Maqala Autori: Nuriye Rahman
Ilawe
Birleshken Döletler Teshkilati (BDT) 1977-yili 8-mart künini Birleshken Döletler Teshkilatigha eza döletlerning « Ayallar hoquqi we xelqara ténchliq küni », qisqartilip « Xelqaraliq ayallar küni » dep belgiligen. Bu ayallar hoquqi üchün dawamliq kürishishni, er-ayallar otturisidiki barawersizliklerge xatime bérishni tekitleydighan xelqaraliq bir kün. Epsuslinarliqi, dunyadiki nurghun döletlerde ayallar erler bilen barawer hoquqtin emes, hetta eng eqelliy insaniy hoquqliridinmu behriman bolalmay yashimaqta. Bundin yigirme nechche yil ilgiri Shiwitsariyege yéngi kelginimde, Shiwitsariyelik ayallarning peqet 1971-yiligha kelgendila Shiwitsariyelik erlerge oxshash saylam we awaz bérish hoquqigha érishkenlikini bilip, tolimu heyran bolghanidim. Shiwitsariye, yawropaning “yüriki”ge jaylashqan bir démokiratik dölet ayallargha erler bilen barawer hoquq bérip, toluq girajdanliq hoquqtin erlerge oxshashla behriman bolushini tolimu kéchiktürgen bir dölet. Shuningdin kéyin bu heqte biraz izdinip, bu “kéchikish”ning sewebini chüshinip yetkenidim. “8-Mart Ayallar Bayrimi” munasiwiti bilen bu téma üstide toxtilishimdiki meqsed Uyghurlargha, bolupmu Uyghur xanim-qizlirigha barawerlik, démokiratiyini ela bilidighan Shiwitsariyedek bir démokiratik dölettimu ayallar öz hoquq-menpeetlirini qolgha keltürüsh üchün neqeder zor tirishchanliqlar körsetkenlikini, shundaqla dawamliq kürishiwatqanliqini yorutup bérishtur.
“Bir dölet öz ziminining kichikliki tüpeyli, büyüklükning nime ikenlikini bilmesliki kérekmu?”
- Charles Ferdinand Ramuz (1878-1947, Shiwitsariyelik yazghuchi)
Shiwitsariye tilgha élinsa, bu döletni bilmeydighanlar köp bolmisa kérek, bolupmu Shiwitsariye saetliri, shakalatliri, pichaqliri, shundaqla yene Shiwitsariye bankiliri, biterep döletliki, Qizil Kirst Jemiyiti, Birleshken Döletler teshkilatining yawropadiki bash shitabi we bashqa köpligen xelq’araliq teshkilatlarning, shirketlerning bash shitablirining Shiwitsariyede bolushi qatarliq uchurlar bügünki künde kishilerge natonush emes. Bundin yigirme nechche yil ilgiri, Shiwitsariyege yéngi oqushqa kelgen chaghlirim idi. Bir küni poyizda kétiwétip, wagonning témigha chaplan’ghan mundaq bir üzünde diqqitimni tartqan hem hazirghiche yadimda: “Bir dölet öz ziminining kichikliki tüpeyli, büyüklükning nime ikenlikini bilmesliki kérekmu?” Bu Shiwitsariyelik yazghuchi Charles Ferdinand Ramuz (1878-1947) éytqan bir hékmetlik jümlidur. Shundaq, Shiwitsariye kichikla bir dölet, emma u özining siyasiy jehettiki muqimliqi, iqtisadiy jehettiki ewzelliki, dunya ténchliqi üchün xelqara diplomatsiyeside oynawatqan roli qatarliq alahidilikliri bilen dunya sehnisidiki muhim döletlerning biri hésablinidu. Wahalenki, Shiwitsariyening siyasiy tüzülmisidiki özgichiliklerni, jümlidin Shiwitsariyening dunyadiki bashqa döletlerdin perqliq bolghan biwaste démokiratiyilik dölet ikenlikini, bu dölette hetta bir nechche yil muqim wezipe öteydighan bir reis bolmaydighanliqini bilidighanlar köp bolmisa kérek. Kishilerni téximu heyran qalduridighan bir nuqta bar, u bolsimu Shiwitsariye, yawropaning “yüriki”ge jaylashqan bir démokiratik dölet ayallargha erler bilen barawer hoquq bérip, toluq girajdanliq hoquqtin erlerge oxshashla behriman bolushini 120 yil kéchiktürgen. Shundaq, Shiwitsariye ayallargha awaz bérish we saylam hoquqini köp kéchikip bergen döletlerning biri, bu yene biwaste démokiratiye asasida erlerning démokiratik halda awaz bérishi bilen wujutqa chiqqan. Mezkur maqale del bu “kéchiktürüsh”ning seweblirini qisqiche tonushturushni meqsed qilidu
Aldi bilen, Shiwitsariyening omumiy ehwalini biraz sherhilep ötimiz. Andin Shiwitsariye ayallirining toluq girajdanliq hoquqi yeni awaz bérish, saylam hoquqliri üstide toxtilimiz.
Shiwitsariye Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisi depmu atilidu. U yawropaning merkizige jaylashqan bolup, Italiye, Fransiye, Gérmaniye, Awistiriye we Liechtenstein qatarliq besh dölet bilen chégrilinidu. Shiwitsariye yer meydani 41 ming km2 din sel ashidighan kichik bir dölet bolup, üch chong jughrapiyelik rayon’gha bölün’gen: Alps tagh tizmilir 58%, Jura tagh tizmiliri 11%, bu ikki tagh tizmiliri otturisidiki tüzlenglik 31%ni igileydu. Shiwitsariye ahalisining 2/3 qismi del Shiwitsariye omumiy yer kölimining 1/3 gimu yetmeydighan tüzlenglikte yashaydu. Tekitlep ötüshke erziydighini, Shiwitsariye dunyada yilda orman kölimi éship bériwatqan az sandiki döletlerning biri. Alps tagh tizmiliridiki 4000 métirdin ashidighan 82 choqqidin 42 si Shiwitsariyede, eng igizi 4’634 m kélidighan Dufour choqqisidur. Éléktirliq asma kabin bilen, eng igiz bolghanda 3’820m igizliktiki “Kichik Matterhorn” choqqisigha chiqqili bolidu. Dangliq Rhin deryasi, Rhône deryasi we Tessin deryaliri Shiwitsariye taghliridin érip chüshken qar-muz suliri bilen bashlinidu. Shiwitsariyede yene 1’500 din artuq chong-kichik köller bar. Yighinchaqlighanda, choqqilirini qishmu-yaz qar qaplap turidighan heywetlik Alps tagh tizmiliri, tagh baghridiki qoyuq ormanliqlar, kengri ketken sala-sala étizlar, zumrettek süyi bar köller, chong-kichik deryalar Shiwitsariyening “yer yüzidiki jennet” dep teriplinishidiki alahidilikliri qatarida sanilidu.
Shiwitsariye noposi, 2021-yildiki istatistikigha asaslan’ghanda, 8.7 milyondin sel ashidu. buning 2 milyondin köpreki chet’ellikler bolup, Shiwitsariye yawropadiki chet’ellikler hemmidin köp döletlerning biri. Shiwitsariye noposining 1/5 qismini pensiye yéshidin ashqanlar igiligen, otturiche ömür körüsh yéshi ayallarning 85.7 yash , erlerning 81.6 yash. Uzun ömür körüshte dunyada Yaponiyedin qalsa ikkinchi orunda turidu.
Shiwitsariye köp tilliq dölet bolup, némis tili, fransus tili, italiye tili we romanish tilidin ibaret töt xil til dölet tili qilip békitilgen. 62.6% adem némische, 22.9% adem fransuzche, 8.2% adem italiyanche, peqet 0.5% adem romanishche sözleydu, yene bezi yerlik shiwilermu öz mewjutliqini yoqatmighan. Eskertip ötüsh kérekki, Shiwitsariye némischisi Germaniye némischisidin perqlinidighan bolup, Shiwitsariyede ishleydighan Némislar mexsus ögenmise chüshenmeydu. Shiwitsariyediki xelqaraliq teshkilatlar we shirketler üchün ishleydighan chet’ellik xizmetchilermu köp, shuning üchün in’glizche sözlishidighanlarmu az emes, elwette. Bu halgha Shiwitsariyede yashaydighan chet’elliklerning öz ana tilliri, jümlidin Uyghur tilimiz qoshulup, Shiwitsariyeni köp tilliq döletke aylandurghan, Shiwitsariyening köp xil medeniyet arilashqan bir dölet bolushtek alahidilikige singip ketken.
Shiwitsariye tetqiqatchilar döliti dep qarilidu. Shiwitsariyede 10 Univérsitét, ikki aliy téxnika Univérsitéti we nurghun kespiy téxnika mektepliri bar. Lausanne Aliy Téxnik Univeésitéti bilen Zürich Fédératsiye Aliy Téxnik Univérsitéti dunyadiki 20 dangliq Univérsitétlar qatarida sanilidu. Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisining hawalisi bilen, Shiwitsariye Döletlik Ilmiy Tetqiqat Fondi her türlük tetqiqatlargha jümlidin tebiiy pen, tarix, tibabet qatarliq sahalerdiki tetqiqatlar üchün üzlüksiz maliye ajritidu. Shiwitsariye dunyadiki tetqiqat saheside nahayiti ilgiriligen döletlerning bir bolup, yilda 3-4% PIB (ichki ishlepchiqirish omumiy qimmiti)ni ilmiy tetqiqat ishliri üchün ishlitilidu. Mundaqche éytqanda, Shiwitsariye dunyada tetqiqat üchün eng köp iqtisad ajritidighan döletlerning aldi. Shiwitsariyening özgiche we mukemmel bolghan maarip séstimisi, kespiy terbiyelesh we shagirtliq tüzümi yuquri süpetlik emgek küchlirini wujutqa chiqirip, her sahediki layaqet igilirige bay bolushidiki achquch bolup kelmekte.
Shiwitsariyede tebiiy bayliqlar nahayitimu az bolup, asasliqi sirttin xam eshya import qilip, pishshiqlap ishlep yeni qimmet yaritip, andin éksport qilidu. Éksport qilinidighan türlerdin ximiyilik mehsulatlar we dorilar 52%, her xil machina we éléktir saymanliri 13%, saetler 8%ni igileydighan bolup, saetnila misalgha alsaq, yilda 20 milyon danidin artuq ishlepchiqirilidu, qimmiti 21 milyard swissfrank (shiwitsariye puli) din ashidu. Dunyawiy shirketlerning, alayli, Nestlé, Novartis, Roche qatarliq xelqaraliq shirketlerning Shiwitsariyede ana shirkiti bolushi bu dölette erkin soda-alaqe, siyasiy muqimliq, mukemmel xizmet qanun-nizamliri bolush bilen zich munasiwetlik. Shiwitsariyede ish tépish pursitining köp bolushi, ish heqqining etraptiki chégra döletlerning herqandiqidin yuquri bolushi nurghunlighan emgek küchlirini özige jelp qilip kelmekte. 2022-yilning axiridiki istatistikigha asaslan’ghanda, chégra dölet puqraliridin Shiwitsariyede ishleydighanlar Shiwitsariye omumiy aktip emgek küchining 7.3%ini igiligen bolup, ötken yilning tötinchi charikide Shiwitsariyege künde kélip-kétip ishleydighan chégra dölet puqralirining sani 380 ming kishige yetken. Mesilen, Jenvede ishleydighan töt ademning biri Fransiyelik.
Shiwitsariye qimmetchilik, emma turmush süpiti yuquri. Bir qétimliq dunyadiki qimmet sheherlerni bahalap tekshürüshte, Shiwitsariyening iqtisad we medeniyet merkizi hésablinidighan Zürich shehri 2-orunda, Jenve 10-orunda turghan. Kanada Fraser Institotining ötken yilliq bahalishida Shiwitsariye dunyadiki eng erkin dölet bolup bahalan’ghan. Shiwitsariye yene dunyadiki “shadiman eller”ning aldinqi qatarida turidighan döletlerning biri. Bu bahalashta kishi béshigha toghra kélidighan PIB (ichki ishlepchiqirish qimmiti), saghlamliq ehwali, ömür körüsh yéshi, tallash erkinliki qatarliqlar ölchem qilin’ghan. Shiwitsariyelikler özini bextlik hésablaydu. Qishta igiz tagh choqqilirida changgha téyilish, qarda yürüsh qilish, yazda zumrettek süzük suluq derya-köllerde su chümülüsh, su üstide téyilish, güzel tebiet qoynida piyade yürüsh, wélsipit minishtek her xil dala paaliyetliri bilen shughullinish adettiki turmush kün tertiplirige aylan’ghan. Chünki bundaq paaliyetlerni kishiler özliri turiwatqan sheher-yézilarda yaki qoshna Kantonlargha bérip qilishqa pütünley mumkin hem qolay. Shiwitsariyening qatnash esliheliri nahayiti tereqqiy qilghan bolup, pakiz, azade hem bixeter. Ammiwiy qatnash qoralliri jümlidin aptobuz, tramway, poyizlargha olturup xizmetke bérish yaki sayahet qilish kishige güzel menzirilerdin behre alghach aram élish pursiti béridu.
Shunimu körsitip ötüsh kérekki, Shiwitsariye döletlik istatistika idarisining 2020-yilliq tekshürüsh doklatigha asaslan’ghanda, Shiwitsariye noposining 8.5%i yeni 700 mingdin artuq adem namratliqta yashaydu. Bu bashqa Yawropa ellirige sélishturghanda töwen bolsimu, (yawropada namratlar omumiy noposning 15.4%ini igileydu), Shiwitsariyedimu namratlarning barliqini körsitidu. Bu istatistikigha késel yaki bashqa her türlük sewebler tüpeyli ishlimey, ijtimaiy parawanliq bilen yashawatqanlar qoshulmighan, elwette. Shiwitsariye asasiy qanunida qiyinchiliqta qalghan, turmushini qamdiyalmighan herqandaq bir kishining zörür yardemlerdin behriman bolup, insaniy qedr-qimmiti bilen yashash hoquqi bar, dep belgilen’gen.[1] Shuning üchünmu kishiler qiyinchiliqta qalghanda uruq-tuqqan, dost-buraderliridin bekrek döletke ishinidu, döletke tayinidu. Dölet hem ularning haligha yétidu, höddisidin chiqidu.
Yawropadiki küchlük döletler 1815-yili 20-noyabir “Paris Shertnamisi”ni imzalap, Shiwitsariyening biterep döletlikini étirap qilghan. Shu seweblik Shiwitsariye ikki qétimliq dunya urushining ziyan-zexmetliridin saqlinip qalghan bolup, xelq ténch, xatirjem yashash imkaniyitige érishken. Lékin buningliq bilenla, Shiwitsariye herbiy mudapiege sel qarighini yoq. 2022-yili dölet maliyeside qizil reqem körülginige qarimay, bezi partiye guruhliri Rosiye-Ukrainiye urushi we bashqa xelqaraliq ténchsiz sharaitlarni nezerge élip, herbiy xirajetni téximu östürüshni telep qilmaqta.
Töwende asasiy téma yeni Shiwitsariye ayallirining saylam we awaz bérish hoquqi üstide toxtilimiz. Aldi bilen, Shiwitsariyening siyasiy jehettiki alahidilikliridin saylam we awaz bérish tüzümini qisqiche sherhilep öteyli.
Shiwitsariye 1848-yili démokratik döletke aylan’ghan, dunyada eng burun démokiratiye ornatqan döletlerning biri. U birleshme fédératsiye tüzümidiki dölet bolup, Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisi depmu atilidu. Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisi emeliyette musteqil igilik hoquqqa ige Kantonlarning birlishishidin qurulghan. 1291-yili üch kanton tunji qétim birleshken, peqet 1848-yiligha kelgendila, 24 Kanton we ikki yérim kantondin hazirqi Shiwitsariye qurulghan. Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisining türlük siyasetliri bezide her qaysi kantonlarning jughrapiyilik orni, tarixi, dini we tili qatarliq xas xaraktérlirige asasen perqliq yürgüzülidu. Her bir musteqil Kantonning özige xas qanun-nizamliri bar bolup, bezide oxshash bir qanunning oxshimighan Kantonlarda ijra qilinishida perqler bolidu. Bu Kantonlarning her biri baj, ammiwiy saghlamliq, maarip, iqtisad we edliye qatarliq jehetlerde öz aldigha musteqil, peqet armiye, chégra we pul birlikide ortaqliqqa ige. Andin, bu dölette bir nechche yil muqim wezipe öteydighan bir reis bolmaydu, Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyiside yette minister bolup, ular yilda nöwetliship reislik wezipisini öteydu, reisning peqet simwolluqla roli bolup, birer qarar chiqirishta yette ministir birliship qarar chiqiridu. Bu arqiliq hoquqning bir ademge merkezliship qélishidin saqlinip, xelq döletning heqiqiy xojayini bolushqa kapaletlik qilinghan.
Shiwitsariyede yashawatqan ademler barawer hem erkin, emma hemmisi siyasiy hoquqtin behriman emes, yeni saylam hoquqi, awaz bérish hoquqi qatarliq siyasiy imtiyazlargha ige emes. Shiwitsariyede « xelq » dégende, siyasiy hoquqtin behriman awam nezerde tutilidu. Xelq eng yuquri hoquqluq bolup, xelq qarar qilidu. Xelq ochuq saylam arqiliq hökümet bashliqlirini belgilik mezgillik saylaydu, hem yene shu xelq ularni nazaret qilidu. Awaz bérish, baj tapshurush awam xelqning muqeddes burchliri hésablinidu. Shiwitsariye öz xelqining döletning siyasiy hayatigha aktip qatnishishini quwwetleydighan döletlerning biri.
Shiwitsariyening siyasiy tüzülmisi özgiche bolup, biwaste démokiratiyilik dölet bolush Shiwitsariyening dunyadiki bashqa döletlerdin alahide perqliq bolghan tereplirining biridur. Bu yerde “biwaste démokiratiye” uqumini qisqiche izahlap ötüsh zörür. “Biwaste démokratiye” Shiwitsariye siyasiy séstimisidiki xasliqlarning biri, bu tüzüm awam xelqni hökümetning qararlirigha nisbeten öz qarishini ipadilesh, hetta asasiy qanun’gha tüzitish kirgüzüsh teshebbuslirini otturigha qoyush imkaniyitige ige qilghan, yeni yéngi qanun maqullash yaki kona qanun’gha tüzitish kirgüzüsh awam xelqning awaz bérishi bilen wujutqa chiqidu. Oxshimighan partiye guruhlirining, hetta shexslerning otturigha qoyghan teshebbusliri üchün aldi bilen imza toplinip, imza etkenlerning sani belgilik chekke yetkendin kéyin, awamning awaz bérishige sunilidu. Az sanliq köp sanliqqa boysunush prinsipi boyiche, awaz bérish netijisige hörmet qilinidu. Shiwitsariyede awaz bérish üch qatlam yeni komuna, kanton we dölet qatlimida bolidu. Her yili bir nechche qétim oxshimighan témilarda awaz bérish élip bérilidu. Yéshi 18 din ashqan herqandaq Shiwitsariyelik er-ayallar saylam we awaz bérish hoquqigha ige.
Shiwitsariyede awaz bérishke sunulghan bezi témilar, teshebbuslar hetta xelqaraliq ghulghula peyda qilghan ehwallarmu xéli bar. Bu yerde bir nechchini misalgha élip ötüsh artuqluq qilmaydu. Alayli, 1992-yili 6-dékabir Shiwitsariye xelqi 50.3% qarshi awaz bilen, Shiwitsariyening Yawropa iqtisadiy rayonigha yeni Yawropa Birleshmisige eza bolushini ret qilghan. Emma 2002-yili 21-mayda Shiwitsariye-Yawropa Birleshmisi qosh tereplik kélishimni 67.2% maqulluq awazi bilen qobul qilghan. 2008-yili dékabirdin étibaren, Shiwitsariye Shengen[2] rayonigha kirgen. Shiwitsariyelikler ishleshning qimmitini nahayiti yuquri bilidu. 1976-yilidin tartip bir nechche ret awaz bérishke qoyulghan teshebbuslardin ish waqtini qisqartish we maashliq dem élish waqtini uzartish teshebbusliri izchil ret qilinip kelmekte. 2002-yil 3-ayda, “Heptilik ish waqtini 45 saettin 40 saetke chüshürush” teshebbusi 74% tin yuquri awaz bilen ret qilin’ghanda, dunyadiki nurghun döletler “Shiwitsariyelikler ish saringimu nime?” dep mesxire qilghan bolsimu, shuning bilen birge Shiwitsariyeliklerning emgekni qedirlesh xaraktérige qayil bolghan; 2012-yili 3-ayda, “ Hemme ademge alte heptilik maashliq dem élish bérish” teshebbusi 67% awaz bilen ret qilin’ghanda, xoshna dölet Fransiyediki gézitlerde: “ Shiwitsariyeliklerning ornigha Fransiyelikler awaz bergen bolsa, bu teshebbus 90% awaz bilen ötken bolatti” dep yézip, “Shiwitsariyelikler bay, chünki ular köp ishleydu” dep yekünligen.
Töwende asasiy témimiz Shiwitsariye ayallirining toluq girajdanliq hoquqi, yeni ayallarning saylam we awaz bérish hoquqi üstide toxtilayli.
Dunyada awaz bérish hem saylam hoquqi tilgha élin’ghanda, kishiler bu hoquqning erler üchün tughulup, belgilik yashqa yetkendin kéyin tebiiy halda ige bolidighan hoquqliri qatarida köridu. Wahalenki, ayallar üchün bu hoquq mundaqla qolgha kelgen emes, hetta bügünki kündimu dunyadiki nurghun döletlerde ayallar yenila bu hoquqtin toluq behriman bolalmay, hetta mehrum qaldurulmaqta. Buningdin téxi yérim esir ilgirila, Shiwitsariyelik ayallarmu del shundaq halette idi.
Yawropa döletliri we Amérikidin ilgiri, dunyada ayallarning awaz bérish hoquqini maqullighan tunji dölet Yéngi Zinlandiye bolup, ayallar pütün dölet teweside 1893-yili awaz bérish hoquqigha, 1919-yili saylinish hoquqigha érishken. Yawropada tunji bolup Finlandiye 1906-yili ijtimaiy, jinsiy hem irqiy cheklime bolmighan saylam hoquqini omumlashturghan. Shiwitsariyede bolsa, ayallar toluq girajdanliq hoquqigha érishish üchün köp sewir-taqet qilishqa mejbur bolghan hem qeyserlik bilen küreshken, peqet 1971-yiligha kelgendila yeni Yéngi Zinlandiye ayallargha awaz bérish hoqoqi bérip bir esirge yéqin waqt ötkendin kéyinla Shiwitsariye ayalliri toluq girajdanliq hoquqigha, yeni awaz bérish we saylam hoquqigha érishken. Shundaq, 1971-yili 7-févral yawropaning merkizige jaylashqan bir démokiratik dölet Shiwitsariye ayallarni toluq girajdanliq hoquqigha ige qilghan bir tarixiy kündur.
Dunyadiki eng ilgiriki démokiratik döletlerning biri bolghan, barawerlikni démokiratiyening asasi dep bilgen bir dölet ejiba ayallargha toluq girajdanliq hoquqini shunche kéyin bergenmu? Buning sewebi nime? Bu daim heyranliq qozghaydighan bir téma.
1848-yili yéngi asasiy qanunning 4-maddisida barliq Shiwitsariyelikler barawer hoquqluq dep békitilidu. Wahalenki, ayallar tilgha élinip eskertilmeydu. Shundaqla yene weyran bolghan igilik tikligüchiler, jinayetchiler we baj tapshurmighanlarmu chette qaldurulidu. Asasiy qanun’gha tüzitish kirgüzüsh yoli bilen bolghanda, ayallarning awaz bérish we saylam hoquqini yolgha qoyush munasip halda asanlashqan bolatti. Baldur démokiratiyilishish Shiwitsariyede er-ayallarning saylam hoquqidiki barawerlikning képili bolalmighan, eksiche bu barawerlikni kéchiktürüshning asasliq sewebi bolghan. Chünki bashqa döletlerde Parlamént belgilise, Shiwitsariyede awam awaz bérip maqullishi kérek idi. Halbuki, eyni chaghda peqet erlerla awaz bérish hoquqigha ige bolghachqa, asasiy qanun’gha tüzitish kirgüzüp, ayallarning awaz bérish we saylam hoquqigha ige bolushini kapaletlendürüsh erlerning qolida idi. Erler özlirining ewzellik ornining tewrep qélishi yaki dexlige uchrishini xalimaytti, elwette. Shu sewebtin ayallarning awaz bérish we saylam hoquqigha érishishi emeliyleshtürülmigen, shundaqla idiyeni azad qilish, kona mutteessip idiyelerning qamalliqidin qutulush zörür bolghan, buning üchün élip bérilghan köreshler uzun hem musheqqetlik bolghan.
Dangliq siyasetshunas Werner Seitz özining « Kütüp Olturghanlar » (Mise sur le banc d’attente – 2020 ) namliq kitabida: « Shiwitsariyede ayallarni siyasetning sirtida qoyush alahide gewdilik bolup, bu Shiwitsariye Birleshme Fédiratsiyisini deslep qurghuchilarning erlerdin bolghanliqidek riwayetke baghlinishliq bolsa kérek. » dep chüshendüridu. Werner Seitz yene mundaq dep yazidu : « 19-esirning deslepki yérimida namratlarning halidin élish, qizlarning maarip terbiyisige köngül bölüsh, pidaiy séstiraliq qilish qatarliq paaliyetlerni merkez qilghan ayallar birleshmiliri qurulghan. Bu ayallarning köpinchisi burjuaziye katégoriyisidiki ayallar bolup, ularning roli ailiwiyliktin yeni xotun we ana bolushtin ammiwiylikke yeni bashqilargha kéreklik bolushqa kéngeytilgen. Ayallarning bu pidaiy paaliyetliri eyni chaghda ularning siyasiy sehnide orun élishta téxi yétilmigenlikini körsitishte paydilinilghan. Halbuki, ayallar ijtimaiy sahelerdiki ixtiyariy pidaiy paaliyetliri arqiliq, memuriy tertip we qanuniy belgilimiler bilen tonushqan. Shu arqiliq deslepki qedemde bezi qanuniy bilimler we tejribilerge érishken. »
1971-yili 7-févral Shiwitsariye dölet miqyasidiki awaz bérishte, 65.7% erler ayallarning toluq girajdanliq hoquqini qollap awaz béridu. Démek, taki 1971-yilghiche Shiwitsariye ayalliri, yeni Shiwitsariyening yérim ahalisi öz dölitining eng yuquri derijilik awaz bérish we saylam ishlirida öz mayilliqini bildürüsh, teshebbuslargha imza étishtek siyasiy hoquqlardin pütünley mehrum idi. Shiwitsariye ayallirining olturushluq Kanton we komunalirida awaz bérish hoquqigha érishishi bu yene bashqa bir gep bolup, 1971-yilidin ilgiri, Shiwitsariyede toqquz Kantonda ayallar saylam hoquqigha ige idi, jümlidin Jenve Kantoni 1960-yili 6-mart küni ayallarning saylam hoquqini maqullighan. 1971-yili dolet miqyasida maqullan’ghan qanun ikki yérim Kanton Appenzelde awazdin ötmigen[3]. 1991-yili yeni Shiwitsariyediki bashqa Kantondiki ayallar toluq girajdanliq hoquqigha ériship 20 yildin kéyin, Shiwitsariye Birleshme Sot Mehkimisi qanuniy belgilimiler arqiliq, Appenzel Rodes ichki yérim Kantondiki ayallarning saylam hoquqini mejburiy emeliyleshtürgen.
Ayallarning awaz bérish we saylam hoquqigha érishishi 1848-yili Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisi qurulghandin buyan, döletning siyasiy hayatida körülgen eng muhim özgirish hésablinidu. Ayallar saylam hoquqigha érishkendin kéyinki tunji qétimliq saylamda, yeni 1971-yili, layaqetlik ayallar saylamgha qatniship, 10 ayal memliketlik kéngeshke saylan’ghan. Eyni chaghda ayallar Kéngesh ezaliri omumiy sanining 5%ini igiligen bolsa, bu nisbet tedrijiy éship, 2019-yilidiki saylamda 42%ke yetken. Ayallar saylam hoquqigha ériship 13 yildin kéyin, tunji qétim bir ayal, Elizabeth Kopp xanim Shiwitsariye Birleshme Fédératsiye ministiri bolup saylan’ghan. Bügünki künde ayallarning her derijide siyasiy hayatqa ishtirak qilishi bir emeliyetke aylandi. Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyiside xizmette boliwatqan ayallar san jehette misli körülmigen derijide ashti. Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisining yette bash ministéridin ücheylen ayal kishidur.
Bundin yérim esir ilgiri Shiwitsariyede er-ayallar otturisidiki tengsizlik awaz bérish we saylam hoquqi mesilisila bolmastin, ijtimaiy turmushtiki nurghun tereplerge baghlinishliq idi. Alayli, ayallar erliridin ruxsetsiz banka hésabati achalmaytti, erliri qoshulmisa ishliyelmeytti, erliri ishlishige qoshulghan ayallarning ish tépishi müshkül idi, bezi xizmetlerge hetta ayallar qobul qilinmaytti, oxshash bir xizmet üchün erler bilen barawer heq élishtin éghiz achqili téximu bolmaytti. Ayallar öy ishliri we balilarning hödisidin chiqip, erlirini yaxshi kütsila kupaye, ayallarning siyasetlerge arilishishi hajetsiz dep qarash omumlashqanidi. Ayallar toluq girajdanliq hoquqigha érishken 52 yildin kéyinki bügünki künde, nurghun sahelerde er-ayallar otturisidiki barawerlik mesiliside zor ilgirileshler qolgha keltürüldi hem yéngi qanunlar maqullinip, ayallarning hoquq-menpeeti qanuniy jehettin qoghdilidighan boldi. Mesilen, 2000-yili 1-yanwardin étibaren yolgha qoyulghan ajrishish qanunigha asasen, ajrashqan ayallarning iqtisadiy ehwalini yaxshilash, toy qilip turghan mezgilde toplan’ghan yashan’ghanda kütünüsh fondini barawer teqsim qilish, ata-aniliq hoquqi we mejburiyitini barawer kapaletlendürüsh belgilen’gen. Yene aile we jemiyette ayallargha qarita bolghan her xil shekildiki kemsitilishler we jinsiy parakendichiliklerni men’iy qilish, xizmet sharaiti, ish teqsimati, ish heqqi, shundaqla kespiy terbiyilinish we shexsiy rawajlinish qatarliq jehetlerde er-ayallargha barawer muamile qilish qatarliqlar qanuniy asasqa ige bolghan. Shundaq, hazir Shiwitsariye ayalliri tamaq étish we öy ishlirini qilishni özlirining birdin bir wezipisi dep qarimaydu, öz erkinliki we démokiratik hoquqi üchün, erlerge oxshash hoquq we mejburiyetlerge ige ikenlikini éniq bilidu.
Wahalenki, Shiwitsariyede omumiy barawerlik téxi üzül-késil emelge ashqini yoq. Herqaysi partiye guruhliri we ayallar hoquqi paaliyetchiliri ayallar turmush we xizmette düch kéliwatqan ziddiyetlerni qandaq bir terep qilish lazim, ayallar hoquqini teximu mukemmelleshtürüsh we ilgiri sürüsh üchün qandaq istratégiyilik tebdirlerni qollinish kérek dégendek konkirt mesililer üstide dawamliq izdenmekte. Shiwitsariyede yérim milyondin artuq adem qatnashqan tunji qétimliq zor kölemlik namayish 1991-yili élip bérilghan bolup, “Ayallar qol qoshturup tursa, dölet nime qilarini bilmey qalidu” (Les femmes bras croisés, le pays perd pied) dégen shoar towlinip, ayallarning aile we jemiyettiki muhim rolining étirap qilinishi, jümlidin ish heqqide er-ayallarning barawer bolushi telep qilin’ghan. Halbuki, bu mesile ta bügün’ge qeder toluq helq qilin’ghini yoq. Bolupmu, oxshash bir xizmetni ishlewatqan er-ayallarning maashida yenila perq bar, yeni erlerning maashi ayallarningkidin 20% etrapida yuquri bolush ehwali bar, bolupmu, xususiylar igidarchiliqidiki shirketlerde xizmetchiler ara maashliri toghriliq söz échish “cheklen’gen” mezmunlar qatarigha kiridu. Buningdin sirt yene, yuquri derijilik xizmet orunlirida ayallarning nisbiti bekla töwen. Ayallar yene öy ishliri we bala béqish seweblik, özliri xalap yaki xalimay, ishlimeslikke yaki töwen nisbette ishleshke mejbur bolidu. Yene kélip, jemiyet terreqqiyatigha egiship yéngi mesililerning otturigha chiqishi tebiiy ehwal. Alayli, Ilgiri Shiwitsariyede ayallar 64 yashta pénsiyege chiqatti. 2022-yili 28-sintebir yekshenbe Shiwitsariye ayalliri üchün tarixiy bir kün boldi. Bu kündiki Fédératsiye qanunigha tüzitish kirgüzüsh meqsitide puqralarning awaz bérishige sunulghan témilarning biri ayallarning pénsiye yéshini östürüsh bolup, awaz bérish netijiside ayallarmu erlerge oxshash 65 yashqiche ishlep pensiyege chiqish 50. 57% maqulluq awazi bilen yeni 30 mingdin artuqraqla awaz perqi bilen maqullandi. Shiwitsariyediki herqaysi partiye guruhlar buninggha küchlük inkas bildürüshti. Ayallar 65 yashqiche ishlisun, undaqta ayallarning menpeetige biwaste chétilidighan tereplerni jümlidin er-ayallarning ish heqqi perqi, öy ishlirining höddisidin chiqish we bala béqishqa oxshash emeliy mesililer, bolupmu ayallarning pénsiye maashining bekla töwen bolushi qachan, qandaq hel qilinidu? Bu yil 6-ayda Shiwitsariye Solchilar Partiyisi mezkur qanun’gha qarshi Shiwitsariyening paytexti Bérnda keng kölemlik namayish orunlashturmaqchi.
Ilgiri ijtimaiy tartqularning biride mundaq bir qisqa yazmini oqughanidim:
Bir küni kechlik tamaqtin kéyin, er-ayal ikkiylen télévizor körgech, biraz parangliship olturuptu. Waqtning xéli bir yerge bérip qalghanliqini körgen ayal özining sel charchap qalghanliqini, baldurraq aram alghusi barliqini éytip, télévizor aldidin turup kétiptu. Alahizel bir waqt ötkendin kéyin, yoldishi ashxanida midirlap yürgen ayalini körüp: “Baldur uxlaymen déwiding, téxi yürüpsenghu? ” dep soraptu. Ayali: “He, balilarni yatquzuwétip, ashxanini biraz bésiqturiwétey dédim. Siz yétiwéring, ettigenlik nashtining teyyarliqini qiliwétipla yatimen” deptu jawaben. Yoldishi: “ Men uxlawérey emise, menmu charchaptimen” dep, yataq öyge kirip kétiptu.
Bu xildiki épizodlar qaysi bir ayalning kündilik turmushida körülüp baqmighan déyeleymiz?
Axirqi Söz
Dunyadiki bashqa démokiratik döletlerge oxshashla, Shiwitsariyede ayallarni ikkinchi derijilik puqra yaki ewlad qaldurush wastisi, hetta erlerning shehwaniy heweslirini qanduridighanla bir nerse dégendek selbiy qarashlar alliqachan kelmeske ketti. Ayallar bir mukemmel insan bolush süpiti bilen, erlerge oxshashla hoquq, mejburiyet we mes’uliyetlerge nail. Shiwitsariyede 1981-yili er-ayallarning hoquqta barawer ikenlikini asasiy qanun’gha kirgüzüsh teshebbusi awazdin ötken, 1986-yili resmiy ijra qilinishqa bashlighan. Wahalenki, nurghun sahalerde oxshimighan derijide tengsizlikler yenila saqlanmaqta. Shuning üchünmu Shiwitsariyede omumiy barawerlikni emelge ashurush yolida körsitiliwatqan tirishchanliqlar, küreshler izchil dawam etmekte. Shuni untup qalmasliq kérekki, erkinlik, barawerlik héchqachan altun petnosta sunulidighan hediye emes. Yaq, uni qolghan keltürüsh üchün tosalghular aldida boshashmasliq hem toxtawsiz kürishish kérek.
Shiwitsariye ayallirining toluq girajdanliq hoquqigha munasiwetlik bu maqalini oqughan yaki anglighandin kéyin (“Kitab Oqush Munbiri”de oquldi), tebiiy halda öz-özimizge soal qoyimiz: Bügünki Uyghur xanim-qizlirining, jümlidin dunyadiki erkin démokiratik döletlerde yashawatqan Uyghur xanim-qizlirining hoquq-menpeetliri kapaletke ige boldimu yoq? Bir qiz, bir xotun yaki bir ana bolup yashawatqan bir Uyghurning kishilik hoquqi aile we jemiyette hörmet qiliniwatamdu? Shu xanim-qizlarning akiliri, dadiliri we yaki erliri Uyghur ayallirining hoquq-menpeetlirini qoghdash üchün ailide we jemiyette emeliy ish qiliwatamdu? Bu bizning diqqitimizni tartishqa tégishlik muhim mesile. Yéqinda “Kitab Oqush Munbiri”de dangliq yazghuchimiz Xalide Isra’il appayning “Upuqtiki Izlar” namliq esirini oqup bériwatimen. Mezkur eserde eyni chaghlardiki Uyghur jemiyitining ijtimaiy riyalliqi aptorning apisi Selime anining öz béshidin ötken kechürmishliri asasida bayan qilin’ghan bolup, “Erler yérim Xuda”, “Erler éziz, ayallar xar” deydighan féodalliq muteessip qarashlarning tesiride ayallarni xarlaydighan, qizlar balaghetke yéte-yetmeyla, erge bérip, 12-13 yashliq narside qizlarning béshigha bir öyni kiydürüp qoyidighan lenetlik qilmishlardin, Uyghur xanim-qizlirining pajeelik teqdiridin azdur-köptur waqip bolimiz, yüreklirimiz échishidu. “8-Mart Xelq’ara Ayallar Küni”de biz elwette Xalide Isra’il appayning apisi Selime animizgha oxshash jahalet dewrliride Uyghur xanim-qizlirining ilim-meripet igilishide bashlamchi bolghan, ayallarning jahalet qarangghuliqliridin ilim igilesh yoli bilen qutulushi üchün qan-terini singdürgen meripetwerwer anilirimizni, zamanimizdiki dostum Rahile Dawutqa oxshash istidatliq, jigerlik xanim-qizlirimizni eng aliy hörmetler bilen esleymiz hem ulargha eng aliy éhtiramlar bildürimiz. Shuning bilen birge yene, erkin dunyada yashawatqan ayallar bolush süpitimiz bilen, özimiz yashawatqan döletlerning qanunida belgilen’gen kishilik hoquqimizni bilip hem uni qedirlep, mejburiyet we mes’uliyetlirimizni yaxshi tonushimiz hem yaxshi ada qilishimiz, anilar perzentlirimizge bolupmu qizlirimizgha insaniy qedr-qimmiti bilen yashashning zörürlikini öz emeliyitimiz bilen bildürishimiz kérek. Unutmayliki, bizning qizlirimizmu kelgüsidiki anilar. Ular bir künlerde aniliridin aghrinip, “nime üchün manga anam ayalliq hoquqingiz bilen heqiqiy insandek yashang! dep ögetmigen bolghiydi-he?”, dep yash töküp qalmisun!
Tamam.
2023-yili Mart, Jenve, Shiwitsariye.
[1] Shiwitsariye Birleshme Fédératsiye Asasiy Qanunning 12-maddisi.
[2] Shengen rayoni: Yawropadiki ichki chégra bolmighan 28 dölet ziminini öz ichige alghan rayonlarni körsitidu. Shiwitsariye Shengen rayonigha kirgendin kéyin, Yawropaliqlarning Shiwitsariyege kélip ishlishi köp ongaylashti, bolupmu chégra döletlerdin Shiwitsariyege kélip ishleydighanlarning sani zoraydi. Shundaqla yene, Shiwitsariye gerche Yawropa Birleshmisige eza bolmisimu, Shengen rayonigha kirgüzülgenliktin, Yawropa sirtidin kelgenlerning Yawropa Birleshmisige eza birer döletning visasi bolsila, Shiwitsariyege qanunluq kirip chiqalaydighan boldi.
[3] Appenzel Rhodes cantoni ichki we sirtqi dep ikkige bölün’gen yérim Kantonlar bolup, Sirtqi Appenzel 1989-yili ayallarning awaz bérish we saylam hoquqini maqullighan bolsimu, ichki Appenzel hetta 1990-yili 3-qétimliq awaz bérishte yene ret qilghan. Axir Shiwitsariye Birleshme Sot Mehkimisi qanuniy belgilimiler arqiliq, Appenzel Rodes ichki yérim Kantondiki ayallarning saylam hoquqini mejburiy emeliyleshtürgen. 1991-yili 28-april, Appenzel Rode ichki Kanton ayalliri saylam hoquqini ishlitip, Zaunplatz meydanida erler bilen barawer awaz bérishke qatnashqan.
Shiwitsariyening Glaris rayonidiki bu Kantonda awaz bérish özgiche alahidilikke ige bolup, u “qurultay” (Landsgemeinde) dep atilidu. Elmisaqtin tartip yeni Kanton awaz bérishni yolgha qoyghan nechche yüz yildin buyan, awam Zaunplatz meydanigha yighilip, qol kötürüp ochuq awaz béridu. Bu Kantondiki eng yéqinqi awaz bérish 2022-yili 5-ayning 1-küni yekshenbidiki awaz bérish bolghan. Bu qétimliq awaz bérishke Shiwitsariye Birleshme Fédératsiyisining ministéri we bashqa munasiwetlik yuquri derijilik rehberlerdin bashqa yene, Yawropa Birleshme Kéngishidinmu bir wekiller guruppisi kélip, Shiwitsariyening “biwaste démokiratiye”sini neq meydanda közitish üchün alahide qatnashqan. Bundaq awaz bérishke ayallar peqet 1991-yildin étibaren biwaste we bimalal qatnishalaydighan boldi.
Tengritagh Akademiyesi 