Mezkur maqale aptorning ruxsiti bilen anatupraq torida élan qilindi .
Jallat shéng shisey zamanida qanicher üch haji dégen nam bilen meshhur bolghan ücheylenning biri qadir haji (1891−1938) ning süriti bu yil el-jama’etke ashkara boldi. Biraq uning jinayetliri téxi toluq ashkarilinip bolghini yoq. Qadir hajining kimlikini bilish üchün gepni qeshqerning yéqinqi zaman tarixidiki untulmas qara eslime − adem kawipiweqesdin bashlashqa toghra kélidu .
Qadir haji (moskwa, 1926)

1937-yili 5-ayning 29-küni kéchide ana diyarimizdiki béshidin köp ishlar ötken mötiwer sheher qeshqer yene bir dehshetlik kechürmishni bashtin kechürüshke yüzlinip turatti. Bu küni abduniyaz kamal bilen ma xusenning shéng shisey hökümitige qarshi isyan kötürgen birleshme qoshuni peyzawattin qeshqer shehirige hujum qilip kelmekte idi. Istalin hökümiti bilen shéng shisey hökümitining qeshqerni idare qilip turghan atamanliri néme qilarini bilmey tépirlap qalghanidi. Ular sheherni tashlap qéchish aldida moskwaning télégraf bilen yollighan jiddiy buyruqini ijra qilishqa tutush qildi. Bu ezizane sheherning yarwagh mehellisidiki Tireklik dep atilidighan chong qorudiki waqitliq türmige 140 qa yéqin (ilgiri matériyallarda 300 din artuq dep tilgha élin’ghan) munewwer oghlan qamalghanidi. Bular bir aydin artuq waqittin buyan qeshqer shehiri we uning etrapidiki yurt-yurtlardin tutup kélin’gen zamanisigha nisbeten bashlamchiliq rol oynawatqan, heriket iqtidarigha ige, ang-sewiyesi yétilgen gholluq kishiler idi. Isyan kötürgen qoshun sheher sépilige qistap kelgen peytte waqitliq türmining kamirlirigha qistap qamalghan bu munewwer oghlanlar moskwadin kelgen buyruqni jiddiy ijra qilishqa kirishken jallatlar teripidin tézlikte türme hoylisigha élip chéqildi . Arqidinla ulargha töt tereptiki pélimotlardin fashistlarche oq yaghduruldi, qeshqerning serke süpet bu oghlanliri arqa-arqidin yerge yiqildi. Qatillar ularning jesetlirini döwilep üstige kirsin chéchip ot qoyuwetti. Bu qabahetlik kéchide ene shu bigunah ezimetler istalin bilen shéng shisey hökümitining Dozaq  otida köyüp chuchiligha aylandi. Yipek yolidiki nami meshhur bu shahane sheherning tün zulmitige gherq bolghan kéche asminini köygen göshning puriqi qaplidi. Jallatlar buyruqni ijra qilip bolupla ghayib boldi. 5-ayning 30-küni tang yorughanda bu dehshetlik paji’edin xewer tapqan sheher xelqining yüriki örtinip hesretlik uh tartishti. 1934-yili 2-ayda ma jungyingning qanxor eskerliri teripidin rehimsizlik bilen qara-qoyuq qirghin qilinip chong-kichik kochilar jesetlerge tolup ketken qabahetlik menzirini untuyalmay derdini ichige yutup yashap kéliwatqan mezlum xelqqe, bu qétimqi dehshetlik menzire yene bir untulmas qara eslime bolup qaldi. Qeshqer xelqi bu weqeni adem kawipi weqesi dep atashti. Del mushu dehshetlik paji’ede 20-esir uyghur tarixidiki eng ulugh ma’aripchi memtili tewpiq ependimu jénidin juda qilindi.
Memtili ependi (tewpiq)
Bu qétim qazagha uchrighanlarning tizimlikini qadir haji bir qolluq teyyarlighan idi. Paji’edin kéyin uruq-tughqan, dost-yarenlirining dérikini qilip, dozaq  qa kelgen kishiler memtili ependining türme tamlirigha kések bilen yéziwetken töwendiki shé’irlirini körüshti:
Bulbullar tutqun boldi, yurtni bulghidi qagha.kim bolsa wetenperwer bir kün ésilur dargha.
Gunahi ne iken bunda qamalghan newqiranlarning?heqqe uyghuni yoqtur téngilghan shum gumanlarning.
Urghup turghan issiq qan jismimda isyan éter, künde mushtumdek kések xet yézip tügep kéter.

Qadir haji kirip keldi, yénida gundipay alte, heqiqet ne, adalet ne? Bilmeydu eqli bek kalte.
Kishen qisti séni tewpiq qilma zerriche peryad, pida qil janni sen emdi, béshinggha keldi bu ersat.
1930-yillardiki yéngi ma’arip herikitide serkerdilik rol oynap yiraq-yéqin’gha dangqi pur ketken bu söyümlük oghlanning 36 yéshida yawuzluq bilen yoq qilin’ghanliqigha yüriki örten’gen xelq özlirining hesretlik we ghezeplik héssiyatini mundaq qoshaq bilen ipadiligen idi:
Ishik aldida töt orus, tötiliside papirus.ependimni öltürgen, qadir haji ja orus!
Undaqta, memtili ependining isyankar misralirida hem xelqning ghezeplik qoshaqlirida ismi tilgha élin’ghan qadir haji qandaq adem? Bu yazmining mawzusida tilgha élin’ghan qadir haji béshigha chiqqan ikki ezimetning biri 20-esirdiki eng ulugh ma’aripchi memtili tewpiq ependi (1901−1937) bolsa, undaqta yene biri kim? Bu uyghurlardin chiqqan 20-esirdiki tunji siyasiyon abdulla rozibaqiyéf (1897−1938) tur. Qadir haji béshigha chiqqan bu ikki ezimet 20-esir tariximizdiki nami tillarda dastan qilishqa erziydighan, ish-izliri milliy tariximizning nurane sehipilirige altun hel bilen yézilishqa tégishlik söyümlük oghlanlardur.
Abdulla rozibaqiyéf

20-esirdiki tunji siyasiyon abdulla rozibaqiyéf 1897-yili hazirqi qazaqistan jumhuriyitining uyghur rayoni qoram yézisi kéyikway kentide tughulghan. Dadisi jeditlik pikir-éqimigha mayil xelpet bolup molla ehmet dep tonulghan. Abdulla rozibaqiyéf 3−4 yashlargha kirgende, ularning a’ilisi almutagha köchüp kelgen. Charrusiye hökümranliqidiki u chaghlarda almuta türkistan gobérnatorluqigha qaraydighan yettesu ölkisining merkizi idi. Abdulla rozibaqiyéf deslep diniy mektepte telim alghan, kéyin almutadiki rusche mektepke kirip oqughan. 1914-yili 17 yéshida besh yilliq rusche mektepni tamamlap karxanida ishligen. Kéyin eyni chaghda eng etiwar bolghan boghaltirliq kespide oqughan.1917- yili öktebir inqilawi bashlan’ghan mezgildila uzaqtin béri milletler türmisi bolup kelgen rusiyede milliy mustemlike mesilisini qandaq hel qilish rusiye marksizmchiliri üchün hel qilishqa tégishlik tüp mesile süpitide otturigha chiqqanidi. Lénin bu mesilini hel qilishning achquchi milletlerning öz teqdirini özi belgülesh hoquqi ni étirap qilish, musteqil milliy döletlerni qurush dep qaraytti. Shunga, öktebir inqilabi ghelibe qilghandin kéyin, rusiye sowét hökümiti rusiye zéminidiki herqaysi az sanliq milletlerge öz teqdirini özi belgilesh hoquqi béridighanliqini tekrar bildürgen. 1917 – yili 11 – ayning 15 – küni qurulghinigha emdila bir hepte bolghan rusiye sowét hökümiti derhal xelq komitétining re’isi lénin we milliy ishlar xelq komissari istalin namidin Russiyediki milletlerning xitabnamisi  ni élan qilghan. Xitabnamide sowét hökümitining milliy mesile toghrisidiki üch türlük pirinsipi élan qilin’ghan. Lénin hökümiti bu xitabnamini élan qilip 20 kün ötkende rusiye zéminidiki keng musulman ammisining sowét hakimiyitige bolghan qollishini qolgha keltürüsh üchün, 12 – ayning 5 – küni <<رۇسلار ۋە شەرقتىكى بارلىق مۇسۇلمان ئەمگەكچى خەلققە مۇراجىئەت>> ni élan qilghan. Bu <<مۇراجىئەتنامە>> de téximu éniq qilip mundaq déyilgen: <<بۇنىڭدىن كېيىن, سىلەرنىڭ ئېتىقاد ۋە ئۆرپ – ئادىتىڭلار, مىللىي ئورگان ۋە مەدەنىيەت ئورگانلىرىڭلارنىڭ ھەممىسى ئەركىنلىككە ئىگە, ھېچقانداق دەخلى – تەرۇزغا ئۇچرىمايدۇ, سىلەر ئەركىن, چەكلىمىسىز ھالدا ئۆزۈڭلەرنىڭ مىللىي تۇرمۇشىنى ئورۇنلاشتۇرساڭلار بولىدۇ! سىلەر بۇنداق قىلىشقا ھوقۇقلۇق. بىلىشىڭلار كېرەككى, سىلەرنىڭ ھوقۇقۇڭلار رۇسىيەدىكى بارلىق مىللەتلەرنىڭ ھوقۇقىغا ئوخشاش ئىنقىلاب ۋە ئىنقىلابىي ئورگانلاردىكى ھەر دەرىجىلىك ئىشچى – دېھقان – ئەسكەرلەر سوۋېتىنىڭ پۈتۈن كۈچى بىلەن قوغدىشىغا ئېرىشىدۇ.>>mana mushundaq yangraq xitab we wediler ottura asiya ölkiliridiki milletlerning talay yillardin béri bésilip kelgen milliy arzu – isteklirige tarixiy sehne hazirlap bergen. Netijide, qazaq, özbék, tatar, bashqirt, türkmen ziyaliyliri heyran qalarliq derijide janlinip partiye we hökümetlerni tesis qilishqan. 1917 – yilidin 1920 – yilighiche jaylarda yerlik hökümet we partiye – guruhlar qurulup, parchilinip, yimirilip turghan. Siyasiy sezgürliki yuqiri yash kommunist abdulla rozibaqiyéf sowét türkistanida yashawatqan, ilidin köchüp kelgen <<تارانچى>> uyghurliri bilen perghane wadisi hem tashkent qatarliq jaylarda yashawatqan jenubiy shinjangdin köchüp kelgen <<قەشقەرلىك>> yaki <<ئالتە شەھەرلىك>> uyghurlarni birleshtürüp teshkilat qurup, ularni bolshéwizmliq idiye boyiche terbiyelesh we teshkillesh xizmitige kirishken. Shuning bilen sowét türkistanining herqaysi jaylirida bashpanahliq izdep tolimu turaqsiz halette yashawatqan alte sheherlik uyghurlarning ijtima’iy ehwali, turmush we nopus sanigha alaqidar ishlarni tepsiliy tekshürüp éniqlap bu heqte sowét türkistani partkomigha etrapliq doklat yollighan. Abdulla rozibaqiyéf yene ular heqqide nutuqlar sözlep, söhbetler uyushturup, maqaliler élan qilip partiye ichi we sirtida tesir qozghighan. Türkistan kompartiyesi merkiziy komitétining ular heqqide éniq yolyoruq bérishini qolgha keltürgen. Buning bilen <<تۈركىستان كومپارتىيەسى مەركىزىي كومىتېتى ئۆزىنىڭ ئۆلكىلىك, ۋىلايەتلىك, پارتىيە كومىتېتلىرىغا بەرگەن كۆرسەتمىلىرىدە مەنچىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى شىنجاڭدا ياشاۋاتقان قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئۇيغۇرلىرىنىڭ بەك ئېزىلگەنلىكى, ئۇلارنىڭ تارقىلىپ ياشاۋاتقانلىقى سەۋەبلىك ئۇلارنى بىرلەشتۈرۈش ۋە ئۇيۇشتۇرۇشقا, ئۇلارغا سىياسىي ئاڭ سېزىمنى سىڭدۈرۈشكە ۋە كومپارتىيە ئەتراپىغا توپلاشقا ياردەم قىلىش كېرەك>> dep yolyoruq bergen. Shuninggha bina’en partiye mes’ul xadimlirini ölkilerge, wilayetlerge ewetken. Shu meqsette 1921-yilining bashlirida almutada uyghur inqilabiy ittipaqining yettisu ölkilik 1-qurultiyi échilghan. Qurultayni abdulla isma’ilof achqan. Qurultayni abdulla rozibaqiyéf yettisu ölkilik herbiy inqilabiy komitét namidin tebrikligen. Abdulla rozibaqiyéf öz sözide ittipaqning teshkil qilinishi bilen ularning ishlirini téximu mustehkemlesh zörür ikenlikini körsitip ötken. Qurultayda abdulla rozibaqiyéf <<سوۋېت ھاكىمىيىتى نېمىگە ئىنتىلمەكتە>> dégen témida doklat bérip, sherqtiki ézilgen xelqning ehwali we ularning inqilabiy ishlarni aktip we pa’al qozghawatqanliqini körsitip ötken. Shundaqla yenimu ilgiriligen halda pütkül sowét türkistani boyiche <<قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> ning shu yilidiki pa’aliyetlirini birlikke keltürüsh teklipini bergen. Abdulla rozibaqiyéf <<قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> ning pütkül sowét türkistani boyiche échilidighan qurultiyining teyyarliqlirigha jiddiy kiriship, 1921-yili 6-ayning 3-küni tashkent shehiride qurultayni muweppeqiyetlik achqan. Qurultay küntertipining birinchi mezmunigha asasen qurultay ehwali shu chaghdiki sowét türkistani kompartiyesi merkiziy komitétining sékrétari ekmel ikramofqa doklat qilin’ghan we shu doklatqa asasen keng kölemlik qarar qobul qilin’ghan. Doklatning mezmunigha asasen buningdin kéyin <<قەشقەرىيە-جۇڭغارىيە ئىشچىلىرىنىڭ ئۇيغۇرئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> dep atash heqqide qarar qobul qilin’ghan. Bu <<قارار>> emeliyette yéngidin qurulghan, mexsus uyghurlarning ijtima’iy, siyasiy, medeniyet, ma’arip, din ishlirini yolgha qoyidighan bir teshkilatning barliqqa kelgenlikini mu’eyyenleshtürgenlik idi. Bu teshkilat kéyin qisqartilip <<ئۇيغۇر ئىنقىلابىي ئىتتىپاقى>> dep, köp hallarda <<ئۇيغۇر ئىتتىپاقى>> dep atalghan. Uzaq tarixiy dewrlerde uyghur nami bilen atilip, shanliq medeniyetlerni yaratqan, seltenetlik xanliqlarni qurghan uyghur xelqi, kéyinki esirlerde, bolupmu 17-esirning axiridin bashlap mislisiz chüshkünlük dewrige qedem qoyup, hemme jehette xarabliship ketkenidi. Jümlidin özining millet naminimu bilmeydighan halgha chüshüp qalghanidi. 1910-yillarda andin nahayiti az sandiki jedidchi ziyaliylarda milliy ang oyghinip, millet namini istémal qilish bashlan’ghan. Bu qétimqi tashkent qurultiyida rus tilshunasi we tarixchisi malofning tarixiy asaslarni teminlishi netijiside <<ئۇيغۇر>> dégen nam resmiy eslige kelgen. Tashkentte alte kün échilghan bu qétimqi qurultaydin kéyin körülgen bir ghelite ehwal shu bolghanki, ottura asiyadiki <<قەشقەرلىك>> lerning qadir haji bashliq bir qisim serxilliri we ularning egeshküchiliri otturigha chiqip <<تارانچىلار باشقا مىللەت, قەشقەرلىكلەر باشقا مىللەت, ئۇلارنىڭ تىللىرىمۇ بىر – بىرىگە يېقىن ئەمەس, شۇڭا ئۇلار بىلەن بىللە ئۇيغۇر ئىتتىپاقىدا تۇرالمايمىز>> dep ixtilap peyda qilghan. Ular yuqiri derijilik organlargha özlirining qeshqerlik ikenlikini, taranchilar bilen bille <<ئۇيغۇر>> dégen nam astida uyushalmaydighanliqini éytiship iltimas sunushqan. Bir qisim atalmish <<تارانچىلار>> mu qeshqerliklerni yekleydighan xahishini küchep bazargha salghan. Mushundaq halqiliq peytte, 24 yashqa kirgen bolsimu, siyasiy tepekkuri yétilgen abdulla rozibaqiyéf ularning bimene, asassiz sepsetilirige we orunsiz dewalirigha qarita mundaq pozitsiye bildürgen: <<بەزى بۇرادەرلەر قەشقەرلىك ھەم تارانچىلارنىڭ بىر بولۇپ <ئۇيغۇر> تەشكىلاتىغا كىرىشى توغرا ئەمەس, دېگەن پىكىرنى بايان قىلغان. بۇ پىكىرنىڭ خاتالىقى ئوپئوچۇق, چۈنكى تارانچىلار بۇنىڭدىن ئاز زامان ئىلگىرى ئالتە شەھەردىن چىققان ئۇيغۇر بالىلىرىدۇر. ئۇنىڭدىن باشقا قەشقەرلىك ھەم تارانچىلارنىڭ مەدەنىي, تارىخ, تۇرمۇش شارائىتلىرى بىر تۈرلۈك ھەم بىر-بىرىگە باغلانغان.>>abdulla rozibaqiyéfning bu mesile heqqidiki keskin pozitsiyesi tamamen toghra bolush bilen bille, eyni chaghdiki ottura asiyaning siyasiy ré’alliqi nuqtisidin éytqandimu ajayip hoshyarliq hésablinatti. Chünki, rusiyege qarashliq ottura asiya ölkiliride milliy jumhuriyet we her derijilik milliy aptonomiyelerni qurush ishi uzaqqa qalmay bashlinatti. Bu ish bashlan’ghanda eng aldi bilen oylishidighan mesile millet sanining az – köplüki idi. <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> bundaq zor milliy menpe’et üchün éytqanda mölcherligüsiz yaman aqiwet peyda qilatti. Abdulla rozibaqiyéf bu jehette aldin körerlik bilen qet’iy yol qoymaydighan iradisini namayan qilghan. Emma, uning hoquqi cheklik bolghachqa <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> ni jimiqturalmighan. Bu jédel birnechche yil ötüp, ottura asiya ölkiliride moskwaning millet ayrish siyasiti yürgüzülgende téximu ewjige chiqqan. Qadir haji abdulla rozibaqiyif bilen üstünlük taliship bu ghewghani ewjige kötürgüchi bir terepning gholluq atamanigha aylan’ghan. Moskwa hökümitining uyghurlargha tutqan sezgür mu’amilisi we <<تارانچى-قەشقەرلىك جىدىلى>> ning kasapiti tüpeylidin qazaqistan, özbikistan, qirghizistan réspoblikiliri qurulghanda uyghurlargha réspublika turmaq aptonom oblastmu nésip bolmighan. Qizghin inqilabchi abdulla rozibaqiyéf 1925-yili sowét ittipaqi merkiziy ijra’iye komitéti milletler ittipaqining ezaliqigha namzat bolup saylan’ghan hem siyasiy jehette terbiyelinish üchün 1925-yilidin 1927-yilighiche moskwadiki siwérdilof namidiki kommunistik uniwérsitétta oqushqa chaqirtilghan. Bu oqushqa qadir hajimu chaqirtilghan.
(istalin) ottura asiyada <<ئىستالىن ئەندىزىسى>> boyiche milletlerni békitish siyasitining shamili kötürülgende bu ikki guruhtiki bashlamchilar gézit – zhurnallarda özlirining qarashlirini otturigha qoyushup, bir – birige qarshi keskin qelem kürishi qilishqan. Bu xil ziddiyet ziyaliylardin halqip addiy awamghiche yamrap, ottura asiya uyghurlirining bu ikki guruppisi bir yerde olturushmaydighan, bir – birige qiz bérishni xalimaydighan, öz’ara düshmenlik neziri bilen qarishidighan bolushup kétishken.abdulla rozibaqiyéf moskwadiki kommunistik uniwérsitéttiki oqushini tügitip kelgendin kéyin, qazaqistan ölkilik komitétning bölüm bashliqliqigha belgilen’gen. U <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> ge qarita keskin qilip: <<تارىختا, تۇرمۇشتا <قەشقەرلىك>, <تارانچى>, <غۇلجىلىق> دېگەن ئايرىم مىللەتلەر يوق. قەشقەر بىر شەھەرنىڭ نامى, ئۇيغۇردىيارىدا قەشقەرگە ئوخشاش شەھەرلەر كۆپ, <تاشكەنتلىك>, <ئەنجانلىق> ئايرىم مىللەتلەرنى تەشكىل ئەتمىگەندەك, <قەشقەرلىك, غۇلجىلىق> دېگەن ھەم بىر مىللەتكە نام بولالمايدۇ…>> dégen.deslipide milliy kimlik yaki étnik türküm dewasi xaraktérini alghan <<تارانچى – قەشقەرلىك جېدىلى>> bu chaghda téximu küchiyip yéngi bir mesile üstide ipadilen’gen. U bolsimu, uyghur ortaq edebiy tilini békitish mesilisidur. Perghane wadisidiki uyghurlar sabirjan shakirjanof bashchiliqida qeshqer diyaléktini uyghur edebiy tili qilimiz dése, yettisu tewesidiki uyghurlar latip ensari bashchiliqida taranchi shéwisini edebiy til qilimiz déyishken.abdulla rozibaqiyéf bu talash – tartish toghruluq: <<<قەشقەرلىك>, <ئالتە شەھەرلىك>, <تارانچى> دېگەن ئايرىم مىللەتلەر يوق, بەلكى <ئۇيغۇر> دېگەن بىرلا مىللەت بار. يېڭى مىللەت ياساش, يېڭى تىل تۈزۈش ئۈچۈن ئاۋارىگەرچىلىك تارتقان بۇرادەرلەرنىڭ كۈچى شامالغا كېتىدۇ. ئۇنىڭدىن كۆرە بۇ كۈچنى ساقلاپ, پايدىلىقراق ئورۇنلارغا سەرپ قىلماق لازىم>> dégen.qadirhaji özbékistan tewesidiki <<قەشقەرلىك>> uyghurlarning bashlamchisi süpitide otturigha chiqip, tolimu janliq heriket qilghan. Qadir haji terepdarlirining telep qilishi bilen 1927 – yili özbékistan merkiziy komitéti özbékistan tewesidiki uyghur kommunistlirigha birtutash rehberlik qilidighan uyghur kommunistlar séksiyesini qurup, bu organni özbékistan kompartiyesi merkiziy komitétining qarimiqidiki teshwiqat – terghibat bölümige teqsim qilghan. Bu organ 1927-yili 10-ayning 20-küni yighin échip <<قۇتۇلۇش>> dégen namda gézit chiqirishni qarar qilghan.<<قەشقەرلىكلەر ئايرىم مىللەت>> dégen teshebbusni küchke ige qilish terepdarlirining bashlamchisi bolghan qadir haji 1928-yili, <<قۇتۇلۇش>> gézitining 47-50-sanlirida, <<پارتىيە سېپىگە كىرىپ, پىرولېتارىياتنىڭ يولىنى توسما!>> mawzuluq maqale élan qilip, abdulla rozibaqiyéfqa qattiq hujum qilghan. Buning bilen qalmay moskwa hökümitige abdulla rozi baqiyif üstidin, kélip chiqishi mollining balisi, pantürkstlar bilen munasiwiti bar, milletchilerni yoshurun qollighan, <<سادايى تارانچى>> gézitining mal-mülkini tiqiwalghan dégendek toqquz türlük betnamni chaplap erz qilghan. Moskwa hökümiti qazaqistan kompartiyesige bu ehwalni tekshürüshni buyrughan . Ular estayidil tekshürgendin kéyin abdulla rozibaqéyif heqqidiki bu yazmining töhmet ikenlikini éniqlighan hem özbékistan kompartiyesidin töhmetxor qadirhajini tekshürüsh, hetta uning partiye ezasiliq mesilisini qaytidin oylinishni telep qilghan.gerche qadir hajining abdulla rozibaqiyéfqa chaplighan töhmetliri inkar qilin’ghan bolsimu, emma shuningdin kéyin qazaqistanning rehberlik qatlimida tötning biri bolup kéliwatqan abdulla rozibaqiyéfni moskwa hökümiti emeliy hoquqining tayini yoq orunlargha yötkigen. 1930-yilining axiri u teminat xelq komissarliqigha teyinlen’gen.

Kéyin moskwada besh yil turghuzulghan. Bu jeryanda u xelq’ara léninche mektepte aspirantorluqta ikki yil oqughan. Sowét ittipaqi merkiziy ijra’iye komitéti yénidiki milletler ilmiy tetqiqat institutida marksizm kilassiklirining eserlirini terjime qilidighan merkiziy kursni bashqurghan. 1937-yili almutagha qaytip kelgen hem qazaqistan kommunistik partiyesi (bolshéwiklar) merkiziy komitétida metbu’at we neshriyat bölümi bashliqining mu’awini bolup ishligen. Bu yillarda sowét ittipaqida istalinning hoquqi héchqandaq cheklimige uchrimaydighan derijide küchiyip ketken, tebi’iti ziyade mustebit istalin xalighinini qilidighan, xalighinini öltüridighan we sürgün qilidighan bolghan.qadir hajining bu yillarda istalin hökümitige qandaq yollar bilen mexsus xadim bolghanliqi we qandaq telim – terbiye orunlirida terbiyelen’genliki hazirche éniq emes. Emma uning abdulla rozibaqiyéfni istalin hökümitining étibarsiz mu’amile qilidighan yerlik rehberliridin birige aylandurup qoyghanliqigha qarighanda, uning qaysi derijidiki mexsus xadim ikenlikini tesewwur qiliwalghili bolidu. Shunga, qadir haji istalin’gha choqunush ewjige chiqqan, istalinning qilichi qinidin chiqip minglighan, onminglighan xelqperwer, heqqaniyetchi oghlanlarning béshida wehime yaghdurup oynawatqan yillarda u istalin hökümitining ishenchlik ademliri qatarida 1935-yili etiyazda shinjanggha alahide wezipe bilen ewetilgen. U shinjanggha kelgendin kéyin qeshqer amanliq saqlash idarisige meslihetchi salahiyiti bilen ishqa chüshken. Qadir haji qeshqer amanliq saqlash idarisige barghandin kéyin uning tesir küchi idare bashliqi, sowétperes obulqasimdin éship ketken, el arisida qadir haji chombus dep tonulghan. Chünki u qeshqer beshkérem etraptiki chumbus kentide hashim haji dégen sodiger a’iliside tughulghan idi. U qeshqerge kélipla ishpiyonluq torini tereqqiy qildurup, mehmud sijangning pa’aliyitini közitip we yéqin ademlirini nazaret qilip turghan. 1937-yili 4-ayning 2-küni mehmud sijang hindistan’gha qéchip ketkendin kéyin, obulqasim bilen chaparmen jallat hüseyin pichaq qadir haji qara tizimlikke tizghan qeshqer tewesidiki közge körün’gen, gholluq, heriket iqtidarigha ige kishilerning hemmisini dégüdek qolgha élip yarbagh térekliktiki waqitliq türmige qamighan. 1937-yili 5-ayning 29-küni kéchisi abduniyaz kamal bilen ma xusenning ittipaqdash qoshuni peyzawattin qeshqerge hujum qilghan. Qeshqerni saqlawatqan is’haq qoshuni qeshqerni qoghdighan, ular abduniyaz kamalning qoshunigha teng kélelmey meghlup bolushi muqerrerliship qalghan, qeshqer qoldin ketse, <<تېرەكلىك>> tiki waqitliq mexpiy türmige qamalghan bu <<مەھبۇس>> lar qutulup kétidu, dep ensizlikke chüshüp qalghan qeshqerdiki sowét konsulxanisi we is’haq, razaq mewlanof, qadir haji , obulqasim, abduréhim iminof, hüseyin pichaq qatarliq herbiy we saqchi emeldarlar néme qilarini bilmey jiddiyliship ketken. Tarix we medeniyet tetqiqatchisi tursun zade nebijanning melumatidin qarighanda ular shu kéchisi moskwa bilen télégramma arqiliq tekrar uchurliship, tang atargha yéqin moskwaning buyruqi boyiche meshhur ma’aripchi memtili ependi tewpiq, éksaq hüseyniye mektipining dangliq oqutquchisi tursun ependi, qeshqer nobéshi mektepning dangliq oqutquchiliri yüsüp ziya ependi, turghun baywechche qatarliq 140 qa yéqin munewwer oghlanni wehshiylerche öltürüwetken. Peqet gumanliq ikki ademla qutulup qalghan.sowét ittipaqidiki mezgilide <<قەشقەرلىكلەر ئايرىم مىللەت>> bolushi kérek, dep goya qeshqer xelqi üchünla yashaydighandek, qeshqer xelqiningla ghémini yeydighandek qiyapette otturigha chiqqan <<ئالاھىدە خادىم>> qadir haji özi tughulup chong bolghan bu mötiwer sheherning 140 qa yéqin munewwer oghlanini rehimsizlik bilen jénidin juda qilishtek bu dehshetlik tiragédiyede <<قارا تىزىملىك>> tüzüsh wezipisini bejanidilliq bilen ada qilghan. Qadir hajining töhmitidin kéyin, hoquq-mertiwisi körünerlik halda ziyan’gha uchrighan abdulla rozibaqiyéfmu <<پارتىيە ۋە خەلق دۈشمىنى>> hésablinip shu yili 7-ayning 29-küni partiyedin chiqirilghan hem qolgha élin’ghan. 10-ayning 10-küni ayali sa’adet doxturmu partiyedin chiqirilip, xizmettin boshitilghan.
(abdulla rozibaqiyéf ayali bilen bille)
Munewer siyasiyon abdulla rozibaqiyéf 1938-yili öltürülgen, abdulla rozibaqiyéfning inisi abdughopur rozibaqiyéf akisining naheq ölümi hem özige chüshüwatqan siyasiy bésimgha chidimay özini öltürüwalghan. Istalin üchün jan pidaliq bilen ishligen qan icher qadir haji 1938-yili qeshqerdiki wezipisini orunlap bolghandin kéyin sowét ittipaqigha chaqirtilip yoq qiliwétilgen, shuningdin kéyin uning iz – dériki bolmighan.istalin peyda qilghan shexske choqunush herikiti 1956-yili 20-qurultayda xrushshéf teripidin qattiq tenqid qilinip, u uwal qilghan hem ziyankeshlik qilghan 20 milyon’gha yéqin kishining nami eslige keltürülgen. Ene shu chaghda abdulla rozibaqiyéfmu aqlinip, nami eslige kelgen. Moskwadiki döletlik aliy sot herbiy kollégiyesi 1957-yili 4-ayning 24-küni herbiy kollégiyening 1938-yili 3-ayning 3-künidiki hökmining xata bolghanliqini, abdulla rozibaqiyéfning aqlan’ghanliqini élan qilghan. 1962-yili almuta sheherlik partkom abdulla rozibaqiyéf tughulghanliqining 65 yilliqini xatirilesh meqsitide almutadiki bir chong kochini abdulla rozibaqiyéfning ismi bilen <<روزىباقىيېف كوچىسى>> dep atashni qarar qilghan. 1967-yili uning tughulghanliqining 70 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen almutadiki 153-mektepke abdulla rozibaqiyéf namidiki uyghurmektep dep nam bergen. 1997-yili uning tughulghanliqining 100 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen <<خەلقىم ئۈچۈن كۆيىدۇ يۈرەك>> namliq publistik maqaliler toplimi neshr qilin’ghan.
(aptor abdulla rozibaqiyéf namidiki mektepning mudiri mektepning mudiri shawket niyazowich bilen bille, 2016-yil, almuta)
Ulugh ma’aripchi memtili ependi bilen munewwer siyasiyon abdulla rozibaqiyéfning jénigha zamin bolghan jasus qadir hajigha uyghur xelqi <<قان ئىچەر ئۈچ ھاجى>> ning biri dep nam bergen.(Yalqunrozi)