Autori: Hebiybulla Ablimit

 

 

Uyghur-türk-islam medeniyet tarixining eng buyuk simaliridin biri bolghan jalalidin rumi bolsa mewlane unwani bilen atalghan bir ulugh alim, yaxshi bir peylasup, talantliq sha’ir we meniwi medeniyetimizning sultanidur.

Jalalidin rumi 1207-yili 9-ayning 30-küni afghanistanning bügünki mezari-sheriftin 20 kilométir yiraqliqtiki belx digen sheherde dunyagha kelgen. Uning esli ismi jalalidin muhammed bolup, «rumi» konyagha kelgendin kiyinki qoshulghan ismi idi. «mewlane» bolsa uni ustaz supitide hörmetlep atighan unwani idi.

Jalalidin rumining dadisi xarezim shahlar xanidanlighidiki meshhur alimlardin bolup, «bilgilerning sultani» digen unwan’gha muyesser bolghan, baha’eddin weled digen kishi. Annisi bolsa belxning emri rühneddin digen kishining qizi mümine xanim.

Baha’eddin weled gerche bir emirning qizi bilen öylen gen bolsimu emma shu zamanning orda emeldarliri bilen munasiwiti yaxshi emes idi. Baha’eddin weled muqedes dinimiz bolghan islamni heqiqi mahiyiti bilen xelq ichige yéyishqa, pak niyetlik, heqqaniyetchi islam mürdlirini yétishturup chiqishqa tirishqan bilimlik kishi idi. Emma bu exwal bezi xanidan mensepdarlirining qarshiliqigha uchrighan, chünki ularning qara niyiti islamni öz mempe’etlirige uyghunlashturush idi. Yene bir jehettin shu chaghda orta asiyani özining qanliq at tuyaqlirining astida cheylep kiliwatqan mungghul istilachilirining zulumi xarezim shahlar xanidanlighining bosughisigha kilip qalghan idi. Mana mushundaq sewepler tupeylidin baha’eddin weled a’ilisi we öz hemraliri bilen hijret yolini tallighan idi.

1. Uzun seper

Mana mushu chagh jalalidinning on ikki yash waxliri bolup, özining eng bexitlik ösmurluk chaghlirini yashighan, shu zaman’gha uyghun qür an, tejwit, hedis, hüsni xet we qehrimanlar dastanliri, meseller, hékaye, chöcheklerni birlikte ügen gen ashu tatliq dosliridin ayrilip, öz rohida chongqur izlarni qaldurghan ana yurti belxqe izdirap yashlirigha tolghan közliri bilen nezer tashlap, «elwida yurtum» dep chongqur bir nepes élip, on ikki yilliq uzun seperge atlinidu. Jalalidin rumi kichik turupla surgunluk hayatning qandaq bir hayat ikenligini öz közi bilen körup, tonup yétidu. Bir ösmur-bala bolush supiti bilen bezide umutlik, bezide umutliri sun’ghan, qarangghuluq ichide yolining nerge birip, nerde toxtaydighanlighini bilmey, etrapqa heyranliq bilen qarap, baliliq dewrini sergerdanliqta ötkuzidu. Mana mushundaq kunlerde uninggha hemra bolghan, sepirini menilik ötkuzushke sewep bolghan , seperde dawamliq oqup mangidighan kitabliri idi. Kitablar uninggha eng yiqin hemra we sirdash bolghan idi.

Bu uzun seperde ular nishanbur, baghdatqa baridu we heremge birip hej perizni ada qilip, shamgha kilip toxtaydu. Shamda bir mezgil turghandin kiyin anadoligha qarap yol élip, malatya, ezinjan, siwas, qeysiri andin qaramanda turup, bu yerde emir musaning saldurghan medrisige yerléshidu. Bu sheherde yette yil qaldu, bu del 1222-yilliri idi. Jalalidin rumi 1225-yilliri shereféddin lalaning qizi göher bilen toy qildu. Bu ayalidin sultan weled we ale’éddin chelebi isimlik ikki oghli dunyagha keldu, emma mewlane özining méhriwan anisi göher xanimdin mengguluk ayrilip qalidu.

1228-yili baharda seljuqlar döwlitining sultani ale’éddin keykubatning teklip qilishi bilen, paytext konyagha kélidu. Konya bolsa mewlane a’ilisining musapirchiliq hayatidiki eng axiri biket idi. Bu on ikki yil dawamlashqan seperde, heywetlik karwanlarni körgen kishilerning « nerdin kilip, nerge kitiwatisiler ?» digen so’allirigha baha’eddin weled :«allahdin kelduq, allahqa kitiwatimiz, allahdin bashqa héch bir küch we tosalghu bizni tosalmaydu.» dep jawap bergen iken.

2.karwan konyada

Konya xelqi bu karwanni shundaq heywetlik qarshi aldu, hetta seljuqlar döwlitining sultani ale’éddin keykubat özimu qarshi ilishqa chiqqan we ordigha teklip qilghan idi. Emma baha’eddin weled: «ey erklik sultani! yaxshi könglingiz bizge yetti. Peqet imamlar medriske, sheyiqlar xanqagha , emirler ordigha, sodigerler saraylargha, boytaqlar bulung-pushqaqlargha, ghiriplar denglerge uyghundur. Ruxset qilsingiz biz öz layiqimiz bolghan medriske orunlishayli» deydu. Shuning bilen bu karwan konyadiki eng chong medrislerdin biri bolghan «altun apa» namliq medriske yerlishidu we héchqandaq bir sogha qobul qilmay «bizning dunya maligha hajitimiz yoq» dep, edeb bilen soghilarni ret qilidu.

Bu dewirlerde seljuqlar döwlitining paytexti bolghan konya nahayiti téch sheher bolup, ilim-meripetning böshigi idi. Mongghullarning zulimidin qachqan sheriqliq bilim ademliri, senetchiler yéghilghan jay idi. Anadolining herqaysi yerliridin bu yerge ilim ügünish üchün kelgen yashlar bilen tolghan idi. Konya bolsa islamning gheripke yuzlinishide nahayitimu muhim idi. Bu sheherde herxil medeniyettiki insanlar yashayti; Türkler, ermenler, yehudilar, gérik, paris qatarliqlar. Shunga etratiki herqaysi memliketlerdin kelgen ziyaretchilermu köp idi.

Mewlane a’ilisining bu sheherge kilishidin pütün sherher a’ilisi xosh bolghan idi.
Baha’eddin weled konyadiki chong medrislerde ders biretti, uning derisxaniliri insanlar bilen liq tolatti, uning nami ettrapqa yéyilip, hörmiti ashti.

Jalalidin rumining dadisi baha’eddin weled 1231-yilli wapat bolghandin kéyin, dadisining eng yéqini sheyiq burxanetni ustaz tutidu. U zattin toqquz yil ilm üginidu. Kéyin mewlane bolsa bezi taliplar bilen birge öz bilimini téximu chongqurlashturush mexsidide ayali bilen ikki oghlidin waqitliq bir mezgil ayrilip, baghdat we shamlargha birip bilim alidu. Bu jeryanda u nurghun alimlar, pelsepechiler bilen uchrishidu. U erep , paris we gérik tillirini pishshiq igenleydu.

Ustazi sheyiq burxanet alemdin ötidu. Söyumluk ayli göher xanimmu yashlar wapat bolidu. Jalalidin rumi bir terptin ikki perzentini terbiyelse yene bir tereptin dadisi we ustazining izini bésip medriste ders ötidu. Jume künliri bolsa pütün konya jama’etige wez béridu. Buning bilen jalalidn ruminingmu nami chiqishqa bashlaydu. Uning hörmitini ashidu, taliplirining sani kündin-künge köpiyidu. Jalalidin rumi emdi bir buyuk alim bolup tonuldu.

Jalalidin rumi ikkinchi qitim kerra xanim bilen nikahlinidu. Kerra xanim bolsa ikki perzenti (kimya, yaqup) bilen orda emeldarliridin biri bolghan shah muhemmed digen kishidin tul qalghan, konyadiki eng chirayliq xanimlardin biri idi.
Jalalidin rumi bu güzel yuzluk ayali kerra xanimdin üch perzetlik bolidu. Qizi melike bilen oghulliri emiralem we muzaffereddin.

3. Mewlanening shemsi tebriz bilen uchrishishi

Mewlane bir küni medriste chiqiwatqanda sheyiq shemsi tebriz bilen uchrishidu. Bu uchrishish mewlanening hayatida nahayiti chong bir burulushqa sewepchi boldu.

Shemsi tebriz iran, iraq, suriye we anadolini kézip yurgen bir türk derwishi bolup, öz aldigha musteqqil idiyesi bar, dawamliq qara derwishlik tonini ustidin chushurmeydighan bir sheyiq idi.
Mewlane bu sheyiqqe nahayiti mekkem baghlinip qalidu. Uning bilen héch ayrilmay kiche-künduz birge söhpetlerde bolup, uningdin nurghun nersilerni üginidu. Shuning bilen u ta bügungiche ügengen pütün bilimlirining allah yolidiki bir waste ikenligini tuniydu we özide „allahning nürlirini“ körushke bashlaydu. We lékin mewlane özing medristiki pütün pa’aliyetlirini toxtitidu hetta a’ilisi bilenmu nahayiti az uchrishidighan bolup qalidu. Peqet shemsi deydu bashqa bir nerse dimeydu. Bu exwal etrapidiki kishilerni rahetsiz qilidu we konya xelqi shemsi temrizge öchmenlik qilishqa bashlaydu. Mana bu exwalni bayqighan shemsi tebriz bir kéchide mewlanege „xosh“ dimeyla konyadin ayrildu. Wahalenki buning bilen ish tugmeydu. Mewlane tashqi dunyadin alaqisi pütünley uzup, ichki dunyasida boranlar chiqsimu, sirtida birtal yapraqinimu midirlatmay, shemsining derdidin ah urup yashaydu. Mewlanening kündin-kün ge yamanlashqan bu halini körgen oghli sultan weled shemsi tebrizning shamda ikenligini bilip, bir karwan bilen birip, uni qayturup ekildu. U kelgendin kéyin mewlanening ögey qizi kimya bilen öylindu. Bu exwal mewlaning yene bir oghli ale’éddin chelebining gheziwini qozghaydu. Chünki ale’éddin chelebi shemsini hich yaxshi körmeyti, uning ustige kimya qizgha köngli bar idi. Mana mushundaq exwalda shemsi tebrizning konyadiki reqibliri ale’éddin chelebini, shemsi tebrizge qarshi kushkertidu. Kéyin qandaqtu namalum késhiler teripidin shemsi tebriz ölturuldu.

4. Xamtim, pishtim, yandim

Mewlane shemsi tebrizning ölumidin kiyin özigiche yéngi bir yol tapti. U ijadiyet yoligha mingip, shi’ér yazdi, sama oynidi we etrapidikiler meniwi jehettin ülge bolup, ularning meniwi dunyasini biyitish üchün ömrini atidi. U özini “ xamtim, pishtim, yandim“ dep özining hesretlirini ichige yutup, ichidin köygen, tishini kul qaplighan choghqa oshap qalghan idi. Emdi bu kul qaplighan choghni birsi kilip birla „puf“ dise özining qip-qizil ateshlik yuzini pütün alemge namayen qilatti. Del mashu chaghda bu choghdiki kulni özining sadiq shagirti hüsemettin chelebi kélip „puf“ didi.
Husemettin bolsa birqanche medrislerni pütturgen bilimlik késhi idi. U özi pütün köngli bilen baghlan’ghan söyumluk ustazi mewlanening sha’irliq talantini bayqap, heyran- hewes bolup, ustazining shi’érlirini, hékayilirni, rubayilirni we pütün söhbetlirni yézip qaldurup, bularni kitab shekilde kelgusi ewlatlargha miras qaldurushqa bel baghlaydu we bu wezipini özining muqedes burchi dep bildu. Buning bilen mewlanening dunyagha meshhur mesnewi, diwan-kebir qatarliq eserliri royapqa chéqidu. Bu eserlerdiki béyitlarni mewlane özi qelem bilen yazghan emes belki medrislerde, yollarda, munchida, baghlarda, sama oynawatqanda sözligen. Bularni husemettin xatirlep, retlep mangghan. Mewlane hisyatqa tolghan chaghlarda arqa-arqidin sözligen béyitlirni yézishqa ölgurelmey qalidin’ghan exwallarmu bolghan, hetta kéche-künduz toxtimay shi’ér, rubayilarni sözligen. Emma bezide aylap hetta ikki yilgha qeder héch bir nerse sözlimigen chaghlirimu bolghan.

5. Mewlanening eserliri

Mewlanening asaslighi besh eseri bar . Mesnewi, diwan-kebir, fihi-mafih, mejelisi-seba (yette mejlis) we mektubatlar.

Mesnewi:

Mesnewi bolsa jemi alte jiltliq 25618 béyittin terkip tapqan, kilassik sheriq edebiyatidiki shi’ér uslubida yézilghan yeni ikki misraliq, öz-ara qabiyedash bolghan, «fa’ilatun – fa’ilatun – fa’ilun» digen shi’ér uslubida yézilghan.

Mesnewining tili parische bolup, mewlane sözligen béyitlarni, hékayilerni, hikmetlik sözlerni shagirti husemettin chelebi xatirlep, retlep kitab qilghan.
Mesnewi xuddi mewlane özi: « bu kitab mesnewi kitabidur, mesnewi heqiqetke irishish üchün we allahning sirlirigha agah bolush we uninggha eqlini yetkuzushni oylighanlar üchün bir yoldur» digen.

Mesnewide mewlane bir hékayini bashlaydu, emma bu hékayini derhal ayaqlashturmay arisida béyit we hikmetlik sözlerni dep, hékayini yene kelgen yéridin dawamlashturidu.

Mewlanening sözligen her-bir hékayisi insanlarni toghra yolgha, güzellikke yuzlenduridighan nesihetler ustige qurulghan. Bu hékayilerning beziliri qehrimanlar toghrisida, beziliri weliler, beziliri sopilar, beziliri padishahlar toghrisida sözlinidu. Meyli kim toghruluq bolsun, hemmisining kemchilik we artuqchilighini hékaye qilidu. Eslide ularning kim bolushi muhim bolmastin, muhimi ularning artuqchili we kemchiligini anglitish arqiliq, kishilerge sexsiyetchilik, qizghanchaqliq, heset we ularning ensireshlirini shehirlep, insanlarni eskiliktin ibret ilishqa, yaxshiliqtin ulge ilishqa chaqiridu. Bu insanlar gerche 800 yillar aldidiki insanlar bolsimu emma insaniyet dunyasida her waqit arimizda mewjuttur.

Peziletke, exlaqqa yuzlinidighan yol insanning öz-özini suzuk bilish yolidin ibarettur. Mesnewi bolsa xelq ichide muqedes kitawimiz quranning uzundisidur. Bu kitab eng töwen sewiyediki insanlar üchün chushunushluk qilip yézilghan bolup, irshad we terbiyeni her jehettin sistimiliq qilip ipadilep bergen.

Diwan-kebir:

Diwan-kebir digenlik shi’érlar toplan’ghan «buyuk depter» digenlik bolup yene «buyuk diwan» depmu atilidu.
Mewlanening herqaysi dewirlerde we herqaysi mezmunlarda yézilghan shi’érlirining jughlanmisidur.
Bu eserning tili parische bolup, az sandiki bezi shi’érliri türkche, erepche we girékche yézilghan.
Diwan-kebirdiki shi’ér we rubayilarning sani 40,000 din ibaret.
Diwan-kebirdiki hikmetler, pasahatlik sözler, téren-téren menalar, ashiqliq, yiganiliqni ipadileydighan unchiler we béyit qatarliqlarning hemmisi allahning bergen ilhami bilen mewlanening könglidin nahayiti güzel ibariler bilen urghup chiqqan.

Bu shi’érlarning ritimliqi, rengmu-rengliki bilen we shi’érdiki tilning güzelligi bilen shi’ér guzelligidin halqip, güzellikni janlanduridighan bir ilham quyashqa aylan’ghan.
Ashiq bolsa mewlanening köngli arqiliq meshuqigha érishken.

Mewlane söz ustasi bolup, u güzel sözlesh qabiliyiti, ilham tuyghusi bilen yaritilghan zat idi. Uning hayatta yalghuz sözleshi bilen emes belki jim turushining özimu bir menani ipadileyti. Uning oynighan samasining her bir herkitimu bir hikmetlik söz idi. Uning jim turup ipadiligen sözliri, sözlep turup, sözligen sözliridin beter chongqur mezmunlarni ipadileyti. Uning sözlirini anglighan qulaqlardin yüreklerge nür chushetti. Yurekning qedehlirige sharap, ruhning aghzigha abihayat aqatti.

Keng xelq ammisi mewlane shi’érliri arqiliq dinning, heqiqetning, yarilishning ichki mahiyitini tonup yetken. Shunga u qanchilik xelq ichige chökkensiri, shunchilik köklerge qeder köturulgen.

Biz özimizning cheklik eqli qabiliyitimiz bilen mewlanening bezi hikmetlik sözlirining menasini taza toluq chushunelmeymiz, chünki mewlane bir ulugh zat bolup, uning sözliride nahayitimu hikmetke tollaghan menalar bar idi. Sözliri cheksiz bir güzellikning ipadisi idi.

Uning sözlirini chunish üchün xundi özi « közungni yumup, qelbingning közi bilen kör» diginidek qelbning közini ichishqa, eqil we idrekning ichige kirip, küzutush üchün zerichilerdek kichik parchilargha parchilinishqa toghra kilidu. Bir nersining tashqi körunishini emes belki uning yarilitilishidiki hikmitini bilish yuksek bilish qudritige ige erenlerge xastur.

Mewlanening u güzel shi’érliri hemmisi oxshash bir ruhtin, oxshash bir könguldin chiqqan hemmisi nur, hemmisi bir hikmettur. Uning shi’érliri qur anning uzundiliri we peyghemberler sözlirining ruhtiki medihesidur. Uning shi’érliri öz zamanisida qandaq bir rehberlik we ehmiyetke ige bolghan bolsa, hazirqi zamandimu oxshash alahide ehmiyetke igidur. Belki téximu bekrek ehmiyetliktur. Chünki uning shi’érining hayatliq suyini menggu tugmeydighan bulaqtin alghan. Membe mengguluk bolghanlighi üchün shi’érlirimu mengguluk pak, sap ruhqqa igidur.

Mewlanening bu eserliri yalghuz uyghur we türk xelqi üchünla emes belki pütün dunya medeniyetining bibaha ghezinisidur.

Fihi mafih:

«fihi mafih» bolsa «ichide hemmisi bar» yaki «ichide ichidikiler bar» digen menalarni bilduridu.
Bu eser mewlanening her türluk ilim mejlisliride sözligen nutuqlirini oghli sultan weled teripidin toplinip, retlinip meydan’gha kelgen. Jemi 61 bölumdin tuzulgen bir kitabtur. Bu eserde bezi siyasi mesillermu otturgha qoyulghanlighi üchün shu dewirdiki tarixi arqa körunushni ipadileydighan tarixi eser bolup qalghan.

Yette mejlis:

«yette mejlis» namliq bu eser mewlanening yette qitimliq chong nutuqlirining xatirlishidin meydan’gha kelgen bir eserdur. Mewlanening wezlirini husemettin chelebi we oghli sultan weledning xatirlishi bilen esli nusxisi özgermigen asasta meydan’gha kelgen bir eserdur.

Bu eserde asasen töwendiki yette mezmunlar sözlinidu.

1) toghra yoldin ayrilghan qewimlerni qandaq yollar arqiliq qutuldurghini bolidu.
2) gunahlardin qutulup, eqil yoli arqiliq gheplet uyqusidin oyghunush.
3) étqattiki qudret.
4) towa qilip, toghra yolni tapqanlar allahning eng söygen insanliridin bolidu.
5) bilimning qedir-qimmiti.
6) ghepletke pétish.
7) eqilning qimmiti.

Mana bu yette mejliste sherhilengen hedisler bilen birlikte yene sözlengen 41 hedis bar bolup. Mewlane teripidin tallinip sözge ilin’ghan her bir hedis ijdima’iliqqa ige bolup, xelqning menewi jehettin yuksilishini ilgiri surgen. Shu dewirlerde insanlarni qaplighan meniwi bohrandin qutuldurghan. Umututsizlik ichide qarmu-qarshiliqqa arisida qaymiqip, qarangghuluqta ganggirap qalghan kishiler bilen tolghan ijdima’iy jemiyetni umut meshhili bilen yorutqan.

Mektubat (xetler):

«xetler» namliq bu eseri bolsa ; Mewlanening seljuqlar döwliti hökumdarlirini we shu dewirde aldinqi qatarda turidighan zatlargha nesihet üchün yézilghan xetlerni we mewlanedin soralghan so’allargha yézilghan xetlerni shuning bilen birge yene ilmiy mesiller doghrisida yézilghan maqalilar bolup jemi 147 parche xettin tuzulgen bir kitabtur.

Bu xetler edebiyattiki qaydiler boyiche yézilghan bolmastin belki pütünler addi, ammibab sözler bilen yézilghan. Xetlerdiki xitaplar kishilerning emel-menseplirige qarap emes belki xet yézilghan késhining eqli iqtidari we qilghan yaxshi-yaman ishlirigha asasen shu késhige mas kilidighan söz-iberiler bilen xitap qilip, u késhining sözlirige jawap we xizmetlirige baha birilgen.

Bu xetlerde insanlargha paydiliq, hikmetke tolghan nurghun isil güzel sözler bar. Mesilen:
Hemme késhi yaxshi körup, ichidighan tatliq suning béshida adem köp bolidu.

Ay nürini chachsa, it hawship turidu, ayning nime gunahi barki? Itning xuyi shu tursa. Yatlarni aldighan, öz xelqnimu aldaydu.
Ulugh allahning ajayip ulugh insanliri bar, ular yer yuzige chushken yamghurgha oxshaydu. Qara tupraqqa chushse berket kilidu, déngizgha chushse unche-merwayit meydan’gha kilidu.

Ashiqi bolmighan kishi öluktek yashaydu. Ashiq bilen ölgen menggu tirik turidu.
Düshmenlerning ichide eng yaman düshmen, ichingdiki neprettur.
Insan nime ish üchün yaritilghan bolsa, shu ish uning üchün eng asan tuyulidu.
Sen ashiq bolmighiche, söygining nime ikenligini bilmeysen. Yoqal, otta otla, sen bir isheksen.
Heqiqi dos eqlimiz, nepsimiz düshminimiz.

6. Mewlane we mongghullar

Mewlanening yashighan dewir bolsa mongghullarning tajawuzchiliq urushliri kéngip, ta anadolu tupraqlirigiche kingeygen bir dewir idi. Mongghullarning anadolugha qilghan eskeri yurushliri netijiside, seljuqlar döwliti we etraptiki isalam döwletliri tehdit astida qalghan idi.

Bu waqitta seljuqlar döwliti ichidimu siyasi böhran bar idi. Herqaysi oghuz qebiliri arisida qebilwazliq ewji alghan idi. Padishahqa qarshi yaman gherezlik emirler mongghullar bilen til birikturup, öz selteneti üchün satqinliq qilatti. Shu chaghlarda qandaqtu bir namalum bolghan atilishta «aq saqallar» dep atilidighan «döwletlerni örup, dewletlerni quridighan» bir teshkilat sulayman shah oghli ertughul ghazini öz qebilisini anadulidin yiraqlashturup, gherip terepke yeni bézansiye chégralirigha yötkilishni buyriydu we shu yönulush boyiche yötkilip, kiyin bular qayta tirilip, ertughul ghazi oghli osman ghazi osmali impiryesining qurulushigha wesili bolidu. Shu chaghdiki chiqirilghan bu qarar toghra qarar idi chünki seljuqlar döwliti mongghullargha taqabil turushi imkansiz idi. Yuqurda dep ötkinimizdek seljuqlar döwliti siyasi, iqtisadi we herbi jehette bir kirzis ichide qalghan idi. Sultan ale’éddin keykubatmu zeherlinip ölgen idi. Uning ornigha sultan bolush üchün siyasette pishmighan oghulliri seltenet weswisi ichide idi. Döwlet charisiz, urushish üchün imkanliri yoq idi. Ichki we tashqi düshmenning arisida qalghan xelq maddi we meniwi jehettin pütünley tugeshken bir weziyette idi. Mana mushundaq bir weziyetni purset bilgen mongghul qomandani baju noyan anadolugha bolghan eskiri hujumni tizletti.

1243-yili mongghullar anadoluning erzurum, qirshehri, qeysiri, siwas qatarliq muhim sheherlerni igenlep, nurghun insanning jinigha zamin bolup, sheherlerni bulang-talang qildu. Gerche seljunglarning eskiri 80.000, mongghullar 45.000 idi. Emma seljuqlar ekerliri meniwi jehettin pütünley tugeshken bolup, jenggiwarlighi yoq diyerlik idi. Sultan ghiyaséddin keyhüsrew qurqu we wehime ichide qélip, urushning aldidila jénini élip qachidu. Buning bilen nurghun esker we qomandanlar qéchip kétidu. Bu exwalni körgen mongghullar konyani mu’asirgha alidu. Emme mewlane hezretlirining menewi küchining aldida, baju noyan konyani ishghal qilishtin waz kéchidu. Peqet bash wezir bilen mongghullar arisida kélishim tuzup, konya xelqi mongghullargha nahayiti yuquri tölem töleydu. Uningdin bashqa shu chaghda mongghullar bulang-talang qilip, alghan bayliqining sani heddi-hésapsiz idi. Peqet olja alghan altunlarning özinila 300 tögige artip élip mangghan idi.

Seljuqlar döwliti zawalliqqa yuzlengen idi. Xelq bolsa qattiq zulum ichide qaldi. Mana mushu urushning destidin xelq intayin namratlashti, her yerni acharchiliq qaplidi.öy-makanliridin ayrilip, xani-weyran bolghan, keng xelq ammisi bir qutulush yolini izdeyti. Mana mushundaq exwal astida bir qisim késhiler özlirini qutqutzush üchün téngirqap qalghan idi. Xuddi „déngizgha chushup ketken adem, yilan’gha ésiliptu“ digendek, her-xil yaman yol we herxil teriqetlerge biriletti. Jemiyettiki zeherlik pikir iqimlirigha asanla özlirini aldurup qoyatti.

Mungghullarning ghelbisi we ularning pitne-pasatliri siyasi jehettin weyran bolghan, meniwi jehettin özini yoqatqan musulmanlarning iman tomurini késip, musulmanlarni tel-tukus yoqutushning yolini achqan idi. Mongghullarning bu yolini tosush wezipisi mewlanege yuklengen idi. Qilich arqiliq qutquzalmighan janni, jihad-ekber(meniwi jihat) arqiliq qutquzushqa toghra keldi.
Buning bilen mewlane xelqqe bir umut bighishlidi, musullamanlar arisigha qirindashliq, öz-ara hemkarlishish, méhri-shepqetni yaghdurdi. Anadolu xelqi eng qiyinchiliqta turghan bir waqitta allahning shepqetchisi bolup otturgha chiqip, xelqni birlik-itipaqliqqa chaqirip we uni kapaletke ige qildi.

«biz birleshturush üchün keldung, ayrish üchün emes» digen bu téren pikirliri pütün insanlargha ülge boldi.

«yene kel, kel yene, ey jan yene kel!
Butqa chuqunsangmu, kufurluq qilsangmu, yene kel!
Umutsizlerge yipiqtur bu ishik,
Yüz qitim towa buzghanmu yene kel!»

Dep dinlar we milletler arisigha dosluq urughini chachti, insanlargha bir umut meshhilini yandurghan idi. Bashqa dindiki insanlargha islamning güzelliklirini, tewhit heqiqetlerni ilim we hikmetler bilen chushendurup, ularning yureklirini islam nüri bilen yorutqan idi. Söygu, muhebet, dosluq arisida qalghan mongghullar türkler ichige singip, musulman bolup, érip kétishke bashlidi. Mana bu mewlane hezretlirining otturgha qoyghan menewi kürishining roli idi. Bundaq bir exwal astida charisiz qalghan mongghullar anadoluni terk étip kétishke toghra keldi. Bugunki anadoludiki musulmanlarning mewjut bolup turushida mewlanening roli nahayitimu zor.

7.insanlar köngul sultanidin ayrildi

1273-yili 12-ayning 17-küni konya ahalisi intayin teshwish, qayghu ichide idi, bundaq bir köp ademlerning toplashqanlighi konyada héch körulmigen bir hadise idi. Hawa intayin soghuq, achchiq shamal jandin ötetti. Mewlana hezretlirining késilining éghirlashqanlighini pütün konya xelqi anglap, hemmisi mewlane dergahi aldigha toplan’ghan idi. Boway-momay, kichik balilar hemmisi du’alarni oqup, mewlanening késilige shipaliq tileyti. Hiristi’an, yehudi, rum, ermeni qatarliq konyada qanche turluk millet we din bolsa hemmisi bir meydan’gha yéghilghan idi. Hemmisining qayghusi oxshash, tilekliri oxshash, niyazliri oxshash idi. Etraptiki sheherlerdin kéliwatqan insanlar yolgha sighmay qalghan idi. Sopilar yénik sama oynisa, sazchilar neylirini mungluq chilip, allahtin öz pirigha shipaliq tileklirini iz’har eyleyti.

Mewlane hezretliri éghir késel azabidin halsirghan lewlirini titiritip turup, öz his tuyghulirini bayan eyleydu: «men söygunimning yénigha kétiwatimen, uning bilen bille bolghan her kim tériktur……
Heqtin bashqasi bilen térik bolghan herkim, minglarche eqil we minglarche bilgige ige bolsimu, yene sen uni pütünley yoq dep bil! chünki barliqingdin waz kéchip , uning barliqigha purkenmigiche, uninggha irishelmeysen! bu bir heqiqettur otturgha chiqqan, her mewjutluqning heqiqi jani heqtur! jandin bashqa nime bolsa pani, yoqulup kétidu.»
«men ölgendin kéyin, mazarimni yerdin izdimenglar! bizning mazarimiz ilim ademlirining köngulliride»

8.xatime

Hezriti mewlane jalalidin rumigha her kim özining dunya qarishigha asasen baha béridu. Bezilerge köre ulugh bir zat, bezilerge köre buyuk bir sha’ir, beziler tiren bir sopi dise, beziler ulugh bir islam pelsepechisi deydu.

Hezriti mewlane jalalidin rumiyning pelsepesi her dewride, her milletning qiziqishini qozghighan. Uning eserliri nurghun tillargha terjime qilinip, pütün dunya xelqining qiziqip oqushigha muyesser bolghan. Mewlana esserliri we uning pikirliri uyghur-türk kilassik edebiyati, pelsepesi we türk -islam medeniyet tariximizning abidesidur. Uning nadir eserliri milli exlaq chushenchimizning, tasawwuf chushenchilerning we islam dinining yéyilishigha waste bolghan.

Hezriti mewalanening isil exlaqi-peziliti we yol körsetkuchi dane pikirliri, sözgu muhebetke tolghan güzel sözlirige, bugunki dewirde pütün insaniyetning téximu ihtiyaji bar. Bir terepte maddi bayashatchiliq, bir terepte ach-yalaghach. Bir terepte seltenet, bir terepte urush otliri qaplighan bugunki dunyada mewlanening ulugh idiyesi insaniyet üchün meniwi doridur.

Hezriti mewlanening muberek ayaqliri tekken belxtin ta konyaghiche bolghan bu altun zimin, bundin 800 yillar muqedem chinggizxan eskerlirining at tuyaqliri astida cheylengen bolsa, bugunmu oxshashla asmandin yéghiwatqan bombilarning dehshetlik partlashliri netijiside köyup kul bolmaqta. Öy makanliridin ayrilghan milli’onlighan bigunah insanlar desh-bayawanlarda sersan bolmaqta. Mewlane yashighan shu dewirlerdin anche perq qilmaydighan bugunki dunyadimu, mewlanening téchliq perwer, insan perwer, dosluq perwer, adalet pewer, millet we din ayrimaydighan nepretsiz pelsepesi özini adem dep bilgen insanlar üchün bibaha göherdur.

Millitimiz öz qehrimanliri bilen yashaydu, ular bizning her zaman parlap turghan yultuzimizdur.
Köngul dunyarimizning qehriman bolsa mewlane jalalidin rumi hezretliridur.

16.05.2016 gérmaniye
Maqalini yézish üchün paydilan’ghan eserler:

Mesnewi-sherif
Diwani-kebir
Yette mejlis
Fihi mefih
Mewlane we shemsi