Autori: Muhemmettursun Sidiq

‹‹türkiy tillar diwani ››-11-esirde yashighan büyük uyghur tilshunas alimi mehmud qeshqiri teripidin yézilghan inisklopidiye xaraktérilik türk tili lughiti bolup, 11-esir uyghur medeniytining omumiy qamusi hésaplinidu.
‹‹ türkiy tillar diwani ›› dunyagha kelgen ming yilning mabeynide, tarixning boran-chapqunliri ichide ilim dunyasigha birde ashkara bolup, birde yoshurulup, alimlar teripidin yüksek derijide ilmiy medhiye, étrapqa érishken, etiwarlap saqlinishqa, qedirlep oqulushqa muyesser bolup kelgen. ‹‹ diwan ›› esli erepche yézilghanliqtin deslepte baghdad, misir qatarliq ereb elliri alimliri teripidin oqulup, mutali’e qilinip kelgen bolup①, ilim dunyasigha toluq melum bolushi téxi mushu esirning béshidiki ish.
Hijiriyining 466 (miladiye1073-1074)-yili baghdadta yézilip qoldin chiqqan bu eser kéyinki dewrlerde köp qétim köchürülüp tarqalghan bolsimu, bizgiche bu eserning peqet birla nusxisi yétip kelgen.
Miladiye 1266-yili(‹‹diwan››yézilghan waqittin 192yil kéyin) iranliq muhemmet binni ebubekri ibni obulfethi teripidin süriyining demeshiq shehiride mehmut qeshqirining öz qolyazmisidin köchürülgen bu nusxa 1910-yilliri türkiyining istanbol shehridin tépilghan bolup, buni osmanli émpiriyisining wezirliridin nazpibeyning a’ile teweliridin bolghan bir ayal saqlighan we turmush éhtiyaji bilen kitabpurush arqiliq 1914-yili diyari bekrilik eli emirge satqan. Türkiyining kilis wilayitidin mu’ellim rif’et bilge buni anglap, eli emirning maqulliqidin ötküzüp, bu eserni 1915-, 1917-yilliri üch tom halda mix metbe’ede basturghan.ene shuning bilen bu eser pütün dunyagha melum bolup, tézlikte alimlarning diqqitinii qozghidi.
1930-, 1940-yillarda, martin hartman, birokkélman qatarliq némis alimliri, bésim atalay, dehri dilchin qatarliqlar wekillikidiki türk alimliri bu eserni bes-beste tetqiq qilip, ilmiy maqaliler yézishti, éndikis ishlidi hem némis, türk tillirigha terjime qilishti.
Bir esirge yéqin waqittin buyan, köpligen eller alimliri oxshimighan halette tetqiq qiliship, hélihem tetqiqatidin qana’etlenmey bash qaturuwatqan bolsimu «türkiy tillar diwani»yenila ularning nezeride ottura esir türkiy xelqler medeniyitining yégane namayendisi halitide chaqnap turmaqta.
Epsus, alimlarning nezeride ene shundaq yuqiri orunda turidighan bu eser buningdin ming yillar ilgiri bir uyghur alimi teripidin yézilghan bolushigha qarimay, xeliqimiz bu eserni tolimu kéchikip bildi.
Mushu esirning béshida xelqimizning «türkiy tillar diwani»we mehmud qeshqirining xelqimizge tonushturulishigha da’ir bezi inchike mesililerni aydinglashturushta muhim ehmiyetke ige.
«bir zamanlarda, asiya quruqluqining bipayan baghrida arghimaqlirining tuyaqliridin ot chachritip, seyyarilerdek erkin we bimalal yashap ötken, shundaqla közni qamashturidighan medeniyet möjizilirini yaritip, türküm –türküm meripet yultuzlirini chaqnitip, medeniyet asminini bézigen» xelqimiz «yipek yolining chölderishi bilen teng kötürülgen esebiy ishanchiliq, diniy xurapatliq, mute’essip nadanliq, dem kota – qulchiliq, tügimes hem erzimes tepriqichilik, shundaqla zulum –zalalet quyunliri ichide qara teqdirning quchiqigha yiqilghan»② bolup, meniwi turmush dégenlerdin söz achqili bolmaytti.
Xeyriyet, «19–esirning axiri we 20–esirning bashlirigha kelgende, eytawur bashqa ellerde yangrighan meripet qongghuriqining sadasidinmu yaki öz qérindashlirining dehshetlik xorek awazidinmu bezi eqil –hushi we iman – étqadi sezgür kishiler baldur oyghinip»③xelqimizning derdige dawa izdidi. Ilim izdesh yaki soda–tijaret qilish yoli bilen jahan körgen bir türküm uyghur ezimetliri bu izdinishning yol achquchiliri bolup qaldi.
Yéqinqi zaman tariximizdiki meshhur démukiratik sha’irlirimizdin biri, tarixchi we neshiriyatchi qutluq haji shewqi mana mushu izdinishke yéqindin hemkar – medetkar bolghan bir ezimet idi.
Hayatini pütün ömri gheplette qalghan milletni oyghitish yolida meripet tarqitish, milliy medeniyet oyghinishni ilgiri sürüsh üchün milliy neshiriyatchiliq, medeniy aqartishtek meniwi küreshlerge atap, shu küreshler ichide özining sap milliy ghururi, pak iman–étqadi bilen yashighanliq «gunahi»üchün hökümran jahalet küchliri teripidin shéhit qilin’ghan bu meripet –medeniyet jengchisi 1876 – yili qeshqer shehrining qazanchi mehelliside abduréhim beg isimlik meripetperwer yerlik emeldar a’iliside dunyagha kelgen. Oqush yéshigha toshqandin kéyin qeshqerdiki medrislerde oqup, ilim tehsil qilip, ereb–pars tillirini puxta igiligen. 1908–yili atisi bilen bille se’udi erebistan’gha hej qilghili bérip, qaytishida misirdiki «jami’ul ez’her dari’ulum»igha oqushqa kirip mexsus ereb tili we islam qanunlirini ögen’gen. Oqushni tügenkendin kéyin türkiyige kelgen. Shu chaghlarda türkiyide élip bériliwatqan islahatchiliq (jeditchilik) herikiti türkiyining her qaysi jaylirida özgiche yéngi muhitni–jush urup rawajlan’ghan ijtima’iy tereqqiyat menzirisini barliqqa keltürgenidi. Jahan körüp melum jehetlerde yéngiche idiywi tonushqa kéliwatqan qutluq haji bu yéngiche menzirining tesiride istanbolda qélip, u yerdiki bir aliy bilim yurtigha kirip oqughan. Mushu jeryanda türkiyide mustapa kamal bashchiliqida élip bériliwatqan jahaletke, qalaqliqqa, mute’essiplikke qarshi yéngilash (islahat–jeditchilik)kürishi qutluq hajigha zor derijide tesir körsitidu.u öz yurtidiki qérindashlirining namrat, qalaq halitini–qulluq turmushini peqet ilim–meripet arqiliq xelqning rohiy– madarini qozghap, yéngiliqqa yétekligendila özgertkili bolidighanliqini körüp yétidu.
Istanbolda her qaysi ilimlerni öginish jeryanida, türk ellirining tarixi, medenyitige da’ir bilimlernimu chongqur öginip, her jehettin bilimini mustehkemleydu.1917–yilliri weten’ge qaytip kelgen qutluq haji weten, milletni jahalet iskenjisidin qutuldurush heqqide bash qaturup, melum niyet– meqsetlerni könglige püküsh bilen bille, shu yilliri türkiyide bésilghan «türkiy tillar diwani»ni milletning qimmetlik bayliqi dep qarap birge alghach kélidu.
Qeshqerge kelgendin kéyin milletperwer, meripetperwer baylar we ziyaliylar bilen meslihetliship, her jehettin puxta teyyarliq qilip, bir yildin kéyin yeni 1918–yili mix metbe’ede «ang géziti»ni neshir qilip, wetenperwerlik, démukiratik idiyini teshwiq qilidu.milliy oyghinish, jahaletke qarshi turush, ilim– meripet öginish bu gézit yangratqan jarangliq sada bolghanliqtin bir mezgil chiqipla, eksiyetchi hökümet teripidin péchetlinip, toxtitip qoyulidu.
Qutluq haji shewqi «ang» gézitining péchetlinishi bilen tengla, usulini özgertip, qeshqerdiki meripetperwer baylarning yardimide molla nazim, noruz yüsüpi qatarliq sha’irlar bilen birliship, mlliy oyghinish, ilim– meripet öginish mezmun qilin’ghan jenggiwar shé’irlirini toplam qilip, «oyghan we inqilab esh’arliri», «asaret we zalaletke ot yaq» dégen namlar bilen 1920– we 1924– yilliri mix metbede basturup tarqitidu.④
Xelqqe milliy medeniyetni tonutush, ejdadlar rohini teshwiq qilish arqiliq milliy rohni oyghitish, eziz wetenning, ana makanning qedir– qimmitini tonutush– qutluq haji shewqining mushu yillardiki milliy oyghinish herikitidiki özgiche pa’alyitidur.
Qutluq haji shewqi weten– milletning qeddini kötirish yolidiki bu pa’alyetlirining éhtiyaji bilen «türkiy tillar diwani»we mehmud qeshqiri toghruluq xelqimizge tunji melumat bergen ilim igisi bolup qalidu.
Hazirghiche «türkiy tillar diwani»ning uyghurche terjimiliri toghrisida izdinishte bolghan tetqiqatchilar bu eserning uyghurche terjimisining 1940– yillardin kéyin qolgha élin’ghanliqini tilgha élip, 30– yillardila qutluq haji shewqining bu eserni terjime qilip, tonushturush yolidiki tirishchanliqlirini nezerdin saqit qiliship keldi.⑤
Derweqe, bu heqtiki melumatlar yéterlik bolmisimu, lékin qutluq haji shewqining bizgiche yétip kelgen bezi eserliridin we mehmud qeshqiri maziri toghrisidiki munasiwetlik xatirilerdin bu heqte xéli ishenchlik tonushqa asas tapalaymiz.
Melumki, qutluq haji shewqi bashqa ilimlerni yaxshi öginipla qalmastin, öz millitining tarixini puxta bilishinimu muhim orun’gha qoyup, bu heqte köp öginish, izdinishlerde bolghan. Uning türkiyidin qaytishida «türkiy tillar diwani»ni birge élip kélishimu meqsetsiz emes idi. U yene 1936– yili qeshqer sher’i mehkimisining qazisi, dangliq alim molla sadiq elem axunum teripidin yézip qaldurulghan mehmud qeshqiri mazirigha kitab wexpe qilghanliq heqqidiki tarixiy höjjetni tépip saqlighan.⑥qutluq haji shewqining «qeshqer» namliq ghezili xelqimizge mehmud qeshqiri we

«türkiy tillar diwani»heqqide melumat bergen, eyni waqitta ashkara élan qilin’ghan tunji eserdur:

Körmigil qeshqerni kem bu jayda merdanlar yatur,
Hezriti sultan satuq bughrayi xaqanlar yatur.
Xelq üchün qurban bolup, düshmen bilen qilghan küresh,
Ol shehidu qehriman alip arsilanlar yatur.
Nur chéchip «qutadghubilik» xelqni qilghan bextiyar,
Xas yüsüp hajipqa oxshash ehli irpanlar yatur.
Yadikar eylep jehan’gha yazdi «diwani lughet»,
Mehmudil qeshqiri kebi ehli sherepshanlar yatur.
Eyligen shewqini meptun el üchün nurlar chéchip,
Bu sheherde köpligen xelq oghli insanlar yatur.
Mana bu yalqunluq misralar qutluq haji shewqining yüksek wetenperwerlik hésyatining mehsuli bolup qalmastin, millitimiz tarixi heqqidiki nisbeten keng hem chongqur izdinishning mehsuli idi. Mushundaq shekiller arqiliq millitimizge öz tarixini tonutup, milletning shanliq tarixi, medenyitini, batur, parasetlik, köreshchan oghlanlirining, alimlirining pa’alyetlirini keng teshwiq qilip, milletni ejdadlar izidin méngip, ilim– meripet bilen qurallinip, qulluq– mehkumluq qalpiqini chörüp tashlap,qed kötürüsh yoligha méngishqa righbetlendürüsh, yéteklesh meqsitide «türkiy tillar diwani»ni erebchidin uyghurchigha terjime qilishqa kirishken.⑦eserni terjime qilish jeryanida mehmud qeshqirining ming yillar ilgiri türk (uyghur)tilini dunyagha tonutush üchün qanchilik ijtihat qilghanliqini, tosalghular aldida qanchilik jasaret körsetkenlikini chüshinip yetken qutluq haji shewqi mushundaq bir eserni terjime qilishning özige nésip boliwatqanliqidin cheksiz iptixarliq hés qilip, eserni hertereplime chongqur öginip, terjimini imkanqeder pishshiq qoldin chiqirishqa tirishqan. Öginish jeryanida ottura esirlerde ereb–pars tilliri bilen teng beygige chüshken türk (uyghur) tilining heqiqetenmu ipadilesh küchining yuqiri, mezmun’gha bay til ikenlikini hés qilip, ich– ichidin söyün’gen. Yene bir tereptin, shu chaghlarda abduqadir damollam qatarliq ziyaliylar yétekilikide élip bériliwatqan til jehettinmu yéngiliqqa yüzlinip, milliy tilni saplashturush (tilimizdiki ereb- pars tili arilashmilirini chiqirip tashlap, ornigha milliy tilimizdiki xas sözlüklerni seplesh), ortaq edebiy til berpa qilish herikitining türtkiside «ana til nezmisi» namliq shé’irni yézip, xelqimizge ana tilning qedir– qimmitini yene bir qétim tonutqan:
Ana til bilgen kishining izzetin qilghum kélur,
Ana tilni aghzidin altun bérip alghum kélur.
Bu ana til ger ise amérikayu afriqida,
Serp étip minglarche tilla anda men barghum kélur.
I ana til, bizge sen ötken ulughlerdin nishan,
Sen bilen ruyi zeminde iptixar etküm kélur!
Toluq we sap uyghur tilida yézilghan bu shé’ir heqqiqetenmu ismi–jismigha layiq «ana til nezmisi»dur.
1933-, 1934– yilliri yene arqa–arqidin «erkin hayat», «yéngi hayat» gézitlirini chiqirip tarqitip, özining millet, wetenni zulum ilkidin azad qilish yolidiki ulughwar isteklirini teshwiq qilghan qutluq haji shewqi bu gézitlerde yene uyghur tarixi, medeniyitige da’ir eser, maqalilerni yézip élan qilidu. Meshhur tarixiy esiri «tarixi sheher, waqi’ati qeshqer»ni yazidu.
Xelqni qulluq iskenjiside tutup, yilikini shurap, özini semritip kelgen eksiyetchi hökümetning zorawan hökümranliri, xelqni oyghitish yolida pa’alyet élip barghan oghlanlarni özlirining közige qadalghan mix dep qarap, ularni dehshetlik türde tutqun qilidu. Shu qatarda qutluq haji shewqinimu qamaydu.axir 1937–yili 5–ayda paji’elik halda öltüriwétidu.tarix, medeniyetke da’ir milliy miraslirimiznimu yiltizimizni qirqishning bir yoli süpitide yoqitishqa yüzlen’gen jallat hökümet sansizlighan qedimki kitab jawahirlirimizni yighip köydüridu.qutluq haji shewqining toplighan kitab–matériyalliri we yazghan eserlirimu shu chaghda köydürüwétilgen bolup, bizgiche yétip kelgen azghine eserliri eyni yillarda chet’el gézit–zhurnallarda élan qilin’ghan we bezi pishqedemlirimizning xatiriside saqlinip qalghanliridin ibaret.
Yéqinqi zaman medeniyet tariximizda millet, weten üchün küresh qilish, ézilgen milletning shanu shewketlik tarixiy miraslirini heqqiy qedirlesh, toplash, tonutushning öchmes namayendisi süpitide pa’alyet qilghan merhum qutluq haji shewqining «türkiy tillar diwani»ni terjime qilishtin ibaret bu ehmiyetlik emgiki zulmetlik zamanning wapasizliqi tüpeyli axirlishalmighanning üstige iz– déreksiz yoqtiwétilgen bolsimu, biz yuqirida tilgha élip ötken pakitliq qarashlar qutluq haji shewqining «türkiy tillar diwani»din ibaret milletning bibaha enggüshtirige xéli burundinla chongqur iptixar we ixlasta bolup, bu heqtiki melumatlarni toplash we izdinish yolida köp ejir qilghanliqini moqimlashturishimizgha imkan béridu.
Hazir qutluq haji shewqining «tarixi sheher, waqi’ati qeshqer» namliq tarix kitabi aptonum rayonluq muzéyda saqlanmaqta.uyghurlarning, jümlidin qeshqer rayonining qedimdin hazirghiche bolghan tarixi birqeder mupessel yurutulghan bu kitabni hazirche körüp paydilinish shara’itigha érishelmisekmu, bu eserde «türkiy tillar diwani» we mehmud qeshqiri heqqide xéli tepsiliy bayanlar yoq dep éytalmaymiz.
Shunga, biz 20–esirning 30–yillirida qutluq haji shewqidin ibaret bu millet söyer oghlanimizning «türkiy tillar diwani»ni tunji bolup xelqimizge tonushturghan we terjime qilghanliqini muqimlashturup, medeniyet tariximiz sehipisidin tégishlik orun bérish bilen birge, ejdadlar tarixini bilish, ejdadlirimizdin qalghan bibaha miraslirimizni qedirlesh, öginish we tetqiq qilishta qutluq haji shewqining bu jehettiki emeliy pa’alyetlirini ülge qilishimiz lazim.

Izahatlar:
①«türkiy tillar diwani» 1 – tom, shinjang xelq neshiriyati 1981 – yil neshiri, kirish söz 42 -, 43 – bet.
②③ m. Siyit, y. Ruzi: «memtéli ependi» shinjang xelq neshiriyati 1997 – yil neshiri, söz béshi 2-, 3 – bet.
④ n.zaman: «uyghur hazirqi zaman edebiyatidiki wetenperwerlik roh», «tarim» zhurnili 1986– yil 11– san 112– bet.
⑤ gh. Sediwaqqasop: «‹türkiy tillar diwani›ning uyghurche terjimisi heqqide», «bulaq»1997-yil 1 – san 118– bet.
⑥ mezkur höjjetni yéqinqi yillarghiche saqlap, mehmud qeshqiri mazirining éniqlinishn’gha zor töhpe qoshqan péshqedem tarixchi ölima, qutluq haji shewqining oghli merhum imir hüsiyin qazi axunum bu höjjetning atisi qutluq haji shewqidin qalghanliqini éyitqan. «mehmud qeshqiri», qeshqer uyghur neshiriyati, 1965 – yil neshiri, 97 – bet.
⑦ edebiyatshunas haji ehmed köl tékin özining «déngiz ünchiliri» dégen kitabida qutluq haji shewqining «türkiy tillar diwani»ni memtéli ependi bilen birlikte terjime qilishqa kirishkenliki heqqide melumat bergen. «déngiz ünchiliri», qeshqer uyghur neshiriyati, 1983 – yil neshiri, 195 – bet.

( eskertish: bu heqte pakitlar yiterlik emes shunga téximu ichkirilep tetqiq qilishqa toghra kélidu. Qutluq haji shewqiyning «tarixi sheher, waqi’ati qeshqer» namliq tarix kitabini neshirge teyyarlap keng xelq ammisi bilen yüz körüshtürüsh téximu muhim bir ishtur.)

Menbe: ‹‹bolaq››2001-yilliq1-sanidin
http://www.shewqiy.com/

Ablajan Ümidyar

Qisqiche mezmuni: uyghur xelqning 15-esirde ötken meshhur mutepekkur sha’iri newa’i özining 60yilliq hayati we ijadiyitide edbiyatimiz üchün menggülük örnek bolghidek yüksek bede’i nemune yaratqan. Newa’i eserliri yuquri bedi’iy sewiye we yüksek istitik qimmetke, küchlük pelsepiwi idiyiwi asasqa, yüksek derijidiki unwirsalliq hem sitroluq xususiyetke ige. Bu maqalide newa’i ijadiyitining pelisepiwy idiyiwi menbi’i heqqide qisqiche mulahize yürgüzilidu.
Achquchluq sözler: newa’i ijadiyiti,idiyiwy menbi’i

Newa’i (1441-1501) uyghur edebiyati tarixida san jehettin köp bolupla qalmastin belki yene süpet jehettimu yuquri sewiyilik eserlerni ijad qilghan büyük namayendidur. Xuddi «mehbubul qulub» we bashqa esesrliride déyilginidek baliliq chaghliridin bashlapla ilimge chongqur ishtiyaq baghilighan sha’ir newa’i ösmürlük dewrliridin tartip taki hayatining axiriqi mezgillirigiche nurghun sheher we yéza-qishlaqlarda yashap türlük medrislerde bilim élip, jem’iyette xilmu-xil ademler bilen uchrashqan asasta ri’al jem’iyet we türlük menbelerdin bilim alghan. U özining ilmiy hayatida qedimki girik pelsepisi we uning ottura esir islamiyet muhiti astidiki warisliri bolghan farabi, ibin sina, ebu reyhan bironi, yüsüp xas hajip we bashqa alimlarning dunya miqiyasida bashlan’ghan ottura esir islamiyet medeniyet oyghinishining tesiride güllen’gen uyghur we paris-tajik edebiyatining: shundaqla 15-eisr muhitida omumlashqan xoja baha’iddin neqshibendi wekllik qilghan sofizim idiyilirining ilghar ijtima’y tesiri akitip qobul qilghan, shu asasta insani yetning qedimdin taki 15-esir basquchighiche dawamliship kelgen eng ilghar pelsepiwi tepekkur semerilirige ijadiy warsliq qilip qilip, öz eserlirini bilishining noqul shé’iri tesewwur yaki bedi’i obraz shekli arqiliq ijtima’i hayatni ipadilesh da’irisidin zor derijide halqip, yüksek derijidiki ilmiylik, gumantarliq we köp qirliq meripetperwerlik rohigha ige qilghan. Shunga newa’i mirasliri pelsepe, tarix sen’et qanuniyti, tilshunasliq, diniy utfiye edebiyatshunasliq, exlaq, jem’iyetshunasliq qatarliq köp xil ilim türliri we tepekkur shekilliri bilen chemberches baghlan’ghan ghayet zor insikilopi diyilik tüske ige meniwi xezinini yaratqan.
Newa’i ijadiyiti yüksek derijidiki pelsepiwi térenlikke ige bolghachqa uning eserliri bilishning herqaysi sahelirige tutishidu. Ottura esir muhitida shé’irni waste qilghan pelsepiwi tepekkur yükseklikide turup pütkül alem we jem’iyetni öz tepekkurigha alghan sha’ir öz eserliride mewjudiyet, ilahiyet, insan, eqil-idrak, meripet irade erkinliki, exlaq we ijtima’i mejburiyet qatarliq témilarda özining ghayet zor ilghar idiyiwi qarashlirini algha sürgen. Newa’i pütkül ijadiyitide aldi bilen bir islamiyet mutepekkuri we sha’iri bolush süpiti bilen alemni yaratquchi tengri-allaning mewjutliqini tonuydu we öz ijadiyitini mushu xil merkizi dunya qarishining yétekchilikide royapqa chiqiridu. Sha’irning qarishiche,alla ka’inattiki barliq mewjudiyetning yaratquchisi we esli menbi’idur. Alemde eslide peqet birla tengri yekke halda mewjut idi. Kéyinche u özining qudret-iqtidarini jari qilip, pütün ka’inattiki hayatliq türlirini jümlidin uning ser xili bolghan insanni yaratqan hem uning bilish qabliytinimu bexish etken. Shunga u özining «fani» texellusida yazghan «rohul-quds» namliq 132 biyittin terkip tapqan bir qesidiside yekke mewjut bolghuchi «tewhedi bari te’ala»(alla) heqqide toxtilip: «insan jisimini topidin saz etting, uning jismini asman gümbizidinmu yuqiri kötürding. Jismigha rehmet yamghuchi yaghdurup, tebi’itini mulayim qilding. Yene uninggha töt ziddiyetlik terkip (tupraq, ot, su, hawa)qoshup wujudini güzel qilip jan béghishliding. Heweslirini rasit eylep ménge qesirige eqil nuri berding, tenni ajayip memliket qilip, qelibni sultanliq textige chiqarding, kéyin uninggha ilimni rehnema (yétekchi) qilip, birinchi telimide özüngni tunuttung. U (insan) ilim hasil qilghandin kéyin mala’ikiler qulluq bildürüship uninggha sejide qildi. Barliq mewjudadlar ichide insanni eng ulugh qilding» dep xitap qilidu. (1) newa’ining qarishiche xilmu-xil shekilde yaritilip türlük möjiziler bilen tolghan dunya bir közgü (eynek) din ibaret bolup, uningda ekis etken we hayatliq qimmetige ige bolghan barliq shey’i-hadisiler (jümlidin insaniy tuyghularmu) yaratquchining möjize-kara mitidin bashqa nerse emes idi. Özini heq yligha béghishlighuchi arif insan (ashiq) mushu közgüdin alemning menbi’ini uning güzellikini shundaqla öz-özini tonup yételeytti.
Newa’i ijadiytidiki gumanizimliq idiye, adaletperwer we tereqqiperwer köz-qarashlarning merkizide eyni dewrge xas bolghan islamiyet pelsepisi jümlidin uning ilahi meripetni asas qilghan insanni ulughlash idiyisi hökümran orunda turghachqa sha’irning bu xil idiyiwi qarashliri uning «munajat» (2) «heyratul ebrar», «ferhad-shirin» «seb’e’i seyyar» «seddi iskender» qatarliq dastanlirida ipadilen’gendin sirt yene bashqa ishiq-muhebbet témisidiki dastanlar we lirik eserliridimu izchil ekis ettürülidu. Mesilen «ferhat-shirin» dastanida sha’ir eserdiki tiragidiyilik siyuzhitning bashlinishini bash qehriman ferhadning jahanname eynikini körüshi bilen öz qelbidiki ilahi meripetning küchide sirliq ishiq derdige muptila bolushtek weqelikke baghlaydu. Newa’i «heyretul ebrar» dastanidimu özining islamiyet tüsie ige bolghan dunya qarishini ipadilep mundaq yazidu:
Ne bolup ewwelde bidayet sanga
Ne kélip axirida nihayet sanga
Ewweli özüng axiru mabeyni özüng
Barchige xaliq, barchigha eyn özüng(3)
Islamiyetning meripetperwerlik pelsepisi we gumanizimliq rohigha ige bolghan büyük peylasop, edib newa’ining insanperwerlik, adaletperwerlik we bashqa türlik ijtima’iy qarashliri uning ijadiyet liride ipadilinish bilen birge bu xil tématika alemning menbi’i bolghan heqni bilish we mushu xil meripet asasida insanni tonush hem uni ulughlashtin bashlinidu. Elshir newa’i insanni makroluq jehettin alemdiki barliq mewjudiyetning serxili we eng aliy türi shundaqla dunyaning körki dep qarighan. Shunga u özining «heyratul ebrar» dastanida bu heqte mundaq misralarni yazidu:
Munche gherayipki xiyal eyleding
Barche miradi jemal eyleding
Genjing ara neqd ferawan idi
Lik, baridin ghererz insan idi…
…kaniyu heywani eger xud iban
Her biri bir gewheri ali sifat
Barche sini gerche letif eyleding
Barchedin insanni sherf eyleding(4)
Elshir newa’i ijadiyitide insan, jem’iyet, til-tepekkur, ijtima’iy exlaq, mejburiyet, sen’et, ghaye qatarliq témilardin sirt yene alem we seyyariler yultuzlar hem töt pesil shundaqla maddi dunyaning ziddiyetlik herikiti toghrisidimu toxtilip obikitip dunyaning heriketlinishi we uning menggülikliki heqqide özige xas pelsepiwi qarashlar otturigha qoyulghan. Shundaqla insanning eqli qabiliyti bu xil qanuniyetlernimu idrak qilishi zörür dep qarighan. Mesilen: u «fusuli erje» (töt pesil) we «hilaliye qesidisi» qatarliq eserliride eslidin güzel qilip yaritilghan alemning ziddiyetchan herikiti, «sereta» (yaz), «xazan» (qish), «dey»(küz), «bahar» pesilliri we uning güzelliki tebi’etni ilahlashturush asasida türlik ijtima’i idiyiler bilen birleshtürülüp bayan qilin’ghan. Newa’i «insanning ulughliqi uning ezeldinla ulugh qilip yaritilghanliqida, insanning güzelliki rohiytide yaki qelib güzellikide ipadilinidu. Tengri-alla, alem, insan oxshashla güzel, ka’inat we insan qelbi heqiqet(güzellik) tejelli qilin’ghan ulugh obikitlardin ibaret» dep tonuydu. Shunga newa’i eserliridiki ghaye insaniyetning eng ulugh ghayiwi telpünishlirige wekillik qilsa, uningdiki lirik qehiriman menggü yimirilmes sima süpitide gewdilinidu.
Sha’ir newa’i yene alemning güzelliki, insan arzu-ghayilirining ri’al hem muqererliki emma felekning rehimisizliki heqqide alahide toxtilidu. Insanni pütkül alem we hayatliq türlirining merkizide qoyup tonighan.newa’i öz eserliride ipadilen’gen meripetperwerlik, adaletperlik we gumanizim qatarliq ilghar we tereqqiperwer qarashlirini sen’etning eng yuqiri shekli arqiliq ipadilep ularni yüksek idiyiwi chongqurluqqa ige qilalighan. Newa’i ijadiyitidiki bu xil idiyiwi yükseklik uning ishiq waste qilin’ghan lirik ghezelliri we ipik eserliride téximu janliq ipadilinidu. Mesilen: «leyli-mejnun» dastanida qeyis qelbidiki ishiq adettiki hés-tuyghu bolmastin belki ilahi meripet we muqeddes güzellik bilen zich bir gewdileshken alahide istitik tuyghu bolghanliqi üchünla uni herqandaq küch tosuwalalmaydu. «ferhad-shirin» dastanidiki ferhad muptila bolghan ishqimu ilahi meripet, aliyjanapliq ijadkarliqning menbi’i bolghan ishiq sewdaliqi bilen birleshkechke u öz qelbidiki eshu tuyghu xisletlerning türtkiside könglige «alemshumul ghayilerni püküp, yunanistan’gha baridu. Shundaqla yene öz élige qaytip kélip iskender tilsimini achidu. Güzel insan shirinni köridu we kéyinki murekkep sergüzeshtilerge muptila bolidu. Dastandiki bu weqe tepsilatlar newa’ining bir ghezilidiki:
Méhir anglap ashiq oldum sungre yetse kühi ghem,
Ne ejeb ishq iptidasi eyin érur bayani qaf(5)
(méhir-shepqet tilep ashiqliq yoligha kirdim kéyin ghem bésiwalsa buninggha néme dey? Chünki ishiq sözi awal eyin herpi bilen bashlinip jaf-kuhiqaq bilen axirlishidu emesmu) dégen biyiti bilen ortaq idiyiwi pikirge ige idi.
Newa’i ijadiytining asas témisi 15-esir islam dini muhitidiki ishiq- muhebbetke merkezlishidu. Ishiqni waste qilghan ijtima’i exlaqi témilargha tutishidu. Ishiq-muhebbet témisi uyghur edebiyatidiki en’eniwi témilarning biri bolup, u tarixdin buyan, nahayiti keng ijtima’i menige ige bolup, uyghur edebiyatida islamiyettin kéyin ri’al ijtima’i mena we’ilahi meripet qarishi bilen zich birleshken halda qosh qunupliq yölinishte izchil tereqqi qilip xarezmning «muhebbetname» dastani, ehmed yesewining «diwani hékimet» toplimi, rabghuzining «qissesul enbiya» diki yüsüp-zuleyxa hékayiliri, atayi, sekkaki, lotfilarning lirik shé’ir we dastanlirida alahide ipadilen’gen bolsa newa’i qelimi arqiliq yaritilghan dastan we shé’irlarda téximu wayigha yetküzilip, tiradigiliylik yükseklikte ipadilep, bu témini newa’i ijadiytige yüksek qimmet, meniwi énirgiye béghishlighan küchlük pelsepiwi idiyige ige aktiwal ijtima’i téma dep qarashqa bolidu. Mesilen «ferhad-shirin» dastanida bolsa ferhat heq-adalet we insaniyetning teqdiri bilen biwaste baghlan’ghan ishiqqa muptila bolup, wisalliq yolida izdinip axiri ermen élige kélidu. Emma u bu yerde ikki türlük qismetke duch kélidu. Biri öz wujudidiki güzellik arqiliq shirinning muhebbitige érishidu. Yene biri: zaman külpetliri seweplik adaletning küshendisi bolghan xsrawning ziyankeshlikige uchrap axiri tiragidiye qurbanigha aylinidu. «leyli mejnun» dastani diki qeyis we leylilermu ene shu xil teqdir-qismetke duchar bolidu. Sherqche tüs alghan bu xil tiragidiyilik yéshim mahiyette eyni dewr ijtima’i idiyisi we sha’irining qarishi boyiche chüshen’gende, bu chekssiz alemdiki shexs hayatining baqasizliqi, tenning ajizliqi we uning haman xaksarliqqa yüzlinip xorishi we axiri tupraqqa aylinishi emma rohning menggü ghalipliqqa simwol qilin’ghan istitik ghaye idi.
Newa’i öz eserliride büyük gumanisit sha’ir süpitida ishiqning qudiriti, uning xasiyti we shidditi heqqide keng toxtilidu. Shundaqla özining köpligen dastanlirini ishiq ishq-muhebbet tiragidiyisi süpitide wujudqa chiqiridu. «mehbubul qulub» da sha’ir: «ishiq exteredur derexshenda we besheriyet közi nur-ziyasi andin göheridur rexshende insaniyet tajining zibu bahasi andin,… behridur wesi’i her igremi yüz eqlu-hush kémesin chumurghan we taghidur refi her téghi ming zuhdu teqwa bashni uchurghan» (ishq yultuzdurki kishining közige nur-ziya shuningdin kélidu. Paqiraq göherdurki insaniyet tajining zinnet-bahasi shuningdin kélidu… keng déngizdurki her bir qaynimi yüzligen eqil-hus kémisini chöktüriwetken. U igiz taghdurki her bir choqqisi minglighan zahid-teqwaning béshini ganggiratqan) ishqini waste qilghan heqni we heqiqi menidiki insanni söygüchi sha’ir newa’i öz ija diyitide mertlikini küylep, uning eksinche zamnning zulimi zorawanliq qabahet we nadanliqini inkar qilidu. «ferhad-shirin» dastanidiki ferhad bilen xsrawning kesin bes-munazirisi we ferhadning uni yéngip chiqishi bizning bu qarishimizni téximu janliq ispatlap béreleydu.
Sha’ir newa’i öz ijadiytide insanning ulughliqi uning meniwiytide yeni uning ilahi meripet jilwilen’gen qelbige mujessemlen’gen bolup, bu xil qelibning pisxik haliti haman uning heriket pa’aliyti arqiliq ri’alliqqa aylinidu dep qaraydu. Shunga u «leyli-mejnun» dastanida tiragidiyie qehrimani bolghan qeyisini özidiki ishiq we eqide sewebi bilen bir giganit insan süpitide yaratsa: ekisinche bu dastandiki ibni salam; «seb’i seyyare» dastanida shu qeder chong we bay döletke hökümdar bolghan padishah behram qatarliqlarni qelbide ishiqtin qilche eser bolmighan shexsiyitige bérilip öz dölitidin körenglep axiri öz-özini nabut qilghuchi, zalim hökümran süpitide yaritidu. Sha’ir newa’i xuddi özining «mehbubul qulub» namliq esiride insan’gha xas ang-tuyghu hésablan’ghan ishqini alahide ulughlap:«ishqisiz kések, dedsiz éshek» dep xulasili ginige oxshash ishiqni insan mahiyitining muhim belgisi, insaniy qedir-qimmetning yadrosi süpitide tonuydu. Shunga «xemise» diki dastanlarda yaritilghan ijabiy qehrimanlarning her biri ular meyli qandaq ijtima’iy orundiki kishi bolushidin qet’inezer ularning qelbi ilahi ishiq bilen nurlan’ghan. Shunga ular insaniy pezilet we meniwiy güzellikte herqachan ghalip insanlardin ibaret bolsa, eksinche uningdiki salbiy obrazlarning shu qeder rezil we xunuk halette gewdilinishi mahiyette ularning qelbidiki ishiqning ajiz we xuniklikidin bolghan idi. Shunga newa’i özining «xeza’inul me’ani»diki shé’irlirida lirik qehrimanini ishiq yolida perwane, mertlikte yigane obraz süpitide gewdilendüridu. Ular rehimsiz pelek yaki tashqi qiyapiti güzel «wapasizlar» teripidin qelbi shékestilen’gende öz könglidiki renjish we meniwi isyankarliqni ipadilesh bilen birge haman «wehdet sharabi» yaki ilahi meripettin öz köngüllirige teselli izdeydu.
Herqandaq bir dewrning edebiyat-sen’itide muqerrer halda romantik ghaye bilen ijtima’iy ri’alliq otturisidiki ixtilap we toqunush ipadilinidu. Buxil toqunush sen’ettiki halqish éngini wujutqa chiqiridu. Newa’i ijadiyitimu buningdin mustesna emes. U özining «heyratul ebrar» we bashqa eserliride ijtima’iy hayatni güzel bagh yaki chimenzar süpitide küyligen bolsa bashqa eserliride uni xarab qilghuchi rezil küchlerge, xunuklik, chakiniliq, wapasizliq qatarliqlargha qet’i qarishi turidu. Newa’i nurghun lirik shé’irilida felekning kajliqi, dewr zulimi we turmush teshwishliri shundaqla zaman ehlining shepqetsizliki insanning buninggha biqadirliqigha qarita özining renjish we naraziliqini ipadiligen. M:
Bela deshti ara mejnun méningdek körmemish dewran
Quyundek her zaman bir körmegen wadida sergerdan
Tünüm deyjur özüm renjür ichim ghemnaku baghrim qan
Tilim lalu, ténim bihal ishim efghan sirkishim qan.
Ze’ifu derdu ghem pishe, nehifu méhnet endishe
Zelilu biseru saman, qetili xenjeri hijran
Fifanimdin felek ghemkin, sirkishimdin jehan renggin
Ni derdim otigha teskin ni hijirim derdige derman…
…közm nemlik, boyum xemlik, ichim enduhi matemlik
Ni hemdemlik, ni mehremlik tapip bu méhnetni pinhan
Falek rehzen zaman düshmen, beden rewzen öze rewzen
Qalib jan hesretidin chiqip ten kishweridin jan
Newa’i bolsa méhnet köp, iche kor jami ishret köp
Niche bolsa se’ubet köp qilur wehdet meyi asan.(6)
Démek shé’irning axirqi biyitida déyilginidek newa’ining qarishiche ghayiwi dunya shu qeder güzel bolsimu, lékin ri’al hayat zidiyetlik jeryan’gha ige. Türlük rengwazliq bilen tolghan ri’al dunyada eshu «rehzan»(qaraqchi we düshmen) lerning yawuzliqi we japaliridin lirik qehirimanning bedenliri ötme- töshük, uning kasapitidin jan öz ixtiyaridin ten chette qéilip, ten mülikini jan terk etken yeni tendin jan, jandin ten ayrilishqa mejbur bolghan yüyük insanperwer sha’ir newa’ining küchlük tenqidi ri’alizmliq rohqa ige bolghan bu ghezili mehiyette insaniy qedir-qimmet, shan-sheref erk–hoquqning depsende qilinishigha qarishi küchlük naraziliqining lirik shekilde ipadilinishidin ibaret idi.
Omumlashturup éytqanda newa’i ijadiytide ipadilen’gen hayat güzelliki, insanperwelik, adaletper werlik qatarliq ilghar ijtima’iy qarashlarning hemmisi sha’ir yashighan eyni dewrning omumi medeniyet, pelsepe we ijtima’iy idilogiyisi bilen chemberchesh baghlan’ghan uningda ipadilen’gen tiragidiye we tiragidiyilik istitik güzellik mahiyette 15-asir jem’iytining ri’al haletliri we sha’irning buninggha qarita bedi’i omumlashturushining mehsulidur. Newa’i ijadiytidiki ijtima’i hayatini pelsepe, exlaq, étiqad, ghaye, sen’et nuqtisidin qosh yönlishlik ipadileshtek bu xil sitroluq alahidilik we özgiche xasliq bügünki künde bizning newa’i miraslirini öginish, tetqiq qilish we uninggha heqqaniy warsliq qilish mesiliside ilmiy bolghan di’aliktkiliq tepekkur we tarixy matériyalizmliq pozitsiye qollinishimizning zörürlikini telep qilidu.
Paydilanmilar:
(1) a, memitimin «newa’ining pelsepiwi qarashliri üstide izdinish», «büyük sha’ir elshir newa’i» shinjang xelq neshiriyati 2001-yili neshiri 33-bet.
(2) newa’i «ghezeller we sherhi» özbékche tashkenit 1991-yili neshiri 3-, 4-, 5-6,-betliri
(3) newa’i «heyretul ebrar» shinjang yash ösmürler neshiryati 1991-yili neshiri 15-bet
(4) newa’i «heyretul ebrar» shinjang yash ösmürler neshiryati 1991-yili neshiri 20-, 28-betler
(5) elshir newa’i «ghezeller» shinjang xelq neshiryati 1982-yili neshiri 99-bet
(6) elshir newa’i «ghezeller» shinjang xelq neshiriyati 1982-yili neshiri 275-bet
(aptori: qeshqer pidagogika inistitoti fililogiye fakultiti oqutquchisi, magistir)

Menbe: Uyghuristan ijtima’iy penler tetqiqati, Jornili 2008- yilliq 2- san