Uyghur ediplirini toghra chüshünüshke tirishish we ijadiyetlirige amal bar ijabiy baha bérish terepdari bolush lazim! Milliy edebiyatimizda otturgha chiqqan her bir parche eserge oxshashla yazghuchi we shairlarmu dewirning mesulidur!Her dewirdiki edipler millitimizning serxilliri bolup, ular qandaq bir ediologiyning tesirige uchrighan bolsun yaki bolmisun milliy edebiyatmiz sehipilliride rengdar izlarni qaldurup ketti.

Edebiyat-sennet ishi nazuk ishtur! Bizde bu meselining tégi-tektini yaxshi chüshinidighanlar bek az. Edebiyat-sennet yoli kallini qoltuqqa qisturup qoyup mangidighan heq yolidur, wijdaniy yoldur, insaniy yoldur, adalet yolidur. Emma bizge qarisingiz edebiyat-sennet sahemizde shunche köp hadisiler yüz berip ketken bolsimu, bularning ichide nurghunlirining saxta ikenliki bilinmekte. éqimlar saxta, yazghuchilar saxta, shaérlar saxta, eserler saxta. Edebiyatimizdiki yazghuchi emes yazghuchining, shair emes shaierning, eser emes teqlitning roini élip, alghan edip we yalghan edebiyat peyda qilidighan hadisilergimu shahit bolduq! Edebiyat-sennet sépidikilerning körünishige qarap ichkiy dunyasigha, yazghanliridiki pikirlirige we qollanghan usluprigha qarap meniwiy dunyasigha baha bergili bolmaydu.Shunga edebiyatimiz, sennitimiz chong bir dash-qaynaqqa aylanghan bolup, uningdin xuddi diwanining xurjunidikidek birimu pütün bolmighan hemme nersini tapqili bolidu.

Nimila bolmisin milliy medeniyetimizning tereqqiyati saxtiliq bilen rastchilliqning, güzellik bilen rezillikning we adalet bilen rezaletning küresh qilidighan meydani bolup keldi. Bu meydanda ademni nepretlendüridighan rezilikler we tillarda destan bolidighan ijabiy hadisiler üzlüksiz meydangha keldi! Uyghurlarning medeniyet meselisi bolupmu edebiyat-sennet meselisi murekeplikke ige bolup, uniungdin dunyawiy xususiyetlerning hemmini tapqili bolidu. Uyghur hazirqi zaman edebiyatida ötken ediplerni pelesepiwiy jehettin ediyalist edipler, materiyalist edipler we kommunist edipler dep üchke ayrishqa bolidu.Uyghur hazirqi zaman edebiyatida ötken ediplerni siyasiy jehettin pantürkizimchi edipler, milliyetchi edipler we sotsiyalizimchi edipler dep yene üch goruppigha ayrishqa bolidu. Uyghur hazirqi zaman edebiyatida ötken ediplerni bolsa yene qollanghan uslupliri we teqqaslighan edbiy eqimliri nuqtisidin riyalizimchi, sotsiyalistik riyalizimchi, romantizimchi, modernizimchi(Ang eqimichi, ipadizimchi, süriyalizimchi, qara yomurchi, naturalizimchi…) degendek goruppilargha ayrishqa bolidu.

Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen hadisiler yoqarda tilgha alghan alahiyidiliklerge ige bolup, herqandaq bir tar ölchem bilen edebiyatimizgha baha berishke bolmaydu.Biz hazir hür emes, kallimiz jayidamu emes, medeniyet, edebiyat we sennet ishlirimizgha milliy irade bilen höküm qilalmaymiz. Put qolimiz baghlanghan, közimiz oyup tashlanghan, tilimiz késiwetilgen, qulaqlirimiz pichetliniwitilgen halda yashawatimiz. Xitaylar bizge medeniyert we edebiyat-senet tereptin intayin köp süyqest qilip ketti. Millitimizni hemme adem buzek qilip bizge maddiy we meniwiy jehettin köp ziyanlarni séliwatidu.Tariximizda mezlum xelqimizni buzek qilip, millitimizge ichkiy we tashqiy jehettin ziyan salidighan qebiy jinayetler ishlendi. Hazirche bu ishlar yépiq qazan halitide turiwatqini bilen kelichek ewlatlirimiz buni hergizmu bosh qoyiwetmeydu.Xelqimiz üchün, erkin dunya üchün yépiq turghan sirliq qazanlar hergizmu mengülük yépiq qazan halette qéliwermeydu.Pilanliq we qesten yasap chiqilghan yalghan tarix we saxta nopuzlar tarixning heqqaniy sotlirida jinayi qilmishlirining jajisini yeydu! Xuda xalisa kona we yéngi hadisiler we tarixiy shexisler heqqide xatirjem halda tetqiqat élip baridighan, medeniyet sahemizdiki rengwazliq we saxtapezliklerge ayrim baha béridighan, heq we naheqchilikler üstide inchike hésaplar qilinidighan we yaxshi yamangha adil baha béridighan künler téxi yétip kélidu!

Millitimizning mustemlike hayatida bashimizdiki sachtek nurghun ishlar bolup ötüp ketti.Bu jeryanda milliy mawjutliqimiz üchün talaylighan ijabiy hadisiler qatarida milliy teqdirimizge paydisiz tesir körsütidighan, millitimizge düshmendinmu bekraq ziyan salidighan hadisilermu bolup ketti.Millitimizning arqisigha qarap bu meselilerge baha bergüdek sapasi teximu toghrisi köngül aramchiliqi bolmay keldi.Bundaq bir boshluqtin yaman niyetlik ademler we nadan qara qursaq ademler paydilinip xelqimizni toxtimay koldurlatmaqta. Men bu wezipe gerche manga chüshmisimu, özem bir 80-yillarda edebiyat sepige kirip kelgen autor bolush süpitim bilen 80-yillardiki dewirdashlirim we ular bashlighan yengiliqperwerlik herkitining meqsidi, alahiydiliki we netijisi heqqide azraq toxtilip ötüshni milliy we wijdaniy buruchum dep bilimen.

Milliy edebiyatimizda yengiliqperwerlik we milletchilik éqimi Qutluq Shewqi, Abduxaliq Uyghuri, Memtili Ependi, L. Mutellip we Turghun Almaslarning ijadiyitidin bashlap peydin-pey shekillengen bolup, 50-yillarning axirigha kelgende pütünley parlech haletke chüshüp qaldi.Milliy edebiyatimizda 80-yillarda bash kötürüshke tegishlik Abduxaliq Uyghuri, Memtili Ependi, Abliz Maxsum, Ibrahim Turdi qatarliqlarning izidin mangghan Shair Arislan, Mirzayid Kerimi we Shair Qurban Barat qatarliqlar bayraqdarliq qilghan milliy iptixarliqni oyghutidighan, xelqimizni küreshke we qehrimanliqqa ündeydighan milliyetchi edebiyat atalmish yengiliq perwerchiler dep atalghan gungichilar we xitaylarning sol siyasiyti sewebidin tereqiyat jehette cheklimige uchrap waqtida pütkül edebiyat-sennet qoshunimizgha kéngiyip, özining yüksek pellisige chiqalmidi.

Edebiyatimzda tuyuqsiz peyda bolghan gunggichiliq herikiti edebiyat-sennet qoshunimizdikilerning diqqitini milliyetchilik edebiyatidin purap, 70-yillarning axirdila sanduq ichidiki buwaq, yultuzlar yurti we apetlik yillardin achchiq xatire qatarliq yirik eserler peyda bolghan pouziyemizde atalmish gunguchiliq dep atalghan zeherxende bir eqim bash kötürgendin kéyin, wetenperwerlik, milletperwerlik we meripetperwerlik témisidiki eserler koniliq dep qaralip, chüshkünlükni, zamaniwiy terkidunyachiliqni, ümitsizlikni terghip qilidighan, weten we millet timisini xunukleshtürüp, edebiyat sennetning medeniyitimizdiki eneniwiy rolini inkar qilidighan bu shieriyettiki gunggichilar herikiti, intayin halqiliq bir peyitte milliy edebiyatimizning saghlam tereqiyatigha xitaylar élip barghan bedniyet zor inqilawigha qarighandimu köpraq passip tesir körsetti.

80-yillarda edebiyatimizda barliqqa kelgen gungichiliq deslepte medeniyitimizde yéngiliqperwerlik sheklide oturgha chiqip, edibiyat-sennet qoshunimizda éghir gangirash peyda qildi. Edebiyat-sennet qoshunimiz bir izda tingirqap, köp sandiki oqurmenlirimiz ganggirap qaldi. Bu dewirde oturgha chiqqan hadisilerning milliy medeniyitimiz, jümlidin milliy edebiyatmizgha körsetken ijabiy tesirige qarighanda xitaylarning bizni meniwiy tereptin teximu uzaq mustemlikiside tutup turishi üchün selbiy roli téximu chong boldi.Atalmish gunggichilar éqimining bash kötürishi bilen, bu dewirde millitimiz ming teste yetishtürgen yash ziyalilar enenini, edebiyat-sennet tariximizni, kilassik edebiyatimizni inkar qiliship, asasen digüdek atalmish yengiliqperwerlik késilige giriptar bolup, xelqimiz üchün eshu yillarda hawadinmu bek zörür bolghan milliyetchi edebiyatni inkar qildi. Bu yillar sowetler ittipaqining parchilinish harpisi bolup, pütün dunya miqyasida milliyetchilik, jumhuriyetchilik we démokrattik heriket yoquri dolqungha kötürülüp ketken bolup, bu dewirde xelqimiz edebiyat-sennette yerdin üngendek peyda bolup qalghan atalmish gunggachiliq herkitining peyda qilghan tumanlirida uzaqni körelmey, xamush halette 10 yildinartuq waqitni bihude ötküziwetti.

Milliy edebiyatimizda peyda bolghan gunggichiliq herkitining közge körüngen wekilliridin Abduqadir Jalalidin, Batur Ruzi, Ahmetjan Osman, Erkin Ibrayim, Ilgharjan Sadiq, Polat Hewzulla qatarliqlarni sanashqa bolidu.Gungichiliq edebiyati deslepte edebiyatimizgha azraq ümüt élip kelgen bolsimu, keyinche omumiyyüzlik étirapqa érishelmey, bu eqimni shekillendürgen ijadiyetchiler tarqilip bash qauslupta eser yazidighanlarning sepige qoshulup ketti.Eyni chaghda gunggichiq edebiyatining alahiydiliki we gherip modirnizimining xususiyetlirini tetqiq qilghandin kéyin edebiyat sennet sahemizde qattiq tewrinish kelip chiqti.

Biz gungga shieriyetchilerning sennet heqqidiki alahiyidilkliridin shühbilinip, edebiyatimizda hem uyghur edebiyat enenilirige sadiq, hem gheripning yengiche ipadilesh usulirini ijadiy özleshtürgen prozichiliq herkitini bashlap xeliq arisida mueyen ijabiy bahagha ige bolduq. Bu dewirde Kichidiki adem(Eset Emet), Mazar chashqini(Erkin Emet), Nohning Kemisi(Küreshchan Ümer) we Tumanliq Yekshembe(Hüseyin Tash) dégendek hem milliy pirozichiliqimizning enenisige, hem gheripning sennet éqimlirigha tewe bolghan eserler bilen herqaysi tereplerdin riqabetlisheleydighan dunyawiy sewiyediki bir türküm izlenme hékayiler dunyagha keldi.

Edebiyat-sennitimizde eneniwiy usullarni asas yéngiche metodlarni qoshumche we singishlik qollunup eser yézish dolquni kötürildi. Shuning bilen bir waqitta edebiyat-sennetimizdiki enenichilikni teshebbus qilidighan chong qoshunda tarixta az körülidighan güllinish weziyiti meydangha kelip, proza we poiziyede tengla ilgirleshler otturgha chiqip romanchiliq, dastanchiliq qatarliqlar misli körülmigen netijilerge érishti. Bu ijabiy hadiseler shieriyetiki gunggichiliqtin ibaret yéngilgen yéngiliqperwerlikke xatime bérilip, edebiyat-senitimizda heqiqi dewir bilen bir qedemde mangidighan shieriyetchilik we prozachiliq özining tereqqiyat yönilishige qayitip keldi. Emma edebiyatimizdiki milliy enene bilen yengiliq yaritish teshebbusidiki gungichilar bilen milliy ennechiler ottursidiki talash-tartishlar we qaymuqushlar 10 yillap dawamliship, edebiyat-sennet qoshuni Ötkür ependi, Zorudun Sabir, Turghun Almas we Ruzi Niyaz qatarliq edeipler yene gheyret bilen qoligha qelem alghiche bolghan ariliqta, edebiyat-sennet qoshunimiz milletning teqdiri meselilirige degendek toluq diqqitini merkezleshtürelmidi.

Bu hadisiler bizni qattiq oygha saldi. Biz eneniwiy edebiyatimiz, duch kelgen meseliler we dunya edebiyatidiki her türlük éqimlar we pelesepiwiy asasliri heqqide jiddiy izlinish élip berip,edebiy ijadiyette milliy edebiyat enelirimizni gheripning yéngiche ipadilesh usulliri asasida islahat qilip, gheripning libiral pelesepesidiki makan, zaman, madda we rohning hemde ölüm we hayatliqning menilirini özleshtürduq.Gherip pelesepisidiki insan tebiyiti bilen hayatliq iradisining, riyalliq bilen pissixik riyaliqning, formal logika bilen bediyi logikining ottursidiki munasiwetlerni ilgirligen halda tehlil qilip edebiyat we sennet ijadiyitimizge tedbiqliduq.

Dunya edebiyatining millitimizge köplep tonushturilishi, edebiyat-sennet qoshunimizda hertürlük izlinishlerning kélip chiqishigha sewep boldi. Herqaysi izliniwatqan goruppilarda oxshashla gangirash we qaymuqush höküm sürdi. Shieriyettiki gunggichiliqmu del eshundaq bir dewirning mehsuli bolup, bir mehel qaymuqishqa duch kelgen eshu yillardiki bir qisim yash ediplerni edebiyat-sennette ganggirighan bir ewlat dep atashqa bolidu.Bu dewirdiki yash qelemkeshlerning ijdihat bilen ügünüp, dadil sinaq qilip, uyghur hazirqi zaman edebiyatigha yol belgüligen materiyalistik pelesepe, riyalizimliq we romantizimliq edebiyat qatarliqlar bilen modérnizim edebiyatigha asas bolghan pelesepe we modérnizim edebiyatidiki herxil éqimlarning perqlirini chüshünüp, milliy medeniyetke özleshtürüp, netijilerni milliy edebiyat-sennitimizdiki eneniwiy pirinsiplargha tedbiqlap, ijadiyette milliy edebiyatimizgha yarishidighan, dewirge layiq yéngi bir yol tepiwelishi üchün xéli uzaq bir waqit ketti.

Gunggachiliq shiériyitining edebiyatimizda peyda qilghan boshluqni toluqlash milliy edebiyatimiz qoshunidikilerge undaq asan toxtimidi.Eger edebiyat-sennitimzide gungga shier herkiti bolmighan bolsa Oyghanghan zimin, iz, Ana Yurt, Leyighan bulaq, Yanghin qaplighan Dala, Kök Kepter, Bahadirname, we Jallat xenim qatarliq eserlerler belki 10-15 yil ilgirila yezilishi mumkinidi.Shundaq qilip teximu baldur yüz bérishi kérek bolghan edebiyat-sennetning güllinish dewri intayin kechikip meydangha keldi. Yene texi shu dewirdiki nadir eserlerdin Uyghurlar, Uyghur kilassik edebiyati we Hunlarning qisqiche tarixi, degendek xelqimiz söyüp oqughan edebiyatimizgha tewe nadir tarixiy eserlermu bar.

Gungga shieriyetchiler ilghar pikir bilen otturgha chiqip, yéngiliq yaritish meqsidide xéli köp izlinip baqqan bolsimu, netijisi yaxshi bolmidi. Meningche ularning meghlup bolishigha, ularning dunya qarishi, pelesepiwiy qarishi we chetel edebiyatigha ölük teqlit qilishi sewep boldi. Autorlar gherip modernizimi pelesepilirini bilmey we herqaysi éqimlarning ipadilesh usulirini anche chüshenmey turup hazirliqsiz ijadiyet bashlighachqa, yézilghan eserlerni asasen dégüdek dorap we teqlit qilip yazghachqa autorgha eser, eserge autor, uslupqa pelesepe, pelesepege ipadilesh usulliri maslashmidi. Özini yengiliqchi dep niqapliwalghan gungichilar qarighu adem bashqilarning ayaq tiwishigha asasen yol mangghuchi körlerdek teqlitchi bolup, özi teqlit qilip yeziwatqan eserlerning pelesepisini we edebiy uslubini, éqimlar we arisidiki periqlerni hemde shu xil eserlerning riyalliqtiki menbiyini toluq chüshwnmeyti. France Kafkaning Yatlishish esiridiki Georgiy Shamsani kapitalizimning ekispulatisiyesige uchrighan izilgen milletlerning tipik obrazi, dep siyasiy kalla bilen chüshünetti. Bu xil tiptiki edebiyatning gherpning ijtimayi, siyasiy we kultural sistimisi bilen zich baghlinishliq ikenlikini bilmeyti. Edebiyat qoshunimizdikilerning Gheripning lébiral séstimisi bilen munasiwetllik hadisilerni sheriqning peodal we diktatur tüzimide ösüp yitilgen kalla bilen chüshünüshi tes boldi. Gheripning pelesepisi, hakimiyet shekli, jemiyet qurulmisi, kultural adetliri démokratiye we insan heqliri ölchemlirini asas qilidighanliqini, modérnizimliq edebiyat-sennetining gheripning qimmet qarashliri we hayatliq chüshenchilirige alaqidar ikenlikini bilish shu zamanning shertliride yash we tejirbisiz qelemkeshler üchün undaq asan emesidi.

Edebiyatimizda ushtumtut peyda bolup, tizla toxtap qalghan gunggachi shieriyet heqqide ilgirlep tetqiqat qilishqa erziydu. Biz shieriyitimizde bir haza höküm sürgen gungichiliq herkitini, uning türlük alahiyidilklirini nezerde tutup uyghur edebiyati baghchisidiki haram putaq deyishke tamamen heqliqmiz. Bundaq déyishimizdiki sewep shu qoshungha kirip eser yazghanlardin Ahmetjan Osmandin bashqilarning hemmisi kéyinki tereqqiyat jeryanida özlirining xataliqini tonup, milliy edebiyatimizning eneniwiy pirinsiplirigha qayitip, edebiyat-senitimizde keyin barliqqa kelgen oxshimighan gülinishlerde ijabiy rolini jariy qildi. Emma gungichiliq herkiti kengiyip tereqqiy qilip, özining deslepki inawitini we tesirini qoghdap qalalmidi.Shieriyitimizdiki gungichiliq herikiti sünniy qizghinliq bilen otturgha chiqip, xuddi gheriptin emport qilinghan bezi naxsha-muzikilar bir mezgil moda bolup, uzaq ötmey ornini yene kilassik muqam melodiyeliri we xeliq sennitige ötünüp bergendekla ish boldi.
***
Gunga eserler meydangha kélip uzaq ötmey, ichide ikkilinish, tingirqash we shühbe bilen bu heriketni qozghighan wekil xaraktergha ige qelemkeshlerningmu ditigha anche yaqmay qélishti. Gunggichilar ´eqimidikilerning, yéngiliqperwerlik dep atalghan gunga edebiyatning etrapidin turupla tarqap kétishi we bashqa kilassik ipadilesh usulirini jiddiy eslige keltürüp, gunggichiliqqa oxshimaydighan eserlerni yazidighan bolup ketkenlikila eslide edebiytimizda eshundaq bir heriket élip berishning pursitining piship yétilmigenlikni körsetti. Hemmidin yaman bolghini edebiyatimizde deslepte peyda bolghan yengiliqchilar özliri ozuqliniwatqan pelesepe we ipadilesh usullirini yaxshi bilmeyti.

Gheripche eser yeziwatimen dep oylap ang eqimigha qara yomurni, mewjudiyetchilikke sürriyalizimni qara qoyuq arlashtutriwetkechke otturgha ijadiy eserler kemdein kem ayan boldi.Shieriyettiki gungichiliq dep atalghan, özini gherip modernizimliq edebiyatining uyghurche wariyanti dep teripligenler yazghan eserlerni gherip modernizim edebiyatining qayidiliri we pelesepiliri bilen tekshürep baqsaqla ularning yengiliqperwerlik dep atalghan gunggichiliq edebiyatida qazangghan netijillirining qanchilik ikenlikini asanla biliwalalaymiz!

Edebiyatimizdiki haram shax gungichiliq herkitining aktip ishtirakchilliri biwaste bilginige emes, anglighinigha we qarighularche teqlitchilikke bérilip ketkenliki üchün, uyghur edebiyatning munbet tupriqigha ghlbilik yiltiz tartiyalmidi.Bu dégenlik shu dewirdiki yéngiliqchi izdinishler pütünley meghlup boldi digenni anglatmaydu elbette. Bu dewirdemu yéngiliq heqqide tirishqangha layiq isil eserlermu meydangha keldi. Meselen: Memet Baghrashning aq echilghan süget güli (sürriyalizim), Dildar Eziz xanimning winasning heykili (Ang éqimi) qatarliq eserlerlerni uyghur pirozisidiki gherip modernizim edebiyatining tesirige uchrighan yengiliqperwer deslepki nadir eserler qatarigha kirgüzüshke boidu.

Gunggichilar éqimidikiler edebiyatning tereqqiyati üchün yengi bir yol échish süpitide gherip modernizimigha teqlit qilinghan köpligen eserlerni yazghan bolsimu, eserler modernizimliq edebiyatning pelesepiwiy chüshenchilliri we ipadilesh usullirigha köp tereplerdin uyghun bolmighachqa xelqimizning ötkür tenqidiy neziridin qéchip qurtulalmidi shundaqla hayatiy küchini yoqutup edebiyat-sennetning tiz we jiddiy éqinida shallinip ketti! Shu seweptin gunggichilarning wekillirining bir qismi enenechilikni we milletchilikni teshebbus qilidighan tenqidiy riyalizim we milliy modernizimgha uyghun eser yazidighan chong qoshunning terkiwige singip ketti we bir qatar nadir poiziyege we pirozigha ayit eserlerni yézip ariliqtiki boshluqni toldurdi , yene bezilliri bolsa shieriyitimizde yüzbergen ikkinchi qetimliq yengiliqqa köchüsh herkitini qozghighan Perhat Tursun, Tayir Hamut, Mettoxti Metseydi, Qeyser Tursun we Chimengül Awut qatarliq dunya edebiyat-sennitini resmiy chüshengen ediplerning sepige ghelbilik qoshulup ketti!

Bularning eserliri teqlitchilik, milliy enenini inkar qilish, milletin, dindin we sennet enenisidin uzaq eserliri bilen nam chiqardi. Bular gheripning modernizimliq edebiyatini örnek qilghan bolsimu, gherip edebiyatining pelesepiwiy asaslirini bilmeyti yaki toluq bilmeyti.Gungichilar eslide modernizim uslubidiki eserlerni yazmaqchiidi. Oylimighan yerdin ular özliri riyalliqning özidiki modernizimliq bir hayatning (eserning) kommédiyeliki qoyuq bolghan personajlirigha aylinip qaldi.Bularning qilghan ishliri shunche külkilik bolup, sotsiyalizimni mediylep yazghan eserlirinimu ang eqimi we sürriyalizim eqimining ipadilesh usulliri bilen ipadileshke orunup, dunya edebiyat tarixidiki eng yomeristik seyipini yezip qaldurdi.Edebiyat sennet sahemizde 80-yillarda tunji qétim élip berilghan yéngiliqni teshebus qilidighan, shieriyettiki gungichiliq éqimi etrapigha uyushqan qelemkeshlirimiz, yüz yil burun gheripte peyda bolghan modernizim edebiyatini örnek qilip, ajayip bir edebiyat-sennet yaratmaqchi bolushqan bolsimu, milliy medeniyitimizning imkanliri buningha yol qoymighachqa, mukemmel esrlerni yazalmighan bolsimu, özliri ghaye qilghan edebiyat-sennet éqimigha oxshydighan kechürmishlerning ichide janliq personajlargha aylinip ketti.

Bu dewirde özidin, millitidin, milletning sennet eneniliridn yatlashqan bir türküm pilastik shairlar meydangha chiqti. Ularning teshi pal-pal ichi ghal-ghal bolup, uyghur tilida eser yazsimu uyghurlar hichnimini chüshünelmeyti. Millet u eserlerdin hichnimini chüshenmise andin autorlari talantliq hesaplinatti. Ular doqmush-doqmushta Abduxaliq Uyghuri we Memtili Ependilerni inkar qilatti. Alshir Newayi we Abdureyim Nizari Qatarliq shairlarni pütünley inkar qiliship, besh yüz yil bir izda toxtap qalghan medeniyitimizde bombidek partiliduq, dep donkihottek qelimini qilich qilip, bir mehel shamal tügmenlirige hojum qilishti.

Bular uyghur edebiyatida gunguchilar dep tonulghan bolup, eserliri shekil jehettin modernizimliq eserlerge oxshighandek qilghini bilen, atalmish eserlerning pelesepiwiy jehettin gherip modernizimiliq eserlerge oxshushi uyaqta tursun, özige xas hichqandaq tilgha alghudek alahiydilikliri yoq idi. Eger bir alahiydilik bar diyilse, u eserlerde gherip modernizimiliq edebiyat-sennitining pelsepewiy asaschilliri bolghan Marten Heydiger, Artor Shopenhauer, Friderix Nietsche, Segmud Preued, Jean Paul Sartiri we Karil Gustap Jung qatarliqlarni tüptin inkar qilidighan xitayche sotsiyalizim qarashlirini misalgha keltürüshke bolidu.

Bu özini ajayip bilermen sanaydighan, yüzige gherip modernizimchilirining maskisini taqiwalghan ediplerning modernizimliq edebiyat dep yazghan eserliri qarisa kastum burulka kiyip galastuk taqighan bir gheriplikke oxshisamu, mezmun tereptin qizil armiyening tört yanchuqluq jungsenpusini kiyiwalghan, shepkisige 8-armiyening beshyultuzluq qip-qizil iznakini taqiwalghan ixtayche ittipaq ezlari, mawzhushining yaxshi perzentlirige teximu oxshayti. Bu jehetin élip éyitqanda 80-yillardiki yéngiliqni qalpaq qilip kiyiwalghan, milletning siyasiy teqdiridin özini qachurup turidighan atalmish tuzsiz gunggachi edebiyat we ediplirimiz insaniyet edebiyat-sennet tarixida özlirimu uqmighan halda, resmiy oynilidighan bir qara yomur dirammisida muwapiqiyetlik rol oynap chiqtip, modernizimliq edebiyat tarixida özige xas yengi bir rekort yaratti.

Eslide 80-we 90-yillar milliy edebiyatimizning enene, uslup, zamaniwiyliq we mililiyetchilik nuqtisidin eng güllinidighan bir dewiri bolghan bolsimu, bu teqlitchi gungichilarning meydan´gha kelishi bilen milliy edebiyatta milliy oyghunushning partilishidin söz achqili bolmay qaldi. Ular modernizimning wetenperwerlik, insanperwerlik we miliyetchilik tereptiki pelesepisini kélishtürelmigechke, milliy edebiyatimizdiki milletchilik éqimining bash kötürishini eng az degendimu 15 yil keyinge sürüwetti.Hemmidin échinishliqi manga oxshaydighan bir qatar edebiyatchilarning ijadiy hayatimning altun dewrining eshu gunggichiliq hadisisining tumanlirida weyran qilinishidur! Bizning gherip pelesepisi, edebiyat éqimliri we ipadilesh usluplirini ögünüp edebiy ijadiyette öz aldimizgha mewqe tiklep, milliy edebiyat-sennitimizge uyghun bolghan yéngiche ijadiyet yoligha kirishishimiz intayin japaliq bir jeryanni bésip ötti.

Men bashta Uyghur ediplirini toghra chüshünüshke tirishish we ijadiyetlirige amal bar ijabiy baha bérish terepdari bolush lazim!“, dedim emma edebiyatimizda 80-yillarda bash kötürgen atalmish gungichi exmaqlarning arqisida hichqandaq mejburlighuchi bir küch yoq turup, yenila milliy medeniyitimizge tosalghu bolidighan hadisilerge sewep bolup qalghanliqi üchün, shu dewirdiki haraq ichip olturup eser yazidighan aylambash xeyirsiz bir ewlat qelemkeshlerni aldirap kechürüwitishke bolmaydu, dep qaraymen!Ularning miliy edebiyatimizda peyda qilghan ziyanni peqet tepekkur qatilliqi diyishtin bashqa söz bilen ipadileydighan yene bashqa bir atalghu yoq!

Bir milletning medeniyet hayatida pelesepe we edebiyat-sennet bek muhim rol oynaydu! Edebiyat-senetni millitning medeniyet tereptin, jümlidin sennet tereptin qudret tepishi üchün we nöwiti kelgende bir pütün milletning meniwiy émonet küchining eship berishi hemde güllinishi üchün oynaydighan rolini inkar qilishtin saqlinish lazim!

Hazirqi zaman edebiyatimiz tarixida men yoqarda sanighanedek nurghun alahiydilikke ige edipler qoshuni, her türlük usluplar, közge asanliqche anche körünmeydighan bezen éqimlar otturgha chiqti. Bu qalaymiqan mustemlike yillirida edipler nime oylighan bolmisun yaki nime yazghan bolmisun dayim öz dewrining otyürek awangartliri bolup keldi. Mustemlike dewirde yashighan bu ediplerning milliy medeniyitimiz, edebiyat-sennitimiz, til-yeziqimiz we milliy mawjutluqimizni qoghdashta ijabiy roli öz aldigha yoquri hemde mölcherligüsiz boldi.Shunga edebiyatimiz we ediplirimizge bugünning, hür dunyaning we sennet shunasliqning keskin ölchemliri bilen baha berip qara qoyuq inkar qilmastin we qara-qoyuq mueyenleshtürüp xataliq ötküzüshtin her waqit saqlinishimiz, ulargha heqiqetni emeliyettin izdigen halda baha berishimiz we teriximiz hemde tarixiy shexislirimizni milliy medeniyitmizning kelichek tereqqiyati üchün aktip we ijabiy xizmet qildurishimiz lazim!