Yazarmen: Kurasch Umar Atahan

1. Dunyadiki Dinlar we Jemiyet Tereqqiyati Heqqide

Hazir dunyada yüzligen dinlar bar bolsimu, asasliqi Budda dini, Yahudi dini, Hiristiyan dini we Islam dini qatarliq tört asasliq din bar. Uyghurlarning tarixi tereqqiyati intayin uzun bolup, oxshimighan dewirlerde yoqarqi dinlarning hemmisige étiqat qilghan we bu dinlarning pelesepesini janliq özleshtürüp, dunyada tengdishi we xili az tépilidighan mol, mezmunluq we renggareng Uyghur medeniyitini yaratqan. Uyghurlar ming yildin béri gerche islam dinigha étiqat qilip kéliwatqan bolsimu, milliy medeniyitidin Shaman, Tengrichilik, Maniy étiqadidin bashlap biz yoqarda sanighan Buddizim, Yehudizim, Xiristiyanizim we Islamizimliq eqidisining pelesepisinng iznalirini tapqili bolidu. Bu xil alahiydilik tereqqiy qilghan sheherleshken xeliqlerde az körülidighan alamet bolup, Uyghurlarning hayati küchini urghutup, ichkiy yüzlinishchan, békinme we qalaq emes, tashqiy yüzlinishchan, tereqqiperwer we ilghar tiptiki bir medeniyetning shekillinishige türtke bolghan.

Dinlar qarangghuluq dewridiki eng deslepte insaniyetning balilarche tepekkuridin köklep chiqip, waqitning ötüshi bilen eqil, bilim we tejiribe arqiliq özining xas pirinsipi asasida tediriji béyip, oxshimighan dewirdiki insanlarni rohiy we meniwiyet jehettin ozuqluqlandurup, jemiyet tereqqiyati üchün xizmet qillip kelgen. Tarixi we arxélogiyelik tetqiqatlar ispatlidiki hazirqi zamandiki asasliq dinlarning hemmisining eslide yiltizi bir bolup, oxshimighan jughrapiye, medeniyet we iptidayi étiqatlarning tesiride gerche pelesepe jehettin bir-birge asasiy jehettin oxshisimu, yene bezi tereplerdin öz-ara inkar qilidighan, étiqat qilish shekli oxshimaydighan bugünki halitige kelgen.

Insaniyet jemiyiti téxi anche tereqqiy qilmighan eshu qarangghuluq yillarda dinning insaniyet üchün meniwiy jehettin qanchilik derijide muhim bolghanlighini teripleshke heqiqiten til ajizliq qilidu.Tarixtin béri din medeniyet bilen, medeniyet din bilen öz-ara kiriship ketkenliktin, shexistin ailigiche, ailidin jemetkiche, jemettin milletkiche bolghan bir pütün jemiyet din we diniy étiqat bilen alahiyde bir xil munasiwette bolup keldi.Din medeniyetning shekillinishi, medeeniyet bolsa dinning takamullishishigha tesir körsetti. Qedimqi jemiyettin künimizgiche din biz insanlar üchün arzu, ümit, sebir, ilham, medeet bolupla qalmay yene mektep, pelesepe, exlaq we yol bolup keldi!

Insanlarning bolupmu Milletlerning oxshimighan qittelerde öz aldigha bésip ötken tereqqiyat jeryani shekillendürgen özige xas bolghan rayon xaraktérliq medeniyetler eshu dinlarni merkez qilghan halda tediriji shekillendi we takammullashti. Yersharidiki renggareng ériq we milletlerning peyda bolishida, insaniyetning baliliq dewride shekillen´gen eshu bir-biridin periqlik dinlarining öz-ara ijabiy roli we tesiri inatyin chong boldi. Kichik dinlar asasida peyda bolghan meheliwiy medeniyetler öz-ara singiship, tarixi tereqqiyat jeryanida arqa körünishi chong dinlargha chétilidighan medeniyetlerge qoshulup, periqliq qebililerning bugünkidek milletlerge, milletlerning érqiy we kultural jehettin güllinip, bugünkidek yersharilshqan ortaq tereplirining shekillinishige türtke boldi.

Hazirqi dunyada yüzligen din bolsimu, ularning ichide yer shari xaraktérliq 4 din bar bolup bularni kélip chiqish tarixi asasida sanisaq, Budda dini, Musewiy dini, Xiristiyan dini we Islam dini qatarliqlar bar.

Budda dini: Budda dini dunyadiki chong xelqaraliq dinlarning biridur. Ilmiy tetqiqatlargha qarighanda Budda dini miladidin burunqi 6- esirning axiri we 5- esirning bashlirida shimali Hindistanda yashaydighan Saklar- Uygurlarning qedimqi ejdadi hésaplinidu- ning dewlitide peyda bolghan bir din bolup, peyghembiri Siddharta Guatama Sakyamunidur. Siddharta Guatama Sakyamuni elide Sak dewlitining shahzadisi bolup, weliehdiliktin yeni texttin waz kéchip teqwaliq yolini tutqan. Peyghember bolghandin kéyin bashqilar teripidin Buddah yeni Oyghaq adem, Heqiqetning Pishwaasi, dep nam alghan. Budda dini Siddharta Guatama Sakyamuni Buddaning köpünche hayatliq we ölüm, baqi we paniy dunya, Xuda we Adem, Dozaq we Jennet, Melek we Sheytan, yaxshiliq we yamanliq, kiche we kündüz, qelib we ang heqqidiki bir yürüsh telimatliri asasida shekillen´gen din bolup, bu dinning tüp ghayisi bashqa dinlar bilen asasen oxshash bolsimu, hayatliq pelesepisi, teshkillinishi we ibadet shekli jehettin bashqa üch chong dindin alahiyde periqlinidu.

Budda dinining hayatliq pelesepisi özgüche bolup, mutleq tughum we mutleq ölüm mawjut emestur. Bizning ömür diginimiz tughum bilen bashlinip, ölüm bilen axirlashmaydu. Dunya bir pütün bolup, mawjutluq xuddi kiche bilen kündüzdek, Qish bilen yazdek, bahar bilen küzdek almiship we tekrarlinip turidu. Qarangghuluq bilen yoruqluqning kürishi mengü dawamlishidu. Yaxshi ish qilghanlar yorughluqqa irishidu, yaxshilar bilen birge yaxshiliqqa; Yaman ish qilghanlar qarangghuluqqa mehkum bolidu, yamanlar bilen yamanliqqa qarap sürilidu!-,dep qaraydu.

Medeniy maarip we Edebiyat-sennet deslepte emdila peyda bolghan dinlarning tarqilishi üchün asas salghan bolsa, keyin Dinlar Ilim-pen anche tereqqiy qilmighan qedimki jemiyette medeniy-maarip we edebiyat-sennetning hamiysi we herketlendürgüch küchi bolup qaldi.

Medeniy-Maarip, Bilim-Téxnologiye we Edebiyat-Sennet qatarliqlar dindarlar we diniy jemiyetlerni bashquridighan shu dewirdiki yoquri tebiqe kishilliri we aqsöngeklerining biwaste kontrollighida idi. Eshu dewirlerde Insaniyet jemiyiti diniy kitaplarni, diniy alimlarni, diniy jamaetlerni we diniy mekteplerni merkez qilip, bir-birige parallil haldiki öz-ara riqabet we küresh ichide birlikte teng mawjut bolup turidighan alhiyde bir  sistima shekillendürgen idi. Bu hökmaran siniplarning monopollighi astidiki sistima jemiyet ezalirining öz tebiqisige uyghun shekildiki ilmiy sewiyesi we meniwiyitining kélishishi, ayiliwiy adetler we munasiwetlerning shekillinishi, örpi-adetlerni ölchem qilip jemetlerning teshkillinishi, awal qebile andin kéyin millet we dewletlerning qurulishigha qeder aktip teysir körsetti.

Dunyadiki nurghun milletlerning tarixta qandaq yashighanlighi, qandaq dinlargha étiqat qilghanlighi we qandaq medeniyetlerni yaratqanlighi heqqide özige xas yazma, arxologiyelik yaki aghzaki melumatlar kam bolghachqa yaki tamamen digüdek yoq bolghachqa, yoqarda tilgha élin´ghan milletlerning tarixi, medenyiti we dini étiqadigha resmiy ayit bolghan pikirlerni qilghili bolmaydu.

Kishini xushal qilidighini Uyghur tarixi oxshimighan shekilllerde yeni yazma yadikarliqlar, medeniyet yadikarliqliri, asare etiqiler, örpi-adetlirimiz, edebiyat sennitimiz, muzika miraslirimiz arachiliqi bilen bugünki dewrimizgiche xéli etrapliq yétip kelgen milletlerning biri bolup, Dunya tarixchiliri, Anterpologliri, Arxélogliri, Tilshunasliri, Sotsologliri, Türkologliri, Uyghurshunasliri  we Téologliri Uyghur xelqi we medeniyiti heqqide bes-beste qelem tewritip sanap tügetkili bolmaydighan derijide ilmiy izlinishlerni élip bérip muhteshem netijilerni qolgha keltürdi.

Uyghurlar heqqide Türkologiyeni merkez qilip élip bérilghan, hetta kölimi yershari xaraktérliq kingeygen herxil tetqiqatlardin melum bolishiche ejdatlirimizning bir millet bolup uyushush üchün eng az digende 10,000 yilliq tarixiy kechmishni -Bolupmu Asiya-Awropa xeliqliri heqqidiki yazma yadikarliqlarda her xil shekilde tilgha élin´ghan axirqi ikki ming yilliq jeryanni- bashtin kechürgenligi heqqide xéli etrapliq we kishini qanaetlendürerlik derijide melumatlar bar!

2.Uyghurlar we Uyghurlarning Diniy Étiqadi Heqqide

Uyghurlar Ottura Asiyadiki asasliq Awropa érqigha, qismen Asiya érqigha mensup bolghan, olturaqlishish we sheherlishish qedimi birqeder tiz, edebiyat-senniti, qol-hünerwenchiligi, Déhqanchiliq we charwichiliq ishliri tereqqiy qilghan bir xeliqtur. Ejdatlirimiz büyük türkistanda qurghan Asiya Hun Émparaturliqi, Köktürük Émparaturliqi, Uyghur Émparaturliqi, Qarahanilar Hanidnliqi, Uyghur Édiqut Dewliti, Temüriler dewliti, Uyghur Seyidiye Xanli qatarliqlar we qurulishida Uyghurlar muhim rol oynighan dewletlerdin Awropa Hun Émparatorluqi, Hazar Dewliti, Seljuqilar Xanidanliqi, Mongghul émparaturliqi, Osmanniye Sultanliqi qatarliqlarni köz aldimizgha keltürsekla Uyghurlarning étnik alahiydiliki, dewletchilik tarixi we medeniy höyatini közaldimizgha keltüreleymiz.

Uyghurlarlarni we Uyghur medeniyitini  Türkiy xeliqlerlerning we medenyitining yiltizi dep teripleshkimu bolidu. Uyghuristanda Uyghurlardin bashqa yene Uyghurlargha qandash we qérindash kilidighan Üzbeg, Qazaq, Qirghiz, Tajik, Mongghul qatarliq Uyghurlarning din we medenyet jehettin izchil tesirige uchrighan, uyghur tilida ana tilidek yézip we sözlisheleydighan oxshimighan xeliqler yashaydu. Gheriplik we Sheriqtiki Tarixchilar, Arxeloglar, Türkiloglar, Anterpologlar, Tilshunaslar we Uyghurshunaslar Uyghurlar we Uyghurlarning kélip chiqishi, Turmush adetliri we Medeniyet tereqqiyati toghrisida toxtulup, Uyghurlar Asasliqi merkizi Asiyadiki qedimqi Ariyan tipidiki qebililer we xeliqlerdin teshkil tapqan we shekillen´gen sheriqtiki aqtenlik millettur, dep qaridi.

Alimlar yene Uyghur millitining kélip chiqishi heqqide bugünki ilim-penning barliq ewzelligidin paydilinip turup, maraponche köp qirliq métodlarda izdinish we tetqiqat élip bérip, Uyghur millitining onming yillardin béri hazirqi Uyghuristanni asas qilghan halda, Awropa-Asiya quruqlughining herqaysi jaylirida paaliyet élip barghan bir aktip xeliqlighini lighini ispatlap chiqti! Awarlar, Hunlar, Hazarlar, Türükler we Mongghullarning Asiya, Afriqa, Awropa we Amerika qatarliqlargha qilghan yürüshliri we köchüshliri qatarliqlarning Uyghurlar bilen alaqisi bolmighanliri asasen yoqtur!

Xelqaradiki Uyghurshunaslarning Uyghurlarning étnik kélip chiqishi, medeniyiti we siyasiy hayati heqqideki tarixiy, arxélogiyelik we genokologiyelik ilmiy tetqiqat netijiliridin qarighanda, emgekchen ejdatlirimizning eng az bolghandimu 5 ming yillardin béri Turan dep atalghan keng jughrapiyede chong we merkizi sheherlerlerge tarqilip yashap kelgenliki melum bolmaqta.

Uyghurlar yene Tarixta Abriyan-Sak-Saka-Hun-Tochar-Köktürk-Uyghur dep atalghan qedimiy xeliqlerni oq yiltizi qilip, özi bilen birge we xoshna yashap kelgen Asiya tipidiki bezi kichik xeliqlerni özige yughurup shekillinip bugünki halgha kelgen, sheriqtiki yigane gherip millitidur. 

Uyghurlar asasliqi Ariyan xeliqlirige mensup bolghan aq tenlik Awropa ériqdiki Ariyan-Sektay-Sak qebililer ittipaqi asasida Onuyghur we Toqquz Oghuz digen namda birliship, tarixta nurghun dewletlerni qurghan.Uyghurlarning biwaste ejdatliri tarixning oxshimighan dewirliride Shimalda Altay Taghliri hawzisidiki Andronow- Minosénik, Urhun, Yéngisay we Sélinga wadisida  we Tengritaghlirining shimalidiki Perghane Wadisi, Issiqköl, we Yettesu Rayonida, Zhungghar Oymanliqidiki Beshbaliq rayoni, Tengritaghning jenubidiki Teklimakan oymanlighidiki Tarim Deryasi, Könchi deryasi, Yorungqash Deryasi hawzisida, Qeshqer Tüzlengligidiki Tümen Deryasi, Qaydu Deryasi we Chaqmaq Deryasi, Tengritaghning Sherqidiki yeni Seydam Oymanlighidiki Kengsu Wadisi, Turpan-Qomul-Toqsun wadisi qatarliq keng we payansiz  ketken jughrapiyede topliship olturaqliship qanche ming yillardin béri sheher hayatida yashap kelgen bir qedimiy medeniyetlik xeliqtur!

Alimlar, tetqiqatchilar we kespiy xadimlarning tilgha élishiche Uyghurlar Awropa-Asiya quruqlughidiki eng bashta yerlishik hayatqa köchüp, sheherlishish dewrini bashtin kechürgen, öz aldigha til-yéziqi We resmiy edebiyati bolghan, teshkillinishke we teshkilleshke mahir, köp xil din we til yéziq qollanghan, özini we xoshnilirini we dunyani tonup yetken Beglik, Dewlet we Xaqanliq derijisidiki hakimiyetlerni öz medeniyitige tayinip, öz aldigha idare qilalaydighan we bashqa milletlerning hakimiyet ishliridamu aktip rol alghan we az tépilidighan bir  medeniyetlik bir millet ikenligi hichqandaq izahatni we shek-shühbeni telep qilmaydighan derijide melumdur! 

Sherqiy Asiyaliqlar jümlidin Xitaylar gherbidiki keng ketken Turan tupraqlirigha uzan´ghan yipek yoli, dep atalghan quruqluq yoli arqiliq, Yersharining hemme yérini medeniyet jehettin xuddi sirliq bir altun zenjirdek bir-birige baghlap turghan Uyghurlarning wastiside dunyadiki dangliq medeniyetlerni shundaqla Budda dini, Xiristiyan dini, Maniy Dini we Islam Dini qatarliqlar bilen deslepki qedemde tonushup chiqti!

Tarixning eng qarangghuluq dewirleride Uyghurlarning ejdatlirining zadi yene qandaq dinlargha étiqat qilghanlighini biz hazirche toluq bilmeymiz. Shunisi Éniqki Tarixi we Arxélogiyelik melumatlardin qarighanda Uyghur xelqi qanche ming yilliq medenyet tereqqiyati jeryanida xuddi dunyadiki bashqa milletlerdek köp xil dinlargha étiqat qilip kelgen. Uyghurlar Tengritaghning Shimali, Jenubi we Sherqide yashap kelgen, Asiyadiki qedimqi medeniyetlik milletlerning biri bolup, din Uyghurlarning medeniyet tereqqiyatidamu körünerlik ijabiy rol oynap keldi. Ishenchlik menbelerdin qarighanda Uyghurlarning qedimqi dewirdiki ata-bowiliridin hésaplanidighan Sumérlar, Sakalar, Tocharlar, Hunlar, Köktürkler we Uyghurlarlarning tarixning oxshimighan dewirliride bezidde bir we bezide birqanche din´gha tengla waqqitta étiqat qilghachqa, bu hadiseler öz nöwitide milliy medeniyitimizde békinme halettiki emes, bashqa medeniyetler bilen uyum ichide tereqqiy qilidighan alahiyde özgüchilik shekillendürgen.

Etrapimizdiki biz Türkiy xeliqlerge yéqindin we uzaqtin munasiwetlik bolghan xeliqlerning yashighan jughrapiyesi, dini étiqadi we medeniyiti qatarliqlar diniy eqidimizning we milliy medeniyitimizning peyda bolishi we tereqqiy qilishi we barghanche mukemmelliship bugünkidek haletke kélishige oxshimighan derijide sewepchi bolghan.

Uyghurlarning tarixta étiqat qilghan dinlari we yéziqlirining Üch qite xeliqliri hésapla´ghan hindilar, misirliqlar, iranliqlar, shimaldiki atliq milletler, Yunanliqlar we ottura sheriqliqler bilen zich alaqisi bardur. Ejdatlirimiz tarixta soda sétiq, sayahet, herbiy yürüsh we ilim tehsil qilish sewepliridin dunyadiki oxshi,ighan xeliqler bilen yéqin kélish-bérish alaqisi ornatqan bolup, bezi nersilerni chet-ellerdin ügünüp, bezi nersilerni dunyagha tarqitip, insaniyet medeniyitining güllinishi üchün shanliq töhpilerni qoshqan.

Uyghurlar qanche ming yilliq tereqqiyat jeryenida Sansikrit yéziqi, Qarushta yéziqi, Türkirunik yéziqi, Süriyani yéziqi, Erep yéziqi, Latin yéziqi, Xitay yéziqi we Islawiyan yéziqi qatarliq 10 din artuq yéziqlarni qollunup kelgen. Biz yoqurda tilgha alghan yéziqlarning yene din we medeniyet arqa körünüshiri bar bolup, millitimiz qedimqi  Sumérlar, Hindilar, Misirliqlar, Yunanliqlar, Ibraylar, Xitaylar we Iranliqlar bilen parallil shekilde özimizge ayit bolghan Tutimizim, Tengrichilik, Shamanizimdin bashqa yene tarixning oxshimighan dewirliride Hinduizim, Buddizim, Musewiylik, Xiristiyanliq, Maniyxayizim we Islamizim qatarliq dinlarghamu étiqat qilghan. Uyghurlar Hun, Hazar, Awar, Türük we Mongghullarning herbi yürüshliri jeryanda medeniyet, sapa we étiqat jehettin dunya milletliri bilen bir pütün haletke kelgen xeliqqe aylinip, bashqa medeniyetlerge anche oxshap ketmeydighan ilghar bir medeniyet tipini shekillendürgen.

Milliy dewetler téxi toluq shekillenmigen qedimqi jemiyette oxshash jughrapiyediki xeliqler- Oxshimighan ériqtiki xeliqler we öz-ara qandash xeliqlerning daxil bolishi bilen- Ortaq kélidighan qandashliqqa ige sulale, xanidan we küchlük jemetlerning bayriqi astida birliship, bu halet axirlashqiche bolghan dewirde oxshash bolghan medeniyet we oxshash bolghan étiqat chembirikini shekillendürgen.               Meselen: Hun dewri medeniyti, Quyashqa choqunushni asas qilghan; Köktürük dewri medeniyiti, Köktengri dinigha choqunushni asas qilghan; Uyghur Dewri Medeniyiti, Buddizim we Manixaiyizimgha choqunushni asas qilghan; Qaraxaniylar dewri medeniyiti, Islam dinigha choqunushni asas qilghan; Monggul dewri medeniyiti Shaman, Hiristiyan we Nistoriyan dinlirini asas qilghan bolup, bu dinlar Uyghur jemiyitige jiddiy tesir körsütüp, Uyghur medeniyitini ötkünchi xaraktérdiki békinme we buruqturmichiliqtin qurtuldurup, meniwiyitimizning dunyawiylishishigha türtkilik rol oynighan.

Tarixta Bugünki Uyghurlarning ejdatliri idare qilip kelgen yipek yoli, peqet yipek almashturushla emes belki köpraq medeniyet almashturush rolini oynighan alemshomul bir yoldur. Uyghurlar uzaq ötmüshtin yéngi déngiz yolliri échilghuche bolghan tarixiy dewirlerde Yeni Asasliqi Hun, Köktürük, Uyghur we Mongghul dewirliride izchil halda bu yolning eng aktip paaliyet qilghuchilirining rolini öz qolida tutqan bir millet bolghachqa, özining meripetperwergi, tereqqiyperwerligi we insanperwerligi bilen Uyghuristanda sintizlen´gen sheriq we gherip medeniyiti arqiliq bir tereptin özini medediyet jehettin küchlendürse yene bir tereptin Uyghur medeniyitining dunyagha tarqilishigha we tonulishigha aktip töhpe qoshqanidi.

Uyghurlarning kultural téritoriyesini asas qilghan yipek yolining hökmaranliq hoquqi tarixiy Mongghul istilasigha qeder hetta Monghul istilasidin kéyinki 100 yillardimu Uyghur xelqining qolida bolghanlighi üchün, Asiya, Awropa we Afriqani baghlap turghan bu yol Uyghurlarning ilim-pen, iqtisad we edebiyat-sennette yüksilish üchünla paydiliq bolup qalmay, belki pütkül ottura asiya xeliqliri üchünmu til bilen teripligüsiz derijide her türlük menpeetlerni élip keldi.

Uyghur Ilide Güllen´gen iqtisad keng ketken Turan tupraqlirini gherip bilen sheriqning medeniyet almashturush merkizige alandurdi. Sekkiz dewlet armiyesi xitaylarni öz ichige alghan Menching Émparaturlighining sheriqtiki derwazillirini zembirek oqliri bilen parchaqlap tashlap, Xitaylarning Pekindiki dangliq Yüenmingyüen baghchisigha bésip kirip ot qoyiwetken´ge qeder Asiyada Uyghur medeniyiti güllen´gen medeniyet qatarida rol élip kelgenidi. Hindistan, Misir, Babilon, Yunan we Awropa medeniyetliri Uyghurlar arqiliq-Uyghur medeniyet eglikide tasqilip, Asiyagha yarisha sintizlen´gendin kéyin bozqir milletliri we dunyadin bixewer quduqtiki paqidek dunya mushu, dep yashawatqan, Manzhu istilasi we qul qilishigha uchrap, ewlatmu-ewlat bikinme halette yashawatqan Xua-Shiyalargha yeni hazirqi Xitaylargha yétip bardi. Meselen Budda medeniyiti, Xiristiyan medeniyiti we Islam medeniyiti we Awropaning19-esirde moda bolghan sekuler medeniyiti qatarliqlar eng awal biz Uyghurlar aqrqiliq Xitaylargha tarqaldi.

3-Tarixta Uyghurlar Étiqat Qilghan Dinlar

Hazirqi zaman Uyghur medeniyitini chüshünish we Uyghurlarning kélichigi heqqie mulahize qilish üchün tarixta Uyghurlar bilen biwaste munasiwtlik bolghan dinlar heqqide qisqa toxtulup ötsek xata qilghan bolmaymiz!

Uyghurlar Tarixiy asare etiqeler, arxélogiyelik bayqashlar, örpi-adetler, qayide-yosunlar we yazma yadikarliqlardin melum bolishiche tarixning oxshimighan dewirliride oxshimighan dinlargha étiqat qilip, Axiri Qaraxanilar Hanidanliqi dewrige kelgende resmi halda Islamlishishqa bashlighan. Islam dinini alahiyde tonushturmisaqmu Uyghurlar asasen digüdek bilgechke, töwende tarixta Uyghurlarning ejdatliri étiqat qilghan birqisim muhim dinlarni qisqiche tonushturup ötümiz.

Uyghurlar étiqat qilghan din we eqidilerdin  Tengrichilik dini, Shaman dini, Maniy dini , Budda dini, Yehudi dini, Xiristiyan dini, axirida Islam dini qatarliqalrni misal keltürüshke bolidu.

1.Tengrichilik dini: Tengrichlik yene bir ismi Shamanizim Uyghurlarning qedimqi ejdatliri étiqat qilghan tek tengrilik bir din bolup, yiltizi qedimqi animizimliq étiqatlardin Uyghur Tutimizimgha bérip chétilidu. Gérman Enziklopédiyeside „Tengrismus ist ein Sammelbegriff für eine alte Religion der Turkvölker  und  Mongolen in Zentralasien, die aus dem noch älteren altaischen Schamanismus hervorgegangen ist.“ Yeni Tengrichilik Altaylarda peyda bolghan deslepki shamannismus ediologiyesidin shekillengen, Turan tupraqliridiki Türükiy we Mongghul nesillik xeliqler ishinidighan tarqaq shekildiki qedimiy diniy chüshenchilerning ortaq namidur,-dep qeyit qilinghan.

Tengrichilik dinining xudasi alemlerning yigane ependisi köktengridur. Kök tengri tektur, shiriki we hemrasi yoqtur. Bugün oxshimighan menbelerde Shamanizim dep tilgha éliniwatqan toxtimay tetqiq qiliniwatqan bu dinning ilmy atilishi Tengrizim yeni Tengrichilik bolup, bu dinni köktengiri dini, yaki Shamanzim dep atash ilmiy jehettin xatadur. Köktengri we Shaman atalghulirining gerche Tengrizim/Tengrichilik bilen alaqisi bolsimu, her ikkilisi Tengrichilik/Tengrizim digen atalghuni toluq ipadilep bérelmeydu. Sewep Köktengri Tengrisimchi dinning xudasini, Shaman bolsa Tengrizimchi dinning mollalirini körsütidu. Qedimki Tengrizimchilik dinigha ayit eng deslepki uchurlar Köktürük Émparaturluqi we Uyghur émparaturlughi dewrige ayit yazma yadikarliqlarda we Zhongguo menbeliride tilgha élinghan. Pütkül Awro-Asiya quruqluqigha tarqalghan Türük tilida yézilghan tash abidilerning tarixi mölcherdikidinmu uzun bolup, Urhun tash abidilirining tarixi nisbeten yéngidur. Alimlar Tengrizimchilik dini, Köktengri we Shamanlargha munasiwetlik tetqiqatlarni eng bashta Uyrhun abidilirini tetqiq qilishtin bashlidi. Tarixi xatiriler, Arxiologiyelik boluntilar we Aghzaki wesiqilerdin melum bolishiche ejdatlirimiz Köktengrini alemlerning yigane yaratquchisi, dep qarap omumiyyüzlük halda Tengrizimchilik dinigha étiqat qilghan. Ejdatlirimiz étiqat qilghan Tengrizimchilik dinigha ayit kitabetlerde “ Üstte mavi gök altta yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında insan oğulları yaratılmış. İnsan oğullarının üzerine atalarım dedelerim … oturmuş.“-dep qeyit qilin´ghan. Türük medeniyitide hökümdarlar atisini tengrining oghli, özini warisi, xeliqni özining esiri dep qaraydighan rituel bar. Bilgekahan tashkitabetide „Tanrı gibi tanrıdan olmuş Türk Bilge Kağan“;- dep qeyit qilin´ghan. Bizmu xuddi köpchilik dinshunaslargha oxshashla barliq dinlarning yiltizi bir, dep qaraymiz. Tengrizimchilik dinining bugüngiche dawamlishiship kéliwatqan bashqa dinlar bilen köp jehettin ortaqlighi bardur.

 Samawi dinlarde bolghan intayin jiq diniy nezeriye, dindiki tek tengrilik chüshenchisı we dinning hiyerarshisi/menbesi heqqideki qarashlar Tengrizimchilik dinidimu mawjuttur. Tengrizimchilik diniy étiqadidin köre Xudaning ismi Kök tengri, Diniy Liderning ismi bash Shaman, Shamandur. Sheytannıng atı Erlikxandur. Jennetning ismi uchmak yaki akölkedur; Jehennemning ismi bolsa Tamudur. Köktengri we ewlatliri erishte, Adem er janiwarlar Perishte, mukaddes ruhlar, Jin taifesi makanlashqan yer Sub bolup, yerning astidiki qarangghu dunyalardadur. Malayike we Melekler bolsa derya we déngiz kenarlarıdin we yüksek taghlardin yer almaqtadur. Tanrızimchilik dinidiki tüp pirinsiplarning biri tabiyetke téwinish we yürektin baghlinishtur. Uyghurlarning medeniyet tarixigha nezer salsaq nurghunlighan tebiyetke téwinishke we tebiyet hadisilirige köngüldin baghlinishqa alaqidar hadisilerni körümiz. Hazirqi zaman Uyghurlarida kök asmanni, kainat jisimlirini, Tupraqning üsti we üstidiki sheyi we hadisilerni, Tupraq astini we astidiki sheyi we hadisilerni bolupmu Tagh-dalilarni, Derya-déngizlarni, Ékinzar-ormanlar we Chöl-jezirelerni ulughlash tengrizimchilik dinidiki parlaq pirinsiplargha uyghun halda saqlanmaqta!

Meselen: Uyghurlar Uyghuristanni üchke ayrip turghan taghtizmisini Tengritaghliri, dep ataydu. Bu tagh we bu isiming yiltizi Tengrizimchilik dinigha bérip tutishidu. Uyghurlar Bash kiyimi kiymey yol yürüshni tebiyetke qilinghan hürmetsizlik dep qaraydu, Aydingda daldilanmastin söyüshüshni, qiz-yigitler yultuzlar astida chéchini tarashni, qipyalingach halitini yultuzlagha körsetishni, yüzini yuymastin quyashqa qarashni intayin éghir alidu!

Tarixi xatirilerde Uyghurlarning tebiyet hadisiliri we jel-janiwarlar bilen meniwiy jehettin ich-ichige yughurulup yashighanlighi we bu qanche ming yilliq enenining izchil dawamlishiwatqanlighi melum bolmaqta. Bala tughulghanda tebiyettin chiqqan her türlük sheyiler bilen balini qutsash, öyichi, olturaqjay we mazarlarni gül-chichek we del-derexler bilen bizesh qatarliqlarmu tengrizimchilik éttiqadidin kélip medenyitimizning hulini békitken amillardur.

Uyghurlarning yaritilish heqqidiki epsaniliride ejdatlirimizning Nurdin törelgen anadin, ilahiy kökbüre bilen baghlan´ghan hürqizlardin, Samawi derextin tughulghan perishtesüpet erkeklerdin, Kündinmu qudretlik, Aydinmu nurluq Qiral we Qiralchilerdin peyda bolghanlighi qeyit qilinghan. Uyghurlarning yaritilish heqqidiki epsane-riwayetlerde yene Erkek we Chishi hökümdarlargha temsil qilin´ghan Qoshbashliq Kök/Dewlet qushi yeni Samawiy Bürküt, Kök Yayliliq Erkek/Chishi Samawiy Arislan, Kök Yayliliq Erkek/Chishi Samawiy Büre qatarlilar bar.

2. Mani Dini: Uyghuristan tarixta intayin köp diniy inanchlar we siyasiy étiqatlargha sehne bolghan bir jughrapiyening ismidur. Bundaq bolishini Uyghur millitining étnik kélip chiqishi, milliy xaraktéri we tarixiy sergüzeshtiliri belgüligen. Köktürük émparaturlighi aghdurulghandin kéyin, dewlet Bu yenela Émparaturluqning esli qurghuchiliri bolghan Uyghur Xanidanlirining qoligha ötti. Uyghur émparaturlughi qurulghanda Köktürüklerning bayriqi asitda yashighan Tengrizimchiler, Musewiyler, Xiristiyanlar, Buddistlar, Zerdüshtler, Lamachilar, Hinduizimchilar, Dauchilar we Musulmanlar qatarliq dinlargha ayrim-ayrim étiqat qilidighan yüzligen millet yashayti. Ahalisi bundaq herxil dinlargha étiqat qilidighan, medeniyet arqa körünishi bir-birige yat we uzaq bolghan bundaq bir dewletni idare qilish hökümdarlar üchün asan emes idi. Qisqa muddette yüzligen yerlik hakimiyetler birlikke kélip qurulghan Köktürük/ Uyghur Émperiyesidek bir pütün Jughrapiyeni Uyghur xanidanliri tarixtin béri étiqat qilip kelgen Tengrizimchilik dini arqiliq idare qilish tes bolghachqa, dewletni Köktürük émparatorlughi dewridikidek tömür mush we qilich bilen idare qilishqa toghra kiletti! Dewletni bashqurushta téximu ilghar we zamaniwiy usullargha tayinip, urush we qan tökülüshining aldini élish barliq milletlerning ortaq bolghan yürek sadasigha aylan´ghanidi. 

Uyghur émparatorliridin tengriquti  Moyonchur Qaraxan 745-759 yillarda özige qaram memliket tupraqliri hésaplan´ghan Tang Sulalisigha qarshi partilighan isyanlarni basturush yürüshige asasen ittipaqdash dewletlerdin Udun we Édiqut dewlitining eskirini seperwer qilghanidi. Ottura tüzlengliktiki topilangni basturmisa Uyghur émparatorliughining Tang dewliti bilen bolghan soda, déplomatiye we siyasiy munasiwetliridin chong chataq chiqip, dewletning menpeeti éghir ziyangha Uchrayti. Bu urush gerche Ottura tüzlenglikte yüz bergen bolsimu, istiratigiye jehettin Uyghur Émparatorlughining nopuzini saqlap qélish üchün, Uyghur xanidanlirining teshebbusi, Xenzu hökümdarlirining boyun igishi bilen partilighaidi.

Bu yürüshke Émperiyening aliy derijilik qomandanliri, qaram dewletlerning aqsöngeklirimu qatnashqanidi. Bu yürüshke qatnashqan émparatorluqning yoquri derijilik dewlet erkanliri yürüsh we urush jeryanida Hoten, Küsen we Turpandin soda-sétiq we din tarqitish üchün ayrim kelgen shundaqla topilangni basturush üchün birlikte kelgen eskiri birliklerdiki Mani rahipliri bilen uchrashti we Ular bilen bolghan qanqérindashliq we dostluq sayiside keng dayirilik we mol mezmunluq pikir almashturushlardin kéyin mani dinini qobul qiliship Uyghur Émparatorlughining Merkiziy bashbaliqi bolghan Qarabalsaghungha qayitti.

Bu tarixiy zerüriyet sewebidin tarixi 762-yiligha kelgende Mani dini Uyghur Tengriquti Bögü Kaghan teripidin Karabalghasun’da resmiy halda émperiyal din salahiyitide élan qilindi. Eshu dewirlerde hazirqi Azerbeyjan Tupraqlirimu Uyghur Émparatorliqigha qarayti. Manihaizim dinining peyghembiri  Mézopotamyada, Jenubi Azerbeyjanliq yeni künimizdiki Shimaliy İranlıq bir ailening oghli süpitide M.k 216- yilida dunyagha kélgen. Mani dini Mani atliq bu kishi teripidin yoruqluqqa chiqirilghan bolup, Mani dinining telimatliri „Sabuxiragan“digen eserde wehiy yoli bilen xatirlinip, yene Mani teripidin yézilghan „Ikki Yiltiz Üch Zaman“ digen eserde sherhiylen´gen . Maniy dinining qurghuchisi bolghan peyghembirining ismi bilen, bu Din  Manihaizim dini dep atalghan. Manihaizim dini Padisha Shapur-I dewride, uning qollishi bilen Iranda qisqa muddet tarqilish pursitige ige bolghan. Manihaizim dini dunyagha tarqilishining deslepki yıllarında yeni Padishah Shapur ölüp, Padishah Behram-I zamanigha kelgende bashqa dinlargha oxshashla yerlik hakimiyet teripidin bediet ilanqilin´ghan we Peyghember Mani M. k. 277- yılıgha kelgende hökümet we diniy jemiyetler teripidin ölüm bilen jazalandurulghan. Manihaizim dinining qurghuchisi Mani tughulup 500 yildin kéyin Mani dini Uyghur Émparatorlighi téritoriyeside küchüyip, resmi dewlet dini halitige kelgen.

Tetqiqat netijiliridin qarighanda Mani dini Tengrizimchilik, Musewiylik, Hiristiyanlıq, Zerdüshtlik, Hinduyizimchiliq we Budizimchiliqning alahiyidiliklirini özige yughurup kelgen bir din bolup, bu dingha étiqat qilish eyni dewirde milletler ara hemkarliq, medeniyetler ara diyalog, yerlik hakimiyetler ara ittipaqliqni ilgiri sürüp, dunyada urush we qan tökülüshke xatime bérilip, tinchliq, güllinish we bayashatliq höküm sürgen bir dewir barliqqa kelgen.

Manihaizim dini pütkül émparatorluq téritoriyeside yéngiche tereqiyatlarning barliqqa kilishige ijabiy jehettin türtkilik rol oynidi. Manihaizim dinining asasliri Uyghurlarning kilassik eserlerining pikir menbesi bolup, hazirghiche kündilik hayatimizda Manihaizim dininingalametlirini körgili bolidu. Manihaizim dini Büyük Uyghur Kaghanlıghı’nıng parchilinip kétishidin awal dewlet dini bolush salahiyitini qoghdap qalghan. Qaghanliq ichkiy ziddiyetler, tebiyi apetler we béqindi milletlerning isyani sewebidin tarqilip ketkendin kéyin yene maejutlighini qoghdap kelgen. Uyghur Émperiyesi parchilinip Édiz qebilisi hökümaranlighidiki Kenngsu Uyghur Dewliti, Yaghma qebilisi hökümaranlighidiki Qarahanilar Uyghur dewliti, Qayilar hökümaranlighidiki Édiqut Uyghur Dewliti dewrige kelgende aqsöngekler arisida izchil nopuzini dawam qilip, Uyghur Chaghatay dewliti dewrige kelgende ornini islam dinigha boshutup bérip, Uyghur tarixi sahnesidin ghayip bolghan.

Meselen: Uyghur medeniyitining gholluq asasliridin bolghan Iriq Pütük, Altinyariq, Chistani Iligbeg, Ikki Tékinning Hikayisi, Oghuzname, Chashtani Élig Beg we Qutatqubilig qatarliq kilassik yazma eserlerde Eqil-parasetlik Uyghur millitining yer sharidiki nopuzluq sanilidighan köp dinlarning alahiydilikini öz ichige alghan Manihaizimliq eqidisiningmu parlaq alametlirini köreleymiz!

3. Buddah Dini: Buddah dini dunyadiki chong dinlarning biri bolup, peqet bir dinla emes, belki insanlarnng bir türlük yasham terzi yeni pelesepiwi sistemidur. Budda dinini tetqiq qilidighan pen buddizim dep atilidu. Buddah dini miladidin burunqi VI. esirde yashighan Asket shahzadisi Siddharta Guatama Burhan teripidin bir türlük teriqet sheklide otturgha qoyulghan, diniy we pelesepiwiy asasai küchlük bolghan bir qedimi étiqat sistemisidur.

German Lexikonida xatirilinishiche Siddharta Guatama Burhan Sakyamuni miladidin burunqi 563-Yilida hazirqi Nipalning Lumbini digen sheheride tughulup, Miladidin burunqi 483-yilida Hindistanning Qushnigar digen yéride wapat bolghan. Sidharta uning ismi, Guatama uning Familisi we Burhan uning ilmiy ünwanidur! Burhan digen sözning menisi ustaz, muellim we dahidur, dep qeyit qilin´ghan.

Siddharta Guatama Burhan Buddahni bügünki Uyghurlarning qedimki ejdadlirining biri, dep qaralghan Asket/Saklarning Sakyamunisi yeni weliehdi shahzadisi bolup, shu dewirdiki ilghar mekteplerde Tarix, Pelesepe, Din we Teriqetke ayit sahalerde etrapliq terbiye körgen.

Siddharta Guatama Sakyamuni shahzadiliktin ibaret rahet-paraghet yolidin waz kichip rabning adaliti üchün müshkülat we erziyet yolini tallidi. Xanidanliqni terik étip jemiyette yamrap ketken her türlük illetler ichide ingirawatqan insanlarni, bu rezalettdin qutquzush üchün igiz tagh we ormanliqlar arisidiki gharlarda yashap istiqamet qilip, özining meniwiyet jehettin piship-yitilishi sebir bilen kütti!

Siddharta Guatama Sakyamuni yash waqtida körgen etrapliq bilimlirige asasen ibaditini toxtimay dawamlashturup özige xas bir uslupta shekillen´gen Okkult, Izotirik we Ispiretual bilim we özide tughma bar bolghan meniwiy aydingliqni birleshtürp we balaghetke yetküzüp, öz dewrigiche otturgha chiqqan barliq Pelesepe, Din, Teriqet we Edebiyat qatarliqlarni, Tengridin kelgen ilahiy ilham bilen yughurup, yip-yéngi bir dinning asasi Bolghusi meshhur Buddazim telimatini otturgha qoyghan.

Wikipedianing Germanche neshridiki dunya dinlarr tarixigha ayit Buddha digen isim Sidharta Guatama Sakyamunining pexri sheripi ikenligini sherhilep, menisining bir dinning yaratquchisi we aliy rohaniy ustad ikenligi qeyit qilin´ghan. Bu eserde yene Buddaha heqqide toxtulup, Buddha özidin tebiyi qaynap chiqiwatqan pakiz we mukemmel bolghan rohiy qudretke érishidu we shexsiyet jehettin közlen´gen küch yönülishke qarap üzliksiz heriket halitide kéngiyidu. Buddaha meniwiyetke barghanche yükseldüriwatqan transaksiyon/rohiy köchüshning aqiwitide adettikige peqetla oxshimiaydighan mukemmellik derijisidiki Weisheit/Eqil/Prajna yeni üzülmes we istekke boysunmas His/Mitgefühl/Karuna sayiside hayati alemning yüksek zihniyitige hawadek éqip, toxtimay örleydu. Budda insanlarni ademiylik qiyapitide tughulush we ölüsh axirlashqan Samsara arqiliq Nirvanagha yeni jennet baghchilirigha bashlaydu. Nirvanagha yitish qatmuqat Buddhalarning küzettimi astida ademlerning yaxshiliq we yamanliq, sawapliq we gunah xatirisige binaen tekrar tekrar rohtin jesetke, jesettin rohqa, qiliqtin xaraktérgha, xaraktérdin qiliqqa, shekildin shekilge ötüsh jeryani arqiliq ishqa ashidu!Yaxhshiliq qilghanlarning aqiwiti güzellik bilen mukapatlandurilidu, yamanliq qilghanlarning aqiwiti rezillik bilen jazalandurilidu,-Diyilgen.

Zhonguoluq alimlarning tüzgen we 1991-yili 2-ayda Jilin xeliq neshiryati terepidin Xénsuche neshir qilin´ghan „Dunyadiki 3 chong din“ Digen kitapta tonushturilishiche Budda dini dunya tarixida muhim rol oynighan gholluq eqidilerning biri bolup, yiltizi ushbu dindinmu qanche ming yil awalqi dewirlerge ayit bolghan tarqaq we chéchilanghu halettiki pelesepe, eqide we étiqatlargha bérip chétilidiken.

 Siddharta Guatama Sakyamuni Budda dini teripidin qedimqi eqidiler, teriqetler we pelesepeler asasida kélishtürülgen bu dindin köre hayatning asasi we ipadilinishi uzaqqa sozulghan iztiraptur. Iztirap yalghuz bizge, biz köreligen teripi bilen emes belki, biz körünmigen teripi bilenmu baghlinishliqtur. Bizni qayghurtqizidighanlar ichide shatlanduridighan hadisiler, shatlanduridighanlar arisida yene qayghurtqizidighanlar amillar mawjut deep qaraydu.

Bu digenlik hayat qarangghuluq bilen yoruqluqning, yoruqluq bilen qarangghuluqning bir pütün gewdisidur! Menggülük ölüm we Tughum deydighan birnerse yoq, bular bir biri bilen titreshim yeni Rezonanis halitide öz qanuniyiti boyinche almiship turidu. Tughumdin ölüm, ölümdin tughum; Shatliqtin meyüslük, meyüsliktin shatliq peyda bolup turidu. Madda, Roh we Eqil birliship, bir hayatta tejelli étidu; Bu üchi qérip, melum bir objektip hayat axirlashqanda Madda, Roh we Eqil yene bashqa bir hayatta zayir bolidu. Mana bu hayatning karma pirinsipidur. Karma hayat menggülüktur, digenliktur.  Karma Mawjudatlar maddidin, rohtin we eqildin tüzülgen bolup, hemmisi öz qanuniyiti we pirnsipi asasasida özidin bir derije üstün bolghan madda, roh we eqilge egiship heriket qilidu. Bu heriket eng üstün sewiyeni yaratqanda hayatliqta iztirap yoqulup janliqlar men´gülük hozurgha irishidu. Mana bu budda dindiki gholluq pelesepedur.

Budda dini peyda bolghandin tartip, Bu din Asket/Saklarning kéyinki ewlatliri bolghan qedimki olturaq hayatqa köchken we sheherleshken Uyghurlarning  hayatigha izchil tesir körsütüp kelgen. Tengritaghning Shimali, Jenubi we Sherqide, bolupmu Tarım we Perghane wadisida yashaydighan Uyghurlar arisıda Miladidin burunqi 650-550 lerdin bashlap oxshimighan derijide ikki ming yildin artuq höküm sürgen.

Uyghur Qarahanilar Xanidanliqi qurulup, Islamiyet Türkistan´gha singip kirgendin kéyin Qaraxanilar térritoriyesi, Kengsu Uyghur dewliti, Édiqut Uyghur dewlitidiki Buddist, Musewiy, Hiristiyan, Mani we Tengrichilik qatarliq köp xil dinlargha étiqat qilidighan Uyghur ailisi asta-asta Islamliship 17-Esirge kelgende yeni Uyghur Yarkent Sultanlighi dewrige kelgende, özlirining qanche ming yilliq parlaq medeniyitini awal qoghdap qalghan shert astida asasen digüdek Islamlashti!

4- Hristiyan Dini: Kitabimizda assliqi Xiristiyan dinni we kechmishini zadiche bir arach qilip, din we dini étiqatni tenqidiy nezer bilen güzütip chiqtuq. Dinlargha tenqidiy nezer bilen qarash arqiliq diniy, penniy we kultural jehettin insanlargha pelesepe we dinshunasliq jehettin yéngiche ilham ata qilish bolup, meqset dinlarni inkar qilish yaki qara qoyuq inkar qilish esla emestur. Meqset dindarlarning bugünki alahiydiliklirige qarap asasliqi din´gha emes, dini étiqatchilargha qarap dinnning kechmishi, bugüni we ertisi heqqde tenqidi pikirimizni bayan qilish arqiliq, insanlarning kélichekke baridighan yollirini aydinglitishtur.

Toghra bu kitapta Xiristiyan dinini misal keltürüp turup, Pelesepiwiy meydanda turup qanuniyetlerni körsütüshtur.Bu arqiliq Musewiylik, Xiristiyanliq we Musulmanliqtiki 21-esirdin kéyin yamrap ketken Evangélizim yenni sobjektip matériyalizimchiliqning hazirqi zaman kishillirining diniy qarishigha qandaq tesir körsetkenligini ilmiy sherhiyleshtur.  Dunyadiki dinlarnng yiltizi asasen digüdek bir xil bolup, periqlerning chongqur jehettin güzetkende anche chong emesligini, Insanlarning peyghemberler we diniy alimlarning tesiride öydin öyge chiqqandek dindin din´gha köchkenligini, emma bu ishning achchiq tolghaq arqiliq emelge ashqanlighini ima qilishtur. Islam dinining eng yash dinning biri bolup, uninggha tarixtiki diniy tejiribilerni tedbiqlighan halda étiqat qilishning aqilanlik bolidighanlighini körsütüp  bérish bu eserning yene bir hedeplirining biridur.

Arxilogiyelik melumatlardin qarighanda Uyghurlarning tarixtiki birqisim qebilelirining oxshimighan dewirlerde Xiristiyan dinining periqliq mezheplirige étiqat qilghanlighi, bu dinning ayrim alametlirining Uyghurlar Islam dinigha kirgendin kéyinmu ayrim teriqetler sheklide dawam qilghanlighi qeyit qilin´ghan.

Künimizde Uyghurlar musulman bir millet hésaplansimu yenela din´gha étiqat qilidighanlar we qilmaydighanlar bar. Dingha étiqat qilish qilmasliq, bu yaki u din´gha étiqat qilishmu oxshashla shexisning erkinligidur. Bilishimizche hazir Uyghurlarning arisidamu nahayiti az nisbette Xiristiyan dinigha étiqat qilidighanlarmu bardur!

Künümizde Chuvashlar, Moldowiyedeki Gagawuzlar we Yunanistan’daki Karamanlılar Xiristiyan dınigha étiqat qilidu. Uningdin bashqa Qazaqistan, Qirghizistan, Iraq we Süriyediki Türkiy xeliqler we Sibiriyede yashaydighan Yaqutlar qatarliq türkiy xeliqler arisıdamu bazı kichik Xiristiyan dinigha ishinidighan kichik goruppalar bardur.

5. Musewilik: Musewilik gérmanchida Judentum dep atilidu. Biz uyghurchida Yahudizim, dep alsaq toghra bolidu. Bundaq bolishi Musewilikning yeni Yahudizimning yalghuz dinla emes, bir xil yashash shekli weyaki pelesepe bolghanlighidadur. Yahudizimning xuddi sheriqtiki Buddizimgha oxsashla Yashash terzi we Pelesepewiy alahiydiliki bashqa dinlardiki din üstünki qewette bolushtin ibaret alahiydilikke anche oxshimaydu. Yahudizim peqetla bir milletke xas bolghan yashash nizami, pelesepe, qayide yosun we örpi-adetlerni öz ichige alidu. Xiristiyanliq we Islamizimgha oxsash chüshensimu, chüshenmisimu ishinish emes, bilip bolup andin ishinishni teshebbus qilidu!  Yahudizim örpi-adet, qayide yosun, pelesepe we pen-téxnikidin bashqa musewiliktin ibaret dinni bildüridu. Yahudizim diginimiz Yahudi tarixi, Yahudi Edebiyati, Yahudi Pelesepisi, Yahudi Volklori, Yahudi Örpi-adetliri, Yahudi Qayide-yosunliri we Yahudi dini yeni Musewilikni öz ichige alidighan murekkep medeniyettur! Musewiylik bir qedimi din bolup, Yahudi tarixi, Yahudi Edebiyati, Yahudi Pelesepisi, Yahudi Volklori, Yahudi Örpi-adetliri, Yahudi Qayide-yosunlirini özige yoghuriwetken tarixi eng uzun bolghan Abramitishe samawiy dinlarning biridur!

Musewiylik tarixi 3 ming yildin ashidighan bir din bolup, Xiristiyanliq we Islam bilen köp jehettin oxshushup kétidu. Bular gerche oxshimighan dinlar bolsimu bir xudagha ishinidu, kitapliri, peyghemberliri we diniy chüshenchiliride ayrim nuqtilarning oxshimaslighini nezerge almighanda, eslide huli yeni asasi bir, yiltizi tutashtur!

Yahudilarning tarixi intayin mutrekkep we qarangghu bolup, bu millet 2000 yilliq sersan-sergerdanliq hayatini bashtin kechürüp, 1945-yiligha kelgende qedimqi wede qilin´ghan tupraqlarda bolghan Bashbaliqi Yerusalim bolghan Israiliye dewlitini qurup chiqqan. Tarixi jehettin qarighanda Yahudilar Étnik, Kultural we Dini perqlirige qarap Ashkenazishem, Mizrachishem we Separdishem dep Üch goruppigha ayrilidighan bolup, Buning ichide Ashkinazishemlerning yiltizi Uyghurlarning ejdadilirining biri hésaplinidighan Hazarlargha bérip chétilidiken.

Qanche qétim chaqrilghan Yahudi qurultiyida élip bérilghan muzakirililer asasida Yahudizim yeni Musewilik birlikke keltürüsh sherti bilen islahat élip bérip, Musewiylikni Islahatchilar, Konsiriwatiplar we Ortodokislar digen bir yerge kélip olturalaydighan, Oxsash Sinagogda ibadet qilalaydighan derijige élip kélgen.  

(Historisch wird: zwischen aschkenasischem,  mizrachischem und sephardischem Judentum unterschieden. Seit dem Durchbruch der jüdischen Aufklärung gibt es zusätzlich religiöse Unterteilungen in Reformjudentum, konservatives und orthodoxes Judentum mit verschiedenen Strömungen.

Yahudizimning muqeddes kitabi Tora (Tewrat) bolup bu eser Mosaning besh parche kitaptin terkip tapqan. Bularning asasliqliri Ibray Bibeli yeni Tanach, bashqa biri Rabinler Xatirisi yenu Tora digen kitaptur.

Grundlage des Judentums ist die Tora (hier deutsch „Gesetz“),^[5] das sind die fünf Bücher Mose, die den für das Judentum wichtigsten Teil der hebräischen Bibel (Tanach) bilden, sowie die, die Tora erläuternden rabbinischen Schriften, welche traditionellerweise als „mündliche Tora“ bezeichnet werden.

Hazir pütün dunyada 20 milyondin artuq Yehudi bar bolup, bular asasliqi Israiliye we Amerikada yashaydu. Awropa we Asyadiki dewletlergimu qismen tarqilip olturaqlashqan bolup, tarixi, medeniyeti, örpi-adeti we qayide-yosunliri bilen yughurulup ketken Musewilik dinigha étiqat qilip yashaydu.

Im Jahr 2010 lebten weltweit etwa 13,5 bis 15 Millionen Juden, die meisten in Israel und in den Vereinigten Staaten von Amerika. 10 bis 15 Prozent von ihnen werden der jüdischen Orthodoxie zugerechnet.

20 Milyon Yahudi millitining aran 10%tin 15%tigiche bolghan ahale Musewiylikning bashqa medeniyet we dinlar bilen yéqinlishalaydighan Musewilerning Ortodokis mezhipide yashaydu. Qalghanliri yeni texminen 85%ti bolsa Islahatchilar yeni Lébirallar we Kinsérwatiplardin ibaret bolup, bukar bir-birini milletchilik nuqtisidin himaye qilip, dini bir-birini jiddi ret qilip yashaydu!

Örpi-adetler, qayide-yosunlar, ming öy tam sizmiliri, kilassik edebiyatimizdiki ayrim teswirler, sayahet xatireliri, asare-etiqe we arxilogiyelik tépilmilardin Uyghur/Üzbekler arisidimu Yahudizim jümlidin musewilikning tarixtin béri saqlinip kéliwatqanlighi melum bolmaqta.

Melum bolishiche tarixta Türki xeliqler Musewiylik dinigha étiqat qilghan bolup, menbelerdin köre miladi 650-yili qurulup, 985-yilighiche höküm sürgen Hazarlar Émparatorlughida Musewiylik keng tarqalghan bolup, bugünki bezi Yahudi goruppaliri shularning warrisliridur. Hazar émperiyesining ahalidsi dewlet yiqilghandin kéyin asta-asta islamliship ketken bolup, künimizde pütün dünyadaki nopusi 1500 kishi dep qariliwatqan Karaimlar Musewidur.

Uyghurlar gerche orta Asiyadiki ming yildin béri Islam dinigha étiqat qilip kéliwatqan xelqining biri bolsimu, milliy medeniyitide yoqarqi dinlarning pelesepe we étiqadining rushen alahiydilikliri saqlanmaqta.

Bu digenlik Uyghurlar dunyawiy medeniy muhitqa toyun´ghan hazirqi zaman milletlirige tewe bir xeliq bolup, mustemlike astida yashap, milliy medeniyitini 21-esirge mas kélidighan derijide zamaniwiy shekilde tereqqiy qilduralmay kelgenligini hésapqa almighanda dunyadiki az sandiki xelqarawiy meselilerde tebiyi halda öz-ara hemkarlishalaydighan ilghar milletlerning  qatarigha kiridu. Xitaylar bolsa tarixtiki medeniyet jehettin özliri aktip qarar bérielmeydighan békinmichiligi tüpeylidin téxiche medeniyet jehette dunyawiylashqan bir sistéma ichide yashaydighan ilghar milletlerning qatargha kirelmeydu.Shundaq turuqluq pelesepe jehettin dunyawiylashqan Uyghur medeniyitini, özlirimu allaburun irghitip tashliwetken Xitay medeniyitige assimilatsiye qiliwétish üchün wetinimizde érqiyqirghinchiliq élip bériwatidu.

23.01.2023 Gérmaniye