Tag: 25. April 2016

Uyghur Latin Yéziqi (ULY) Heqqide

Tengritagh Akademiyesi

Uyghur Latin Yéziqi (ULY) Heqqide
UKM
Uyghur Latin Yéziqi (yeni Uyghur Latin Yéziqi– ULY) kompyutér saheside we bashqa munasiwetlik sahelerde kona yéziqqa yandash qilip ishlitilidighan latin herpliridin tüzülgen yéziq bolup, 2001- yilning aldinqi yérimida Ibrahim Mutihi, Mirsultan Osman, Muhebbet Qasim, Imin Tursun, Abliz Yaqup, Xemit Zakir, Arslan Abdulla, Hoshur Islam, Türgün Ibrahim .. qatarliq alim, tilshunas, doktor we proféssorlarning qatnishishi bilen 5 qétimliq ilmiy muhakime yighini arqiliq 2000-yilighiche ishlitilgen 15 xildin artuq oxshash bolmighan lahiyini estaidil muzakire qilish arqiliq 2001-Yil 3-Iyul küni birlikke keltürülgen. Shuning bilen bir waqitta, birlikke keltürülgen lahiye Shinjang Uniwérsitéti teripidin aptonum rayunluq xelq hökümitige we til-yéziq komététige yollan’ghan. Aptonum rayunluq xelq hökümiti sabiq reis Ablet Abdurishitning teshkillishi bilen shu yili baharda „Uyghur isim – familisi we UKY toghrisida mexsus pikir anglash yighini“ chaqirip, deslepki qedemde Uyghur isim – famililirini qéliplashturush, shundaqla UKY ning ammiwiy asasini puxtilash, undin kéyin sharait pishship yétilgende qayta muzakire qilish arqiliq qanunlashturuup resmiy yeziq sheklide qollunush qararigha kelgen.

Ilmiy muhakime yighinlarda „Uyghur Latin Yéziqi (yeni Uyghur Kompeyoter Yéziqi depmu atilidu) ni ishlitish yéziq özgertish islahati qilish bolmastin belki kona yéziqqa qoshumche qilip ishlitilidu…“ dep éniq körsitilgen hem tekitlen’gen.

ULY ning birlikke kélishi moshu bette saqit qilin’ghan nurghun mutixesis we tordashlarning ilmiy munaziriler arqiliq barliqqa kelgen ortaq netije bolup, u melum bir shexis yaki tor békitining ijadiyiti emes. UKY élipbesi nöwette nurghun tor béketliri, kündilik alaqe we ilmiy tetqiqat hem bashqa sahetside keng kölemde ishlitilmekte. ULY élipbesi jedwili töwendikiche:

(Teshwiq qilish üchün moshu resimni ishliting)

Eskertish: 1. Eger „öö, üü, éé“ larni kirgüzüshke imkan bolmighanda, ULY belgilimisige asasen mas halda „Oo, Uu, Ee“ larni ishlitishke bolidu. Ularni kigüzüsh usuli http://www.ukij.org/teshwiq/uey eou.HTM da körsitildi.

2. [zh] bolsa „j“ (jurnal) herpining oqulushini ipadilesh üchün toluqlima süpitide ishlitidilidu. Mesilen: Jurnal [zhurnal]

——————————————————————————–

Diqqet: 2005-yilining bashlirida tordashlarning teklipi we qollishi bilen Uyghur Kompyutér Yéziqi (UKY) dégen atalghuni Uyghur Latin Yéziqi (ULY) dep élip qarar qilin’ghan. Bundaq qilishtiki meqset UKY ning kompyutér tili/yéziqi bolghan 0 we 1 ler bilen ariliship kétip kishilerde atalgha yaki uqum qalaymiqanchiliqi peyde qilishtin saqlinish üchündur. UKY we ULY lar bir nersini körsitidu. Ular Uyghurche sözler arisida qisqartilma atalghu sheklide ishlitilgende mas halda“Uyghur Kompyutér Yéziqi“ we „Uyghur Latin Yéziqi“ dep oqilidu (yeni qisqartilghan söz ShUAR ni „Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni“ dep oqighandek).

——————————————————————————–

UKY Muhakime Yighinliri

Waqitliri: 2000- Yili 24- Noyabir (1- Nöwetlik)
2000- Yili 1- Dékabir (2- Nöwetlik)
2000- Yili 14- Dékabir (3- Nöwetlik)
2001- Yili 9- Iyun (4- Nöwetlik)
2001- Yili 3- Iyul (5- Nöwetlik)
Orni: Shinjang Uniwérsitéti Kutupxanisi 2-Qewet Yighin Zali

——————————————————————————–

UKY gha ait xewerler we maqaliler Arxipliri

1. ürümchi Kechlik Géziti 2000-yil 16-dékabir (kona yéziq .jpg format)
2. Shinjang Uniwérsitiéti Géziti 2000-yil 25-dikabir (kona yéziq .jpg format)
*3. Shinjang Téléwiziye Istansisi 2-Qanalda(XJTV-2) de 2001-yilining béshida tarqitilghan UKY gha ait mexsus xewer we Shinjang Géziti, Shinjang Iqtisad Géziti qatarliq metbuatlardiki xewerlerni arxip süpitide teminlishingizni qarshi alimiz.
4. Internet Toridiki Arxip (Misran.com) , http://www.voy.com/37018
5. An Introduction to Latin-Script Uyghur (by Jean R. Duval, Waris A. Janbaz, 2006)

——————————————————————————–

Teshekkürler

ULY ning birlikke kélishini töwendiki orun we shexislerning yighin’gha qatnishishi yaki pikir bérish arqiliq qilghan yardimidin ayrip qarighili bolmaydu:

Ablet Abdurishit (Shinjang Uyghur Aptonum Rayuni sabiq reisi): Hökümet namidin ULY toghrisida mexsus pikir anglash yighini oyushturghanliqigha rehmet

Tursun Ershidin (Sh.U.A.R xelq qurultiyi): ULY ni birlikke keltürüshke tenqidiy pikirlerni bérip, chüshenchilerni aydinglashturushqa yardem qilghanliqigha rehmet.
Mirsultan Osman (Tilshunasliq alimi): 2001-Yil 20-Iyul qismen herplerni békitishte we ULY imlasi toghrisida mexsus ziyaritimizni qobul qilip qimmetlik pikirlerni berginige alahide rehmet.
Hoshur Islam, Waris A. Janbaz (Shinjang Uniw.): Her qétimliq ULY ilmiy muhakime yighinigha deslepki lahiye teklipi tüzüp teshkillesh we teshwiqat xizmiti ishliginige rehmet.

Abduréhim, M.Erdem: ULY ni birlikke keltürüsh we uni tor béketliride ishlitish arqiliq toghra teshwiq qilish yolida 4 yildin buyan tewrenmey izdinip tordashlarning soallirigha estaidil jawab bérip körsetken ejrige köp rehmet.

Tilshunaslar Ibrahim Mutihi, Muhebbet Qasim, Mirsultan Osman, Imin Tursun, Abliz Yaqup, Xemit Zakir, Razaq Metniyaz, Tahir Abduweli, Enwer Exmet, Jamile Sattar, Arsilan Abdulla qatarliq Alim, Doktur, Proféssor we tetqiqatchilarning qimmetlik pikirlirige rehmet
Kompyutér Mutixesisliri Hushur Islam, Türgün Ibrahim, Mirshat Létip, Alim Ehed, Yasin Imin, Waris Abdukérim Janbaz, Perhat Muhemmed, Mijit Ablimit, Erkin Imir qatarliq Proféssor, Dotsint we tetqiqatchilarning qimmetlik pikirlirige rehmet.

Shinjang Uniw. Rehberliri Tashpolat Tiyip (Doktur), Arsilan Abdulla(Dotsint), Türgün Ibrahim(Dotsint) yighinni qollighanliqigha we teshkillesh jehette qimmetlik pikirlerni bergenlikige rehmet.
Shinjang Uniw. Oqutquchiliri Mijit Xudaberdi (Proféssor), Yasin Ghupur, Memtimin Ghéni(Doktur), Razaq Metniyaz (Proféssor), Abdukerim Raxman(Proféssor), Qeyser Qadir, Ayqiz Qadir, Raxmanjanlarning qimmetlik pikirlirige rehmet.
Shinjang Uniw. Kutupxanisi; Shinjang Uniw. 863 Tetqiqat Goruppisi Abdurusul Kichikaxun, Hoshur Islam, Yasinjan Memet, Mutellip Mamut larning matéryal, yighin orni teminligenlikige we qimmetlik pikirlerni bergenlikige rehmet.

Jem’iyet erbabliri Nijat, Nejmidin(Qarluq.com), Muhemmed Erdem latin yéziqining jem’iyette qollinilishi we bashqa jehetlerde qimmetlik pikirlerni bergenlikige rehmet.
Torda pikir bergenler Abduréhim, Niyaz, „Boran“, Alimjan, Alijan, „Palwan“, „Qizziqchi“, Tursun, Dilmurat, Abdüshkür, „Tilshunas“, „Adil“, Muhtar … qatarliqlarning tor arqiliq yighindikilerge qimmetlik pikirlerni ayimighanliqigha rehmet. (tepsili pikirlerni bu yerdin körüng.)
Metbuat we Teshwiqat Orunliri Shinjang Téliwiziye Istanssi, ürümchi Kéchlik Géziti (muxbir: Niyaz), Shinjang Géziti, Shinjang Ishchilar Waqit Géziti, Shinjang Uniwérsitéti Géziti, merhum „Makanim“ tor békiti, Misran tor békiti, Oyghan tor békiti qatarliq orunlarning ULY ni TOGHRA teshwiq qilighinigha rehmet.

Bashqilar ULY ni birlikke keltürüsh yolida ilmiy yusunda selbiy pikirlerni bérip, meqsetni aydinglashturushqa yardem qilghan hem munazire mezmunini béyitqan kishilerge rehmet. ULY ni ishlitip tor békiti yasap toghra teshwiqat élip barghan, we ULY gha ait yumshaq détallarni yasighanlargha rehmet.

——————————————————————————–
UKY Imla Qaidisi

Uyghur Latin Yéziqi yeni Uyghur Kompyutér Yéziqi (ULY) bilen xet yazghanda töwendiki qaidiler boyiche yézish kérek.

1. Jümlining birinchi sözining bash herpi chong herp bilen yézilidu.

2. Adem we nersilerning isimliri, dölet namliri, milletlerning namliri we yer-jay isimlirining bash herpi chong yézilidu.
Mesilen: Mehmud Qeshqeri, Uyghur, Amérika, Ürümchi

3. Xas isimlarning bash herpi chong herp bilen yézilidu. Chettin kirgen xas isimlar Uyghur tiligha boy sundurup yézilidu, esli shu tilda yézilishini tirnaq ichige élip qoysimu bolidu.
Mesilen: Qeshqer, Yüsüp Xas Hajip, Nyu York (New York), Béyjing (Beijing), Arman

4. Qisqartilghan isimlar chong herp bilen yézilidu.
Mesilen: AQSh, BDT, UKY

5. Xelq’ara birlikler, qisqartilma sözler we tawar namliri öz péti yézilidu.

MTV, VCD, DVD, m, cm, volt, Microsoft
6. Qisqartilghan sözlüklerning ichide qoshma herp bolsa shu herpning birinchi herpi chong yézilip ikkinchi herpi kichik yézilidu.
A.Q.Sh (Amérika Qoshma Shitatliri), B.D.T.(Birleshken Döletler Teshkilati), ShUAR. (Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni)

7. Memuriy orunlarning namlirining bash herpi chong herp bilen yézilidu.
Mesilen: Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni

8. Yuqirikilerdin bashqa ehwallarda herpler birdek kichik yézilidu.

9. Melum sözde bir boghum uzuk tawush bilen axirlashsa shu boghumning arqidin kelgen yene bir boghum sozuq tawush bilen bashlansa, bu ikki boghum apostrof (‚) bilen ayrip yézilidu.
Mesilen: sen’et, chet’el, qet’iy, jem’iyet

10. Melum sözde bir boghum sozuq tawush bilen axirlashsa shu boghumning arqidin kelgen yene bir boghum sozuq tawush bilen bashlansa, bu ikki boghum apostrof (‚) bilen ayrip yézilmaydu. Chünki, Uyghur gramatikisi boyiche yeni Uyghur tilida her bir boghumda bir sozuq tawush bolidu, ikki sozuq tawushning arqimu-arqa kélishinig özila boghum ayrishning bisharitidur.
Mesilen: maarip, daire, radio, mueyyen, tebiiy, paaliyet

11. Perqlendürüp oqushqa asan bolush üchün s’h, n’gh, n’g, ng’h arisighimu apostrof qoshup qoyilidu.
Is’haq, Özbékistan’gha, Hin’gan, Cheklen’gen, Ganggirap, Bashlan’ghuch.

——————————————————————————–

UKY Resimlik élipbesi

Aptori: Abduréhim (herplerni cheksingiz misallarni köreleysiz)

Uyghur Ereb Yéziqi (UEY) we Uyghur Latin Yéziqi (ULY) Resimlik élipbesi
Yuqiridiki resimlik élipbeni A4 yaki uningdinmu chong qeghezge yuqiri éniqliqta bésip chiqirish üchün töwendiki höjjetlerdin paydilining:
1. PSD format (22 mb): basqandiki éniqliq derijisi eng yuqiri. Uni échish üchün kompyutéringizda Adobe Photoshop we UKIJ Tuz Tom dégen font bolishi kérek.
2. PDF format (685 kb): basqandiki éniqliq derijisi ottura hal. Uni échish üchün kompyutéringizda Adobe Acrobat Reader bolishi kérek.
3. GIF format (2.08 mb): basqandiki éniqliq derijisi yuqiridikilerdin töwen.
Eskertish: Eger teshwiqat qilishni xalisingiz, yuqurdiki tepsilatlarni yaxshi oqung. „Yéziq özgertidikenmiz …“ , „UKY ni ishlitish Uyghur kona yéziqini islaha qilish…“ dégendek xata teshwiqat élip barsingiz ashkara tenqid qilinisiz.
© Bu matéryallar delil ispatlargha asasen Oyghan.com din Waris A. Janbaz we Misran.com din Abduréhim teripidin teyyarlandi. Paydilansingiz bashqilarning emgikige hörmet qilish yüzisidin „Uyghur Kompyutér Ilimi Jem’iyiti http://www.ukij.org din“ yaki yuqurdiki tor béketlirining biridin élindi dep eskerting.
Bu höjjet élan qilin’ghan waqit: 2004 – Yil 10 – May
Axirqi qétim yéngilan’ghan waqit: 2006-10-19 14:38
(Bu matéryal ULY HTML format, UEY HTML format, PDF formatlarda tarqitildi)
Posted by at 3:52 PM