Yazarmeni: Nuriye Rahman

 

 

Bügün seherde oyghinipla axshamqi hayajanlirimning yenila shu péti urghup turghanliqini hés qildim. Balkon’gha chiqip, seherning sap hawasidin toyup, toyup nepes aldim. Bu yil küz pesli tolime yaxshi ötüwatidu, bezide hetta temperatura 20°C din éship, ademge aram-bexishlik illiq hawa dawam étiwatidu. Qizimning öyi Arve deydighan bir deryaning boyida bolghachqa, her qétim qizimning öyige kélip qonup qalsam, seherde ornumdin turupla, balkon’gha chiqip, xuddi tunji qétim körüwatqandek, etraptiki menzirilerge zoq bilen qarap kétimen. Bügün méni kök asmanliq ochuq bir kün kütiwaldi. Seherning hawasi sel soghuq bolsimu, uyqudin yéngi oyghan’ghan ten’ge bösüp kirip, ademning rohini janlanduratti.  Mana sus yéshil qashtéshi renggidiki derya süyi tép-ténich éqiwatidu. Bir nechche ördek suda erkin üzüp yürüydu. Derya boyidiki ikki ret derexler gerche küz peslidin bisharet berip, yapyéshil yopurmaqlirining renggini  qizghuch, sériq, sus yéshil dégendek renglerge özgertken bolsimu, yopurmaqliridin ayrilishqa közi qiymay, ularni mehkem tutiwalghan bolghachqimu, yenila shundaq mezmut körünetti. Bu derexler arisidiki piyadiler yoligha chüshken küz  yopurmaqliri xuddi renglik payandazdek bu yolgha téximu güzel bir tüs bergen idi.

 

Aditim boyiche ishqa méngishqa tereddutlendim, emma kéche uyqulirimni alliqayaqlargha qachurup, méni xéli waqitlarghiche uxlatmighan tügimes oylargha, axsham qizim bilen bolghan söhbetlirimizge ixtiyarsiz qayta shungghudum.

 

Tönügün kechlik tamaqtin kéyin, qizim bilen parangliship olturup, bir kitab toghriliq söz échildi. Qizim u kitabni kitab ishkabidin izdep yürüp, qoligha bir xatire depterni aldi. Xatire depter nechche yillardin béri qolgha élinmighan bolghachqimu, üstige biraz topa-changlarmu qon’ghan idi.

 

– Hejepmu chirayliq tashliq xatiriken’ghu qizim ? Ekilinge, körüp baqay, -dédim men qiziqip.

 

Qizim xatirining üstini pakiz sürtiwetip: “ Bu men burun köchürüp yazghan, men eng yaxshi köridighan shéirlar apa, uzun boptu qolumgha almighili ” degech, xatirini manga uzatti.

 

Bu xatirining muqawisi biz Uyghurlarning neqqashliq sen’itige mayil resimlerge oxshap kétidighan,her xil renglik chéchekler bilen tolghan nepis bir parche süretlik tash idi. Birinchi bétini achtim. Qizim özining ismini Uyghurche yéngi yéziqta, kona yéziqta we xenzuche yézip bolup, dadisi we méning ismimni famililirimiz bilen qoshup kona yéziqta yéziptu. Bu betning etrapini ramkilap, güller, yultuzlarni sizip bézep, xuddi bu xatirisining kirish sözini bergendek boptu.  Ikkinchi bétige öttüm. Bu betning töt bulungigha hem addiy hem omaq kichik güller, otturisigha kichiktin tedrijiy  choghayghan halqisiman shekillik chéchekler sizilghan idi. Üchinchi bétige ötüshüm bilen, heyranliqim xuddi déngiz qirghaqlirigha urulghan dolqunlardek örleshke bashlidi. Bu bettin bashlap, qizim sol betke bir parche resim chaplap, ong betke shéir köchürüptu. Közüm derhal “Bahar Chillaymen” dégen témigha chüshti. Bu shéirni men nechche qétimlap oqughan, hetta bir nechche koblétini yadlapmu alghanidim. Xelqimizning qelib  töridin orun alghan meshhur  yazghuchimiz,  shairimiz merhum Abdurehim Ötkürning bu shéiri qehritan zimistanda ghal-ghal  titrigen qanchilighan yüreklerni illitmighan?! Qanchilighan ümidsiz rohlargha jan bérip, yéngi hayat yoligha bashlimighan?! Yene qanchilighan kishilergha gheyret, jasaret, ümid mesh’ellirini tutquzup, yüksek ghayining serkilirige aylandurmighan?! Bu, bu bir shéirla emes, bu bir abide, bu biz Uyghurlarning qiblinamisi! Töt köblet shéirni jarangliq oqup chiqtim. Shéirni oqup bolupla qizimdin :

 

– Bu xatirini qachan yazhgantingiz qizim? – dep soridim hayajan bilen.

 

– Shiwitsariyege yéngi kelgen waqtimda, yeni 14-15 yillar ilgiri. Siz aldirash bolghandikin, derslirimni öginip bolupla, shu kitab oqughach, yaxshi körgenlirimni köchüruwalghantim,- dep jawab berdi qizim.

 

Kéyinki betlerni örüshke bashlidim: Fransuzche addiy tildiki ikki parche shéirdin kéyin, inglizche “ Kechür déyish hemmidin tes söz bolsa kérek ” (“ Sorry seems to be the hardest word”), andin “Hemme dest turayli” (“All Rise”) dégen ikki naxshining tékisti turatti. Men qizim üch yashlargha kirgendila inglizche ögitishke bashlighan bolghachqa, 12 yéshida Shiwitsatriyige yéngi kelgende, fransuzchini téxi bilmigechke, inglizche sözlep, meqsidini chüshendüreleytti. “Blue” (“Kök”) dégen bir guruppining naxshilirigha tolimu hérismen idi. Shunga bu tékistlerni körüp ziyade heyran bolmidim.

 

– Shu chaghlarda ajayip yahxi körettingiz- he bu guruppidiki naxshichilarni?

– Hee apa, umu shundaq bir dewir idi….

 

Andin, bir türkche téma qoyulghan betke keldim: “Yagmurlar Islanmasin”. Bu bir muhebbet naxshisining tékisti idi.

 

– Qandaqlarche bu türkche naxshining tékistini köchürüp qaldingiz qizim?

 

Qizimning jawabini kütmeyla,  közlirim “ Iz” dégen serlewhige tikildi. Sol bétige qizimning 12 yashqa tolghan tughulghan künide biz shu küni olturup Jenve köli yeni Léman Köli seylisi qilghan paraxotning kapitani bilen chüshken resimi chaplanghan idi. Ong betige ulugh shairimiz merhum Abdurehim Ötkürning  töt köbletliq “Iz” namliq shéiri köchürülgen idi. Yaq, “Iz”ni shéir dégendin,  ötmishimizning yeküni, kelgüsimizning nishani dések téximu toghra bolidu! Qizim söz bashlidi:

 

– Apa, besh-alte yash chaghlirimda manga “Iz” we yene “Tügimes Naxsha”, “Heykel” dégen shéirlarni yadlatqan idingiz. Chong öylerge barsam bowam-momamlar, qorogha chiqsam xulum-xoshnilar “Dilfuruz “Iz” ni bir oqup béringe” dep turiwalatti. Bir qétim téxi “Yulghun” résturanidiki bir xetne toydimu men bu shérni diklamatsiye qilip bersem, bir nechche dadash kélip manga pullarni bérip ketkenidi. Ésingizdimu?  Shu waqitta ögen’gen shéirlirimni peqet untumaymen apa.

 

Ésimde bar, elbette. Qizim kichik chaghlarda özem yaxshi köridighan shéirlardin besh-altini qizimgha yadlatquzghan idim. Diklamatsiye qilghanda choqum toghra oqushini hem rohluq bolushini telep qilattim. Chünki men üchün bu shéirlar meshhur shairlirimizning milletke bolghan cheksiz méhir-muhebbiti we  kamaletke yetken eqil-idrek  tuyghulirining mehsuli bolupla qalmastin,  dewr boranlirida bihude tökülgen qan-ter bedilige kelgen muqeddes eser hem tépilghusiz meniwiy bayliq hésablinatti. Shuning üchünmu qizimni öyde diklamatsiye qildurghinimda sel boshangliq körülse, térikip kétettim, bezide zerdim bilen: “bundaq oqughandin köre, oqumayla qoyung. Yaxshi oqumisingiz, bu chong dadashlargha bihörmetlik qilghan bolisiz!” dégen waqtlirimda, qizim derhal xuddi hazir jengge atlinidighan kichik jengchidek qeddini ruslap, bu shéirlarni qayta-qayta diklamatsiye qilatti. Lékin her qétim bashqilar aldida diklamatsiye qilghanda bolsa, qilche tartinmay, estayidilliq bilen bir bashlap kettimu, “Toxtang! Boldi qiling!” démigüche, birnechche shéirni birining keynidin birini ulap,  shu qeder janliq hem jarangliq oqup kétetti.

 

Shu eslimilirim bilen yiraqlap kétiwetip, nezirim ixtiyarsiz shéir astidiki sus sériq rengde sizilghan qum barxanlirigha, qara renglerde sizilghan kichik-kichik ayaq izlirigha, qizghuch renglik kechlik upuq menzirilirige aghdi. Bu ay, bu künlerde eslidinmu yighlangghu bolup kétiwatattim, bu resimni körüp özemni tutalmidim. Yashlirim emdi manga boy bermeytti, xuddi yipi üzülgen marjandek, közümning hemmila yéridin tökülüshke bashlidi, goya manga : “Bizni erkin qoyuwet! Bizni hazir tökmey qachan tökisen? Bizni xoshalliq bilen, pexirlik bilen töküwatisen!” dewatqandekmu qilatti.Shundaq, men, qizimdin söyünuwatattim, qizimdin pexirliniwattattim, qizimdin razi boluwatattim. Qizimni baghrimgha bastim…

 

Biraz eslimge kéliwalghandin kéyin, téximu qiziqish bilen betlerni örüshni dawamlashturdum: bu bette meshhur qoshtilliq yazghuchimiz merhum Abdukerim Xojining “Heykel” dégen shéiri,  yanda qizimning  momisi Saadet Imin apamning boynigha gire sélip, mengzilirini yéqip, külüp  chüshken resimi, kéyinki üch bette ataqliq shair Tahir Talipning “ Sulayman Guwah” dégen shéiri, yene bir bette Abduxaliq Uyghurning “Oyghan” dégen shéiri… Shéirlarning her birini toluq hem awazimni qoyup bérip oqup chiqtim. Kéyinki bir nechche betlerge fransuzche, in’glizche, nemische shéirlar köchürülgen idi.  Andin, wujudumda yene bir yéngi dolqunlar kötürülüshke temsheldi. Köz aldimda men oqup baqmighan shéirlar: NimShehidning 20 kobletliq “Aldida” dégen shéiri, Tursun Beg Ibrahimning “Sekkiz Süritim” namliq satirik dastanidin élin’ghan yette koblétliq parche, dangliq shairimiz merhum Téyipjan Eliyopning “Tiwilgha” namliq shéiri, dangliq yazghuchi, shair Rozi Sayitning “Bil”, “Yürek sözüm” dégen ikki parche shéiri… Bu shéirlarni men rastla bilmeydikenmen. Birdin birdin oqup, xuddi bir yéngi enggüshter tépiwalghandek hayajanlinip sözlep kettim:

 

– Qizim, bu shéirlarni men oqup baqmaptikenmen, bek ésil shéirlarken!

 

Qizim temkinlik bilen söz bashlidi: “Men bu shéirlarni birnechche qétim oqup, yaxshiken dep tallap köchürgen idim apa. Méni del mushundaq shéirlar  “Sanga köydüm, manga köyemsen? Séni almisam ölimen” dégendek tétiqsiz naxshilardin yiraq tutqan. Adem kichikide alghan terbiye bek muhimken, ademge qaysi yolni boylap ilgirileshni ögitidiken. Shu terbiye bolghachqa, fransuzche yaki in‘glizche tillarda tallap oquydighan eserlirimmu yerlikler yaxturup oquydighan yaki edebiy ijadiyet mukapatlirigha érishken kitablar boldi. Buningdin kéyinmu mushu yölinishte mangimen. Waqtim bolsa, uyghurche kitablarni oqushni qayta bashliwalsam bolatti.”

 

Qizimni yene baghrimgha bastim: “ Rehmet qizim! Bu xatiringizdiki mundin on nechche yil ilgiri, emdila 12-13 yashlargha kirgen ösmür chaghliringizda  köchürüp yazghan, men hetta körüpmu baqmighan ésil  shéirlarni oqup, bir harduqum chiqqandek bolup qaldim. Gerche ana wetinimizdin 12  yéshingizda ayrilip bu yerge kelgen bolsingizmu, ishench bilen éytalaymenki, sizning Uyghur tilingiz,  milliy rohingiz, Uyghurluq ghoruringiz wetendin ayrilmay yashawatqan tengtushliringizningkidin artuq bolsa artuqki, hergiz kem emes! “Uchqundin yan’ghin chiqidu” dégen gep bar. Sebiy chaghlirngizda qelbingizning chongqur qatlamlirigha ornighan bu uchqunlar ilgiri bolsun, kéyin bolsun, choqum bir küni wetinimizge, xelqimizge bir kishilik hessingizni qoshalaydighan adem bolup chiqishingizgha türtke bolghusi.  Méni bekla xosh qiliwettingiz qizim! Ulugh Allaning manga sizdek bir perzent berginige ming ming shükriler jénim qizim!”

 

– “Apa, xalisingiz, bir-ikki shéirni ün’ge élip teyyarlayli, burun ishligen muzikilirimdin bu shéirlargha muwapiq kélidighanliri choqum chiqidu”-  dédi qizim.

 

Men goya del shuni kütüp turghandek, “Bolidu qizim, shundaq qilayli!” depla, muzika tallashqa kiriship kettuq.

 

Qizim besh yashlargha kirgende Ürümchidiki Sen’et Inistitotining dangliq pianino oqutquchisi Xurshide appaydin pianino dersi élishni bashlighanidi. Aridin bir nechche ay öter-ötmeyla, qizimda xéli ilgirilesh boldi. Shunga dadisining anche  qoshulup ketmiginige qarimay, bir pianino sétiwaldim hem künde yénida turup meshiq qildurdum. Deslep qizimgha mekteptin kélip tapshuruqlirini ishlep bolghandin kéyin, sirtqa chiqip, mehellidiki balilar bilen bille oynashning ornigha, pianino aldida olturup birer saet meshiq qilish éghir keldi. Hélimu ésimde, sirtta balilarning chuqan sélip oynighan awazlirini anglap, qizimning qoli pianinoda, emma manga yalwurghandek yighlamsirap qarashliri, bezide hetta özümningmu bel qoyuwetkülirim kélip ketkenliri.

 

Qizim kichikidinla xuddi chong ademni kichiklitip qoyghandek bir ishni chüshendürsem  chüshinetti, jahilliq qilmayti. U chaghlarda men Xurshide appayning ikki balisigha in’glizche deris ötettim. Hésabta Dilfuruzning bir saetlik pianino dersi ikki balining bir saetlik in’glizche dersige barawer bolatti. Hurshide appayning baliliri tolimu omaq hem eqilliq balilar bolup, her bir saetlik derisni shundaq yaxshi öginiwalatti. Mushu teriqide bir nechche yil dawamlashturup, kéyin men Shiwitsariyige oqushqa ketkendin kéyin, qizim her türlük sewebler tüpeyli, pianino dersini hem özi chélip meshiq qilishlarni tashlap qoyghan idi. Qizim Shiwitsariyige kélip, toluqsiz otturini yaxshi oqup püttürüp, toluq otturigha chiqqanda mejburiy tallinidighan ders qatarida yaki resim dersi, yaki muzika dersi tallash mejburiyet boldi. Her ikkimiz ikkilenmeyla muzika dersini talliduq. Bu qizim üchün burun ögen’gen pianinoni qayta tépiwelish, qayta öginish pursiti idi. Men üchün bolsa, bu yéngi iqtisadiy chiqimni hel qilish üchün köprek ishlesh, téximu iqtisatchan bolushning bishariti idi. Chünki heptide bir qétim baridighan, 45 minuti 80 franikliq shexsiy pianino dersini uda ikki yil dawamlashturushtin bashqa,  bir pianino sétiwelish zörür idi.  U waqitta qizimgha méning chüshendürüshim hajetsiz boldi. Chünki u özi körüp turiwatatti: men bashqilargha ikki saet fransuzche dersi yaki üch saet xenzuche dersi ötkendila, qizimning bir saetlik pianino dersining puli chiqatti. Shu teriqide her ikkimiz teng tiriship, ikki yildin kéyin, toluq otturini püttürüsh dissértatsiyisini yaqlash waqtimu yétip  keldi.

 

Qizim mektep pütturüsh dissertatsiyisining témisini “ Héslirimni muzikilirim bilen anglitay” (fransuzche:  “Mes sentiments à travers ma musique”) dep qoyghan bolup, özi ishligen töt  parche muzika arqiliq, özining xoshalliq, qayghuluq, ümidsizlik we ümidwarliqqa oxshash héssiyatlirini ipadiligenidi. Dissértatsiye bahalash hey’itidiki üch proféssorning aldida qizim bu muzikilirini pianinoda temkin orunlap, nahayiti yuquri bahagha érishti. Toluq otturini püttürgende qizimla emes, hetta oqutquchilirimu qizimning muzika Institotida oqushini teshebbus qilghan bolsimu, men qet’iy qoshulmighan idim. Qizim mening “put tirep turghudek asaslirim” gha qayil bolup, Muzika Inistitotida oqush arzusidin waz kechken idi. Wahalenki, qizimning  ene shu toluq ottura mektepte oquwatqan chaghlirida ishligen muzikiliri heqiqeten ademning yürek tarlirini titritidighan, xiyal kepterlirini yiraq-yiraqlargha uchurup kételeydighan muwepiqiyetlik muzikilar idi, hetta bir nechche uyghurche shéirlarni yézip, özi ishligen muzikigha sélip, naxshisini manga éytquzup ün’gimu alghanidi.

 

Mana hazir qizimning del shu chaghlarda ishligen muzikiliridin tallap olturattuq. Muzikilarni anglighach, shéirlarni oqup körettuq. Nahayiti tézla, dangliq shairimiz Tahir Talipning  “Sulayman Guwah” dégen shéirigha mas kélidighan bir muzikini talliwalduq. Muzikining rétimliri shéirgha shuqeder mas kelgen idiki, xuddi tikküchi usta ölchep késip tikken pelto igisige  xopmu yarashqandek tuyulup ketti. Birnechche qétim sinap körüp, resmiy ün’ge alduq hem axirqi nusxisini ün-tünsiz olturup anglap, tügigende bir-birimizge qariduq. Her ikkimizning közliri nemlengenidi…

 

50 nechche yilliq hayatimda nahayiti küchlük hayajan’gha tolghan chaghlirim az bolmighan, emma axshamqidek bir nechche saet dawam etken bu xil teswirligüsiz shadliq  qaynimida tunji qétim örkeshlishim.  Bu némedégen ésil tuyghu-he?! …

 

Bügün bir künüm bir tereptin ishlep, bir tereptin oylap, tolimu jiddy ötkendek tuyuldi. Kechte qizim bilen pütüshkinimizdek, qizimning xatirisidiki bashqa shéirlarni yene qizim özi ishigen muzikilar bilen qoshup ün’ge alimiz. Ishinimenki, tilgha alghuchilikimu yoq bu  zerriche méhnitimiz bizdin waqitsiz ayrilghan meshhur ediblirimiz we arimizda bar bolsimu, lékin qelemliri sundurulup, yézish hoquqidin mehrum qilinghan el söyer yazghuchilirimizgha bildürgen yüksek hörmitimizning ipadisi bolup qalghusi!

 

 

Izahat: Mezkur maqalining ün’ge élin’ghan nusxisidiki muzikini qizim Dilfuruz Ghéni

ishligen.

 

2018-yili 28-öktebir, Jenve.