Autori: Abdushükür Muhemmet’imin

Hesetxorluq – milletni xarablashturidighan xeterlik illet
Nadanliqtin üch bix üsüp chiqqan, ular: qara niyet, saxta shöhret we hakawurluq.
– Shupinxaw’ér

Nadanliqning meripetke zitliqi hemmige ayan. Nadanliqning ikki xil tarixiy shekli mewjut: buning biri, meripet ( siwilizatsiye) tin ilgiriki nadanliq ( warwarliq ) ,iptida’iy insan gurohidiki nadanliq we qipyalingach nadanliq . Buning ikkinchisi ,békinme halettiki jem’iyet chembirikidiki nadanliq ,saxta shöhret bilen kiyindurulgen nadanliq , hesetxorluq weswesisi bilen tolghan nadanliq .
Eqilni ret qilish (ératsionalliq) bu ikki xil nadanliqning tüp xususiyti. Wehalenki, eqil, peqetla eqil insanning gheyri haywaniy ewzelliki we insaniy takamullishish mumkinlikini teshkil qilghan. Eqilni ret qilghan ,nadanliqqa chöküp kétiwergen milletning arqida qélish,parchilinish, tozup kétishtin ibaret «halaket trilogiysi»ning her bir basquchigha hesetxorluqtin ibaret rohiy késellik singgen.
Hesetxorluqning biz tunup yetken «körünüsh» liri mundaq:
Birinchi, qaraniyetlik we qoli yetmeslik-hesetxorluqning bashlinishidin ibaret. Omumen, bilimini pezilet kurisi we kamalet kurisigha yetküzmigen atalmish «ölima-ziyali»lar öz millitidin heqiqi tepekkur we bilim igilirining chiqishini körelmeydu .

Abduqadir bédil hesetxorluqning qaraniyetlik bolidighanliqini mundaq sökken:

Dili hesetke tolghan ichi qara,
Da’im pak ademge chaplaydu yala.
Torusqa ésip kör ap’aq paxtini,
Jimi is chaplishar shu aq paxtigha.

Se’idi shirazi hesetxorluqtiki qaraniyetning qoli qisqa ,tirishmas ,qabilyetsiz ,namert ademler qelbige xas alahidiliklirini mundaq pash qilghan:

Qoli qisqa hesetxor qilar gheywet, yoq amal,
Eger udul yuluqsang bolur tili kalwa-lal.

Hem quli qisqa-naqabil ,hem qaraniyet-gheywetxor bulush bir xil zidiyetchan rohiy késellik bolup ,iblis teswirige oxshaydu .Naqabil bolghan iken qabil bulushqa tirishishi ,qabil bulalmisa ,qabillarni qollishi lazim bolghan nurmal rohiy haletning zidiyetchan rohiy késellikike aylan’ghanliqini hesetxor qelbning iblisliqi emesmu?
Ikkinji, özgini keslep ,öz shéxini kötürüsh hesetxorluqning muhim alamitidin ibaret .Milletning nadan hesetxorliri dunyada qandaq yéngiliqlarning bolghanliqi, qandaq kitaplarning yézilghanliqi, qandaq keshpiyatlarning meydan’gha chiqqanliqi bilen kari bolmay, öz millitide bir yéngiliq bash kütürsila «yüriki yara ,yüzi qara» bulup kétishidu .

Abduxaliq uyghur özining «bardur» namliq ghezilide millitimizdiki bu illetni mundaq sökken:

Te’awunu- tenasur ornigha bizlerde bir adet,
Yéngi bashni kütergenni urup yéqitqanimiz bardur.

Qizil közlük ,körelmeslik weya özi qilalmasliq,
Qilay dep baghlisa belni tümen bohtanimiz bardur.

Hesetxorluqning shundaq bir tipi barki ,ular özliri uchirighan bexitsizlikni «eng yaxshi ali mektep» (biliniskiy) dep bilip ,uningdin eqliy we wijdaniy xulase chiqarmastin, «sun’ghan aqsungekler» che esebiy qisaskarliq pisxik késelligi bilen aldin ketkenlerning gheywitini qilip, ora kolap, shéxini késip, asan yol bilen « qehriman» liq munbirige chiqishni qesitleydu .Bundaq kishilerning hesetxorluqi waste tallap olturmaydighan tersaliq bilen tenha yaki türküm buyiche élip bérilidu.Buni « qisaskarlarche hesetxorluq» digen nam astida eyiblesh lazim .

Kamalidin binayi mundaq yazsa:

Heset hemme illet-noqsandin yaman,
Hset ehli barche yamandin yaman.

Nasir xusraw mundaq yazghanidi:

Bérilmigeysen hesetke zinhar,
Hesetning chéki yoq, tügenchi miqdar.

Üchinji, pitne tughdurup ,töhmet qilish hesetxorluqning asan chéliqidighan sheklidin ibaret. Hesetxorluqning qorali pitne bilen töhmet ikenliki shübhisiz, buni ular «sésitish» dep atishidu. Turmushni aldighili, xelqni pütün bir tarixi jeryanda qaymuqturghili bolmaydu. Qeyser iradilik kishiler öz ejri bilen hemishe yashnap turuwéridu. «sésitquchilarning sésip kétishi» mana bu pak we napakliq kürishidiki bir heqiqet. Mana bu tarixning nurane yönilishi. Eger mundaq bolmighanda tengrimu bolmighan, heqiqetmu bolmighan, tarixmu bolmighan ,istiqbalmu bolmighan ,ishench we aliy himmetmu bolmighan bolatti!
Bizning hesetxor pitne-töhmetchilirimiz «aqni qara qilish», «özi gunah qilip ,bashqini gunahkar körsitish», «oghri oghrini tut dep warqirash», «bashqilar namida qara xet yézish», «bir ademge ikki xil ton keygüzüsh», «kéchisi adem öltürüp, kündüzi hazidar bolush» qatarliqlar bilen shughulliniwéridu .Bashqilar namida xet yazghanler ichide ayal kishi süritige kiriwélip xet yézish ,töwenni qutritip quyup özi qazi boluwélish ,olturush-sorunlarda ashkare pitne-éghwa tarqitish ,pitne-éghwani chet elge kéngeytish qatarliq hadisilerni körüp millitimiz ichide bu jehettiki «maharet» ning dunyawi sewiye yaratqanliqidin epsuslanmay turalmidim .
Tötinji ,gurohwazliq qilip ,bashqilarni chetke qéqish hesetxorluqning türkümleshken sheklidin ibaret .Hesetxorluq eslide zeherlik chayandek nerse bolsimu ,özinimu köydüridighan ,bashqilarnimu köydüridighan xusumetlik ot bolsimu ,hesetxorlar türkümliship ,chayandin pil peyda qilishqa maqul bolushidu .Ular melum huquq yaki tesir küchi bolmisa ,bir ishni bashqa élip chiqqili bolmaydighanliqini bilgenliktin türkümlishidighan boldi .Emma bu türkümning her bir hesetxor ezasi hemishe öz türkümidin yüz örüshke teyyar ,biwapa kishilerdin ibaret .Hesetxorluq guruhliri ikki sher astida, yeni qudretlik muxaliplirigha taqabil turush üchün ,qullarche derijilik boysunush munasiwet tertipi boyichila saqlinip turushi mumkin.

Hapiz shirazi mundaq digenidi:

Ket yamanlar söhbitidin, izdiseng ger yaxshi nam,
Bedniyetlik ol eqilsizliqqa ispattur tamam.

Beshinji ,xelqni parchilash,milletni xaniweyran qilish- hesetxorluqning heriket nishanisi we tarixi jinayitidin ibaret.

Hesetxorluq shundaq kiselki:
Birinjidin, özini halak qilidu;
Ikkinjidin, yuqturwalghan kishilerni hlak qilidu;
Üchinjidin, milletning uyushush küchini tarqaqlashturup, rohiy uyushturghuchi aqil kishilerning abroy -nopuzini dawamliq qirqip, milletni halak qilishning jeryanini tézleshtüridu.

Hesetxorning tepekkuri, hésiyati, tili, qelimi xunukluk bilen tolghachqa, tiniqi we yürek soqushi hemishe heset zehiri, bohtan oti we qorqush teshwishide turidu ,uning pisxik késili jismaniy ajizliqini keltürüp chiqiridu. Hesetxorluqni yuqturghan kishi özige yarisha «jenggah» échiwalghan yene bir hesetxordur.
Hesetxorluq teripidin chirmiwélin’ghan millet gerche til birliki bilen birliship tursimu ,qelbi parchilan’ghan millettin ibaret.
Qelbi parchilan’ghan milletning tili bu qelbni parchilashqa xizmet qilishtin bashlap ,bu milletni halak qilish bilen özinimu halak qilidighan til bolmay nime?
Roshenki, tilni tashqi post, qelbni ichki özek qilghan milli uyushmining hesetxorluq ichide temtirishi halaket halqisining alamitini ekis ettüridu ,xalas .
Güllen’gen milletning hayat yoli ispatlidiki ,milletke yémek-ichmek ,öy-makandin bashqa muhimi milli rohiyet lazim .
Bu milletning uyushush küch menbesi bolghan étiqad, milli enene ,yéngiliqqa intilish ,meniwi yétekchilik nupuziqatarliqlardin ibaret .
Mundaq binakarliqni buzushtin halaket ,tüzeshtin güllinish kélip chiqidighanliqini addi , emma bizde estin chiqirilghan heqiqet .
Meniwi qehrimanliq we ghayiwi yolbashchiliq légindilirini yaratqan xelqning birdinla hesetxorluq uchqunliri bilen benit bolushining tektide tarix némini pichirlawatqanliqini angqirish müshkül emesmu!
Gértsin: «heqiqetke hörmet qilish zéreklikning we danishmenlikning bashlinishidur» dégenidi. Heqiqetni söyidighan qelib nurane qelib, xelqimizning tarixiy istiqbaligha wekillik qilidighan qelib, mundaq qelib heqiqetni hörmet qilidu ,uninggha jan péda qilidu.
Hesetxorluqning qattiq zerbisige uchirighanlargha kelgende shuni éytish kérekki, bu ular üchün téximu qeyser xaraktir yitishtüridighan shiwirghan siniqi!
Hiraklit toghra éytidu :«sanga shuning üchün reshik qilishiduki, séning zoqlan’ghuchiliring heqiqeten tolimu nurghun!»

1989-yil 22-féwral.

(1)
Gül échilmas gülge gül dewran baharing bolmisa ,
Sayrima bulbul kebi gül ixtiyaring bolmisa .
Zinnet hem tilesh bilen shöhret sanga bolmas repiq ,
Qayghu ya shadliqqa tutqan pexru, aring bolmisa .
(2)
Qaysi bir rengdar chéchekning hösni didaringche bar,
Qaysi bir yaqut qedehning keypi xumaringche bar .
Gülge bulbul, jamgha meyxor bend – sheyda biguman ,
Qaysi sheydaning piraqi men giriptaringche bar ?
(3)
Meyli shah, meyli gaday ilkide bir xezine yatur,
Ol ömür goya rawan derya kebi tinmay aqur.
Shahlar aware bolghan xezine – chin xezine emes,
Shexsi xislet étibaring üstide bashing qatur.
(4)
Gül tolup turghan béghinggha körgili rena kélur,
Yer tayap yatqan chéghingda yaninga dena kélur.
Bezide derya quruq, bezen basar chölni qiyan,
Rengmu reng obrazgha baq, sheklidin mena kélur.
(5)
Ayni tutmaq, kökke oq atmaq sanga shöhret emes,
Taju – textingge pükünmek bildürer hörmet emes.
Yaxshiliq el shenini, el bextini mizan qilar,
El üchün chekseng riyazet – u bext, hesret emes.
(6)
Xar bolup aptapta yatsang kim séni xar eylimes,
Jür’iting bolmaydiken kimlermu dishwar eylimes.
Qut tépip shah tajida qilsang jula zumret bolup,
Herqachanda, her zamanda kim séni yar eylimes?
(7)
Qoy jahan meghrurluqing, israp sanga shöhret emes,
Hem téjesh, kemter yashash bexting üchün külpet emes.
Boldi rim axir halak keypi – sapa, shöhret bilen,
Kim pétin’ghay éytqili – bu kün yene qismet emes.
(8)
Tamaxorluq xunuk illet, uningdin sorma wijdanni,
Közining achliqi hetta görige tashlighay janni.
Tamadin muddi’a pütmes, tamaxor nepsi bir toymas,
Uningdin qaysi illet zor yoqatqan qedri insanni?
(9)
Tesewwur etmikim sherttur topadin tutiya izlep,
Tepekkur qilmiqim hajet awamdin ewliya izlep.
Bihed hadis jahan ichre keremdin özge shöhret yoq,
Béze qeddingni ey danish musheqqettin ziya izlep.
(10)
Piraq otung kasapettur, séghinmaq deshti apettur,
Chüshesh goya sa’adettur , wisaling misli amettur.
Déme lewzimni derwish halida éytqan junun ehdi,
Qelender qelbide idrak – jahan shahi riyasettur.
(11)
Tekebburluq nishan bolghay – eqil kor bolsa amettin,
Kébir külgen chéghi qalmas nishane istiqamettin.
Tekebburlar ömür deryasida buzhghunni dölet der,
Qomushta bolmighay xislet chinarliq qeddi qamettin.
(12)
Shé’ir shöhret emes, emgek – sapasi his we idrakta,
Siyaqing qanchilik bolsa körün’gey sözde – eynekte.
Tepekkur kanini qazmay, tesewwur tiklimek müshkül,
Jawahir tapqili bolghay köngül keng bolsa kökrekte.
(13)
Saba yighlaydu ah éytsam chidalmay nale – zarimgha,
Zémin tewreydu dad éytsam méning mungluq qararimgha.
Yürüp men bipayan yollar ara sergeshte derwishtek,
Bilelmesmen nesbi teqdirim qaygha bararimgha.
(14)
Pidakarliqta men – men de, özüngni daldigha almay,
Qusur yüz berse men – men de, gunahni özgige artmay.
Halawette déme men – men, yarashmas merdke menmenlik,
Nezer sal shunche menmenler yatar tar qebridin artmay.
(15)
Ger weten dep küylisem nezmem ichidin bal aqar,
Sine – qelbimni hésabsiz söygü ilhami qaqar.
Bu ana tupraqqa shan qoshmaq oghulluq istikim,
Qilsa perwaz misli sumrughdek anga alem baqar.
(16)
Sizge sundum nezme diwan – bir quta marjanini,
Yaki sundum zer qepezde bulbuli xendanini.
Etiwarlap etirdek qilmang uni shishige bend,
Her nezim bir gül, kézip tizdim weten bostanini.
(17)
Köngülning qulpini achqay sözüngde bolsa ger hikmet,
Jidelning urughini chachqay sözüngde bolsa ger illet.
Kishlik qedri söz birle, sapayinggha sözüng shahid,
Güzel söz qut ata qilsa, xunuk söz yetküzer külpet.
(18)
Jahalet bir xunuk tünki , bu tün perdisi gheplette,
Bu gheplet bir chüshekeshki , uning her ewji dehshette.
Nadanliqning tüpeyli pitne- böhtan , reshik- heset qaynar,
Anga el ashighi qaxshar körüp bu halni hesrette.
(19)
Kishining xulqi – meylide tepekkür sayisi bardur,
Ümid tughqan kishi her xil , uning öz ghayisi bardur.
Meger ten wejini mizan’gha salsang, perqi az, emma
Qelbler perqi yer-asman , uning ne charisi bardur.
(20)
Qismiti qamus hayatning, her béti rahet manga,
Meyli qayghu, meyli shatliq, kelgini amet manga.
Bolsa ger qelbimde hékmet qilghusi jutni bahar,
Bolmisa qelbimde hékmet amitim apet manga.
(21)
Nétey , apet muhebbettin yürekte boldi ot peyda,
Tüteksiz ushbu ateshni körüsh tes bolsa dil ema.
Chiragh perwanisin körgen chéghimda oylimaymen héch,
Méni qildi nesiwem aqiwet perwanigha sima.
(22)
Hesetxor bolsa baghwen ne échilghay baghda gül rena?
Özini pitnichi -bulbul dése xendide ne mena?
Birawlar zemzemin maxtap , tükürse öz bulaqigha,
Bolur chöllük mukapati qilip nem qetrige teshna.
(23)
Körüp mestane boldum men wapadin bixewer yargha,
Muhebbet mesh’ilin ushlap érishtim nari gülzargha.
Köngüldin achmidi xilwet, léwidin sunmidi sherbet,
Piraqi mehliya qildi chékimsiz janni koknargha.
(24)
Kishini ot ara tashlap tutunma özge bir kargha,
Kechürgin bolsa ger nuqsan, saxawet qil eyipkargha.
Köngülning kengliki dölet, zeher tutmaq – zeher yutmaq,
Hesettin dargha asqanning yézilmish qismiti dargha …
(25)
Qaqaqlap külmiki zinnet güzelning shadu – xendanda,
Duttarni chalmiqi rahet uning rengdar pishaywanda.
Bügün men toz bilen goya bu baghda seylide boldum,
Yumulghaymu közüm ete uni körmestin armanda?
(26)
Qonidu sumrugh chinargha, bezide qaqshalghimu,
Xisliting hem qismiting tesir qilur iqbalghimu.
Gerche hékmet qamusigha mena éytsangmu, yene
Bezide oxshaydu hadis remchi salghan palghimu.
(27)
Tuman basmas hawa bolmas payansiz deshtu – deryada,
Guman kirmes köngül bolmas ne dana yaki tersada.
Guman birle pikir qilma, eqil zéhning quyash bolsun,
Pikir textingge sheytan shah – guman birle temennada.
(28)
Piraq otung kasapettur, séghinmaq deshti apettur,
Chüshesh goya sa’adettur, wisaling misli amettur.
Déme lewzimni derwish halida éytqan junun ehdi,
Qelender qelbide idrak – jahan shahi riyasettur.
(29)
Séning jadu közüngning tutquni bolup yoqalghanmen,
Özümni axturup tapsam chéchek bostanigha tolghanmen.
Teqezza eylimes bulbul kebi qelbim qepezgahni,
Qizilgül dep tikenler destidin qan’gha boyalghanmen.
(30)
Lawazimliq emes dostluq, uning yiltiz – shéxi hörmet,
Meger dostluqqa dan tikseng, uning yapraq – bixi hörmet.
Uni bu, bu uni ishqa sélish dostluq emes, lapqut,
Gherez shu bolsa dostluqtin uni sen bashtiraq terk et!
(31)
Uluq xahish bilen aqsun ayaqing astigha qanim.
Ki tupraq astida körsemmu bextingni qedirdanim.
Shepeq asmanida hördek belen awaz bilen uchsang,
Nichun külmes quchup shebnem lehet üstide reyhanim?
(32)
Meyli sen hayat dep üzüngni bezle.
Meyli sen ülum dep ibadet izle.
Heq – naheq chirmiship ketken alemde.
Ilimni qedirlep heq sözni sözle.
(33)
Séning oqyaliring qildi tinimni tozutup weyran.
Shipa qilma tiwip bes! ol bolup qalsun sadaq orman.
Séning epsunliring goya qilichtek tildi sinemni,
Yaramni tikme, qan deryasidin üzsun kémeng her yan.
(34)
Erk üchün jandin juda bolmaq sherepke iptida,
Leniti kündür yashash bolmay xalayiqqa pida.
Öz öyining rahiti aldarmu merdning qelbini?
Téxi ghurbet zenjiri tursa ghériblar boynida.
(35)
«qadir alla» ot emes, tupraqta ten qilsa bina,
Xuddi ot ketken binadek men piraqqa muptila.
Gerche su otni üchürse, közde yashim yagh peqet …
Köz yéshim ot üstige otni qoshup boldi bala.
(36)
Köngul bir qush, güzel söz dan-ozuqi,
Bu dan-ozuqta hem bar qush toziqi.
Güzel söz bolsa ger dildin bésharet,
Uning meghrur lepilder ghelibe tughi.
(37)
Milletni milletning tilidin bildim.
Milletning tilini élidin bildim.
Öz tilini xar qilghan millet xar millet,
Ularni bixudlar xilidin bildim.
(38)
Kishilik zinniti sözdur, yene alemge xaqan söz,
Güzel söz baghu-bostan, tuti hem bulbulche xendan söz.
Ömür-mektep, tilawet eyliseng irpan -ilim köptur,
Bu irpanlarni ming yultuz diseng, zer perqi cholpan söz.

*****************************************************

1918-yili may éyida, yéngi tikliniwatqan sowét hakimiyitining almutini igiligen qizil gwardiye qisimliri teripidin qazaqistanning yettisu tewesidiki uyghurlarni qara-qoyuq qirghin qilish qanliq weqesi yüz bergen. Bu paji’e tarixta qazaqche «atu» paji’esi dep atalghan. Nahayiti qisqa waqit ichide yettisu uyghurliridin 20mingche adem qirghin qilinip, mal-mülki talan- taraj qilin’ghan. Ayrim yaman ademlerning milliy kemsitish we milliy ziyankeshlik qilish süyqesti bilen keltürüp chiqirilghan uyghurlirini éghir balayi-apetlerge yettsiu uyghurlirini éghir balayi-apetlerge duchar qilip, ularning qelbide untulghusiz chongqur yara qaldurghan.
Néme üchün yéngi tikliniwatqan sowét hakimiytining qoshunliri uyghurlarni qirghin qilidu?
1917-yili rosiye öktebir inqilabi ghelbe qilip, char padishah hakimiyiti aghdurulghandin kéyin, tarmar qilin’ghan aqlar armiyisining qalduqliri yoshurun türde jay-jaylargha bérip tetür teshwiq qilip, kishilerni öz teripige ötüshke we sowét hakimiytini aghdurup tashlashqa qutratqan. Aqlarning az sanliq ofitsérliri almuta wilayitidiki her millet ahalisi arisidimu «bolshéwiklar xelqni jazalaydu, ach-yalingach qoyidu, öltürüp qiridu, shunga ularni yoqitish kérek» digen’ge oxshash eksiyetchil teshwiqatlarni élip bérip, kishilerni éziqturup, yaman yolgha bashlashqa urun’ghan. Mushundaq teshwiqatlar yettisu tewesidiki chélek qatarliq jaylarda yashaydighan tewesidiki chélek qatarliq jaylarda yashaydighan uyghur ahalisi arisidmu élip bérilghan. Heqiqiy ehwalni bilmeydighan bir qisim uyghur yashliri sowét hakimiytige qarshi bir ochum yerlik emeldarlarni aldap we zorlap teshkillishi bilen sowét hakimiytige qarshi bezi heriketlerge qatnashqan. Mesilen, 1918-yili féwral éyining axirida bir qisim yerlik eksiyetchi emeldarlar qarisu bolusluqidiki bir qisim uyghur yashlirini qaymuqturup ularni ketmen-gürjek, ara-orghaqqa oxshighan intayin qalaq qorallar bilen qorallandurup, sowét hakimiytining qizil gwardiyisi igiligen almuta sépiligha hujum qildurghan. Sépil ichidiki yaxshi qorallan’ghan qizil gwardiye qisimliri qattiq qayturma zerbe bérip, 2-mart künige qeder isyanchilarni we taranchilarni pütünley tarmar qilighan. Sépilgha hujum qilghuchilardin nurghun adem qirilghan. 150 atliq taranchidin aran 5-6 si saq qalghan.
Sépil ichidiki qizil gwardiye komandirliri iwan mamuntuq, murayéflar mesilisige intayin xata halda milletchilik nuqti’iyneziri bilen mu’amile qilip, 1918-yili may éyida uyghurlargha öch élish xaraktérlik jaza yürüshi qozghighan. Murayéf qoshunliri almutidin ghaljatqiche yolgha chélek, kéykway, inchikibulaq, qoram, lawar, maliway, qarituruq, baysét, qara yota, gheyret, awat, dolata, tügmen dégen’ge oxshash uyghur yéza-qishlaqlirigha hujum qilip, almuta sépili weqesi bilen qilche alaqisi bolmighan 7 yashtin 70yashqiche bolghan bigunah uyghurlarni qara-qoyuqla rehimsizlik bilen qirghin qilghan.
«uyghur awazi» gézitining 93-yil 5-iyunda élan qilghan matériyallargha qarighanda, atu paji’esi eng deslep chong aqsudin bashlan’ghan. Murayéf qoshunliri bu jayda 200 din oshuq uyghurni ottura kocha bilen heydep kélip sadir iman dégen kishining ishiki aldida olturghuzup, arqa tereptin pilimotqa tutqan. Ölmey midirlighanlarni neyze bilen sanjip, tapancha bilen étip öltürgen. Kochimu-kocha, öymu-öy axturup tutup kélin’gen uyghurlar oqqa tutulghan’gha qeder «bizge éytilidighan birer yaxshiliq bolsa kérek» dep oylap, özlirining ushtumtut qirip tashlinidighanliqini xiyalighimu keltürmigen. Chilek nahiyisining lawar, inchikibulaq dégen yéziliridimu murayéf qisimliri uyghurlarni intayin échinishliq türde qirghin qilghan. Lawarning östeng suliri qizil qan’gha boyalghan. Tügmen yézisi ammiwi qirghinchiliqning axirqi chéki bolup, bu yerdimu nurghun bigunah uyghur ahalisi qirip tashlan’ghan.
Nechche 10 kün dawam qilghan atu qirghinchiliqi jeryanidiki deslepki melumatlardin qarighanda, nechche minglighan uyghur ahalisi öltürülgen. «uyghur awazi» gézitining 1993-yil 18-iyun sanida élan qilin’ghan bir matériyalda melum qilinishiche, peqet chilek nahyisining qoram yézisidila 3000 gha yéqin uyghur ahalisi qirip tashlan’ghan.
Naheq qirip tashlan’ghan kishilerning a’ile teweliri we uruq-tughqanliri uzaq yillarghiche judaliq we uwaliq derdini tartqan, maddiy we meniwi jehettin xarlan’ghan.
Uningdin bashqa, qirghinchiliq dawamida qattiq wehimige chüshüp ürküp ketken san-sanaqsiz uyghur ahaliliri jan qayghusida terep-tereplerge pétrap qéchip kétishke mejbur bolghan. Beziler tagh-öngkürlerge yoshurun’ghan, beziler uzaq seperlerde hérip charchap, ach-yalingach qélip herxil késelliklerge giriptar bolup azap chekken, yüzligen ushshaq balilar we téni ajiz qérilar acharchiliq we késellik sewebidin alemdin ötken, nurghunlighan ahale bashqa yurtlargha we chet ellerge qéchip ketken. Qéchip ketken uyghurlarning öyide qalghan mal-mülükliri talan-taraj qilin’ghan. Qisqisi qirghinchiliqtin kéyinki sersaniliqtin, sergerdanliq we ighir turmush téximu uzaq dawam qilip, pütkül yettisu tewesidikki uyghurlarning köpinchisi uzaq mezgilgiche ésige kélelmey qalghan…
Yettisu oblastida sowét hakimiyiti tiklen’gendin kéyin, 1918-yili awghust éyida almuta uyézdiliq déhqanlar qurultiyi chaqirilghan, qurultayda atu paji’esi qattiq eyiplinip, naheq qirip tashlan’ghan uyghurlarni aqlash, yurt-makanidin ayrilip qéchip ketkenlerni qayturup ekilip, qiyinchiliqlarni hel qilish, iwan mamuntua we murayéfgha oxshash jallatlarni jazalash heqqide qarar chiqirilghan.
Kéyinche, yerlik sowét hakimiyti organlirining ghemxurliqida, sirtlargha qéchip ketken uyghur ahaliliri qayturup kélinip, ulargha her tereplime maddiy yardemler bérilgen, öy-makansiz qalghanlargha qéchip ketken eksiyetchi baylarning öyliri teqsim qilip bérilgen.
Mexsus komissiye teshkillinip, memlikitimizning ili rayonigha ewetilip, bu jaygha qéchip kelgen uyghurlarning bir munchisi qayturup élip kétilgen. Ili rayonigha ewetilgen komissiye terkibide yettisu uyghurliri ichidin chiqqan ataqliq inqilabchi we siyasiy rehber abdulla rozibaqiyfimu bolghan. Yettisu sowét iniqilabi komitétining rehberliridin biri bolghan a. Rozibaqiyéf ziyankeshlikke uchrighan uyghur ahalisigha ghemghurluq qilip, atu paji’esini eyiplep uyghurlargha yardem qilishni aktip teshkilligen.
1993-yili 5-ayda almuta, yarkent, chélek qatarliq jaylardiki uyghurlar atu paji’esining 75 yilliqini xatirilep yighilishlar we nezir-chiraqlarni ötküzgen, qebristanliqlarni ziyaret qilghan, qurbanlargha xatire munarlirini tikligen.Qasim xoja

(«Ottura asiya tetqiqati» zhurnilining 1993-yilliq 2-1-qoshma sanidin élindi).