pilanlirigha qarshi at chapturushqa herismen halda yashawatimiz!Bundaq ketiwersek pishanimizdiki qulluq tamghisi öchüp ketish u yaqta tursun, hetta bir millet süpitide yer sharidin yoq bolup ketimiz!

Pütün dunyadiki ilim-pen mu’essesiliri, uniwersitilar, inistetutlar we akademiyeler, eskiriy qoshunlar we chong xelqaraliq firmalarning hemmisi yolgha qoyghan yer shari xarakterliq projektler, oxshimighan medeniyet, din we til yeziqqa ige yerlik xeliqlerning naraziliqini qozghighachqa, ulargha qarshi bezide rohaniyetchilik, bezide medeniyet yeklimichiliki, bezide eriqchiliq tüsini alghan quralliq isyanlar bash kötüridu.

Bezide bu xil isyanlarni illuminatilar özliri pilanlap, nöwettiki zerbe nishani qilinghan rayonlargha besip kiridu. Uyghurlar sowetler ittipaqi tarqilip ketishtin awal we keyin tekrar-tekrar mana mushundaq hadisilerde dunyawiy küchning emes, meheliwiy küchlerning sépidin yer elip qalghanliqi üchün, dayim siyasettin ibaret qimar sorunida utturiwetiwatidu. Awal türüklerge, andin sowetlerge, andin ereplerge arqidin amerikigha sozulghan ümid qollirining hawada leylep qelishliri, millitimizning bilimsizliki, nadanliq we xurapiyliqidin bashqa nerse emes!

Keyinki ikki yüz yildin beri uyghurlar xelqaradiki yoqarqidek qutuplarning sürkülishi jeryanida arqa-arqidin xata zamanda, xata küchler bilen xata meydanlarda turup qalghanliqidin hazirgha qeder milliy musteqilliqimizgha hich bolmighandimu tibetlerchilek nisbiy musteqilliqimizghimu erishelmiduq. Bundaq bolishidiki asasiy sewep tinimizdikisi, tilimizdikisi bir bolghini bilen eng muhimi dilimizdikisi bir bolmighanliqidindur.

Biz uyghurlar qarmaqqa bir millettek körünginimiz bilen edi’ologiye jehettin hili xitaylargha, heli ereplerge, heli ruslargha, heli hindiylargha, heli mungghullargha oxshap qalghanliqimizdin ishlar ilgiri basmidi. Xelqarada jiddiy özgürüsh bolup, mezlum milletlerning beshigha amet qardek yaghqanda bizning beshimizgha külpet yaghdi.

Bizning siyasiy teqdirimizge tesir körsütiwatqanlar, milliy istiqbalimiz heqqide bizge paydiliq pikir qilmay, bizni xitay, rus, erep, hindiy… we shuningdek bashqa xeliqlerning qoshumchisi qatarida körüp mu’amile qildi.ular bizdiki bilimsizlik, ditsizliq, xurapatliq we nadanliqni körüp, xitayning qilghanliri, qiliwatqanliri we qilmaqchi bolghanliri toghra’iken, dep qaldi. Demokratiye we kishlik hoquq, dep jar salidighan qarangghuluqtiki eshu küchler xelqara uyghur kirzisini bir terep qilishta bizge paydiliq emes, xitaygha paydiliq yol tutti.

Illuminatining xelqara emperiyalizim qaniti millitimizning ichidin chiqqan ziyalilarni weten ichi we siritida xitayning bizni qaytidin özige qoshuwelish axirida assilimatsiye qilip eritiwetish istirategiysige uyghun herket qilishqa mejburlap, charisiz, ige-chaqisiz, nadan awam-xelqimizni zawalliq aqiwiti alla burun pilanlanghan xelqara islamiy jihat sepige ittiriwatidu! Ularning meqsidi derhal hoshumizni tapmisaq qanche ming yilliq shanliq tarixqa ige uyghurlarni topidek sorup bir qismini xitaylargha, bir qismini ereplerge, bir qismini ajiz türkiy qewimlerge qoshuwetip qarap olturushtin bashqa nerse bolmay qalidu.

Medeniyetler, dinlar we etnik topluqlarni süyistimal qilghan qarangghuluqtiki küchler insaniyetke yengi-yengi kirzislarni bexshende qilip, ajiz milletlerni jümlidin uyghur millitini pikir tereptin özige layiqlashturup özgertip chiqish üchün sheytandek herket qiliwatidu.düshmenlirimiz ige-chaqisiz dunyagha sorulup ketiwatqan xelqimizni erqiy, diniy we mezzep sheklini alghan shiker yalitilghan yaman gherezliri arqiliq aldap we talan-taraj qilip özining kimlikini untuldurup, ulughwar milliy ghayilliri üchün bir qedemmu mangalmaydighan halgha chüshürüp qoydi!

Uzaq musapilik oylighanda uyghurlar xelqarada uchrawatqan tehditler, xitay mustemlikisi astidaki uyghuristanda yashawatqan xelqimizningkidin anche köp periqlinip ketmeydu.her ikkisining aqiwitide oxshashla yoqulup ketishtin ibaret yaman aqiwet körünüwatidu. Bu tereptin qarighanda millitimiz xuddi ishghal astidiki wetinimizdikige oxshashla hür dunyada yeni chet-ellerdimu eghir tiragediyelik jeryanlarni bashtin kechürmekte.diqqet qilmisaq halimiz teximu yaman bolidu.

Ilgiri millitimiz dunyagha anche tonulmighan idi. Hazir her türlük seweplerdin dunyagha tonulushqa bashliduq.insaniyet özining terkiwidiki uyghur digen etnik türkiy topluqni yeqindin küzütüp, bizning artuqchiliqimiz bilen kemchilikimzge baha beriwatidu.dunyani bashquriwatqanlar hich bolmighanda kelichekte bashquridighanlar bar. Ular milletlerge xuddi bir shexiske baha bergendek baha beridu. Ular insaniyetning ortaq menpe’etliri, dunya tinichliq we ilim-penning tereqqiyati üchün nimini xalisa qilalaydu. Ularning neziride pütkül insaniyet we yer shari ularning mülüki. Biz uyghurlar ularning neziride pilanlirigha uyghun kelsek insan, kelmisek nerse yaki mal!Ular wetinimizni, yer asti we üsti bayliqlirimizni insaniyetning ortaq muliki hesaplaydu.ular oylap, uyghurlar musteqil bolsa bizge qanchilik paydisi bar, xitaylargha beqinsa qanchilik ziyini bar, dep muzakire qilip, erqiy we diniy tereptiki peylimizning yamanliqidin wijdansiz, teslimchi we qul mijez xitaylarni talliwelish arqiliq, uzaqtiki maddiy menpe’etlirini qoghdap qalidu!

Illuminati xelqara jama’etchilik ortaq qoghdawatqan yer shari xarakterliq chong teshkilat bolup, herqaysi dewletlerning siyasiy, iqtisadiy we medeniy formulasi ular teripidin tüzilidu. Ular tekitlewatqan „medeniyetler ara hemkarliq, dinlar ara diyalog“ elbette dunyawiy tinchliq, dostluq we tereqqiyatni ilgiri sürüsh üchün otturgha etilghan! Dunyawiy yengi tertipke qarshi turghan shexis we dewletlerning ottura sheriqte qandaq aqiwetlerge qalghanliqi hemmimizge melum. Dunya serxilliri bizni dunyawiy eqimgha qarshi, eniq mewqesi yoq, insaniyetning düshmini dep qarap, bizge hesidashliq qilmay nepretlense, yardem qilmay öz menpe’etlirini nezerde tutup, düshmen milletlerning arisigha qoshiwetse, xelqimizni her xil shekilde bölüp tarqitiwetip, pikir dunyasimizni igiliwalsa bu wetenning ishghal astigha chüshüp qalghanidinmu better yaman aqiwetlerni keltürüp chiqiridu.

Birqanche yidin buyan wetendin bashlanghan qach-qachtin keyin, mezlum millitimizning wetini xitaylar terepidin mustemlike qilinghini yetmigendek, oxshimighan dewletlerdiki düshmen küchler millitimizning rohiy dunyasigha hujum bashlidi! Weten ichi we siritida yitekchi bir iddiye, yetekchi bir küch we ortaq bolghan yetekchi ghaye bolmighachqa, xelqimiz gerche ortaq bir tilni qolliniwatqan bolsimu, pikir we dunyaqarash tereptin barghanche parchilanip ketiwatidu.

Demisimu uyghurlar hazir bir tilda sözleydighan, qandash we ortaq örpi-adetke ige xeliq turuqluq, siyasiy besim, chetke qeqilish, medeniyet sapasidiki periq, itiqat jehettiki nizahlar we yerlik milletlerning tesirige uchrash netijiside öz-ara bashqa milletlerdek mu’amile qilishidighan bolup qaldi.siyasiy, iqtisadiy, diniy we sotsiyal goruppilarning arisidiki periq binormalliship, kolliktip milliy pissixologiyimizde kesellik alametliri körülüshke bashlidi.

Xelqarada bizge ayit yüz beriwatqan türlük hadisiler sewebidin millitimizni bilidighanlarning köpüyishige egiship, xeyim-xetermu parallil halda küchiyishke bashlidi. Millitimiz chekidin ashqan xitay zulumidin qechip, dunyada öz-ara periqliq bolghan 100 din artuq dewlet we rayongha chechilip ketti.wetensiz we bash-panasiz qalghan sergerdan xelqimiz dini we tili bizge yeqin hem yiraq bolghan emma yat bir edi’ologiye hökmaranliqidiki milletlerning arisida yashawatidu. Yat elde uyghurlar yerlik xeliqlerge maslashqanche bashqa rayonlarda hetta wetende yashawatqan qeni, tili, yeziqi, örpi-aditi we xuy peyli oxshap ketidighan etnik qerindashliri yeni öz millitidin barghanche yatliship ketip baridu.

Qeni, tili, yeziqi, dini we örpi-adetliri oxshash turup bu yatlishishni keltürüp chiqiriwatqan asasiy amil, ularning bu xil kirzisqa qarshi özige xas iddiysining bolmasliqidin qaynaqliniwatidu. Dunyada diniy we penniy jehettin nurghun toghralar bar, bu toghrilar – hetta islamiy ehkamlarmu shuning ichide- uyghurlarning tepekkuri bilen tasqilip, pishshiqlap ishlepchiqirilghandin keyin qobul qilinmay, eksinche gheripliklerning, sheriq we ottura sheriqliqlerning tepekkur endiziliri asasida chala we dogma halda qobul qilinghan bolsa til-yeziqimiz ortaq bolghan bilen ish-herkitimiz bir-birimizni inkar qilidighan teximu xeterlik düshmenge aylinimiz-de yaghi yandin, bela qerindashtin degendekla hadise yüz beridu.

Qattiq epsuslinish ichide shuni eytimenki, biz uyghurlar alliburun bir milletni shekillendüridighan eng asasliq birqanche amildin mehrum qalduq. Uyghur degen ismimizla qalghandek bolup qaldi, ortaq pikir we iddiymizni eghir boran-chapqunlargha berdashliq bereligudek insha qilalmiduq. Milliy musteqilliq herkitimiz xuddi xitay tajawuzchilliri zeherxendilik bilen eyitqandek „bir uchum yaman niyettiki kishilerningla qilidighan ishi” bolup qaldi. Medeniyet dep yat medeniyet we diniy eqimlarni menbege qarap baqmay qara qoyuq qobul qilip, renggimiz, teletimiz, yürüsh-turushimiz we pikirimiz ejdatlirimiz u yaqta tursun, bugünki kündimu öz-ara yatliship ketti. Millitimizning bir qismi ereplerning pan erepchiliki üchün gumashtiliq qilidighan, bir qismi xitaylarning etnik kengeymichiliki üchün asiylarche qurban beridighan, bir qismi öler-tirilishige qarimay gheriptiki xitay bilen eghiz-burun yaliship hemkarlishiwatqan düshmen küchlerning ghalchiliqini qilidighan bolup ketti. Xelqimizning arisida milliy istiqbalidin gumanlinip, ümitsizlik patqiqigha petip, bir-biri bilen ittipaqlishalmaydighan bash-bashtaq, bashchisiz, yetekchisiz halettiki, ilgiri körülüp baqmighan derijidiki natonush we qorqunchluq milliy kirzis patqiqi peyda boldi.

Iddiyler dunyasida yüz beriwatqan shiddetlik urushlarda tola chayqilip, rohiy we jismaniy tengpungliqimizni yoqutup qoyiwatamduq qandaq?! Dunya milletliri hergiz körüngendek emes. Dunyadiki qudretlik milletler bashqa eriqtiki, bashqa dinlardiki we bashqa edi’ologiyediki milletlerning ichidiki ajiz xeliqlerni we ayrim sandiki kishilerni setiwelip – ularni istrategiylik pilanliri asasida teshkilatlandurup, milliy engimizdiki meniwiy teritoriyimizge kengeymichilik qilmaqta.

Xelqara emperiyalizimi teshkilatlandurulghan milletlerni bezide eshu yerlik milletning özige qarshi, bezide özlirining menpe’etlirige putlikashang bolidighan küchlerge qarshi ishqa seliwatidu. Shunga qerindash yaki dindash dep aldinip yürüwermestin, qandaq dindash, qandaq qerindash, qandaq dost dep özimizdin sorishimiz we oylishimiz, yatlarning nersillirini milliy yol bashlighuchillirimizning yetekchilikide, milliy tepekkur ghelwirimizdin ötküzüp qobul qilishimiz, waqtinche menpe’etlerni dep, milliy istiqbalimizni otqa tashlashtin bar küchimiz bilen saqlinip qelishimiz lazim!

Millitimiz allaburun özi bilmeydighan küchlerning yeqin we uzaqtin konturul qilishigha maruz qaldi.bu küchlerning eng chongi millitimizni yengi dunya tertiwige uyghun yashashni telep qiliwatidu.millitimiz insaniyet tereqqiyatigha qarshi, rayon xarakterliq menpe’etler qazinida qaynawatqan, arqa körünishi namelum bolghan qandash we dindash körinidighan yaman küchlerning tesiridin qutulup, xelqara jama’etchilik bilen toghra bolghan bir metodta hemkarlashmighachqa hessilep bedel tölep ketiwatidu. Biz xelqimizning milliy teghdiri meseliside u yaki bu emes, peqet özimiz bolmay turup, xitay zulumidin qutulup, siyasiy jehettin qeddimizni tikliyelmeymiz.shunga qazini we morisi bashqa bolghan qandashlirimiz we dindashlirimiz bilen bolghan her türlük munasiwetlerni azatliq Küreshlirimiz we milliy istiqbalimizgha uyghun shekilde pilanlishimiz intayin muhim.

Arimizdiki xelqara emperiyal küchlerining tutamidin xata xulase chiqiriwalghan, meheliwiy diniy we etnik isyanlarning shaxshaxchilliri arqa körünishi dindash yaki qandash bolghan menbesi namelum siyasiy küchlerning qol-chomaqchilirigha aylinip, uyghurlarning janijan menpe’etlirini xitaylar bashta erepler, engilizlar, ruslar we nezer dayirisi tar bir qisim türkiy xeliqlerning dastixinidiki lox göshke aylandurup qoyiwatidu.

Shuningdek paydisiz hadisiler aqiwitide milliy we tarixiy düshmenlirimiz, yeni düshmen küchler we milliy munapiqlar uyghur xelqini öz nepsi üchün dessep ötüdighan köwrükke oxshutup herket qeliwatidu!Xelqara küchler, milliy düshmenlirimiz we bizni kozur qilip oynawatqanlar, biz üchün eng muqeddes bolghan ümmetchilik, wetenperwerlik, eriqchiliq we milletchilik hes-tuyghuliridin ustiliq bilen paydilinip, ikki putimizni kötürüp tartqusiz bala-qazalar patqiqigha paturup qoydi.

Perde arqisidiki bu bir top paydisiz küchlerning bezilliri bilen birliship, bezillirini yengishimiz lazim!Bizni diniy we etnik qerindashliq bayriqini kötürüp chiqip aldawatqanlar, dawayimizgha ziyan seliwatqanlar we arimizdin chiqqan setilma mangqurtlar bilen yer shari xaraktirliq til-bürüktirip, millitimizni biz xalighan shekilde dunyawiy yengi tertip asasida emes belki özliri xalighan shekilde xemirdek yughurup, shexsiy gherezliri üchün öltürülidighan qurbanliqqa aylandurup qoyishining aldini elishimiz lazim!

Biz til, din, exlaq we medeniyitimizdin berpa bolghan ulusal dunyamizni ular istimal qiliwatqan din, eksiyetchi pelesepe we pashistik siyasetler bilen emes, ejdatlirimizdin her xil yollar bilen bolupmu folklor we yazma edebiyat arqiliq miras qalghan bibaha engüshterler arqiliq qoghdap qelishning yollirini tapalaymiz!

Tejirbiler ispatlidiki ata miras wetinimizde we uyghurlar tarqilip olturaqlashqan rayonlarda milliy medeniyetimiz, örpi-adetimiz we til-yeziqimizsiz milliy mawjutluqimizni, dinimizni jümlidin azatliq herkitimizning potinsiyal küchini qoghdap qalalmaymiz! Dunya intayin tiz tereqqiy qiliwatidu. Biz uyghurlar toxtap qalghan kallimiz bilen ming qilsaqmu dunyaning pikir, téxnilogiye we ma’arip tereptiki bu süritige aldirap –uchqirap yitishelmeymiz.biz awal bu riyalliqni étirap qilishimiz lazim! Bizning kélichigimizning yeni siyasiy, iqtisadiy we medeniy hayatimizning normisini biz emes, xelqaradiki edi’ologiye, din, ma’arip we téxnilogiyening yülinishi we tereqqiyatini belgüleydighanlar pilanlaydu.

Millitimizni teshkil qilghan omumiy xeliqqe éytidighinimiz, millitimiz yaki millitimiz teshkil qilghan qurulushlar dunyaning kélichigini pilanlaydighan we belgüleydighanlarning qatarigha kirgini yoq. Biz uyghurlar insaniyet terkiwidiki özlirining ichkiy ishliriningmu höddisidin chiqalmaywatqan bir topluqqa aylinip qalduq. Bar bolghan herqandaq bir küchimiz xelqimizni toghra bir yolgha yétekliyelmeywatqan halette turiwatidu. Eng muhimi biz özimizni özimiz tonushimiz lazim! Millitim uyghur, dinim islam, wetinim sherqiy türkistan, dep qoyushla kupaye qilmaydu! Millitimiz qudret tapsun deydikenmiz özimizni, özgini we dunyani chongqurlap tonushimiz lazim.

Biz bir millet bolghinimiz bilen öz aldimizgha hakimiyitimiz yoq, biz musulman bolghinimiz bilen bashqa musulmanlardek hür emes, biz 21-esirde yashawatqan bir xelq bolghinimiz bilen ang sewiyemiz ilghar milletler uyaqta tursun, arqida qalghan nurghun milletlerningkidinmu téxi arqida. Bundaqken millet, medeniyet, din we ma’arip qatarliq tereplerdin bilidighanlirimiz pütkül insaniyetke paydiliq bolush uyaqta tursun, özimizning bu heqtiki qiyinchiliqlirimizni hel qilishqimu yetmeydu.

Biz yashawatqan bu dewir söyümlük söyümlük peyghember ependimiz muhammed sellellahu eleyhi wesellem, milliy inqilapchitömür xelpe, zulumgha qarshi ezimet ghuja niyaz hajim, millitimizning béshigha qonghan dewlet qushi sabit dewmulla we shir yürek elihan törem dewri emes. U dewir alla qachan ötüp ketti we kelmeslikke ketti.bugünki ishlarni, ötüp ketken herqandaq bir dewirdikige qarap pilanlighili we élip barghili bolmaydu.

Bir ademge oxshashla, bir milletning qilalaydighini we bir milletning qilalmaydighini bar. Hazir uyghurlardin yitiship chiqqan ziyalilarning, alimlarning we siyasetchilerning qiliwatqanliri eqilge uyghun pilanlanmighachqa millitimizning milliy kimliki, diniy étiqadi we siyasiy teqdirige passip tesir körsütiwatidu. Biz öz qolimiz bilen özimizning milliy menpe’etlirimizni otqa tashlaydighan ghelite mexluq bolup qalduq!

Uyghur ziyalilargha éytidighinimiz: hey ziyalilar, siler bir aliy mektepning diplomisini élip, yaxshi bir xizmetke kirip, xotun-balanglar bilen tükünglarni parqiritip yashash üchünla yaritilghanmu?!Qaranglar xelqimiz bekla yaman künde qaldi, hich ish bolmighandek yürüwermenglar! Undaq qilmanglar, bu bexitsiz milletning teqdirini oylanglar! Biz mushu xelqning ewladi, millet bizning, weten bizning, uningsiz mewjutliqimiz we qedri-qimmitimizni tesewwur qilghili bolmaydu.wetenning béshigha éghir kün chüshti, xeliqimiz bizge muhtaj boldi, ularni azatliqigha we igilik hoquqigha qawushturush üchün siyasiy, iqtisadiy we idi’ologiye jehettin milliy enenilirimiz we siyasiy iradimizge uyghun shekilde qolmu-qol izdineyli!

Uyghur ülimalirigha éytidighinimiz: hey uyghur ölimaliri, millitimiz üchün tarixta tillarda dastan bolghanlarning warisliri siler millitinglargha xitap qiliwatamsiler, barliq musulmanlargha xitap qiliwatamsiler yaki pütün insanlargha xitap qiliwatamsiler?!Siler kim, kimning ewladi!?Zadi milletni nime qilsun deysiler!?

Silerge eytip qoyayli bir qanche süreni yadiliwalghanliq yaki bir qanche hedisni ügüniwalghanliq bir milletni siyasiy, iqtisadiy we medeniy tereptin pütünley yéteklesh üchün yétishmeydu. Bir milletning milliy medeniyitini, siyasiy hüriyitini we diniy étiqadini peqetla dinni qural qilipla saqlap qalghili bolmaydu.

Siler körünüshte islamiy tereptin telim-terbiye élip bériwatqandek qilghan bilen, emeliyette insaniyetni, musulmanlarni uyaqata qoyup turayli, öz xelqimiznimu toghra bolghan bir yölünüshke yitekliyelmidinglar.chünki siler alemlerning yaratquchisining eng nadir eserliridin biri bolghan uyghuristan xelqining yürek soqushigha diqqet qilmidinglar. Siler islamiy ehkamlarni Quraniyiy Kerimning rohigha, milliy medeniyitimizning tereqqiyat qanuniyitige we xelqara jemiyetning jümlidin ilghar pikirlik musulmanlarning bizdin kütkenlirige layiqlashturalmidinglar. Siler millitimiz qutsal islam dinigha kirgendin kéyinki tereqqiyatimizning milliy alahiydilikliri’imiz bilen diniy alahiydiliklirimizning öz-ara yughurulup peyda bolghan muhteshem bir barliq ikenlikini isinglardin chiqirip qoymanglar! Silerning dinimizni milliy menpe’etimizge, bashqa milletlerning menpe’etlirige we dunyaning tinichliqigha qarshi sherhiyligenlikinglarning özi xelqimizning qaymuqup qélishi we düshmen küchlerning islamiy eqidillirimizni süyistimal qilip, xelqimizning ilgirdin tartip normal dawamliship kéliwatqan islamiy hayatini buzghunchiliqqa uchrutishi we millitimizning orunsiz qirilip kétishidek qebih yaman aqiwetlerning kélip chiqishigha sewpchi bolmaqta.

Emdi siyaset meydanidikilerge azraq éytidighinimiz bar: eslide siyaset meydanida biz bu yerde alahiyde objékt qilghudek bir küchmu yoq. Siyaset meydani dep xitap qilinishi üchün küchlük partiyeler, teshkilatlar we teshkilatchilar bolishi kérek! Ularning siyasiy, iqtisadiy we pelesepiwiy qarashliri bolishi kérek. Bizde ziyalilar bilen ülimalardin teshkillinidighan siyaset meydani téxi resmiy shekillenmigechke, ziyalilar bilen ülimalargha éytidighanlirimiz, téxi öz aldigha külem shekillendürelmigen siyaset meydanigha qaritilghandur!

Hey ziyalilar, ülimalar; siyasetchiler silerning pen, din we siyaset saheside qiliwatqininglar bir qarmaqqa ilimning we islamning rohigha uyghundek körüngini bilen, emeliyette ilmiy exlaq we islamiy eqidilerge, musulmanliq we milletchilikke éghir ziyan salmaqta. Millitimiz aldidiki buruchinglarni ada qilalmaywatisiler. Birsinglar yat milletlerning azghina puligha yallinip ishlep, xelqinglarni untup ketken bolsanglar, yene biringlar bilimsizliktin xelqimizni xelqara téror balasigha ittiriwatisiler! Yene biringlar xelqimizni küchlük milletlerning xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy we eskiriy munasiwetlirining qurbanigha aylanduriwetip qoyiwatisiler! Xelqimiz silerni mushundaq qilsun dep tughqanmu, béqip östürgenmu, terbiylep qatargha qoshqanmu!?Siler sépi üzidin xeyirsiz ewlat bolup qaldinglar!Qiliwatan ishinglar xeliqni yighlitiwatamdu yaki küldüriwatamdu, ish qilghanda dayim dengsep béqinglar!

Xitay tarixtiki herqandaq chaghdikidinmu wehshiyliship ketti.millitimizge ige chiqmisaq, obrazini yaxshilimisaq, mangidighan yolimizni tapmisaq uzaqqa qalmay kölimi ikki milyon kuwadirat kelometirgha yétidighan uyghuristan kapir xitaylarning menggülük mülikige aylinip kétidu we özlirini ming yildin béri musulman, dep sanap kelgen 20 milyondin ashidighan xeliq tarix sehnisidin yoqulup ketidu.

Millitimiz tarixta oxshimighan dewirlerni bashtin kechürgen, parlaq medeniyet yaratqan we küchlük dewletlerni qurghan. Qanche ming yil jeryanida uyghur xelqi tölinidighan bedelning qandaq bolishidin qettiynezer, milliy kimliki we milliy medeniyitini qoghdashni her dayim aldinqi kün tertipke qoyup kelgen. Tariximizda el-farabiy, yüsüp has hajiptek, ahmet yükneki, ahmet yeswiydek, Ibin  sina, el-bironiydek, jalalidin rumiy, muhemmed el- harazimidek we ulughbeg, alshir newayidek milliy we islamiy alimlar yitiship chiqip, jahalet qaplap turghan asminimizni qanche esirlerdin béri parlaq yultuzlardek yorutup kelmekte. Ejdatlirimiz millitimiz muqeddes islam dini bilen shereplengendin kéyinki ming yildin artuq tarixta, milliy kimlik bilen diniy kimlik ottursidiki nazuk munasiwetni aqilane shekilde bir terep qilip keldi.

Xelqimizdin yétiship chiqqan ziyalilar, ülimalar we diniy terghibatchilar milliy medeniyitimizni qurghan ejdatlirimizdinmu teqwa, eqilliq we bilimlik emes!Bizning meniwiyet binasimizni apiride qilghanlarning bizge qaldurup ketken enenilliridin ayrilsaq halak bolimiz. Bugünki dunyada bizning qilmaqchi bolghanlirimizgha du’a qilip, namaz oqupla yetkili bolmaydu. Biz diniy ülimalirimiz we diniy terghibatchilirimizdin kemter bolushni, penniy bilimlerni ixlas bilen ügünüshni, xelqara weziyetni toghra mölcherlep, özini chaghlap ish qilishni, milliy kimlikimizge sel qarimasliqini, arqa körünishi qarngghu bolghan düshmen küchlerning dépigha azraq usul oynashni, diniy telim-terbiyede eng awal milliy menpetimizni chiqish qilishini ümit qilimiz.

Bugünki uyghur ziyaliliri we diniy ülimaliri tariximizdiki hetta bügünki dewirdiki bashqa milletlerdin yétiship chiqqan ziyali we ülimalarning derijisige téxi yetkini yoq. Biz bir diplomgha ériship, ikki sürini ügüniwélip, bir heptiyekni yadiliwélip ilmiy we islamiy jehettin dapqa chüshken mayaqtek diringshighinimiz bilen, ilimiy qanuniyetlerni Quraniyiy Kerimning rohini dewliti bar bolghan qérindash xeliqlerchilik aldirap hezim qilalmaymiz! Biz uyghurlar özimizning eng kichik ishlirimizning höddisidin chiqalmay turup, xelqaradiki ériq, din we siyasetlerge ayit zor hadisilerning ichige kiriwalsaq ötüp ketken axmaqliq, hamaqetlik we kazzapliq bolidu.

Hey qérindashlar, diqqitinglarni bugünki dewirdiki dunyawiy ilghar pikir we tereqqiyatlargha, milliy iradenglar üchün paydiliq bolghan emeliy imkanlargha we aranglardin yétiship chiqqan serxillargha béringlar, ulargha xitap qilayli we ulargha egisheyli!Bashqa milletler milletni qudret tapquzushta ilghar netijilerni yaratti.bizmu niyet qilsaq bashqilar qilghanni qilalaymiz! Nimening xata, nimining toghriliqini, nime qilishimizning lazimliqini, qaysi yolda mangsaq ghelbe qilghili bolidighanliqini yat milletler we bashqa milletlerning ilmiy we diniy tereptin yol bashchilliri emes, özimizning ilim we din saheside yüksek telim-terbiye körgen munewer ewlatlirimiz bizge körsütüp bérish üchün yol izdishi we tirishishi kérek.

Millitimiz 21-yüz yilgha kelgende ilim we din saheside nahayiti zor bir qoshun yétishtürüp chiqti. Bu qoshunni milliy irade we milliy edi’ologiyege xizmet qildurush ishini ilmiy pilanlashqa küchishimiz lazim. Xelqimizni milletni qudret tapquzushqa we yétekleshte tereqqiy qilghan milletlerni örnek qilishimiz, xelqaradiki özimizdin bekla chong dewlet we rayon atlighan diniy we érqiy ishlargha chat kériwalmay belki dewliti bar bolghan üzbek, qazaq, qirghiz, türükmen we türük qatarliq qérindash xeliqlerning diniy jemiyetlirining mitodini xelqimiz arisida emiliyleshtürüshimiz lazim. Bizni hazirqi milliy, diniy we siyasiy kirzistin qutuldurup qélishta, xeliqmizge qan we din tereptin qérindash bolghan dewletlerning diniy étiqat, milliy kimlik we siyasiy teqdir qatarliq tereplerdin sizghan yol xeritisidinmu üstün turidighan bir küch yoq!

Millitimizni etnik, iqtisadiy, siyasiy we diniy kirzislardin qutuldurush üchün xelqimiz „netije qazanghanlar“, dep pexirlinip turup teriplewatqan ilim we din saheside yétiship chiqqan biz yoqurda tilgha alghan akademik qara közlerning wezipisi hemmidin eghir! Bu menidin elip eyitqanda ilim-pen sahesidiki dunyawiy maddiy we meniwiy ozuqlarni millitimiz yetishtürüp chiqqan netije qazanghan, yoquri derijilik terbiye körgen pem-parasetlik ziyalilarning, we ilghar pikirlik diniy ülimalarning ilim-pen sahesidiki millitimizge paydiliq bilghan yéngiliqlarni qanche-ming yilliq tejribe-sawaqlar we milliy enenilirimizning ölchemliri asasida xelqimizge yetküzüp turishidinmu toghra yol yoq! Xelqimiz bolupmu akademik insanlirimiz herqaysi sahelerde qanat yaydurilidighan wetini, milliti, tili we dinini qoghdash kürishide, milliy menpetlirimizning tüwrügi bolghan milliy iradimiz tereptin keliwatqan muqeddes awazgha jiddiy qulaq selishi kerek!

Ende

21.02.2017 Germaniye

Onüchinchi bab

Milliy Herikette Diniy Meselilerni Hel Qilish Heqqinde Semimiy Agahlandurush

Musulmandarchiliq Exlaqi we Biz Emel Qilishqa Tigishlik Muqeddes Milliy Mejburiyetlerni tonup yashash bir milletnuing medeniyet sapasini belgüleydu. Ang sewiyesi yoquri, milliy medeniyet asasi küchlük, hayati küchi urghup turidighan xeliqlerning milliy mawjutluqini qoghdash jehettiki emyonet küchi saghlam bolup, jiddiy meselige duch kelgende milliy, diniy we kultural meselilerni janliq bir terep qilalaydu.

Biz milliy, siyasiy, iqtisadiy we qanuniy heq hoquqlirimizni qoghdap qelishta tarixiy sawaqlardin yaxshi paydilinishimiz lazim. Biz milliy maaripta arqida qalghachqa, diniy meselige kelgende Xitay tajawuzchilar bizning eng yaman yérimizdin tutiwaldi. Xitay dewliti derijidin tashqiri dewlet térrorini ishqa sélip uyghuristan xelqini xelqara jemiyetni qaritip qoyup wehshiylik bilen basturmaqta. Xitay we dunyadiki xéli köp milletlerning neziride uyghuristanliqlar xitay puqrasi. Undaqta qandaqsige özining barliq garajdanlirining a din z qiche bolghan heq-hoquqlirini qoghdashtin ibaret jawapkarliq zimmiside bolghan xitay dewliti uyghuristanliqlar üstidin érqiy we kultural qirghinchiliq élip baridu?! Egerde bir dewlet özning puqralirining heq-hoquqlirini depsende qilidighan mashinigha aylinip qalghan bolsa, u halda özining dewletlik salahiyitini yoqutup qoyghan bolidu yaki zulum astidiki xeliq, shu dewletning qanunluq puqrasi bolmay qalidu. Polattek riyalliqning wetinimizning xitaylarning qanuniy téritoriyisi emes, qanunsiz bésiwélinghan zimin ikenliki, millitimizning xitaylarning qanunluq puqraliri emes belki mustemlike astidiki bir xeliq ikenliki bolup qélishi xitay tajawuzchilirining kéngeymichi zihniyitide millitimizge bolghan esheddiy düshmenlikni peyda qilghan.

Xitay tajawuzchiliri uyghuristanning ishghal astida, uyghuristanliqlarning mustemlike we zulum astida ikenlikidin ibaret yüzidiki qara daghni öchürüp tashlash üchün aldirap emelge ashmaydighan: xelqimizning bir qismini tinch assimilatsiye qiliwétish, yene bir qismining yürikini bolishiche mujup boysundurush, yene bir qisim bash egmigenlerni dewlet térrorini qollinip, tashqiy dunyagha bilindürmey qirip tashlash ishini eng kam 50 yildin béri gherezlik, pilanliq, programmiliq we nishanliq ishqa ashuriwatidu.

Xitaylar uyghuristanliqlarni radikal dinchiliq, islamiy térrorizim we xelqara jihadizimdin bashqa herqandaq bir sewepke baghlap yoq qilalmaydighanliqigha közi yétip, xelqarada jama’et pikiri toplap, xelqimizni bir millet süpitide ölümge höküm qildi we bu hökümni ijra qiliwatidu.xitaylar digendek we dunya jama’etchiliki bilgendek rastinla uyghurlar radikal dinchimu, islamiy qiyapetke kiriwalghan térrorchimu, xelqara jihatchilarning bir parchisimu?! Undaq emes elbette.uyghur xelqi özining shereplik qanche ming yilliq tarixida diniy radikalizim, térrorizim we xelqara térrorizimdin ibaret hadisilerge alaqidar tarixiy sehnilerde rol almighan we bugünmu undaq yerlerde rol almaghliq!Uyghuristanliqlar térrorist emes, térroristlarmu uyghur emes! Uyghur digen isim pütün dunyadiki 25 milyondin artuq xeliqning ismi bolup, bu namni uyghur millitining sheripi, nomusi we iradisige wekillik qilmaydighan herqandaq goroh we siyasiy qarashtikilerge mal qilip qoyush ötüp ketken bimeniliktur! Eger bugün uyghuristan xelqi arisida diniy radikalizim, islamiy térror we xelqara jihat otturgha chiqqan bolsa, bu xil alahiyidilikke ige küchler xitay dewlet térorining esiri bolup, hich waqit biz uyghuristanliqlargha wekillik qilmaydu!

Hazir dunyada xitayning millitimiz üstidin yürgüziwatan zulumigha qarshi heriketler barghanche tiz bash kötürmekte. Millitimizning omumiyüzlük oyghunup, zulumgha qarshi turishi teqdirleshke tigishlik chong ishlar jümlisige kiridu elbette! Xitay zulumining wetende barghanche wehshiyliship kétishi netijiside hür dunyadiki xelqimizning sani köpüyüshke bashlidi. Hür dunyadiki uyghurlarning medeniyet sewiyesining, dunya qarishining we sapasining oxshash bolmasliqi biz hel qilmisaq bolmaydighan ziddiyetlerni keltürüp chiqarmaqta. Xitaylar bizdin burun heriketke kélip, uzaqtin qilinidighan pissixik kontrul, ishpiyonajliq, deplomatik oyun we pitnewazliq qatarliqalarni teng ishqa sélip addiy awam puqralirimizni özining meqsetliri terepte heriket qilishqa ittirmekte. Xitaylar bizni weten we siritida radikal islamist, islamiy terrorist we xelqara jihadist, dep basturiwatidu! Biz bolsaq xitayning millitimiz heqqide digenlirini yoqqa chiqirip, xelqara jemiyetni yoqulush girdawigha kelip qalghan uyghurlar we uning wetinimizdiki qan-qérindashlirigha insaniy mu’amile qilishqa, millitimizning azatliq Küreshlirige hesidashliq qilishqa qayil qilish üchün esirlerdin béri kürishiwatimiz! Emma özimizning ichidin chiqqan qaraqursaq begherezler milliy inqilap yolida ming teste qolgha keltürülgen netijilerni öz qoli bilen yoq qilip, xitayning istiratigiyilik shekilde pilanlighan pistirmillirigha maldek yügermekte we xelqimizni öz qoli bilen ölümge buyrimaqta!

Dunya boliwatqan ishlarni körüp turiwatidu. Xuddi xitaylar éyitqandek milliy musteqilliq shu’arini towlawatqanlar bir uchum bölgünchi unsurlar, qalghanliri bolsa diniy we insaniy erkinlik telep qilip öktichi meydanda turiwatqan uyghurlar, dégendek ish boliwatidu! Uyghur millitining zadi tüp meqsidi nime, dep sorisa hemmila adem tilini yutiwalghan kikechtek qalaymiqan jöyliydu! Biz heqiqeten eqilsiz we shum pishane millet ikenmiz! Hey qérindashlirim, türkistan chüshidin, islamlashqan yer shari chüshidin oyghuninglar! Özenglarnila oylimisanglar insaniyet silerni asta-asta tashliwitidu. Dunyada téxi heq-adalet yoq bolghini yoq! Dunyaning igisi bar! Insaniyet burundin tartipla rezilliklerge qarshi adalet sepliride birlikte Küresh qilip kelgen. Biz özimizni 21-yüz yilgha layiqlashturup tiz sürette tüzep kételisekla bu weten, bu millet, bu din we bu medeniyet qurtulup qalidu! 19- We 20- esirler heq-adalet ornutush Küreshliridin birinchi we ikkinchi dunya urushlirigha shayit bolghan bolsa, emdi 21-yüz yil yer shari xaraktérliq mustebit tüzüm we térrorizim (diniy essebiylik keltürüp chiqarghan xeliqara térror we xelqara jihadizim shundaqla dewlet küchini qural qilip ortigha chiqqan dewlet térrori)ni yoqutush Küreshige guwachiliq qilmaqta! Bu hadise sowetler ittipaqining parchilinishi,yoguslawiye dewlitining bölünüp kétishi we xitay dewlitining her-tereptin qorshawgha élinishi, afghanistan urushi we ottura sheriqte yüz bergen erep bahari qatarliqlarda ipadilendi. Otturgha chiqqan hadisilerning ijabiy we selbiy netijilliri heqqide pikir bayan qilish biz üchün shunche qiyin bolsimu, biz dunyada intayin chong bir özgürüshning boliwatqanliqini, kélichek bugünge hergizmu oxshimaydighanliqni hes qiliwatimiz! Nurghun ademler quduqning ichige kiriwélip dunya mushu deyiship yashawatqan bilen xelqarada dindin, ériqtin, millettin we medeniyetlerdin üstün turidighan pirojekitler yolgha qoyulmaqta!

Pütkül dunya dewletliri insan heqliri we demokratiyeni inkar qilidighan radikal islamchiliqqa, islamni süyistimal qilghan térrorisimgha we gheyri din we medeniyet arqa körünishidiki xeliqlerge öchmenlik bilen qaraydighan xelqara jihadizimgha qarshi dunyawiy birliksep lagirlirida (se’udi erebistan, türkiye, pakistan we iran qatarliq dewletler hem shuning ichide)yer aldi!Shundaq turuqluq weten ichi we siritida dinimizni radikalizimgha özgertip, milliy inqilawimizni térrorizimgha baghlap, quralliq Küreshlirimizni xelqara jihadiy heriketke chétip xelqimizge terghip qiliwatqanlarning perde arqisida heriket qiliwatqan xitay basqunchilirining dépigha ussul oynap, keng dunyani millitimizge put sighdurghidekmu yer tapqili bolmaydighan jehennemge aylanduruwétishni pilanlighan düshmenler ikenlikini, 20-30 yildin béri bizni oyunchuq qiliwalghanliqini hemde shu qatarda bizning nadanliqimizdin ustiliq bilen paydilinip millitimizni pütün dunya qareshi turidighan nishangha we halaket girdawigha ittirip kétiwatqanliqini xelqimiz nimishqa hazirghiche periq ételmeydu?! Xelqimizmu bu xelqaradiki qarangghu küchler oynawatqan oyunda heqiqetni perq qilalmay ölüm puraydighan ejellik kochilarda qaymuqmaqta! Mushu seweptin wetinmiz özimiz üchün paniy dunyadiki weylun dozaqqa aylinip qaldi!

Diniy esebiylik, eqidichilikni süyistimal qilghan térror we insanlargha bolghan öchmenlik we nepretni neziriye qilghan jihad qatarliqlar alla burun musulmanlarning, Xiristiyanlarning, musewiylerning, buddistlarning we kommenistlarning ortaq düshminige aylandi.mushundaq bir peyitte wetendiki we erkin dunyadiki xelqimizning sapasi, medeniyet sewiyesi we bilimi yétersiz bolghachqa, jemiyitimizde hazir xelqimizge yaxshiliq qilimen dep yamanliq qilidighan ehwallarmu arqa-arqadin kélip chiqiwatidu we uning keltürüp chiqiriwatqan aqiwetliri xitaylarning kütken yéridin chiqiwatidu!

Namayish, yighin, radi’o-teleweziye söhbetliri, kishilik munasiwetler we sotsiyal mediyelerde hedep uyghurlarni diniy jehettin besimgha uchrawatidu, dep teshwiq qilip, millitimiz etnik tereptin, kultural tereptin pütünley sekratqa chüshüp qalghanliqini yoshuriwatqandek ish qiliwatqanlar özi bilip bilmey xelqimiz arisida diniy esebiylik eqidisini süyistimal qilghan térror we jihatni teshwiq qilip, xelqimizni halaketke bashlawatidu! Bu xildiki kishiler astirittin düshmen dewletlerning we perde arqisidiki qarangghu teshkilatlarning arimizdin yalliwalghan qolchomaqchiliri bolup, azghine maddiy menpe’et we nam shöhret üchün weten-milletning hayatliq derixining yiltizini ikkilenmey kesiwatqanlardur! Qaymuqqan xeliq yaman niyettikiler nimini toghra dise shuningaha egishidu, chünki ularning milliy inqilap qilish pirinsipliridin xewiri yoqtur! Ular shereplik diniy itiqadimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni islamiy térrorizim bilen, xitaygha qarshi quralliq herkitimizni xelqara jihadizim bilen baghlap qoydi!

Tarixtin béri normal diniy étiqat ligal, diniy esebbiylik iligal, zulumgha qarshi isyan qilish ligal, dinni süyistimal qilip érqiy we kultural öchmenlik peyda qilish iligal, tajawuzchilargha qarshi quralliq Küresh qilish ligal we zulumni bahane qilip, diniy tepriqichiliq yoligha méngish we qan töküsh iligal bolup keldi.

Xitay dewlitining, talibanlarning, el-qayidichilerning we dayishning qilghanlirini dunya xelqi dewlet diktaturisini asas qilghan we dinni süyistimal qilghan térror, dep tonup kelgechke, amerika prezidenti ge’orgiy. W. Bush awropada sözligen bir nutuqida dunya xelqining bolupmu amerikining térrorizimgha qarshi xelqaraliq jengni axirghiche élip baridighanliqini tekitlidi. Amerika prezidenti ge’orgiy. W. Bush shu qétimqi nutuqida yene zulum chékiwatqan xeliqler qatarida uyghuristan xelqinimu alahiyde tilgha élip, ularning rehbirini mezlum millet yehudiylargha tarixta yol bashlighan musa Aleyhissalamgha oxshitish bilen birge, herqandaq bir milletni kolliktip halda térror bilen qarilashqa bolmaydighanliqini eytti we xitaylar térror bilen qarilawatqan, milliy azatliq üchün Küresh qiliwatqan uyghuristan xelqini bolsa erkinlik jengchilliri, dep medihiylidi shundaqla pütkül démokrattik ellerni mezlum milletlerge sahip chiqishqa chaqridi.

Hey qérindashlar xitay tajawuzchiliri deniy eqidimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni térrorizim bilen we xitaygha qarshi quralliq Küreshlirimizni xelqara jihadizim bilen qarilawatidu hemde xelqarada bizge qarshi qara borandek küchlük jama’et pikiri toplap boldi.biz xitayning millitimizni yoq qiliwitish pilanigha masliship bermeyli! din´gha ishinish, zulumgha qarshi isyan bayriqi échish we zalimgha qarshi quralliq Küresh qilish hoquqimizni qoghdap qalayli, disek bu hergizmu qiyin emes! Biz xelqarada aktip qollighuchi toplap, küchimizni yighip xitayni wetendin qoghlap chiqirayli deydikenmiz awal bizni edi’ologiye jehettin xata yolgha yiteklewatan qara küchning penjisidin sughurulup chiqishimiz lazim!Bu digenlik milliy musteqilliq yolimizdaki özgertiwitilgen yol belgüllirini yéngidin eslige keltürsekla hemme ish özligidin yürüshüp kétidu! Biz diniy esebbiyliktin saqlinip, millitimiz tarixtin béri islamda tutup kelgen killassik étiqat yolini qoghdishimiz, milliy azatliq herkitimizning édi’ologiysini xelqara jihadizimning xususiyetliri bilen emes, xelqara qanunlargha tayanghan we milliy azatliq Küreshlirimizning eneniliri asasida shekillendürülgen yol bilen berpa qilishimiz we zamanigha layiqlashturup méngishimiz, tajawuzchiliq we milliy zulumgha qarshi quralliq Küreshlirimizni xelqara islamiy jihadizimdin uzaq tutup, peqet tajawuzchilarni mustemlike astidiki wetenimizdin qoghlap chiqirip, zulumdin qurtulup insaniyetning bir parchisi bolghan 30 milyondin artuq her millettin terkip tapqan uyghuristan xelqining hüriyitini qolgha keltürüsh üchün qiliwatqanliqimizni xeliqara jama’etchilikning aldida emeliy herkitimiz bilen janliq ispatlishimiz lazim!

Biz uyghuristan xelqige eng awal edi’ologiye jehettin bir özimizge wekillik qilidighan, milliy heriket qoshuni erkin nepes alidighan bir boshluq, andin hemme küchler birlik, barawerlik we démokrattik shekilde erkin oylap pilanlaydighan bir yol, andin üzil-késil milliy iradimizge wekillik qilidighan, milliy musteqilliqimizni axirqi ghaye qilghan emma bugünki weziyette emeliyitimizge eng uyghun bir métot kérek boliwatidu! Dunyada peqet uyghurlar yashimaydu, yaki hemme xeliqler, dinlar we medeniyetler uyghur üchünla mawjut bolmaydu. Köp xil iriq, din we medeniyetler arqa körünishige ige insaniyet béshimizgha keliwatqan milliy zulumni bugün diqqet qilmisa erte özining beshigha kélidighanliqini, heq we adaletning, dorustluq we güzellikning, insan heqliri we démokratiyening tehditke uchrawatqanliqini, insaniy qediriyetlerning xitay dewlet térrori teripidin depsende qiliniwatqanliqini bilgende andin ornidin des turup, biz bilen bir septe xitaygha qarshi Küreshke atlinidu! He di’ese uyghurlam disek, he di’ese musulmanla disek, he di’ese türkistan yaki sherqiy türkistan disek, he di’ese uyghur musulmanliri, yaki musulman uyghur disek biz bilen birge yaki xoshna yashawatqan türkiy we gheyri türkiy xeliqler we bizge hésidashliq qiliwatqan xeliqaradiki bashqa iriq we dindikilerning aldida ish taza qamlashmaydu. Sen gézit-jornal, radi’o-téliwizor we sotsiyal mediyelerde uningdin bashqa her türlük yazma we aghzaki qeyitlerde, resmiy söhbetlerde, interwi’uwlarda, bayanatlarda, shu’arlarda, pilakatlarda we murajetname qatarliq muhim wastilerde uyghurning musulmanliqini éliship qalghan ademdek eskertiwerseng, toghra we ilmiy bolmaydu, biz unche qilip ketmisekmu bashqilar bizning musulmanliqimizni, türüklikimizni obdan chüshinidu qerindashlirim…

Musulmanni uyghurgha qanche köp qoshup qoysanglar yügürep kilidighan ademler shunche köpiyip baridighandek, bek chong ish qiliwétip barghandek, shu arqiliq udul jennetke baridighan biletke ige bolup qalghandek sadda oylaydikensiler.bu qilghininglar milliy exlaqimizghimu, musulmandarchiliq exlaqimizghimu toghra kelmeydu! Suni singen yerge sep, deptiken konilar! Pütün dunyadiki musulmanlarmu silerning qiliwatqan, kishini bizar qilidighan bu exlaqsizliqinglardin bizar bolughluq! Biz hazir bashqa bir pilanitta emes milletler, medeniyetler we dinlar öz-ara hürmet we yol qoyush asasida tinch, inaq we dostane arliship yashaydighan bir sistima berpa qiliniwatan, pütkül insaniyetke ortaq mensup bolghan yer sharida yashawatimiz! Özimizning peylining yamanliqidin, dunya qarishimizning toghra emeslikidin, niyitimizning dorust bolmasliqidin, medeniyet we ang sewiye tereptin bekla arqida qalghanliqimizdin haywandinmu éghir xorluqqa qalduq! Nadanliqtin, xurapiyliqtin we esebbiyliktin waqtida waz kechmey, béshimizgha apet yamghuri yaghqanda chare-tedbirsiz, bash-panahsiz halda halaket déngizigha gheriq bolduq. Dunyagha béshimizgha bala bolghan xitayni kapir, dep datliduq, qungimizni qisip wetenni azat qilimiz, démey kapirlargha qarshi jihat qilimiz, déduq, halimizgha béqip uyghuristan dimey, qérindash xeliqlerning erwayini uchurup sherqiy türkistan, ummu yetmidi türkistan üchün, dep gélimiz yirtilghudek nale-peryat qiptuq, dindashlar, qerindashlar, xoshnilar, gheyri musulman teqdirdashlar bizdin yüz chewridi! Biz bayraq qilip kötürüp chiqqan milliy musteqilliq kürishi diniy esebiylik, térrorizim we xelqara islamiy jihatning sayisida qalsa, xelqara jemiyet bolupmu xoshna eller qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, üzbekistan hetta afaghanistan qatarliqlarmu bizge qarshi xitay meydanida menggülük turidu. Wetinimzde yashaydighan qerindash xeliqler, bashqa din´gha ishinidighanlar we özimizning ichidiki diniy radikalizimni yaqilimaydighan démokiratchilarmu inqilawimizgha düshmen bolidu. Bizning kötüriwalghan diniy we érqiy tüsi qoyuq bolghan dinim islam, wetinim sherqiy türkistan, düshminim dinsiz kapirlar deydighan, islam sheriyetchilikini teshebbus qilidighan xata édi’ologiyimiz qérindash türkiy xeliqlerni uyghurlar sherqiy türkistan dep bir dewlet qursa kingeymichilik qilidiken, digen tuyghigha kéltürüp qoydi. Xitay bashliq pütkül dunyadiki tereqqiy qilghan we tereqqiy qiliwatqan gheyri musulman milletlerni, uyghurning meqsidi milliy azatliq we milliy musteqilliq emes, gheyri islami milletlerni yer sharidin yoq qilishtin ibaret jihadiy heriket oxshaydu, dep oylandurup qoydi, shunga beshimizgha kéliwataqan belayi-qazalargha her reng her iriqtiki, oxshimighan medeniyet we dinlardiki pütkül insaniyet köz qirinimu salmidi, salmaywatidu we mushundaq kétiwerse hem bundin kéyinmu hergiz salmaydu! Dunya xelqi türkiy ulustin bolghan uyghurlarning ming yildin béri musulman millet ikenlikini siler dimisenglarmu obdan bilidu. Emma insaniyet uyghurgha musulman bolghanliqi üchün emes, awal janabiy allahning iradisi andin uyghurlarmu adem Aleyhissalamning ewladi bolghanliqi üchün hisdashliq qilidu we yardem qilidu.gherip dunyasining yillardin beri musulman dise alargiy bolidighan hagha kelip qalghanliqini bilip turup, öz millitinglargha musulman dégen süpetni olturghan qopqan hemmila yerde küchep chaplap méngishinglarning zadi millitimiz üchün nime paydisi? Shu arqiliq siler nime ish qilmaqchi?!Uyghurlarning meselisi hazir peqet musulmanlarningla meselisi emes, resmiy shekilde oylighanda pütkül insaniyetning mushu esirdiki éghir tiragédiyesidur!

Dunyada biz uyghurlardinmu burun musulman bolghan nurghun esil xeliqler bar. Ular nege barsa, nede tursa dinni sörep yürmeydu. Ular erep musulmanliri, marako musulmanliri, misir musulmanliri, iran musulmanliri, se’udi musulmanliri, iraq musulmanliri, süriye musulmanliri, pakistan musulmanliri, dep yazmaydu.hetta bizdin teximu teqwa türükler, üzbekler we afghanlarmu özining millitining aldi yaki keynige palan musulmanliri dep yazmaydu. Qazaq, qirghiz we türükmen qatarliq qan-qerindashlar hem shundaq! Bashqa türkiy xeliqlerning hemmisi bizge qarighanda bu meselige aqilane tewrendi. Peqet biz uyghurlarla özimizning ejdatlardin miras qalghan shanliq yolimizdin adiship kettuq!

Körünishte biz hemmini toghra qilghandek körüniwatimiz. Diniy we musulmanliq konisidiki ishlirimiz ghayet normal ketiwatidu bizche. Biz hemmini toghra qiliwatqandek oylaymizu, ishlirimiz tetürisige ketiwatidu! Biz bir qarisa bir obdanla hichkishidin qalghuchiliki yoq eqilliq bir millet.emma bizge qandaq bala tegdi bilmidim, bashqa qilidighan hichqandaq ish yoqtekla, beziler qongni yuyupmu, yuymaymu din toghriliq gep qilip, oltursimu qopsimu din toghriliq gep qilip, xosh yaqsimu yaqmisimu din toghriliq gep qilip xuddi jennetning achquchini tutup turghan melektek gidiyip, peyghemberdek pesh qilip dinning, muqeddes kitawimizning we ayetlerningmu inawitini töküp boldi! Bu yaman aqiwet diniy maripning penniy ma’ariptin ayrilip ketkenliki sewep boliwatidu! Dinimiz islam bilen rehbirimiz Quraniy xelqimizning ikki alemlik hayatining kam bolsa bolmaydighan temel soghurtisidur! Quraniyiy Kerimni oqupla qoymay, insanni bilim élishqa, tereqqiyatqa we hür hayatqa bashlaydighan, shanliq islam pelesepisi bilenmu qedemmu-qedem tonushup chiqishimiz lazim! Biz diniy étiqat we milliy roh meseliside altun´gha dessep turup tilemchilik qiliwatqan bichare diwanigha oxshap qalduq! Hazir bizning diniy ma’aripimizda we diniy murasimlirimizda milliy medeniyitimizning shanliq tarixi, hazirqi zaman meripetchilik iddiysi hergiz tilgha élinmaydu!Mekteplirimizde we a’ilelirimizde dinimiz we diniy eqidimiz saghlam qaynaqtin örgütülmeydu! Tarixta millitimiz islam dini bilen shereplengendin kéyin mukemmelleshken, dunyawiylashqan we dewir rohigha xas halda zamaniwiylashqan! Mu’ellisep hazir biz ilim-irfan we tereqqiyatda we eqidiwiy hallarda toghra yolimizdin uzaq bolghan chikinish halitide turiwatimiz! Biz milliy, siyasiy we medeniy jehettin qeddimizni tiklesh üchün milliy tepekkur jehettin toluq oyghunishimiz lazim! Tariximizda dinmizni asasiy baza qilghan milliy medeniyitimiz el-frabiy, ebin-china, yüsüp xas hajip, jalaliddin rumi, muhammet el-xarazimiy, ahmet yessewiy we alishir newayi dek alemshomul zatlarni yitishtürgen bolsimu, bugünki kündiki milliy tepekkurimiz diniy eqidilirimizni medeniy-ma’arip, ilim-irfan, tereqqiyat we insaniy jümlidin milliy güllünishke tamamen zit qilip qoydi! Gherip dunyasining ilim-pen, edebiyat-sennet, téxnologiye we méxaynikta bugünkidek güllinip kétishige yol échip bergen islam we islam pelesepisini özimizdin bolghan alim-ölümalarning yitekchilikide kündülük hayatimizgha, siyasiy Küreshlirimizge ilmiy we ijabiy shekilde janliq tedbiqlinishi lazim!

Millitimiz, medeniyitimiz, dinmiz islam, islam pelesepisi qatarliqlardin bashlanghuch sewiyesimu bolmighan, millitimiz we dinimizdiki heqiqetlerni eqelliy derijidemu bilmeydighan qara qursaq dewetchiler islamni we Quraniyiy Kerimni ilim-pendin, meripettin, tereqqiyattin birtereplime we dogma halda xelqimizge tebligh qilip, dinniy eqidini ilim-pen´ge, ilim-penni meniwiy medeniyetke, medeniyetni milletke, milletni tereqqiyatqa qarshi qilip qoydi! Mingisi jahilliq, xurapatliq we bidi’et bilen tolup ketken jahil nadanlar riqabet, xiris we yoqulush tehditige duchkelgen bu milletning milliy mawjutluq, hür hayat we musteqilliq Küreshlirige bolghan intilishlirini tosup, büyük ghayeler üchün Küresh qilishni oylaydighan awam-puqralarning méngisini sarang qiliwetti! Bu heqiqet, adalet we hüriyetke qarshi hadise xuddi din bilen qorqutup, Quraniy bilen urup ming yillardin béri musulmanliqni yashawatqan uyghuristanliqlarni yiqitiwetkendekla köngülni ghesh qilidighan bir bexitsizlik boldi!

Boldi bes, köngüllerdikini bilgüchi bir allahdur! Biz bugünki riyal dunyada duch kelgen jiddiy meseliler heqqide dunyawiy sewiyede oylaydighan zaman keldi! Millet öley dep qaldi, quruq gepni az qilip, millitingge paydiliq emeliy ish qilsang eshu sawap, teqwaliq we ibadettur!Biz toxtimay birlik, ittipaqliq we qérindashliqni tekitlewatqan bilen ortaq yol, pilan we ghaye bolmighachqa birlishelmeywatimiz, küchlinelmeywatimiz we ghelbe qilalmaywatimiz! Biz awal bir pikirge, bir yolgha, bir ghayige toplinishni ishqa ashurayli!

Birlishishitin kéyinki muhim mesile pütün dunya xelqining diqqitini insaniyetning bir parchisi hesaplinidighan, zulum we yoqulup ketish tehditige duch kelgen, eziliwatqan uyghur we qerindashliridin ibaret wetini xitay teripidin mustemlikige tutulghan etnik topluqqa qaritishtur! Xitayning insanliqqa qarshi wehshiy jinayetlirini hür dunyagha anglitishtur! Qérindashlirim millitimiz ajayip qabiliyi’etlik diniy zatlarni we bilimlik ölimalarni yitishtürüp chiqti. Millitimizning ulardek bir dewir qabiliyetlik ademler topini yitüshtürüp chiqishi asan bolmidi.xitay dinimizdin, etiqadimizdin we weten-milletke qiliwatqan xizmitimizdin ustiliq bilen paydilinip, bizni diniy esebiylik, eqidiwiy térror we xelqaraliq jihatqa baghlap turup buzek qiliwatidu.qérindashlar diniy bilimimizni, eqidiwiy iqtidarimizni we teqwaliq talantimizni xitayning millitimizge qaratqan süyqestlirini tarmar qilish üchün aqilanilik bilen ishliteyli! Dunyada teqwaliq we musulmandarchiliq exlaqining nahayiti köp örnekliri bar! Biz nurghun esil musulman milletlerni we katta diniy alimlarni körduq we toniduq! Ularning ichidin bizning bezi chala mollirimizgha oxshash din bilen adem uridighan, Quraniy bilen ademge tehdit salidighan, özining allah yaratqan tilida sözlimey, özimu uqmaydighan Quraniy tilida, hich bolmighanda ademler peqetla chüshenmeydighan shekilde uzaq duwani qilip, ademlerni dindin, allahning toghra yolidin zeriktüridighanlarini az körduq! Bizdin chiqqan chala mollilar herqandaq yerde qilghuliqini qilip, sorun tallimay xuddi kommenistik partiyening siyasiy yighinlirini xitay rehberlirining sözliridn üzünde élip yighin achqandek, diniy kitaplardin awam chüshenmeydighan tillarda bashqa milletke gep qiliwatqandek shekilde wehez-nesihet qiliwérip, bu bayqushlarning özining allah bergen milliyche tili yoqmudu, dewatqanlirini bilmeydighanlargha u xil shekilde bayan qilishning ehmiyiti nime degüzüp qoyidu! Bizning her türlük pa’aliyetlirimizge qatniship qalghan musulman we gheyri musulmanlar bu halitimizge qarap, yaqisini tutup towa diyishke mejbur bolidu hemde jimjitla biz bilen amal bar yene bir qetimliq eshundaq ammiwiy pa’aliyetlerge qatnishishtin yaltiyidighan bolup qalidu!

Biz ish qilsaq toghrisini qilayli, insaniyet bizge yardem qilsa bizning musulman bolghanliqimiz üchün yardem qilmaydu, uyghur digen bir milletni, medeniyitini, örpi-adetlirini, til-yeziqini, insaniy qedri-qimmitini qutulduriwelish üchün yardem qilidu! Qerindashlirim wetinimizni, millitimizni, milliy medeniyitimizni we shereplik islam dinimizni qutulduriwalayli deydikenmiz, kallimizni azraq silkiwiteyli eziz millitimizning kütkinini qilayli, mezlum xelqimizning düshminini emes, pütkül yer sharida bir bolsimu dostini köpeyteyli! Biz uyghurlardin we islamiy eqidimizdin nepretlinidighanlarni emes, esil exlaqiy peziletlirimiz arqiliq, bizni yaxshi körüdighanlarni köpeyteyli! Janabiy allah biz uningdin kütkenni, pütkül alem üchün, insaniyet üchünmu arzu qilsaq, biz üchün ilgiri taqilip turghan tilsim ishiklerni bashqidin echiwitidu!

Hazir allahning adalet qamchisi gheriptiki sana’etleshken qudretlik milletlerning qolida, ilgiri bu qamcha ejdatlirimizning qolida idi. Adalet qamchisini allahim adil bolalaydighanlarning qoligha tutquzidu! Biz zulum astidiki bir xeliq bolush süpitimiz bilen dunyagha, insaniyetke, medeniyet we dinlargha adil köz bilen qarayli! Din allah bilen bende ottursidiki ishtur! Hergizmu musulmanlar yaki musulman milletler bilen reb ottursidiki ish emestur! Allah muqeddes kitaplarni yollap insanlarni qanche ming yildin beri agahlandurdi. Din we eqide yolida toghra qilghanlar mukapatlinidu, xata qilghanlar jazalinidu. Emma xata bilen toghrini ayriydighan sotchi biz uyghurekler emes!

Xulasiligende bizni xudayim ayrim bir millet qilip yaratti. Bizning qanche ming yilliq medeniyitimiz xudaning bizge bergen amaniti. Bizning islamdin ibaret bir dinimiz bar. Biz qul bolush üchün yaritilmighan! Qérindashlirim milliy alahiyidlikimizning, milliy medeniyitimizning, milliy medeniyitimiz bilen qan bilen göshtek kiriship ketken diniy étiqadimizning normisini bashqilarning közige qarap emes, xelqara siyasiy atmospuragha, düshmenlirimizning alahiyidiliklirige, özimizning milliy we rayon xaraktirliq éhtiyajlirigha qarap békitip, millitimiznimu, medeniyitimiznimu, qutluq dinimiznimu we siyasiy heq-hoquqlirimiznimu qoghdap qalalaymiz! Bu büyük meqsetke yétishte siyaset bilen din meselisini milliy inqilap logikisigha zit qilip qoymasliqimiz,bir kishining yaki bir goruppa kishining pikirini pütün bir milletke mal qilip qoyushtin saqlinishimiz kérek!Diniy esebiylikni, radikal dinchiliqni we kapirlargha qarshi jihatni teshebbus qilidighanlar xitayning uyghurlarni xelqara sehnilerde qarilishigha bolishigha purset tughdurup bergendin bashqa xitayning bir tal tükini tewretmidi.bu arqa körünishi qarangghuluq alimige chétilidighan aghzidin allah bilen Quraniy chüshmeydighan ademlerde pütkül insaniyetke jümlidin qan-qérindashlirigha bolghan semimiyet, sadaqet we söygü bolmisa, ularni qandaqmu musulman digili bolsun!

Hazir dunyadiki nurghun xeliqler bizning teqqi-turiqimizgha qarap, kichikkine beshimizgha diniy esebiylik, islamiy radikalizim we xelqara jihadizimning qalpiqini yarashmisimu eplep-seplep keydürüp qoydi. Biz béshimizgha chong kélip qalghan we bizge hergiz yarashmaydighan bu üch qalpaqni yene singayan bolup ketse yene tüzep qoyup, qoyghan tutqinigha ige bolalmaydighan ebgahlardek adem köp kochilarda aylinip yüriwatimiz! Xuddi ölgisi kelgen haywan yerge kömüglük turghan qapqanni purap-yildap tépip kélip öz ayaqliri bilen dessigendek ish qiliwatidu bezi eqli gejgisige ötüp qalghan agha’iniler! Uyghur milliti térrorchi emes, térrorchilar hem uyghur millitige hichqachan wekillik qilalmaydu! Din bilen siyasetni yaman gherez bilen birleshtürüsh, medeniyet we enene bilen terrorizimni arlashturiwetish, ezilishke qarshi Küreshni xelqara jihatqa baghlap qoyush qatarliq jinayetlerni ishlewatqanlar bizdin emestur! Hemmidin muhimi xitayning shereplik dinimizni radikalizim bilen, milliy inqilawimizni térrorizim bilen, quralliq Küreshlirimizni xelqara jihadizim bilen baghlap qoyishidin qettiy saqlinishimiz lazim! Shundaq qilalisaq edi’ologiyemiz, inqilawimiz we ghayimizde xelqaraliq qeliplashqan pirinsip we ölchemlerge tayanghan bolimiz hemde sep-seplerde xuda xalisa xitaylarni meghlup qilimiz!

Milliy inqilap ghelbe qilmidi dégenlik, peqet millet we milliy medeniyetla emes, kölimi ikki milyon kuwadirat kélometir kelidighan ata miras bay wetinimizde muqeddes islam dinimu yoqaldi, degenlik bolidu! Shuni unutmasliqimiz lazimki, uyghur milliti bolmisa uyghuristanda islam dinimu’i bolmaydu! Islamni, milliy medeniyitimizni we millitimizni qoghdap qélish pewquladde segeklik telep qilidighan éghir emma qiyin xizmettur! Insan oghli weten-milletimge allahning raziliqi üchün yaxshiliq qiliwatimen dep oylap ish qilip, yamanliq qilip salsa bu rabbimizning neziride chong gunah bolidu! Diqqet qilayli qérindashlirim, birlikte izdinip toghra yolni tapayli!

Ende

23.06.2018 Germaniye

Axirqi söz

Biz uyghurlar asasliqi Awropa érqining sherqiy oral gorupisi, teklimakan-perghane tipigha kiridighan , qismen monghul qan tipidiki jessur atliq qebililerning alahiyidilikinimu özige yughurup, mujessemlep kelgen bir qedimiy millet! Millitimiz til jehettin oral-altay til sistemisi, türkiy tillar a’ilisi we shuningdek hun-oghuz tilliri goruppisigha tewe bolghan, öz-til yéziqi bilen miladidin qanche ming yil ilgirila güllengen sheher medeniyitige qedem qoyghan, ming yillardin béri awropa we babilon medeniyitini özining ata miras medeniyitige aqilanilik bilen sintizlap, milliy we étnik mawjutliqini künimizgiche qoghdap kelgen, tirishchan, emgekchan we Küreshchan tengritagh ademlirining kéyinki ewladidur.

Ejdatlirimiz künimizgiche bolghan uzaq tarixiy tereqqiyat jeryanida oxshimighan dinlargha étiqat qilip hemde oxshimighan yéziqlarni qollinip kelgen bolsimu, hich waqit tilidin, enenisidin we örpi-adetliridin waz kechmey tarixning boran-chapqunlirida milliy medeniyitini diniy bayraqlarning astida pem-paraset bilen qoghdap kelgen.

Aqil ejdatlirimiz milliy kimliki we milliy medeniyitini bir-amallarni qilip, her-türlük chare tedbirler bilen qoghdap qalmighan bolsa alla burun millitimizning quyruqinimu qum bésip bolghan, tarix sehipilliridin millet bolush süpitide hazirghiche yoqulup ketken minglighan xeliqlerdek öchüp ketken bolattuq! Awal xudaning iradisi bilen andin qalsa ejdatlirimizning japaliq Küreshliri netijiside bugüngiche milliy mawjutluqimizni saqlap kéliwatqanliqimizning özi allahning iradisidur!!! Hala bugünki kün´ge kelgende qanche ming yilliq milliy medeniyitimiz we milliy mawjutliqimiz kütülmigende ichkiy we tashqiy tereptin éghir tehditke duch kelmekte!

Milliy hakimiyitimizdin mehrum qalghan kiyinki ikki yüz yil biz üchün dewlettinla emes milliy jasaret, medeniyet udumi, insaniy xaraktér we kishlik qedri-qimmettin ayrilghan nomusluq bir dewir boldi. Bu ikki esirdin artuq waqitta milliy hayatimiz unutulghisiz achichiq tragédiyeler bilen toshup ketti. Ma’aripta arqida qalduq, medeniyette chékinduq, diniy eqidimizdin yatlashtuq. Hazir bizni medeniyetlik bir millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni kolliktip sapasi yoquri millet dise bolamdu? Yaq! Hazir bizni zamaniwiy millet dise bolamdu? Yaq! Bashqa biz anche nezer-güzirimizge ilmaydighan xeliqlerningmu hali bizdin qat-qat yaxshi bolup ketti!

Biz nimishqa bundaq milliy ahanetning ichide qalduq?! Nime üchün bunchiwala chékinip kettuq? Nime üchün tégi pes, qul bir bir milletning ewlatlirigha mustemlike bolup qalduq? Buning jawabi addiy. Bundaq bolishidiki asasliq sewep meniwiy böhran we diniy étiqattiki bidi’etchiliktur! Eger biz yumshaq ilimlargha yeni sotsiyal penlerge tebiypenlerni, pelesepege edebiyat-sennetni, hüner-sennetke pen we téxnologiyeni pilanliq qoshup telim-terbiyege zamaniwiy métodlarni birleshtürüp lebiral bir yolda mangalighan bolsaq uyghur seyidiye xaqanliqi, uyghur qeshqeriye dewliti we axirqi sherqiy türkistan jumhuriyetliri nabut bolup ketmigen bolatti.

Biz uyghurlar kiyinki ikki esirde ilim-irfandin uzaq, bidi’et we xurapatqa yéqin yashiduq! Biz uyghurlar dewletsiz qalghan kündin bashlap xuddi urundi-soqundi bolup yashaydighan yétim balilardekla bolup qalduq. Bizning milliy xaraktérimiz özgirep özimizge oxshimayla qalduq.

Biz uyghurlar bir pütün millet bolush süpitimiz bilen démisimu öz-ara sözide turmaydighan, öz-ara lewzimizni qoghdimaydighan, öz-ara amanetke asanla bir texse leghmen sewebidin xiyanet qilidighan, öz-ara wedige azghina menpe’etni dep wapa qilmaydighan, öz-ara hüner-sennet we tarazida saxtikarliq qilidighan, öz-ara dostluq we qandashliqqa sadaqet körsetmeydighan, weten-millet üchün heqiqiy insandek pidakarliq körsetmeydighan bolup qalduq! Kichik ishlirimizdin tartip chong ishlirimizghiche saxtikarliq, riyakarliq we shexsiyetchilik arliship ketidighan bolup qalduq! Bundaq bir millet qandaqmu awal özining rohiy dunyasidiki andin riyal dunyadiki düshmenliri üstidin ongayla ghalip kelsun?!

Biz hazir insaniyet tarixida kam uchraydighan éghir kirzis ichide turiwatimiz. Kélip chiqqan yaman aqiwetler asasliq milliy heq-hoquqlirimizning yéterlik bolmighanliqidin kélip chiqiwatidu. Bizning qolimizda milletning chong ishlirini bir terep qilidighan qanuniy, iqtisadiy we siyasiy heq-hoquqlar bolmastin nöwettiki ahanettin qurtulalmaymiz! Bu tiragédiyelik halimiz tashqiy düshmenlerning sewebidinla emes, rohiy dunyasimizdiki éghir pissixik késellerning sewbidin kélip chiqti. Biz meniwiy jehettin buzulup, niyitimiz qaridap, iradimiz milliy shan-sheripimizge asiyliq qilidighan derijige yetkende, meghlubiyetke öz ayaqlirimiz bilen kirip kelduq! Öz hakimiyitimizdin narazi bolup, düshmenning qapqinigha dessigen kündin bashlap ishimiz tetürisige qarap mangdi. Xitaylar eslide bizni bilmeyti, biz uni öz ayiqimiz bilen wetenge bashlap chiqip, hichqandaq millet yer sharida duch kélip baqmighan milliy rezalet ichide charesizlik ichide qalduq!

Milliy édi’ologiyesi yaralanghan millet meghlubiyetke mehkum bolghan millettur! Wetinimizde munghul istilasidin kéyin peyda bolghan teriqetchilik, sülük tutush, terkiy-dunyachiliq we jerriy samagha birilip, mederes we jamiylerni weyran qilidighan azghun éqimning tesiri bilen, millitimiz bugünkidek tarixta kam uchraydighan ziddiyetlerning ichige patti. Millitimiz riyal dunyada arqa-arqidin peyda bolghan qiyinchiliqlarni hel qilishning ornigha xuddi bugünkidek axiri chiqmaydighan xurapy mu’emmalarning we ziddiyetlerning ichige örmüchük torigha matilip qalghandek qamilip qélip, milliy teqdirige ejellik tesir körsetken eshu ghepletlik uyqidin oyghinalmayla özini qulluq dunyasida kördi. Bizde yamrap ketken xurapatliq, horunluq, qashshaqliq, rohiy ghalibiyetchilik, heddidin ashqan rohbanliq, hesetxorluq, ichi tarliq, körelmeslik, shöhretpereslik, achközlük, menmenchilik, qizilközlük, pétishalmasliq axiri béshimizgha chiqti. Bashqa milletler bir yerge kelse öz-ara biri birini yüleydu, qollaydu, biz bir yerge kelsek öz-ara bir-birimizning hulini kolaymiz we putlaymiz we pétishalmaymiz! Biz özimizni paturmighanning tashayinda xoshnilirimizni, bashqa dinlardikilerni, bashqa medeniyetlerni öch körimiz. Biz telim-terbiye we a’iliwiy marip jehetlerde nimilerni ketküzüp qoyduq birnerse démek qiyin. Bizning tepekkurimizdin, kishlik we dunya qarishimizdin mesele chiqti. Özimiz allaburun chiqiwatqan taghdin sirilip chüshüp ketken bexitsizler turup, yer sharining chaqi xuddi bizning iradimiz bilen chrgileydighandek saddalarche, güdeklerche we balilarche pikir qilimiz! Özimizning ne halgha chüshüp qalghanliqimizni bilmigenni az dep, teqdirdash xeliqlerni, xoshna ellerni, téximu kéngeytip éyitsaq bir pütün dunyani chüshenmeymiz. Biz bir yanda dunya bashqa terepte bolup qaldi! Boptula mustemlike milletlerni, jümlidin ademni shundaq diwengleshtüriwitidikenmu deyli, emma hür dunyada 100 yil yashighanlirimizmu teklimakandiki eski xarabiliktin hazirla qomuriwélinghandek kona, iptidayi we bikinme halette yashawatimiz. Wetendikiler yoq imkanlarning ichide möjizewiy qurulishlarni élip bérishning ornigha barghanche xurapiyliship, qarangghuluq we xitay zulmiti qaplap ketken meniwiyitimizni meghlubiyetdin qurtuldurup qélish u yaqta tursun, xitaygha hemkarlishiwatqanliqi kishini échinduridu!

Tilimizni xitay emes eng awal özimiz yoq qilduq. Mekteplirimizni xitay emes eng awal özimiz taqiduq. Milliy a’utonomiylik heq-hoquqlirimizdin xitaylar bizni mehrum qilmay turup eng awal özimiz waz kechtuq. Meschitlerni, milliy örpi-adetlirimizni, eneniwiy diniy qayide yosunlirini bashta xitaylar emes atalmish xitayist mollilar eng awal inkar qilishti. Pütün dunya xelqi özining medeniyiti we milliy mawjutliqi üchün jiddiy Küresh qiliwatqan peyitlerde wetendiki we hür dunyadiki xelqimizning milletning ussighan yérige baralmay, xitayning quchiqida hangwaqtiliq qilip, hazirghiche olturghanliqimizning özi bizning ortaq emel qilidighan bir milliy sistemida qanche yüz yilliq meniwiy imaret berpa qilalmighanliqimizning pakitliq alamitidur!

Biz uyghurlar özimizni, tariximizni we özimizning milliy alahiyidilikimizni toluq bilmigenlikimizni az dep ata düshminimiz bolghan xitaylarni zaman bizge teqezza qilidighan derijide chüshenmeymiz.xitaylargha mustemlike hayatimizda tutqan pozitsiyimiz wetini tajawuz astida qalghan bir milletning basmichilargha tutqan pozitsiyisi emes, del méhmanlargha tutqan pozitsiye bolup, buni oylighan kishining ichi zeherdek achchiq bolmay qalmaydu!

Biz düshmenni untup özimizni, milliy alahiydiliklirimizni we qandashlirimizni yaman körüp yashaydighan bir betbexit milletke aylanduq! Biz uyghurlar üchün eslide özimizni, teqdirdashlirimizni, xoshnalirimizni, insaniyetni we düshminimizni bilish ghelbe qilishimizning deslepki kapaliti ikenliki bilmey, nishe chekken bengidek toxtimay xiyal dunyasida xarmush yashap kelduq!!!

Biz uyghurlar xelqarawiy siyasiy, sotsiyal, ma’arip we kultural munasiwetlerning zamaniwiy alahiyidiliklirini, insanlarning diniy étiqadlirining sirliq ichkiy munasiwetlirini we dunya iqtisadining tereqiyati we maddiy bayliqlarning yer sharida qandaq texsim qiliniwatanliqi heqqide téxi deslepki iptidayi chüshenchilerge hem ige emesmiz. Eger yoqarqilarni chüshengen bolsaq her türlük mu’esesilerimiz bashqiche, ziyalilirimiz ziyaligha, baylirimiz baygha we ölimalirimiz ölimagha oxshayti-de pütkül jemiyitimizde alahiyde bir güllinish weziyiti barliqqa keletti, xitaylar hem mezlum xelqimizni, dunya xelqini qaritip qoyup bundaq ochuqtin-ochuq buzek qilalmayti!

Biz arqida qalduq, biz oyghunishimiz lazim, biz tehlike astida qalghan xelqimizni awal özimizni, bizni nabut qiliwatqan sheytinimizdin azat qilishimiz, andin saghlam jemiyet berpa qilishimiz axirida toplighan bilim we tejirbiler asasida eziz milletimizning ang sewiyesini yoquri kötürüshimiz hemde oxshash waqitta düshmenning bizge qaratqan siyasiy, pissixikiwiy, iqtisadiy we déplomatiy qatarliq tereplerdiki hujumlirigha ejellik zerbilerni bireleydighan projekitlarni deslepki qedemde pilanlishimiz, yolgha qoyishimiz lazim!

Biz bu xitay mustemlikisi astidaki jehennemge oxshaydighan hayattin qurtulup kétishni meqset qilghan bolsaq aldi bilen bedinimizni munchida yuyup pakizlighandek, meniwiyitimizni dunyaning eqelliy ölchimige yétidighan derijide tazilishimiz we eshu ulugh Küreshke hazirlishimiz lazim! Milliy meniwiyitimizdiki yoqarda tilgha élinghan meynetchilikler we chuwalchaqliqlar tüzelmeydiken, bizni herqandaq küch bu mudhish baladin hergizmu qutulduriwalalmaydu! Mustemlike hayatimiz bizning millitimizni mingisi yaxshi ishlimeydighan, put-qolining herkiti jayida emes, oy-pikirini, tepekurini we kolliktip yashash sheklini konturul qilalmaydighan halgha chüshürüp amalsizliq chölige tashliwetti. Hazirqi halitimiz bilen qedimiy medeniyetni quchaqlap yatqan, qulida Quraniyiy Kerimi turup, aldida peyghember ependimizdin miras qalghan shanliq yol turup yene yol tapalmighan méyip ademler topigha oxshaydu!

Biz uyghurlar özimizni uyghur deymiz nime üchün uyghurgha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni türük érqidin deymiz, nime üchün türüklerge oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni musulman deymiz nimishqa heqiqi musulmanlargha oxshimay qalduq?! Biz uyghurlar özimizni Hezriti adem ataning ewladi, ibrahim eleyhisalamning warisliri, hezreti Muhemmetning ümmetliri deymiz, nime’ishqa hür milletlerge oxshimay qalduq?!Biz milliy alahiyidilikimizge, milliy medeniyitimizge, shereplik dinimizgha yarishidighan bir millet bolushtin mehrum qalduq!

Biz özimizni özimiz qurtuldurushni meqset we ghaye qilidikenmiz uhalda shexsiy we kolliktip qiyapitimizni ilghar milletlerge bir sélishturup béqip, artuqchiliqimiz bolsa zamaniwiylashturup, kamchiliqimiz bolsa qedemmu-qedem we tediriji pilanliq we körünerlik özgertishimiz, islahat qilishimiz lazim! Biz xitayni yengish üchün aldi bilen kolliktip we shexsiy éngimizdiki artuqchiliq we kemchiliklerni akademiki sewiyede küzütüp ilmiy, pilanliq, programmiliq we sistimiliq shekilde shexistin tartip a’iligiche, a’ilidin tartip jemiyetkiche, jemiyettin tartip bir pütün milletning ortaq gewdisigiche omumlashturup tetqiq qilip, milletni qudret tapquzush üchün 07 yashtin 70 yashqiche özige yarisha tirishish projektini kün tertipke qoyishimiz lazim. Bu ish bekla kéchikip ketti, yene kéchikip ketse emdi millet yoqilidu!

Hemmimiz kishlik xaraktirimiz, kolliktip pissixikimiz, milliy we diniy enenilirimizni aktip weziyetke uyghun islahat qilmisaq bolmaydu.biz hazirqi dunyaning alahiyidiliklirini, ittipaqdashlirimiz we dostlirimizni, düshmenlirimiz we reqiplirimizni estayidil tonup chiqip, andin weziyetke, dewirge we imkanlirimizgha layiq pilan, program we projekitlarni tüzüshimiz lazim! Biz özimizge özimiz ishengendin bashqa, dunya xelqimu bizge ishench, ümüt baghliyalaydighan bolsun!

Biz uyghur akadémiklar özimizni ziyali deymiz nimishqa heqiqi ziyali gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur diniy zatlar özimizni ölima deymiz nimishqa heqiqi ölima gha oxshimay qalduq?!Biz uyghur teshkilatchilar özimizni siyasetchi deymiz nimishqa heqiqi siyasetchi gha oxshimay qalduq?! Nimishqa bizdin chiqqan edipler edipke oxshimaydu?! Nimishqa bizdin chiqqan mutleq köp sha’irlar zeypanigha oxshaydu, bezen yazghuchilar bolsa lamzellige! Bu alimlar alimliqini qilarmish, bu baylar sodisini qilarmish, bu edipler sap sennet üchün yazarmish. Bular wetenni düshmendin azat qilish xeliqning ishi dep, xeliq qozghalghanda pit yortqanning ichide yashap keldi. Chet-ellerde bolsa milliti üchün emes insaniyet üchün Küresh qilimiz deydighan exmaqlarni bir kala millet uyxghurlardin tapqili bolidu! Nime digen qorqunchluq künge qalghan xelq bu? Bayliri, bilimlikliri, ölimaliri we siyasetchilliri xelqning qozghulup özini azat qilishini kütüp yatidighan!

Bundaq bolishidaki sewep biz özimizni uyghur deduq emma ejdatlarning qaldurup ketken meniwiy miraslirigha sadiq bolalmiduq, biz özimizni musulman déduq emma oy-xiyal we ish-herikette Quraniyiy Kerim, hedis we musulmanliq exlaqigha yalghandin egeshtuq. Bizde weten we milletke, medeniyetke, edebiyat we sennetke shundaqla hüner- kesipke bolghan semimiyet yoqaldi. Qandashliqimiz, dindashliqimiz, ata-balaliq munasiwitimiz, er-xotunluq ilishkimiz, qewmi-qérindashliq béghimiz, yurtdashliq rishtimiz, kesipdashliq rohimiz hemde eqidiwiy munasiwetlirimizde söygü, semimiyet we sadaqettin söz achqili bolmaydighan derijige yetti. Bir milletning hür yashishining we öz hakimiyetlirini menggülük yashnitishning yoqarqi xususiyetler bilen jiddiy alaqisi bar! Meniwiy dunyasi saghlam bolmighan bir milletning siyasiy, iqtisadiy, kultural, diniy we axbarat erkinliki bolmaydu!Bu heqliri yoq bolghan bir milletning zaten milliy hakimiyitimu bolmaydu!

Ejdatlirimiz tarixta 16 din artuq émparaturluq qurghan. Uyghurlar qurghan bezi dewletler 1000-1500 yil ömür körgen.nimishqa? Jawabi addiy bolup, u chaghda uyghurlar medeniyette, ma’aripta we téxnilogiyede, pelesepe we edebiyat-sennette güllengen weziyette idi. Mana emdi uyghurning shemsherdek kisidighan qilich, palta we pichaqlirining körliship, sudin ötüp laynimu kiselmeydighan bolup qélishidin nurghun nersini körüwalghili bolidu.

Bizning hakimiyetlirimiz yoq bolushtin awal biz hazirqi erep millitidek bolup qlghaniduq! Dewlitimizdin yat milletning dewletlirini, öz hökümdarlirimizdin yat milletning zalimlirini, öz hakimiyitimizdin düshmen milletning hökümetlirini ela körettuq. Özimizdin, sa’adetmen hayatimizdin memnun emes halda dewlitimizge ghum saqlap axiri kelgen yérimiz mushu! Appaq xoja we uning murtlirining bir dewletni yiqitip, wetenni ikki esirdinmu köp dawamlishidighan qebristanliqqa aylanduriwetkenliki bizning zeyipleshken milliy xaraktérimizdin qaynaqlanghan tiragédiyedur! Biz hazirmu oxshashla öz himatchilirigha sadiq bolmaydighan, milletning eng muqeddes nersilirini bir qacha yündige almashturiwétidighan, dostluqqa, qérindashliqqa, qandashliqqa wapa qilmaydighan, pidakar ezemetlerni, yol bashchilarni we qehrimanlarni, qehrimanlarning yürek qéni we issiq jeni bedilige qolgha kelgen ghelbilerni qedirlimeydighan, heqiqi wetenperwer, milletperwer ademlerni periq qilalmaydighan, weten we millet üchün éghir bedellerni töleshtin qorqup, asan yolni we xayinliq métodini tallaydighan bir saxtakar milletke aylinip qalduq! Biz qénimizgha, millitimizge, étiqadimizgha, xelqimizge, ewlatlirimizgha yüz kélelmeydighan halgha chüshüp qalduq!

Bizde alim alimgha, ziyali ziyaligha, ölima ölimagha, siyasetchi siyasetchige aylanghan küni meniwiyitimizdiki kesellikler özligidin saqiyishqa bashlaydu! Bizde hazir adettiki ishlardin chong ishlarghiche yalghanchiliq, rengwazliq yamrap ketti. Zulumni düshmen emes eslide özimizge özimiz séliwatimiz. Biz özimizni uyghur deymiz, lekin uyghurgha oxshimay qalduq, biz özimizni türük deymiz emma türüklerge oxshimay qalduq we biz özimizni musulman deymiz bashta atalmish teqwalirimizdin bashlap adettiki uyghurlarghiche kishlik qarash we dunya qarash jehettin Quraniyiy Kerim we hediste teswirlengendek yashashqa orunmaymiz! Bizde yalghan sözlesh, rengwazliq qilish, wediside turmasliq, eplep seplep köwrüktin ötüwelish, adil bolmasliq, dorust bolmasliq we sadaqetsizlik qilish, chonglarni, bilimni we nopuzni depsende qilish, menmenchilik, xushametchilik, wijdansizliq digendek nersilerni asanla tapqili bolidighan bolup ketti.weten we dewlet mana mushundaq bir qatar seweplerdin yiqildi. Biz eger adem bolayli dések biz üchün bek asan.bizde ishlirimizni qaytidin tertipke salayli desek bashqa xeliqlerde yoq köpligen ewzellikler bar. Millitimizni qudret tapquzushta milliy medeniyitimiz diniy itiqadimizni, diniy étiqadimiz milliy medeniyitimizni güllendürüsh üchün til bilen teripligili bolmaydighan ehmiyetke igedur! Düshmenler shunga bizning bu ikki alahiydilikimizdin pilanliq, ilmiy we ijabiy paydilinip kétishimizdin endishe qilidu! Meniwiy miraslar, diniy eqidimiz we ewzel érqiy alahiyidiliklirimiz oyghunishqa, güllinishke we qudret tépishqa hul téshi bolup béreleydu. Bizning milliy oyghunush, milliy heriket we milliy mawjutluqni qoghdash sepirimizde milliy enenelirimizdin beherlinipla qalmay diniy eqidililirimizge dewir royigha uyghun halda ehmiyet bérishmu toghraliqini hergizmu inkar qilghili bolmaydighan muqeddes yoldur!

Milliy, diniy we xelqarawiy hadisilerni pishshiqlap ishlesh, hezim qilish we netijige érishish ishini hemme adem kallisigha kelgenni qilmastin, bir merkezdin akadémik pilanlap, shu programma asasida jemiyetning oxshimighan qatlamlirini tertipke sélish lazim!Bizning özimizni tüziwélishta milliy menbeler asasliq rol oynighandin bashqa meniwiyitimzge tiz tesir körsütidighan islamiy eqidiwiy amillarmu intayin aktip rol oynaydu!

Islam dini milliy medeniyitimiz bilen yughurulup kolliktip yoshurun éngimizning ayrilmas terkiwi bolup ketti. Al-farabiy, Ibin  sina, al harezimi, jalalidi’on rumi, ahmet yesiwiy, ahmet yükneki we molla musa sayrami qatarliq ellameler zamanisining din we pen tereptin yétilgen dangliq alimliri idi. Qutatqu bilig, türkiy tillar diwani, alishir newayi hemisesi we nesirdin rabghuzining qisesul enbiya qatarliq yüzligen meshur eserler islam diniy we milliy medeniyitimizning qamlashqan, kélishken we oxshighan dewirliride meydangha keldi. Eqil-parasetlik ejdatlirimiz din bilen milliy medeniyetning ottursidiki nazuk munasiwetni dayim pem ishlitip bir terep qilip kelgen! Ejdatlirimiz köp xil din we yéziq qollinish jeryanida, milliy qediriyetlirimizni shu dewirning aktip bayriqi astida muhapizrt qilghachqa biz yashighan jughrapiyede yüzligen xeliqler tarixning buran chapqunlirida yoq bolup ketti, biz bolsaq hala yashawatimiz! Milliy xususiyetke ige bolup ketken islamiy étiqadimizni uyghur medeniyetimizsiz chüshendürgili bolmighandek, shanliq uyghur medeniyitini islamiy eqidimizsizmu sherhiyligili bolmaydu.

Hazir xitaylar we xitay yallanma molliliri chiqip islamni milliy medeniyitimzidin, milliy medeniyitimizni islamdin ayrishqa oruniwatidu.düshmenlirimiz yene ziyalilar bilen ölimalar otursida kilishtürgili bolmaydighan hang peyda qildi. Nimishqa emdi ming yildin beri medeniyet we étiqat meydanimizda yüz bermigen selbiy hadisatlar 21-yüz yilgha kelgende yene tarixning jahalet bilen qaplanghan qarangghuluq yilliridekla su yüzige chiqiwatidu!? Keskinlik bilen éytimizki bu yerde düshmenler bizge qurghan xeterlik istiratigiylik tozaqlar we menbiyini asan periq etkili bolmaydighan süyqestler bar! Jame we meschitlerni allahning öyi, deymiz-ya, undaqta musliman bir qewim allahning gül-giyahliri, ularning wetini bolsa janabiy allahning baghchisidur! Allahning raziliq üchün allahning öyini eziz bilgendek xelqimizni we wetinimizni eziz bilish weten-millet ishini islamgha, islamni weten-millet menpe’etlirige zit qilip qoyiwatqanlargha bérilidighan eng chong jawaptur! Milliy medeniyitimizni islamgha, islamni milliy medeniyitizge zit qilip qoyuwatqanlar birge bolsa islamni milliy güllinishning düshmini dep qarisa, yene birge bolsa dinimizni tar da’iride sheriylep, islamning weten-millet, milliy medeniyet we tereqiyat bilen alaqisi yoq dep qarawatidu!

Islamni millitimizning étnik, sotsiyal, iqtisadiy, siyasiy we kultural alahiydiliklirige zit körsütiwatanlar düshmenge sétilghan munapiqlar, qaymuqqan awam we kallisi ishlimeydighan ebgalar bolup, ularning millitimiz we milliy mawjutliqimizgha séliwatqan ziyinini waqtida toxtitishimiz kérek!

Milliy étnik gewdimizde peyda bolghan gheyrinormal dinchilar milletningla emes, milliy medeniyitimiz bilen bir gewde bolup ketken ming yilliq islamiy eqidillirimizningmu düshmini bolup, ular musulman uyghur xelqige xitay tajawuzchilliridinmu éghir ziyan salmaqta. Bu radikal dinchilar yene islamgha yughurulup ketken milliy medeniyitimizni, milliy enenne we örpi-adetlirimizge yughurup ketken diniy eqidilirimizni we bularning öz ara heydekchilik rolini inkar qilip, din peqet namaz oqush, ruza tutush, saqal qoyush we hijaplinish dep teshwiq qilip, millitimizni dozaq oti bilen qorqutup, hayatqa bolghan intilish, erkinlikke bolghan telpünüsh we milliy musteqilliqqa bolghan ümitlirini berbat qiliwatidu! Milliy hayatimizda peyda bolghan milliy medeniyitimizge esheddiy düshmenlikini ipadilewatqanlar öz millitimiz we milliy medeniyitimizgila emes yat millet, medeniyet we dinlargha qarshi heriket qilish periz dep biljirlap xelqimizning normal hayatining ot déngizigha gheriq bolup kétishige sewep bolup qaldi.

Xelqimizning kündilik hayatida we hayatliq sistimisida kéyinki 20-30 yildin béri boliwatqan bu paydisiz dawalghush dinni milletke, milletni din´gha tetür tanasip qilip qoyghachqa düshmenler buningdin ustiliq bilen paydilinip, dinimiz arqiliq milliy alahiydiliklirimizni, milliy medeniyitimiz arqiliq dinimizni yoq qilish üchün heriket qiliwatidu. Biz bolsaq tereqqiyat, izdinish we hüriyitimiz üchün Küresh qilidighan yerde, hayatning bizge tolimu éghir toxtaydighan bedellirini bériwatimiz!

Hazir meyli milletchisi bolsun yaki dinchisi bolsun ularning kimning ketminini chépiwatqanliqini bilmey turup zaman, bilim, iqtisad we adem küchi bilen teminlesh natoghra qilmishtur! Hazir milliy heriket sehnileridiki ziyalilarning, siyasetchilerning we ölimalarning xizmetliri gheyri resmiy küchler üchünmu, düshmen üchünmu yaki biz üchünmu, digen su’algha jiddiy jawap izdeydighan waqittur!Millitimiz del yoqarda otturgha qoyghan sulaning jawabini tapalighanda dost bilen düshmenni, heq bilen adaletni we toghra bilen xatani periq qilidu hemde yoruqluqqa chiqidu. Shuning bilen ayding bir dewirge qedem qoyghan yéngi ewlatlar düshmenge emes millitige xizmet qilidighan din bilen milletni, xurapat bilen meripetni, güzellik bilen rezillikni ayriyalaydighan, milliy roh bilen diniy rohni bir birige düshmen qilmaydighan özining heqiqi toghra bolghan yol bashchilirigha érishidu we ishlar arqa-arqidin tüzülüp kétidu!

Meselen: wedige wapa qilish, sadiq we semimiy bolush, özidin bolghanlarni shertsiz söyüsh, yalghanchiliq we kazzapliqqa yol qoymasliq, wapakar we pidakar bolush jehette peyghember ependimizning bizge qaldurup ketken bibaha mirasliri aldinqi qatarda turidu. Hijretning altinchi yili hudeybiye sülhisi tüzülgendin kéyin, el ichi tinchlinip, yollar échilghan idi. Lékin ereblerning yene kona adet we meniwiy késelliri araqimu-arqa qozghalghili turdi.

Beni bekri qebilisi, xuza’e qebilisidin burundin qalghan qan qisasimizni alimiz dep, qozghilang qildi.

Ularning ittipaqdashliri qureysh qebilisimu bulargha yoshurun rewishte esker qoshmaqchi boldi. Héch bir ishtin xewiri yoq bimalal yatqan xuza’e qebilisini kéchilep bésip, ulardin yigirmige yéqin kishini öltürdi.

Bu weqe sadir bolup, resulullahning ittipaqchiliridin xuza’e qebilisi öz re’isliridin emr ibni salimning qol astida bir heyet teshkil qilip, resulullahqa bu ishtin xewer berdi.

Heyet kelmestin ilgiri bu hadise uningha allah teripidin bildürülgen idi. Animiz a’isheni bu sirdin waqip qilip, seper jabduqlirini teyyarlap turushqa ewetken idi.

Aridin üch töt kün öter ötmes xuza’e elchisi emr salim yoldashliri bilen meschit ishikige kélip toxtidi.

Ereb aditi boyiche échinarliq tesirlik shé’irlar oqup, düshmenliridin körgen zulum-sitemlerni bayan qildi.

Resulullah ensar we muhajir sahabilar bilen mesjidde olturghan idi. Uning oqughan shé’irliridin tesir linip, mubarek közige yash keldi, shuning bilen éyttiki:

― Hey xuza’e xelqi, silerge yardem qilishni elwette özümning ishi dep bilimen. Özümni düshmendin qandaq saqlisam, silernimu shundaq saqlaymen. Allah nami bilen qesem qilimenki, öz a’ilemni himaye qilghandek silernimu himaye qilimen.

Bu weqe bolghandin kéyin qureysh xelqi bildiki, bu qilghan ishliri ochuq haldiki xiyanet bolup, otturida tüzülgen ehdiname shertlirini buzghanliq idi. Axirida shundaq qarargha toxtaldiki, bu ishni tüzitish üchün ebu sufyan medinige bérip, otturidiki ehdini yéngilap, waqitni yene uzaqraq sozush meqsiti bilen medinige kélip öz qizi ummi hebib öyige chüshti, bu resulullahning nikahigha kirgen qiz idi. Qizi bilen körüshkendin kéyin, resulullahning körpisi üstide olturmaqchi boldi. Uninggha qizi ummi hebib naraziliq bildürüp: «bu jayda mushriklarning olturushi layiq emes»,- dep körpini yighip qoydi.

Bugünki künde milliy, diniy we a’iliwiy exlaq buzuldi.insanlar bolupmu musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishmaqta. Peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem oqughan meshur bir xutbide insanlar üchün dunya we axiretlikke a’it eng muhim sözlerni qilip insanchiliq, teqwaliq we musulmandarchiliqni qandaq yashash heqqide bizni agahlandurghanidi. Eger biz özimizni tüziteyli we islahat qilayli, toghra yolgha qayitayli, dések tebiyiki yéterlik imkanlar bar! Hazir xelqimizning rohiy-keypiyati we rohiy saghlamliqi üchün yol körsütüshte resulillahning debdebisi bu yerde zikir qilinghan töwende sitat keltürülgen eshu xutbisi yéterliktur. Bu qutluq xutbini shu seweptin hedis alimliri we ellamiler öz kitablirida alahiyde tekrar-tekrar zikir qilip ötken.

Men ushbu xutbini diniy alim, marishal aliyhan töre saghunining «tewarixiy muhemmidiye » dégen kitabidin köchürüp, maqalining esli meqsidi üchün xizmet qildurush amaji bilen bu jaygha yerleshtürdim. Buni oqughan qérindashlarning chüshinip, uning mezmunidin millitimizni qudret tapquzushta ünümlik paydilinishini ümit qilimen:

Eslide peyghember ependimiz resulilla aleyhi wesselem özining dangliq bir xutbiside bizge bundaq ögüt bergen edi.

Bisimillahirraxmanirrehim!

«Hemdu sanadin kéyin éytidurmenki: ― sözning eng toghrisi ― Quraniy sözidur. Insanning eng ishenchlik nersisi uning imanidur. Dinlarning yaxshisi ibrahim xelilullah tutqan islam dinidur. Yolning yaxshisi muhemmed Aleyhissalamning yolidur. Sözlerning sharapetliki allahning zikridur.

Egishishke toghra kelse yenila Quraniygha egeshmekliktur. Din ishlirining ulughi perzlerdur, eng yamini uninggha qoshumche qilmaqliqtur. Süpetlerning yaxshisi peyghember süpetliridur. Ölümlerning yaxshisi shéhitlik ölümidur. Korlarning kori ― islam dinidin chiqqanliridur. Emelning yaxshisi axirette paydiliqidur. Ishning béshi yaxshiliqqa egeshkenlikdur. Korluqning eng yamini ― dil korluqidur. Üstünki qol astinqi qoldin yaxshidur. Az bolup yéterlik bolsa, azdurghan qoldin yaxshidur. Özürlerning eng yamini ölüm yetkende éytilghinidur. Pushaymanlarning eng yamini, axiret pushayminidur. Ixlasi yoq kishi, namazgha kéyin kélur. Beziler allah zikrini yalghandin tilida qilur. Til yalghini ― gunahlarning zoridur. Bayliqning eng yaxshisi ― köngül bayliqidur. Ozuqluqning eng yaxshisi ― teqwa ibadettur. Hemme yaxshiliqning béshi allahdin qorqushtur. Köngülde saqlighan nersilerning eng yaxshisi ― allahqa ishinishtur.

Din ishlirida guman qilmaq ― kupurluqtur. Yaqa yirtip, chach yulup yighlimaq jahaliyet aditidur. Yoshurun xiyanet qilmaq ― tumugh téshigha barawerdur. Zakatsiz yighilghan altun kümüshler ― dozax tamghisidur. Yaman qoshaqlar éytish ― sheytan oyunidur. Haraq ichish hemme buzuqluqning anisidur. Xotunlar (yaman xotunlar) sheytan toziqidur. Yashliq ― telwilikning bir putiqidur. Kasiplarning eng yamini ― sütxorluqdur. Sheqiy (yaman) anidin sheqiy tughulur. Her bir kishining barar jayi töt gez yerdur. Her ishqa axirida baha bérilur. Hemme ishning asasi uning tügenchisidur. Chüshning yamini ― yalghanchining chüshidur. Musulmanni soqmaq ― gunahtur, uninggha qoral kötürmek ― kupurluqtur, uning gheywitini qilmaq ― chong gunahtur. Möhminning qéni haramdur. Uning mal mülkimu haramdur. Bir ishni qilimen dep qesem ichkenler uni qilalmasdur, allah uni yalghanchi qilur. Kishi xatasini kechürgenni allah kechürür, uni epü qilghanni allah epü qilur. Achchiqini yütqan kishilerge allah ulugh ejir birur. Musibet körüp sebir qilghuchilarning ornini allah toldurur. Riya qilghuchi kishilerge allahmu riya qilur. Köplep sebir qilghuchilargha sawap qatmu qat bolur. Emrini tutmighanlargha allah azab qilur.

Iyi shepqetlik allah, méning we hemme ümmetlirimning gunahini kechürgin» dep üch qétim tekrarlidi.

Bu qimmetlik ilahiy mirasni insanlar hemde musulmanlar jümlidin uyghurlar qanchilik qoghdap qaldi, birnime demek qiyin, emma hazir biz éghir meniwiy kirzis we siyasiy kawus ichide turiwatimiz!Ademler aldida halal we haramning perqi asasen qalmidi. Shuning bilen milliy we diniy eqidiliri buzuq hem berbat bolghan halda turiwatidu. Millitimiz milliyet we islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, örpiy-adet, sheri’et hökümliri otturidin pütünley kötürülgen dewirde yashawatimiz.

Bizde heq-adalet tuyghusi zeyipligechke zulum xiyanet ishliri barche awup, xelqimizning etrapini rezalet qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin xaliy bolmighan dewirde turiwatimiz. Shuning üchün qilghan du’alirimiz qobul bolmaydu, allah dilimizni birleshtürmeydu, e’er-xotun, ata-bala we awam we alim ölimalar arisida perdishep yoqalghan bolghachqa ishlirimiz algha basmaydu!

Resulullah ependimiz qiyamet alametliri yer yüzide zahir bolghanda: «bir kishi yashamning qattiqliqidin ölgen bir kishining qebrisi aldidin ötüwatqanda, shu qebrige qarap: kashki séning ornungda men bolsam idi,-déydu! Dunyada aq bilen qara, heq bilen naheq, adalet bilen zelalet qalaymiqan arliship ketkende, ademler tebiyki tirik yürgendin ölümni artuq köridu»- dep isharet qilip, bizning qandaq bir qarangghu imkansizliqlar ichide yashaydighanliqimizgha ming yillar awalla uzaqtin ilahiy nur chüshürgen!

Emdi bu kishi néme üchün bundaq déyishi lazim bolghan? Chünki zimin üstidiki gunahi kebirning köpliki, buzuqchiliq we haramiy ilishkilerning köpiyip kétishi, heq-adaletning zahirliqidin mehrum bolishi we hakimdarlarning yoldin chiqip insanliqni depsende qilishi netijiside ademlerde yashashqa, tirikchilik qilishqa we yoruq dunyaning derijidin ashqan müshkülatlirigha tahammul qilish we chidap yashashqa hapsili qalmighan idi. Bu toghrida kelgen hedisler toghrisida söz achqinimizda, u zaman kishilirige her yaqlima bela we apetler yéghip, dunya hökümi her jayda dehriyler, dinsizlar qolida bolghan idi. U künlerdiki musulmanlar gunahi kebirilerni ashkara qélishqan idi. Ular aldida halal haramning perqi qalmighan. Shuning bilen dini berbat bolghan. Islamiyet exlaqi edepliridin ayrilghan, sheri’et hökümi otturidin pütünley kötürülgen. Zulum xiyanet ishliri barche xelqni qaplighan, yep ichip, kiygenliri, tapqan depne dunyaliri pütünley haramdin bolghan. Shuning üchün qilghan du’aliri qobul bolmighan. Resulullah peyghemberler warisi dégen alimlardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, din buzdilar qalghan. Peyghembirimiz ularni ashu zamanning eng yaman ademliridur,- dégen idi.

Puqra xelqning öz xahishliri, a’ililiri, mal dunyaliri üstidin u zaman hökümetliri ixtiyarsiz, naheq hökümler yürgüzgen idi. Héch kimde hörmet abruy qalmighan. Kishilerning köpchiliki xar-zarliqta qilip, beriket kötürülgen, her terepni zorluq-zorawanliq, hesret-nadamet we ahuzar, qiya-chiya qaplighan.niyetler dorust bolmighachqa, inqilap rawaj tapmaydu, ghayiler emelge ashmaydu!

Bir küni resulullah sahabilargha mundaq dégen idi:”mendin kéyin bir zaman kélidu. Men uni körmeymen. Silermu uni körelmeysiler. U zaman kelgende, awam heqiqi alim sözini anglimaydu. Ulugh ademlerdin uyalmaydu, tep tartmaydu, toghrini közge ilmaydu, oghra dorust sözlerge qulaq salmaydu.”démisimu shundaq bir dewirge kelduq. Hemme adem toghra qiliwatqandek qilsimu, heqiqetni köreleydighanlar az bolghachqa ishlar yürüshmeydighan we weten-millet yolidaki büyük ghayelerde dillar birleshmeydighan, büyük arzu-armanlar emelge ashmaydighan.

Resulullah ependimiz peyghemberler warisi dégen alim ölimalardin héch kim qalmighan. Ular ornigha aldamchi, yalghanchi, chala molla, dinni buzidighanlar qaplighan bu dewirde, bizge zulumni düshmen emes özimiz seliwatimiz! Millitiz tüptin dunyagha, insanlargha we düshmenlerge öz ölchimide dostluq, muhabbet we insaniyliq ölchemliri bilen qaraydighan halal, ishchan we wijdanliq bir milletke aylinishqa niyet qilip, islahat üchün heriket qilmisa, janabiy allah es-hushini tapmighan millitimizni xitaylar otta köydüriwatqan itlarning azabigha mehkum qilmaydu digili bolmaydu!

Xulasilighanda 21-yüz yilni tereqiy qilghan gérman, engiliz we fransuz milletlirimu endishe we teshwish bilen kütiwalghan yerde biz uyghurlar bir millet bolush süpitimiz bilen bu yéngi esirge nurghun ichkiy we tashqiy balayi-betterlerni yüdüp, xitaylar qurghan sistima asasida teyyarliqsiz halda kirip kelduq!Herqandaq bir millet özlirining ejdatliri qurghan meniwiyet üstige milliy mewjutliqining imaritini qurup chiqidu. Imaret jaylashqan jayni ghayet zor bir chong taxtigha oxshatsaq meniwiy imaretni uning ustige sélinghan sheher diyishke bolidu. Bu tekshi qoyulghan chong taxta üstide peqet taxta tüz we tekshi bolghandila binalar, yollar, qanallar we her-türlük alaqilar rawan bolidu. Eger tekshiliktiki taxta yantu bolup ketse üstidiki herqandaq mawjutluq gumran bolidu. Biz uyghurlar qurghan sheherler xitaylarning sistimisi üstige yerleshtürülgechke, xitaylar uni singayan qilipti hemme nersining jaylishish we mawjut bolup turush qanuniyiti buzulup ketkendekla ish boldi. Biz milliy kirzisqa duch kelduq. Birge bolsa yiqilghan yirimizdin turup yene qeddimizni tikleymiz, yene birge bolsa chölning ottursidiki köchme köldek teqdiri qismetning parigha aylinip yoq bolup kétimiz! Mesele nahayiti éghir. Xitayning biz salghan imaretlerning astidiki ghayet zor taxtining mexpiy shifirini izlep tépip özimizni qurtulduriwélishning yollirini tépip chiqishimiz lazim! Hazirche bu xitay sestimisining mexpiy shifirisi bizde bolmighachqa xelqimiz hoduqup nime qilarini bilmey qéliwatidu! Tarixta nurghun milletler mushundaq qismetke duch kélip, özini yoqutup qoyghan bolsa, yene bezi milletler eshundaq kirzis ichidin ilgirkidinmu küchlinip, ornidin des turdi. Biz uyghurlar amerika indiyanliri, mungghullar, manjular we tungganlargha oxshimaymiz. Nurghun milletlerning yoqulup kétish tarixi bizni hergizmu ümitsizlendürmesliki lazim! Biz uyghurla yehudiy we yapon xeliqlirige bekraq oxshaymiz. Ejdatlirimizning, yaponlarning we yehudiylarning béshigha tarixta bugün uyghurlarning béshigha kelgendek talay yaman künler kelgen bolsimu allahning qudriti we özlirining irade qilip gheplet uyqisidin chachrap oyghunishi bilen ular aman-isen qaldi we bugünkidek téximu qudret tapti.xelqimiz özini, dost-düshmenlirini we ghaysini tonup yétiwatidu! Ishinimizki xelqimiz bu murekkep ötkünchi dewirde choqum özini tüziwalidu. Eziz millitimizni keskinlik bilen ajayip bir güzel kélichek saqlap turiwatidu!

Biz uyghurlarning hazirqi ehwalimiz bek échinishliq bolghini bilen, meniwiyitimizdiki tarixtin kelgen meniwiy émmonit küchi özining potinsiyal énirgiysini téxiche yoqutup qoyghini yoq. Xitaylar tarix sehnisidin süpürülüp ketse kétiduki, uyghurlarlar hergiz yoqalmaydu! Biz hazirche xitaylar qurghan sistimigha aqilane we ewrishim inkas qayturup, özimizning kélichigimiz üchün zamaniwiy meniwiyet qurulushlarni élip bérishimiz, millitimizning omumiy qiyapitini ottura esirdiki qalaq milletlerge emes, tereqqiy qilghan küchlük 21-esir milletlerge oxshutup inshah qilishimiz lazim! Yantuluq we tekshilik gé’ométiriye we algébradiki ölük uqumlar bolmastin uning milliy we meniwiy imaretchilikte emeliy roli chong bolidu. Herqandaq tekshi bolmighan jisimning üstige chare-tedbirsiz halda tekshiliktiki jisimlarni turghuzghili bolmaydu. Hemme adem jisimlarning toplap tekshilikke turghuzayli, dewatqini bilen, yer yüzining yantuluq derijisi ölchenmigechke berpa qilinghan binalar öre turmaywatidu we arqa-arqidin gumran bolup kétiwatidu. Herqandaq herikette yer-asti qurulishi bek muhim, hul mustehkem bazisqa turghuzulsa, salmaqchi bolghan imaretni yüz qatqa hetta téximu köp qewetlerge chiqarghili bolidu. Matériyal, jismaniy we eqliy küch bolup, mustehkem bolmighan yaki yantu bolghan tekshilikke bir qewetlik imaret salghan teqdirdimu uzaqqa qalmay ghulap chüshidu! Biz uyghur xelqining qiliwatqan büyük ishlirimiz teklimakan qumluqining üstige inshah qiliniwatan paxal satmigha yaki turfan oymanliqigha korlanghan qap-qarangu kemir öylerge oxshap qalmasliqi lazim! Biz tepsili nezer tashlaydighan bolsaq qiliwatqan ishlirimizning xelqara ölchemlerge emes, tarixning qarangghuluq yilliridiki qayidiler asasida boliwatqanliqini körimiz! Kitap oquyli, közimizni achayli, köprek bilim alayli! Bu ötkeldin ötmey turup béshimizgha bir dewlet qushi qonup qaldimu deyli, uni bu halimiz bilen öz iradimiz arqiliq muhapizet qilalmaymiz! Buning üchün özimizgila ayit bolghan milliy alahiydiliklirimizni jan tikip qoghdighandin bashqa, tereqqiy qildurushimiz, ilghar milletlerni ülge qilip kitap opqush, bilim élish, kolliktip sapayimizni östürüsh we ang-sewiyemizni yoquri kötürüsh üchün tereqqiy qilghan milletlerning yolida qattiq tirishishimiz lazim! Biz baldurraq uyqumizni achsaq xelqimiz ishench bilen niyet qilsa, milliy jasaritimiz we eqil parasitimizni ishqa salsaq, qettiy sel chaghlimay chong-kichik hemmimizning alahiyidilikini toluq jariy qildursaq insha’alla mangalmaydighan yolimiz, chiqalmaydighan téghimiz, ashalmaydighan dawanimiz bomaydu! Biz toghra yoldala bolidikenmiz, hichkimning yardimisizmu shühbisizki kélichektiki herqandaq ghelbe bizning bolidu!

Ende

27.05.2017 Germaniye