Autori: Pelesepe Penliri Dokturi Memtimin Ela
Dunyagha emdi shunisi ayan boldiki, uyghurlar 21-esirdiki eng qabahetlik kultural qetli’amni béshidin kechürüwatidu. Qanchilik derijide toluqsiz bolushigha qarimay, ushbu qetli’amning qurbanliri bériwatqan guwahliq bérishler shuni körsettiki, xitay exlaq jehettiki qebihlik we psixologiye jehettiki baghriqattiqliq bilen uyghurlarni her jehettin weyran qiliwatidu. Shi jinping del mana mushu qetli’amning bash pilanlighuchisidur, emma u köp hallarda xelq’araning bésimi we tenqididin qandaqtur bir yollar bilen qéchip, bu qetli’amning süküttiki we diqqettin sirt turiwatqan élip barghuchisigha aylandi.
Sani künséri éshiwatqan uyghur lagér mehbusliri sherqiy türkistandiki lagérlardin mexpiy halda xittayning ichkiri ölkiliridiki türmilerge yötkiliwatidu. Buni xittayning insaniyetke qarshi élip bériwatqan jinayet izlirini yoqitishtiki taktilikiliq herikiti dep chüshinishke bolidu. Yéqinda awstraliye istratégiyilik siyaset instituti teripidin tartilghan we analiz qilin’ghan sün’iy hemrah resimliri «shinjang rayonidiki keng kölemlik boy sundurush programmisining bir qismi süpitide téxmu kéngeygen 28 jaza lagérliri» ni körsetti. Jaza lagérlirini hapila-shapila qanunlashturuwalghan xittay hökümiti ularni uyghurlarning kulturini özgertish arqiliq ularning hayatini téximu «rengga-reng» qilidighan méxanizm dep aqlidi. Deslipide inkar qilin’ghan, andin qismen étirap qilin’ghan we emdi xittay da’iriliri teripidin teripliniwatqan jaza lagérliri heqiqiy qorqunchluq we chongqur qaymuqushqa tolghan jay süpitide ishlitiliwatidu—bular zadi nede toxtaydu? Lagérlardiki uyghurlarning öylirige qaytish mumkinchiliki bolmighan ehwal astida, ular bilen ularning perzentliri otturisida a’ile derqemtilikining qayta tiklinish pursiti yoqtek qilidu. Shunga, uyghurlarning hayati asta emma jezmleshken xorlash esebiylikide weyran qiliniwatidu.
Qetli’am siyasiy jehettin qozghitilidu we uninggha psixik jehettin teyyarliq qilinidu. Siyasiy nuqtidin, u bir irqning mewjut bolush, özining teqdirini özi belgilesh we özlirini özlirining kelgüsi ewladlirida qayta qurup chiqishtek hoquqlirini weyran qilishni közleydu. Bu arzu-isteklerni yoqitish, hayatni saqlaydighan mahiyetlik imkanlarni weyran qilish, keng kölemlik wehshiylikni heqliqlashturush we muqeddes insan hoquqlirini ret qilish arqiliq ishqa ashidu. Qorqunchluqi, hakim jem’iyettiki hemme adem insansizlashturulghan düshmenni shepqetsizlerche we «qehrimanlarche» öltürüshtek qetli’amgha qatnishishqa righbetlendürülidu. Bu siyasiy iradining, heriketning we hel qilishning merkizige aylinidu. U eng bash aghritidighan we ilgiri hel bolmighan siyasiy mesilini axirlashturushtiki tarixiy muqerrerlik süpitide xaraktérlinidu. Bezide u wetenperwerlik, milletchilik we hetta insanperwerlikning nami bilen élip bérilidu.
Psixologiyilik nuqtidin, qetli’am chüshinish eng qiyin bolghan insan qilmishlirining biridur. Chünki, u hujumchanliqning we ghezebning yoshurun, qarangghu we malametlik qozghilishlirini keng kölemde qoyup béridu. U exlaqiy jehettiki yaxshliq bilen rezillikning we psixologiyilik jehettiki normalliq bilen binormalliqning chek-chégrisini müjmelleshtüridu. Exlaqiy jehette, u kishilerni özining herikitining aqiwitini körelmes qip qoyidu. Psixologiyilik jehettin, u shu arqiliq kishilerning wehshiylerche we hetta insan qélipidin chiqqan halda heriket qilishigha yol qoyidu. Ular adette hergiz qilmaydighan bundaq qilmishni qetli’amda qilidu. Insanlarda tughma bolghan guruppiliship qarighularche heriket qilish zéhniyiti bir xil ijtima’iy salahiyetni barliqqa keltüridu we qetli’amda bashqilargha qilinidighan yawuzluqlarni normallashturidu. Bu ushbu qilmishni qilghuchilarni özlirining herikiti üchün shexsiy we exlaqiy mejburiyetni öz üstige élishtin mustesna qilidu. Qetli’amning psixologiyilik qozghatquch küchi qorqunch, ghezeb we öchmenliktin kélip chiqidu. U insan hayatining mahiyetlik qimmitini töwenlitishni közleydighan uzaq muddetlik réklam we ménge yuyush arqiliq barlliqqa kélidighan psixo-ijtima’iy we exlaqiy jehettin sézimsizlishishning aqiwitidur. Qetli’amda nishan süpitide haqaretlen’gen, qorqalghan we nepretlinilgen özgige qarita melum shexs yaki guruppining chongqur we köp hallarda angsiz bolghan hujumchanliqni qoyup bérishige purset hazirlinidu. Uningda insan mewjutluqining bir pütünlüki kemsitilidighan, kontrol qilinidighan yaki weyran qilinidighan haywan yaki ösümlükke taraytilidu.
Bu ramkidin éytqanda, uyghur kultural qetli’amini mundaq ikki nuqtidin idrak qilghili bolidu: siyasiy we psixologiyilik. Psixologiyilik nuqtidin, jaza lagérlirining qurulushi tinjimas sherqiy türkistandiki uyghur mesilisini axirqi hel qilish charisi bilen teminleshni meqset qilidu. Yéqinda bir qisim xittay kommunistliri teripidin xittayning muqimliqi we güllinishining kapaletlendürgüchisi dep tebriklen’gen bu axirqi hel qilish héchqachan hazirqidek üzül-késil élip bérilmighanidi. Shi jinping üchün, bu uyghurlar yoshurun xewp dep qariliwatqan ghayet zor «bir belwagh we bir yol qurulushi» ning ishqa éshishigha yol achidu. U yene meqsetlik türde ottura we gherbiy asiyagha chiqish derwazisi bolghan sherqiy türkistanda, bolupmu sherqiy türkistanning jenubida, téximu köp zémin hazirlashni körsitidu. Bu ilgiri sherqiy türkistanda mustemlikichi yerleshküchiler dep qarilip melum menidin yat, «qalaq» we qarshi almas zéminda özlirini bixeter emes dep hés qilip kelgen hemde xittay da’irilirining yardimi bilen orunlishidighan xittay köchmenlirini orunlashturushqa jay hazirlaydu. Téximu ilgirilep éytqanda, bu ottura asiyagha, andin ottura sherqqe we axiri yawropagha soda arqiliq payda bérishni wede qilidighan bu qurulush arqiliq yüzlinidighan xittay kéngeymichilikini yürüshleshtüridu. Shunglashqa, bu kultural qetli’am hergizmu addiy halda xittayning uyghurlarni xittay kimlikige mejburiy kirgüzüshni meqset qilidighan assimilatsiye siyasitining mehsuli emes. U köp xil siyasiy meqsetler üchün xizmet qilidu. U uyghur kimlikini pütünley yoqitidighan hemde bu arqiliq sherqiy türkistan we uningdin halqighan rayonlarda «menggülük tinchliq» ni ishqa ashurushni közleydighan meqsetlik istratégiyidur.
Psixologiyilik nuqtidin, bu qetli’amda ipadilen’gen wehshiylik dehshetlik hem wehimiliktur. U psixologiyilik jehettin xittay da’irilirining we ularning réklam arqiliq xittay ahalilirining méngisige quyghan uyghurlargha bolghan öchmenlikidin menbelen’gen. Bu öchmenlik amérikida 2001-yili 11-séntebir yüz bergen tragédiyilik térrorizm weqesidin kéyin xittayning ichi we sirtida künséri kücheygen islamgha qarshi yüzlinishlerdin pursetpereslik bilen paydilinishta ipadilinip keldi. Ahalisining mutleq köp qismi musulman bolghan uyghurlar bu yüzlinishlerning qurbanliri bop keldi. Bu hadise yéqinqi yillarda ürümchi, künming we ti’enminde yüz bergen uyghurlargha munasiwetlik weqelerdin kéyin döletlik we ijtima’iy midiyalarda qesten köptürüldi we kücheytildi.
Ushbu weqeler xewer qilin’ghan hökümet médiyalirida we nurghunlighan ijtima’iy munberlerde, uyghurlar arqa-arqidin térroristlar we yawayilar dep haqaretlinip kélindi. Ushbu weqelerdiki seweb-netije munasiwiti héchqachan xittay da’iriliri teripidin ochuq-ashkara we heqiqiy terizde tekshürülmidi. Eksiche, da’iriler bu weqelerni tutqa qiliwélip, uyghurlarni yarishishtin héchqandaq esermu bolmighan téximu qattiq we radikal wasitiler bilen basturup keldi. Xittay da’iriliri xittay ahaliliride térrorizmning xelq’araliq tehdididin kélip chiqidighan xewpsiresh hésliridin paydilinip, idraklan’ghan uyghur düshmenlirige qaritilghan öz-ara eyibleshni barghanséri ewj aldurup, uni qorqunch we öchmenlikke tereqqiy qildurdi. Bu xewpsiresh hésliri idraklan’ghan bu tehdidni tuydurmastin xittay ahaliliride uyghur düshmenlirige qarita dölet teripidin élip bérilghan üch xil küchlerge (bölgünchilikke,diniy esebiylikke we térrorizmgha) qarshi turushtin ibaret bu bahane arqiliq yerleshtürüp,uni téximu kücheytti. Bu xittaylarning özlirining siyasiy ré’alliqigha bolghan naraziliqlirini héch zaman ipadiyelmigen uyghurlargha bolghan tengpungsiz öchmenlikini barliqqa keltürüp keldi. Aqiwette her ikki terep peqet bir-birige ishenmeslik we düshmenlikla mewjut bolghan we barghanséri nacharlishiwatqan munasiwetning patqiqigha pétip qaldi. Xittayning dölet médiyasi xelqning xatirjemliki üchün yoqitilishi kérek bolghan «alwasti» ni muweppeqiyetlik yasap chiqti. Shunga, xittay xelqi psixik jehettin özlirining tinchliqigha idrakiy jehettin tehdid dep qaralghan uyghurlarni yoqitidighan her qandaq shekildiki wehshiylikni aldin’ala qobul qilishqa teyyarliq qilduruldi. Qetli’am tehqiqlendi.
Xelq’ara jem’iyetning suriyidiki musulman we musulman emeslerning keng kölemlik öltürülüshige hemde rohingya qetli’amigha qayturghan ünümsiz we maslashmighan inkasi xittayni uyghurlarni yoqitishni emelge ashurushqa righbetlendürüp keldi. Xittay da’iriliri xelq’arada keng tarqalghan musulmanlargha qarshi hés-tuyghularni suyi’istimal qilish arqiliq, uyghurlarni yershariwi térrorizm torlirining bir qismi qilip teswirlep keldi. Ular ilgiri «sherqiy türkistan islam herikiti» we bashqa namlar bilen atilip kelgen atalmish we yochun «türkistan islam partiyisi» dégen teshkilattin kélidighan xewplerni mubalighileshtürüp keldi. Xittayning ichide bolsa uyghur qetli’ami tedrijiy élip bérildi.
Bu qetli’am birinchi qedemde «qattiq zerbe bérish herikiti» sheklide élip bérildi. Uningda uyghurlar özlirining yanfonliri we komputérlirida ijtima’iy muqimliq we bixeterlikke xewp yetküzidu dep qaralghan atalmish térrorizmgha we bölgünchilikke a’it mezmunlarni alahide nishanlighan xittay da’iriliri teripidin barliqqa keltürülgen közitish dölitige mejburiy kirgüzüldi. Bu heriket sherqiy türkistanning paytexti ürümchide 2009-yili 5-iyul qirghinchiliqidin kéyin uyghurlardin hakimiyetke kélidighan herqandaq shekildiki tehdid yaki qarshiliqni üzül-késil tügitish meqsitide 2014-yili qaytidin kücheytildi. Netijide, bu uyghurlarning qanunsiz halda keng kölemlik tutqun qilinishini keltürüp chiqardi.
Ikkinchi basquch uyghurlarni atalmish «qayta-terbiyilesh» arqiliq mejburiy halda özlirining kultural kimlidin tandurup, xittay medeniyitini qobul qilghuzushni közleydighan kultural qetli’amdur. Bu basquch da’irilerning uyghurlarning ishinish sistémisini weyran qilip, ularning psixikisini qaytidin qurup chiqishqa irade baghlishi bilen xaraktérlinidu. Netijide, uyghurlarning til hoquqliri élip tashlandi we kultural pa’aliyetliri cheklendi.
Üchinchi basquch xitayning hemme yerni qaplighan atalmish «qayta terbiyilesh» lagérlirini téximu kéngeytish arqiliq yoshurun élip bérilidighan keng kölemlik fizikiliq qetli’amgha teyyarliq qilishini körsitidu. Jaza lagérlirida keng kölemde ishlitiliwatqan ten jazasi da’irilerning heqiqiy meqsitige guwahliq béridu—bu uyghurlarning kallsini waqitliq türde qayta programmilashturush emes, belki uyghur mewjutluqini menggülük yoq qilishni közleydu. Téximu ilgirilep éytqanda, xelq’aradiki rehberlerning, hökümetlerning we kishilik hoquq teshkilatlirining xitaygha bésim chüshürüp uyghur xorluqlirini toxtishigha qarita élip bériwatqan xizmetliridiki yershariwi maslashma tirishchanliqlarning kemchilliki fizikiliq qetli’amning yüz bérishini barghanséri ré’allashturuwatidu.
Her bir basquchta xittay da’iriliri xelq’ara jem’iyetning—jümlidin amérikining, birleshken döletler teshkilatining we kishilik hoquq teshkilatlirining—özining herikitige qayturiwatqan inkasini éhtiyatchanliq bilen közitip keldi. Xittayning herqandaq shekildiki xelq’araliq tenqidke qayturidighan inkasi özlirini térrorizmning qurbani qilip körsitishtur. Xittay téximu ilgirilep, gherb médiyasi we hökümetlirini özining «uyghur térroristlar» gha qarshi küresh qilish tirishchanliqlirigha qarita «qosh ölchem» qolliniwatidu dep eyiblewatidu. Qurbanliq bolush zéhniyitide otturigha chiqqan bundaq eyiblesh taktikisi mundaq ikki nishanni ishqa ashurushni nishan qilidu: özi ötküzüwatqan insaniyetke qarshi jinayetni gherbning térorizmgha qarshi turush siyasetlirini suyi’istimal qilish arqiliq aqlash we xelq’ara jem’iyetke téximu köp bésim chüshürüsh arqiliq uning uyghur qetli’amigha süküt qilishini qolgha keltürüsh.
Yuqiriqi amillarning hemmisi xittayning uyghur xelqige qaritilghan üzlüksiz qetli’amini bextke qarshi halda muweppeqiyetlik ijra qilishigha türtke bolup keldi. Wehalenki,bu yerde untulup qéliniwatqan muhim nuqta shi jinpingning bu kultural qetli’amda qandaq rol oynap kéliwatqanliqidur. Xittayning jaza lagérliri heqqidiki yézilmilarda uning nami kemdin kem tilgha élinidu. U ta hazirghiche xittay hakimiyitining bu mesile heqqidiki meydani heqqide bayanat élan qilip baqmidi. Amérika palatasi we sénatorluqidikilerning magnitiski qanun lahiyisi arqiliq «bu basturushchan siyasetlerning yürgüzülüshige yétekchilik qilghan shinjang uyghur aptonom rayonining re’isi chén chüen’goni öz ichige alghan xittay hakimiyiti we kommunist partiyisi ezaliri» ni jazalash layihisi shi jinpingni öz ichige almaydu. Uyghur diyasporasining bir qismimu chénni uyghur xorluqlirining asasliq jawabkari dep qaraydu. Shuning bilen shining ismi yene bir qétim diqqettin saqit bolidu, xuddi bu ishlarning hemmisi uning xewiri, yétekchiliki we testiqidin mustesna halda öz aldigha yüz bériwatqandek. Xittayda shining yolyoruqi we xewiridin mustesna héchqandaq ish yüz bermeydu. Hettaki kichik siyasiy heriket we qararmu hem shundaq, uyghurlardin ibaret bir pütünsürük bir xelqning tedrijiy we sistémiliq yoq qilinishini démeyla qoyayli. Uyghur qetli’amini yürgüzgüchilerning tizimlikide shining ismining bolmasliqi kolléktip unutqaqliqning hemme qatlamlarda dégüdek yüz bérishimu? Uning bu qeder qorqunchluq jinayetni pilanlap turup, ijtima’iy diqqetning sirtida qélishi uning bekla küchlük bolghanliqidinmu ilgiri tibette, hazir sherqiy türkistanda qanchilik qanxor bolsun, chén chüen’go bu qeder keng da’irilik we puxta pilanlan’ghan qatilliqni shining xewiri, buyruqi we testiqisiz élip baralamdu?
Tarix nuqtisidin, köp sandiki qetli’amchilarda—mesilen hitlér, maw zédong we stalinda—mundaq bir ortaqliq bar. Ularda buyruq arqiliq yawuzluqqa duchar qilinidighan bashqa bir guruppa, xelq yaki milletke qarita (gerche qanchilik derijide xata yéteklen’gen we bir tereplime bolushidin qet’iynezer) tiren öchmenlik bolghan. Shuningdek, ular bu öchmenlikni egeshküchiliri arisida heyran qalarliq shekilde alaqilishishqa mahirdur. Bu qetli’amchilarning hemmisi diktatorlar bolup,döletning byurokratsiyisini bir qolluq bashqurupla qalmastin, belki yene öz xelqining qelbige öchmenlik héslirini muweppeqiyetlik ornatqan. Téximu muhimi, ular öz dölitide ularni yéngilmes, köyümchan we choqunushqa sazawer rehber dep qaraydighan shexske choqunushni tüjüpilep yasap chiqqan.
Téximu ilgirilep éytqanda, bu qetli’amchilar qetli’am qurbanlirini yoqitishqa qarita (nezeriwi) chüshendürüsh élip baridu. Hitlér özining ijtima’iy darwinizmning qarashliri üstige qurulghan Mein Kampf dégen kitawida rezillik purap turidighan yehudizmgha qarshi pikirlerni otturigha qoyup, alte milyon yehudiyning yawropadiki jaza lagérlirida qetl qilinishini keltürüp chiqardi. Maw zédong keng kölemlik réklam, siyasiy tazilashlar we asasiy qatlam populist heriketliri arqiliq idé’ologiyilik birlikni ornatti. Shuning bilen bir waqitta, u dölitini téz sana’etleshtürüsh we kolléktiwizm arqiliq déhqanchilik iqtisadidin sotsiyalizm jem’iyitige pütünley özgertimen dep nechche on milyon xelqning acharchiliqini keltürüp chiqarghan chong sekrep ilgirilesh herikitini tesewwur qildi. Stalin partiye merkiziy komitétini kücheytish bilen bir waqitta, sowét kommunist partiyisining gholluq ezalirini, ziyaliylarni we bashqilarni gulag sistémisi arqiliq idé’ologiyilik düshmenlerni yétim qaldurush we yoqitish bahaniside tazilidi. Bu sistéma sinipiy yatlishish we eksil’inqilabchilar té’ologiyisi (ilahiyetshunasliqi) üstige qurulghan bolup, qurbanliq qilin’ghuchilarni ijtima’iy jehettin xeterlik, buzghunchi, gumanliq we bashqa sadaqetsiz amillar süptide teswirlidi. Bu, nechche milyon ademning sibériye we uningdin halqighan jaylardiki qattiq we insaniysiz muhitta ölüshini keltürüp chiqardi. Mahiyitidin, bu qetli’amlarning hemmisi shu döletning bashliqi teripidin idé’ologiye jehettin menbelen’gen, psixologiye jehettin teyyarliq qilin’ghan we siyasiy jehettin ijra qilin’ghan qetli’amlardur.
Yaqqal qarimaqqa, shi jinpingning ehwali bularning héchqaysisigha oxshimaydighandek körinidu; Shundaqla u uyghur qetli’amini süküti bilen bashqiche bir perqliq shekilde bir terep qildi. U künséri küchiyiwatqan xelq’araliq tenqid aldida, birer nersini yézip yaki sözlep, özining biwasite qomandanliqi astida élip bériliwatqan wehshiylikke bolghan meydanini aqlap baqmidi. Shundaqla, u bu qetli’amni chüshinishni isteydighan xittaylarning qelbini we kallisini utush üchün bolsimu özining sükütini buzup baqmidi. Téximu alahide bolghini shuki, bu xittaylar uyghurlarning öltürülüshige qatnishishi hemde ata-aniliridin ayrilishtin chongqur asaretlen’gen balilarning ahu-zarigha shahid bolushi mumkin idi. Shining buruqturma sükütide, bu qetli’am yuqiri derijide uyushturulghan we mu’esseleshtürülgen shekilde élip bériliwatidu. Heqiqiy qetli’amchi shini bu qetli’amning héch yéride körgili we anglighini bolmaydu. U körünmes we anglanmastur. Emma, uning biwasite buyruqi bilen boluwatqan bu qetli’am hemmini ö ichige alghan—peqet mexpiy shekildila.
Biraq, bu yerde shining uyghur qetli’amigha qandaq buyruq chüshürgenliki we uning uyghur boyuntawliqini qandaq bir terep qilghanliqini isharileydighan bezi pakitlar bar. Buning misalini shining 2014-yili qeshqerge kem körülidighan bir shekilde qilghan sepiridin körüwélishqa bolidu. Özining qeshqer nutqida shi uyghur tinchsizliqigha qarita qattiq heriket qollinishni telep qildi. Bu nutuqni uning özidin ilgiri wezipe özigen jang zémin we xu jintaw qatarliqlarning uyghur tinchsizliqini axirlashturushtin ibaret ortaq nishanni emelge ashurushta meghlub bolghanliqigha qilin’ghan yoshurun tenqid dep sherhleshke bolidu: iqtisadiy tereqqiyat arqiliq uyghurlarni xittay kulturigha qoshuwétish. Uning bu telipide unche yéngiliq bolmisimu, emma uning nutqida uyghur mesilisini bir terep qilishqa qarita sézilerlik perq bar. U nahayiti qattiq we inchilikiliq bilen tallan’ghan tilni ishlitish arqiliq, uyghurlarni kelgüside térrorizmgha qarshi turush nami bilen basturushning yuqiriraq meqsitini aldin’ala tebirlidi: «térrorist küchlerge weyran qilghuch zerbe bérish» (给暴力恐怖势力以毁灭性打击). Shining bu nutqi shinxua torining 2014-yili 1-maydiki sanida élan qilindi. U meqsetlik halda özidin burunqi rehberler ishletken «qattiq zerbe bérish» dégen atalghuni «weyran qilghuch zerbe» dégen yéngi atalghugha özgertish arqiliq, kelgüsi uyghur qetli’amining téximu küchiyidighan derijisini, chongqurluqini,qattiqliqini we da’irisini yighinchaqlap otturigha qoydi.
Shuning bilen, xittayning uyghurlarni döletning bixeterlikige xeterlik tehdid dep qarap yoqitishni aqlishi üchün ularni téximu uzaq muddetlik shekilde térroristlar dep tebirleshke éhtiyaji chüshti. Jaza lagérlirining qurulushighiche bolghan ariliqtiki mundaq üch weqelik bizning oylinip béqishimizgha erziydu. Birinchisi, xittayning hökümet menbelirini öz ichige alghan nurghun menbeler shuni jezmleshtürüp keldiki, uyghurlar 2013-yilidin bashlap sherqiy jenubiy asiya döletlirige bardi we u yerlerdin suriyige türkiye arqiliq atalmish jihadchilardin bolushtek wezipe bilen kirdi. Ikkinchisi, shi 2014-yili «ikkinchi qétimliq shinjang xizmiti söhbet yighini» da muhim söz qilip, «milletler otturisidiki perqlerning érishini, xittay puqralirining erkin arilishishidiki tosalghularni élip tashlashni we ortaq milliy kimlikini barliqqa keltürüshni» otturigha qoydi. Üchinchisi, 2015-yili uyghurlarning chet’elge chiqishi üchün pasport élishigha qaritilghan cheklimilerning tuyuqsiz boshap qélishi.
Yuqiriqi birinchi we üchinchi weqelik emeliyette ikkinchi weqelikning emeliylishishidur, chünki u xittaylarning uyghurlarni suriye we uningdin halqighan rayonlarda pa’aliyet élip bériwatqan xelq’araliq térrorizm torlirining bir qismi qilip körsitishini ajayip purset bilen teminleydu. Elwette, az bir qisim uyghurlar islamiy dölet we elqa’ide heriket élip bériwatqan suriye we iraqqa 2013-yilidin tartip seper qildi. Mana mushu wqe xittay da’iriliri teripidin keng kölemde réklam qilindi. Xittay mushu arqiliq yershariwi islamiy térrorizm torliri bilen uyghurlarning xitaygha künséri küchiyiwatqan qarshiliqi otturisida baghlinish hasil qildi. Bu yerdiki éniqsiz so’al xittaydin ibaret hemmini intayin qattiqliq we toghriliq bilen közitip turidighan saqchi dölitining qandaq qilip nechche minglighan uyghurlarning sherqiy türkistanda turup ochuq-ashkara halda musulmanlarni jihadqa chaqiridighan qattiq qol islamiy eqidilerning teshwiqatining tesirige uchrishigha yol qoyushidur. Téximu ilgirilep éytqanda, xittay qandaq qilip bu uyghurlarning özining chégrisidin ötüp, suriyidiki térrorchi küchlerge qétilish üchün sherqiy jenubiy asiyagha kirishige yol qoyidu? Bu sirliq ishlarni hazirche bir terepke qayrip qoyayli. Emma, uyghurlarning suriyide peyda bolushi shining térrorizmgha qarshi yéngi qanunining we 2014-yilidin kéyin élip bérilidighan uyghur qetli’amining qedimini tézlitidighan istratégiyilik özgirishining barliqqa kélishige türtke boldi. Bu «chet’elge musulman süpitide seper qilghan herqandaq shexsni», bolupmu pakistan, se’udi erebistan, malaysiya we türkiyini öz ichige 26 döletke barghan herqandaq shexsni qamashni öz ichige aldi. Bu shexsler radikal islamiy idiyilerning tesirige uchridi dep qaraldi. Netijide bu uyghurlar bimene eyiblesh bilen, özliri turghan ashu 26 dölette idé’ologiyilik wiruslar bilen yuqumlan’ghan dep höküm qilindi. Netijide, ular xelq’ara térrorizm torliri bilen chongqur we xeterlik bagh ornatqan dep jazalandi.
Ademni qaymuqturidighan so’al bu: shi jinping qandaqsige xittay dölitining uyghurlargha qaritilghan kultural qetli’amni élip bérishqa—yeni özi jawabkarliqqa tartilidighan insaniyetke qarshi jinayetni ötküzüshke—buyruq béreleydu?
Sheksizki, shi özining maw zédongdin qalsa xittaydiki eng küchlük rehberlik ornini intayin tézlikte muqimlashturdi. Uning «begzade», yeni yuqiri derijilik xittay emeldarining oghli, bolushtek arqa körünüshi uning heqiqiy yüzini yoshurup qalmasliqi kérek—uning yuqiri derijidiki emeliyetchil kallisini, küchlük xaraktérini, éhtiyatchan heriketlirini we birla waqitta xitay dölitining re’isi, xittay kommunist partiyisi (j k p) ning rehbiri we armiyining bash qomandanlighigha chiqishqa serp qilghan istratégiyilik tirishchanliqlirini yoshurup qalmasliqi kérek. Sélishturush nuqtisidin, maw bilen shi oturisidiki oxshashliqlar ular otturisidiki perqlerdinmu mahiyetliktur. Her ikkisi istratégiyilik maslishishchanliq, psixologiyilik chidamchanliq, taktikiliq zireklik,tughma shepqetsizlik we menggülük nam-ataqni qoghlishish qatarliq mahiyetlik rehberlik süpetlirige ige. Bolupmu, her ikkisi özlirining düshmenlirini yoqitishta shepqetsizdur. Maw idé’ologiyilik tazilash bahaniside özige riqabetchi dep qaralghan lyu shawchini yoqatsa we déng shyawpingni wezipisidin éliwetse, shi jow yongkang, bo shiley we hazir méng xongwéyni xiyanetchilikke qarshi turush bahaniside yoqatti. Gerche her ikksi tebi’itidin yuqiri derijide emeliyetchil bolsimu, yene yiraqni körerlikte siyasiy idé’alistlardur. Maw téz sana’etlishish we iqtisadiy tereqqiyatni barliqqa keltürüsh üchün chong sekrep ilgirilesh herikitini bashlisa, shi xittay chüshidin ibaret ulughwar pilanni otturigha qoydi. Téximu muhimi, her ikkisi sépi özidin xittay milletchiliridur, gerche ularning kommunizm idé’ologiyisidiki meydani nurghun jehettin oxshimisimu. Maw xittaylarning kimlikini sotsiyalistik idé’alizm bilen qurup chiqsa, shi xittayning künséri éshiwatqan küchini «xittayning qayta güllinishi» dégen ibare bilen teriplesh arqiliq xittay kommunist partiyisining muhim ornini qaytidin qaytidin qanunlashturmaqchi boldi. Bu arqiliq u debdebe bilen xittayning yüz yilliq ar-nomusining axirlashqanliqidin shepe berdi. Her ikkisining idiyiliri xittayning asasiy qanunidin orun aldi we her ikkisi ulugh rehberler dégen ataqqa ige boldi.
Wehalenki, ular otturisida mundaq ikki mahiyetlik perq bar: uning biri xaraktér, yene bir shexsiyet üstige qurulghandur. Birinchisi, mawgha perqliq halda, shi bölünüshler we perqlerge hergiz taqet qilalmaydu. U ittipaqsizliqtin paydilinip, birini yene birige sélip qoyush arqiliq birleshkenlerdin kélidighan tehdidni azaytishtek ustiliq bilen oynilidighan oyunni bilidighan makyawélliche siyasiyon emes. Eksiche, u herqandaq shekildiki ittipaqsizliqning aldini élish üchün toluq kontrol qilishni izdeydu. Bu istek xittay kommunist partiyisining bir nechche amillar seweblik barghanséri ajizlishiwatqan nopuzini eslige keltürüshte körsitiwatqan angliq tirishchanliqlirida körülidu. Bu amillar töwendikilerni öz ichige alidu: chongqur yiltiz tartqan parixorluq kulturi, hemme mu’essesilerde dégüdek mewjut siyasiy mez’hebchilik, gherb kulturining siyasiy we iqtisadiy tesiri, téximu yuqiriraq shexsiy erkinlikni qolgha keltürüshke we erkin netbu’at, démokratiye we küchlerning asasiy qanun boyiche ayrilishigha bolghan telepler, qatarliqlar. Shining nezeride bularning hemmisi j k p ning qanuniyliqigha tehdid élip kélidu. Siyasiy nuqtidin alghanda, u atalmish qudretlik sowét ittipaqining qandaq qilip bir kéchidila weyran bolghanliqini obdan bilidu. Bu siyasiy asaret uning mushuninggha oxshaydighan tuyuqsiz yaki aldin pilanlan’ghan apetning aldini élish üchün hemme nersini kontrol qilishqa kiriship qélishini keltürüp chiqarghan. Uning idrakidin qarighanda, peqet pütün hoquqni öz changgiligha kirgüzüshla uni xittayda menggülük eminlikni mustebitlik yoli arqiliq emelge ashurushtek adaqqi meqsetke yétish imkaniyitige ige qilidu: ittipaqsizliq, perq we tehdidni yoqitish arqiliq barliqqa kélidighan idé’ologiyilik birlik, xittay jem’iyitini birdekleshtürüsh arqiliq barliqqa kélidighan milliy birlik,sadaqetmen qomandanlarning rehberliki astida armiyining iqtidarini zamaniwilashturush arqiliq barliqqa kélidighan herbiy birlik we bazarni j k p ning kontrolluqigha élish arqiliq barliqqa kélidighan iqtisadiy birlik.
Shining uyghur mesilisini hel qilishimu uning mana mushu ulughwar birlikni emelge ashurush nishanining bir qismidur. Idé’ologiye jehettin, uyghurlar teltöküs «terbiyilinip», özlirining j k p ning menpe’etige xilap idiyiliridin mejburiy waz kechtürülidu. Kultural jehettin, lagérlarning ichi-sirtida uyghurlar ménge yuyush we möriti kelse qiyin-qistaqqa élinish arqiliq xittaylashturulup, xittay kimlikige ige qilinidu. Siyasiy nuqtidin, xittayning ichi-sirtidiki her qandaq shekildiki uyghur öktichiliki a’ile ezalirigha tehdid sélish we ularni qiynash hemde ularning a’ile ezaliri bilen bolghan alaqisini üzüwétish arqiliq yoqitilidu. Iqtisadiy nuqtidin,ularning bayliqi we imkanliri tedrijiy halda musadire qilinidu we dölet xezinisige ötküzüwélinidu.
Maw bilen shi otturisidiki ikkinchi perq shining shexsiy kechürmishliri bilen munasiwetlik. Shining baliliq chaghliri medeniyet inqilawida uning dadisining tutqun qilishi we hedisining ölümining chongqur tesirige uchrighan. Bolupmu, uning dadisining yuqiri derijilik kommunist emeldari süpitide jazalinishi uni xorluqning temini tétishqa mejburlidi. Shundaqla u acharchiliq we makansizliqqa duchar bolup, gemide yatti. Xittayning hökümet doklatlirida körsitilishiche, u 1969-yili 15 yash waqtida j k ning simwoluq merkizi bolghan yen’endiki kichik lyangjyaxé kentide éghir jismaniy emgek bilen shughullandi. Bu weqeler uning qelbide chongqur asaret qaldurdi, gerche kéyin u bularni ishenj, pikirlinish we yarishish sheklide bayan qilghan bolsimu. Elwette, u bu asaretning qoynidin, chidamchanliq we emeliyetchanliq bilen qutulup chiqti. Emma, bu weqeler uning yürikini qaturup, uni nahayiti hésawatchi, yanmas, éhtiyatchan we shepqetsiz qilip yétishtürüp chiqti. Uning keskin,yéqimsiz we keypsiz yüzining arqisida chongqur yoshurun’ghan xewpsiresh sheklini alghan we pütünley yoqimighan asaretning qalduqliri bar. Bu xewpsiresh uning özi heqqidiki herqandaq shekildiki mesxire we tenqidke peqet chidimasliqida körülidu. 2017-yili wang jyangféng uni dostlirigha yollighan shexsiy uchurda «shi bolaq manta» dégen leqimi bilen atap mesxire qilghanliq sewebidin ikki yilliq késildi.
Haqaretlinishke bolghan mana mushu sézimchanliq uningda chongqur yoshurun’ghan nomus tuyghusini keltürüp chiqiridu. Bu uni özining azablirigha qarita shepqetsiz we nahayiti achchiq shekilde yüzlinishke mejburlaydu. Bu shepqetsizlikni bashqilargha qoyup bérish uni qelbining chongqurliridiki xewpsireshlerdin azad qilip, uninggha boshinish élip kélidu. Bu psixologiyide héssiyatni yötkesh dep atilidu. Bu özining weznini chidighusiz shekilde bildüridighan azabtin qéchishning bir yolidur. Bu nomustin kélip chiqqan yene bir hasilat uning (hemme bilidighan) özigila emes, belki bashqilargha bolupmu özining düshmenlirige körsitidighan shepqetsizlikige alaqidar bolghan mukemmelchilikidur. U herqandaq bir xataliqni sadir qilip qoyushtin shundaq qorqidu, chünki bu uning tashqi dunyagha bolghan kontrolluqini yoqitishtin, bolupmu uning, téximu qorqunchluqi, ajizliqi we ze’iplikini bashqilargha bildürüp qoyushtin dérek béridu. Shunga, tashqi éniqsizliqlardin aman qélish mukemmelchilik sewiyisige yetken özini kontrol qilish we özini intizamda tutup turushni telep qilidu. Peqet mukemmelchilikla uni qoghdap qalidu—uni u xuddi baliliq dewride béshidin kechürgen zangliq qilinishtin, yéngilishtin we yoqitilishtin saqlap qalidu.
Melum bir ölke emeldari shini «nahayiti zérikishlik we ademning éside qalmaydighan adem. U hergizmu nachar iz qaldurushni xalimaytti» dep teriplidi. Uningda addiy ademning xaraktéri bar: uning nutuqliri ademde chongqur tesirat qaldurmaydu; Uning yürüsh-turushliri alahide emes; Uning idiyiliri unchiwala qaltis emes; Uningda karizma chiqip turmaydu. Emma, uning mundaq pewqul’adde iqtidarlar bar: u ichki küchke, intizamgha we iradige ige shexstur. Bu süpetler uning rehberlik iqtidarlirida körülüp turidu. U köp neqil alidighan kongzining munu eqliyisi bizge uning özini qandaq bir rehber süpitide idrak qilidighanliqini az-tola chüshendürüp béreleydu: «özini pezilet arqiliq idare qilidighan adem qutup yultuzigha oxshaydu. Qutup yultuzi özining ornida yötkelmey turidu. Bashqa yultuzlar uninggha hörmet bildüridu.» u özini diqqetning merkizide dep xam xiyal qilidu. Özining özlük-obrazida u , xuddi qutup yultuzi eng nurluq yultuz bolghinidek, ka’inatning merkizididur, ottura xandanliqning padishahidur. U özige qarita ajayip kattiliq xam xiyalida bolidu—peqet mexpiy halda.
Mana mushu shexs jaza lagérlirining shepqetsiz opératsyonlirining perde arqisidiki layihiligüchisidur. Uning öz nishanigha yétishtiki qet’iyliki uning özige qarshi turghanlarni shepqetsiz bir terep qilishidekla éniqtur. Uning mukemmelchiliki uning buyruqlirida, öz buyruqlirining kemkötisiz ijra qilinishini telep qilishida we uning özining nopuzi we shexsiyitige qaritilghan barliq xirislarni aldigha bek chiqip ketmey bir terep qilishida körülüp turidu. Uning xaraktéridiki chidamchanliq we irade uni özi otturigha qoyghan herqandaq nishandin waz kechtürmeydu. Shunga, u xuddi maw zédong, hitlér we stalinlar özining qarshisidikilerge qaritilghan we qet’iy irade bilen élip bérilghan qetli’amdin waz kechmiginidek, umu xelq’ara jem’iyetning tedrijiy éshiwatqan bésimi astida yenila uyghur qetli’amidin kelgüside waz kechmeydighandek qilidu. Téximu muhimi, bashqa diktatorlardek, u shundaq bir xam xiyaldiki, u élip bériwatqan qetli’am xittayning dölet bixeterlikige qaritilghan uyghur tehdidige qaritilghan inkas süpitide’öz-özidin aqlinishliqtur. Uning idrakiche, uning niyiti tarixtin halqighan—héchkim kelgüside uning ötmüshte némilerni qilghanliqidin hésab soriyalmaydu—bu uyghurlarning qetli’am qilinishinimu öz ichige alidu.
Shining uyghur qetli’ami heqqidiki nezeri (wizyoni) bekla hözünlüktur (ademni bekla chüshkünleshtüridu). U ta hazirghiche özining shepqetsizlikining qurbanlirigha qarita héchqandaq kengchillikni namayan qilip baqmidi. Uningche, herqandaq kengchillik u dunyadin pütün küchi bilen yoshurushqa tirishiwatqan xewpsireshning tegsiz chongqurluqlirining ashkarilinishi bolghachqa, ajizliqning belgisidur. Ittipaqsizliqlarni tügitishni emelge ashurush üchün, u özining chidamchanliqi we qarshiliqi arqiliq ichidin xaraktérining birdeklikini körsitishke mejburlinidu. Uning üchün, herqandaq shekildiki yarishish yaki kechürüm ajizliqning belgisi bolghachqa, bulargha héchqandaq orun qaldurulmaydu . U qanche shepqetsizleshse, özini qelbide shunche bixeter, küchlük we xatirjem hés qilidu. U bu shepqetsizlik arqiliq qelbide huwuldap turghan qupquruqluqni bésishqa mohtaj. Uyghur qetli’ami uni xuddi u mexpiy choqunidighan mawgha oxshash qorqumsiz we yéngilmes rehber süpitide xittayning ichi sirtidikilerge körünüsh imkaniyitige ige qilidu.
November 11, 2018 Awistiraliye
Tengritagh Akademiyesi 