Merhum tilshunas we türkolog mirsultan osman ependi(arqidiki ret otturida uyghur doppisi bilen) türkiye ghazi uniwérsitétida. 2015-Yil, enqere, türkiye.RFA/Abduweli Ayup

Bügün uyghurgha derd üstige derd keldi. Bügün ana tilgha üshshük tegdi. Bügün birinchi dékabirning muzluq künide, uyghurluq singgen qelblerge qar yaghdi. Bügün uyghur tilining perwishkari, ustaz mirsultan osmanoftin ayrip qalduq. Uyghurning nidasi boghulghan, dili mujulghan, qanatliri boghushlanghan bu künlerde ustaz hayat yürüp berse, törlerde turup berse, kochilarda méngip berse bolatti.

Ustaz arimizda bolsa sunuq köngüller pütün bolatti, chüshkün közler üstün bolatti, miskin rohlar jushqun bolatti. Ustaz izzetler ézilip, ghururlar payxan boluwatqan bu demlerde gheshliklerge ghemxan idi. Ustaz armanlar qérip, ghayiler ghérib bolghan zimistanda gülxan idi. Zulmetlik bu zaman chölide éziqmay tik yashash, tirik yashash üchün jénimizgha jan, rohimizgha yölek idi. Bu millet ustazdek alimliri bilen wezmin, bu weten ustazdek pidakarliri bilen ulugh, söyümlük we ghemguzar idi.

Ustaz ana tilgha baghwen, perwishkar idi. Merhum ana tilimizni mukemmelleshtürgüchi we bu mukemmellikni ispat qilghuchi idi. Biz tilimizning qaidilik teleppuzini, yéziqimizdiki ölchem-Qéliplarni merhumning élimidin ögenduq. U «uyghur tilining imla we teleppuz lughiti» we «uyghur tilidiki tinish belgiliri» dégen kitabliri bilen ana tilgha mizan békitti. U uyghur tilining héch bir tildin qélishmaydighan küchini «uyghurche-Xitayche chong lughet» arqiliq ispat qilip uyghurche hemmige qabil sözler arqiliq uyghurgha naqayil közlerni teslim qildi.

Ustaz uyghurluq tarixigha méhriban idi. U urxon menggü tashlirigha oyulghan, «diwan» largha pütülgen muqamlargha kömülgen, yéza-Sehralargha chéchilip ketken momilar we bowilarning yadikarini bizlerge ögitip tariximizni tirildürdi. U lopnurluqlarning ejdadini «chömül» dep atalghan qedimki uyghur qebilisige baghlidi. Xoten uyghurlirining sözidin aq hon izlirini bayqidi.

U mehmut qeshqiri qaldurghan hékmetlik kitabni ewladlargha qoral, nawayidin miras ana til söygüsini heqdarlargha enggüshter qildi. U qedimki tilimizni qurutmay bügünge ulighan, singquselining sözini nawayigha chatqan, yüsüp xas hajip achqan yolni gumnamdin tapqan idi. Ustaz uyghurluq tarixini menggü tashlardiki sözler, «diwan» diki hékmetler, «qutadghubilik» tiki mayaklar we nawayi yaqqan chiraghlar bilen yorutqan idi.

Ustaz uyghurluq xezinisige pasiban idi. Rehmetlik alim hayatida uyghurning tewerrük makanliridin shehidane xoten, ezizane qeshqer, ghalibane qumul we ghaziyane aqsularni kezgen, lopnurdiki qalpaqliq challar, kuchadiki aq romal momaylar we turpandiki qizil böklük aqsaqallar bilen mungdiship ularning tilidiki xezinilerni achqan, ünchilerni toplighan idi. Uning «uyghur dialéktliri», «qumul shéwisi», «xoten dialékti» we «lopnur dialékti» heqqide yazghan xas eserliri awam tilida chéchilip yatqan shu qimmetlik wesiyet we miras hékmetlerning bizge qaldurulghan xatirisi idi.

Ustazning tetqiqati uyghurluq rohini namayan qilghan idi. Merhum ustazimiz uyghur sözining «medeniyet» dégen menisini ejdadlar yaratqan medeniyetlerni qézish arqiliq tehqiqligen. U bu yoldiki ishtiyaqi bilen özlerni, ijtihati bilen özgilerni ishendürgen idi. U el üchün qilinidighan xizmette «uyghur» sözining yene bir menisige munasip dostlar bilen tashtek uyushup we xizmetdashlarni süttek uyushturghan idi.

Ustaz yétekchilik qilghan «türki tillar diwani», «uyghur tilining akustikiliq tetqiqati», «uyghur dialékt we shéwiler lughiti» qatarliq netijiler ömlükning, uyushqan uyghurluq rohining namayendisige aylanghan. U ana til grammatikisigha atalghan tunji kitabini nesirulla yolboldi bilen, tilshunasliq lughitini metréyim sayit bilen, nawayi tetqiqatini xemit tömür bilen, «qutadghubilik» tetqiqatini amine ghappar bilen ishlep mehmut qeshqiri meqberisini ibrahim mutiy bilen bille ispatlap chiqqan.

Merhum ustaz ilim telepkarlirigha telepchan, pasiban xushchiray idi. Eyni yillarda rehmetlikke egeshken uyghur we bashqa el-Millettin bolghan heweskarlar bügün mutexessislerge aylandi, shagirtlar mana hazir ustaz bolup tonuldi.
Men rehmetlik bilen 90-Yillarning axirida ürümchide mulaqette bolghan idim. U mendin opaldiki her bir aymaq, édir, qir we qishlaqlarghiche sorap, bilmigenlirimning menisini dep bergen idi. Shu chaghda mehellemge yéqin yerdiki qaraxaniylar xani qilich bughraxanning qebrisi, shu qebre jaylashqan kenttiki turdi chong salghan penni mektep, 30-Yillarda opalgha sélinghan tiyatirxana we mehmud qeshqiri mazirining ispatlinish jeryani qatarliqlar heqqide heyran qalarliq melumatlarni éytip bergen idi. Eger shu sözler séziwélinsa her bir mezmun bir uzun maqalige méghiz bolghan bolatti.

Merhum ustazimiz dosti turghun almasni perzentliri arqiliq u wapat bolghuche yoqlap turghan idi. Dostining wesiyiti boyiche «tarixi reshidi» ning neshr qilinishigha türtke bolghan idi. Ustaz eyni yillarda xuddi turghun almasning kitabigha reddiye yazmighangha oxshash bügünki uyghur ziyaliylirigha téngilghan étirap, towa we iqrar qilghuzushlargha awaz qoshmighan idi.

Ustaz iz salghan uyghurluq yoli yürektin bashlanghan menggülük yol, ilimge, elge we alemlerge jawab izdigen ishtiyaq yolidur. U bu yolda méngip köllerde susiz, baghlarda ach qalghan, türmilerde yatqan. U bu yolda hakimiyet we hakimlargha yarap eplik we neplik yashashni emes, heqni yaqilap netijilik yashashni tallighan. Shunga alim bu yolda emeldin taj, paydidin kemer baghlighan emes. Shunga ustaz katektek bir yürüsh öyde minglighan saraylardin katta armanlar ichide, yoqiliwatqan miraslarning ghémide yashighan idi. Ustaz shuninggha shahit idiki, bu yolda sherepke layiq emeller az, emma sherep temesidiki téjimeller köp idi, bu yolda qan shorar yalmawuz, jan sorar qatillar bar idi, yene héch néme sorimas, héch nerse bilmes, emma héch ish qildurmas rodupaylar teyyar idi.

Ustaz bashlighan bu yol uyghurluq yoli, medeniyet-Uygharliq yolidur. Bu seweblerge köre ayighi chiqidighan, ilim bilen tüzilip, senet bilen bézelgen, ijat we yéngiliq bilen dawamliq yoruydighan aydingliq yoldur. Ustazdek heqke, heqiqetke we heqqaniyetke ashiq bolmighan héch bir jahaletlik qelb bu yolgha zar emes, ustaz belge salghan bu yoldiki yoluchi uyghurmu jahil pirlargha intizar emes.