Autori:   Imin tursun
(merhum uyghur alimimizning yatqan jayi ujmaghda bolsun)
Burunqi ata-bowilrimiz nahayiti uzaq ötmüshte ，aniliq urughdashliq jemiyitidila，uya-qayash，türkün，boy-soy bolup teshkillen’gendila，urugh-jemetlirini ayrim-ayrim namlar bilen atap perqlendürgen.qandash-tegdash，boy-aymaqlar qoshulush-arilishish netijiside，ularning sö z-namliri bir-birige singishken. Til tughqanchiliqi bolghan el-iletler tillirida，urugh-tughqanlanlarning atliri omumiy jehettin ortaqlashqan.
Uyghurlarning étnik terkibige kirgen el-eletler murekkep we ularning yashighan，köchüp yürgen makanliri kengri bolghachqa，uya qayashlarning atilishida bezi perqler wujudqa kelgen。mesilen，qeshqer-xoten rayonlirida yashaydighan uyghurlar özining tughqan ata-anilirinimdadada –ana dése ，aqsu，turpan，qumul，ili rayunlirida omumen ata-apa deydu。lékin hemme rayunlarda jüplük söz qilip qollan’ghanda dada-apa yaki ata-apa démey ata-ana deydu。özidin chong qiz qérindishini hemme rayunlarda dégudek acha deydu。peqet turpan rayunidila 《ayla》，kériyede《apa》，ilida《hede》deydu.《apa》sözi oghuz-qarluqlardin qalghan söz。《türkiy tillar diwani》da yüzilishiche 《eche(acha) 》—bu söz 《ege》mu déyilidu. Gahida《ege》bilen《eche》qosh
Söz qilinip《ege-eche》—égiche déyilidu. Yaghmilar buni 《eze》deydu. Ili rayunidiki uyghurlar qollinidighan 《hede》sözi éhtimal 《eze》din özgergen bolushi mumkin.
Qedimqi wesiqe, kitab we abidilerdiki urugh-tughqan atliri we xelq arisida kengrek istimal qilindighan tughqanchiliq atlirini toplash we xelq arisida kengrek istimal qilindighan tughqanchiliq namlirini qéliplashturush zöröryiti tughuldi. Adette, uyghurlarning sinxronik jehettin yette 《yette pushti》, di’axonik jehettin《yetmish pushti》deydu. 《pusht》—ewlad dégen menini bildüridu. Qazaqlarda 《yette ata》ni bilish zörür shert hésablinidu.
Adette 《jemet》sözini 《boy》ornida ishlitip, 《ata jemet》, 《ana jemet》dep ataymiz. Eslide bu 《ata boyan》, 《ana boyan》déyilse uning tarixiy yiltizini éniqlash we bir-birige baghlashqa uyghun kélidu. 《jemet》jama’ettin ixchamlan’ghan bolup, 《top》menisini bildüridu. 《boyan》bir boydin taralghanlar dégen menisini bildüridu
Urugh-tughqanlarni 《ata boyan》, 《ana boyan》dégen tarmaqlar boyiche qéliplashturushni tewsiye qilimiz.
Ata boyan
7-ata—aghun(ulugh ejdad)
6-ata—qang baba
5-ejüm baba
4-baba
3-dada(bowa)
2-ata—ata(menning atisi)
1-ata-men yeni bala(ür-perzent) ning atisi
2-bala
3-newre
4-ewre
5-chewre
6-peynewre
7-kükünewre
Ata terep tughqanlar
Babagha-babaning aghisi—chong bowa
Babaghi-babaning inisi—kichik dada
Dada—atining atisi, chong dada(ata-oghuz qipchaq tilida dada déyilidu)
Dadagha—dadining aghisi—chong dada
Dadghana-dadining agha-inilirining xotunliri
Ata—özining tapqan atisi
Atagha—atining aghisi—chong ata
Ataghi-atining inisi—kichik ata
Apagha/apaghi—atining acha singilliri—hamma(hamma erebche söz emme din özgergen)
Ür-perzent(oghul ür, qiz ür)
Agha-aka/ini-uka—bir tughqan qérindashlar.
Acha-égiche(ayla-hede)/singil-qiz uka—bir tughqan qiz qérindashlar.
Yengge—inigha nisbeten aghining xotuni.
Newre(eslide oghul newre turun, qiz newre <<يېگەن>>dep atalghan. Newre erebchidiki‹‹nebire ›› din özgergen.
Newridash—turundash—ikki tughqan
Ewre—newrining balisi
Ewridash—üch tughqan.
Chewre—ewrining balisi.
Chewridash—töt tughqan.
Peynewre—chewrining balisi
Peynewridash-besh tughqan
Kükünewre-peynewrining balisi
Kükünewridash—alte tughqan
Ata boyandin taralghanlar ata qayash, agha qayash, ini qayash. Acha qayash, singil qayash dep omumlashturup éytilidu
Ana boyan
7-ana–öge moma.
6-ana—ejüm moma
5-ana—boy moma
4-ana—ulugh moma
3-ana-moma
2-ana-ana(menning anisi)
1-ana-men yeni bala(ür-perzent) ning anisi
2-bala
3-newre
4-chewre
5-ewre
6-peynewre
7-kükünewre
Ana terep tughqanlar
Momagha–momaning aghisi
Momaghi–momaning inisi
Ége moma—momaning achisi
Iji moma—momaning singlisi
Ana–özini tughqan anisi
Anagha—anining aghisi—chong ata
Anaghi–anining inisi—kichik tagha
Taghana(tagha-ana)—taghining xotunliri
Köküy—anining acha-singilliri(chong köküy, kichik köküy ).
Köküyata-anining axcha-singilliriningerliri
Chiqan—köküyning oghli
Soyan—köküyning qizi
Qiz:
Newridin kükünewrigiche.
Ana boy newre, ana boy ewre, ana boy chewre, ana boy peynewre, ana boy kükünewre.
Kélin-oghulning xotuni
Qéyin boyan
Quda—oghul-qizliri toylashqan ata-anilar.
Qaychiquda-qosh quda—bir kim qizini ikkinchi birkimning oghligha berse, ikkinchi birkimmu qizini shu kishining oghligha berse yaki quda üstige quda bolsa qaychiquda bolidu.
Qéynaghun—qéynata-qéynanining ata-aniliri.
Qéynata—er-xotunning bir-birige nisbeten atiliri.
Qéynana—erxotunning bir-birige nisbeten aniliri.
Qéynagha– er-xotunning bir-birige nisbeten aghiliri
Yurch-qéynini—er xotunning bir-birige nisbeten iniliri
Baltir—qéynacha– er xotunning bir-birige nisbeten achiliri.
Baldiz-qéynisingil– er xotunning bir-birige nisbeten singilliri.
Küyoghul—qizning éri.
Tongur-erge nisbeten xotun tereptin bolghan tughqanlar, yeni xotunning qérindashliri.
Baja-acha-singillarning erliri.
Yezne—achining éri
Bulardin bashqa yéqin-yoruqlarning we herxil munasiwetliklerning mexsus atliri bar:
Qaydash—ata bir, ana bashqa bir tughqan.
Igidash—ana bir, ata bashqa bir tughqan.
Ikkizek-qoshkézek—bir qosaqdin tughulghan ikki bala.
Qayliq-boyigha yetken qiz, buniyinchik qizdepmu ataydu.
Etege-etke—baqquchi ata.
Inege-baqquchi ana.
Ögey-qangsiq-ata-anidin bir terep bille élip kelgen bala. Bu baligha nisbeten ögey ata-anidin bir terepmu ögey déyilidu.
Tu tunchu—tutun’ghan, ata yaki ana ana tutqan, shuningdek baligha nisbetenmu shundaq déyilidu.
Tu tunchu ata, tu tunchu ana, tutunchughul, tu tunchu qiz.
Tul-ersiz xotun.
Boytaq—xotunsiz er.
Qoduz-chokan, juwan,sékilek，erge tekken yash ayal.
Chokan–yéngi potla chiqarghan tal-söget.
Juwan–parsche yigit menisidiki söz,bu söz köchme menide yash ayalghimu ishlitilgen.
Yofgha—yuwgha—asrandi,asrap qélin’ghan
Yétim—ata-anisidin biri ölüp ketken bala.
Qara yétim—ata-anisi ölüp ketken bala.
Obushqa—qéri er.
Oraghun—qéri xotun.
Kishi-erge nisbeten öz ayali we ayalgha nisbeten öz éri
Émildash—bir anini emgen urugh-tughqan balilar.
Kukuldash—urugh-tughqanchiliqi yoq balilardin bir anini emgenler.
Türkün—aile,uya-qayashtin ayrilip chiqip.ayrimöy-otaqqurghanlar.shuningdek bir familini teshkil qilghanlar.shunga bu sözni (a’ile meniside emes )famile ornida ishletsimu bolidu.
Qangdash—ejdadi bir bolghanlar.
Boydash—bir boy(qebile)din bolghanlar.
Aghun—yiltizi iptidaiy jemiyettin bashlan’ghan ejdadlar.
Oghush—ewlad,ejdadning izbasarliri,kelgüsi oghush—kelgüsi ewlad(qumul tereplirideboghundepmu atilidu)
El-kün—xelqi alem,ahale,insaniyet.
El-yurt—yurt jamaet.
Öz- öz adem, öz xelq.
Özge—bashqa,bigane.
Enech– özining eqilliqliqi we zérekliki bilen kishilerge öz singlisidek tuyulidighan
Qizchaq.bu söz qizchaqlarni amraq körüsh we erkilitishke ishlitilidu (diwan1jild)
Enech—kichik bolushigha qarimay özining zérekliki bilen hemmige öz anisidek tuyulidighan qizchaq,aniqiz.bu söz qizlarni erkiltish üchün ishlitilidu.(diwan 1 jild)
Imrem—jama’et,yurttin birer ishqa toplan’ghan xelq topi.
Küden—baligha at qoyush ziyapiti(diwan 1 jild)
Gül qoyush—bir kimning qizini deslepki qerdemde maqulliship azraq ademgerchilik qilmaq.mundaq qiabéshi baghlaqliqdéyilidu.maqulluq alghan tereppalanchining qizigha gül qoyup kelduq>>deydu.
Esletme:
1) bu namlargha erebche-parschidiki emme,aba,xale,burader,peder-meder,walid-walide,ayim dégendek sözlerni qollanmiduq.
2) adette anining agha-iniliri tagha déyiletti.lékin bezi jaylarda ,atining agha-inilirimu tagha d éyilmekte.shunga tagha sözini özidin chong we tonumaydighan bir kimni qichqirishqa qollansa;shuningdek ,özidin chong we tonumaydighan ayallarni hamma dep chaqirsa,urugh-tughqanlar atlirigha ariliship ketmes dégen pikirdimen.
3) qi/ghi qoshumchisi heqqide türkiy tillar diwanida mundaq déyilgen:tughqanchiliqni bildüridighan isimlarning axirigha ulinip kélip, söyümchanliqni bildüridighan qoshumche,ataqi(3.293).bashqa qérindash tillardimu ‹‹ghi›› qoshumchisi ishlitilidu.mesilen,quda-qudaghi-(er-ayal qudilar).mushuni nezerde tutup baba,dada,ata,analarning inilirini :babaghi,dadaghi,ataghi,anaghi dep atisa,erkek quda,chishi quda démey quda,qudaghi déyilse ,diwan da erkek,chishi dégen sözler haywanlargha ishlitilidu déyilgen.
Matiriyal menbesi:
Noruzname, imin tursun shinjang yashlar-ösmürler neshriyati. 2001-yil 1-ay 1-neshri, 2009-yil 4-ay-3 basma kitabining 70-77 betleridin aldim arslan axun
Oghuz tigin.
Urumchi baluq 2014-9-12

http://www.akademiye.org/ug/?p=5517