19-Öktebirde almutadiki uyghur bilim ademliri quddus ghojamyarof namidiki döletlik uyghur muzikiliq komédiye tiyatirida yighilip, qazaqistanning latin yéziqigha köchüsh mesilisini muhakime qildi.
Qazaqistan yazghuchilar ittipaqi yénidiki uyghur edebiyati kéngishi uyushturghan mezkur yighingha alimlar, yazghuchilar, senetkarlar, metbuat-Neshriyat we jemiyetler wekilliri shundaqla muellimler qatnashti.
Yighinni achqan uyghur edebiyati kéngishining bashliqi, yazghuchi we dramatorg exmetjan hashiri dölet rehbiri nursultan nazarbayéfning «kélechekke nishan: meniwi yéngilinish» maqaliside qazaq tilining latin herpige ötüshi teshebbusining qazaqistanliqlar teripidin jiddiy muhakime qiliniwatqanliqini, dölet tilining latin yéziqigha köchüshi boyiche tewsiye qiliniwatqan layihilerning köpligen talash-Tartishlar tughduruwatqanliqini, latin yéziqigha ötüshning qazaqistan üchün muhim ehmiyetke ige ikenlikini alahide tekitlidi.
Exmetjan hashirining éytishiche, qazaq tilining latin élipbesidiki bir pütün ülgilerni jari qilish mesilisi qariliwatqan bügünki künde qazaqistanda yashawatqan bashqa xelqlerningmu yéziq mesilisi we kélechek yüzlinishi köpchilikni oylandurmaqtiken. Qazaqistan prézidénti qazaqistandiki bashqa xelqlerningmu latin yéziqigha ötüshige qarita mumkinchiliklerning yaritilishini otturigha qoyghan.
Exmetjan hashiri, uyghurlarning ötmüshte bir nechche yéziqlarda munewwer eserlerni meydangha keltürgenlikini, uyghur latin yéziqining sowét ittipaqida 1930-Yilidin 1946-Yilighiche, uyghur élida bolsa 1965-Yilidin 1982-Yilighiche ishlitilgenlikini ilgiri sürdi.
Yighinda sözge chiqqan tilshunas ruslan arziyéfning tekitlishiche, latin yéziqigha köchüsh siyasiy mesile bolup, dölet tilining latin yéziqigha köchüshi boyiche bir nechche layihe tüzülgen bolup, axirqisi memliket rehbirige tewsiye qilinghan iken.
Ruslan arziyéfning déyishiche, hazir dunya miqyasida uyghurlar qolliniwatqan latin yéziqimu talash-Tartishlar tughdurmaqtiken. Uyghur mektepliri oqughuchilirining teqdirini oylighan teqdirde qazaqistanda resmiy qobul qilinghan latin yéziqi asasida uyghur yéziqini yézip chiqish zörür iken. U, uyghur we qazaq élipbesidiki bezi kichik perqlerni hésabqa almighanda bu ikki qérindash xelqning élipbe sistémisida chong perqlerning yoqluqini bildürdi.
Igilishimizche, yéqinda «uyghur awazi» gézitide ruslan arziyéfning «latin yéziqigha köchüsh-Bizning omumiy wezipimiz» namliq maqalisi élan qilinghan. Maqalida memliket prézidéntigha tewsiye qilinghan 32 heriptin ibaret layihening ilgirikilerge qarighanda ixcham hem inglizche hérip taxtisigha mas kélidighan qulayliq yéziq ikenliki éytilghan. Ruslan ependi, mubada kélechekte mezkur layihe dölet yéziqi süpitide qobul qilinghan teqdirde qazaqistan uyghurlirining shuninggha asaslinip, latin herplirige asaslanghan yéziqini ishlep chiqish mumkinlikini otturigha qoydi.
Muxtar ewezof namidiki edebiyat we senet institutining proféssori alimjan hemrayéf yüz yil mabeynide sowét ittipaqida kiril yéziqida köpligen nadir eserler yézilghan bolsimu, emma ularning barliqining kommunistik idéologiyining qattiq tesiride «tasqilip» we «süzülüp» yaritilghanliqini, bügünki künde bu siyasiy tesirdin qutulush pursitining peyda boluwatqanliqini ilgiri sürdi. Shu sewebtin u latin yéziqigha ötüsh terepdari ikenlikini, bezi tawushlarni ikki herp bilen yézishni, emma herplerge belgiler qoyushqa qarshi ikenlikini, ruslan arziyéfning layihisini qismen qollaydighanliqini izhar qildi.
Ziyaritimizni qobul qilghan tarixchi munir érzin sowét ittipaqida kiril yéziqidin latin yéziqigha, latin yéziqidin kiril yéziqigha köchüshi jeryanida peqet bezi lawazimliq shexslerdin tashqiri, uyghur we bashqa xelqlerning pikirlirining hésabqa élinmighanliqini ilgiri sürdi. U, qazaq ziyaliylirining shu waqitlarda latin yéziqigha ötüsh jeryanida köpligen asare-Etiqiliridin ayrilish xewpi tughulushi heqqide jar salghanliqini körsitip, mundaq dédi: «hazir bu mesile keng türde muhakime qiliniwatidu. Qazaq qérindashlar bilen bille uyghurlarmu bu mesilige yéqindin arilishiwatidu. 30-Yillarda chiqqan alimlirimiz mushu mesililerni qarighan waqitta latin yéziqini qandaq derijide paydilanghan. Bu nersimu étibargha élinsa dégen pikrim bar. Wetendimu latin élipbesi 50-Yillarda qozghaldi. Ularningmu öz tejribiliri yoq emes».
Munir érzin uyghur mutexessislerning shuninggha oxshash nuqtilarni hésabqa alghan halda, latin yéziqidiki uyghur élipbesining toghra layihisini ishlep chiqidighinigha ishinidighanliqini bildürdi.
Péshqedem ustaz qasim ismayilof mundaq yighingha tunji qétim qatnishiwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: «bügün sözligüchiler nahayiti orunluq gepni qildi. Edebiyat muellimi süpitide mundaq démekchimen: birinchidin, biz layihini qobul qiliwatmaymiz, u aldimizda téxi. Bu uzun jeryan. Qazaq xelqi bilen yéqin bolghanliqimiz üchün qazaq élipbesi bilenmu yéqin bölishimiz toghra dep oylaymen. Biraq qazaq tili bilen qanche yéqin bolghan bilenmu beribir bizning tilimizning öz alahidilikliri bar».
«Atamura» neshriyati uyghur tehrir bölümining bashliqi malik muhemmidinof komissiyilerning uyghur tilidiki latin élipbesini qobul qilish jeryanida herplerge qoyulidighan belgilerning imkan qeder az bolush lazimliqini tekitlep, élipbeni asanlashturush kéreklikini, komissiye terkibide sözsiz mektep muellimliriningmu bolushi lazimliqini izhar qildi.
Uyghurlar milliy birleshmisining reisi hakimjan memetof, latin yéziqigha ötüshte héchqandaq siyasetning yoqluqini tilgha aldi. U, hazir uyghur élida latin yéziqigha ötüsh toghriliq söz boluwatqanliqini, shundaq bolghan teqdirde uyghurlarning öz qérindashliri bilen hem bashqimu xelqler bilen téximu yéqinlishishigha purset tughulidighanliqini bildürdi.
Yighin axirida qatnashquchilar qazaqistan dölitining latin yéziqigha köchüshini toluq quwwetlep, bu mesilide qazaqistan uyghurlirining jumhuriyetlik étno-Medeniyet merkizi yénida mexsus komissiye qurushning orunluq ikenliki toghriliq qarar aldi./oyghan
Tengritagh Akademiyesi 