Autori: Yüsüpchan Yasin‏

Terbiye ma’aripqa mensup qilinidu. Lékin, bu ikkisi ayrim – ‏ayrim uqum. Terbiye bilen ‏ma’arip otturisida hem ortaqliq hem ‏perqliq terep bar. Ular otturisidiki ortaqliq her ‏ikkisi ‏adem terbiyileshni meqset qilidu. Perqliq teripi bolsa terbiye ‏milliylikke ige ‏bolidu. Uning tarixi milletning hayatliq tarixi bilen ‏teng bashlan’ghan.‏‎ ‎ma’arip insaniyetke ‏ortaq bolidu. U insanlarning ‏medeniyettiki tereqqiyatining netijisi süpitide tarixning melum ‏bir ‏dewride meydan’gha kelgen. Mahiyet jehettin qarighanda, terbiye ‏insanning xaraktérini ‏yaritishni we yashash iqtidarini yitildürüshni, ‏yeni insan’gha adimiylik xususiyet ata ‏qilishni meqset qilidu. ‏démek, u insanning rohigha chétilidu. Ma’arip insan’gha tarixta ‏‏yaritilghan penning uqumlirini we bilimlirini bildürüshni asasiy ‏meqset qilidu. U insanning ‏mingisige chétilidu. Yuqirida ‏déyilginidek, terbiye ma’arip oqumi da’irisige kirgüzülgen ‏‏bolsimu, lékin ma’aripning pen’ge da’ir bilim birish xaraktéri ‏yenila asasiy orunda turidu. ‏shunga ma’arip déyilgende köpünche ‏insan’gha pen bilimlirini yetküzüsh közde tutilidu.‏
‏ melumki, her qandaq bir millet tarixning pütken teqdiri ‏boyiche yer yüzidiki belgilik bir ‏zimin parchisida hayatliq makanigha ‏irishken. Milletning irqiy alahidiliki we ashu hayatliq ‏makanidiki ‏maddiy we meniwiy imkaniyetler, milletning teqdir – qismetliri, ‏irishken ‏hayat tejribisi we mewjutluq éhtiyaji, millette ‏bashqilardin perqlinidighan hayatliq ‏chüshenchisi, étiqad, qimmet ‏qarash we milliy zoqni shekillendürgen. Shu seweplik, ‏milletlerning ‏yashashtiki ghayisimu biri birige oxshimaydu. Démek, her qandaq bir ‏millet bir xil ‏milliy medeniyet (kültür) ni yaratqan. Milliy medeniyet ‏din, exlaq, hoquq, eqil, ‏éstétika, iqtisad, til we pendin ‏ibaret sekkiz türlük hayatning bir birge maslashqan we ching ‏uyushqan ‏bir pütünlikidin ibaret. Sirttin qobul qilin’ghan her qandaq bir ‏medeniyet belgisi ‏milliy medeniyetke ashundaq maslashqan we ‏uyushqandila, andin u millet üchün paydiliq ‏amilgha aylinidu we ‏milliy medeniyetni ilgiri sürüsh rolini oynaydu.‏
‏ milliy medeniyet öz nöwitide millet bolup turushning asasiy ‏élméntigha we millet halitide ‏tereqqiy qilishning asasiy shertige ‏aylan’ghan. Buningdin bilishke boliduki, milletning wijdanida ‏mewjut ‏qimmet hökümlirining tamami shu milletning milliy medeniyitini hasil ‏qilidu. Terbiyining ‏wezipisi del milletning milliy medeniyitini shu ‏milletning her bir ezasida ipadilinidighan rohiy ‏adet (talant) ‏halitige keltürüshtur. Bashqiche qilghanda, terbiye milletning yaki ‏jem’iyetning öz ‏ezalirini özige oxshashlashturushini yaki ‏özining wekilige aylandurishini körsitidu. Bu ‏jeriyan tarixta ‏a’iliwiy turmush we jem’iyettiki türlük heriket, murasim we ‏pa’aliyetlerde ‏aldinqi ewlatlarni teqlid qilish yaki ulardin qobul ‏shekli bilen emelge ashqan. Bu arqiliq ‏terbiye héchqandaq bir ‏teshkiliy organning küchige muhtaj bolmayla, millet ezalirini ‏ortaq ‏tuyghu, ortaq wijdan, ortaq xaraktér, ortaq exlaq we ‏ortaq idi’al (ghaye)gha irishtürüp, ‏jem’iyetni tertip bozulush ‏we meniwiy bulghinishtin xali qilghan. Insanning qimmitinimu, bolupmu ‏‏uning yaxshi (semimiy-insanchil) yaki yaman (qebih – mustebit) ‏xususiyitini uninggha ‏singgen terbiye arqiliq ölcheshning sewebimu ‏mana shu. Hélimu buzulghan jem’iyetlerde terbiyining ‏bu jehettiki roli ‏téximu éniq hés qilinmaqta.‏
‏ emeliyettimu insandiki eng semimiy we eng sap tuyghu tunji ‏terbiye waqtida yitilishke ‏bashlaydu. Bala böshüktiki chaghda anining elliyi ‏arqiliq ana tilning tesirige uchraydu. Shu ‏seweplik kishilerning ‏eng söyidighini del ana til bolidu. Insanning rohini teshkil qilghan ‏‏tuyghu, étiqad, exlaq, zoq, wijdan we güzellik qarashliri del ashu til ‏arqiliq shu insan ‏yashawatqan we terbiyisni alghan jem’iyettin ‏kélidu. Shunga, nurghun sotsiyologlar millet oqumini til, dil, exlaq we güzellik tuyghusi jehettin ortaq bolghan ölchemlerde terbiyelengen insanlardin teshkillengen kishiler topi,  dep qaraydu. Bu ‏del millet irq, étning ‏menbe we qandashliqtin bekrek tuyghuni asas ‏qilidu, dégenliktur. Emeliyettimu her qandaq bir ‏insan öz hayatida ‏til, tuyghu, étiqad we zoq jehettin ortaq bolghan insanlar bilen ‏birlikte ‏yashashni xalaydu. Chünki, insanning xaraktéri tende emes, ‏rohta bolidu. Shunga, insanning ‏jismaniy alahidiliki irqqa tayansa, ‏meniwiy qiyapiti (meniwiy mahariti) özi terbiyisini ‏alghan guruh ‏yaki millettin kélidu. Aliksandir makidonowiskiy (iskender ‏zulqerneyin) ning ‏mundaq bir sözi bar: Méning heqiqi dadam Peliph emes, belki Aristotil, chünki birinchisi méning jismimning ikkinchisi méning rohimning barliqqa kélishige sewep bolghan. Oxshashla Mustapa Kamal Atatürükmu jismimning atisi Riza Alip ependi, rohimning Ziya Kök Alip dégen, iken. Heqiqeten, insan üchün meniwiy ‏mewjutluq maddiy mewjutluqning aldida turidu. ‏shuningdek terbiyining we ‏idi’al – ghayining milliy bolishi shert qilinidu. Normal bir insan ‏‏tuyghusi yitiliwatqan mezgilde qaysi milletning terbiyisini alsa, ‏uninggha shu milletning ‏tuyghusi singidu we shu milletning idi’ali– ghayisi ‏üchün küch chiqiridu. Idi’al – ghaye ‏insanning hayajan menbesini ‏teshkil qilidu. Halbuki, her qandaq bir insan üchün terbiyisini ‏‏almighan milletning idi’ali- ghayisi hergizmu uning hayajinini ‏qozghiyalmaydu hem shu insan ‏undaq milletning kichikkine bir hajiti ‏üchünmu küch chiqirishni xalimaydu. Eksiche ‏terbiyisini alghan ‏milletning idi’ali- ghayisi insanning rohini hayajan’gha salidu. Shu ‏kishimu ‏ashu milletning teqdiri üchün küch chiqiridu, hetta hayatini ‏qurban qilidu. Bext qarishimu bu ‏arqiliq qana’et tapidu. ‏uyghurlardiki Tarwuz ichide össeng yomulaq, terximek ichide össeng sozunchaq bolisen, itqa egeshseng hürüp, Arislangha egeshseng hörkireysen, dégen maqal – ‏temsillerde bir kishining rohiy dunyasining we ‏etrapqa tutqan pozitsiyisining qandaq bolishining ‏del shu kishi ‏yashighan jemi’iyet we ashu jem’iyettin alghan terbiye bilen ‏munasiwetlik ‏ikenliki nahayiti obrazliq chüshendürülgen . ‏
‏ tarixning melum bir basquchigha kelgende, milletning mewjutluq we ‏tereqqiyat éhtiyaji ashu ‏milletke özining we bashqilarning tarixta ‏irishken hayat, jemi’iyet we tebi’et heqqidiki ‏chüshenchilirini we ‏ijadiyetlirini milletning warislirigha tuyghu süpitidila emes, ‏belki yene ‏pikir we pen süpitide yetküzüsh arqiliq ularni yéngi bir ‏küch we yéngi bir menbege ‏aylandurushning zörürlikini hés qildurghan. ‏shuning bilen insaniyetning her sahede yaratqan ‏bilim we chüshenche – ‏uqumliri sisitémilashturulup, teshkillik shekilde belgilik bir mitod, ‏shekil ‏we usul boyiche yetküzilishke bashlighan. Mana bu pen bilimlirini ‏singdürüsh (oqutush)ni ‏meqset qilghan mektep ma’aripi. Démek, ‏terbiye insan’gha milliylikni singdürüsh meqsitide ‏meydan’gha kelgen. U ‏tuyghugha tayan’ghan we teshkiliy organsiz halda yürgüzilgen. Ma’arip ‏‏insan’gha pen bilimlirini we oqumlirini singdürüsh meqsitide meydan’gha ‏kelgen. U pikir- ‏mitodqa tayan’ghan we teshkiliy organning wasitisi ‏arqiliq yürgüzilgen.‏
Mektep barliqqa kelgendin kéyin terbiye ma’aripning terkiwige ‏qobul qilin’ghan we téximu ‏qaratmiliq we sistémiliq halda singdurulush ‏imkaniyitige irishken. Netijide ma’arip ‏insanni rohiy we bilim ‏jehettin kamaletke yetküzidighan asasiy wasite dep qaralghan. ‏démek, ‏ma’arip milliy medeniyet bilen milletler ara medeniyettin ‏ibaret ‏ikki amilning birleshmisidur. Yuqirida déyilginidek, terbiye ‏milliylikke ige bolghanliqi üchün ‏we insanda milliy süpet yaritishni ‏mexset qilghanliqi üchün, ma’aripta milliy terbiyige ‏qandaq ‏pozitsiye tutush mesilisi milletning kélichikini we shexsning ‏teqdirini belgilep ‏qoyidighan amilgha aylan’ghan. Elwette ma’aripta ‏terbiye tarix, edebiyat, pelsepe we sen’et ‏qatarliq jem’iyet ‏penliri (ijtima’iy penler) arqiliq singdürilidu. Milliy medeniyet ‏bundaq ‏pen sheklide yetküzülgende, uning menbesi, xaraktéri, ‏tereqqiyat jeriyani we hayati küchi ‏téximu éniq gewdilinip, milletni ‏chüshünish chongqurlishidu, milletke bolghan hörmet we baghlinish ‏téximu ‏küchiyidu. Ejdat bilen ewlad arisida, tarix bilen kelgüsi ‏otturisida hésyat we ‏pikir köwrüki yasighili bolidu. Milletning ‏zihniy quwitige, uning wujudidiki rohqa we küch-‏quwwetke qarita ‏ishenchning shekillinishimu peqet terbiye arqiliq milliy medeniyetning ‏singishi ‏netijiside meydan’gha kilidu. Milliy maarip déyilgende ‏közde tutilidighinimu noqul tilla ‏emes, yene terbiyining we jem’iyet ‏penlirining milliy xususiyetke ige bolishidur. Bu yerde ‏muhimi bu ‏penlerde milliylikning bolush yaki bolmasliqidur. Eger ma’aripta ‏jem’iyet penliri ‏milliyliktin xali halda otturigha chiqsa yaki ‏ma’arip bir idi’ologiye teripidin kontrol ‏qilinsa, roh bilen ‏bilimning maslishishi, yeni kitap bilen hayatning muwaziniti bozulup, ‏‏ademning oylighanliri tuyghusigha zadila uyghun kelmeydighan hadise yüz ‏biridu. Yeni pikir ‏bilen tuyghu dawamliq tipishidu. Terbiye milliy ‏medeniyetning shexslerning rohida ekis étishi ‏bolghanliqtin, bir ‏insanning rohi bashqa milletning bashqa dewrdiki milliy medeniyitining ‏‏terkipliri (yaki dashqalliri) bilen toldurulsa, shu kishi gerche her küni ‏we her sa’et özining ‏milliy medeniyiti ichide yashap tursimu, lékin ‏özining milliy medeniyitige yat ademge ‏aylinip qalidu. Shuning ‏bilen uning rohida qararsizliq, gheyretsizlik we xaraktérsizlik ‏‏hadisisi otturigha chiqidu. Shunga, tuyghugha mas kelgen pikir tirik pikir déyilse, ‏tuyghugha mas kelmigen pikir kölengge pikir déyilidu. Ma’aripta milliy terbiyidin mustesna ‏bolghanlar kallisi ‏pütünley külengge pikirler bilen tolup ketkechke, ularning gheyret ‏‏- ‏shija’iti éniq bir shekilde otturigha chiqalmaydu hem terk itilgen ‏we heriketsiz bir ehwalgha ‏chüshüp qalidu. Kishiler bilim jehettin ‏qanchiki yuqiri sewiyide bolishidin qet’iynezer, xaraktér ‏jehettin ‏ümitsiz, gumanxor, chüshkün we rohiy kisel ademge aylinip ‏qalidu we milliyliktin ‏shunche yiraqliship kitidu. Netijide milletning büyük ‏qimmet ölchemliri mesxire témisige ‏aylinip inkar qilinidu. ‏jem’iyetnimu exlaq krézisi qaplashqa bashlaydu. Démek, bundaq millette ‏‏bilimde eng kamaletke yetken kishi roh we exlaqta eng nachar adem ‏bolup chiqidu. ‏
‏ tarixta gérmanlar bilen én’glizlar terbiye bilen bilim birish- ‏ma’aripni, yeni tuyghu bilen ‏pikirni bir birige maslashturushta tunji ‏bolup utuq qazan’ghan milletlerdur. Bu milletlerdikige ‏oxshash ‏gherp‎ ‎we sherqtiki nughun döletlerde we milletlerde tedbiqliniwatqan ‏bashlan’ghuchta ‏terbiyini asas, bilim birishni qoshumche qilish, ottura ‏mektep basquchida terbiye bilen bilim ‏birishni teng orun’gha qoyush, ‏aliy ma’aripta bilimni sistémiliq yetküzüshtek ma’arip siyasiti ‏‏ularda bilim terbiyige egishidighan we pikir tuyghuning izidin ‏mangidighan tepekkur qorulmisini ‏shekillendürüp, millet ezalirini ‏xaraktéri éniq, rohi azade, ghurur we sherep tuyghusi ‏küchlük, ‏ejdatqa sadiq, milliy qedir – qimmetni etiwarlaydighan, ilmiy ‏salahiyiti üstün ‏we her ishta teshebbuskar kishilerge aylandurghan ‏we milliylikke shunche yéqinlashturghan. Démek, ‏bundaq milletlerde bilimde ‏eng kamaletke yetken kishi rohi eng pakiz we exlaqta eng ‏mukemmel ‏ademge aylan’ghan.‏
Buningdin melumki, terbiye insan’gha milliy medeniyetni singdürüsh ‏arqiliq uning rohini we ‏hésyatini terbiyilep, millet üchün ‏dorust we xetersiz ademni yaritidu. Bilim birish – ‏ma’arip ‏‏(oqutush) insanning méngisini we eqlini terbiyilep, millet üchün ‏kesp ehlini ‏yaritidu. Insan peqet mana shundaq pakiz roh we ‏zörür bilimge irishkendila, andin millet ‏üchün bir xil bayliqqa, bir ‏xil küchke we milliy istiqbal üchün kireklik menbege aylinidu.

http://www.akademiye.org/ug/?p=8692