Jahan’gir Xoja qozghilingi asiyaliqlarning neziride ghelibe qazinish mumkin emes, dep qaralghan junggoluqlarning ajizliqlirini pash qildi. Qeshqeriye wetenperwerliri milliy roh bilen yashidi hem öz wetinining musteqilliqini eslige keltürüshke bolghan küchlük ümidke érishti.

Jahan’gir xoja qozghilingi we uning tesir küchi
Türkiye awazi radiyosi: -18esirning axirlirida 1759-yilidiki manjulargha qarshiliq körsitish herikitining yétekchiliridin biri burhanidin xojining birdinbir oghli samsaq xoja chong bolup, buxara we qoqan qatarliq jaylarda öz wetinini manjularning qolidin azad qilish teshwiqatliri élip barghan idi. Samsaq xojining bu idiyesi uning 1788-yili tughulghan kichik oghli jahan’girning küchlük iradisige aylan’ghan bolup, miladiye 1820-yili jahan’gir qoqan shehiridin qéchip chiqip, pamir- alay taghlirining qeshqer bilen chégradash jaylirida öz yarenliri bilen birge heriket bashlidi.
Uning mexpiy heriketliri sépige taghliq qirghizlarmu qoshuldi. Jahan’gir xojining qoqandin qéchip chiqishidiki sewebler heqqide mutexessislerning her xil qarashliri bar. Sowét uyghur tarixshunasi maxmut qutluqof qoqan xanliqi bilen menching xandanliqi arisida qoqanliqlarning xojilarning qeshqeriyede qozghilang kötürüshige yol qoymasliq heqqide mexpiy kélishim tüzülüp, buning üchün menching hökümitining uzun yillar qoqan xanliqigha zor miqdarda tölem tölep turghanliqi, emma jahan’gir xoja axiri qoqan xanlirining iskenjisidin qéchip, qeshqerde qozghilang kötürüsh yoligha mangghanliqini otturigha qoyidu. Yene bir qisim tarixshunaslar bolsa, medelixan qoqan xanliqining textige olturghanda qoqan bilen ching arisidiki bu xil kélishimlerni buzup tashlap, jahan’girning qeshqerni igilishini maddiy, meniwi we herbiy jehettin qollash arqiliq bir tereptin özining diniy we milliy qérindashlirining azadliq ishlirigha yardem bérish; Yene bir tereptin bu arqiliq jahan’gir bashchiliqidiki musteqil qeshqer döliti qurulghanda uni özige qaram hökümetke aylandurushni meqset qilghanliqinimu jezimleshtüridu.
Jahan’gir xoja qozghilingi we qoqan bilen menching arisidiki munasiwetler mesililiri heqqide yawropa tarixshunasliridin lawra niwbi özining «impériye we qalghanliq: ching bilen qoqanning 1760-1860-yilliridiki munasiwetlirining siyasiy tarixi» namliq kitabida, etrapliq bayan qilghan. 1826-yilgha kelgende jahan’gir xoja bashchiliqidiki qozghilang kéngeydi. U qeshqer etrapigha kirip, manju qoshunlirini yoqatti. Qeshqeriyediki xelq omumiyüzlük qozghilanggha atilinip we uninggha egiship, ilgiri-kéyin qeshqer, yéngisar, yarkent we bashqa jaylardiki manju hökümranliqini aghdurdi. Bu waqitta medelixanmu qoqan qoshunlirini bashlap qeshqerni ishghal qilish urushigha qatnashqan bolsimu, emma uzun ötmey qoshunlirini bashlap qoqan’gha qaytip ketti. Jahan’gir xoja bilen qoqan xani medelixan arisidiki ziddiyet tüpeylidin qoqan xanliqining yardimidin ayrilip qalghan jahan’gir xoja 1827-yiligha kelgende ching qoshunlirining aqsugha toplinish pursitini yaritip qoydi. Jahan’gir xojining qeshqerni igilishi üchün zor sanda qoqan qoshunlirini bashlap kelgen qoqan xani medelixan bilen jahan’gir xoja arisida qandaq ziddiyet kélip chiqqanliqi éniq emes. Bu mesilide türlük qiyaslar mewjut. Bezi tarixchilar jahan’girning qoqan xanigha beyet qilishni xalimighanliqini seweb qilip körsitidu. Belki, jahan’girning medelixan bilen bolghan ittipaqining buzulushi, uning menching qoshunlirigha taqabil turushtiki muhim tayanch küchtin ayrilip qélishi bolsa kérek.
Amérika alimi jeyms millaward özining «ötkelning sirtida: 1759-1864-yilliridiki ching merkiziy asiyasidiki iqtisad, millet we impériye» mawzuluq kitabida körsitishiche, 1827-yili, 9-ayda ching hökümiti ili générali changlingning qomandanliqida 70 ming kishilik qoshunni aqsugha toplap, basturush urushigha atlandi. 1859-1860-yilliri arisida herbiy istixbarat uchuri toplash üchün sodiger qiyapitide qeshqerge kelgen char rusiyening dangliq herbiy istixbaratchisi we meshhur qazaq alimi choqan welixanofmu 70 ming kishilik menching qoshunining jahan’girgha qarshi atlan’ghanliqini qeyt qilidu.
Shuning bilen ikki terep arisidiki qanliq jenglerdin kéyin, menching qoshunliri 1828-yilining béshida pütün qeshqerni ishghal qildi. Pamir téghigha qéchip barghan jahan’gir bashqilarning satqunluqi bilen ching sulalisi qoshunining qoligha chüshkendin kéyin, tömür qepezge solinip, béyjinggha élip bérilip shu yili öltürüldi. Bu waqitta jahan’gir xoja 40 yashqa kirgen idi.
Jahan’gir xojidin kéyin, qeshqeriye tinchlanmidi. 1830-yilidin taki 1863-yilidiki omumiy qozghilangghiche bolghan ariliqta, 1830-yili, 1847-yili, 1857-yili, dawamliq türde qoqandiki xoja ewladliri qeshqeriyedin qéchip barghan uyghur pidakarliri, qoqanliqlar we qirghizlarning yardimi bilen qaytidin qeshqerdiki qozghilanglargha yétekchilik qilishni dawamlashturdi. Biraq, mezkur jeryandiki xojilar, bolupmu welixan törening qeshqer xelqighe salghan zulumi manjulardin qélishmaydighan sewiyede bolghanliqi üchün xelqning himayisidin ayrilip qilip tézla meghlup boldi.
Jahan’gir xoja qozghilingining jeryanliri heqqide molla musa sayramimu eng köp melumat qaldurghan bolup, bu eser muhim menbe hésablinidu.
Jahan’gir xoja bashchiliqidiki qozghilang manju-ching sulalisi qoshunliri qeshqeriye we jungghariyeni bésiwalghandin kéyinki kölimi we tesiri eng chong qozghilang bolup, ching hökümiti bu qozghilangni basturush üchün shendong, xéylongjyang, jilin, shenshi, gensu, sichüen qatarliq ölkilerdinmu qoshun toplighanliqi xatirilinidu. Ching sulalisi bu qozghilangni basturush üchün nahayiti zor bedel töleshke mejbur bolghan idi.
Qazaq alimi choqan welixanof özining 19-esirning 50-yilliridiki qeshqerdiki tekshürüshliri asasida jahan’gir xoja qozghilingigha baha bérip, «jahan’gir qozghilingidin kéyin, asiyaliqlarning neziride ghelibe qazinish mumkin emes, dep hésablan’ghan junggoluqlarning barliq ajizliqliri pash boldi. Qeshqer wetenperwerliri roh bilen yashidi hem öz wetinining musteqilliqini eslige keltürüshke bolghan yéngi we küchlük ümidke érishti» dep xulase chiqarghan.
Heqiqeten, jahan’gir xojining ölümidin 40 yil ötkende pütün tengritaghlirining jenubi we shimalida keng kölemlik qozghilang partlap, menching hökümranliqining bu zémindiki hökümranliqi asasen dégüdek aghdurulup we bu yerde musteqil dölet meydan’gha kélip, dunyawi impériyiler bilen diplomatik alaqiler élip bérishqa muweppeq bolghan idi

Menbe: http://uyghurpedia.com/index.php?title=