(Tarixiy dastan)

Awtordin:
Siler körüp turghan „Gülemxan“ namliq bu tarixiy dastanning pajiesi manjur xandanlighining axirqi dewride, yeni 1890-yilliri hazirqi Uyghuristanning, Ili wilayiti Ghulja shehirige qarashliq Oyman – Ili deriyasining boyidiki Baytoqay (Oymanbulaq) dégen kona Uyghur yézisida ötken heqiqiy tarixiy weqiedur.
Bu tarixiy weqening matérialini men 1951 – 1953 – yilliri Gülemxan, Noder, Mayen we Sayrambay tughulup ösken Oymanbaytoqay we uning etrapidiki: Hizwektam, Tügmen béshi, Arösteng, Yamatu hem toghraq yézilirida yürüp toplighan édim. Shu toplighan matériallirimgha we Gülemxan heqqidiki éghiz ijadi bilen bezi yazma höjjetlerge asasen moshu tarixiy dastanni yézip chiqtim.
Bu tarixiy dastanda Shinjangda yashighuchi qérindash emgekchi xelqlirining, yerlik féodallirigha qarshi küreshliri we ularning jenggiwar obrazliri ochuq körsitildi hem kembeghel déhqan yashlirining sinipi dostluqi, chin muhebbiti namayish qilindi. Shuning üchün Shinjangda yashmghuchi qelemdash yoldashlarning bu eser üstide erkin pikir yollishini ümüt qilimen.

-Xélil Hemraéw

 

Gülemxan

 

Uzaqlardin elge melum dangliq Gülemxan,
Shu toghriliq sözlep bérey tarixiy dastan.
Güzel Ghulja shehirining sherq yéqida,
Ili deriya boyidiki kona melide.
Sadir* dégen bir kembeghel déhqan bar édi,
U zomiger Engge baygha quldek xar édi.
Shu déxanning sahipjamal bir qizi bolghan.
Bir nur édi bu jahanda tengdishi yoqtek,
Qarashliri ötkür édi goyaki oqtek.
Bir qarapla ashiq qilar édi her janni,
Kündüzi – kün, tünde izler ay Gülemxanni
El aghzida «Su perisi» dégen nami bar,
Qizni körüp Ili deriya daim chayqilar…
Naxshisigha tebietmu bolatti teshna,
Gül chirayi bulbullarni qilatti eshna.
Taghda ösken kéyiklerge oxshaytti özi,
Oxchup chiqqan bulaqlardek oynatti közi.
Gül ghunchidek güzel édi nepis lewliri,
Mejnun talni eslitetti uning belliri.
Qalighachning qanitidek egime qashliq,
Körünetti bu güzel qiz on yette yashliq.
« Peri » deytti her bir adem körüp bu qizni,
Anar üzlük, shérin sözlük, chéchi qunduzni.
Derheqiqet, shundaq gözel édi Gülemxan,
Shunga qizgha kichigidin köz monchaq asqan.
Qiz bextini tiler édi ata-anisi,
Yoq édi hem mushu qizdin bashqa balisi.
Qizmu ösüp chachqa jala sélinip qaldi,
Bengwashliqi endi uning bésilip qaldi.
Qara sumbul chéchi toluq örüldi üch tal,
Qizni chongqur xiyallagha saldi bu ehwal…
Xiyal qushi uchatti hör, goya qalighach,
Yürikide muhebbetning oti parlighach.
Qiz qelbide yarning ishqi dolqunlinatti,
Shu dolqunda yoshurun sir yalqunlinatti.
Bu sirini anisigha éytalmaytti hem,
Qiz könglini basqan édi qayghu bilen ghem…
Ata-ana biler édi qizning sirini,
Biler édi hetta uning chin söygüsini,
Lékin ular bilmes bolup yüretti dayim,
Detti yoshurun: «Muradigha yetküz, xudayim!»
Qiz söyetti bille ösken yitim Noderni,
Lékin qelbi sézetti bir dehshet-xeterni.
Chünki köplep bekzadiler egip yüretti,
Qiz bularning hemmisini yaman köretti.
Yaqturmaytti qiz ularning marashlirini,
Ach böridek köz alaytip qarashlirini.
Bérilmidi qiz ularning shayi rextige,
Aldanmidi altun-kümüch, taju-textige.
U saqlalidi Noder bilen qilghan ehdini,
U biletti chin ishiqning ölmes bextini…

Birinchi bap

Déxanning Zari
Tagh-idir we qirlarda qar érigen mehel,
Ili süyi lömshüp toluq aqmaqta shurmel.
Oyghandi yer, qurut-qongghuz közini achti,
Künmu issip bir xil illiq nurini chachti.
Ériq-osteng kochilargha toldi lay sular,
Bay yérige ishlesh üchün mangdi yoqsullar.
Harwa haydap kéler bir chal xéli yiraqtin,
Binemlikke mangghan özi Oymanbulaqtin.
U piyade patqaq kéchip, haydar étini,
Biletti u bu yollarning épi-chépini…
Künde köygen, azap chekken, xorlanghan özi.
Qolliri hem qadaq bolghan, yérilghan yüzi.
Pishanisi kengrek kelgen, qashliri uzun.
Keke saqal, ghemlik chiray, qangsharliq burun.
Yoqsizliqni körsitetti putida choruq,
Dert-elemni eslitetti yüzide qoruq.
Tal-tal bolup aqarghan hem saqal chachliri,
Ne dertlerni körüp ötken uning bashliri…
“Chu, janiwarlar!” – dep, atlarni silar yétilep,
Atlar mangar appaq köwük, pushuldap terlep.
Ikki sapan qoshni salghan harwigha bésip,

Üch öküzni chétip alghan burnini téship,
Bir hazadin kéyin déhqan dem aldi toxtap,
Turup ketti közni yumup, bir néme oylap.
Uning oyi, xiyali hem yalghuz qizida,
Qizi qalghan ana bilen yalghuz yézida.
Anisi bar qizni héch kim yalghuz déyelmes,
Lékin u qiz tala-tüzde yalghuz yürelmes.
Shuning üchün ata oylar qizning ghémini,
Qiz östergen kishi biler buning sirini…
Yoqsul déhqan atlirining terlirin értip,
Yene mangdi öküzlerni yaxshilap chétip.
Ishleytti u qish-yaz tinmay Engge cholaqqa,
Ashliq haydap, binem bilen Oymanbulaqqa.
“Sadir chaqqan” – deytti uni öz teng-tushliri,
Hazir bolsa, qérip uning chüshti chishliri.
Hélimu hem bosh kelmeydu ishta-emgekte,
Chünki Sadir ösken édi zor mesheqette.

Éghir yatqu bilen Sadir binemge yetti.
Uninggha hem atlarghimu harduq kép ketti…

* * *

Qarangghu tün, asman-bulut, körünmes héch kim,
Hayat tamam kömülgendek etrap yatar jim.
Peqet kéler qulaqqa shox shamal perwazi,
Hoqushningki “huw… huw…” dégen sürlük awazi.
U anglinar Engge bayning awazidek jut,
Shunglashqa der u sayrisa “weyran bolar yurt”.
Yoqsul déhqan uxlar tip-tinch harwa tégide,
Atlar bolsa turishidu uning yénida.
Öküzler hem tapti purap kona xamanni,
Ular ene köshep yatar eski samanni.
Bir waqitta Sadir oylap ketti uyqida,
Uni éghir ghem basqandi eshu turqida:
“… Ottuz bir yil ishlidim men Engge cholaqqa!
Ömrüm ötti ige bolmay birmu ulaqqa.
Saye qilma hiligerler, tutma qizimni,
Malayliqqa bérelmeymen u yalghuzumni!…
Quldek ishlep, xorlandim men eshu zalimgha,
Yetkini yoq birmu qétim méning halimgha.
Ayalimmu on nechche yil nénini yaqti,
Issiq tomuz aptaplarda janliri aqti.
Bu dehshetlik éghir künler men bilen ketsun,
Noder bilen eziz qizim muratqa yetsun!…”

* * *

Chöchüp kétip boway birdin achti közini,
Sogh shamalliq binemlikte kördi özini.
Qalaymiqan chüsh körgechke bügün kéchide,
Bir némini oqidi u asta ichide…
Noder bolsa yétip kelgen idi binemge,
Ishta yardem qilish üchün qéri ademge.
“Salam ata!” – dep Noderjan asta ingishti,
“Waaleyküm…” – dep bowaymu xoshal körüshti,
Bu waqitta tangmu étip, chiqqan idi kün.
Lékin bulut kün yüzini qaplighan pütün.
Sadir boway Noderjangha sep sélip shunda,
Soridi u: “Néme gep bar öy ichi-yurtta”
“Téchliq-aman, özgirish yoq”, – dédi Noderjan.
Köz aldidin derru uchup ötti Gülemxan…
“Rexmet, Noder, sen kélipsen wedengde turup,
Qosh salimiz bügün yerge, ketmisun qurup”.
“Xop bolidu, qanchilik ish bolsa, men teyyar”.
“Yasha oghlum! Mexsetke yet, bolma ebed xar”.
“Oghlum!” dégen söz yigitke bext sézildi,
Qelbige hem Gülemxanning nami yézildi.
Ular toluq teyyarlidi barliq ishini,
Sadir bashlap yerge saldi qoshning chishini.
“Hosh-hosh! Tash-tash!” – dégen awaz yangridi shu chagh,
Közge körüner dönglük binem, igiz Abral tagh.
Tagh shamili yelpümekte atning yaylini,
Yigit söyer xiyalida gözel yarini…

Ikkinchi bap

Uchrishish

Gül échilghan bahar waqti, ayding kéchide,
Bir qiz yalghuz olturatti baghning ichide.
Shamal asta silkimekte gülning bergini,
Xiyal tamam yögep alghan qizning erkini.
Asman boylap üzer ghemkin kökning kélini,
Köngül bölüp izdeydu u kimdu birini.
Baghda körgech öz dostini, mundaq tolun ay
Dereq ara maraydu u, külüp xush chiray.
Halqa-halqa ay sholisi egiydu qizni,
Erkilitip oynaydu u chéchi qunduzni.
Mele jim-jit uxlap yatar éghir munglinip,
Ériqta su shiqirap aqar asta tolghinip.
Anda-sanda qichqiridu ghoraxlar ünlük,
Yopurmaqlar shildirliship anglinar sürlük.
Qiz oltirar ötken jüme körüshken yerde,
Bagh ichini orap alghan qap-qara perde.
Lékin yanar muqeddes ot qizning qelbide,
Ghezep bilen sözlep ketti achchiq zerdide:
“… Zalim shangyu begler boldi yurtqa ghojayin,
Azap-külpet, zulum yaghdi elge intayin.
Ilan-chayan, qagha-quzghun yayrap keng-tasha,
Her terepke saldi ular zenjirdin qasha.
Atam ötti malay bolup zomiger bekke,
Oghul körmey, ömür boyi ishlidi yekke.
Méni béqip, yetküzdi u on sekkiz yashqa,
Éghir künler keldi bügün bu eziz bashqa…
Yarim bilen aram-xuda jürelmeymen téch,
Kündüz küni ochuq-yoruq körelmeymen héch.
Etrapimda chil böriler huwlaydu künde,
Yarni izlep yultuz sanap yürimen tünde.
Qarangghu tün qayghu-alem boldi hemrayim,
Lékin yoqtur el aldida qilche gunayim.
Gunasiz el ölkisini basti jahalet,
Yurt sorighan “uluqlarda” yoqtur adalet.
Rehim-shepqet qilmidi héch xelqqe tengri,
Peqet zaman “begler üchün!” boldi keng-kengri!..”
Baghning ichi tip-tinch, peqet shildirlar yapraq,
Qaynap-téship aqar asta isyankar bulaq.
Bulaq boylap échilghan hem qizil gunawaz,
Qizgha qarap ighanglaydu qilip güzel naz.
Kök yüzini qara bulut kelmekte qaplap,
Aymu mangdi tagh arqigha bulut arilap.
Uzaqlardin anglinidu derya shawquni,
Qiz qelbini köydüridu ishq yalquni.
Xiyalida külüp kéler söygen ashiqi,
Qaynar uning yürigide söygü qoshiqi…

Qizning naxshisi:

“Qarangghuda qariyaghach körüner side,
Zulum bilen yash yürekler bolmaqta zide.
Zide bolghan yüreklerning derdi bek tola,
Bagh arilap aqti talay qanche lay sular…”
Qiz birdinla toxtidide, qaridi baqqa,
Yopurmaqlar shildirlighan qarangghu yaqqa.
Shu arida bagh keynidin naxsha anglandi:
Qiz yürigi “jugh” qildide, ot élip yandi.

Noderning naxshisi:

“Shundin-shungha kelgenligim sen yar üchündur,
Jewri-japa chekkenligim didar üchündur,
Tang atqiche pighan chékip sayraydu bulbul,
Chünki uning sayrishi hem gülzar üchündur.
Égiz taghning qarighayliri sayni talashur,
Yaxshi bilen ötken ömür xoymu yarashur…”
Yéqinliship qaldi Noder yari bar baqqa,
Sim-sim yamghur tirsilditip téger yapraqqa.
Gül arilap qoshulghandek ikki ériq su,
Bügün kéche öz yarini kördi yigitmu…
Qiz qozghilip külümsirep mangdi ornidin,
Shu chagh Noder baqqa irghip chüshti shotidin.
Bagh ichide kördi yigit eziz yarini,
Yari üchün béghishlar u dilda barini.
Naxsha bilen ehwal bayan qilip yarigha,
Ériq atlap mangdi yigit qizning aldigha.
Yigit kélip, öz yarining, tutti qolini,
Qizning issiq lewlirige basti léwini.
Bulbul orghup, gül arilap, qildi xush nawa,
Ikki ashiq izler munda derdige dawa…
Üchinchi bap

Mawen bowayning hékayisi

Kakkuk mungluq sayrimaqta qarangghu baghda,
Mawen boway oltiratti öyde shu chaghda.
U janiwarning ghérip üni tégip jurekke,
Öydin chmqmp qarap ketti égiz dereqqe.
Körelmidi biraq uni dereq uchidin,
Shu chagh oghli toydin qaytip, kirdi kochidin.
Atisigha közi chüshüp toxtidi derru;
Tüep aldi qolidiki ghéjigini u.
Jigit xoshal qilmaq üchün chalning dilini,
Sürkiwetti ghéjigige inchik qilini.
Nepis titrep, jaranglidi ghéjek sadasi,
Uzaqlargha élip ketti tangning hawasi.
Yangrap ketti Erxan* küyi yézini boylap;
Rahetlinip anglidi chal bir néme oylap…
Uzun, shalang saqilini silap qéri chal,
Béshin tutup, yerge qarap qilmaqta xiyal.
Xiyalida ekis éter yashliq chaghliri,
Naxsha éytip, saz chéliship ösken baghliri.
Ötken ömri birlep uning chüshti yadigha,
Dosti Élem ghemlik chiray keldi aldigha.
Azdin kéyin oghli yaqqa burulup mangdi,
U qedirdan ghéjigini qoligha aldi.
Shora atlap Nodermu hem chüshti shu chaghda,
Pereng yaghliq Gülem ghil-pal köründi baghda.
Yangridi saz Noderning qelbini ézip,
Turup qaldi jigit titrep, bir néme sézip.
Chünki moshu dertlik ahang keltürdi anga,
Azap chekken atisini eslitip yene.
Bu ahangning sirini chal biletti peqet,
“Atang Élem söygen buni…” dégen qanche ret.
Shunglashqa bu qattiq tesir qilip jigitke,
Naxsha bashlap ketti birdin mungluq ghéjekte.

Noderning naxshisi:

“Öz atamning sirdishi, sen, öttüng dert chékip,
Cholpan bilen teng oyghinip, keldim bash égip.
Kechür méni! Mejnun bolup kettim shu künde,
Yar ishqida bagh arilap jürimen tünde.
Begzadiler chimaq sélip, chiqti chidalmay,
Sendin özge ghemxorluq yoq, men qayan baray?!”
Chal qelbige ot tutushup, güldürlep yandi,
Ghéjekning sadasi hem yene ulghaydi…
Mayen bérip, öz dostini aldi quchaqlap,
Naxshisi hem yangrap ketti yézini chulghap.

Mayen:

“Uruq-tuqqan, qérindishim, Qedirdan Noder
Sen méningki köz qarchughum, upurmas göher,
Séning bilen birdur méning tughulghan jutum,
Birdur méning ta menggüge jürigim, dostum.
Tartinmastin siringni éyt, atam anglisun…
Dert –alemler otluq naxsha bolup yangrisun…”

Noder:

“Zalim begler Gülemxangha elchi qoyuptu,
Zulum tighi jürigini chongqur oyuptu.
Ruxset berseng, élip kétey qizni jiraqqa,
Perwanidek intilimen yanghan chiraqqa.
Ishen, ata, tamaq ötmes boghuzumdin héch,
Eyip bolsa kessun méning boynumni qilich…”
Qoghushundek érip ketti chalning jürigi.
Bulbul kebi sayrap tindi mungluq ghéjigi.
Érip aqqan jürigide ghezel dolqunlar,
Chirayida tamam uning elem uchqunlar…
Közliridin töküldi hem tamcha-tamcha yash,
Telmürdi chal kökke qarap, körünmes quyash.
Chal aldida ikki jigit turar bash égip,
Her ikkisi közlirige achchiq yash élip,
Jigitlerni teklip qildi boway qéshigha,
Söyüp qoydi Noderningki ghemlik béshigha.
Atidarliq méhri bilen sélip chin saye,
Bashlap ketti Mawen boway mundaq hékaye:
“… Del buningdin jigirme jil ilgiri oghlum,
Salghan édi Engge shangyo elge köp zulum.
Zomigerning tort xotungha toymatti nepsi,
Chünki özi ezeldinla börining nesli.
Xelpemningki kichik xotuni “chirayliq” xanzat,
Heptide bir shangyo bilen oynar édi shat.
Buni sézip, atang Élem jüridu paylap,
Uning yalghuz bir peytini kütidu aylap.
Bir küni kech shamdin kéyin, xanzat öyige,
Keptu bir chal ikki atni qoshup mepige.
Dadisining tuyuqsizdin attin jiqilip,
Éghir halda yatqinini deptu siqilip,
Atisini “Islam shangyo” detti xalayiq,
Zomigerge shundaq qaza kélishi layiq.
Xanzat anglap tépirlaptu yash ép közige,
Shu zamanla kétiptu hem Islam yüzige.
Aldirashtin éytalmaptu “uzun qulaqqa”!
Bu ishlarni xewer qilip Engge cholaqqa.
Atang bolsa bu peytni bermey qolidin,
Bir pana jay izleptu hem eshu hoylidin.
Béde basqan ögüzge u aptu yoshurunup,
Girwektiki yoghan limni aldigha qoyup.
Bildürmey yasap élip hemme yéqini,
Diqqet bilen kütüptu u wehshi éyiqni.
Bash toxuda zalim shangyo atni oynitip,
Deriya yaxtin chiqip keptu qamcha soylitip.
Bagh tereptin kiriptu u ghoruni échip,
Lékin uni kütmeptu héch xanzade chiqip.
Özi chüshüp, étini hem baghlaptu chetke,
“Xep!” – deptu u, saqal silap bu qilghan dertke…
Bir yötilip, özin tüzep, öyge méngiptu.
Tuyuqsizla-üstige lim düglep chüshüptu.
“Way!..” – deptude, zalim shangyo yerge yétiptu.
Atmu ürküp, tizgin silkip, qattiq tépiptu.
Lékin zalim rodupayning chiqmaptu jéni,
Qoli sunup, tumshughidin éqiptu qéni.
Ayghaqchilar timisqilap pütün yézini,
Tapalmaptu “eyipdarning” basqan izini.
Bir jil kéyin bu sirini néme üchündur,
Dostum Élem Yolwas shumgha éytip qoyuptu.
Yolwas qawan jigirme yash édi u chaghda,
Changgung* bolup ishletti hem engge shangyoda.
Qariyüzlük qilip yolwas merhum atanggha,
Haji dogha* arqiliq éytiptu baygha.
Shuning bilen Yaqup lozung chiqip melige,
Jan dostumni baghlap ketti dehshet türmige.
Jighliduq biz, qaxshiduq, héch bolmidi amal,
Shundin béri ötti bashtin qanche sogh shamal…”
Hékayini toxtitip chal démini aldi,
Ghangzisigha tamakini ugitip saldi.
Tang yorudi, lékin tuman basti alemni,
Achchiq ghezep yögep aldi qéri Mawenni.
Sim-sim yamghur asta tamchip, toxtidi endi,
Noderningki shangyogha zor nepriti yandi.
Dosti Mayen közni üzmey qaraydu anga,
Mawen boway dawam qildi sözini yene:
“Noder, séning birge ösken yoldashliring bar,
Mayen bilen, Sayrambaydek qoldashliring bar.
Mana bügün jigirme tört yashqa kirding sen.
Yaxshi-yaman, aq-qarini toluq bilding sen.
Yoqsul elning düshminini peqet dost tutma!
U jutlarning shumlughini endi unutma!
Atangningki qatiligha tikken közüngni,
Belki shangyo paylap jürer söygen qizingni.
Shuning üchün, oghlum, siler bolup ittipaq,
Zalimlargha küresh bilen béringlar jawap!”-
Chal ghangzini qaqti yerge ikkinchi toxtap,
Noder aldi Mayenni ching birdin quchaqlap.
Ikki yashning jürigide jenggiwar tilek,
“Küresh!” – dégen mawzu bilen chiqardi chéchek.
Zor xoshalliq bilinetti chalning közide,
Ochuq éytti Noderge u axir sözide:
“…Ghem qilmighin, oghlum Noder, gözel yaringdin,
Bildim séning derdingni men ahu-zaringdin.
Begzadiler alalmas hem söygen qizingni,
Bu toghriliq angla, oghlum, endi sözümni:
Ötken axsham dostum Sadir kélip mungdashti,
Qiz heqqide azdin kéyin özi söz achti.
Sadir séni balaqulun qilmaqchi peqet,
Besh-alte ay soraydu u özige möhlet.
Chünki, oghlum, ayrim hojra salmaqchi Sadir,
Sanga melüm, uning küchi yetmeydu hazir.
Méning bolsa ehwalimmu sanga iayliqla,
Özengmu hem ishlep kelding bagha ayliqla.
Ayliq pulung qamdamaydu tutqan öyüngni,
Kéche-kündüz yeymen, Noder, séning ghémingni.
Jut aldida balaqulun bolghan bilen sen,
Öy dégenge kérek, oghlum, qazan-qomuch hem.
Sadirningmu könglide shu-asasi gherizi,
Bire qur öy-jabduq qilish atining qerzi.
Dar aldida körsimu hem Sadir özini,
Begzadige qet’iy bermes yalghuz qizini.
Lékin zalim Engge cholaq toymighur geksi,
Gülemxangha közi chüshse, qoymaydu nepsi.
Endi, oghlum, yaringni sen qachur uningdin,
Özeng dayim hoshiyar bolghin eyne shuningdin.
Qarshi chiqsa, küresh qip al söyginingni sen,
Sherep dep bil, moshu yolda ölginingni sen!…”-
Chal sözini axirlitip aldi chong nepes,
Noder pütün küchi bilen boldi zeberdes.
***
Mawen boway polat qilich tutup qoligha,
Qatnashqandi uluq “Teypin” qozghilingigha!
Shu waqtida u jigirme üchke ulashqan.
Hazir bolsa atmish alte közi tolashqan…
Biraq uning qelbi küchlük, – qéri is’yankar,
Shuning üchün oghlimu batur jenggiwar…
——
* Erxan—Xitay xelqining dangliq naxshisi.
* Uzun qulaq – (qazaqche ibare)
söz toshughuchi, ayghaqchi.
* Changghung – ayliq malay (yallanghuchi).
* Dogha – poméshiklarning
déxanchiliq ishini bashqurghuchisi.

Törtinchi bap

Chélish

Baraqsanliq iyul éyi. Ili boyida,
Qum arshangning qizip ketken jilliq toyida.
Chélish, beyge, oghlaq tartish bolup turatti.
Oyun-külke, eyshi-ishret tolup turatti.
Hemme etrap qizil-jiya körüner közge,
Jilda birla jan kiretti bu dala-tüzghe.
Baylar üchün hemme nerse tépilar munda,
Kembegheller töshni échip, oltirar qumda.
Beg zalimlar chédirlarda oynar qimarni,
Beziliri söyer seteng – “közi xumarni”,
Her terepte qaynap ketken neghme we nawa,
Adem bilen tolup-tashqan cheksiz keng dala.
Biri maxtar ashlengpungning bash sirkisini.
“Muzdawanning – muzi bu!” dep, chiqsa doghapchi,
“Qyning göshi – gichchide may!..” deydu kawapchi.
Bir terepte meddah oqar Rustimi-dastan.
Bir terepte hori chiqip kötiriler qasqan.
Bir terepte ghezel éytar weyrane ashiq,
Top-top bolup, dolqunlinar meydanda xeliq.
Meydan ara el közini baghlaydu – serga,
(Bir minutta türlük tamaq qilidu teyyar).
Almash kiyim kiyip élip, mollaqchi-derwaz,
Égiz chighriq üstide u qilidu perwaz.
Bir terepte soqushturar qoshqarni begler,
“Tamashini…” tetür körer ayrim benggiler.
Bir terepte kitap échip, oltirar palchi,
Buning bilen elni aldar qanche yalghanchi…
Munda jürer qiz-juganlar perenji pürkinip,
Beziliri qachar xuddi kepterdek ürküp.
Chümperdide pütün etrap körüner ghuwa,
Lékin söygen yari biliner “Towwa!”
Yari bilen uchrishidu peytini tapsa,
Amma ular sözlishelmes erkin, keng-tasha.
***
Kün égilip, péshin bolup “qaynidi oyun”,
Sheher yaqtin kötürüldi qap-qara kuyun.
Bir hazada jallatlarni sélip keynige,
Dotey-shengen, darinlarmu chiqti seylige.
Jo* üstide zalim dotey oltirar buttek,
Pildirlaydu jumuk közi nursiz chiraqtek.
Ay güli bar qara toga chapanni kiyip,
Sériq éyiq térisige turar yölinip.
Epiyün bilen zeherlengen téleti sörün,
Boyni xuddi qaqirlardek, kalpugi qélin.
Béshigha u kiyip élip uzun mozini*
Qadap alghan üstige hem mengsep tozini*
Emeldarlar qarshi élip atidu poni,
Xensu, uyghur yoqsulliri kötergen Joni.
Joning ikki teripide onlap yayilar,
Dotey bilen mangar bille sélip sayilar.
Qanliq ilan qamchisini oynitar jallat,
Jo kötergen méhnetkeshler qilidu periyat.
Bay, féodal, poméshiklar qoshturup qolni,
“Uluqlargha!” bash qoyushup, boshitar yolni.
Mangdi ular xas yasalghan azade öyge,
El qénidin boyalghan u “qizil chédirge”.
Ular üchün ussul oynar, “qanche setengler,
Qanche gözel, qanche nazuk qanche senemler…”
Topni yérip chiqip keldi bir qawul jigit,
Béshida aq qalpighi bar goyaki bürküt.
Besti toluq, bughday önglük, boy turqi orta,
Ganggunglardek uningmu hem bélide pota.
Shirgha oxshash kökrigi keng, qolliri küchlük,
Közliridin chiqip turar baylargha öchlük.
Bedenliri emgek bilen chiniqqan-qatqan,
Kichikkine qara burti endi xet tartqan,
Yétip keldi meydangha u erkin méngishta,
Belki moshu jigit chüshse, yénger chélishta.
Qeyserlerdek qaratti u erkin kézip,
Turar édi bir nersini jürigi sézip.
Jigit xeliq dolqunigha qarap qaldi jim,
Uning ötkür közlirige körünmes héch kim…
Azdin kéyin aldi jigit özini ongshap,
Turup ketti etraptiki wang-chungni tingshap.
Köz aldida qaynar édi adem dolquni,
Köydüretti péshanini künning yalquni.
Arqisida dosti Mayen Noderni tonup,
Top ichide aldi uning közini jumup.
Noder derru silap körüp jigit qolini,
Bilip qélip, asta chimdap qoydi burnini.
Her ikkisi külüp kétip, körüshti xoshal,
Shu chagh Sayram körüp qaldi, Noderni ghil-pal.
Sayram mangdi yéngi bilen üzini étip,
Éghir chamdap kéler qumda ayighi pétip.
Axir ular bir-biri bilen tépishti,
“Jür, Noderjan!” – dep, chélishqa élip kétishti…
Kün töwenlep, salqin chüshüp qaldi etrapqa,
El toplinip aqar seldek chong chélish yaqqa.
Meydanni keng daire qip, minglighan adem,
Palwanlarning chélishini kütetti shu dem.
Birinchi bop Engge bayning – Yolwas palwini,
Kiyip chiqti meydangha u yaghaq shalwurni.
U gewirlik égiz kelgen, xamsémiz édi.
Tinighidin kélip turar qimizning hidi.
Anga qarshi Noder chüshmek boldi chélishqa,
Atisining katilidin qissas élishqa…
Sayrambay jim oltiratti qapighin türüp,
U éliship baqmaq boldi Yolwasni körüp.
Mayenningki tomurliri köpti öch bilen,
Öz ichide shum qawanni urar mush bilen.
Sayram küchlük qollirini paturdi qumgha,
Özi tamam nepret bilen qarar mel’ungha!
Noder derru domtlirini qilip xatirjem,
Aldi bilen özi chüshmek boldi mustehkem,
“Qéni, palwan bolsa, chapsan chiqsun meydangha!” –
Dep, waqiridi Engge shangyo özi her yangha.
Héch bir kishi chiqalmidi Yolwastin chöchüp,
Ghezeplengen Noder turdi ornidin irghip.
Uni körüp, Engge cholaq zangliq arilash,
Yolwaswaygha közni qisip, étip qoydi qash.
Shenggen, darin, dotey,lozung qaratti juttek,
Keng meydangha chiqti Noder étilip oqtek,
Ikki palwan birdinla ching tutushup ketti,
Bir-birini her terepke étiship ketti.
Kembegheller utuq tiler jigit Noderge,
Medet tiler, quwet tiler kehriman erge.
Chin dostliri ghezep bilen titretti qaynap,
Begzadiler turar munda tilini chaynap.
Qizip ketti chélish rasa owjigha élip,
Hemme qarar bir nuqtigha diqqet köz sélip,
Gülemxanmu bir bulungda dostliri bilen,
Ghelibiyet tiler yargha jürigi bilen…
Bir waqitta Noder aldi Yolwasni julup,
Ghezep bilen miqlawetti béshiche urup.
Yangrap ketti kéyqas-chuqan meydan ichide,
Shatliq tashti Noder dégen her bir kishide.
Yolwasningki aghzi-burni makchiyip ketti.
Engge bayning jumuk közi chekchiyip ketti.
Darinningmu chüshüp ketti qolidin hasa,
Emgekchiler külüp ketti erkin, keng tasha.

Jo* —- dotey üchün yasalghan mexsus
yaghach text
Moza* — bash kiyim
Toz* — Uzun quyruqluq chirayliq qush.
Menjin xanlighining doteyliri mensep belgüsi

üchün tozning quyrughini bash kiyimigha
qadap alatti.
***
Beshinchi bap

Daladiki naxsha

Altun küz hem yétip keldi, oruldi bughday,
Bughdayliqta oynap jürer bödüne, torghay.
Sériq etles köynek kiyip, étiz-ériqlar,
Piship qaldi kenje tergen göleng, tériqlar.
Pütün yéza xelqi yamrap ketken étizgha,
Lékin étiz qoyni zardur jugan we qizgha.
Chünki shunda bir türküm jut beg-féodallar,
On ayalni bir toxudek körmigen ular.
Téxi yene “chéchi uzun – eqli kam…” – detti.
Moshu petwa köp qizlarning béshigha yetti.
Qanche gözel pak jürekler solanghan öyge,
Ular tirik kömülgen shu qarangghu “görge”.
Birmu erkek körünmeydu hazir yézida,
Hemme adem oma orar cheksiz étizda,
Engge bayning étizida bügün chong hashir,
Eyne tingsha, keng dalada naxshilar yangrar.
Omichilar naxsha éytar, Noderjan bashliq,
Qiyghitidu küz shamili yelpüner ashliq,
Noder bashlap özi söygen mungluq naxshini,
Naxshilarning ichide u biler yaxshini,
Naxsha “Junun” ahangida chiqti jaranglap,
Elem chekken jüreklerde ketti baranglap…

Naxsha:

“Tagh arilap kelgen shamal séni esliter,
Tangda külüp chiqqan cholpan séni körsiter.
Séni dédim, séni dédim, kechtim bu jandin,
Jürek baghrim pare – pare, köz yéshim qandin.
Séning jéning, méning jénim — bir jan emesmu?…
Séning üchün méning jénim qurban emesmu?”
“…Yasha, Noder! Ölme, Noder, kam bolma hergiz”, —
Dégen awaz tolup tashti her kimde cheksiz.
Shu arida Enggiz bayning zalim doghisi,
Haji keldi, astida shox qara yorghisi.
Uning bilen bille édi ikki yalaqchi,
Bular bolsa kündüzi beg, tünde qaraqchi.
Haji qaynap, qamcha silkip, walaqlap ketti.
Ala quyruq séghizghandek walaqlap ketti.
“… Némanchila jaqiraysen, oma ormastin?
Or omangni, köz alaytip qarap turmastin!
Tonushmamsen kim bolidu aldingda turghan?
Engge bayning doghisi men jutni sorighan.
Ottuz shangni bügün orup tügitish kérek,
Kimligimni herbirqaysing bilishing kérek?!”
Ach börining elge qarap tiklendi közi,
Shu arida tashti qaynap Sadirning sözi:
“… Ottuz jildin tartip ubdan bilimiz séni!
Qamchang bilen töküldi köp yoqsullar qéni.
Naxshinimu éytquzmamsen endi yashlargha,
Naxsha medet bérer bizning ghemlik bashlargha…
Bir gep bolsa, “Engge bayning doghisimen” dep,
Toymidingmu, yoqsul elni bulap – talap yep?!…”
Attin irghip chüshti dogha, qamcha sélishqa,
Lékin chami yetmey qaldi andaq qilishqa.
Chünki Mayen peshwa bilen tepti ingekke,
Yalaqchisi atni chapti zomiger bekke.
Étizliqta yatar eyne, aghzi qan dogha,
Bir yalaqchi qapaq élip, jügerdi sugha.
Andin kéyin uning aghzi burni juyuldi,
Tilgha élip bolmaydighan sözler quyuldi.
Yénidiki yalaqchimu ketti gükürep,
Noderdin u bir mushni yep yatti hökürep.
Üch yüz adem toxtatqandi tamam ishini,
Hemmisi hem körer édi bu “tamashini!”
Qan yalighan doghiningki aghzi yépildi.
Chünki Mayen anga qarap, yene étildi.
“Boldi Mayen! Boldi, Noder!” démise xeliq,
Shu minutta öltiretti doghini tehqiq.
Bir hazadin kéyin shangyo “boran” chiqirip,
Keldi onlap yayi bilen “chuqan” chiqirip.
Chidalmastin cholaq qoli midirlap ketti,
Uni körüp dogha jighlap, tépirlap ketti.
“… Qaysi gaday, qaysi xumper bu ishni qilghan?
Qaysi ganggung, bu doghining üzini tilghan?!”
Ghezep bilen sekrep chüshti otturgha Mayen:
“Yalaqchining dekkisini bergen mana, men!”
Nodermu hem chiqti algha köksini kérip,
Sim qamchilar tegdi birdin bash közni yérip.
Baghlandi put – qollirigha qara qil arqan,
Mayenningki mangliyidin aqar qizil qan.
Noderningmu ong qapighi kökürüp qaldi,
Bu baladin Sadir “aran” qutulup qaldi.
Haydap mangdi ikki yashni Ili shehirige,
Tashlash üchün qarangghu – zey, dehshet türmige!
El uzitip mangdi bille ishini tashlap,
Zalimlargha nepret éytip, közini yashlap.
Engge cholaq chüshti yerge sörün déweylep,
Haji dogha yétip keldi atni égerlep.
Umu köksüp, shangyo bilen elge qadilar,
Ikki dostni yalghuz haydap mangdi yayilar.
Ikkisi teng ketti, yene naxshini bashlap,
Pütün dala süküt bilen qalmaqta tingshap…
***

Altinchi bap

Ghazang chüshkende

Mana Noder ösken yéza – Oymanbaytoqay ,
Bir teripi Ili boylap ketken bük toqay.
Shu toqayning aldidiki döngning üstide,
Ikki éghiz qeghez penjir, öyning ichide
Sadir boway sözler édi ghezepke tolup,
Zalim shangyo Engge baygha lenet yaghdurup:
«Gümbez qosaq, toymas opqan, zomiger Engge,
Barghansiri éghir zulum salmaqta elge.
Tört xotungha toymay yene qilmaqta jutluq,
Yette bashliq yelmünggüzdur u ikki putluq…»
Uluq-kichik tinip ketti boway shu demde,
Qalghan édi köngli uning éghir bir ghemde…
Jnaxan chongnam közlirini yashqa tolturup,
«Xuda!» detti, bash lingshitip kangda oltirip.
Kang üstide sélinghandi bir parche kigiz,
Moshu öyde chong bolghandi Gülem dégen qiz…
Qiz kéchisi hashqinida yalghuz yatatti,
Öy ishini etidin kech özi qilatti.
Hazir Gülem chüshlük chaygha otun kesletti,
Her nepeste u méhriwan yarni esletti…
Heqiqette Gülem ishchan, gözel qiz édi,
Ata-ana qelbide u bir yultuz édi.
El atatti Gülemxanni naxshichi qiz dep,
Tilgha élip jut ichide maxtatti sözlep.
U qiz bilen ata-ana dayim shat édi.
Téz arida qizning dangqi ketti tarilip,
Beg zulmidin qaldi Gülem yardin ayrilip.
Zalim Shangyo elchi qoydi keyni-keynidin,
Zomigerlik bilinetti begning peylidin.
Qizning ata-anisi héch bolmidi razi,
Sherietni desmiye qip, kirdi we qazi.
Axir amal tapalmastin begning ishigha,
Sadir bardi yéqin dosti Mawen qéshigha.
Uning bilen öyde yalghuz qilip meslihet,
Kéyin baydin soridi u bir ayliq möhlet…
Lékin Sadir razi emes édi her qachan,
Tiligi shu pat-arida chiqsa Noderjan…
Qiz ghémini tola oylap mezlum anisi,
Shu dert bilen üdep ketti jürek yarisi.
Lékin ana yoshuratti öizdin derdini
Jürigide ornap ketken zulum zerdiwi.
Biraq qizgha melum édi qilghan-etkini,
Zalim Engge shangyodin köp azar yetkini.
Shunga ana tünde jighlap qilatti duga,
Xudayimdin qiz bextini tilep dayima…
Chüsh mezgili yézida héch körünmes adem,
Aditiche shu chagh sugha baratti Gülem.
Bügünmu hem bulaqtin su élip qapaqqa,
Ghem ichide Gülem qoydi uni qirghaqqa.
“Qéyin bulaq” – detti buni burun-burundin,
Gülem anga tonush édi xéle uzundin.
Chünki munda Noder bilen basqan izi bar.
Qanche qétim shu bulaqta éytqan sözi bar.
Shunglashqa qiz yarni eslep bulaq béshida,
Xiyal qilip turup qaldi qéyin qéshida.
Yalghuz qéyin qizgha oxshash turar munglinip,
Bulaq süyi aqar édi asta tolghinip.
Ötti qizning köz aldidin körüshkenliri,
Yari bilen shu etrapta söyüshkenliri…
Qanche ayding kéchiler hem chüshti yadigha,
Söygen yari ghemlik chiray keldi aldigha…
Qiz silkinip etrapigha qaridi tekshi,
Peqet qéyin lingship turar qizgha bop saqchi.
Shu qéyinning shéxidin bir sériq yopurmaq –
Chüshti uchup qiz aldigha qoyghandek soraq.
Qiz tiklinip yopurmaqqa qolini sozdi,
Alqinigha élip körüp, könglini buzdi.
“Éh, yopurmaq! Tünügünla yéshil turatting,
Noder bilen ikkimizge külüp qaratting.
Bügün mana ayrilipsen yéshil bergingdin,
Manga oxshash juda bolup söygen yaringdin.
Méningmu hem xuddi sendek sarghaydi üzüm,
Kéche-kündüz yar yoligha intizar közüm.
Chünki Noder besh kün boldi yatar solaqta,
Ata-anam nepret oqar Engge cholaqqa!..
Beg solidi Noderjanni qisas öch bilen
Endi méni almaqchi u zorluq küch bilen.
Hayat bolsam barmasmen u begning öyige,
Razimenki Noder üchün her dem ölümge!” –
Dep Gülemxan süyini ép öyige mangdi,
Yalghuz qéyin asta lingship munglinip qaldi.

Yettinchi bap

Sadaqetlik

Bir yash jigit acha malxay kiyip béshigha,
Jürüp ketti at saldurup toqay qéshigha.
Üzi qizil, kökrigi keng, éghir salmighi,
Chongqur bésip kiylgendi uning qalpighi.
Qirghiz örüm qamchisini qolida shiltip,
Kéletti u daghdam yolda tizginni silkip.
Yaxshi atni “er qaniti” deydu bowaylar,
Bu at bilen ashti jigit qanche dawanlar…
Uni küter toqayliqta köngli sunuq qiz,
Jigitmu hem lachin kebi shungghup keldi téz.
Jigit chüshüp mejnuntalgha atni baghlidi,
Uni körüp miskin Gülem öksüp jighlidi.
“Jénim singlim, jighlimang siz, buzmang köngülni,
Héch waqitta qoshmaymiz u tikenge gülni.
Sizni yoqlap kelgen édim yézigha seher,
Eziz dostum Noderjandin élip xush xewer”.
Uluq-kichik öksüp kétip, toxtidi Gülem,
Lékin uning köngli yérim, közliride nem.
Qérindashliq méhri bilen sözlidi Sayram.
Qizning qelbi yar ishqida yasatti qaynam.
“Jigha bilen hasil bolmas dildiki mexset.
Ölümnimu yénger, singlim, dostluq muhebbet.
Üch kün boptu Mawen kirip yoqlap chiqiptu,
Oza kün kech Alékséyge kélip éytiptu.
Azraq pare bériptiken zalim yayigha,
Körsitiptu ikkisini kechte uninggha.
“Anche éghir emes” deptu Mawen sözide.
Körgechke u Noderlerni öz közide.
Bügün yene “sogha” qilip qéri shengenge,
Polat xenjer alduq, singlim, endi qollargha.
Küresh qilip dekke bérish kérek shumlargha!
Jigha bilen ayrilidu adem ömridin,
Belki Noder ete boshap chiqar türmidin…”
Ot chaqnidi Sayrambayning ötkür közidin,
Lékin uning köngli qandi qizning sözidin…
“Sayram, agha, rexmet sizge, ghem qilmang mendin
Tiz pükmesmen zomigerge chiqmay jan tendin
Peqei Noder kichigimdin söyginim – yarim ,
Uning üchün yangrar méning cheksiz mung-zarim.
Eger Noder saq salamet chiqsa solaqtin” –
Qiz munglinip qarap qaldi égilgen talgha,
Jigit bolsa xiyal bilen ketkendi chalgha…
***

Sekkizinchi bap

Qutuldurush

Etigenlik chaydin burun Alékséy tagha,
Teyyarlidi sheherge u bir öküz harwa.
Kéreklikning hemmisini harwugha sélip,
Haydap mangdi chin dostini yénigha élip.
Ketti ular qamcha bilen urup öküzni,
Mawen boway öz dostigha bashlidi sözni…
Sayrambayning beyge éti oynap yer tépip,
Öküz harwu kéler eyne bir xilda méngmp,
Lékin ular bilgenliktin yolning épini,
Chüshke taqap Jirghilangning basti séyini.
Ular chiqip qaldi ochuq kek dala – tüzge,
Gülshenbaghning dereqliri köründi közge.
Chöchektiki baturlardek Sayram her zaman,
At üstide bürkütlerdek qarar her taman.
Uchqur éti tizgin sérip oynar béliqtek,
Kökrigi keng, qulighi ding. Xuddi kéyiktek.
Ular endi sheherge hem yéqin kép qaldi,
Sayram bolsa atni yortup aldida mangdi.
Qaradöngning doqmushida patqaqni körüp,
Chigip aldi étiningki quyrughin türüp.
Michildatti küz patqighi tolup kochigha,
Chet-chörisi kéler édi atning tizigha.
Sétiqchilar oltiratti dukanni échip,
Sayram bolsa mangar édi patqaqni kéchip.
Shagirt waqirar:”Issiq nan!” – dep töwen qéshida,
Naway usta körünetti tonur béshida.
Qéri qassap gösh tartatti taraza bésip,
Zasiperler satar édi öpke we hésip.
“Shox naxshilar…” anglinatti mozduzxanidin,
Dertlik ahang yangrar édi rawap taridin.
Seypunglarmu juga üchün késetti tére,
Bir satrash ustur bilen turatti öre.
Tömürchining sendilidin uchqunlatti ot,
Ong terepte körünetti döngdiki tash but.
Kök méchitning dok mezini chiqip peshtaqqa,
Qulaq tutup ezen éytip qaraq her yaqqa.
“Péshin boptu” dédi Sayram mezinge qarap,
Yolni dawam qildi yene Noderni oylap.
Axir jigit chiqti asta patqaq kochidin,
Bir séghizghan sayrap uchti dereq uchidin…
Mawen boway köz eynekni taqap közige,
Rehmi kélip, échinghandek qarar öküzge.
Öküz éghir tartip mangar harwuni küchep,
Alékséy hem haydar édi he dep déweylep.
Qizil öküz qoyuq patqaq ichidin chiqip,
Kök méchitning aldida u tindi dem élip.
Azdin kéyin aldi tagham qamchini qolgha,
Yene haydap ketti “hosh!” dep öküzni algha.
Sayram bolsa, kona girning aldigha kélip,
Sheher yaqqa qarar édi diqqet köz sélip.
Köz aldida turar égiz sépil kérilip,
Uning mudhish munari hem turur yéyilip.
Dehshet sélip, körsetmetti sheher ichini.
“Den derwaza” detti xeliq moshu kochini.
Bu kochida jaylashqan köp qawaqxanilar.
Shéshixal hem beshleng* bilen qimarxanilar.
Munda jürer shengenningki mexsus adimi,
Chotu jighar her tawkadin ular her küni
Qemer lozung qolgha élip oqudi höküm:
“Bu qaraqchi Bayandayning yolini torap,
Élip qachqan doteyning mélini bulap.
Üch kün boldi Doghlan oghri qolgha élindi.
Bügün mana ölümge bu höküm qilindi!”
“Doghlan!” – dégen tonush isim anglanghan haman,
Atni urup Sayram algha mangdi shu zaman.
Topni yérip, atqan oqtek kirdi meydangha,
Julup aldi Doghlanni u atning aldigha.
“Bas!” dédide, ikki qamcha urdi étini,
Qemer lozung tutup qaldi höküm xétini.
Chiqip ketti meydandin u shamaldek uchup…
Paypétek bop qaldi jallat özini urup…
“Rexmet sanga, jigitkensen!” dédi jamaet,
Toruq atliq ademge ching baghlap muhebbet.
Azdin kéyin qilch silkip “qehriman” jallat,
Her terepke chuqan sélip köterdi per’yad.
Üch-tört chérik yétip keldi ésip qilichni.
Arqisidin qoghlap ketti héliqi kishini,
Lékin Sayram alliqachan bolghandi ghayip,
Chérikler hem qaytti kech renjiship-qayip.
Buyruq bilen her terepke ketti ayghaqchi,
Shipanglitip quyrughini qanche yalaqchi…

————————————–
*Shéshixel, beshleng — qimarning bir türi.

Qash qariyip, etrapi hem basti qarangghu,
Dengning ichi körünetti közge alangghu.
Chünki munda yéqilghandi göngsiz jinchiraq,
Turar döngde yézilardin kelgen at-ulaq.
Yatar, eyne, yemni köshep bir qizil öküz,
Közge illiq körünidu, dostum, bilemsiz?
Héch bir kishi yoqtur hazir uning késhida,
Peqet eski – kona noqta turar béshida.
Her tereptin anglinatti ezen tawushi,
Kéletti hem her tereptin ishtning qawushi.
Yultuzlar pildirliship achti közini,
TьyanöShanь téghi tosap turar ayning üzini.
Güldürlitip chérikler “po” atti üch qétim,
Boldi endi sheher ichige kirelmes héch kim.
Chünki sépil derwazisi taqaldi mekkem,
Sham yéqilghan sériq panuz ésildi shu dem.
Oyman dongning kichikkine ghimse öyide,
Jinchiraqni pelep tagham qoydi törige.
Mawen ata dawam qildi qiziq sözini,
Alékséy chin köngül bölüp tikti közini.
… – Shuning bilen kéri shenggen münggüzni körüp.
Diqqet qilip aylandurup qaridi örüp.
Özichila külüp kétip hinggaydi chishi,
Eyminidu anga qarap her qandaq kishi.
Xuddi qawan oxshash ikki chishi téshida,
Puti kichik tetiyi hem turar qéshida.
Lékin birdin özgertip u qiyapitini,
Aldi derru béshidiki qara bökini,
— “Bu münggüzdin bolsa, bergin yene ikki jüp?!”
Dep waqridi qéri shengen manga hürpiyip
— “Texsir, mende hazirche yoq mundin bashqisi,
Ruxset bolsa keltürey éyiq térisi”…
— “Körset qéni?” – dédi loyi qéshini kérip,
— “Hazir” dédim, körsettim men taghardin élip.
— “Kim bolidu bu térini manga epkelgen?!”
Dédi yarap ketkenliktin kérilip shenggen.
— “Men bolimen. Bu éyiqni taghda öltürüp,
Ekelgendim, texsir, sizge munasip körüp”.
— “Démek, loxan* ustikensen ejayip ogha,
Yaki özeng qatnashqanmu teyping –Tyangogha?!”
—“Yoghsu, texsir, men Ilida tughulup ösken”.
Bir aliyip jim bol qaldi zomiger shenggen…
Özi oruq, puti rezgi jimighur t»t»y,
Yéqin keldi érigha erkilep ettey.
Közni jumup-achti zalim özgerdi tüsi,
Héjaydi u, darday kalpuk, héliger kosi.
—“Mundin kéyin oghulliring bilsun hoshini,
Bekke qarshi kötermisun hergiz mushini!
Eger yene uluqlarni qilsa haqaret,
Bu zindandin chiqmas ular, bil, ömürwayet!
Balilarni yaxshi bashla bundin kéyin sen,
Özengmu hem qérikensen, chiqirip bérey men.
Lékin böken münggüzidin tapsang ekelgin,
Ete boshap chiqar ular, endi sen ketkin!”
—“Rexmet, texsir”, dep shenggenge chiqtim datangdin*
U héliger usta éken ishqa sheytandin… —-
Dédi boway ghangzisigha saldi tamaka,
Sözni bashlap ketti endi Alékséy taghaJ
—Dostum6 bu ish tola yaxshi boptu ejayip.
Lékin Sayram etigendin boldi u ghayip.
Chüshtin béri kochilardgha qaridim bayqap.
Körünmeydu, —- dédi tagham, béshini chayqap.
Aldidiki qaynaq sudin ichip bir jutum,
Mawen boway dédi anga —- ghem qilma dostum.
Belki sayram bizni izdep tapalmighandu.
Yaki éyiq maylirini satalmighandu. —-
Alékséyni orap aldi türlük oy-xiyal.
Tam terepke qingghiyipla ügdep qaldi chal…
Azdin kéyin chiraq öchüp chiqti sésiq bus,
Oyman-döngde uxlap qaldi yéqin ikki dost…
Bulut yérip chiqti eyne mungluq yérim ay,
Bük jigdilik otturisida aqar édi say.
Jirghilarning séyi moshu, etrapi janggal,
Shaxlirini saygha égip turur mejnuntal.
Tal qéshida sözlisher ikki kishi oltirip,
Su shaqirap aqar édi tashqa urulup.
Mundin bashqa awaz kelmes édi qulaqqa,
Qangturulghan toruq at hem turar néraqta.
Yaplaq üzlük, ötkür közlük, pakaraq kishi,
Közni üzmey öz dostigha qaratti tekshi.
Chirayi hem qariqumchaq, besti kélishken,
Némishkidu, aldigha u bir az ingishken,
Lékin uniq tashtek qatqan pütün bedini,
Batur édi sürüshtürseng tégi-tetini.
Sadir palwan Döng yamulni téship qachqanda,
Qachan bolup tagh arilap dawan ashqanda,
Jitim ösken Doghlan dégen on besh yash bala,
Kéyin Sadir bu jitimni bala qip baqqan,
Ügetkendi qilichni hem oynashqa chaqqan.
Bayandayning qorghinini élish waqtida,
Sadir bilen bille bolghan j eng meydanida.
Taghda ösken héliqi jitim mongghul jigiti,
Shundin kéyin “Doghlan batur” atalghan éti.
Shu baturning oghli édi eshu oltarghan,
Buning ismi “Dawa” — édi atisi qoyghan.
Lékin xeliq atar édi buni öem Doghlan,
Chünki jigit atisidek qexirman bolghan.
Kona tonush édi özi Noder palwangha,
Uning bilen bille chiqqan qanche alwangha.
Meyenni hem biler édi Noder arqiliq,
Awral taghda ösken özi tégi Nilqiliq .
Ili boylap kéchiliri ötkende Doghlan,
Qanche qétim Alékséy bar tügmende qonghan.
Eshu Doghlan öltergendi zalim Lamini*,
Lama bilen qoshup bille ikki yayini.
U chidamliq, gheyretlikti hem özi qorqmas,
Ambur bilen qisip tartsa, “ghing” qilip qoymas.
Qemer Lozung tutup bergen édi Doghlanni,
Öltermekchi bolghan bügün batur oghlanni…
Sham waqtida Moytungzigha epkelgen haydap,
Qemer Lozung sözligendi tilini chaynap.
Qéri jallat turar édi qilichin ésip,
Téxi dotey yayilar hem kelmigen yétip.
Doghlanningki puti boshti, qoli baghlaghliq,
Sayram uni élip qachqan meydandin atliq…
Rexmet éytti u Sayramgha u qanche qaytilap,
Ular munda yétip kelgen Ilini boylap.
Qanliq ölüm meydanidin qutulghan Doghlan,
Qelbidiki mexsitini qildi u bayan:
“Zalim begler izler endi bizni her yandin,
Bök al dése, bashni késer yayilar andin.
Hoshiyar bolush kérek bizge her bir qedemde,
Chünki niyet oxshash emes hemme ademde.
Mabada biz chüshüp qalsaq qoligha hayat,
Yetmish yerdin chapar bizni onlighan jallat.
Méning pikrim: bügünla biz kéteyli taqqa,
Noderler hem boshap chiqsa barar shu yaqqa…”
Keng mürilik Sayram meghrur tutup özini,
Küresh qilip yolida u éytti sözini:
“Dostum, Doghlan, tuyuqsizla boldi moshu ish,
Zalimlarmu endi chöchüp yatalmaydu téch.
Sen dégendek timisqilap jürer her yanni,
Kütüshimiz kérek édi biz Noderjanni.
Noder chiqsa Mayenmu hem chiqatti bille,
U bolghanda, bilinmetti bu éghir künler.
Chünki Mayen biler édi küresh yolini,
Bashtinla biz tutqan éduq uning qolini.
Atisi hem ot jüreklik qéri is’yankar,
Her bir ishta eshu adem bolar édi yar”.
Bürküt közlük Doghlan batur qaynidi-tashti,
Bay-féodal, bekke qarshi nepritin chachti:
Bu ikki dost mesletliship hayat yolini,
Yérim tünde jürüp ketti boylap Ilini…

---