Molla musa sayrami

Janabiy atiliq ghazi paniy döletni tashlap, baqiy dunyani xalap, jénini ezra’ilgha, mal-mülkini oghulliri bilen qipchaqlargha, belki xenzu qalmaqlargha tapshurdi.
Niyaz hékimbeg bilen ehrarxan törem atiliq ghazining jesitini ichkiri ekirip yatquzup qoyup qarasheherdiki heqqulibegke bolghan weqeni bayan qilip tézlikte xet mangdurdi. Heqqulibeg üchinchi küni qara sheherdin yétip keldi. Angghiche niyaz hékimbeg özidin éhtiyat qilip, erz-dad bolsa atiliq ghaziy hayat waqtidikide ekirgen bolup kirip – chiqip, yarliq permanlarni bérip turdi. «janabiy aliyning mijezliri sel xapa iken. Az waqittin kéyin chiqidu», dep kishilerni yéqin barghuzmay üch künni ötküzdi. Heqqulibegning arqisidin hékimxan törem bashliq emirleshker, pansatlarmu arqa-arqidin yétip keldi, ehwalmu ashkara boldi.
Niyaz hékimbeg, muhemmed kérim dadxah, tashbay dadxah we atabay pansatlar bashliq emirleshkerler meslihetliship, burunqi padishahlarning resim- qa’idiliri boyiche hékimxan töremni aq kigiz üstide olturghuzup «xan» qilip kötürdi. Xezinining ishiklirini échip emir, dadxah bashliq chong-kichiklerge, yigit- serwazlargha ton-serupay, pul we tilla, at we jabduqlarni bergili turdi. Mushu ehwalda yette kün ötti. Bir kéchide heqqulibeg atiliq ghazining jeset- tawutini élip aqsu terepke nahayiti téz yürüp ketti.
Dadxahlar bashliq chonglar: «heqqulibeg atiliq ghazining jesitini élip yürüp ketti. Ular aqsugha bérip xezinilerni qoligha élip seremjan qilip, qeshqerge bérip u yerdiki xezine- depnilerni qoligha kirgüzüp, andin kéyin bizlerge qarimay enjan, tashkentlerge chiqip kétidu, xezine bolmisa biz xenzular bilen qandq urushimiz? Ularning arqisidin qoghlap xezinilerni bermeslikimiz kérek», dep hékimxan töremni maqul qildi. Korlini daxu tunggan’gha tapshurdi. Uninggha aqsuluq kochir wangning oghli aqniyazbegni tungchi we yasawul béshi qilip, bay muhemmed jarchi béshini 500 serwazgha bashliq qilip korlida qoyup, hékimxan törem bashliq qoshunlar aqsugha rawan boldi we aldirap-holuqup aqsugha yétip keldi.
Heqqulibeg aldida yétip kélip, aqsuda ikki kün turup, bir munche xezinilerni yighishturup, yigit we qipchaqlar bilen atiliq ghazining jesitini élip qeshqerge yürüp ketkenidi. Heqqulibeg «dadamning jeset-tawutini qeshqerge apirip hezriti apaq xojam mazirigha depne qilip bolghandin kéyin akam bilen meslihetliship ya men kélermen, ya akam kéler. Andin xenzular bilen ghazat qilarmiz», dégen mustehkem niyet bilen yolgha chiqqanidi. Emma niyaz hékimbeg: «kichik bégim (heqqulibeg) qeshqerge yürüp ketti. Gherizi bashqichidek qilidu. Elwette éhtiyat qilghaysiler we xewerdar bolghaylar. Wessalam», dep bir nechche pitne-pasat geplerni yézip mexpiy halda chong beg (békqulibeg)ke xet mangdurghanidi. Chong beg xetni körüp mezmunidin waqip bolghandin kéyin: «heqqulibegni uchrighan yerde öltürüp kömüwétip nerse-kéreklirini ekilinglar», dep perman bérip muhemmed ziya pansatni bash qilip bir nechche mehrem, yigit- serwazlarni heqqulibegning aldigha chiqarghanidi. Bular lonku dégen yerde uchrashti. Attin chüshüp bir piyale chay ichishkendin kéyin atlirigha minip yolgha chüshti. Heqqulibeg bolghan weqelerni bir-birlep bayan qilip sözlep bérip, bularning yaman gherezliridin bixewer, xalis, toghra niyet bilen kétip barghan chaghda, qember mehrem dégen heqqulibegke qaritip oq chiqiridu. Oq bu tereptin u terepke ötüp kétidu. Heqqulibeg «bu néme poq yégining», dep qilichlirini tartip chiqirip chapmaqchi bolghanda yene bir yigit oq chiqiridu. Heqqulibeg attin yiqilip jan béridu. Uni shu jaydiki bir jilghigha depne qilidu. U jay «heqqulibeg jilghisi» dégen nam bilen meshhur boldi.

Tarixiy hijriyining 1294- yili jamadiyel ewwelning 2- küni hékimxan törem aqsugha kélip xanliq textige chiqip olturdi. Hemme yigit-serwaz, qirghiz-qipchaqlar atiliq ghazining aqsudiki xezine-depnilirini talan-taraj qilip bulap ketti. Bundaq bulang-talang «xan talingi» déyilidiken. Mushundaq parakende künlerde niyaz hékimbeg bir nechche mulazimlirini élip xoten’ge qarap qéchip ketti.
Hékimxan törem alahide yarliq-perman bilen abdurahman dadxahni aqsugha hakim qildi. Amilxan töremni kuchaning hakimliqidin éliwétip, kuchani muhemmed réhimxan töremge suyurghal qilip berdi. Uchturpanni hékim pansatqa, bay we sayramni musamis bégige tapshurdi. Muhemmed musa toqsabe, atabay pansatlarni hudeychi qilip yarliq chüshürdi. Beche batur pansatni hemme leshker üstide emir leshker qildi. Kérim qul dadxah, molla alim qulining oghli shirmuhemmed mirzini emirleshker qildi. Képek lawur we muhemmed ependini 2000 serwazgha emirleshker qildi.
Démek, sekkiz emirleshkerge yarliq we nishan bérip, tugh-bayraq, dap-dumbaq, qoral-yaraq, at- topchaqlarni bérip, padishahlarche merhemet, séxiylarche iltipat körsetti. Shu peytte qeshqerdin «békqulibeg, jamedar dadxah, ömerqul emirleshker we alash dadxahlar bashchiliqida nurghun qoshun bilen aqsugha qarap yolgha chiqti», dégen yaman xewer yétip keldi. Hékimxan törem bu xewerni anglap beche batur emirleshker bashliq hemme leshker béshi, pansat, yigit-serwaz bolup jem’iy 25 ming qoshun bilen atlinip, menzilmu menzil yol yürüp aqsudin töt menzil yiraqliqtiki yaydi dégen jaygha yétip kélip chüshüp orunlashti.
Békqulibeg qoshunining chighawuli alash dadxah chölquduq dégen yerge kélip orunlashqanidi. Hékimxan törem muhemmed siyit pansat, hapiz pansatlarni perman bilen chighawul qilip mangdurghanidi. Ikki chighawul uchriship alash dadxah we uning yigitlirini arqigha yandurup we bir nechche ademlirini tutup baghlap eketti. Qeshqerlik axun pansat hékimxan törem teripige qéchip ötti. Hékimxan töremning leshkerliri axun pansatni mubareklidi. Buning bilen zor xushalliq yüz keltürdi. Ular shu küni aram aldi. Sirtta qarawul we paylaqchilarni qoydi. Etisi bu ikki xunxor chong qoshun yüzmuyüz bolup seplirini raslap jengge kirishti. Her ikki tereptin eskerler ölüshke bashlidi. Ejelning baziri jush urup rasa qizidi. Hékimxan töremning baturliri békqulibegning yigitlirini arqigha chékindürüp meghlup qiliwatqan chaghda, atabay pansat hudeychi hékimxan töremdin yüz örüp yigitlirini élip békqulibeg terepke qéchip topni buzup kirip ketti. Buning bilen békqulibeg terepke küch qoshulup, hékimxan törem ajizlashti. Mushu ehwalda hüseyin mehremning béshigha oq tegdi. Hékimxan törem arqigha chékindi. Kérim qul emrleshker, kérim bay mirza we élibeg pansatlarmu arqisigha yandi. Muhemmed musa toqsabe, képek lawur, muhemmed réhim palwanlar kelpin qashqal, qarabulaq bilen ötüp enjan’gha qarap rawan boldi. Bulargha yigit-serwazlar qoshulup 1500ge yéqin adem bolup bille ketti. Ikki qoshun alte sa’et urushti. 1500che leshker chiqim boldi.
Atabay pansat békqulibegning aldigha bérip du’a qilghandin kéyin «yaydida nurghun xezine bar idi. Zaye bolup kétermikin», dep melum qildi. Békqulibeg atabay pansatqa ton-serupay merhemet qilip, «siz ilgirilep bérip xezinini muhapizet qiling!» dep perman qildi. Atabay pansat téz bérip xezinini öz teripige tartiwatqanda, hékimxan törem yétip keldi. Atabay pansat qachti. Hékimxan törem tutturup kélip: «mendin néme yamanliq kördüng?» séni hudeychi qilsam sen manga tuzkorluq qilding. Ata-bowa ejdadimning ulughluqini kördüngmu? Séni manga tutup berdi. Özüngning tartishqa tégishlik jazasi», dep yalingachlap, shash, tosun atning quyruqigha baghlap qoyup berdi. U atning keynide desht-bayawanlarda sörülüp parche-parche bolup yoqaldi. Hékimxan törem xezinilerni talan-taraj qilishqa höküm qildi. Axir bashqilar bulap tügetti.

Nezm:
Nale qilma gheyridin özüng ishidin bol molul,
Kim zererni térip erding hem zerer tapting hosul.
Shem’i perwaneni köydürdi,
Köygüsi daghi öz ayaghi bilen.
Hékimxan törem aykölge keldi. Ayköldin aralni arilap ötüp üchturpan’gha bardi. U yerdimu turmay bedel dawinidin éship issiq kölge bérip, u yerdimu toxtimay perghane wilayiti, merghilan shehirige tewe aba we ejdadlirining qedimki mehellisi «eske» dégen jaygha bérip orunlashti. Hékimxan törem bilen muhemmed toqsabe bashliq 5000din artuq atarmen-chaparmen yigitlermu bille chiqip ketti. Beche batur bashliq bir nechche pansat we 10 mingdin oshuqraq yigitler héch terepke yötkelmey turup békqulibegke ita’et qildi. Békqulibegmu bulargha iltipatlar körsetti. Békulibegke ishench we ixlasi yoq yigitler her terepke qéchip, sergerdan bolup tarap ketti. Shuning bilen islamdin ronaq ketti.
Janabiy yaqupbeg atiliq ghazining leqimi «bedölet» idi. Bu leqem asmandin chüshken, tengri ata qilghan leqem idi. Bedölet ketti, islamningmu döliti ketti. Ulugh tengrim, musulmanlarning könglidin islamning muhebbitini yoq qilmighaysen. Qiyamet küni musulmanlar qatarida bash kötürgili nésip qilghaysen, amin! ikkila alemning peyghembiri ― muhemmed eleyhissalamning heqqi – hürmitidin du’ayimizni ijabet qilghaysen.
(molla musa sayramining «tarixy eminiye» namiliq kitabigha asasen, torgha yollighuchi: alim biz blogidin turan tékin)