Amérikidiki xarward uniwérsitéti neshriyati 30 – Mart küni déywid brofiyning uyghur tarixigha béghishlanghan tunji kitabi «uyghur milliti: xitay-Rusiye chégrasida islahat we inqilab» ni neshr qildi. Aptor bu esiride 1920 – Yillardin kéyinki uyghur milliy kimlikining hasil bolushi hemde uning shu dewrdiki uyghur milletchilik idiyisige qandaq tesir körsetkenlikini nuqtiliq mulahize qilghan.
Awstraliye sédniy uniwérsitétining léktori déywid brofiy özining uyghur tarixi we medeniyitige dair bir qatar maqaliliri bilen yéqinqi yillarda közge körünüshke bashlighan yash tarixshunaslarning biri. U 2012- Yili xarward uniwérsitétida ottura asiya tarixi boyiche doktorluq unwani alghandin kéyin, awstraliye döletlik uniwérsitétida ikki yilliq post doktorluq tetqiqati bilen shughullanghan. 2014- Yilidin buyan sédniy uniwérsitétida oqutquchi bolup ishlewatidu.
Déywid broféyning tonushturushiche, uyghur milliy kimliki we «uyghur» nami miladi 11 – Esirning axirliridin bashlap tedrijiy untulushqa bashlighan. Kéyinche tarim wadisidiki bostanliqlarni asas qilghan yurt kimliki buning ornini igiligen. Char rusiyening ottura asiyagha kéngiyishi hemde kéyinki waqitlarda sowét öktebir inqilabidin kéyin barliqqa kelgen siyasiy muhitning netijiside bu rayondiki türkiy tilliq milliy terkibler omumiy jehette bir türkiy top bolushtin ayrim gewde bolup ayrilip chiqishqa yüz tutqan. Shu qatarda «uyghur» nami we uyghur milliy kimliki mesilisimu yerlik ziyaliylar arisida küntertipke qoyulushqa bashlighan. Bu bolsa mezkur eserning barliqqa kélishidiki omumiy arqa körünüsh bolup xizmet qilghan. Biz bu heqte téximu tepsiliy melumat élish üchün eser muellipi déywid bilen téléfonda söhbetleshtuq. U bu qétimqi söhbette özining soallargha uyghurche jawab bérishni xalaydighanliqini éytti.
Kitabning qoshumche mawzusida alahide gewdilendürülgen «inqilab we islahat» hadisisining shu waqittiki uyghurlar jemiyitige qandaq tesir körsetkenlikini sorighinimizda u buning roshen xaraktérde bolghanliqini tekitlidi.
1930 – Yillarda ewj alghan «jeddichilik», yeni «yéngiche maarip» herikiti hemde uning shu waqittiki uyghur jemiyitige körsetken tesiri heqqide u bu heriketning bezi özgiche xaraktérge ége ikenlikini bildürdi.
U, shu waqitlardiki murekkep tarixiy sharaitta rusiye bolshéwikliri we osman impériyisining uyghurlar rayonigha körsetken tesiri heqqide toxtilip, buning melum siyasiy arqa körünüshke ige ikenlikini tekitlidi.
1930 – Yillardiki sowét ittipaqining alaqidar siyasetliri we xelqara weziyetning shu waqittiki uyghurlarning musteqilliq küreshlirige qandaq pikirde bolghanliqi heqqide u buningda bezi murekkep ehwallarning mewjutluqini tilgha aldi.
Déywid broféyning mezkur esiri uyghurlar tarixining tolimu murekkep bir dewri heqqidiki mulahize bolghachqa, bu heqtiki tetqiqat köp xil tillardiki arxip matériyallirigha, shundaqla birinchi qol menbelerge chétilidu. Bu jehette u özining uyghur, türk, rus, xitay, fars, tatar, manju, gérman, firansuz qatarliq tillarni ögengenlikidek artuqchiliqidin paydilinip, bu tillardiki matériyallardin toluq paydilanghan hemde bu sahede tolimu ehmiyetlik bir emgekni wujudqa chiqarghan. Biz uning buningdin kéyinki tetqiqatigha téximu zor utuqlar tilep ziyaritimizni axirlashturduq. (Eziz)
Tengritagh Akademiyesi 