Autori: Nuriye Rahman
Kirish söz
Ötken yili 12-ayning bir küni bir dostum féysbukta yollighan « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » degen mezmunni oqup, derhal inkas bildürüp, men oqughan « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ge asaslan’ghanda, Uyghur romanlirining 200 yüzdin ashidighanliqini éytqan idim. Shuning bilen birge bu témigha qiziqquchilarni, bolupmu dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Uyghur roman hérismenlirini mukemmel hem asasliq uchurlar bilen teminleshning zörürlikini hes qilghan idim. Shu meqsette, qolumda bar matériyallar, tor béti we dostlirim arqiliq érishken menbelerdin toluq paydilinip, imkaniyitim yar bergen sharaitta estayidil izdinish we sélishturup tekshürüsh arqiliq, uyghur romanlirining ismi, sani we roman yazghuchilarning isim-familisi heqqidiki mezkur maqalini yézip chiqtim. Manga qimmetlik waqtini hem zéhnini berip yardemde bolghan dostlirimgha jümlidin Abdushükür Abdurishitke chin dilimdin rehmet éytimen.
Bu maqalida asasliqi « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni oqughandin keyinki qisqiche tesiratimni otturigha qoyush arqiliq, Uyghur romanlirining istatistikiliq ehwalini tonushturush bilen birge, bu jehettiki izdinishlerni dawamlashturushning zörürlikinimu sherhilep öttüm. Uyghur romanlirigha qiziqidighan oqurmenler üchün biraz menpeti bolup qalsa ejeb emes, degen arzudimen. Wahalenki, maqalini yézish jeryanida izdinishimning yéterlik bolmasliqi tüpeyli bézi nuqsanlargha yol bergen bolushum mumkin. Oqurmenlirimning tüzüt qilmay körsitip bérishini, tenqid we teklip pikirlirini bérishini ümid qilimen.
1. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » heqqide
On nechche yil neshriyatchiliq xizmiti bilen shughullan’ghanliqimdin bolsa kérek, qolumgha bir kitab alghan haman, kitabning aldi-keynini örüp, özemche « tekshürüp » kétimen. Elwette bu hemmidin awal qolumdiki kitabning aptori, neshir qilghan neshriyat, neshir qilin’ghan waqti degendek uchurlarni igilesh üchün bolidu. Men bundin ikki yillar ilgiri « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni qolumgha alghandimu, del shundaq qilghantim. Bu lughetning aptori Sadir Tursunniyaz Udunluq, kitab jem’iy 743 bet, 32 format, qelin muqawiliq bolup, Shinjang Uniwersitéti Neshriyati teripidin 2015-yili 9-ayda neshirge yollinip, 2016-yili 8-ayda bésilip tarqitilghan.
Roman keng weqelerni öz ichige alghan, sehipisi uzun, hejmi chong edebiy eser bolup, keng we murekkep ijtimaiy turmushni ekis ettürüp, bir pütün tarixiy dewirning omumiy körünüshini kitabxanlarning köz aldida gewdilendüridu. Uyghur edebiyatining muhim terkibiy
2
qismi bolghan Uyghur romanliri 1 yazghuchilirimizning qimmetlik waqtini hem zéhinquwwitini sérip qilip royapqa chiqarghan japaliq emgikining mehsuli, shuning bilen birge, xelqimizning qimmetlik meniwiy bayliqi hésablinidu. Uyghur romanlirining omumiy ehwalidin xewer berish, kéyinki ewladlar üchün menbe, iz qaldurush roman tetqiqatchiliri we roman xumarlirining zimmisidiki bir wezipe. Aptor Sadir Tursunniyaz Udunluq del mushu nuqtini közde tutup, etrapliq izdinish netijiside « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni tüzüp chiqqan.
Aptorning qarishiche, Uyghur romanliri 20-esirning otturlirida barliqqa kelgen bolup, 60 nechche yil jeryanida nurghun egri-toqayliqlarni bösüp ötüp, bügünki kün’ge kelgende san hem süpet jehette yükselgen. Roman yazghuchilar yoqluqtin barliqqa kélip, ijadiyet qoshuni zorayghan, ayal roman yazghuchilarmu künsayin köpeygen. Shuning bilen birge, az bolsimu, bir türküm romanchiliqni tetqiq qilidighan tetqiqatchilarmu meydan’gha kelgen. Halbuki, Uyghur romanchiliqi tetqiqati Uyghur roman ijadiyitining güllinishige yétishelmesliktek réalliqmu roshenlishishke bashlighan. Neshir qilinghan romanlar heqqide yézilghan maqalilarning az bolushi, kitabxanlarni Uyghur romanchiliq tarixida barliqqa kelgen romanlarning ehwalidin xewerlendürüshning yéterlik bolmasliqi, shundaqla Uyghur romanchiliq bilimlirige dair ilmiy matériyallarning kemchilliki Uyghur edebiyat tarixida bir boshluqning künsayin chongqurlishishidiki halqiliq sewebler dep körsitilgen. Aptor bu boshluqni nezerde tutup, Uyghur romanlirining omumiy ehwali toghrisida etrapliq izden’gen. Her bir romanni bir qétimdin oqup chiqqan, romanlar heqqide yézilghan obzor-maqalilarni toplighan we ilmiy asasliq yekün’ge érishken. Men aptorning Uyghur romanliri heqqidiki 15 nuqtiliq yekünini oqughandin keyin, özüm muhim dep qarighan nuqtilarni töwendikidek xulasilep chiqtim:
1. Uyghur romanlirining sani we dairisi Uyghur romanlirining sani toghrisida oxshimighan qarashlar bar, hetta Uyghur romanliri az kam minggha yéqinlashti, deydighan konkirt asasi bolmighan perezlermu bar. Yalqun Rozi 2001-yili 1-ayning 30-küni « Shinjang Maaripi Géziti » de « Uyghur Yazghuchiliri Qanche Roman Yazdi » serlehwilik bir maqalini élan qilghan bolup, 1950-yildin 2000-yilghiche bolghan ariliqta 85 romanning yézilip neshir qilin’ghanliqini tonushturghan. Lékin Yalqun Rozi shéiriy romanlar we terjimihal eserlerni roman qatarigha kirgüzmigenidi. Shundaq déyishke boliduki, Yalqun Rozi Uyghur romanlirining sani hem yazghuchilirining ismini istatistika qilish jehette etrapliq izden’gen hem bu heqte izdinish maqalisi élan qilghan tunji yazghuchidur. 2012-yili 5-ayda Shinjang Pidagogika Uniwérsitétida ötküzülgen bir qétimliq roman ijadiyet muhakime yighinida edebiyat tetqiqatchisi Azat Sultan Ependi : « Uyghur romanliri 244 ke yetti » dep élan qilghan. Buni Uyghur romanliri heqqidiki éniq uchur dep bilishke bolidu. Lékin bu yerde 1950-yili bashlan’ghan roman türidiki eserlerning sanini belgileshte mueyyen yil chéki asas qilinmighan, « roman » dep atilidighan eserlerning éniq dairisi yeni qaysi xildiki edebiy eserlerni roman dep atash ölchemliri békitilmigen. Del mushu jehettiki éniqsiz tereplerni aydinglashturush üchün, aptor özining « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » de,
1 Uyghur romani dégen isimgha éniqlima bergende, bu Uyghur yazghuchilar teripidin Uyghur tili yaki bashqa tillarda we her xil mezmunlarda yézilghan romanlarni körsitidu. Aptordin.
3
waqit chéki jehettin, 1950-yilidin 2013-yilining bashlirighiche, yeni mezkur lughetni neshirge teyyar qilghuche bolghan ariliqta neshir qilin’ghan barliq romanlar tizimlikini turghuzup chiqqan hem xulasilep mundaq dégen : « Bir tomluq roman 243 parche, ikki tomluq roman 27 parche, üch tomluq roman alte parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche, yette tomluq roman bir parche, shéiriy roman üch parche, jem’iy 279 parche roman bar.2 » (Izahat : Bu istatistikida körülgen bezi xataliqlar toghrisida mezkür maqalining 2-bölümide chüshendürüsh bérildi.)
« Roman » dep atilidighan eserlerning dairisi mesiliside, aptor « roman » dégen namda neshir qilin’ghan romanlarni, « roman » dégen namda neshir qilinmighan bolsimu, neshir qilin’ghandin kéyin oqurmenler teripidin yézilghan maqalilerde « roman » dep étirap qilin’ghan romanlarni, shéiriy romanlarni, tarixiy roman hésablighan asasta terjimihal eserlerning hemmisini we tarixiy qisselerni « Lughet »ke kirgüzgen. Aptor yene Uyghur romanlirini shekil we mezmun jehettiki alahidilikliri boyiche réalliq témisidiki romanlar, tarixiy romanlar, ilmiy fantaziyilik romanlar, pelsepewiy romanlar, balilar romanliri, shéiriy romanlar, hejwiy romanlar we pisxika romanliri dep sekkiz türge ayrighan.Uyghur romanliri bizning tariximiz, yiltizimiz, kechürmishlirimiz hem bügünimiz bilen zich baghlan’ghan. Uyghur romanlirida ejdadlirimizning yiltizi toghrisida tepsilatlar xéli köp. Köp qisim tarixiy romanlarda Uyghur tarixida yüz bergen zor weqeler we bu jeryanda otturigha chiqqan ijabiy we selbiy shexislerning ehwali bayan qilin’ghan. Xelqimizning aile turmush ehwali, örpadetliri, kishiler otturisidiki munasiwetler, turmush qarishi, dunya qarishi hemde wetenperlik, meripetwerlik qarashliri namayen qilin’ghan. Romanlarda güzellikmu, rezillikmu yézilghan. Qedimki dewirdin bügün’giche bolghan turmush kartinilirimiz teswirlen’gen. Shuning bilen birge, ijtimaiy témilarmu, penniy témilarmu, réalliqmu, fantaziyimu yézilghan. Qisqisi, Uyghur romanlirida turmushimizda körülgen, körüliwatqan ishlar asasen yézilip, turmushimizning bediiy höjjiti bolush shertini hazirlighan.
2. Roman yazghuchilirining isim-familisi we romanlarning nami Uyghur romanlirining namini we roman yazghuchilarning isim-familisini toghra atash emeliyette yazghuchilarning emgikige hörmet qilish, tarixqa hörmet qilish bolupla qalmastin, belki kelgüsige, ewlatlargha bolghan mes’uliyetchanliq éngi bolup hésablinidu. Aptor del mushu nuqtini közde tutup, « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ni tüzüp chiqqan. (Bu jedwel resimge eyni tartilip, qoshumche bérildi.)
Aptor romanlarning ismini atash jehette saqliniwatqan bezi mesililerni alahide körsitip ötken. Alayli, Qeyyum Turdining « Qizil Tagh étikide » namliq romanining 1984-yili deslepki neshride « Qizil tagh chiraghliri » dep élin’ghan. 2003-yili we 2009-yilidiki neshride « Qizil tagh étikide » namida élin’ghan; Muhemmet Osman Emirining « Qanliq édir » romani kéyin « Natonush Yigit »dep neshir qilin’ghan; Ehmetjan Qurban Sabirining « Kök Östeng » namliq romani kéyin « Yatliq Bolalmighan Qizlar » dep neshir qilin’ghan; Alimjan Rejepning 2006-yili
2 « Lughet » tiki 4-bet
4
neshir qilin’ghan « Chiradin Halqighan Oghlan » namliq romani 2008-yili qayta neshir qilin’ghanda « Teklimankandin Halqighan Oghlan » dégen namda neshir qilinghan. Yighinchaqlighanda, aptorning « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ni roman yazghuchilirining isimfamilisi we romanlarning namini toghra atashtiki ishenchlik paydilinish menbesi, dep békitishke bolidu. (Izahat: Bu « Jedwel» de körülgen bezi xataliqlar mezkür maqalining 2bölümide sherhilendi.)
3. Uyghur romanliri yézilghan tillar we terjime qilinish ehwali Aptor mezkur lughetni tüzüsh dawamidiki izdinishlirige asasen, Uyghur romanliri yézilghan tillar we neshir qilin’ghan romanlarning bashqa tillargha terjime qilinish ehwali üstide qisqiche toxtalghan. Uyghur til-yéziqi bizning ana til-yéziqimiz, bizning alaqe qoralimiz. Shuning üchünmu, tebiiy halda, ana tilimizda yézilghan romanlar Uyghur romanlirining mutleq kop qismini igileydu. Wahalenki, yazghuchilirimiz Uyghur tilidin bashqa tillardimu romanlarni yézip neshir qildurghan. Shuning bilen birge, uyghurche yézilip, neshir qilin’ghandin kéyin bashqa tillargha terjime qilin’ghan romanlarmu bar. Aptorning tekshürüshlirige asaslanghanda, töwendiki bir nechche xil ehwalni sherhilep ötüsh mumkin:
Uyghur tilida yézilghan, emma xenzu tilida élan qilin’ghan, kéyin, uyghurchigha terjime qilinip, neshir qilin’ghan roman. Alayli, Memtimin Toxtayupning « Qanliq Yer » esli Uyghur tilida yézilghan, kéyin xenzuchigha terjime qilinip, eyni waqittiki « Gherbiy shimal edebiyat-sen’iti » jornilining 1951-yilidiki sanlirida élan qilin’ghan. Kéyin, Mehmutjan Islam bu romanni xenzuchidin uyghurchigha terjime qilghan we 1993-yili Uyghur tilida neshirdin chiqqan. Xenzu tilida yézilghan roman. Merhum Réyhan’gül Mijitning « Qayta Nikah » namliq romani xenzu tilida yézilghan. Kéyin, Siyit Tilwaldi teripidin uyghurchigha terjime qilinip, 2008-yili neshirdin chiqqan. Xenzu tiligha terjime qilin’ghan romanlar. Uyghur tilida yézilghan romanlardin xenzuchige terjime qilinip, neshirdin chiqqan romanlar xéli köp. Alayli, « Izdinish» (Zordun Sabir), « Qizil Tagh étikide » (Qeyyum Turdi), « Boz Dala» (Ebeydulla Ibrahim), « Pilsirattin Ötkenler » (Batur Rozi), « Léyighan Bulaq » (Jalalidin Behram)3, « Mehmud Kashgheriy » (Perhat Jilan) we bashqilar. énggiliz tiligha terjime qilin’ghan romanlar. « Kiroranliq Balilar » (Perhat Elyas), « Jezire » (Tursunjan Muhemmet) Nemis tiligha terjime qilin’ghan roman. « Izdinish » (Zordun Sabir) Türk tiligha terjime qilin’ghan roman. « Mehmud Kashgheriy » (Perhat Jilan)
4. Uyghur romanlirida eng köp teswirlen’gen dewir we obrazi yaritilghan meshhur shexisler Uyghur romanlirida tariximizning herqaysi dewirliri oxshash bolmighan usul bilen teswirlen’gen bolup, her bir roman özige arqa körünüsh qilghan dewir sharaitidin xelqimizning omumiy tarixiy musapisini körüwélish mumkin. Aptorning qarishiche, Uyghur romanlirida töwendiki dewirler köprek teswirlen’gen: Orxun Uyghur Xanliqi dewri, Idiqut
3 Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » jem’iy yette tom bolup, 1- we 2-tomliri xunzuchige terjime qilin’ghan.
5
Uyghur Xanliqi dewri, Qaraxaniylar Xanliqi dewri, Yarkend Seidiye Xanliqi dewri, Xinjangning 17-esirdin 19-esirning axirighiche bolghan ariliqtiki dewri, Shinjangning 20-esirning aldinqi yérimi we Üch wilayet inqilawi dewri, 20-esirning 50-yillirining axiri, “Medeniyet zor inqilabi” dewri we uningdin kéyinki dewirler.
Yazghuchilar bediiy obraz wastisi arqiliq turmushni ekis ettüridu. Mutleq köp qisim Uyghur romanlirida Uyghurlarning obrazi asasiy obraz süpitide yaritilghan, bu tebiiy ehwal, elwette. Shuning bilen birge yene bashqa milletler obrazi asasiy obraz qilin’ghan romanlarmu yoq emes. Uyghur romanlirida nami tilgha élinip, obrazi yarqin yaritilghan meshhur tarixiy shexisler xéli köp. Alayli, Yüsüp Xas Hajip, Mehmud Kashgheriy, Sutuq Bughraxan,Abduqadir Damolla, Abduxaliq Uyghur, Melike Ammannisaxan, Seidixan, , Shah Mexsut, Yaqupbeg, Apaq Xoja, Sadir Palwan, Lutpulla Mutellip, Tömür Xelipe, Molla Zeydin, Xojaniyaz Haji, Exmetjan Qasimi, Seypidin Ezizi we bashqilar, yene Chianlong Xan, Sun Zhongshen, Mao Zedong, Lénin, Sitalin, Jiang Jieshi, Gitlér, Chinggizxan, Chérchil qatarliqlarmu bar. Bezi romanlarda nami chiqmighan bolsimu, xelqimiz üchün özini béshlighan kishilirimizning obrazi teswirlen’gen bolsa, yene bezi romanlarda herqaysi dewirlerde yashap, türlük ehwallarda xelq bilen qarshilashqan satqun, munapiq kishilerning ehwallirighimu tégishlik orun bérilgen.
5. Edebiyat tariximizda yézilip, bizgiche yétip kélelmigen romanlar Hazirqi zaman Uyghur edebiyatida Uyghur romanliri 1940-yillarning otturilirida barliqqa kelgen bolup, gerche san jehettin nahayiti az bolsimu, edebiyat tariximizda yézilip, bizgiche yétip kélelmigen romanlar dep qarilidu. Aptor bu romanlar heqqide qisqiche toxtalghan:
« Dawanlar Ashqanda » Bu Uyghur edebiyatida yézilghan tunji roman bolup, aptori Lutpulla Mutellip (1922 – 1945). Merhum shairimiz 1941-yili yazda Sowét Itipaqi ékispédiyichilirige terjiman bolup jenubiy Shinjangning bir qisim yerlirige barghanda, xeliqning échinishliq turmushi bilen tonushqan. Kéyin shu qétimliq seper xatirisi asasida bu romanni yazghan. Bu roman 1945-yili Gomindang eksiyetchiliri teripidin köydürüwétilgen. Ibrahim Turdi (1914 – 1990) « Tentene », « Xumaxan » qatarliq dastanlarni yézip tesir qozghighan bu shair 1960-yillirining béshida bir roman yazghan bolup, “Medeniyet zor inqilabi” mezgilide bu romanning waraqliri Ürümchidiki edebiyat-sen’etchiler qorosida shamalda uchup yürgen, héchkimning kari bolmighan. Shu wejidin, bu romanmu bizgiche yétip kélelmigen. Abduléziz Mexsum (Abduqadir Damollamning oghli) (1889 – 1982) Merhum shair ömride nurghun shéir yazghan, lékin köp qismi élan qilinmighan. Merhumning eyni yillarda roman yazghanliqi melum, lékin bizgiche yétip kélelmigen. Nimshéhit Ermiye éli Sayrami (1906 – 1972)
6
Merhum shair 20-esirning 70-yillirining bashlirida « Gör éghizidin Yanghanda » namliq bir shéiriy romanning 1 ming 500 koplétini yézip bolghan. Epsus, bu shéiriy romanmu bizgiche yétip kélelmigen.
2. Sélishturup tekshürüshtin xulase
Men bu bölümde, aldi bilen, aptor Sadir Tursunniyaz Udunluqning « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »ni oqurmenlerge qisqiche tonushturushni meqset qilghan bu maqalini yézish dawamida bayqighan « Lughet »tiki bir nechche xataliqni sherhilep ötüshni muwapiq kördum. Gerche bu xataliqlar mezkur lughetni tüzüsh dawamida aptorning qilghan japaliq ejri aldida tilgha élishqa erzimeydighan yétishsizlikler bolsimu, emma ularni körsitip ötmeslikni bir xil érensizlik, mes’uliyetsizlik dep qaridim. Andin, bashqa menbeler arqiliq érishken Uyghur romanliri tizimlikini « Lughet » tiki romanlar tizimliki bilen sélishturush arqiliq ige bolghan yekünümni qisqiche tonushturimen.
1. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »de bayqalghan bir nechche xataliqlar
« Lughet »ni estayidilliq bilen oqush we tekshürüsh dawamida, « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili » de mundaq xataliqlar yaki yétishsizlikler barliqini bayqidim:
1. Bir aptorning ikki romani jedwelge kirgüzülmigen, lekin « Lughet »te izahlan’ghan yeni kitabning ichide tonushturulghan
Bu Amannuri Abdurusulning « Tang Aldida Tughulghanlar » bilen « Ashiq-Meshuqlar » namliq ikki parche romani.
2. Jedwelde bérilgen ikki romanning ismi bilen « Lughet »te izahlan’ghan isimlirida biraz periq körülgen
Mesilen, Alimjan Ismayilning bir romani jedwelde « Atilar Izidin » dep élinip, kitab ichide « Atilar Yoli » dep atalghan ; Muhemmetjan Litipning romani jedwelde « Atining nesiheti » bolsa, kitab ichide « Ata Nesiheti » dep élin’ghan.
3. Jedwelde bérilgen aptor ismliri bilen lughette izahlan’ghan aptor isimlirida periq körülgen
Jedweldiki isim
Ablet Abdurishit Berqi
Mamutjan Dawut
Osman Haji Yüsüpjan Qeyum
Muhemmet Osman
Kitab ichidiki isim
Abdulehet Abdurishit Berqi
Mamut Dawut
Osman Haji Abduraxman
Yüsüpjan Sulayman
Muhemmet Osmanhajim
7
4. Jedweldiki roman sani we kitab sanida xataliqlar körülgen, eng axirqi yighinda sanlar pütünley xata jemlen’gen
Bu jedweldiki aptor sani, roman sani, tom sani we jem’iy kitab sanlirini qayta hésablap hem lughettiki her bir kitabning izahliq tékisti bilen inchike sélishturush arqiliq, bezi kichik, emma muhim xataliqlarni bayqidim hem tüzitip qoyushni muwapiq kördüm. Aldi bilen, jedwelde ikki qétim tekrarlan’ghan töt aptorning ismi töt aptor emes, belki sekkiz aptor sanilip hésablan’ghan. Bular Jalalidin Behram (resimdiki 10- betning eng axirqi quri we 11-betning 1qurida), Gheyret Osman (resimdiki 12-betning eng axirqi quri we 13-betning 1-qurida), Mettursun Obulqasim (resimdiki 13-betning eng axirqi quri we 14-betning 1-qurida), Tursun Ömer (resimdiki 14-betning eng axirqi quri we 15-betning 1-qurida). Netijide aptorlarning sani 125 neper bolmay, 129 neper bolup xata hésablanghan. Andin, roman ismigha asasen érishilgen omumiy roman sani xata hésablan’ghan. Jedweldiki roman isimlirini munderijide bérilgen roman isimliri bilen birmu bir sélishturush hem qayta-qayta sanash arqiliq, roman sanining 279 parche emes, belki 270 parche ikenliki delillendi. Axirida, kitab sani, tom sanimu xata jemlen’gen. Yeni Jalalidin Behramning « Hayat Qismiti » namliq ikki tomluq romani bir tomluq , dep xatirilen’gen (resimdiki 11-bette) ; Muhemmet Barat Teshnaining üch parche romani qoshulup üch parche kitab déyilmey, ikki parche dep yézilghan (resimdiki 14-bette) ; Adil Imin Shadtékinning ikki parche romani qoshulup, ikki parche déyilmey, bir parche dep tizimlan’ghan (resimdiki 17-bet); Jedwelning eng axiridiki yighinda sanlar yuquridiki xataliqlarni hesabqa almighan ehwaldimu pütünley xata jemlen’gen bolup, töwendikidek toghrilash bérildi :
Jedwelde bérilgini Aptor Roman ismi (roman sani)
Tom sani
Jem’iy kitab sani 129 279 233 233
Toghrilap élin’ghini 125 268 308 308
Amannuri Abdurusulning ikki romani qoshulghanda
126 270 310 310
Démek, bu maqalining béshidiki « Uyghur romanlirining sani we dairisi » dégen témida tilgha élip ötülgen aptorning uyghur romanlirining ehwali heqqidiki xulasisini toghrilap mundaq yézish mumkin : Uyghur romanliri, aptor dégendek, « bir tomluq roman 243 parche, ikki tomluq roman 27 parche, üch tomluq roman alte parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche, yette tomluq roman bir parche, shéiriy roman üch parche, jem’iy 279 parche » bolmastin, bu « Lughet »ke kirgüzülgen Uyghur romanliri bir tomluq roman 240 parche (jedweldiki 238 parche bilen Amannuri Abdurusulning jedwelge kirgüzülmey qalghan ikki parche bir tomluq romani qoshulghanda), ikki tomluq roman 24 parche, üch tomluq roman töt parche, töt tomluq roman bir parche, alte tomluq roman bir parche bolup, jem’iy 270 parche. Bu romanlarni yazghan aptorlarning omumiy sani 126 bolup, buning ichide 14 neper ayal yazghuchi bar. Alahide körsitip ötüshke tégishlik bir nuqta shuki, aptor « yette
8
tomluq roman bir parche » dégenyu, lékin bu roman « Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining béshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »dimu körsitilmigen, « Lughet »ning ichki tékistliridimu chüshendürülmigen. Elbette, bu yerde déyiliwatqan yette tomluq roman Jalalidin Béhramning « Léyighan Bulaq » namliq romani bolup, her bir tomining nami oxshimaydu : « Üch Dost » (1-tom), « Üshshük Tegken Yapraqlar » (2-tom), « Qara Chayshapliq Qiz » (3-tom), « Qarchuqta Qatqan Qan » (4-tom), « Axirqi Doqal » (5-tom), « Yügensiz Ötmigen Yillar » (6-tom) we « Wisal Deqiqiliri » (7-tom). Jalalidin Behramning bu romanining 1-tomi Shinjang Uniwérsitéti teripidin 1997-yili 2-ayda neshir qilin’ghan bolsa, eng axirqi 7-tomi Milletler Neshriyati terepidin 2006-yili 4-ayda neshir qilin’ghan. Wahalenki, maqalining bash qismida yeni « Uyghur romanliri yézilghan tillar we terjime qilinish ehwali » dégen 3-nuqtida körsitip ötülginidek, aptor Xenzu tiligha terjime qilin’ghan romanlar qatarida Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » romanining ikki tomining xenzuchige terjime qilinghanliqini yazghan. Neme sewebtin Jalalidin Behramning bu romani « Lughet »te izahlan’ghan bashqa 9 romani qatarida orun almidi ? Aptordiki bixestilikmu yaki neshriyattiki tehrirlerdin xataliq öttimu ? Bu suallargha jawab tépishqa nailaj boldum.
2. « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti » diki romanlarni bashqa menbelerde bérilgen Uyghur romanliri bilen sélishturushtin qisqiche xulase
Mezkur maqalining eng deslepki qurlirida tilgha élip ötkinimdek, bu maqalini yézishqa türtke bolghini bir dostumning féyisbukta yollighan « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » témiliq bir uchur bolghan idi. Men bu uchurning https://ug.wikipedia.org ni menbe qilghanliqini bilgendin kéyin, bu tor bétidiki mezmunlarni, bolupmu romanlarning tizimlikini estayidil körüp chiqtim hemde bu tizimliktiki romanlarning aptorlirining ismi we romanlarning ismini « Lughet »te körsitilgen romanlar bilen birmu-bir sélishturup chiqtim. Netijide 101 parche romanning 92 parchisini Lughet »tin tépip chiqtim. Tapalmighan romanlar Abduwéli élining « Bedölet » (yene bir menbe http://www.uyghurpedia.com de « Bédölet Heqqide Qisse » ), « Mehdum Ezem We Uning Ewlatliri », « Apaq Xoja », « Turghaq Xojilar » ; Ablikim Sabirning « Ümid Yultuzliri » ; Perhat Tursunning « Ölüwélish Sen’iti », Tursun Rozining « Qurumas Derex », Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » we Memtili Hélimning « Qan’gha Boyalghan Sayram » qatarliq toqquz parche roman boldi. Bu yerde qoshumche tekitlep qoyidighinim, « 101 parche roman » tizimlikide Abdurahman Qaxarnng « Hayat siri » namliq romani « Hayat sepiri » dep élin’ghan ; Qeyyum Turdining « Qizil Tagh étikide » namliq romani « Qiziltagh Baturliri » dep élin’ghan. Men « Lughet »ke asasen birlikke keltürüp, bu romanlarning « Hayat siri » we « Qizil Tagh étikide » dep tüzitilishini tewsiye qilimen.
Buningdin bashqa, yene bir dostumning tewsiyesi boyiche, http://www.uyghurpedia.com (Uyghur énsiklopédiyisi) da körsitilgen «Uyghurche 100 nadir eser » dégen témida bérilgen eserler tizimlikini toluq körüp chiqtim hemde « Romanlar » qatarida körsitilgen 28 parche romanningmu « Lughet »te bar-yoqluqini tekshürüp chiqtim. Heyranliq bilen shuni
9
bayqidimki, bu romanlar gerche « Lughet » tiki yil chékige uyghun yeni 1950-yildin 2013yilning béshichiche neshir qilin’ghan bolsimu, Nesirdin Rabquzining « Qissesul Enbiya »4, xenzuchidin terjime qilin’ghan ikki parche roman « Su Boyida » bilen « Qizil Rawaqtiki Chüsh »we Erebchidin terjime qilin’ghan Jorji Zeydanning « Ramizanning On Yettisi » qatarliq töt parche romanni qoshmighanda, yene alte parche roman « Lughet» ke kirgüzülmigen bolup chiqti ! Bular Yüsüp Elyazning « éghir Tiniqlar » (1997-yili neshir qilin’ghan), Abduweli élining « Bédölet Heqqide Qisse » (1997-yili), Mirrehmet Siyit bilen Yalqun Rozining « Memtili Tewpiq » (1997-yili), Jalalidin Behramning « Léyighan Bulaq » (1996 – 2006-yilliri) we Abdulla Qadirining « Méhraptin Chayan » (1982-yili) bilen « Ötken Künler » (1983-yili ). Bu romanlarning nime üchün « Lughet »ke kirgüzülmiginini oxshashla sürüshtürüp éniqlash imkaniyiti bolmidi.
Uyghur romanlirini toghrisida melumat bergende, men nezirimizdin saqit qilishqa bolmaydighan yene bir muhim nuqta bar dep qaraymen, u bolsimu chet’ellerde yashawatqan uyghurlar yazghan romanlar. Alayli, Istanbul Taklimakan Uyghur Neshriyati neshir qilghan Söyün’gül Janishéf xanimning « Köz Yéshida Nemlen’gen Zémin » (2006-yili), Ziya Semedining « Ghéni Batur » (2018-yili) qatarliq romanlar. Bu romanlarmu elwette Uyghur romanliri tizimlikide tégishlik orun élishi kerek. Shunga bu jehettimu belgilik izdinishlarni élip bérish Uyghur romanchiliqining omumiy ehwalini aydinglashturushta muhim ehmiyetke ige.
Axirqi söz
Sadir Tursunniyaz Udunluqning bu « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti »de 2013-yilda neshir qilin’ghan romanlar toluq bolmayla qalmastin, 2014-yilidin 2016-yilining axirighiche bolghan ariliqta neshir qilinghan romanlarmu yoq. Oqurmenlerning semige selip qoyushqa tegishlik yene bir nuqta shuki, 2017-yili 2-aydin étibaren barliq neshriyatlarning Uyghur tili bölümliri yéngi kitab neshir qilishni pütünley toxtitip, ilgiri neshir qilin’ghan barliq kitablarni tekshürüshke buyrulghan.
Xulasilighanda, Uyghur romanlirining omumiy sani heqqide éniq melumat bérish hazirche mumkin emes. Wahalenki, 2013-yilning béshigha qeder neshir qilin’ghan romanlarning sanini yeni « Lughet »ke kirgüzülgen 270 parche roman, « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman »da körsitilgen tizimliktin « Lughet » te tépilmighan toqquz parche roman we «Uyghurche 100 Nadir Eser » dégen maqalidiki « Romanlar » qatarida körsitilgen 28 parche romandin « Lughet »te tépilmighan ikki parche roman (tépilmighan töt parche romandin « Bédölet Heqqide Qisse » bilen « Léyighan Bulaq »ni hésabqa almighanda) bolup, bularni jemligende, az dégende 281 parche roman barliqini jezimleshtürüshke toluq asasliqmiz. Roshenki, 2013-yildin 2016-yilning axirighiche neshir qilin’ghan romanlar ichide dadilliq bilen yézilghan hem neshir qilin’ghan, kitabxanlarning qizghin alqishigha érishken, yuquri süpette bésilghan romanlar Uyghur tarixida misli
4 Men bu eserni oqup baqmighan. Igilishimche, bu bir diniy eser iken. Nime üchün « Lughet »ke kirgüzülmiginini bilish mumkin bolmidi. Aptordin.
10
körülmigen bir yuquri pellige yetkenidi. Xalide Israilning « Altun Kesh » (2016-yili 4-ay 1bésilishi) we Tursun’ay Yunusning « Weten Söygüsi » (2012-yili 2-neshri, 2016-yili 12-ay 2bésilishi) qatarliq romanlarning Uyghur jemiyitimizde qozghighan küchlük tesirige, Uyghurlarning kimlik éngining mustehkemlishishide oynighan roligha hergizmu sel qarighili bolmaydu. Yash yazghuchi Gülchéhre Chongelem Ezizning « Qiriq Kéche » namliq edebiy xatirisi 2016-yili 3-ayda tunji qétim neshir qilinip, 2017-yili 1-ayda 48’000 tiraj bilen 6-qétim bésilip tarqitilghan. Uyghur roman yazghuchilar qoshunining nahayiti az bir qismini teshkil qilghan ayal yazghuchilirimizning romanchiliqtiki muweppiqiyetlirining özila bu qoshunning Uyghur romanchiliqida neqeder zor netijilerni yaratqanliqini namayende qilip turuptu. Shundaq dep éytishqa boliduki, Uyghur roman yazghuchilirimizning qolgha keltürgen muweppiyetliri ular Uyghur romanchiliq tarixigha yazghan öchmes sehipiler, Uyghur tarixidiki öchmes izlar bolup qalghusi !
Men tekitlep ötüsh zörür dep qarighan bir nuqta bar, u bolsimu Uyghur romanlirini bashqa tillargha terjime qilish mesilisi. Yuqurida sherhilep ötkinimdek, Uyghur romanlirida Uyghurlarning qedimki dewirdin bügün’giche bolghan turmush kartinilirimiz teswirlen’gen bolup, bizning tariximiz, yiltizimiz, kechürmishlirimiz hem bügünimiz romanlargha yughurulghan. Xelqimizning aile turmush ehwali, örp-adetliri, qaide-yosunlar, kishiler otturisidiki munasiwetler, meripetwerlik, wetenperlik qarashliri güzel tilimiz bilen shuqeder obrazliq teswirlen’gen. Uyghur romanlirini bashqa tillargha tejime qilish arqiliq Uyghur romanlirini dunyagha yüzlendürüp, bashqa milletlerge tonutush mahiyette xelqimizning ésil mediniy bayliqlirini alemge tonutush bolupla qalmastin, teximu muhimi, chet’ellerde tughulup chong boluwatqan, Uyghur tilimizni yaxshi bilmeydighan ewlatlirimizgha bu qimmetlik edebiy eserlerni özliri bilidighan tillarda oqush yaki anglash sharaiti hazirlashtur. Mundaqche éytqanda, ewlatlirimizning bu heqliq miraslirini ular érisheleydighanliki her xil yollar bilen ulargha yetküzüshtur.
Axirida, men roman söyer her bir Uyghurni Uyghur romanlirini bashqa tillargha terjime qilish, Uyghur romanlirini tizimlash we toluqlash ishlirigha köngül bölüsh, bolupmu 2013-yildin kéyin neshir qilin’ghan romanlarning tizimlikini turghuzush, hetta bu romanlarning qisqiche mezmunidin oqurmenlerni waqiplandurush arqiliq, téximu köp kishilerning Uyghur romanlirigha bolghan qiziqishi we chüshinishini qozghash we kücheytish üchün ortaq ejir qilishqa chaqirimen.
« Ish birlikte, küch ömlükte » (Uyghur maqal-temsilliridin)
Jenve, 2019-yili 2-ayning 6-küni.
Paydililan’ghan menbeler :
– « Uyghur Romanliri Izahliq Lughiti », Sadir Tursunniyaz Udunluq, 2015-yili 9-ay 1neshri, 2016-yili 8-ay 1-bésilishi.
11
– « Bügünki dewir Uyghur edebiyatida barliqqa kelgen 101 parche roman » (https://ug.wikipedia.org din élin’ghan) – «Uyghurche 100 Nadir Eser » ( http://www.uyghurpedia.com Uyghur énsiklopédiyisi)
Qoshumche :
« Uyghur yazghuchilirining 1950-yilidin 2013-yilining beshigha qeder yézilghan romanlirining ehwalini körsitish jedwili »ning fotograf resimliri
12
13
14
Tengritagh Akademiyesi 