Autori: Iz

 

Eger Ana Tilim Erte yoqilidighan bolsa, bugün ölushke razimen.

-Alishir Nawayi

 Insanlar Tilni waste qilish arqiliq bir-biri bilen alaqilishidu, pikir almashturidu we bir-birini chüshinidu. Tilning yardimi bilen oylighanlirini, tepekkurlirini, arzu-armanlirini we mexsetlirini etrapidiki bashqa Insanlargha bilduridu.  Shuning bilen birge Ijdimai ishlepchiqirish bilen shughullinidu we öz ghayiliri üchün küresh qilidu. Til bolmisa insanlarning ijdimai alqisimu, ijdimai ishlepchiqirishmu bolmaydu hetta ijdimai jemiyetmu bolmaydu. Bu menidn éytqanda Til Insalarning alaqe qilish qorali bolup qalmastin belki yene jemiyetning küresh qilish we rawajlinish qoralidur.Til bolmaydiken Insanalr jemiyiti tereqi qilmaydu hetta u jemiyetmu mejutlughini yoqitidu.

Til Insanlarning alaqe qorali bolushi bilen bille yene insanlarning oylinishi we tepekkur qilish qoralidur. Ademning mingiside peyda bolghan herqandaq pikir peqet Til arqiliq , Tildiki söz we jümliler asasida ipadilinip, mewjut bolidu. Meyli qandaq exwalda bolsun Insalar Tilsiz pikir qilalmaydu, pikir kilidiken choqum Til waste bolidu.

Dunyada   her bir Milletning öz aldigha sözlishidighan, yazidighan bir Tili bardur.  Insan bu dunyagha apiride bolghandin  kiyin, bowaqliq dewridin bashlapla ailiside we etrapidikilerdin üginidighan, kiyin yeslide, mektepte bilim ilish üchün qollinidighan mana bu til  bolsa Ana tilidur.

Uyghur Millitining Ana Tili Uyghurchidur yeni Uyghur tilidur. Uyghur tili 8 sosuq tawush  (a, e, é, i, o, u, ö, ü), 24 uzuk tawush (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, x, y, z) tin tuzulgen. Jemi 32 heriptur.

Uyghur Tili dunyadiki bashqa tillargha oxshashla Fonétika, Léksika we morfologiyedin ibaret üch terkiwi qisimdin teshkil tapqan.

 Fonétika bolsa Til ilmining Til tawush we sözlirini tetqit qilidighan qismidur. Yeni Tildiki tawushlar, ularning wariyatliri, tawushlarning özara birikish yolliri, tawushlarning axangdashlighi, tawush özgirish hadisliri, ularning qanuniyetliri, boghum, boghum tuzulush qanuniyetliri qatarliqlarni tetqit qilidu.

 Léksika bolsa  jümöe böliki we jümlini tetqiliq qilidu. Bu dimek yeni bir Tildiki barliq sözbirikmilliri we jümlelerning alahiydilikini tetqiq qilidu dimektur. Léksika Uyghur tilidiki sözbirikmilliri we addiy jümlilerning qurulushi we tereqiyati, jümlining eng kichik birliki hesaplanghan Sözlerning menisi we türliri shundaqla söz menilirining ipadilinishi qatarliqlarni tetqit qilidu.

 

Morfologiye  bolsa tilning fonitik we liksikiliq  xususiyetlirining öz-ara baghlinishni we  teshkili qanunini, u addiy jümle, qoshma jüle, murekkep jümlilerning we abzastlarning  yasilishi, jümlilerning türlinishi, türkumlerge bölunishi hemde sözlerning jümlidiki roli qatarliqlarni birleshturup  tetqit qilidu. Grammatika yene özining tetqiqat obéktining dairisige qarap, fonitika, Morfologiye we Sintaksis dep üch qisimgha ayrilidu. Morfologiye bolsa söz, jümle böligi, addiy jumle we qoshma jümlilerning yasilishi, türlinishi we türlerge bölunishi qatarliq qanuniyetlerni tetqit qilidu we ügutidu. Gramatka bolsa  jümlilerni tuzulushi we uningdiki sözlerning baghlinish qanuniyetlirini, jümle böleklirini we jümlilerning turliri, tinish belgiler toghrisidiki qanuniyetlerni tetqit qilidu we ügutidu.

 Uyghur Tili bolsa dunyada 20 Milliongha yéqin Insan qolliniwatqan, uzaq tariqqa ige tildur. U bésip ötken nechche ming yillar jeryanida qedimqi Türkiy til asasidin tereqqi qilghan, béyighan we mukemmelleshken.

 Uyghur Tili bolsa keng we tar menilik dep ikkige ayrilidu.Keng menidiki Uyghur tili hazirqi zaman Uyghur tili we  hazirqi zaman Üzbek tiligh ayrilidu. Bu tilda 50 milyongha yéqin kishi sözlishidu. Tar menidiki Uyghur tili xelqarada qolliniliwatqan Uyghuristanni merkez qilghan 20 milyon kishi qolluniwatqan chong diyalikttur.

Uyghur tili Uyghur xelqining millet bolup  shekillinishini teshkil qilghuchi alahidiliklerning biri süpitide meydangha kelgen . Uyghur xelqining parlaq medeniyet tarixini yaritishta we jemiyet tereqqiyatini ilgiri surushte türluk alaqe qorali bolup xizmet qilghan hemde Uyghur tilida sözlishidighan barliq insanlarning hemmisige ortaq we chüshunushluk bolghan hazirqi zaman Uyghur edebi tili bolup shekillengen.

Uyghur Edebi tili bolsa shu  milletning barliq ezaliri üchün chüshunushluk bolghan, shu Millet tilining omumi alahidiligini ekis etturup bireleydighan tildur. U shu Millet tilidiki her xil Dialikit we shiwilerni özige biqindurghan halda shekillengen.

Edebi til omumi xelqning nahayiti uzaq esirler dawamida özara alaqilishish, pikir almashturush we bir-birini chüshunish üchün xizmet qilip kéliwatqan bir yaki birqanche Dialékliri asasida wujutqa kelgen, mueyen Grammatikiliq qanuni-qaydilerge ige bolghan, pishshiqlap ishlengen, qiliplashqan ilmiy, medeni til  hésaplinidu.

 Hazirqi zaman Uyghur Edebiyat tili edebiy janliq til we edebiy yéziq tilidin ibaret ikki xil shekilni öz ichige alidu. Uning janliq shekli oqush-oqutushta, Radio , Télivizor, Kino, Téyatirlarda qolliniwatqan éghiz tilidin ibaret. Yéziq shekli bolsa Metbuat, Neshiryat, Axbarat ishlirida qolliniwatqan yéziq tilidin ibarettur. Uning üchünmu Uyghur edibi tili Uyghur Millitining mewjutlighini kapalitidur.

Ana wetinimiz Uyghuristanda yiqinqi 15 yil mabeynide Uyghur Edebi tili intayin wehshi xirisqa duch kilip, yoqulush xewipige uchrimaqta . Xitaylar aldi bilen Uyghur Edebiy tilini yoqutush üchün Atalmish « Qosh Til maarip » siyasitini yolgha qoyup, Uyghur Millitini böshugidila ujuqturush üchün,Xitay  tilidiki Yesli, Xitay tilidiki Bashlanghuch- Ottura mektep maaripini mejburi yolgha qoyup, Uyghur ösmurlirini öz Ana tilini ügünishtek Insani burchidin mejburi mehrup qilmaqta. Buning bilen Uyghur Edebi tilining Uyghur èghiz Edebiy til qismigha mensup bolghan oqutush-oqush ishlirida ighir buzghunchiliqlar közge charpimaqata yeni Uyghur tarixidiki qimmetlik tarixi miraslarning shaidi bolghan tarixi qimmetke ige mekktepler taqalmaqta. Mesilen :

 Ghuljidiki 2-otttura Mektep yeni Tarixta « Umut mektiwi «  digen nam bilen tunulghan 1932-yillri Ghuljidiki jeddichilik yéngi marip yuzlunishide meydangha kelgen , Uyghur xelqining niy-niy oghlanlirini terbiyelep yitishturgen yeni bu mektepte Uyghur xelqining ataqliq yazghuchisi Zordun Sabir oqughan we oqutquchiliq qilghan we wapatidin kiyin Bu mektep ichige Ilghar pikirlik ziyalilar « Zordun Sabir xatire sariyini «  qurghan shundaq bir tarixi qimmetge ige bolghan mektep bugunki künge kelgende Xitay basmichilirining Uyghur tiligha bolghan eshediy, wexshi siyasitining qurbanigha aylinip, taqalghan we bir Xitay shirkitige sitiwitilgen.

Yene bir Misal: Ghulja sheherlik 7-ottra Mektep tarixta  Sitalin Mektiwimu depmu atilidu. bu mektepmu Taqalghan bolup, yirmi bir Xitay shirkitige sétilghan, yérimi Xitay 15-bashlanghuch mektiwige bérwitilgen. Bu mektep Ghuljidiki eng awat kochilarning birge jaylashqan bolup,  Bahar kelishi bilen bu mektepte rengmu-reng shirin Güller échilip, ichi höppide shirin gül puraydu, Derwazidin kirsingiz saya tashaap turghan ikki tup yoghan qaryaghach derixi bolsa mektepning hösnige –hös qoshup turatti- Hazir kochidin ichige qaraydighan bolsingiz   sheyiqsiz qalghan Mazargha oxshap qalghan bolup, hesret bilen  közingizge ixtiyarsiz yash alamay turalmaysiz.

 Bir Milletning tajawuzchilar teripidin depsende qilishnishing eng éghir pakitlirining biri uning tilining depsede bolunishidur.

Tili depsende bolghan Milletning kelgüsi zawalliqa yoluqidu, tili zawalliqqa yoluqsa, u milletning yashighan ijdima jemiyettiki mehjut xasliqqa ige medeniyetidin mehrum qilip, öz Ana Wetinide wetensiz yashaydu.

 Uyghur Edebiy tilining yéziq qismigha mensup bolghan Neshiryatchiliq      ishlirigha nezer salidighan bolsaq, Yéqinqi 10 yil mabeynide Uyghuristan déyarida Neshiryatchiliq ishliri intayin arqigha chikingen. Eqillisi  Uyghur xelqi söyunup oquydighan birmu roman we yaki bashqa tarixi kitaplar neshir qilinmighan.

Kitapxanlardiki kitap shirelirige nezer tashlisghiz  80-90-yillarda Neshir qilinghan kitaplar bilenla cheklinip qalghan.

 Aldi bilen Ana tildiki maarip yoqalghandikin Uyghur Edebi tili yoqulushqa bashlighan we Atalmish « Qosh Tilliq maarip » siyasitining netijiside Uyghur tilida qatti til buzuqlughimu meydangha klegen.

 Tilda buzuqluq bolsa ipadilimekchi bolghan mezmun, ilgir surmekchi bolghan idiye  toluq ipadilenmeydu. Eger ipadilimekchi bolghan idiye heqiqi meneda ipadilenmise, heqiqi meniwi qimmitini tapmisa Sen`et we Exlaq zawalliqqa yuzlinidu, Sen`et we exlaq zawallashsa jemiyette adalet yoqulidu, eger adalet yoqalsa u jemiyettiki xelq charisiz qalidu. Dimek sözning küchini  heqiqi menisi bilen bilish shu milletning küchini bilish bilen teng barawerdur.

 

Birsining  nimini sözleshni bilishi yéterlik emes belki uni qandaq sözleshni bilishi eng muhimdur. Qandaq sözleshni bilish  Insan Eqlını ishlitishining bir san`ettidur.

 

Shuning üchün Tarix sehniliride daima Ana tilni qoghdash üchün tarixta meshhur alimlar, döwlet erbablari , jasarelik dangliq shexsiler meydangha kelgen.

 Uyghur Tilining alemshumul qimmitini deslepki qedemde tonup yetken kishi Maxmut Qashqiridur. Yeni yalghuz uyghur tilila emes belki pütün Türk dunyaidiki Türk millerlirining tilining muhimliqini tekitlesh, yoqulush hewipige duch kelgende janni tikip qoghdashni teshebbus qilghan. U özining meshhur esiri « Türk tillar diwani Lughutini » yézip , Türk tilining  shu dewrilerde dewri sürgen Erep we Fars tiliridin üstun ikenligini namayen qilghan.

 Bügün bolsa Ana tilimizni qoghdash üchün yüzligen Ilham Toxti, Nurmemet Yasin qatarliq ot yurek jessur oghlanlar Xitayning qarangghu zindanlirida yatmaqata.

2014-yili 2 – ayning 21 – küni, Birleshken Döwletler Teshkilati (BDT) teripidin „Dunya Ana Tili Küni“ dep elan qilinghanliqining 15 yilliq xatire küni bolup, merkizi Parij shehride bolghan BDT Maarip, Ilim-Pen we Mediniyet teshkilati (UNESCO ) bu ehmiyetlik künni pütün dunya miqyasida zor daghdugha bilen tebrikleshke hazirlanmaqta.

Bizning tilimiz Yoqalmaydu, bizning tilimiz Tarixta Impératorluqlarni qurghan ejdatlirimiz qollanghan tildur. Til küchtur, heqiqi küchluk Insan ana tiligha pishshiq bolup, öz tilini mukemmel qoghdighan Insandur.

Uyghur Millitining Tili Uyghur tilidur. Uyghur Tili Dunyadiki eng güzel, eng bay tildur, uning üchün her bir Uyghur öz Ana  tilini jan-dili bilen yaxshi köridu we uni issiq Qéni  bilen qoghdaydu. Uyghur tili bolsa Uyghur milliti üchün muqeddes bir ghezinidur, Uyghur millitining mewjutlughidur, uyghur millitining ghoruridur. Chünki biz  Kilechekning, Tarixining, Mewjutluqimizning qisqisi bugünki Uyghur milliti qilghan herqandaq ishning mashu Uyghur tilining sayiside boliwatqanlighini körimiz.

 Shunga Uyghur Tili Uyghur Millitining Qelbidur, uni qoghdash, ewlatlargha niras qaldurush her bie Uyghur üchün namazdek perizdur!.

01.02.2014. Germany-München