Aurori: Molla Musa Sayrami

 

Sheri’etni rawajlandurghuchi, ölima we danalarni dost tutquchi, puqralarning terbiyetchisi, yaman ish we zulumni yoq qilghuchi, ahalining shepqetlik méhriban atisi muhemmet Yaqupbeg atiliq ghazining yatqan jayi we qebriliri tengrining nurigha tolsun.

Tengrim özining ulugh qudriti bilen atiliq ghazini yaratqanda eqil-parasitini yuqiri qilghaniken. Shunga pem-parasette, eqil-idrakta tengdishi yoq, éside saqlash qabiliyitide yekke-yégane idi. Héchqandaq padishahlarning wujudida bundaq xususiyetler körülmigenidi. Nurghun kishiler atiliq ghazining pem-parasetlirini ewliyalarning karametlirige oxshitatti.

Janabiy atiliq Ghazi öz qol astigha kirgüzgen yurtlarning sherq teripi komadidin gherb teripi sériqqulghiche bolup 100 künlük yol, shimaliy chégrisi muz dawandin tartip, jenub teripi qarangghu taghqiche bolup 80 künlük yol idi. U bu chégra ichidiki yette sheherge tewe chong-kichik 34 sheherge 14 yil musteqil hakim boldi. Bu jeryanda eslidiki adet we mijezlirini özgertmidi. Nahayiti éghir-bésiqliqi we kemterlikidin, ilgiriki mensipige «bedölet ghazi» sözini qoshup atighandin bashqa özini ya padishah, ya sultan, ya xan dep atimidi. Gheyriy yol tutup dumbaqni bashqa pedige chalghan, özidin bashqa padishahlarni közge ilmighan töt padishah we xanni öz buyruqigha kirgüzüp, ularning xezine, sipah, emeldar puqralirigha ige boldi. Aldi bilen özini ching tutup, hemishe özini özi tekshürüp, sheri’etning ölchimi we mizani ichide tutti.

Uning xulq-pé’ili teqwadar ishan yaki ölimagha oxshishatti. Ton-serupay, kiyim-kéchekliri bir sodigerdin perqi yoq idi. At-yaraq, esliheliri ellik béshichilik bar idi. Hemishe aq kigiz jaynamaz yaki bora üstide selle chapan bilen namazda olturghandek yükünüp olturatti. Bélidin kemerni yéship éliwetkenlikini, ya chaza qurup olturghanliqini héch kishi körmigenidi. Égiz yerde yaki kariwat üstide olturmaytti. Tola chaghlarda chédir-bargahlirining aldida pes yerde olturatti. Teretsiz yerge dessimeytti. «Padishah qaysi dinda bolsa, xalayiqmu shu dinda bolidu», dégen hediske muwapiq, hemme chong-kichik emirler we yigit-serwazlarmu da’im teret bilen yüretti. Namazning waqti kélip atiliq ghazining mesjitining mu’ezzini ezan éytishi bilen teng hemme yerde barawer ezan éytilatti.

Atiliq ghazi her waqit seper qilsa az dégende 7000 chédir qoshun bille yüretti. Her chédirda bir adem ezan éytatti. Hetta bazarchilar ichide her bir dukandin bir adem ezan éytatti. Sheher sehralardiki mesjidlerning mu’ezzinliri birla waqitta teng-barawer ezan éytatti. Hergiz ilgiri-kéyin qilmaytti. Mu’ezzinler peshtaqlargha chiqip atiliq ghazining mesjidining mu’ezzinining ezan éytishigha intizar bolup mesjidlerning ögzilirige chiqip salawat éytip, du’a we towa istighpar bilen qarap turatti.

Chong-kichik her qandaq kishi selle yögimey kochilarda yürelmeytti. Re’isler kocha-bazarlarda hemishe sheri’etke xilap ish-heriketlerni sürüshtürüp tekshüretti. Tumaq yaki doppa bilen yürgen kishini körse, tumaq-doppilirini yirtip yaki qaycha bilen késip parche-parche qilip tashlaytti.

Sharab, boza, tamaka we neghme-nawa, ussul-sama qatarliq ishlar meni qilinghanliqtin mexpiy yaki ashkara körgili bolmaytti. Belkim xalayiq arisida mundaq ishlar tügigen we untulghan bolushi mumkin, boysunmaydighan, gedenkeshlik qilidighan ademler pitne-pasat peyda qilip, urush-talash qilidighan bashbashtaqlar, oghri, qimarwaz, lükchek, kepterwazlarmu atiliq ghazining qehri-ghezep we qilichliridin qorqup towa-istighpar éytip ibadet bilen meshghul bolatti, mubada urush-talash qilghan, yalghan töhmet we xusumet qilghan ademler yaqupbegning aldigha kélip qalsa, derhal yüz béshi, pansatlargha yaki jallatlargha tapshurup qattiq jazalaytti. Her küni ikki qétim puqralarning erz-dadlirini soraytti. Tégishliklirini yasawul yigitlerni qoshup qazi mehkimisige ewetip béretti, herqanche chong jédel, chirmash dewa we xusumet bolsimu sheri’etning hökmi boyiche bir künde tügeytti, tekebbur emeldarlar, beg we begzadiler, yanchi, kanchi, puqra we xalayiqlarning hemmisi teng-barawer idi. Shu zamanlarda böre bilen qoy bir kölchekte su ichti, kepter bilen lachin bir derexte chüje chiqardi, déyishke bolatti.

Étibarliq tarix kitablirida burun ötken padishahlarning ― jümlidin Emir Kebir Témur sahibqiran koragan we Mirza Sultan Hüseyin binni bayqara koragan (qebriliri tengrining nurigha tolsun) larning terip we tewsipilirni bayan qiliptu. Ularning yurt we leshkerliri köp bolsa bolghandu, emma dölet we heshimette janabiy atiliq ghazi hergiz ulardin kem emes idi. Mezkur ötken padishahlar sharabtin xaliy emes iken. Hetta heqiqiy xelipe bolghan Abbasiye xelipilirimu sharabqa oxshash sheri’et meni qilghan ishlargha ehmiyet bergen we uni dost tutqaniken. Lékin xanabiy atiliq ghazining özi yaki puqra-re’iyeliride bundaq meni qilinghan ishlarning yüz bergenlikini héchkishi ishitken emes. Shu seweptin atiliq ghazini ötken padishahlardin yuqiri we üstün turidu, déyilse hergiz mubalighe bolmaydu.

Atiliq ghazi islamning rawajigha köp tirishchanliqlarni körsetkenliki üchün, sheri’et ölimaliri, emirler we yigit-serwazlar peyghembirimizning sheri’etlirige azraqmu xilapliq qilmaytti. Eger ölimalar teripidin sel-pel xataliq sadir bolsa, qattiq azab we jazagha muptila bolatti, sheherlerde kimki molla-ölima, sheri’et qa’idilirini chongqur bilidighan, étiqadi mustehkem kishi bolsa, uning ata-bowa, ejdad-neseblirige qarimay, «ölimalar peyghemberlerning warisliri», dégen hedisning mezmunigha muwapiq shu kishini qazi elem, mupti, re’is we muderris qilip yarliq chüshürüp ularni razi qilatti. Qoshunliri ichidimu alahide qazi esker, mupti esker, re’is, muhtesip ler teyyar idi.jédel-majiralar körülse sheri’et hökmi boyiche keskin bir terep qilinatti.

«Islam dini özidin burunqilarni weyran qilidu» dégen hedisning mezmunigha emel qilip, atiliq ghazi bu yette sheherni boysundurghandin kéyin, buningdin burun uzun zaman kapirlaning hökümranliqida ötken chaghlarda nurghun bidet yaman ish, nachar adetler xalayiqning közige obdan körünüp, adetlinip xuddi qilmisa gunah bolidighan sünnettek qa’ide bolup ketkenidi. «Kim bilen hemsöhbet bolsang shuning tesiride bolisen», dégendek, adetke aylinip, xelq arisida jari bolup kéliwatqan yaman ish, nachar exlaqlarni, sheri’et we ulugh ölimalarning söz-heriketlirige tetbiqlap tamamen yoqatti.

Bu yette sheherde hammam yoq idi. Atiliq ghazi qeshqer, yeken, xoten, aqsuda hammam bina qildurdi. Zakirjan qariyni mekke mukerremge ewetip yette sheher namida «tekyexana» (méhmanxana) bina qilishqa tutush qilghanidi, pütkiche ömri yar bermidi, sheher-sheherlerdiki emeldarlargha buyruq bérip, usta béshilarni teyinlep, bu yette sheher da’irisidiki ulugh mazarlarning sehnilirini kéngeytip, binalirini yéngibashtin yasitip chiqti. Mesjid-xaniqalarning peshtaqlirini égiz we heywetlik qilip kahish-renglik xishlar bilen zinnetlep, gül neqishlerni chiqirip julaliq qilip yasatti. Sheher ichidiki mesjid we xaniqalarning köpchilikini puxta, mustehkem xishlar bilen qaytidin rémont qildurdi. Yollardiki menzil-ötenglerge puxta xishlar bilen aliy, güzel imaretlerni yasitip, qorghan we chüshkünxanilarni bina qildi. Shu jümlidin qeshqerdiki hezriti apaq xoja yeni hidayitulla ishanning mazar, xaniqa-mesjidlirini yasatti. Xususen gümbezlirini buzup kéngeytip, puxta xish, güzel kahishlar bilen qaytidin gümbez bina qildi. Bu yette sheher ichide belki moghulistan ölkiside bundaq aliy gümbez héch zamanda yasalmighan bolushi mumkin. Hemme sheherlerdiki mesjid, xaniqa, peshtaqlarni yasap puxta, mustehkem qildi. Buningdin kéyin qerne-qerne zaman-zamanlarghiche shundaq mustehkem turushi we buzulmasliqi mumkin.
Janabiy atiliq ghazining debdebe-daghdughisi, sölet we heshimetliri kishilerning közliridin ghayip boldi, emma bina qilghan imaretliri xalayiqning köz aldilirida hazir we ashkara turuptu. Atiliq ghazining ulughluqigha bina qilghan imaretliri guwah we shahittur.

Janabiy atliq ghazi her sheherge qedem teshrip qilghanda, shu sheherge bir menzil yéqin qalghanda ishenchlik bir mehrimidin shu sheherdiki mektep oqutidighan mollilargha ton-serupay, birdin qizil tilla hediye kirgüzüp mektep balilirini azad qilishni we du’a qilishni iltimas qilatti. Mehrem yétip bérip mektep mollisigha, atiliq ghazining sowgha-hediyelirni tapshurup, mektep balilirini azad qildurup, atiliq ghazi heqqide du’a élip yanatti. Bu mektep molliliri sheherning téshigha mektep balilirini achiqip atiliq ghazini qarshi alatti we du’a qilatti. Atiliq ghazi étidin chüshüp mulayim xulq, ochuq chiray bilen mektep balilirini körektin ötküzüp, balilargha ikki tengge, besh tengge, on tenggidin aq tengge inam qilatti. Quran oquydighan balilargha quran, heptiyek oquydighan balilargha heptiyek hediye qilatti. Andin atlinip sheherge yaki bargah aliylirigha bérip chüshetti.

Janabiy atiliq ghazi herqachan ghelibe üzenggilirige ayagh qoyup seperge chiqqanlirida emir, mehrem, yigit, serwazlar bolup azdégende 10 ming kishi bilen atlinatti. Her qétim atlanghanda meyli kündüz, meyli kéche bolsun kanay chélip qozghilatti. Mushunche nurghun qoshundin jarang-jurung, warang-churung awaz chiqmaytti. Qoshunni shu qeder qattiq idare qilattiki, yigit-mehremler meyli pes, meyli ching awazda sada chiqiralmaytti. Hetta atlarmu kishnimeytti. Atiliq ghazi qoshunining hal-ehwalidin bir deqiqe xewersiz emes idi. Rahet we asayishni özige esla rawa körmigenidi.

Nezim:
Ger xahish etseng öz asayishing,
Diyaringda aram alalmas héch kishing.

Bu nezm atiliq ghazining ehwaligha tolimu muwapiq idi. Uning hemme ishliri sheri’etning hökümlirige tetbiq qilinghanidi. Xususen chüshürgen yarliq, perman, buyruqliri goya xaniqada olturghan mashayix, péshiwalarning telimi we bir ulugh ölimaning emir-merupliridek bashtin-ayagha nesihet, wez, sheri’etning rawaj-ronaqliqini terghip we teshwiq qilidighan ibariler bilen tolup tashatti.

Atiliq ghazining yarliqliri jümlisidin ikki pare parsche, bir parche türkiy yarliqini muweppeqiyetlik halda nemune üchün kem-ziyade qilmay, öz eyni bilen, kéyinki zamandiki adil, heqqaniyetchi, diyanetlik tetqiqatchilarning du’a qlishigha seweb bolarmikin dégen arzuda bu sehipige köchürüp yazdim.
Parisi til bilen yézilghan, xush puraq chachidighan inayetname:

Du’aguyimiz semimiy sadiq qazi eskerge: salamdin kéyin melum bolsunki, padishah hezretlirining dadxahlirida boluwatqan gep-sözlerdin shuni mölcherleshke boliduki, bezi jaylarda zulumning ewj éliwatqanliqi, gheyriy ishlarda qelem tewritiliwatqanliqi, bezi ishlarda tengrining emri we sheri’itini tonushning yétersilikidindur. Shuning üchün bu inayetnamini gumidiki muhemmed ezimbegning huzurigha ewetish layiq körüldi. Aliy peziletlik muhemmed ezimbeg inayetnamini xursenlik bilen qobul qilghayla.
Bu dunyaning paniyliqi hemmige ashkaridur. Zulum we zulum qilghuchilargha tengrim da’im qattiq qehri-ghezep qilidu. Tengrim bendilirining her zaman, her makanda qilghan – etkenlirini ashkara körüp turidu. Héchqandaq ish tengrining neziridin yiraq emes. Buni untup qélishqa bolmaydu. Heqiqet we rastchilliq nijatliqning sewebchisidur. Ölmeklik heq. Ölgende bizni padishah hezretliri bilen bir görde qoymaydu. Zulumgha madara qilish xelqqe wapa qilghanliq bolmaydu.heqni sözlesh, heqni izdesh, heqiqetke egishish tengrini razi qilidu. Ötken ulughlarning ishlirini rawajlandurup her qandaq ish, herqandaq herikette zulumni ret qilip, hemishe zulumdin yiraq bolushqa estayidil tirishchanliq körsitishlirini, sadaqet bilen ish körüshlirini tekitleymiz, wessalam.

Hijriye 1289- yili (miladiye 1872-, 1873- yillar).
Parsi til bilen yézilghan ikkinchi inayetname:

Sheri’etni qoghdighuchi molla ibrahim qazi eskerge: sansiz salamlirimizdin kéyin melum bolsunki, yaxshi zaman, güzel itizam ronaq tapqan chaghda muhemmed rosul mergenning wasitisi bilen siyit molla töpe oghli we lutpulla yasawullarning puqra-re’iyelirini qa’ide-yosun boyiche yaxshi idare qiliwatqanliqidin waqip bolduq. Guma, zangguy, duwa, piyalma qatarliq jaylarning puqraliri merhemetlik uqturush, mubarek yarliqlarni anglashni arzu qilip du’a we telepte turuwatqanliqi melum. Layaqetlik qazi ibrahim özige qarashliq jaylardiki puqralarning heq we hoquqlirini jari qilishni mesuliyetlik bilen ijra qildi. Heqni heq igisige yetküzüp, ikki terepni barawer razi qildi. Puqralar arisidiki heq telep, xusumet, adawet, jédel-majiralar we kona dewalar tamamen tügitildi. Muhemmed kérim mirza, lutpulla yasawullar yeken shehirini obdan muhapizet qildi. Ikkisu tewesidiki muhemmed ezim atliq bir kishi mundaq bir ehwalni yetküzdi: ehmedyar ishbéshi puqralargha jebir-zulum qilghanliqtin, bu jaydiki puqralar padishah hezretlirige ita’et qilip sheri’et hökmige muwapiq tekshürüp körüshlirini iltimas qilip erzlirini melum qilish üchün yolgha chiqiptu. Ularning yaxshi sa’ette yétip kélip padishah hezretlirining qobul qilishigha muyesser bolushini ümid qilimiz. Bu erzning mezmunidin aldinala xewerdar bolghanliqimiz üchün cheksiz xursen we memnun bolduq. Chünki jebir-zulumni tügitish, puqralarni zulum we azabtin xalas qilish tolimu ehmiyetlik muhim ishtur.
Ikkinchi sözimiz, sheri’etning rawaji üchün dawamliq tirishchanliq körsetmekliri lazim. Eger bir adem sheri’etning rawaji üchün wapat bolsa, undaq kishini choqum shéhitlik derijisige musherrep boldi, dep tonumaq kérek. Gheyret we himmetni serp qilghanda asasiy meqsettin chetnimeslik lazim. Bashtin-ayagh sheri’et hökmidin chiqmasliq kérek. Kishiler sheri’etke ri’aye qilishini adet we kesip qilishi lazim.

Erzning mezmunini yetküzgen muhemmed ezimge kiyim-kéchek, yol xirajet merhemet qilduq, wessalam.
Hijriye 1289- yili (miladiye 1872-, 1873- yillar).

Türkiy til bilen yézilghan inayetname:

Sheri’etning panahi bolghan abdullah qazi kalangha: merhemetlik we sa’adetlik salamlirimizdin kéyin melum bolsunki, mushu künlerde bu islam dölitide tengrining pezli bilen pütün a’ile tawabi’atliringizning xatirjemlikini, döletning küchlük we mustehkem, xelqning ita’etmen bolushini, milletni her türlük apet we meniwi balalardin pak saqlap ularning ishlirigha ghelibe ata qilishni tengrige iltija qilip, dawamliq besh waq namazdin kéyin du’a we telepte bolghanliqingizni izhar qilish, ghérib, ajiz, köngli sunuq puqralarning hajitini rawa qilip, ularning könglini sheri’et hökmini ijra qilish bilen xursen qilip, yaxshi du’asini éliwatqanliqingizni, özingizningmu musulmanlarning béshidin bu döletning nurining öchmeslikige du’a we telep bilen meshghul boluwatqanliqingizni xewer qilip, xet yézip padishah hezretlirining qobulluq nezerige musherrep bolushni ümid we arzu qilip, iningiz molla abdukérimni bir boghcha we bir at bilen salamgha ewetken ikensiz. Muherrem éyining yigirme beshinchi küni jüme namizidin kéyin sa’adet we sharapet bilen qobulluq nezerige musherrep boldi. Erzingizge yézilghanlarning hemmisidin waqip bolup qana’et hasil qilduq, köp xursen bolduq.

Tengrim dunyaning ehwalatlirini hemishe bilip turidu. Insan we jinlarning xojisi bolghan peyghembirimizning sheri’itining ötkür nuri bu yette sheher xelqining béshining üstige yénip turghan mesheldur. Étiqadliq we diyanetlik kishiler, xususen sheri’et ilmining ölimaliri bu dölet we sheri’etning rawajlinishi üchün da’im du’a we telepte bolushni özlirining zörür mejburiyiti dep tonuydu. Ularda peyghembirimizning sheri’etlirining rawaji, puqralarning xatirjem-parawanliqidin bashqa niyet we meqset yoq. Ümmetlirige cheksiz méhriban peyghembirimizning sheri’et nurlirining téximu keng tarqilishini meqset qilip sheri’etni rawajlandurush üchün meshghul bolushingiz lazim. Bu nurning ronaq tépishining xasiyiti we netijisi puqralarning asayishliqigha seweb bolidighanliqini bilishingiz lazim. Bu besh künlük alem ötüp kétidu. Qiyamet küni musheqqetliktur. Tapshuruwalghan mejburiyetni yaxshi ada qilip axiretlikingiz üchün tirishchanliq körsiting.

Dölitingizning ziyade bolushi üchün tengrining dergahigha heqiqiy sadiqliq bilen du’a we iltijani ziyade qilishingizni ümid qilimiz.
Molla abdukérigha serupay we xirajet iltipat qilduq. Özlirige kiyim-kéchek, selle-kula, romal merhemet qilip ewettuq, wessalam.
Hijriyining 1294- yili (miladiye 1877- yili).

Yuqirida her bir weqeler bayan qilinghanda janabiy atiliq ghazining yaxshi exlaqliri az-tola zikri qilinghanidi. Bu yerdimu azraq yazduq. Tepsiliy yazsaq oqughuchi we ishtiküchilerge malal bolup kélishidin ensirep shunchilik zikri qilish bilen qana’etlenduq.
Exlaqiy hemide bar yerde elwette exlaqiy zemime mu bolidu, payda bar jayda ziyanmu bolidu. Gül tikensiz, hesel herisiz bolmaydu. Her bir mexluqatta yaxshi xislet bolghinidek, yaman heriketmu uningdin ayrilmaydu. Yaxshiliq bilen yamanliq qoshkézek bir tughqan bolup bir-biridin ayrilmasliq aditi ezeldin jari bolup kelmekte.

Hawa güldürlep chaqmaq chéqishi bilen rehmet yamghurimu elwette billle kélidu. Bundaq bolghandin kéyin, atiliq ghazining exlaq zemimelirinimu azraq bayan qilip ötsek, iskenjibinge oxshash sözimizge achchiq-chüchüklük temini bérip oqughuchi we ishitküchilerge zoq we lezzet béghishlishi mumkin.
Tarix kitablirida ilgiri ötken mu’ellip-aptorlarning burunqi padishahlarning yaxshi xislet, yaman süpetlirini bir-birlep bayan qilishtiki meqsetliri «kéyinki zamanda ötken padishahlar we hakim emeldarlar, yaxshi ish qilghan padishahlarning ömri uzun, döliti ziyade bolup, perzent we newrigiche döliti qolidin ketmey el arisida nami saqlinip, xalayiq ularning rohlirigha du’a qilidiken. Yaman ishlarni qilip, kishilerge zulum-azab qilsa, ömri qisqa, döletliri kutah bolup yer yüzide yaman süpet bilen meshhur bolidiken. Bundaq padishahlargha xalayiq zaman-zamanlarghiche lenet oquydiken», dep bilip özlirini yaxshiliq yoligha mayil qilip yaxshilar qatarigha qoshulsa ejeb emes, dégendin ibaret bolushi mumkin. Shu wejidin menmu atiliq ghazining yaman süpet we nalayiq heriketlirini azghina yézip körsitishni zörür dep bildim.
Atiliq ghazi shu qeder ulugh padishah bolghan bolsimu, birer diyanetlik, sadiq, dana, peziletlik kishini özige wezir qilmidi. Memliketni idare qilishning pütün ishlirini özi yalghuz qildi. Héchqandaq kishige ishenmidi. Shundaq döletperwer, hakimiyet ishlirigha tedbirlik kattaxan törem we kichikxan töremlerge axirqi ömride özi ichken sherbettin iltipat qildi. Ular ichken haman tesir qilip bu alemdin u alemge seper qildi. Welixan töremni yéngisarda tamning astigha basturup öltürdi. Buzrukxan töremni bolsa deslep «men töremning emri bilen kelgen», dep özige hemrah qilip bille élip yürüp yette sheherni qolgha kirgüzgendin kéyin, hejge bérip kelsile, dep yurttin chiqiriwetti.

Deslepki chaghlarda, atiliq ghazi bashqilar chong gunah ötküzse, nesihet qilip epu qelimini sürüp kechürüm qildi. Az xizmet qilsa, köp inam we éhsanlarni qildi. Kéyinki waqitlarda kichik gunah sadir qilsimu chong ghezep qilip éghir jaza berdi, belki yoqatti. Chong xizmet körsetse az iltipat qildi, belki birer bahanini qoyup qattiq ghezep we azab qildi. Ilgiri bir bagh béde, bir tawaq qétiq üchün adem öltürdi. Kéyin nechche-nechche ademler xaniweyran bolup tügiship ketse héchkimning dadigha yetmidi. Ish béshi, hakim, wilayet emeldarlirini qollap, östürüp zulumni rawajlandurdi. Bir tereptin musapir we mujawur sodigerler kelse, mallirini dölet ordisigha éliwaldi. Mal igisi arghamcha-toqunaq, oruma, kigiz, palaslirini qoltuqlap qaldi. Arqisidin «zakitini ber» dep zakatchi, mulazim qoshup qoydi. Mal igisi, pütün mélimni orda aldi, dése, mélingni ordidin al, hazir zakitini ber, dep qistidi. Na’ilaj jazanige pul élip zakatni bérip, özi qerz élip jénini saqlidi. Ordidin pulini berse aldi, bermise shu seweb bilen sergerdanliq kochisigha kirip weyran boldi.
Yéza-sehra, kent-qishlaqlargha ghelle-tanap ning pulini yighish üchün barghan mulazimlar 10 ming, 20 ming pul bolsimu, kéche barsa kéche, kündüz barsa kündüz texir qilmay yighiwalatti. Hergiz möhlet we purset bermeytti. Atiliq ghazining hökmining ittikliki mushu derijide idi. Xususen xoten xelqini niyaz hékimbeg, aqsuni abdurahman dadxah, bay we sayramni muhemmed imin toqsabe nahayiti xarab qildi. «Her yaghachning panisi özidin» dégen temsil hemmige meshhur bolghinidek, bu hakimlar puqradin pulni élip ordighimu berdi. Özining yanchuqlirighimu saldi. Lékin eyibni atiliq ghazining gedinige artti. Atiliq ghazining eyibi shu idiki, kirim-chiqimni esla sürüshtürüp körmidi.

Her bir wilayet hakimlirining 500din, eng azlirida 60 ― 70, birer 100din diwanbegliri bar idi. Her yili her bir kentke shu kent ichidin bir bayni tutup xalisun-xalimisun diwanbégi qilip belgilep nishan-destek béretti we derhal diwangha mulazimlarni qoshup pul, öshre-zakat yighishqa bashlaytti. Diwanbégi bir yil tamam bolghuche öshre-zakat, déhqanchiliq béji qatarliqlarni puqralardin sheri’etke muwapiq yighiwélip, orda xezinisige tapshurup bérip bolghandin kéyin, bu palaket basqan diwanbeglirini tehqiqlep tekshürüsh üchün jallat süpet mulazim, zalim mirzilarni chiqiratti. Bu mulazim, mirzilar birni on, onni yüz qilip xetlep «heqiqetlep» tekshürgenliktin, diwanbeglirining zimmisige 20 ming, 30 ming tengge pul chüshetti. At-ulagh, kigiz-kéchek, yer-su hetta qazan-qoshuqqiche sétip mulazim we mirzilargha tapshuratti. Mubada mal-mülki chiqishmay qalsa, diwanbegliri: «orda xezinisige munche ming tengge qerzdarmen» dep hüjjet béretti. Diwanbegliri puqralardin yighiwélip orda xezinisige tapshurghan pullarni «sheri’et toghrisidin», dep ataytti. Diwanbeglirining özidin laghan pulni «heqiqet toghrisidin» dep ataytti. Erz-dad qilsa yene shu hakim, mulazim, mirzilargha chiqirip béretti. Bular özining xahishi, qolidin kélishiche qilmighan zulumlirini qilip yene alatti, qazilarning ehwalimu shundaq idi.

Ikkinchi qétim xitaylarning kélishini ümid qilip otughat we qalpaqlirini saqlap kelgen, köngülliri düshmenlik we intiqam oti bilen tolghan qedimiy beg we begzadilerge ejelning waqti yétip ölüp ketse uni atiliq ghazi özining paraset nuri bilen derhal biletti. Ularning miras bajlirini yighip kélish üchün zalim, pes tebi’et mirzilarni chiqiratti. Misal üchün éytqanda, mirza qasim mihter, mirza abdullah buxarilarni aqsuluq abdullah diwanbégining otughat cheshmedarini 5000 tengge, dik qalpaq xitay ni 10 ming tengge, dep baha qoydiyeni bir otughat we bir qalpaqning bahasi 15 ming tengge boldi. Qalghan mal-mülüklirinimu mushu teriqide bahalidi. 40 Tenggidin bir tenggini miras béji dep hésablighan 46 ming tengge boldi. Abdullah diwanbégining pütün mal-mülüklirini pulgha sundurup hésablighanda 28 ming tengge boldi. Miras béjining qalghinini uruq-tughqan, yar-burader, mulazim, xizmetkarliridin qerz élip berdi.

Abdullah diwanbégining qizi aliy ordida xanishlar qatarida atiliq ghazining nikahida idi. Bext-dölet yüz örüp zawalliqqa yüzlengende, padishah we ulughlarning pé’il-xuylirimu yötkilip qalidiken. Puqra-re’iye, emeldar-sipah, xizmetchi chakarlarningmu hal-ehwali özgiridiken. Yigit-serwaz, emir, sipahlar ton-serupay, kiyim-kécheklirini kiyip, atlirini minip, pullirini xejlep, aghiche-xotunlarni élip köngülliri xalighan ghiza-tamaqlarni étip yep, éghizlirida chishlep, chishlirida chaynap turuqluq, atiliq ghazining shikayitidin tillirini esla yighmidi. Tuz heqqigimu yüz xatire qilmidi. Axir jazasini tartti. Tuzkorluq qilghanning netijisini kördi.

Shundaq neqil qilidu, qeshqerning peyziwat yézisida bir adem étizgha uruq chéchip qosh heydewatqaniken. Yene bir kishi kélip, «ey burader, néme téridingiz», dep soraptu. «Néme térimaqchidim, xitay téridim», dep jawab bériptu. Bu jawabni anglap sorighuchi kishi heyran bolup ötüp kétiptu. Alte-yette aygha qalmay, dégendek xitaylar kélip héliqi étizliqqa chüshüp gazarma qilip yétiptu. Ikki puqra bir yerde bolsa xitaylarning kélidighan xewerlirini éytiship, rast-yalghan sözlerni toqushup özlirini xush qilatti. Bu sözlerning rastliqigha ispat bolsun üchün ésimge kelgen mundaq bir weqeni bayan qilip ötey: burunqi chaghlarda zamanning zahit, dewranning abitliridin, qilghan du’aliri ijabet bolidighan üch zahit bir terepke seper qilghaniken. Bir yerge barghanda yol üstide yatqan bir munche chérigen ustixanlargha közi chüshüptu. Ular: bu kona söngekler qandaq mexluqning söngikidu? Ehwaldin waqip bolsaq, déyishiptu. Biri du’a qilsa, shamal chiqip söngeklerni yighip bir-birige tutashturuptu. Yene biri du’a qilsa söngekke gösh, pey, tomur peyda boptu. Üchinchisi du’a qilsa, söngekke jan kiriptu we échirqap ketken zor bir shir sekrep qopuptu. Eslide bu shir achliqtin ölüp qalghaniken. Tirilgendin kéyin üch zahitni pare-pare qilip yep kétiptu. Tilep tapqan xitaylar héliqi qayta jan kirgen, ach qalghan shirgha oxshash boldi.

Eziz buraderler, tarix kitablirida burunqi ötken padishahlarning méhir-shepqet bilen qehri-ghezep, güzellik bilen setlik, yaxshi exlaq bilen yaman exlaqlirini birlikte teswirlinip bayan qilinip keldi. Buningdin kéyinki padishah, wilayet hakimliridimu yuqiriqi süpetler bolushi mumkin. Chünki padishah, wilayet hakimlirining méhir-shepqet, éhsan we inam ata qilmay charisi yoq. Ghezep we siyaset ishletmey yene ilaji yoq. Padishah bolghan kishi yawash, rehimdil bolup, siyaset ishlitishni özige lazim we rawa körmise, puqralarda bext we xushalliq, huzur we parawanliq hasil bolmaydu. Yurtta bölünüsh, ittipaqsizliq peyda bolup halaketke yüz tutidu. Eger padishah zalim, qezri-ghezeplik bolup, adalet we heqiqetni lazim tutmisa, puqralarda tinchliq we asayishliq bolmay zulum qilinghuchilardin birer segek, seher qopidighan kishining qilghan du’asi tengrining dergahida qobul bolup qalsa, undaq kishining ah dep yighlighan köz yashliri mewj urup turghan qanliq deryagha aylinip, héliqidek zalim padishahlarni, uninggha tewe xizmetchi-xadim, chakar-mulazim, tugh-bayraq, kanay we elemliri bilen qoshup gherq qilip nabut qilishi mumkin. Bu alemning hadisiliridin we ötmüsh weqeliridin tejribe hasil qilip ibret élish lazim. Chünki «eqil parasetning igiliri, ibret közi bilen chongqur qaranglar!» Dégen ayet bar.

Parche:

Tekiye qilmay ezizler dewleti ildamighe,
Bash yaningdin pat alurler dewleti iqbalini.
Yatquzup jismi letifingni bu tiyre xak üze,
Yoq étip sewlet heshemni pes qilurler nayni .

Keremlik tengrim, özige xas qudriti we hékimiti bilen dölet we német igiliridin, özi bergen dölet we németlirini élishni irade qilsa, aldi bilen ularning xuy-pé’ilidiki yaxshiliqni élip tashlap uning ornigha nalayiq ish, yaman exlaqlarni kirgüzüp, dölet we németlerge shükri qilishtin yandurup, kuprani német qilidighan qilip, andin dölitining aptipini qarangghulashturup, bext-teleyning nurini xire qilip belki üchürüp yoq qilidiken. Yene bir döletke layiq kishini belen perwaz qildurup, béshigha padishahliqning tajini kiydürüp, nöwetni uninggha bérip kanay-sunaylirini sadagha keltüridiken. Ulugh tengrim, xahi padishah, xahi gaday bolsun besh künlük bu dunyada yaxshi ishlarni berpa qilip, yaxshi nam bilen kétishni nésip qilghaysen, amin.

Parche:

Bu alem ichre yaxshi et imaret,
Ki qalghay nik nam hem baqaliq.
Wereq ichre qéliptur yaxshi atlar,
Ege kisiraghe oxshe qilse shehliq.

 

 

Hebiybulla Ablimit neshirge hazirlidi