Elqem Tursun, Rishat Abbas
Qisqiche mezmuni: nöwettiki tiz tereqqiyatqa egishiwatqan jiddi turmush éqimi qérindashlirimizni saghlam uzun ömür körüshke bolghan ilmi chüshenchisini chongqurlashturushqa we nöwettiki pen- tetqiqat bayqashlirini bilishke teqezza qiliwatidu. Uzun ömür körüsh diginimiz, ömürning bizning saghlam bolmighan yashash aditimizning tesiride qisqirap kétishning aldini élishni körsitidu. Bu maqalida, nöwettiki uzun ömür körüsh toghrisidiki eng yéngi chüshenche we eng yéngi tetqiqat netijilliri ixcham, addi, ishlitilishchan uyghur tili we chüshendürme resimler arqiliq tunushturuldi. Uzun ömür körüsh toghrisidiki chüshenchini chongqurlashturush arqiliq, qérindashlarni özining we qérindashlirining salametlikige köngül bölüshni isige sélip turushqa türtke bolush bu maqalining asasi meqsidi qilindi.
Achquch sözler: qérish , uzun ömür körüsh , uyghur tibabiti, zamaniwi tibabet, ROS, mTOR, qérishni tizginlep ömürni ozartish stiratigiyeliri, kaloriyeni tizginlesh, herket qilish, qizil üzüm, duriliq ösümlükler.
1. Kirish söz
Biz ömürning bir qétimla kilishini bilsekmu, uning qachan kétishini bilmeymiz. Bilidighinimiz, bérilgen ömürni qisqartmay axirighiche yashashqa térishish. Undaqta ömür zadi qanchilik bolidu? Bizning etrapimizda, insanning tuluq ömürining zadi qanche yil bolidighalighi toghrisida jawabi iniq bolmighan munaziriler bolup turidu. Chong ana, chong dadilirimiizning 80, 90, hetta 100 yashtin ashqanlighini bilimiz. Lékin bizning dewrimizde, etrapimizdiki biz bilidighan téxi yashita qérimighan yaki emdila qériliq dewrige qedem qoyiwatqan (65 yash qériliqning bashlinishi bolidu) kishilerning ömürining qisqila bolup qalghanlighini körüp yaki anglap qattiq azaplinimiz hem ganggiraymiz. Azaplinishimiz ularning bizdin bundaq tizla ayrilghanlighidin bolsa, gangrishimiz nime üchün ularning ömüri qisqa bolup qalghanlighini bilelmesliktin, qandaq qilip ömürning qisqirap kétishini aldin bilip uning aldini alghili bolidighanlighini bilelmesliktin kilip chiqidu. Eshu qisqa bolup qalghan ömürni qandaq qilip uzartish mümkinchiligi bar bolghiytti dep azap bilen oylinimiz. Bu ömür birilgen ömürmidu yaki melum sewepler tüpeylidin qisqirap ketkenmidu dep oylap yürüp jawapsiz azaplinimiz. Yene, belkim ömüri shundaq qisqa bérilgen oxshaydu dep özimizge we bashqilargha teselli birishke urunimiz. Yene shundaq turup, ashu ömürni ozartqili bolamdighandimidiwula dep bash qaturup jawabini izdeymiz. Hazirqi ilmi jawabi bolsa, ömürning qisqirap kétishining aldini élish arqiliq ömürni ozartqili yeni uzun ömür körgili bolidu, emma tedbirni ömür tügeshtin burunraq bashlighandila . Epsuski, ömürning qachan tügüshini biz bilelmeymiz, shunga tedbirni bügünla bashlighan yaxshi.
Uzun ömür körüsh diginimiz bizning özimizning saghlam bolmighan yashash aditimizning tesiride qisqirap kétidighan ömürni mümkin bolghan derijide (qisqirashtin) tusushni korsitidu. Ömürimiz qisqirap kétishning aldini élish xuddi biz kisel bolsaq uni doxturgha körsitip saqiyishqa tirishishimiz bilen oxshash „sewep qilish“ bolidu. Uzun ömür körüshte qérishni tizginlesh muhim; Qérishni tizginleshte, herqaysi eza sistimilardiki kiselliklerning aldini élish yaki dawalash arqiliq hayatning süpitige kapaletlik qilish muhim. Qandaq kisel bulushidin qet’i nezer hemmisi hayatning süpitini chüshürüp, ömürni qisqartishqa tirishidu. Bedende téxi kiseller yoq hallette, beden téxi qérish dewrige qedem qoymighan halette, ömürni ozartish üchün tedbir qollunush eng aqilaniliq bolidu. Bundaq tedbirler kündilik turmushimizning bir qismi bolalaydighan beden chéniqturush, herketchan bolush, yimek- ichmekni konturol qilsh, éghirliqni kontirol qilish, mijezni tengshep xoshal xoram yashash, shundaqla salametlikni qerellik tekshürtüp turush qatarliqlarni oz ichige alidu. Hazirqi zamanda, nurghun kishiler qattiq japagha chidap ishlep muwapiqiyetlerge irishelisimu, lékin hayatning aldirash rétimide yuquridiki addi emma ünümlik bolghan tedbirlerni oz turmushigha singdürüp dawamlashturalmaywatidu. Shundaq bolsimu tibbi ilimning herqaysi sistimisidiki alimlar yenila “ uzun ömür körüsh yaki ömürni ozartish usulliri “ üstide dawamliq izdiniwatidu.
“ uzun ömür körüsh “ tetqiqat bayqashlirining asasini chüshünüsh, bizning üzimizni qayil qilip ularni tepekkurimizgha we turmushimizgha singdurishke türtke bolidu. Bularni mahiyitidin toghra chüshüniish aldi bilen qérishning tizlishishi ( yeni eza – tuqulmilarning qérishning tizlishishi) uqumini qisqiche chüshünishini telep qilidu.
2. Qérishni chüshünish
Qérish bolsa hayatliqning normal tereqqiyat jeryani. Qérish hergiz kisellik emes, belki u bir hayatliq hadisisi. Gerche qérish elmisaqtin bashlap dawamlashqan hadise bolsimu, biz insanlar izchil halda qérishqa qarshi tedbir tépip chiqip uni tizginlep ömürni uzartishni ortaq arzu qilip kelduq. Bu arzuning turtkiside, herxil oxshimighan mediniyet we oxshimighan tepekkur arqa körinishide, qérishning sewebige a’it herxil tibbi uqumlar barliqqa keldi. Bularning ichide, özimizning uyghur tibabiti bilen zamaniwi tibabet toghrisida toxtilimiz.
2. 1. Uyghur tibabitide
Tebi’etning 4 pesli iniq ziminda yashap kelgen qedimqi uyghurlar, insan hayatlighinimu 4 pesilge yeni, bahar, yaz, küz, we qish pesillirige oxshatqan. Qérishni bolsa, tebi’ette janlinish yaki yéngilinish ajizlighan axirqi- küz we qish pesillirige oxshatqan bolup, qérishning hazirqi zamandiki bi’ologiyelik chüshenchisi bolghan „yéngilinish ajizlash uqumi“ gha bek mas kélidu. Uyghur tibabitidimu, saqliq saqlash tejirbilirini xulasilash arqiliq 4 madda we 4 xilit neziriyelirini hayatliqning tereqqiyat jeryanlirigha intayin toghra tedbiqlighan hem “ qérish“ uqumigha intayin janliq chüshenche bergen (1 – resimge qarang).
Uyghur tibabitide, bu 4 xil xilit ayrim- ayrim we birleshken halette özige munasip bolghan bir- biri bilen xuddi “ linggirtaq tengpunglighi“ dek tengpung halette bolghanda, saghlam uzun ömürni qoghdiyalaydu dep qarighan. Eger tengpungluq buzulghanda, eza sistimilarning fonkitsiyesini ajizlashturup nurghun kiselliklerni (untughaqliq, minge yigilesh, di’abét we rak qatarliq) peyda qilip, qérishni tizlitip, ömürni qisqartidu dep qarighan.
Uyghur tibabitide, her bir ademge ayrim qarap ulargha mas halda 4 xilit tengpunglighni normallashturush tedbirlirini qollunush arqiliq saghlamliqni saqlap, qérishni astilitip ömürni ozartishni nishan qilip kelgen. Uyghurlarning ichide nime uchun 100 yashtin ashqan kishilerning sani 1400 din artuq ikenliki [1] , bizning kündilik turmishimizgha singip kirip ketken uyghur tibabiti sawatliri (issiq- soghuqni tengshesh yaki mijezni tengshesh digendek) bilen baghlinidu diyishke bolidu.
Shundaq bolsimu, qérishni astilitip qisqirawatqan ömürni ozartishimizda zamaniwi tibbi ilimdiki hazirqi bayqashlarni uyghur tibatige qushup paydilinish, bizni dunyadiki bashqa öz tibabiti yoq nurghun xeliqlerge qarighanda zor ewzellik bilen teminleydu.
2. 2. Hazirqi zaman tibabitide
Hazirqi zaman tibabiti qérishning we uninggha munasiwetlik kiselliklerning nurghun seweblirini malikuliliq sewiyede tetqiq qilip tépip chiqti we dawamliq izdiniwatidu[2-6].
Hazirghiche, janliqlarda qérish peyda qilidighan qéritquchi gén bayqalmidi. Emma hüjeyrilerning qérishni ilgiri süridighan murekkep malikuliliq signal yolliri bayqaldi hem ilgirlep tetqiq qiliniwatidu. Qérishni tizlitidighan we éghir kiselliklerge giriptar bolush pursitini ashuridighan umumlashturulghan sewebler yekünlinip chiqildi we chiqiliwatidu (2 – resimge qarang).
Bedinimizde herküni nurghun hüjeyriler qérip, uning ornini ghol hujeyrilerdin bölünüp köpiyip yéngidin wujutqa kelgen hüjeyriler élip, hayatliqni jushqunlashturidu. Bularning eng tipik misalliri immunét, tire, hezim yolliri, we qan sistimiliridiki qérighan ze’ipleshken hüjeyrilerning künde digüdek özige oxshash emma saghlam xizmet qilidighan hüjeyriler teripidin yéngilinip turushlirini oz ichige alidu. Bundaq yéngilinish barliq séstima, organ, we tuqulmilarda mewjut bolup, hettaki minge we yürektimu melum derijide yüz béridu. Bu xil qérish- yéngilinishtiki, miqdar- süpet we sür’et muwazinetliri birlikte hayatliqni saghlam dawamlashturghuchiliq rolini oynaydu. Eger melum tuqulma yaki organda bu muwazinet buzulsa, yeni qérighan hüjeyriler köp bolup ularning ornini (fonkitsyelik we bi’ologiyelik) basquchi hüjeyriler az bolsa, normal xizmet qilidighan hüjeyrilerning sani aziyip kétip baldur ze’iplishishni (qérishni) yaki munasiwetlik kiselliklerni keltürüp chiqiridu (3 – resimge qarang). Mana bu, uyghur tibabitidiki „qérish“ ni tebi’ettiki yéngilinish ajizlighan kech – küz we qish peslige oxshitishining zamaniwi chüshendürülishi bolushi mümkin.
Qérishni keltürüp chiqiridighan ortaq sewebler bolsa, hujeyre zexme qalduqlirining peyda bolishi we yighilip qélishi dep qarilip, uninggha munasiwetlik méxanizimlar nahayiti etrapliq, keng da’iride chongqur tetqiq qilin’ghan hem tetqiq qiliniwatidu. Hüjeyre zexmisni keltürüp chiqiridighan eng asasliq ichki seweb bolsa hüjeyre énirgiye serpiyatining netijiside tebi’i peyda bolidighan zeherlik aktiplashqan oksiginliq malékulilar (ROS ,reactive oxygen species) din ibaret. Bedinimizde, ROS – qa qarshi sistima bolup, küchi yar bergende bizni, ROS ning zexmitidin qoghdaydu (bu zexmilinishke qarshi méxanizimgha mensup). Emma, bedinimizdiki ROS – qa qarshi sistimining küchi ajiz kelgende, bu zeherlik bolghan ROS lar hüjeyridiki DNA, RNA, aqsil we maylarni oksidlap ularning qurulushi we funkitsiyesini éghir zexmige uchritip hüjeyrining qérishini hem ölüshini tizlitidu. ROS ning köpiyishi bolsa herketsizlik, yuquri kaloriye (ziyade yéyishtin kilidu. Kaloriye bolsa énirgiye birliki bolup, yétilgen herketchan kishiler saghlam yashash uchun bir künde 2400- 2800 kaloriyegiche énirgiye qubul qilsa bolidu [32]. Mesilen[33], 100 giram qoy göshi yésingiz 292 kaloriye inirgiye qubul qilisiz, 50 giram qoy méyi yésingiz 451 kaloriye inirgiye qubul qilisiz, 100 gram gürüchtin 130 kaloriye, bir qushuq ösümlük méyidin 122 kaloriye, 100 giram shikerdin 387 kaloriye qubul qilisiz. Nurghunlighan teyyar ichimliklerde 50 giramdin artuq shiker bolidu. Qushumche uchur: xéridarning saghlamlighi üchün, amérkining tiz tamaqxaniliri hazir yimeklikning kaloriye qimmitini tamaq tizimligide xéridargha eskertidu[34]), qandiki yuquri miqdardiki may we shiker, yallighlughuchi amillar, rohi bésim ( yuqiri miqdardiki kortisol) qatarliqlarning sewebidin kilip chiqqan hüjeyre mitabolizimning qalaymiqanlishishi bilen munasiwetlik ikenliki melum boldi. Nurghunlighan tetqiqat netijillri shuni bildürdiki, hüjeyre métabolizimining ünümini yuqiri kötürüsh arqiliq ROS ning peyda bolushini azlitip hüjeyre – ichidiki zexmini azaytip qérishqa qarshi turghili bolidu.
Qérighan – ölgen hüjeyrilerning ornini tuluqlaydighan ghol hüjeyrilerde özining birnusxa köpiyp bölünishini tengsheydighan téloméyr (telomere) din bashqa nurghun amillar bar bulup, hazirqi waqittiki bilishke asaslan’ghanda eng muhim dep qarilidighini (mTOR ,mammalian target of rapamycin) dep atilidighan bir aqsildin ibaret ( bular köpiyishke qarshi méxanizimgha mensup). Bu mTOR (emtor dep uqulidu) aqsili hayatliqning herqaysi dewride bashtin- axir muhim rol oynap, intayin epchillik bilen oxshimighan dewir we oxshimighan muhitta oxshash ghidiqlinishlargha hayatliqni qoghdashni meqset qilip turup oxshimighan inkas qayturup aqsil ishlep chiqirishni tengshep turidu. MTOR ning bu xil alahide roli belkim ozining etrapidiki murekkep signal uchurlirining tesirige uchrighan bulushi mümkin bulup, bu nuwettiki mTOR tetqiqatidiki bir qizziq noxta. MTOR ning insan hayatidiki saghlamliq we nurghun kisellikler bilen zich baghlan’ghanlighi delilliniwatidu [7]. Hayatliq tereqqiyat basquchliridiki ösüp yétilish dewride bu aqsil ösüp yitilishni ilgiri sürse, qériliq dewride qérishni ilgiri suridu. MTOR ning qérishni ilgiri sürüshi belki, bedende mTOR ning aktiplighini ghidiqlaydighan amillar (6 – resimge qarang) köpüyüp, ghol hüjeyrilerning bölünüp köpiyish süritini tasaddipi tizlitishi we melum waqit ichidiki köpüyüsh qétim sanini ashuriwetkenliki bolushi mümkin. Buning sewebide ghol hüjeyrilerning özini uzuqluq bilen tuluqlishi waqit cheklimisige uchrap, ghol hüjeyrilerning bölünüp köpiyishi“charchap“ astilap qalidu yaki toxtaydu (4 – resimge qarang).
Ghol hüjeyre bölünüp köpüyish astilishi herqaysi organ tuqulmilargha tesir körsetsimu, eng tiz hem eng chong tesirge uchraydighini immunét sistimisi bolidu. Chünki immunét sistimisidiki hüjeyrilerning ömri qisqa bolup herküni üzlüksiz yénglinip turushi kirek bolidu. Bir missal alsaq, immunét sistimisdiki aq qan hüjeyriliring ichidiki sani eng köp bolghan (immunét sistimisidiki hujeyrilirining %62 ni igelleydighan) hem yuqumlinishqa qarshi turushta eng muhim rol oynaydighan niyutrofil (neutrophil) dep atilidighan hujeyrining omri 6 sa’ettin nechche kün’gichila bolidu. Eger ghol hüjeyrilerdin bölünüp köpüyüsh azlap qélip, ölgen niyutrofil hüjeyrilirining tuluqlinishi astilap sani azlap ketse, bu beden yuqumluq kisellerge asan giriptar bulup qalidu. Mana bu del yashan’ghanlarning yuqumluq kisel bilen tula aghrip qélish seweblirining biri bulidu. Undin bashqa,immunét sistimisida yene limfosayit (lymphocyte) dep atilidighan hüjeyriler bar bolup ( immunét sistimisidki hujeyrilirining %30 ni igelleydu) , ularmu dawamliq yéngilinip turushi kirek. Eger limfosayitlarning sani azlap ketse yenila yuqumluq kisellerge giriptar bolush pursiti kuchiyidu. Yéqinda bir xil limfosayitning azlap kétishi minge yigilep kitish tipidiki untughaqliq kisilige bashlash mümkinliki bayqaldi [8] . Yuqumlinish yene yallughlinishni keltürüp chiqarghuchi amillarni köpeytidighan bolup, bu yallughlighuchi amillar mTOR ning aktiplighini ghidiqlap, yuqirida éytilghan méxanizim bilen qérishni tizlishishqa ündeydu (4 – resimge qarang). Undin bashqa yene bu yallughlighuchi amillar hujeyrining ichidiki ROS ni köpeytip oksidlinish zexmisini kücheytidu. Eger bu zexme minge hujeyriside yuz berse, untughughaqliq kisilini keltürüp chiqiridu. Buninggha misal alsaq, yallughlighuchi amillarning peyda bolushini tizginleydighan salidomayid (Thalidomide) digen dura untughaqliqni haywan modilida dawalidi hem bu dura hazir amérkida kilinkiliq sinaqning 2- basquchida tekshüriliwatidu [9, 10]. Immunét küchi tüwenligende giriptar bolidighan yuqumluq bolmighan kisellerning misali nahayiti kop bolup, buning ichide eng kurinerliki raktin ibaret. Rak hüjeyriliri immunét sistimisining gheyri hujeyrilerni öltürüsh rolining ajizlighidin paydilinip köpiyiwalidu we mewjut bolup turidu.
3. Uzun ömür körüsh heqqidiki bayqashlar
3. 1. Hazirqi zaman tibabitidiki tejirbe- tetqiqat bayqashliri
2014- yili 12- ayning 24 – kuni, amérkidiki bir tetqiqat ornining ömürni ozartish toghrisida ilan qilghan yéngi tetqiqat netijillri, „bügünki amérika“ gézitide we bashqa nurghun taratqularda xoshalliqqa tolghan munazirilerni qozghidi we hazirghiche bayqalghan ömürni ozartish roli bolghan bir nechche xil dura eslep ötüldi[11].
„pen“ (Science) zhorniligha qarashliq „pen tedbiqlinishchan méditsina“ (Science Translational Medicine) digen zhornalda ilan qilin’ghan bu bayqash insanlarni obuktip qilghan 1- basquchtiki kilinkiliq tekshürüshtin kilip chiqqan[12]. Tetqiqatchi alimlar, tarqilishchan zukam waksinisi emdila urulghan 65 yashtin yuqiri 200 neper yashan’ghan kishilerning bir guruppisgha mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlaydighan bir xémiyilik terkip RAD001 ni bergen yene bashqa bir gurupisgha (sélishturma gurupigha) hichqandaq tesiri yoq emma shekli- renggi we tem – purighi oxshaydighan bashqa bir terkipni bir nechche hepte bergen we ularning tarqilishchan zukam wirosigha qarshi immunét küchini tekshürgen. Bundaq qilishtiki sewep, yashan’ghanlarning immunét kuchi tüwen bolush bilen birge beden’ge yéngidin kirgen mikro-organizimlargha qarshi immunét küchini qozghitalmaydighan bolup, yashan’ghanlardiki bir omumiyüzluk hadise bolsa ular yuqumluq zukamgha asan giriptar bolup teste saqiyidu yaki saqiyalmay éghirlap hayat xewipke uchraydu. Alimlarning tarqilishchan zukam wirosigha qarshi immunétni asasi téma qilishidiki sewep, (amérika kiselliklerni konturol qilish we aldini élish merkizining doklatigha asalan’ghanda) tarqilishishchan zukamdin saqiyalmay ölüp kétidighanlarning %90 bolsa 65 yashtin yuquri kishiler iken[13]. Alimlar burunqi bilimlerge asaslinip, eger mTOR aqsilining aktiplighi turmuzlansa, bu yashan’ghan kishilerning zukam waksina wirosigha qarshi immunét küchi ashidu digen ilmi perezni tekshürmekchi bolghan. Tejirbe netijisi shuni körsetkenki, mTOR ni turmuzlighuchi RAD001 bérilgen gurupidiki kishilerning zukam waksina wirosigha qarshi immunét küchi peyda qilishi sélishturma gurupiningkidin %20 artuq bolghan. Bu heqiqeten kishini hayajan’gha salidighan netije bolup, yashan’ghanlarning immunét küchini kücheytishning mümkinlikini ispatlap, ömürni ozartish toghrisidiki tetqiqatlargha zor ümütlerni élip keldi.
Yuquriqi tetqiqattin bir hepte burun élan qilin’ghan bashqa bir maqalide, adette bash aghriqigha ishlitilidighan ibuprofén (Ibuprofen) digen durining ömürni ozartish roli doklat qilinip amérkida zor ghulghula qozghighan idi [14, 15]. Ibuprofénning ömürni ozartish tesiri téxi tejirbexana tetqiqatida bolup, umu mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlaydiken. Ibuprofénning tesride bu ömüri ozarghan janliqlarbolsa ömürni ozartish tetqiqatlirida qulayliqi üchün köp ishlitilidighan bir xil zemburugh, ikki xil qurut we bir xil miwe chiwini bolup, téxi insanlargha ishlitilip tekshürülmigen. Shundaq bolsimu, bu bir zor bayqash bolup, kelgüsidiki ömürni ozartish dura tetqiqatlirigha zor ümüt élip keldi.
Bir nechche yil burun, 2- tipliq dé’abét késilidiki qandiki yuqurlap ketken shikerni töwenlitish uchun ishlitilidighan métformin (Metformin) digen durining ömürni ozartish tesiri heqqidiki bayqashmu zor ghulghula qozghighan idi [16-19]. Métformin asaslighi jigerning ücheydin shümürülgen uzuqluqlardin glukoz (shiker) ishlep chiqirishini tizginleydighan bolup , qandiki shiker maddisini (kaloriye dep chüshünüshke bolidu) xuddi tamaq chekligen waqtidikige oxshashla tuwen haletke chüshüridu. Métformin kaloriyeni tizginleshtin bashqa yene yallughlighuchi amillarning miqdarini azlitidighan bolup[20] , bu arqiliq mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlaydu. Métformin chishi chashqanlargha yash waxtidin bashlap dawamliq bérilgende ömüri métformin bérilmigen chashqanlargha (sélishturma gurupigha) qarighanda % 14 uzun bolghan. Emma métformin alliburun yashan’ghan chishi chashqanlargha bérilgende bolsa ömürni ozartish tesiri korulmigen. Bu alimlar oxshash chashqanlarni küzitish arqiliq bilgenki, bu métformin bérilgen yash chashqanlarning ösme- yoq hayatta yashishi sélishturma gurupigha qarighanda %21 ashqan bolup, ösme peyda bolghanliriningmu ösmisi sélishturma gurupigha qarighanda %22 kéchikip peyda bolghan[21]. Bu bayqashlar qandiki shikerni normal da’iride tizginleshning muhimlighini tekitleydu.
Bulardin bashqa yene qizil üzümning posti we urughidin élin’ghan réswératrol (Resveratrol) digen terkipmu ömürni ozartish tetqiqatida alqishqa irishiwatidu[22]. Réswératrol esli oksigénliq zexmilerge qarshi tesir korsetken bolup, yürek qan- tumur kisellirining aldini élish roli barlighi diqqetke sazawer bolghan. Uning mTOR aqsilining aktiplighini turmuzlash rolimu bayqalghan. Eng yéqinqi bayqashqa asaslan’ghanda, bu terkipning ömürni ozartish roli yuquri glukoz (shiker) keltürüp chiqarghan oksigénliq zexmining tesirige uchrighan janliqta (ömürni ozartishta köp ishlitilidighan bir xil qurut ishlitilgen) nahayiti ünümluk bolghan, emma normal muhittiki tesiri kürinerlik bolmighan[23]. Bu bayqashlargha asaslan’ghanda, bu terkip mTOR ni ghidiqlaydighan oksigénliq zexmini ajizlashturush arqiliq mTOR ning normalsiz (ziyanliq) aktiplinishining aldini élishi mümkin.
3. 2. Uyghur tibabitige baghlinishliq tetqiqat bayqashliri
Qizil üzümdin ayrip élin’ghan terkipning uzun ömür körüshke paydiliq bolghan rolining bayqilishi, tetqiqatchilarni qizil üzüm köp chiqidighan rayunda yashaydighan uyghurlarning uzun ömür kürüshning bir sewebini tépip chiqishqa qizziqturishi mümkin. Bu bayqashlar yene bizge eshu uzun ömür koridighan uyghurlarning uyghur tibabet sawatliri turmushqa singip ketken rayunlarda yashap, öz mijezini (xilitlirini) waxti- waxtida tengshep, özining saghlamlighini yaxshi mudapi’e qilghanlighini eslitidu.
Yuqirida éytilghan ömürni ozartish netijillirining kilinkiliq sinaqlardin ötüp bizning qolimizgha kilishigiche xéli waqit kitishi mümkin. Zamaniwi tibabet bilen uyghur tibabitining neziriyeliri we dawalash usulliri oxshashmisimu, ular oxshash kiselni dawalap oxshash yaxshi netijige irishidu. Dimek, her ikkilisi bilip yetken “ késelni keltürüp chiqiridighan sewebler“ oxshimighan uqum we tilda ipadilensimu, mahiyiti oxshash dep qarash yenila mümkin (5 – resimge qarang). Zamaniwi tibabette uzun ömür körüsh üchün ishletken tedbirler ning mixanizimlirimu, uyghur tibabitide bashqa til we uqumda ipadilinishi mümkin, mesilen gheyri tebi’i sewdani tazlap bedenni janlandurush uqumigha oxshash. Shunga, bizning qériliqni tizginlep uzun ömür körüshimizde hazir neq paydilinish pursiti bolghan uyghur tibatidin paydilinish, bizni dunyadiki bashqa öz tibabiti yoq nurghun xeliqlerge qarighanda zor ewzellik bilen teminleydu. Uyghur tibabitidin tuluq paydilinishta, eng yaxshisi qerellik halda muqim bir tiwipqa körünüp mijezingizni (xilitlarni) qerellik tengshep turghan yaxshi yaki özingiz uyghur tibabitini ögünüp (ozingiz qiziqqan qisimlirini ügenmek asan) ozingizning tiwipi bolsingiz, bumu bir yaxshi tedbir bulushi mumkin.
Hazirqi qérishni tizginlesh tetqiqatlirida, bir nechche xil duriliq ösümlükler tewsiye qilin’ghan[24]. Bu durilar jemiyette alqishqa érishken bolup, yekke dura supitide ayrim tamaqqa sélinip yaki kapsulliq yasilip istimal qilinidu. Bularning ichide uyghur tibabitide da’im ishlitilidighan durilardinmu xéli bar bulup, ular badrenji buya, sebri, darchin, zechiwe, gawziban méyi qatarliqlarni oz ichige alidu. Uyghur tibabet tiwipliri yaki durigerliri bu durilarni nahayiti pishshiq bilidighan bulup, ulargha körünüp késilingiz yaki mijezingizge asasen qaysi xil durilarni ishlitishtin meslihet sorisingiz bolidu. Bularning ichide darchin (qowzaq darchin) qandiki mayni we shikerni melum nisbette töwenlitidighanlighi üchün eng alqishqa irishken üsümluk dorilarning biri. Badrenji buyaning oksidlinip zexmilinishke qarshi nahayiti küchlük tesiri bolup, untughaqliqni dawalash tesirini tejirbixana chashqanlirida tekshürüp éniqlan’ghan [25]. Gawziban méyiningmu oksidlinishqa qarshi roli bulghandin tashqiri yallughlinishqa qarshi tesirimu bolup, térini zexmidin asrashqa ünümi yaxshi ikenliki melum. Badrenji buya bilen gawziban uyghur tibabitide minge – yürekni quwwetleshke ishlitilidu. Sebri (aloy), hezim sistimisini we mitabolizimni yaxshilash tesiri bilen keng ishlitilidu. Zechiwening oksidliq zexmilerge qarshi qoghdash roli barlighi kishilerning diqqitini qozghighan. Kishini oylanduridighini, bu ösümluk durilar del mTOR aqsilining aktiplighini ghidiqlaydighan amillargha qarshi turidu ( 6 – resimge qarang).
3. 3. Saghlamliq ilimliridiki yéngi bayqashlar
2015- yili 1- ayning 14- kuni ilan qilin’ghan yene bir chong bayqashqa qarighanda, herket qilish nahayiti muhim bolup, herket qilmasliq simizliktin bekrek hayatqa tehdit salidiken[26, 27]. Bu tetqiqatta, alimlar yawrupadiki 10 dolette 334161 neper er yaki ayallarni 12 yil küzetken. Netijide, künige 20 minut janliq méngip yaki shuninggha mas halda chéniqip bergen kishiler, herketsiz (20 minut mangmaydighan yaki chéniqmaydighan) kishilerdin % 30-16 uzunraq yashaydighanlighi bayqalghan. Bundaq méngish yaki chéniqish hetta simiz kishilerning ömrinimu bundaq mangmaydighan yaki chéniqmaydighan sémiz kishilerning ömridin %3.66 uzun qilghan. Bu bayqashlar, ishxanida midirlimay olturup xizmet qilidighanlarning ömrining qisqa bolup qélishining sewebini körsitip bérishke yardem qilghan. Bizning ejdad tiwiplirimizmu, ajiz kishilerningmu saghlamliq üchün ettigende seher ornidin turup kem digendimu 100 chamdam méngip bérip andin nashta qilishni tewsiye qilghini belkim mushu seweptin bolushi mümkin.
2015- yili 1- ayning 20- kuni ilan qilin’ghan bir statistikiliq tetqiqat maqalisi, uzun waqit herket qilmasliqning nahayiti zor ziyinini yurutup bergen bulup yene bir qétim kishilerning diqqitiini qozghidi. U maqalide, hazirghiche tereqqi qilghan doletlerde ilan qilin’ghan herketsizlik we salametlik toghrisidiki 47 parche maqalining san- sifirliri birleshtürülüp analiz qilin’ghan[28]. Alimlarning diyishiche, adette chénidighan kishilermu eger künige 8 sa’ettin 12 sa’etkiche waqitni herket qilmay olturup ishleshke (yaki aram élishqa) serip qilsa yürek qan- tumur kisellikliri, 2- tipliq di’abét we rak qatarliqlargha giriptar bolush pursitini hessilep ashurup, ömürning qisqirishigha sewep bolidiken. Amérka taratqulirida, bundaq uzun herketsiz olturushning 2- tipliq di’abét kisilige giriptar bolush pursitini% 90 (toqsan pérsent) ashuridighanlighi tekitlep, uzun olturidighanlarni her sa’ette digüdek bir qétim 5 minut etrapida herket qilip bérishke dewet qilghan[29]. Bu bayqashlar, ejdadlirimiz qaldurup ketken “ heriket- beriket “ uqumining menasi „herket qilip tursang, ömüringning berkiti bolidu“ ni téximu janliq ispatlar chüshendürüp bireleydu.
4 . Xulase
Qérishni tizginlep uzun ömür körüshte ezeldin teshebbus qiliniwatqan stiratigiyeler yenila mTOR ning ziyade aktipchanlighini tizginleydighan stiratigiyelerdur( 6 – resimge qarang). Bu stiratigiyeler bolsa, dawamliq köp heriket qilish yaki muwapiq chéniqish, turmushtiki rohi bésimni azlitish, xoshal xoram rétimlik yashash, ziyade kaloriyeni tizginlesh, tuluq uxlash emma köp uxlimasliq, sap hawadin nepeslinish, tamaka chekmeslik, qizil özüm yiyish, uzaq muddet jismani jehettin ziyade charchimasliq, suyuqluq tuluqlash (suni köp ichish) we witaminlarni tuluqlash qatarliqlar bolup saghlam hujeyre métabolizimigha kapaletlik qilish meqset qilinidu[30]. Witaminlar oksdiliq zexmilerge biwaste qarshi turush bilen birge yene hüjeyrilerning métabolizimini yaxshilaydu. Bedende witamin kemchil bolghanda uni tuluqlashning paydisi zor bolsimu, bedende witamin tuluq bolghanda uni istimal qilishning tesiri kürinerlik emesligi bayqilip bir mezgil ghulghula qozghidi. Emma, biz tekshürtmey turup özimizdiki qaysi witaminning tuluq yaki kemchillikini bilelmeydighan bolghachqa,köp xil witaminlarni normal miqdarda dawamliq yaki pat – pat istimal qilip tuluqlap turghan yaxshi [31].
Yuqardiki qérishni tizginlep uzun ömür körüsh stiratigiyelirning hemmisni siz emelge ashuralaysiz. Eger dawamliq tuluq emelge ashursingiz, sizmu uzun ömür köreleysiz. Qérindashliringizmu uzun ömür köreleydu.
Apturlar heqqide uchur:
Doktur rishat abbas doktur elqem tursunni uzun ömür körüsh toghrisidiki bu maqalini yézishqa teklip qilghan we deslepki uchur [11] bilen teminligen, shundaqla maqalini télifunda birge uqup yaxshi teklip pikirlerni bergen. Ulargha munasiwetlik uchurlarni tuwendiki ulunishtin tapalaysiz.
Doktur elqem tursun: http://bbs.izdinix.com/forum.php … 4%D9%82%DB%95%D9%85
Doktur rishat abbas: http://bbs.izdinix.com/forum.php … 9%D8%B4%D8%A7%D8%AA
Paydilinish matériyalliri:
1. Http://english.cntv.cn/program/china24/20131029/101287.shtml
2. http://www.nature.com/nature/jou … _id=NATURE-20130117
3. http://www.nature.com/nrm/journal/v12/n1/full/nrm3025.html
4. http://www.nature.com/nrm/journal/v8/n9/full/nrm2242.html
5. http://www.impactaging.com/papers/v3/n11/full/100411.html
6. http://www.tasciences.com/telomeres-and-cellular-aging/
7. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2639772/
8. http://www.nature.com/tp/journal/v4/n7/full/tp201451a.html
9. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18325608
10. http://www.alzforum.org/therapeutics/thalidomide
11. http://www.usatoday.com/story/ne … -benefits/20877811/
12. Http://stm.sciencemag.org/content/6/268/268ra179.short
13. http://www.cdc.gov/flu/about/disease/65over.htm
14. http://www.nbcnews.com/health/ag … -humans-too-n271031
15. Http://journals.plos.org/plosgen … Ournal.pgen.1004860
16. http://www.usatoday.com/story/ne … -metformin/2599379/
17. http://www.forbes.com/sites/mela … St-cancer-recovery/
18. http://www.lef.org/magazine/2012 … Adline-News/Page-01
19. http://www.bbc.com/news/health-23490410
20. Http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/acel.12075/abstract
21. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3082009/
22. http://www.nature.com/nrd/journal/v11/n6/full/nrd3738.html
23. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23600385
24. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19596462
25. http://www.sciencedirect.com/sci … I/S0166432807001313
26. http://www.bbc.com/news/health-30812439
27. Http://ajcn.nutrition.org/conten … 114.100065.abstract
28. Http://annals.org/article.aspx?articleid=2091327
29. http://www.cnn.com/2015/01/21/he … Kill-you/index.html
30. http://www.maxlife.org/
31. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3982418/
32. http://www.webmd.com/diet/features/estimated-calorie-requirement
33. Http://caloriescount.com/foodcalculator.aspx
34. http://www.acaloriecounter.com/fast-food.php
Bu maqalini menbesini eskertken asasta héchkimdin sorimay her qandaq shekilde ishletsingiz boluwéridu. Bu maqale sizge mensup.
Tengritagh Akademiyesi 